Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Ministerie van de afdeling Water Vlaamse Gemeenschap afdeling Water De Overstromingsvoorspeller van de Demer

Computermodellering als methode, hoogwaterbeheer als doel Redactie IMDC nv www.imdc.be Soresma nv www.soresma.be Wallingford Software Ltd www.wallingfordsoftware.com Hemmis nv www.hemmis.be

Redactieadvies Felix Van Passel, Piet Frissen, Olivier Sels, Véronique Vens Kris Cauwenberghs, Filip Raymaekers, Ivo Terrens (AMINAL - afdeling Water)

Fotografie Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Tijdelijke Vereniging IMDC-Soresma-Wallingford Software-Hemmis Foto Guido Coolens NV (luchtfoto’s)

Vormgeving www.tabeoka.be Cover: Luk Guillaume (ArtWork)

Depotnummer D/2004/3241/127

Verantwoordelijke uitgever Paul Thomas, afdelingshoofd AMINAL - afdeling Water Inhoud Alhambragebouw Emile Jacqmainlaan 20, bus 5 1000 Brussel Colofon 2 Tel: 02-553 21 11 • Fax: 02-553 21 05 E-mail: [email protected] Voorwoord 4 www.waterinfo.be De afdeling Water 7 Het volledig rapport alsook de overzichtskaarten zijn in te kijken bij de afdeling Water. 1. Het stroomgebied van de Demer 8 2. Waterbeheersing op de Demer 13 De afdeling Water heeft ook publicaties over modelleringstechnieken en hedendaags hoogwaterbeheer. Of bel ons voor een mondelinge toe- 3. Voorgeschiedenis van de Overstromingsvoorspeller 18 lichting over de Overstromingsvoorspeller van de Demer. 4. Waarom overstromingen voorspellen voor de Demer? 20

5. Hoe werkt de Overstromingsvoorspeller? 23

6. Wat voorspelt en zegt de Overstromingsvoorspeller? 28

7. Een blik in de bouwstenen van het OBM 30

8. De menselijke inbreng blijft cruciaal 40

9. Wat brengt de toekomst? 42 Schade door over- stromingen kan gedeeltelijk verme- den worden door rivieren terug hun winterbed te geven en door lokale beschermin- gen aan te bren- gen. Toch blijven natuurrampen mogelijk. Voorwoord

De afdeling Water van de administratie Milieu-, Natuur-, Land- en Waterbeheer (kort- lende aanspraken op het aanwezige water in het weg AMINAL) maakt deel uit van het ministerie van de Vlaamse Gemeenschap. Zij is stroomgebied mee in rekening gebracht worden. Belangen moeten dus worden afgewogen, meer- samen met andere instanties verantwoordelijk voor het waterbeheer in Vlaanderen. dere alternatieven met elkaar vergeleken, even- De afdeling Water beheert de zogenaamde onbevaarbare waterlopen van eerste cate- tueel negatieve effecten ondervangen. gorie. Ook deze waterlopen zorgen geregeld voor overstromingen, waarvan augustus Wateroverlast aanpakken 1996, september 1998 en december 1999 het meest bekend zijn. Het jaar 2002 spande Om deze principes in de praktijk om te zetten heeft de afdeling Water een aanpak ontwikkeld niettemin de kroon met drie kritieke perioden, namelijk januari-februari 2002, augustus die bestaat uit studies, overlegstructuren en 2002, en de jaarovergang 2002-2003. beleidsplanning. Deze aanpak wordt via een meerjarenprogramma toegepast voor alle water- lopen en hun stroomgebied die onder de Het bedwingen van waterlopen is een oud stre- gedrag van het natuurlijk systeem. Meer zelfs, bevoegdheid van de afdeling Water vallen. ven van de mens. Maatregelen die in het verle- het kan ons de middelen aanreiken om onze den genomen werden om wateroverlast te huidige problemen aan te pakken. Infrastructuurwerken aan waterlopen worden vermijden, hadden vaak heel wat negatieve Overstromingen zijn maar al te vaak een gevolg voorafgegaan door studies, uitgevoerd door effecten. Ze gaven aanleiding tot een versnelde van het in een eng keurslijf dwingen van de externe studiebureaus. Men noemt dit modelle- afvoer van de neerslag naar stroomafwaarts waterloop. Door de natuurlijke functie van de ringsstudies, omdat er gebruik gemaakt wordt gelegen gebieden. Het overstromingsgevaar valleigebieden als overstromingsgebied in ere te van computermodellen die de werkelijkheid werd vaak alleen maar verplaatst, niet opgelost. herstellen of te vrijwaren op plaatsen waar dit nabootsen. Ze laten toe om de effecten van nog kan, kunnen we overstromingen op onge- mogelijke ingrepen te voorspellen. Bovendien Vandaag wordt gestreefd naar integraal waterbe- wenste plaatsen aanpakken. Alleen daar waar dit wordt steeds uitgegaan van het volledig stroom- heer: het duurzaam beheren van het aanwezige niet volstaat, moeten aanvullende infrastructuur- gebied. Elke studie is opgebouwd uit 3 luiken: water rekening houdend met de huidige en toe- werken voorzien worden. (i) een inventarisatieluik waarin alle watergerela- komstige noden van mens en natuur. Integraal teerde gegevens worden bijeengebracht en geïn- waterbeheer impliceert een andere visie op Dit principe is in verstedelijkt Vlaanderen niet terpreteerd naar hun invloed op het watersys- hoogwaterafvoer. Het uitgangspunt daarbij is dat altijd evident, maar het kan. Het herwaarderen teem; (ii) een hydrologisch luik waarin de karak- overstromingen een natuurlijk verschijnsel zijn van natuurlijke overstromingsgebieden heeft teristieken van de neerslag en de afvoer ervan die altijd zullen blijven voorkomen. Door het consequenties op de ruimtelijke bestemming en over het land naar de waterloop worden geana- bouwen in overstromingsgebieden toe te laten, het huidige landgebruik. Ook de bevolking moet lyseerd en (iii) een hydraulisch luik waarin de ontstaat er bij overstroming grotere schade. hierin haar verantwoordelijkheid opnemen. stroming in de waterloop wordt gesimuleerd en De betrachting van de waterbeheerder was en is de effecten van verschillende alternatieve oplos- nog altijd om deze schade te beperken. Het ver- Het binnen dit kader nemen van maatregelen, singen voor de bestaande knelpunten worden leden heeft geleerd dat de natuur nooit hele- vergt een zorgvuldig handelen. Er is een grondig voorspeld en vergeleken. maal door de mens kan bedwongen worden. inzicht nodig in de af te voeren waterhoeveelhe- den, de stromingen van water binnen een Lokaal overleg belangrijk Ongewenste overstromingen stroomgebied en de buffermogelijkheden in de De studies worden begeleid door een lokaal We moeten dus respect opbrengen voor het valleigebieden. Bovendien moeten de verschil- wateroverleg: een groep van specialisten die als

4 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 5 behulp van computers worden omgezet in debieten en waterstanden en dat de verant- De afdeling Water woordelijke waterbeheerders tijdig verwittigd worden van de verwachte reacties van de water- lopen. Daarnaast maakt het systeem waarschu- wingsrapporten aan die bestemd zijn voor de hulpdiensten. Deze bevatten o.a. het tijdstip waarop de piekwaterstand zal bereikt worden, de plaats en de duur van een overstroming. In perioden van overstromingsgevaar worden meerdere rapporten per dag via e-mail en/of fax ter beschikking gesteld van hulpdiensten en Met haar voorspel- lokale besturen. De planning en realisatie van De afdeling Water maakt deel uit van de Vlaamse Concreet vertalen deze verschillende aandachts- lingsmodel kan de waterbeheerder of als vertegenwoordiger van interventies en noodhulp kunnen op deze wijze leefmilieu-administratie AMINAL. Zij is actief op punten in de werking van de afdeling Water zich afdeling Water een bepaald maatschappelijk belang de plaatse- gestructureerder georganiseerd worden. En verschillende fronten. in allerhande activiteiten: dreigende proble- lijke problemen kennen en die aan de oplossing uiteraard kan elke inwoner via het internet infor- het opstellen en uitbouwen van meetnetten, data- men van water- kunnen meewerken. Op deze manier ontstaat matie vinden over de kans op overstromingen. Eerst en vooral concentreert de afdeling Water banken en computermodellen van waterlopen en overlast ruim voor- door het samenbrengen van verschillende disci- Als eerste pilootproject werd ambitieus gekozen zich op de oprichting van een duidelijk rivierbek- ondergrondse waterlagen, het opmaken en over- af en precies loca- plines en bevoegdheden een ruim draagvlak voor één van de moeilijkste stroomgebieden in kenbeleid. Een goede overlegstructuur en organi- leggen van beleidsplannen en kaartmateriaal voor liseren. Voortaan voor de te nemen maatregelen. Vlaanderen, dat van de Demer. Het is een zeer satie per stroomgebied is immers nodig om aan waterhuishouding en rivierbekkenbeheer, het kunnen tijdig uitgestrekt gebied, ver van de zee verwijderd, ‘integraal’ waterbeheer te doen. Daarbij worden opstellen van wetgeving voor het beheer van maatregelen De resultaten van de studies en het overleg met een vallei die bekend staat om haar over- oppervlaktewater, grondwater, waterloopstructuur oppervlaktewater, grond- en drinkwater, het sen- getroffen worden daarrond worden vervolgens neergeschreven in stromingen. De wachtbekkens die reeds in dit en oevers met de bijhorende levensgemeenschap- sibiliseren en stimuleren van burgers, bedrijfssec- om schade te beleidsplannen, die het integraal waterbeheer in stroomgebied aangelegd werden, kunnen nooit pen, als één samenhangend watersysteem toren en overheden, het ontwerpen, uitvoeren, beperken. Vlaanderen moeten omzetten naar de praktijk. het hoofd bieden aan zware langdurige regenval. beschouwd en beheerd. Verschillende aspecten ondersteunen, adviseren, vergunnen en controle- Het is de bedoeling dat alle waterbeheerders Wateroverlast kan maar beperkt worden door waaronder milieu, ruimtelijke ordening, land- ren van concrete projecten waaronder de bouw en daarbij samenwerken en iedereen zijn verant- een automatisch werkend observatie- en waar- schap, recreatie en economische sectoren worden aanleg van overstromingsgebieden en wachtbek- woordelijkheid opneemt. Momenteel is men schuwingssysteem, het OBM. De bij dit beheer betrokken. kens, computergestuurde pompstations en kunst- gestart met de opmaak van de bekkenbeheer- Overstromingsvoorspeller van de Demer is voor werken, natuurlijke oevers en visdoorgangen, plannen. Dit zijn geïntegreerde plannen op bek- iedereen te raadplegen via het internet op De afdeling Water zet zich ook in voor het behoud infiltratiegebieden en kleinschalige waterzuivering, kenniveau die de aspecten waterkwantiteit, http://www.overstromingsvoorspeller.be . van een kwantitatief evenwicht in de watersyste- het ruimen van slib en het bestrijden van muskus- waterkwaliteit en natuurlijk milieu gezamenlijk men. Hierbij moet een duurzame balans tussen de ratten, het vergunnen van grondwaterwinningen behandelen. Op lokaal niveau (deelbekkens) zul- Het OBM Demer werd gerealiseerd op basis van onttrekking van water en de hervoeding van de en drinkwaterbeschermingszones, de erkenning len de DuLo-waterplannen vorm geven aan het een technisch bestek van de afdeling Water door watersystemen worden nagestreefd. van laboratoria voor wateranalyses, de subsidië- kleinschalig waterbeheer. De waterhuishoudings- een consortium van gespecialiseerde bedrijven Grondwatertekorten worden vermeden door onder ring van polders en wateringen en de controle op plannen van polders en wateringen zullen de onder leiding van International Marine and meer het verminderen van waterverspilling en de investeringen van Aquafin... kwantiteitsaspecten meer in detail uitwerken Dredging Consultants NV (IMDC NV) in samen- door meer regenwater, oppervlaktewater en gezui- met het oog op een geïntegreerd beheer van de werking met Soresma NV, Wallingford Software verd afvalwater te gebruiken. Gevallen van water- Voor de uitvoering van dit alles beschikt de afde- kleinere waterlopen. LTD en Hemmis NV. toevloed (bvb. overstromingen) worden aangepakt ling Water over een jaarlijks begrotingsbudget van door de uitvoering van infrastructuurwerken en ca. 45.000.000 EUR (1,8 miljard BEF), de inves- Wateroverlast voorspellen Met deze brochure wenst de afdeling Water de door richtlijnen op de ruimtelijke ordening en het teringen van Aquafin en de subsidies voor Beleidsplannen en de daaruit voortvloeiende betrokkenen en de geïnteresseerden in te lichten landgebruik. gemeentelijke rioleringen niet meegerekend, en ruimtelijke ordening of het uitvoeren van over de gevolgde methode en vooral ook over telt een 265-tal medewerkers, waaronder een infrastructuurwerken volstaan echter niet altijd de informatie die mag verwacht worden van de Verder besteedt de afdeling Water heel wat aan- ploeg van 100 muskusrattenbestrijders. Naast het om de nodige veiligheid te bieden tegen water- Overstromingsvoorspeller van de Demer. dacht aan het herstellen van de biodiversiteit van hoofdbestuur te Brussel zijn er 5 buitendiensten, overlast. Vooral in grote of complexe stroomge- watergebonden ecosystemen. Waterlopen en val- in de provinciale hoofdsteden Antwerpen, Leuven, bieden is het noodzakelijk om op voorhand te AMINAL - afdeling Water leien moeten in deze visie de ruggengraat worden Brugge, Gent en Hasselt. weten hoe de waterlopen zich straks, morgen of Maart 2004 van natuurgebieden door de heraanleg van de tijdens het komend weekend zullen gedragen: bedding en de omgeving op een natuurlijke netjes binnen de bedding of ruimte zoekend in manier. Ook de verontreiniging van grond- en de vallei. Daarom heeft de afdeling Water beslo- oppervlaktewater door puntlozingen en diffuse ten de stap te zetten naar een OVERSTRO- lozingen (pesticiden, meststoffen) krijgt de nodige MINGSVOORSPELLER, officieel OBM genoemd, Het waterglas hiernaast symboliseert het nieuwe concept van aandacht door nieuwe wetgeving en voorlichting wat staat voor Operationeel Bekken Model. Het integraal waterbeheer, zoals opgenomen in de missie en strategie van bevolking, landbouw en industrie. OBM zorgt ervoor dat neerslaggegevens met van de afdeling Water.

6 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 7 1 Het stroomgebied van de Demer en de Begijnebeek. Die laatste waterlopen ver- waterstand. De bovenloop vertoont een aantal tonen door het gering aantal bronnen vrij grote bronnen, maar de totale afvoer wordt groten- Het stroomgebied van een waterloop is het volledige gebied waar alle neerslag via zij- schommelingen in de afvoer. deels bepaald door de zijbekkens, waarin zich De afvoer van de centraal gelegen Demer is zowel bronbeken als regenbeken bevinden. en hoofdbeken naar die waterloop afvloeit. Dat leerden we allemaal als kind in de sterk afhankelijk van de neerslag en de grond- aardrijkskundeles. Het waterlopennet De Demer wordt gevoed wordt door vele bovenlopen. In onderstaande tabel worden de belangrijkste Algemene beschrijving westelijke richting. De vallei wordt veel breder zijlopen opgesomd. Zij illustreren de totale lengte van het hoofdwaterlopenstelsel. Het stroomgebied van de Demer is één van de en het verval van 0,35 % in de bovenloop daalt 11 Vlaamse rivierbekkens. De Demer is een zijri- naar 0,097 % nabij Werchter. De breedte van de vier van de Dijle en daarom ook een zijrivier van waterloop evolueert van 2 tot 16 meter en de Waterloop Lengte (kilometer) Regio de Schelde. De Demer mondt uit in de Dijle te gemiddelde diepte is redelijk beperkt, ongeveer Werchter. Het Demerbekken wordt ten noorden 1,5 meter. • Herk 40 Hasselt-Tongeren-St.-Truiden begrensd door het Netebekken, ten oosten door • Gete 11 Halen-Geetbets het Maasbekken en ten westen door het Het noordelijke gedeelte van het Demerbekken Grote Gete 48 Tienen Dijlebekken. behoort tot de Zandstreek, meer bepaald tot de Kleine Gete 35 Zoutleeuw Limburgse Kempen, terwijl het gedeelte ten zui- Melsterbeek 35 Geetbets-Nieuwerkerken Het stroomgebied van de Demer situeert zich in den van de Demer in de zandleem- en leemge- • Velpe 34 Halen-Kortenaken-Boutersem het oostelijk deel van de provincie Vlaams- bieden van Haspengouw en het Hageland ligt. • Zwarte Beek 37 Diest-Beringen Brabant en het zuidelijk deel van de provincie • Mangelbeek 18 Lummen Limburg. Een klein gedeelte van het stroomge- De waterlopen in de Zandstreek zijn typische • Begijnebeek 16 Diest bied, ongeveer 15 % of 352 km2, bevindt zich in laaglandbeken, voornamelijk gevoed door regen- • Winge 20 Rotselaar Wallonië. Het gaat om de bovenlopen van de water. Hierdoor vertonen ze grote schommelin- • Hulpe-Zwart Water-Winterbeek 27 Diest-Tessenderlo Kleine en de Grote Gete. De totale oppervlakte gen in het waterpeil. De waterlopen in van het Demerbekken in Vlaanderen en Haspengouw daarentegen worden door ver- Kaart van het Wallonië bedraagt 2.267 km2. De totale lengte scheidene bronnen gevoed zodat het waterpeil Demerbekken met van de Demer bedraagt ongeveer 85 km. van de grote zijrivieren, zoals de Gete, de Herk de belangrijkste en de Mombeek, ook in de zomerperiode rela- waterlopen en ste- De Demer ontspringt te Ketsingen (Berg) bij tief hoog blijft. In het Hageland treft men een den. De kleuren op Tongeren op een hoogte van ca. 85 meter boven intermediaire situatie aan. De Winge en de de achtergrond zeeniveau. Tot Bilzen stroomt de Demer in noor- Velpe hebben in hun bovenlopen een aantal geven de hoogte- delijke richting. Na Bilzen buigt de Demer af in bronnen, maar dit geldt minder voor de Motte ligging aan.

De Demer

8 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 9 20ste eeuw bleef deze toestand bestaan, maar stromingen elkaar op met de regelmaat van met de intocht van de ‘moderne tijd’ en het ver- de klok: lente '87 en ’88, 25 december '93, schijnen van het elektriciteitsnet, geraakten de 30 januari ‘95. En dan kwam 13 september watermolens in onbruik. Maar zij bleven wel als 1998, de zondvloed. hindernis de waterafvoer storen en vaak ook lokale overstromingen veroorzaken. Reeds weken werden er plensbuien geno- teerd. Tot er in de nacht van 13 op 14 sep- Uit de vakliteratuur weten wij dat er zich grote tember op 18 uur tijd 105 liter neerslag per overstromingen in de Demervallei voorgedaan vierkante meter geregistreerd werd over de hebben. In januari 1891, april 1903 en januari ganse Demer- en Netevallei. De waterlopen 1920 trad de Demer buiten zijn oevers, maar die al weken goed aangezwollen waren, kon- het rampjaar was 1916 met overstromingen in den het hemelwater niet langer afvoeren en januari, juli en november. Toen stond de ganse traden buiten hun oevers. De wachtbekkens vallei tussen Werchter en Bilzen blank. De oor- opwaarts Diest liepen op 12 uur vol, terwijl De Kleine Gete zaak moet voornamelijk gezocht worden in zij normaal gedurende 48 uur het waterpeil zware aanhoudende regenval die, in combinatie van de waterlopen kunnen beheersen. met een groot stroomgebied, enorme watermas- Waterlopen werden wilde bergrivieren en sa’s doet afstromen. Daarenboven ligt de laagge- vulden de valleien, overspoelden bruggen en legen vallei van de Demer ver van zijn huidig wegen. Stads- en dorpskernen overstroom- lozingspunt in zee, waardoor al dat water in de den evenals industrieparken en sociale vallei blijft staan. woonwijken. Vanaf de bovenlopen stroomde het water dagenlang naar de benedenloop Het toenmalige - nog nationale - Ministerie van en overspoelde alles. De hulpdiensten en Landbouw richtte in 1912 de Landelijke waterbeheerders kwamen handen tekort om Waterdienst op om in landelijke gebieden over- bijstand te verlenen. Dit werd dan nog eens stromingen tegen te gaan en dit via lokale bemoeilijkt door de overstroomde wegen en besturen, de Wateringen. Om het algemeen bruggen. belang te kunnen laten primeren op het lokaal Na een 10-tal dagen daalden de waterpeilen belang werd in 1967 een specifieke wet in het in de waterlopen naar de normale propor- leven geroepen die het beheer van de grootste ties, een gigantische puinhoop achterlatend. onbevaarbare waterlopen rechtstreeks toewees De natuur had zich langs zijn extreme zijde De Winge aan de Landelijke Waterdienst. Die gelastte vrij laten zien en de mens kon niet anders dan Foto van de res- De Demer is al van oudsher een probleemgebied. Aanhef van spoedig een studie over de waterbeheersing in toekijken. De zondvloed was gekomen als tanten van een een keizerlijke verordening van 1772. de Demervallei stroomopwaarts van Diest. een dief in de nacht en had iedereen verrast. eeuwenoud sluisje Overstromingen in het Hieruit bleek dat er bij zware neerslag miljoenen op de Grote Demerbekken kubieke meter water tijdelijk geborgen moest Laakbeek in De Demervallei wordt al door de eeuwen heen deze projecten te bedenken en uit te voeren. Zij worden. Wachtbekkens leken ideaal om over- Aarschot. door overstromingen geteisterd en altijd heeft zijn eveneens de bouwers van het waterlopen- stromingen in Diest en verder stroomafwaarts te de mens zich over dit probleem bekommerd. Er net zoals wij het nu kennen. voorkomen. In tegenstelling tot de huidige visie is dus niets nieuws onder de zon. was het streefdoel toen ook nog om drogere Reeds in 1539 gaf Keizer Karel V opdracht om valleien te creëren voor de landbouw. Met de De vroege strijd tegen de overstromingen het gebruik van de watermolens te reglemente- aanleg van wachtbekkens wou men de overstro- Vanaf de periode van het Frankische Rijk had de ren: het pegelpeil moest aangebracht en geëer- mingen concentreren in welomschreven omdijk- mens nood aan energie, energie die aanwezig biedigd worden en ‘s nachts moest de molen- te zones. De natuur heeft ons de laatste decen- was in wind, vuur en water. Om waterenergie te sluis opengezet worden. In de praktijk bleef nia echter geleerd dat ze zich niet altijd laat creëren, bouwde men watermolens. Deze wer- deze verordening vaak dode letter, met overstro- bedwingen. den opgericht op strategische punten in de val- mingen in de valleien tot gevolg. Filips IV, her- leien. Om de waterenergie te kunnen benutten, tog van Brabant, liet in 1621 samen met het De recente geschiedenis diende men de waterlopen te herleggen naar de Prinsbisdom Luik werken uitvoeren. Deze wer- De meeste mensen, in het bijzonder de bewo- rand van de vallei, zodat een verval ontstond ten ken werden verder gezet in de tijd van het ners van de laaggelegen valleigebieden, zullen opzichte van de oude rivierloop in de vlakte. Oostenrijkse Rijk en bestonden erin sifons, lei- zich nog wel de recente overstromingen herin- Doordat het water opgestuwd werd, moesten de grachten en molenlopen aan te leggen om het neren, waaronder de winters van 1966-67 en waterlopen stroomopwaarts ingedijkt worden broekgebied te ontwateren. De aanleg van het oktober 1974. Ook in de zomer van 1981 ken- om overstromingen te vermijden. De toenmalige Zwartwater in het Schulensbroek dateert vanuit den de Demer, de Gete en de Velpe extreem abdijen hadden de kennis en de middelen om deze tijd en doet nog altijd dienst. Tot in de hoge waterstanden. Nadien volgden de over-

10 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 11 En zelfs na september 1998 hield het over- stromen niet op 2 Waterbeheersing op de Ook na september 1998 bleef het Demerbekken hulpdiensten toen meer tijd hadden om acties niet gespaard van overstromingen: februari 2002 op het terrein op te starten, gekoppeld aan het zette de onheilsreeks in, gevolgd door augustus feit dat de bestaande wachtbekkens net niet hun Demer 2002, opnieuw zware overstromingen in decem- maximale vullingscapaciteit bereikten, viel de ber 2002-januari 2003 en alweer wateroverlast - overstromingsschade al bij al nog mee. De over- zij het in beperkte mate - in januari 2004. De stroming van augustus 2002 was dan weer een De Demer is niet langer een natuurlijk watersysteem. Al eeuwen wordt met wisselende winteroverstromingen waren typisch het gevolg typische zomerstorm die in snel tempo de van langdurige neerslag waarbij een kritieke toe- bovenlopen in het Demerbekken rond Landen doelstellingen en wisselend succes gewerkt aan de Demer. Inzake de strijd tegen over- stand zich over meerdere dagen opbouwt en de en omstreken deed overstromen. Close-up van stromingen is het goed om de belangrijkste infrastructuren voor waterbeheersing in het situatie dagenlang kantje boord is. Omdat de ondergelopen Demerbekken kort toe te lichten. woningen te Halen op 15 september 1998 De wachtbekkens in het bekkens moesten aangelegd worden om mini- Demerbekken mum 22 miljoen m3 water op te vangen. De strijd tegen overstromingen is niet nieuw, getuige de studie van de Landelijke Waterdienst Deze conclusie blijft vandaag alleszins nog gel- die dateert van 30 jaar geleden. De nodige tech- dig. Alleen focust het hedendaags waterbeheer nische oplossingen werden toen reeds voorge- zich niet meer op de aanleg van sterk kunstmati- steld, maar de realisatie van de noodzakelijke ge - volledig bedijkte - wachtbekkens zoals die werken is niet even evident gebleken. in Schulen en Webbekom ondertussen gereali- Het afwegen van maatschappelijke belangen, seerd werden. Thans streeft men er naar om de ingebed in een aantal procedures die inspraak historische natuurlijke werking van valleigebie- van besturen, belangengroepen en individuele den als waterbuffer te herstellen. Ter compensa- personen moeten verzekeren, hebben er samen tie van door bebouwing verloren gegane zones met nieuwe inzichten inzake waterbeheer voor wordt nu eerder gezocht naar semi-natuurlijke Zicht op het bin- gezorgd dat aan de oorspronkelijke plannen flink of gecontroleerde overstromingsgebieden, waar- nenbekken met werd gesleuteld. Slechts een deel van de geplan- bij met beperkte ingrepen meer water gebufferd dijk van het de werken werd uitgevoerd; andere plannen wordt op plaatsen die reeds van nature onderlo- Schulensbroek. moesten herbekeken worden. pen. Daarenboven gaan we uit van de veronder- Vooraan de als Daarmee bleven echter ook een aantal proble- stelling dat deze 22 miljoen m3 berging niet natuurlijk buiten- men van wateroverlast in woonzones onopge- meer voldoende is omwille van de toename aan bekken fungeren- lost. verharde oppervlakte tijdens de laatste decen- de valleigronden. nia. Vermoedelijk zal nu 30 miljoen m3 water- Het loont daarom de moeite de voorgestelde berging noodzakelijk zijn. oplossingen even op een rijtje te zetten. Het uitgangspunt van de toenmalige studie was het verzekeren van de waterafvoer die overeen- stemde met een specifiek debiet van ca. 0,5 Iiter/seconde/hectare. Voor de Demervallei betekent dit concreet dat, met een toegelaten maximale afvoer van 95 m3/s in Diest, al het andere afstromend water stroomopwaarts van Diest tijdelijk moest kunnen gebufferd worden. Deze 95 m3/s was het debiet waarmee de over- heid de bij de bevaarbare waterlopen gerang- schikte Demer stroomafwaarts van Diest wilde kalibreren. Zonder deze herkalibratie treden er echter reeds bij debieten groter dan 60 m3/s problemen op in Diest en omgeving. Daardoor moet nog meer water veilig opwaarts gebufferd kunnen worden. De studie leidde tot de conclusie dat er wacht-

12 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 13 en de Demer. Het buitenbekken werd 5. Het wachtbekken te Kersbeek-Miskom. nooit zoals oorspronkelijk voorzien Op de Velpe te Kersbeek-Miskom werd even- als wachtbekken uitgebouwd: het eens een wachtbekken ontworpen. Met een volledige gebied van de natuurlijke oppervlakte van 30,7 ha en een inhoud van komgrond van het Schulensbroek 640.000 m3 zou het de dorpskern van Halen rondom het binnenbekken werkt nog beschermen tegen wateroverlast. In 1995 wer- steeds als natuurlijk overstromingsge- den de werken gestart, evenwel volgens een bied van ongeveer 500 à 600 ha mee enigszins gewijzigd plan. Er kwam een door- aan de afvlakking van de boven- stroomwachtbekken dat bij hoge waterstand tot stroomse piekdebieten. 1 miljoen m3 water kan bergen. Het wachtbek- ken wordt grotendeels begrensd door de natuur- Het wachtbekken Schulensbroek werd vanaf lijke topografie. Het bestaat uit 90 ha valleigron- 1987 in dienst genomen en heeft sindsdien veel den die vroeger grotendeels als landbouwgrond wateroverlast voorkomen. werden gebruikt. Het wachtbekken is sinds 1996 operationeel en wordt nu het wachtbekken van 2. Het wachtbekken Webbekomsbroek. Hoeleden genoemd. Dit wachtbekken benut de natuurlijke depressie gelegen te Wekkekom-Diest tussen de ingedijkte Demer en de rijksweg Diest-Hasselt. De ber- gingscapaciteit werd vastgesteld op 3,5 miljoen m3 over een oppervlakte van 144 ha. Ook hier is er een binnen- en een buitenbekken en werd De Demer ter alleen het binnenbekken omringd met dijken. hoogte van de De rest van het Webbekomsbroek functioneert Grote Steunbeer te binnen zijn natuurlijke valleigrenzen als buiten- Diest, een kunst- bekken. In dit wachtbekken worden de Velpe en werk dat het door- de Begijnebeek afgevlakt. Het wachtbekken voerdebiet naar de Webbekomsbroek werd in dienst genomen in benedenstroom september 1998. beperkt.

Het wachtbekken Webbekomsbroek 3. Het wachtbekken te Drieslinter. ten oosten van Wachtbekkens en gecontroleerde overstromings- wachtbekken te Drieslinter op de Grote Gete en Ooit werd een wachtbekken op de Grote Gete Diest. Zoals uit de gebieden zijn open ruimten die kunnen aange- een wachtbekken te Zoutleeuw op de Kleine gepland ter hoogte van de watermolen te foto in de verte wend worden om een volume water tijdelijk te Gete. Ook op de Velpe werd nog een wachtbek- Drieslinter, met een bergingscapaciteit van 2,3 à 3 blijkt moet in de bergen, dat via het bestaande waterlopenstelsel ken ontworpen, te Kersbeek-Miskom. 4,4 miljoen m . Dit project werd niet uitgevoerd. toekomst ook de om welke redenen dan ook, niet onmiddellijk De afdeling Water bestudeert thans met compu- rest van de vallei mag of kan afgevoerd worden. Wachtbekkens en 1. Het wachtbekken Schulensbroek, waarvan de termodellen hoe de volledige vallei als overstro- De Begijnebeek ter als overstromings- gecontroleerde overstromingsgebieden vormen bergingscapaciteit werd vastgesteld op 10,9 mil- mingsgebied kan ingeschakeld worden. Recente hoogte van het 3 gebied gevrij- per definitie een doelbewuste ingreep in het joen m , werd oorspronkelijk ontworpen onder inzichten en technieken worden maximaal inge- verdeelwerk waard blijven. afvoerproces. Ze vlakken de afvoergolf af. Louter de vorm van twee deelbekkens : zet om te komen tot een efficiënte inrichting en naar het technisch gezien zijn ideale overstromingsgebie- • een omdijkt binnenbekken van onge- sturing van het waterbergingsgebied. Webbekomsbroek. den uiteraard deze die op een zo klein mogelijke veer 150 ha gelegen tussen de Demer oppervlakte een zo groot mogelijke hoeveelheid en de aflijning van de zandwinnings- 4. Het wachtbekken te Zoutleeuw. water kunnen bergen. Dit water moet volgens zone. Dit wachtbekken diende door Ook op de Kleine Gete stroomopwaarts van de de nieuwe zienswijze echter bij voorkeur - om afvlakking van de Demer en de stad Zoutleeuw was een wachtbekken gepland. dure en storingsgevoelige kunstwerken te ver- Mangelbeek veiligheid te bieden voor Ter hoogte van de uitmonding van de mijden - op een natuurlijke wijze vanuit de afvoergolven die gemiddeld eens om Dormaalbeek is een laaggelegen depressie aan- waterloop naar het wachtbekken kunnen wor- de 10 jaar voorkomen; wezig van in hoofdzaak weidegronden omgeven den gevoerd en op dezelfde wijze kunnen wor- • een omdijkt buitenbekken van onge- door populierenrijen, ingesloten door verharde den geloosd. veer 190 ha gelegen rondom het bin- wegen. De noodzakelijke bergingscapaciteit nenbekken. In combinatie met het werd geraamd op 1,1 tot 2,5 miljoen m3. Voor de praktische uitvoering van de wachtbek- binnenbekken diende dit wachtbek- De nieuwe computerstudie van de afdeling kens werd vroeger een totale oppervlakte van ken veiligheid te bieden voor afvoer- Water betrekt ook dit overstromingsgebied in ongeveer 789 ha voorzien, met name voor het golven met een retourperiode tot de totale afvoerproblematiek van de Kleine en Schulensbroek, het Webbekomsbroek, een 100 jaar door afvlakking van de Herk de Grote Gete.

14 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 15 Conclusies uit de overstromingen De werking van de wachtbek- van 1998 kens Na de ramp van 1998 - ook al was die in wieler- Op dit moment zijn de operationele wachtbek- toegenomen en zijn vroegere overstromingsge- termen gesproken een “col buiten categorie” die kens in het Demerbekken in staat om samen bieden vaak door bebouwing verder ingepalmd. wellicht nooit tegen aanvaardbare kosten/offers ongeveer 16 miljoen m3 water te bergen, boven- Op het grondgebied van Herk-de-Stad over kan bedwongen worden - gingen er stemmen op Wateroverlast kan op de hoeveelheden die elders nog in natuurlij- Halen, Diest, Scherpenheuvel-Zichem en in de zin van "Dit mag nooit meer gebeuren." of afdoende beperkt ke overstromingsgebieden gebufferd worden. Aarschot tot in Rotselaar blijven tientallen “Wanneer de volgende keer?”. De afdeling worden door Deze wachtbekkens hebben veel wateroverlast woningen en bedrijfsgebouwen bij overstromin- Water trok hieruit een aantal besluiten: waterlopen voorkomen en wisten zich zelfs gedurende de gen schade leiden. • Overstromingen zijn niet te vermijden. Water genoeg vrije ruim- extreme regenval van de laatste vijf jaar kranig is en blijft een oerelement dat zijn weg zoekt te te geven. te gedragen. Toch blijft er meer dan ooit nood Uit de vullingshistoriek van het Schulensbroek - naar zee. Oordeelkundig omgaan met de bed- aan een opwaartse bergingcapaciteit die met de het grootste en oudste wachtbekken - blijkt dat ding van de rivier - die steeds te klein is bij hoge huidige inzichten geraamd wordt op circa 30 47% van de 110 miljoen m3 die het afvoeren - en de bijhorende vallei is een absolu- miljoen m3. Immers, ten opzichte van de eerste Schulensbroek sinds zijn indienstname in 1987 te noodzaak. ontwerpen tegen wateroverlast werd de Demer heeft gebufferd, zich voordeed na september • De regen is evenmin ooit te stoppen. De vrees niet geherkalibreerd en werden de boven- 1998! De versnelde afvoer van onze waterlopen bestaat zelfs dat de neerslagintensiteit nog zou stroomse wachtbekkens niet aangelegd. heeft er toe geleid dat een stevige regenbui, in kunnen toenemen omwille van klimaatsverande- Daarenboven is de waterafvoer wellicht mede het bijzonder tijdens de winter, volstaat om het ringen. Dit betekent echter niet dat machteloos door de toenemende verharding ondertussen binnenbekken volledig te vullen. naar overstromingen moet gekeken worden. • De effecten van duurzame stroomopwaartse maatregelen inzake waterberging gekoppeld aan Vullingshistoriek een aangepast ruimtelijk beleid kunnen worden van het begroot via de beschikbare hulpmiddelen zoals Schulensbroek computermodellen, en laten toe een kans op overstroming te bepalen. • Aanvullende instrumenten zijn nodig om de mensen te kunnen waarschuwen bij extreme meteorologische omstandigheden waarbij de bestaande (en zelfs geplande) waterbeheersings- infrastructuur geen soelaas meer kan bieden.

Op basis van deze overwegingen besliste de afdeling Water om de bestaande inzichten van vóór 1998 om te zetten in een concreet plan voor de uitbouw van een voorspellings- en waarschuwingssysteem voor overstromingen dat inzetbaar moet zijn in heel Vlaanderen. Als piloot-toepassing werd gekozen voor het Demerbekken. Het systeem kreeg de naam Operationeel Bekken Model Demer (OBM- Demer) en wordt ondertussen de Overstromingsvoorspeller genoemd.

16 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 17 3 Voorgeschiedenis van de Overstromingsvoorspeller

Al van tijdens de ontwerpfase van de wachtbekkens op de Demer boog de afdeling Schakelkasten in het dispatching- Water zich over het probleem van de optimale regeling van de wachtbekkens. Vullen centrum te we zo snel mogelijk of stellen we die beslissing beter uit? Welk wachtbekken wordt er Schulen-Linkhout, waar alle gege- eerst gevuld? Vullen we preventief om een verwacht stroomafwaarts probleem vóór te vens binnenkomen zijn? Laten we wachtbekkens preventief leeglopen om tijdig klaar te staan voor de en de elektrome- chanische uitrus- volgende storm die aankomt? ting bewaakt en gestuurd wordt.

In de jaren ’80 deed de computer ook in het De regelalgoritmen uit de VUB-studie werden waterbeheer zijn intrede. De mogelijkheden van echter nooit in de praktijk omgezet. De stap om automatisering namen toe. In opdracht van de de beslissingen aan computers over te laten, wil- toenmalige Landelijke Waterdienst ontwierp de den de waterbeheerders toen niet nemen. De Vrije Universiteit Brussel een volledig computer- realiteit was immers nog altijd complexer dan beheer voor de 4 geplande wachtbekkens in het wat men theoretisch kon berekenen. Toch bleef stroomgebied van de Demer stroomopwaarts de nood aan ondersteuning door computermo- van Diest. Het eindrapport in 1985 van deze dellen bij het nemen van beslissingen voor het studie bevatte tal van aanbevelingen om de wer- vullen of leeglaten van wachtbekkens zeer groot. king van de in- en uitlaatstuwen van de wacht- Een nieuwe stap vooruit was dan ook de Testelt en Aarschot werden hiermee doorgere- bekkens te optimaliseren. opkomst in de jaren ’90 van zowel betaalbare kend. In de maanden na de overstromingen van

Om een integraal kleine maar krachtige computers als van com- september 1998 leidden deze berekeningen tot en efficiënt water- Een voorwaarde voor de werking van zo’n opti- merciële software voor het hydrodynamisch de uitvoering van de meest dringende bescher- beheer te kunnen malisatiesysteem dat steunt op computerbereke- modelleren van de waterafvoer in rivieren. mingswerken. Dit betekende ook het afstappen voeren, is er nood ningen, is de beschikbaarheid van “on-line” ter- Daarmee werd de afstand tussen de theoretische van de klassieke aanpak met hoge Demerdijken. aan toegankelijke reinmetingen. In de daaropvolgende jaren wer- rekentechnieken en de situatie in de realiteit Valleiberging en rechtstreekse afscherming van gegevens. De den daarom gefaseerd de nodige werken uitge- drastisch verkleind. De introductie van die hard- woningen aan de rand van de vallei deden voor informatietechno- voerd om stuwen, peilmeters (limnigrafen) en en software viel samen met de ontwikkeling van het eerst hun intrede. De rivier werd opnieuw logie opent vele enkele regenmeters (pluviografen) in telemetrie de nieuwe visie op het hoogwaterbeheer: de rol de ruimte gegund die ze altijd al nodig had. deuren. Het auto- te brengen. Dit betekent dat de gemeten waar- van natuurlijke overstromingsgebieden kwam matisch meten den van peilen, klepstanden en neerslag doorge- opnieuw aan bod in het waterafvoergebeuren. Het eerste Demermodel werd uitgebreid met van waterpeilen is stuurd kunnen worden naar een computercen- Vroeger gebruikte men de term “wilde overstro- het traject stroomopwaarts van Diest en met de een deel ervan. trale in het pompgemaal van het Schulensbroek mingen” omdat ze niet beheersbaar waren. wachtbekkens van Schulen en Webbekom. Deze te Linkhout. In een eerste fase (rond 1990) wer- Voortaan sprak men van “natuurlijke overstro- basismodellen vormen vandaag de kern van de den de stuwen van de wachtbekkens van mingen”, die men plots wel kon vatten dank zij Overstromingsvoorspeller. Schulen en Webbekom, en die op de computermodellen. Begijnebeek, met een vaste kabel verbonden Dezelfde gegevens werden ook gebruikt door de met de centrale te Linkhout. In een volgende Na een eerste geslaagde introductie van dergelij- administratie Waterwegen en Zeewezen (AWZ), fase werd een telefonisch telemetriesysteem uit- ke software voor de Dijle ten zuiden van die parallel een Demermodel met gelijkaardige gebouwd. Dat laat toe om ook verder afgelegen Leuven, werd hiermee ook de Demer aangepakt. software van Deense oorsprong uittestte. meetposten in het Demerbekken te bevragen. Eind 1995 gaf de afdeling Water opdracht voor Het zogeheten GTI-systeem is een Supervisie, de IWP(Integraal Waterbeheer Plan)-studie van Met basismodellen kan men de effecten van fic- Controle en Data Acquisitie Systeem (SCADA). de Demervallei tussen Diest en Werchter. Met tieve scenario’s van waterbeheer berekenen. Vanaf 1995 beschikte de afdeling Water over behulp van de Engelse ISIS-software konden de Met de Overstromingsvoorspeller wordt de reële een volwaardige dispatching-centrale voor het waterafvoeren van de Demer en de overstromin- ogenblikkelijke toestand voor de komende uren Demerbekken. gen in zijn vallei worden gesimuleerd. De eerste voorspeld. scenario’s voor de beveiliging van Zichem,

18 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 19 Natuurrampen zul- 4 Waarom overstromingen len altijd blijven bestaan en mis- schien zelfs nog voorspellen voor de verergeren in de toekomst. De ultie- me veiligheid Demer? bestaat echter niet en is trouwens niet te betalen. De voorspeller van de Demer zal geen einde maken aan de overstromingen in de Overstromings- voorspellers kun- Demervallei. Hij zal wel een uitstekend hulpmiddel zijn om op voorhand te weten wan- nen de schade en neer het water komt, waar het overstroomt en hoelang het duurt vooraleer het water de ontreddering wel helpen beper- terug zal wegtrekken. ken.

Een pro-actieve informatiestroom beheersen van de waterstromen. Het systeem organiseren kan de gevolgen van verschillende sturingskeu- Vroeger was het vaak de burger die met natte zen voor de stuwen en de wachtbekkens bepa- voeten wakker werd en de hulpdiensten verwit- len. Deze mogelijkheid zorgt er voor dat de tigde van een overstroming. In een aantal geval- gebruikelijke volautomatische sturing van de len was bij aankomst van de hulpdiensten de kunstwerken manueel kan bijgesteld worden schade al geschied. door de verantwoordelijken. Er kan dus ruim op Bij aanhoudende regen dienden de hulpdiensten voorhand geanticipeerd worden op wat gaat zelf op zoek te gaan naar informatie: ze contac- komen. teerden de waterbeheerders. Zo hoopten ze meer te weten te komen over de bedreigde Betrouwbare voorspellingen gebieden, of over de actuele toestand, zeg maar “Voorspellen is moeilijk, vooral als het om de de reserve in de wachtbekkens of de verwachte toekomst gaat.” Deze wijze uitspraak is helaas toestand in de waterlopen. Via waarnemers op ook hier van toepassing en in tegenstrijd met het terrein, via beperkte metingen en via de eenieders wens om met 100 % zekerheid en tot eigen deskundige ervaring dienden de waterbe- in het laatste detail de toekomstige situatie te heerders hun eigen inzichten te vertalen in ver- kennen. Een belangrijke doelstelling voor het wachtingen en voorspellingen: de glazen bol OBM-Demer is dan ook de onzekerheid op de was bijgevolg meermaals gehuld in een waas van voorspellingen maximaal te beperken en te complexiteit en onbekendheid. komen tot maximaal bruikbare en betrouwbare voorspellingen. Met de Overstromingsvoorspeller zijn de rollen omgekeerd: de afdeling Water kan voortaan pro- Tijdige waarschuwingen actief omgaan met het waterbeheer in het Van zodra de voorspellingen voldoende accuraat Demerbekken. Dit impliceert dat de waterbe- zijn, moeten ze tijdig verspreid worden zodat heerder nu de hulpdiensten informeert over de geen kostbare tijd verloren gaat bij het organise- actuele en voorspelde toestand in het ren van de hulpverlening. Het stroomgebied van Demerbekken, en dat ruim voor de problemen de Demer reageert snel op neerslag (de gemid- zich voordoen. Ook directe informatiedoorstro- delde tijdsduur tussen neerslag in het stroomge- ming naar de pers en informatieverstrekking via bied en waterstandsverhogingen in Schulen andere kanalen, zoals het internet, laten toe dat bedraagt circa 6 uur). Daarom moeten betrouw- de burger tijdig zelf geïnformeerd wordt over bare waarschuwingen van het OBM-Demer aankomende wateroverlast. meer dan 6 uur op voorhand de hulpdiensten bereiken. Eén van de eisen bij de ontwikkeling Sturen en bijsturen van het OBM was dat het OBM minstens 48 uur Meer dan een informatiesysteem draagt de op voorhand betrouwbare voorspellingen kon Overstromingsvoorspeller bij tot het actief maken.

20 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 21 De grafieken tonen de gemeten water- standen (volle groene lijn) en de voorspelde water- standen (gestippel- de blauwe lijn) voor de volgende 48 uur. 5 Hoe werkt de Over- stromingsvoorspeller?

Gemeten en voorspelde waterstand op de Demer te Gemeten en voorspelde waterstand op de Demer te Aarschot (februari 2002) Zichem (januari 2003) Het OBM-Demer werkt in stilte op de achtergrond - in een gekoelde omgeving om de computers niet te oververhitten - 24 uur op 24 uur en 7 dagen op 7 dagen. Het sys- teem draait volledig automatisch. Het systeem leest actuele gegevens in, voert een opgelegd schema van berekeningen uit en doorloopt een cyclus van beslissingen. Het resultaat is een evaluatie van de toestand in het Demerbekken, de mode genoemd.

De toestand in het Demerbekken De toestand in het Demerbekken en de drie bij- ook betekenen dat een OBM-operator perma- horende modes van het OBM kunnen als volgt nent in de dispatchingcentrale te Schulen zal worden beschreven : aanwezig zijn om de berekeningen op te volgen en waar nodig bij te sturen. In crisissituaties is er • “Geen sprake van overstromingen” of het nor- trouwens altijd een algemene permanentie van Gemeten en voorspelde waterstand op de Demer te Gemeten en voorspelde waterstand op de Demer te maal regime in het Demerbekken komt overeen kracht in de afdeling Water. Immers ook de Halen (augustus 2003) Linkhout (januari 2004) met de Basis-mode. In deze - kalme - situatie zal kunstwerken en waterlopen moeten extra het OBM elke ochtend één voorspelling maken. bewaakt en bestuurd worden om tijdig en De overstromingsvoorspeller doorloopt drie gericht te kunnen ingrijpen bij pannes of basiscomponenten: de meetgegevens registreren beschadigingen. en verwerken, voorspellingen berekenen en ten- Bevattelijke waarschuwingen slotte de waarschuwingsmodule doorlopen, die Een OBM-operator kan trouwens steeds bijko- Minder complexe en minder vooruitstrevende de boodschap zal versturen dat alles normaal is mende berekeningen opstarten. Dat kan vanuit buitenlandse voorbeelden van afvoervoorspel- in het Demerbekken. de dispatchingcentrale te Schulen, vanuit de lings- en waarschuwingssystemen toonden aan • Ontstaat er een “kans op overstromingen” dan kantoren van de afdeling Water te Hasselt of te dat de uitgebrachte waarschuwingsbulletins hun komt het OBM in Waak-mode. Dit resulteert in Brussel, of vanaf een willekeurige locatie met aantrekkingskracht en informatief karakter verlo- het opdrijven van de berekeningsfrequentie van een internetaansluiting, zoals de thuisadressen ren als ze opgesteld waren in een onbegrijpelijk dagelijks naar uurlijks. Opnieuw worden alle van de OBM-operatoren. hydrologisch jargon. Het OBM-Demer mocht modules van het OBM - behalve de beslissings- deze fout niet maken. Daarom worden aan- ondersteunende module -uitgevoerd. Waarschuwingsrapporten kunnen met de over- schouwelijke kaarten en grafieken gemaakt aan- • Als er een “grote kans op overstromingen” stromingsvoorspeller minstens 6 uur vóór de gevuld met een herkenbare kleurencode. Groen ontstaat in het Demerbekken, komt het OBM in voorspelde toestand verspreid worden. is veilig. Geel duidt op een verhoogde maar nog Storm-mode. Dit resulteert in een berekenings- Afhankelijk van de locatie en de betrouwbaar- steeds geringe kans op overstromingen. Rood cyclus die elk kwartier wordt hernomen en heid van de neerslagvoorspelling kan deze waar- wijst op een kritieke toestand in het waarbij ook de beslissingsondersteunende schuwingstijd zelfs oplopen tot 24 of zelfs 48 Opwaartse zijde Demerbekken, wat betekent dat de kans op module wordt doorlopen. Storm-mode betekent uur op voorhand. wachtbekken te overstromingen groot is. dat een reële overstromingstoestand wordt Volsem. voorspeld of zich voordoet, en zal in de praktijk

22 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 23 Stroomschema Via SMS worden OBM-demer de OBM-operato- ren verwittigd van elke overgang naar een andere systeem-mode

De voorspellingen De voorspellingsmodule vormt het rekenhart van het OBM, die alle meetgegevens die ingewon- nen werden door de waarnemingsmodule, gebruikt voor haar analyses, berekeningen en voorspellingen. Met de neerslagmetingen, het eventuele dooi- De waarschuwingsmodule proces en de neerslagverwachtingen, wordt het Het waarschuwingsprogramma vertaalt de inter- debiet voorspeld op een groot aantal zijlopen ne berekeningen uit de voorspellingsmodule van de Demer (in totaal een 80-tal). Deze waar- naar begrijpbare boodschappen. den worden in een hydrodynamisch model ver- Eerst en vooral worden de OBM-operatoren via werkt tot waterstanden in de Demer, in een deel SMS verwittigd bij elke overgang tussen de modi van de zijlopen tussen Kermt en Werchter, en in van het systeem: “geen sprake van overstromin- de valleigebieden. Door dit stapsgewijs in de tijd gen” (de Basis-mode), “kans op overstromingen” te herhalen ontstaat een voorspelling van de (Waak-mode) en tenslotte “grote kans op over- toestand in het Demerbekken. Daarbij wordt stromingen” (Storm-mode). Deze korte bood- uiteraard rekening gehouden met de kunstwer- schappen moeten enerzijds een goede bewaking ken en de basisregels voor hun bediening, zodat op afstand mogelijk maken en anderzijds een De waarnemingen ook de verwachte waterstanden in de wachtbek- snelle, pro-actieve interventie van de operatoren Via de waarnemingsmodule van het OBM- zowel per fax als per e-mail te Schulen, Hasselt kens, de bijhorende klepstanden, de eventuele op gang brengen. Demer worden in het Demerbekken bij basis- en Brussel, de KMI-neerslagvoorspelling voor de stroming over de oevers en de vrijboord tot de De waarschuwingsrapporten zijn bestemd voor mode elke ochtend de kwartier-meetwaarden komende 36 uur, 48 uur en 10 dagen. Vanaf 1 dijkkruin kunnen worden berekend. Concreet de operatoren, voor de betrokken besturen en van de voorbije 24 uur van alle meetstations op april 2003 wordt eveneens vanuit het KMI elk betekent dit dat voor de totale lengte (ongeveer voor de hulpdiensten. Zij moeten toelaten om het terrein ingelezen. Op deze wijze wordt infor- kwartier het laatste Europees neerslagradarbeeld 144 km) van de waterlopen tussen Kermt en een snel en duidelijk overzicht te krijgen van de matie ingezameld over neerslag, de algemene doorgestuurd naar de computers van het OBM. Werchter op meer dan 3.000 locaties de water- actuele toestand in het Demerbekken en van de meteorologische omstandigheden, waterstanden Deze beelden kunnen naar keuze gebruikt wor- stand en het debiet worden berekend, kwartier verwachte evolutie: dreigt er overstromingsge- en debieten in het waterlopenstelsel. den voor de korte termijn neerslagvoorspelling. na kwartier. vaar, hoe lang duurt het nog voor de waterstand Daarnaast worden op permanente basis door de zal dalen, is er nog regen op komst en zal de waarnemingsmodule bijkomend elk kwartier de Het OBM wordt dus bijzonder goed gevoed met Een laatste belangrijke stap is het inpassen van toestand nog verergeren, moeten de bewoners klepstanden en waterstanden rondom de wacht- de nodige meetgegevens. Om dit alles mogelijk de voorspelde waterstanden in de topografie van bedreigde wijken gewaarschuwd worden of bekkens Schulensbroek en Webbekomsbroek te maken, draait een speciale software continu van het landschap. Dat gebeurt via een digitaal mag de bevolking gerust gesteld worden? opgevraagd. Tenslotte wordt bij het dispatching- op een aparte telemetrie-server. Deze vormt de terrein model (DTM). Op deze wijze ontstaat In perioden van overstromingsgevaar worden centrum permanent de neerslag gemeten en schakel tussen de meetsensoren op het terrein een kaart met de voorspelling van de verwachte meerdere rapporten per dag via e-mail en/of fax doorgegeven aan het OBM. en de reken-server in de dispatchingcentrale. overstromingen op dat ogenblik, over 6 uur, ter beschikking gesteld van hulpdiensten en Om 7 uur en 19 uur ontvangt het OBM-Demer over 24 uur, na 48 uur, tot 6 dagen later. lokale besturen.

24 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 25 Extracten uit één Is het Demerpeil te van de waarschu- hoog, dan wordt wingsrapporten de Velpe, net voor die in januari 2004 de monding in de naar de hulpdien- Demer, omgeleid sten werden naar het wacht- verstuurd. bekken Webbekomsbroek. Ook piekdebieten van de Begijnebeek worden via de Leugebeek door het wachtbekken opgevangen.

Afbeelding op het computerscherm van de resultaten van de acht alter- natieve scenario- runs.

De beslissingsondersteunende module Het beslissingsondersteunend programma advi- doorgestoken om een woongebied te bescher- seert OBM-operatoren over alternatieve stu- men. Het onmiddellijk effect en de verwachte ringsregels. In crisistoestand wordt immers van evolutie op de plaats van de dijkdoorsteek en in de operatoren verwacht dat zij - rekening hou- de bedreigde (woon)gebieden, kan dan eenvou- dend met de toestand in het volledige stroom- dig worden afgeleid uit de voorspellingen van gebied - adequate beslissingen kunnen nemen het OBM. Een ander vaak voorkomend pro- over de sturing van de kunstwerken. Het is bleem in wasperiodes is de verstopping van evenwel onbegonnen werk om alle consequen- bruggen en kokers of het defect raken van stu- ties van mogelijke ingrepen in het automatische wen en pompen. Ook dergelijke situaties kun- sturingsproces van de kunstwerken te voorzien, nen snel gesimuleerd worden om de gevolgen zeker binnen het korte beschikbare tijdsbestek. ervan te kennen. Daarom kreeg de overstromingsvoorspeller een Op deze wijze kan de doelstelling van het OBM aantal voor de hand liggende alternatieve stu- - “sturen en bijsturen” - worden geconcreti- ringsscenario’s ingebouwd. De interpretatie van seerd, met hierbij de belangrijke kanttekening de verschillende voorspellingen van deze acht dat het OBM wel stuuradviezen kan genereren, alternatieven laat de operatoren toe om het maar dat het uiteindelijk de OBM-operatoren optimale tijdstip en de snelheid voor het vullen zijn die op basis van inzicht, terreinkennis en en lozen van de wachtbekkens te bepalen. ervaring, de concrete beslissingen zullen nemen. Het programma biedt ook de mogelijkheid om een aantal noodscenario's te evalueren. In het kader van het rampenplan wordt soms een dijk

26 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 27 6 Wat voorspelt en zegt het OBM-Demer?

Tijdens aanhoudende regenperioden, voornamelijk in de winter, zijn vele honderden bewoners van de Demervallei ongerust. Zal hun eigendom al dan niet overstromen? Er werd een website ontwikkeld om die onzekerheid weg te nemen of om te waarschu- wen waar nodig.

De website De geschreven pers Het brede publiek vindt op www.overstromings- informatie zoals waar het kan overstromen, Ook de geschreven pers besteedde reeds veel aandacht aan de Overstromingsvoorspeller. voorspeller.be een antwoord op de vraag: "Wat vanaf wanneer, … Deze informatie wordt meer- meldt de overstromingsvoorspeller op dit ogen- maals per dag geactualiseerd. Indien het over- blik ?". Meestal wordt “geen risico op overstro- stromingsrisico dermate hoog is dat ook huizen ming” gemeld, en krijgen we "groen licht". bedreigd worden, dan verandert het opschrift in Zodra er een verhoogd - zij het klein - overstro- een oplichtend rood alarm "overstromingsge- mingsrisico verwacht wordt, wordt dit op de vaar". Bijkomende informatie zoals voorspelde website gemeld. Bij deze situatie krijgen we het overstromingskaarten kunnen op de website gele opschrift "weinig risico", met bijkomende geplaatst worden.

De website op 22 maart 2004

De website op 13 januari 2004

Bestaand wacht- bekken te Erpe- Mere bij hoge afvoer. (Foto IMDC)

28 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 29 De neerslagvoorspellingen 7 Een blik in de bouwstenen Voor de berekening van het neerslag-afstro- 15 minuten door het KMI worden geleverd - te mingsproces werd het stroomgebied van de verwerken en te analyseren. Als pluviograafgege- Demer onderverdeeld in een tachtigtal verschil- vens ter beschikking zijn, wordt een gekalibreerd van het OBM lende deelgebieden. Op basis van de waargeno- radarbeeld opgesteld. De analyse bestaat er in men puntneerslagen in elk van de pluviografen om op basis van opeenvolgende beelden de ver- en op basis van de radarbeelden die door het plaatsingssnelheid en -richting van een bui af te Het Demerbekken is van oudsher kwetsbaar voor wateroverlast. De nood aan goede KMI worden geleverd, wordt voor elk van deze leiden. Op deze wijze worden neerslagintensitei- deelgebieden een gebiedsgemiddelde neerslag ten voorspeld met een maximale horizon van 6 meetgegevens was hier voor de waterbeheerders dus altijd zeer groot. Dit heeft ertoe berekend. uur. Tevens bestaat de mogelijkheid om manueel geleid dat het Demerbekken thans beschikt over een uitermate dicht meetnet. Voor het schatten van de neerslag op korte ter- de 36 uur-, 48 uur- en 10 daagse voorspellingen mijn wordt gebruik gemaakt van de HYRAD- van het KMI manueel in te voeren voor een lan- software. Dit systeem laat toe om de Europese gere termijn voorspelling. composietradarbeelden - die gemiddeld om de Het meetnet Binnen het kader van de realisatie van het OBM Het meetnet werd bovendien voorzien van een werden, gespreid over het Demerbekken: zekere intelligentie. Zodra bepaalde neerslagin- - negen nieuwe pluviografen geïnstalleerd en in tensiteiten worden overschreden, bellen de plu- KMI-voorspelling verbinding gesteld met de dispatchingcentrale te viografen zelf het OBM op. De software regis- van 12 januari Schulen; treert de externe oproep, verzamelt de gegevens 2004, zoals - acht hydrometeorologische meetstations geïn- van het volledige meetnet en zorgt ervoor dat gebruikt door het stalleerd en in verbinding gesteld met de dispat- de data worden weggeschreven naar het reken- OBM-Demer chingcentrale; deze meetstations registreren ook programma. Op die manier kan de sequentie de luchttemperatuur, de grondtemperatuur, de van berekeningen in de voorspellingsmodule windsnelheid en de windrichting; worden afgewerkt, wordt desgewenst de mode - alle bestaande limnigrafen van de afdeling gewijzigd en wordt de bijhorende berichtgeving Water in het Demerbekken in verbinding voorbereid. gebracht met de dispatchingcentrale; - de klepstanden en waterstanden van de wachtbekkens uit het bestaande GTI-systeem toegankelijk gemaakt voor het OBM; Meteo-station te Tessenderlo - een performant teletransmissiesysteem uitge- bouwd, waarbij zowel gebruik wordt gemaakt van vaste telefoonverbindingen als van mobiele communicatie, in functie van de locatie van de meetsensoren en de beschikbaarheid van trans- missie-infrastructuur.

Pluviograaf te Hasselt

30 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 31 Hyrad-software Van neerslag tot afvoer: de Het hydrologisch toont aan de hand hydrologie model is een wis- van radarbeelden Het OBM moet in staat zijn om de gemeten en kundige vertaling het neerslagfront voorspelde neerslag om te zetten in afvoer naar van de bekende van 13-14 januari de waterlopen. Hiertoe wordt gebruik gemaakt kringloop van het 2004 alsook de van het continu hydrologisch model PDM, dat water. geaccumuleerde rekening houdt met de (snelle) oppervlakkige neerslag van de afvoer, met de basisafvoer via het grondwater en voorbije 36 u met de interflow via de onverzadigde zone. Om zo correct mogelijke voorspellingen te maken,

worden de hydrologische modellen getoetst aan EVAPOTRANSPIRATIE NEERSLAG gemeten debieten. Vermits het gebruikte hydro-

logisch model een continu model is, worden bij AFVOER het ijken de gegevens van regenbuien over meerdere opeenvolgende jaren gebruikt. De overstromingsvoorspeller houdt bij zijn voorspel- OVERSTROMING lingen dus rekening met neerslag die weken en zelfs maanden voor een overstroming is geval- len. Zo kan voor eenzelfde hoeveelheid neerslag, AANVOER INFILTRATIE afhankelijk van de verzadigingsgraad van de AFSTROMING bodem, een grote verscheidenheid in het afstro- KWEL mingsgedrag ontstaan: de afvoer naar de water- lopen zal bijgevolg ook verschillen. Het hydrolo- gische model rekent met een tijdstap van 15 minuten en klaart binnen enkele seconden een DIEPERE GROND- berekening van één maand op de 80 locaties. WATERSTROMING

Hyrad-software Het hydrologische toont aan de hand PDM model van de van neerslagradar- Velpe opwaarts beelden buien die Ransberg (witte vanuit het noorden lijn is het gemeten richting het debiet, de rode lijn Demerbekken het gesimuleerde trekken debiet). (23 maart 2004)

32 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 33 Van afvoer naar waterstanden: Wat brengt ons de volgende de hydrodynamica dag? In het kader van het OBM werden de beschik- is opgebouwd rond de InfoWorks RS - software Voorspellen als hulpmiddel. voorspeller aan het werk. In alle rekenknopen bare modellen van de Demervallei - ontwikkeld en bevat de waterlopen, de kunstwerken en de De link tussen de modellen worden waterstanden en debieten voorspeld. in het kader van vroegere projecten van de afde- valleigebieden alsook de regeling van de kunst- De Floodworks-software integreert de verschil- Uit het geheel van de rekenknopen zijn een aan- ling Water - aan een uitgebreide revisie onder- werken. Het model ontvangt de afvoergegevens lende onderdelen tot een snel rekenend geheel. tal specifieke knopen geselecteerd waar informa- worpen. Deze revisie omvatte een actualisatie uit het hydrologisch model en berekent de actu- Telkens een voorspelling moet worden uitge- tie nodig en nuttig is. Zij worden de voorspel- (update) van de gegevens en een uitbreiding ele en de toekomstige waterstanden in het voerd, worden alle zojuist beschreven model- lingspunten genoemd. Thans zijn de volgende (upgrade) van de toepassingsmogelijkheden. De waterlopenstelsel. componenten doorlopen. Om dat proces in punten opgenomen in het OBM : doelstelling van deze revisie was de beschikbare goede banen te leiden, is een complexe - alle pluviografen en meetstations; modellen geschikt te maken voor gebruik als Het model werd afgeijkt voor een aantal histori- beschrijving opgemaakt van de overdracht van - alle limnigrafen (waterpeilmeters); onderdeel van een on-line beheersysteem. Een sche gebeurtenissen, meer bepaald de wassen de rekenresultaten van het ene model als - 221 zijdelingse overlaten (dit zijn alle mogelij- zeer belangrijk aspect hierin was het garanderen van november-december 1993, januari 1995 en invoergegevens voor het volgende model. Dit ke plaatsen waar zich overstromingen kunnen van een stabiel model, dat binnen de ruime september 1998. Vervolgens werd het getoetst geheel wordt het configuratienetwerk genoemd. voordoen); waaier van toestanden in het Demerbekken niet voor nogmaals 6 onafhankelijke gebeurtenissen Deze opbouw wordt aangemaakt in de - 70 strategisch gekozen plaatsen die worden door de knieën gaat. Het hydrodynamisch model uit de periode 1995-2002. ‘FloodWorks Configuration Manager’. getest op waterstand. Aan deze lijst van voorspellingspunten kunnen De voorspellingspunten te allen tijde op vraag van hulpdiensten locaties Met al deze processen en datastromen kan de toegevoegd worden.

Het hydraulisch Het Configuratie model van de netwerk van het Demer in de omge- OBM-Demer. ving Zichem. Elke lijn toont een Het model toont datastroom. hier het overstro- mingsgebied op 19 september 1998

34 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 35 Modelbijsturing Een voorbeeld van de nauwkeurig- De waterstanden Uit de figuur blijkt dat de waterstandsvoorspel- Een belangrijk onderdeel van het voorspellings- heid van de voorspellingen en de Toch kan worden gesteld dat doorheen de ont- lingen zeer nauwkeurig zijn voor de komende 24 systeem is de mogelijkheid om waargenomen en overstromingskaart (website) wikkelingsfase van het OBM de nauwkeurigheid uur. De 24-uur voorspelling wijkt maximaal 20 berekende gegevens met elkaar te vergelijken, De aanvaardbaarheid van het OBM staat of valt stelselmatig is toegenomen. Bij wijze van voor- cm af van de waarneming. De afwijking is ech- om de modelvoorspellingen te kunnen aanpas- met de nauwkeurigheid van de voorspellingen. beeld worden de voorspellingen weergegeven ter meestal kleiner (0 à 10 cm). De afwijking op sen en verbeteren. Deze bewerking dient auto- Daarom is bijzonder veel aandacht besteed aan die het systeem heeft gemaakt voor de gebeur- de 48-uur voorspelling is groter. De invloed van matisch uitgevoerd te worden. In het OBM- de fijnregeling van het systeem. Niettemin zullen tenis van december 2002. De rode lijn op bij- de voorspelde neerslag wordt dan groter. Demer wordt modelbijsturing uitgevoerd op alle steeds modelonzekerheden blijven bestaan: de gaande figuur toont de opgemeten waterstand Globaal kan men stellen dat voorspellingen op opwaartse randen waar dit mogelijk is (d.w.z. regen valt elders of later dan verwacht, de dij- in Aarschot. Alle andere lijnen zijn berekenings- basis van gevallen neerslag zeer betrouwbaar waar meetgegevens uit het teletransmissienet- ken klinken in in de tijd, er ontwikkelen zich resultaten op verschillende ogenblikken. Elke zijn (tijdshorizon 2 tot 24 uur, afhankelijk van de werk beschikbaar zijn) en ook op vijf ‘interne’ planten in de waterlopen die vervolgens weer verticale lijn toont het tijdstip van voorspelling. locatie). Voorspellingen op basis van voorspelde meetstations. De bijsturing aan de randen zorgt gemaaid worden, of een waterloopsectie wordt Het hydrogram met dezelfde kleur als deze verti- neerslag vertonen natuurlijk een grotere mate er voor dat er afstemming komt tussen de bere- geslibruimd, … De natuur staat niet stil omwille cale lijn geeft het verloop van de waterstanden van onnauwkeurigheid. Eigenlijk betekent dit kende en de gemeten afvoer in de mode, zodat van een model. zoals ze op dat ogenblik werden voorspeld. dat de hydrologische en hydraulische modelbe- over- of onderschattingen niet meegesleept wor- rekeningen zelf zeer nauwkeurig zijn. den in de voorspellingen. Dit wordt bekomen door aanpassingen aan te brengen in de vochtig- heid van de bodem in het neerslag-afvoer- Voortschrijdende model. Anderzijds wordt op vijf plaatsen in het voorspellingsresul- model de berekende waterstand vergeleken met taten op de Demer de metingen, meer bepaald op de Demer in te Aarschot. Aarschot, Zichem en Diest, op de Gete in Halen en op de Herk in Kermt.

FloodWorks Event Manager: metingen en voor- spellingen van de waterstand aan de limnigrafen van Halen, Diest, Zichem en Aarschot. De blauwe lijn toont de metingen, de groene lijn de voorspellingen.

36 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 37 De overstromingskaarten en de stromingsparameters in het model staps- Hoe de toestand bewaken? Een ander gevoelig, maar uitermate belangrijk gewijze bij te schaven door historische gebeurte- Om de toestand in het Demerbekken te kunnen element, zijn de overstromingskaarten. Deze nissen na te rekenen. Een voorbeeld hiervan is bewaken is nagedacht over gebeurtenissen geven indicaties van de plaatsen die vermoede- de “zondvloed van september 1998”. Dit betrof (events) die van belang zijn om de aandacht van lijk zullen overstromen. Zij worden ook donker- nog een naberekening (off-line). In zijn huidige de operatoren te trekken. Een greep uit deze der ingekleurd naarmate de waterhoogte op het toestand heeft de overstromingsvoorspeller voorvallen: de waterstand overschrijdt een terrein toeneemt. Daartoe zijn de terreingege- reeds enkele gebeurtenissen ook live doorstaan: drempelwaarde, de waargenomen neerslag over- vens zo nauwkeurig mogelijk ingevoerd in het de vergelijking van de voorspelde en de waarge- stijgt een vooropgestelde intensiteit, het water- Voorspelde model, evenwel niet tot op perceelsniveau en nomen overstromingen tijdens de wassen van peil in een wachtbekken bereikt een maximum- Overstromings- zeker niet tot het detailniveau van de drempels januari 2003 en 2004 illustreert ten volle de waarde, er ontbreken gegevens. In totaal wer- kaart van van de huizen. Niettemin werd getracht om via mogelijkheden van het systeem. den voor het OBM 33 soorten gebeurtenissen 5 januari 2003 metingen en correcties het digitaal hoogtemodel gedefinieerd. Deze gebeurtenissen worden geka- 13:00 te Zichem. rakteriseerd door criteria en het OBM bewaakt continu op elk van de voorspellingspunten of Kunstwerken als een criterium wordt overschreden. Het OBM dit verdeelwerk op reageert op de gepaste wijze: ofwel verschijnt de Begijnebeek een waarschuwing op het scherm, ofwel veran- kunnen automa- dert het OBM van mode (indien in kritieke pun- tisch gestuurd wor- ten een waarde wordt overschreden). De over- den als de compu- gang van de ene mode naar de andere is een ter er de regelalgo- complex proces. ritmen van kent.

“Wat als …?” : beslissingen ondersteunen Zowel de operatoren, de hulpdiensten, de waterbeheerders als de bevolking zijn geinteres- seerd in wat er te verwachten valt. Concreet betekent dit dat wordt nagegaan wat er zou gebeuren als er een kwart meer of minder neer- slag zou vallen. De OBM-server Daaom is het OBM uitgerust met een beslis- De hardware singsondersteunende module. Deze maakt De Overstromingsvoorspeller kan maar werken gebruik van 8 snelle rekenprocessoren die gelijk- dank zij krachtige rekencomputers. De OBM-ser- tijdig elk van de verschillende strategieën door- ver is samengesteld uit 2 computers met telkens rekenen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt 2,4 GHz processoren en 1 GB RAM. Daarnaast tussen CONTROLE-strategieën en GEVOELIG- bevat de OBM-server ook nog 8 rekeneenheden HEIDS-strategieën. met telkens 1,6 GHz processoren en 512 MB Controlestrategieën laten toe om de sturing van RAM. Er zijn 3 vaste terminals en 4 draagbare de waterbeheersing op alternatieve wijzen te PC's. Afzonderlijke telemetrie- en communica- organiseren. Wat zou het effect zijn van een tie-servers zijn voorzien voor respectievelijk het Voorspelde extra gecontroleerd bergingsgebied in de vallei? ontvangen van meetgegevens en het uitsturen vullingskaart van Hoe zou de toestand kunnen verbeteren als de van publieke rapporten. het wachtbekken wachtbekkens niet lokaal gestuurd worden maar Het lokaal netwerk in de dispatchingcentrale Schulensmeer voor preventief op basis van voorspelde debieten in heeft een snelheid van 100 Mbit, wat meteen het hoogwater van de bovenstroomse gedeelten van het stroomge- ook de snelheid is waarmee het OBM-Demer januari 2004. bied? Heeft het zin de wachtbekkens extra te vanuit Brussel en Hasselt kan geconsulteerd De kaart toont de vullen (veilgheidsmarge minimaliseren) of wordt worden via een rechtstreekse glasvezelverbin- maximale vulling beter gewacht tot een volgende neerslagbui? ding, die eigendom is van het Vlaamse Gewest op 21 januari Gevoeligheidsstrategieën laten enkel toe na te en dus permanent ter beschikking staat. 02:00. gaan hoe de voorspellingen zouden veranderen Het OBM-Demer kan gebruik maken van uitge- als een aantal gegevens, die gekenmerkt worden breide print- en plotfaciliteiten, waarmee elk uur door onzekerheid, wijzigen: meer of minder voorspelde overstromingskaarten voor de ganse regen, een snelle dooi in combinatie met hevige Demervallei tussen Kermt en Werchter op A0- regen, een zware bui die valt op een bevroren formaat en schaal 1:10.000 kunnen geplot wor- ondergrond, … den.

38 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 39 Los van het uitwer- 8 De menselijke inbreng ken van sturings- strategieën en het bemannen van blijft cruciaal computers, is ook de controle en het onderhoud van de infrastructuur op Ook computersystemen vragen om bekwame en gemotiveerde mensen, niet alleen tij- het terrein door dens de opbouw van het systeem, maar ook nadien tijdens de bediening en opvol- gekwalificeerde medewerkers ging. absoluut noodza- kelijk.

Alhoewel kunst- werken automa- De mensen achter de maximale vullingscapaciteit zullen voor de OBM-operatoren en de afstand tisch door centrale Overstromingsvoorspeller bereiken. Dat laat het OBM toe een tot het OBM-Demer voor de lokale computers kunnen Het OBM-Demer functioneert volledig automa- advies te formuleren over de meest overheden en hulpdiensten klein is. Er gestuurd worden, tisch en in niet-kritieke perioden beperken de optimale sturing in de komende uren kan snel worden ingegrepen in functie is zeker in tijden interventies zich tot een dagelijkse controle van tot dagen. van de lokale toestand. van hoogwater de goede werking van het systeem. De operato- 4. In automatische bediening bezit het 9. Het OBM-Demer is eveneens toe- een bewaking en ren zijn personeelsleden van de afdeling Water OBM-Demer een hoge mate van intelli- gankelijk vanuit Hasselt, Brussel en de eventuele tussen- van AMINAL die in crisis-periodes ingezet wor- gentie. De overgangen tussen de basis-, thuisadressen van OBM-operatoren. komst vanuit de den voor het bedienen en opvolgen van het waak- en stormmode zijn gebaseerd op dispatchingcentra- OBM. Na ontvangst van een waarschuwingsbe- een uniek beslissingsschema dat ervoor Het OBM-Demer is zo ontwikkeld dat de le aangewezen. richt via SMS zal de operator het OBM-Demer zorgt dat het OBM in een zeer vroeg opbouw van een OBM voor andere hydrografi- onmiddellijk van op afstand raadplegen. Blijkt de stadium volledig autonoom overstro- sche bekkens in Vlaanderen op eenvoudige voorspelde overstromingsdreiging ernstig, dan mingen kan detecteren. wijze kan geschieden. Het basismateriaal, zoals gaat de operator (zowel overdag als ’s nachts en 5. De OBM-operator kan op elk off-line studiemodellen, is in stroomgebieden als meestal in barre weeromstandigheden) naar de moment de bediening van het systeem de Dijle, de Dender en de Nete reeds beschik- dispatchingcentrale om het OBM-Demer verder overnemen dankzij een eenvoudige en baar. Een OBM geeft invulling aan operationeel te bedienen. De hoofdtaak van de OBM-opera- duidelijke grafische user interface. waterbeheer op het bekkenniveau in tor bestaat erin de nieuwste voorspellingen te 6. Het OBM-Demer maakt gebruik van Vlaanderen. evalueren en te interpreteren. De OBM-operator tal van hydrologische algoritmen die van dienst beslist of de kwaliteit van een voor- sinds de jaren '80 hun deugdelijkheid spelling betrouwbaar is om de waarschuwings- bewezen hebben. Speciaal voor het rapporten naar de hulpdiensten en betrokken OBM-Demer werd de bestaande tech- besturen te sturen. 2. De voorspellingen en waarschuwin- nologie op maat aangepast en geïnte- Tijdens elke overstroming wordt de automati- gen worden met behulp van moderne greerd met afzonderlijke telemetrie- en sche werking van het OBM-Demer 24 uur op 24 technieken en bevattelijke boodschap- SCADA-systemen. Het OBM-Demer is uur door de operatoren gesuperviseerd en kan pen (lees: waarschuwingsrapporten) ter momenteel een uniek product, dat tot de operator manueel ingrijpen waar nodig. Het beschikking gesteld van hulpdiensten, de top van de Europese voorspellings- is evident dat slechts met een team van plichts- lokale besturen, de pers en andere technologie behoort. bewuste en bereidwillige mensen het OBM slim betrokkenen. 7. Het OBM-Demer beschikt over zeer en snel en dus betrouwbaar kan werken. 3. De koppeling met het Supervisie krachtige hardware die het mogelijk Controle en Data Acquisitie-systeem maakt om op elk ogenblik binnen het De sterke punten van het sys- zorgt ervoor dat elke manuele sturing half uur een voorspelling en waarschu- teem aan de wachtbekkens Schulensbroek en wing te genereren en uit te sturen. 1. Het systeem maakt gedetailleerde Webbekomsbroek automatisch inge- 8. Het OBM-Demer staat opgesteld in kaarten van real-time voorspellingen. voerd wordt in het OBM-Demer. Het de dispatchingcentrale van het Daarop zijn alle overstromingen (van systeem is dus steeds op de hoogte van Demerbekken te Schulen. Deze centrale terreinen, wijken, straten en huizen) de werkelijke situatie op het terrein. locatie in het Demerbekken, aan het zichtbaar die binnen de komende 6 tot Hierdoor is het mogelijk te voorspellen wachtbekken Schulensbroek, zorgt 48 uur verwacht worden. of en wanneer de wachtbekkens hun ervoor dat de afstand tot het terrein

40 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 41 Het OBM-Demer zal als uitvalsbasis dienen voor De tweede stap in 9 Wat brengt de toekomst ? de opbouw van overstromingsvoorspellers voor de bescherming andere rivierbekkens in Vlaanderen. Door de tegen hoogwater complexiteit, de kosten en de nood aan perma- bestaat uit lokale nente hoogwaardige opvolging, is het duidelijk technische infra- Een operationeel bekkenmodel zoals de Overstromingsvoorspeller van de Demer is de dat een OBM enkel verantwoord is in stroomge- structuurwerken bieden waar hoge risico’s blijven bestaan op (foto: klepstuw op laatste, duurste (althans in termen van modelbouw) en meest complexe trap in de in- wateroverlast. Dat kan zijn omdat die stroomge- de Grote Gete strumenten die de waterbeheerder ter beschikking staan om bevolking en infrastruc- bieden complex of groot zijn en waar hoge scha- houdt piekdebie- ten buiten de stad tuur te beschermen tegen overstromingsschade. de verwacht wordt als het mis gaat. De Dijle te Leuven is daarvan een goed voorbeeld. Het is Tienen; ernaast ook aangewezen in kleinere stroomgebieden werd een vistrap waar de buffercapaciteit beperkt is en verspreid aangelegd).

De eerste stap in over meerdere kleinere wachtbekkens. Een OBM de bescherming De eerste trap zijn de studiemodellen, die opge- haalbaar zijn, bvb. omwille van de te hoge kost- kan de werking van deze wachtbekkens beter op tegen hoogwater bouwd worden om de waterafvoer in een prijs in relatie tot de mogelijke schade die opge- elkaar afstemmen en optimaliseren, en daardoor bestaat erin vol- stroomgebied te bestuderen. Deze modellen lopen kan worden. Het zijn meestal hoogtech- de veiligheid verhogen. De talrijke wachtbek- doende vrije ruim- worden voorafgegaan door uitgebreide inventa- nologische waarnemings-, voorspellings-, waar- kensystemen in Oost-Vlaanderen zijn daarvan te aan het water- risaties en terreinopmetingen om zoveel moge- schuwings- en besturingssystemen. De automati- goede voorbeelden. Ook voor deze watersyste- systeem te geven, lijk gegevens bijeen te brengen. De eigenlijke sche besturingssystemen uitgerust met een men zal de afdeling Water in de volgende jaren zodat overmatig modelbouw betreft steeds minimaal twee kunstmatige intelligentie zijn “the ultimate een overstromingsvoorspeller ontwikkelen en water veilig tijde- modellen: een hydrologisch model en een limit”. Zij zijn gebaseerd op geavanceerde com- implementeren. lijk kan geborgen hydraulisch model. Het hydrologisch model putermodellen, meetnetten en IT-hardware, worden (foto: het bestudeert de mate waarin neerslag onder ver- waarbij de rekensnelheid en bedrijfszekerheid Tot slot, met de bekkenbeheerplannen en het Webbekomsbroek). schillende stormomstandigheden afstroomt naar primordiaal zijn. Het zijn immers operationele integraal waterbeheer in het verschiet, zullen de rivier. Een hydraulisch of hydrodynamisch on-line modellen, die continu op het terrein OBM’s nodig zijn om de verschillende beheerta- model berekent vervolgens waterpeilen, debie- draaien. Rekeneenheden moeten ontdubbeld ken, die mogelijks strijdig met elkaar zijn en/of ten en overstromingen in de vallei. Met deze zijn, raadpleegbaar zijn vanuit verschillende in ruimte en tijd van elkaar moeten gescheiden modellen kunnen off-line, dus van achter een locaties, vele taken haast tegelijk kunnen uitvoe- worden, ook praktisch te kunnen verwezenlijken bureautafel, berekeningen uitgevoerd worden ren, fouten kunnen onderkennen en ondervan- op het terrein. Een voorbeeld is de wens voor waarbij knelpunten in de afvoer kunnen gede- gen, kunnen communiceren met andere appara- hogere dagdagelijkse waterpeilen om ecologi- tecteerd en gekwantificeerd worden. Mogelijke tuur, … Zij vergen hoog opgeleide en zeer sche redenen, waardoor evenwel de buffercapa- oplossingen kunnen op hun efficiëntie en haal- gemotiveerde medewerkers alsmede permanen- citeit van het watersysteem vermindert. Een baarheid ten opzichte van elkaar afgewogen te financiële inspanningen om het systeem up- OBM laat toe om -– in het vooruitzicht van worden. to-date te houden. In ruil bekomt men een hevige neerslag - de buffercapaciteit en dus de maximale bewaking en maximale sturingsfacili- veiligheid tegen wateroverlast tijdig te herstel- De tweede trap van instrumenten betreft de teiten. Meer kan de waterbeheerder niet doen. len, door bijvoorbeeld het vroegtijdig opstarten realisatie van de meest aangewezen scenario’s De schade die dan nog ontstaat door waterover- van pompen. Dit vereist wel dat men in het op het terrein. Dat kunnen beleidsmatige instru- last kan enkel door politieke keuzen gecompen- water- en milieubeheer komt tot een geïnte- menten zijn, bvb. de wettelijke vrijwaring door seerd worden, bvb. door het invoeren van vor- greerde aanpak in termen van het concretiseren stedenbouwkundige verordeningen van bestaan- men van solidariteit via een verplicht verzeke- en kwantificeren van knelpunten, wensen en de overstromingsgebieden tegen bebouwing. De ringssysteem. oplossingen. beschikbare risicokaarten voor overstromingen en de watertoets zullen hier in de toekomst een De Overstromingsvoorspeller zal in de loop van belangrijke rol spelen. Technische instrumenten de volgende jaren van nabij opgevolgd worden zijn dan bvb. de bouw van infrastructuurwerken, en waar nodig verder bijgestuurd. Beschikbare zoals gecontroleerde overstromingsgebieden en off-line modellen van zijlopen zoals de Gete, de lokale beschermdijken. Zij geven concreet Herk en de Velpe zullen aan het systeem worden gestalte aan het waterbeheer en leveren duide- toegevoegd. Het OBM-Demer zal in de nabije lijke en directe meerwaarden op door het effec- toekomst nog verder uitgebreid worden met een De derde stap in tief oplossen van knelpunten. intelligent besturingssysteem voor onder meer de bescherming de verschillende kunstwerken, wat de tussen- tegen hoogwater De derde trap van instrumenten biedt het laat- komst van de operatoren in het beheer van de bestaat uit monito- ste soelaas dat mogelijk is in die gevallen waar- wachtbekkens nog beter zal ondersteunen. ring, bewaking, bij geen technische oplossingen mogelijk of communicatie.

42 De Overstromingsvoorspeller van de Demer De Overstromingsvoorspeller van de Demer 43 De voorspelde overstromings- kaarten van het OBM-Demer voor het hoogwater van januari 2004 (van links naar rechts, lijn per lijn: Schulensbroek, Diest- Webbekomsbroek, Zichem-Diest, Vierkensbroek- Zichem, Langdorp, Hellicht). Aan de hand hiervan kun- nen de hulp- diensten gericht en tijdig de nodige acties ondernemen op het terrein.

44 De Overstromingsvoorspeller van de Demer Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap Ministerie van de afdeling Water Vlaamse Gemeenschap afdeling Water