vJf
vqo ki śi;v m ma
MKMtTr
h I TH' ltrłvnI TllfM
j TOM 1 ГОЦ1ЛГA #VA- * Zagadnienia teoretyczne. ■* «АЛ J cl O ( na R e d a k c ja A ndrzej Szabaciuk Dariusz W ybranowski RADOSŁAW ZENDEROWSKI i----- ** » * >» ' /* . «»** * к V / i— , < 2 m > > (Vv,T ttkCI Katedra Studiów Wschodnich WYDAWNICTWO KUL R e l i g i a w konfliktach e t n i c z n y c h w e współczesnym ś w i e c i e TOM 1 Zagadnienia teoretyczne. Europa i obszar poradziecki R ed a k cja ANdrZEj SZAbACiuK DAriuSZ WYbrANOwSKi RAdOSŁAw ZENdErOwSKi Wydawnictwo KUL LubLiN 2016 Recenzenci prof. dr hab. Krzysztof Krysieniel dr hab. Mariusz Korzeniowski Opracowanie redakcyjne Adam Świć Magdalena Wnuk Marta Pieńkowska Opracowanie komputerowe Ewa Karaś Projekt okładki i stron tytułowych Agnieszka Gawryszuk © Copyright by Wydawnictwo KUL, Lublin 2016 ISBN 978-83-8061-294-5 Wydawnictwo KUL, ul. Konstantynów 1 H, 20-708 Lublin, tel. 81 740-93-40, fax 81 740-93-50, e-mail: [email protected], http:// wydawnictwo.kul.lublin.pl Druk i oprawa: volumina.pl Daniel Krzanowski ul. Ks. Witolda 7-9, 71-063 Szczecin, tel. 91 812 09 08, e-mail: [email protected] Spis treści W stęp...... 7 Z a g a d n ie n ia teoretyczne I r e n e u s z S. L e d w o ń OFM Konflikty etniczne i religijne w świetle teologicznego rozumienia religii i jej funkcji ...... 15 R a d o sł a w Z e n d e r o w s k i Konflikt etniczny, konflikt religijny, konflikt etnoreligijny jako konflikty polityczne 29 M ic h a ł G ie r y c z Religia jako zabezpieczenie przed fundamentalizmem ...... 53 J o a n n a K u l sk a Religijne budowanie pokoju (religious peacebuilding): rola religii w rozwiązywaniu konfliktów ...... 81 E u r o p a i o b s z a r poradziecki A n d r z e j S ze pt y c k i Rozłamy w łonie prawosławia na Ukrainie ...... 105 T o m a s z S z y sz l a k Konflikt i dialog grekokatolicko-prawosławny na postkomunistycznej Ukrainie 125 T o m a s z O l e ja r z Polityczno-międzynarodowy wymiar i implikacje dialogu interreligijnego Stolicy Apostolskiej - analiza problemowa ...... 143 6 Spis treści J a n M u ś Religia w konfliktach na Bałkanach: krytyczne ujęcie procesu historycznego 179 M a c ie j K a r l iń sk i Religijne uwarunkowania konfliktu w Irlandii Północnej ...... 193 Natalia Niedźwiecka-Iwańczak Konfesja a łużyckość. Relacje (podziały) wewnątrzetniczne wśród Serbołużyczan ...... 207 T o m a s z S zy szl a k Prawosławie a tożsamość Mołdawian. Historia i współczesność sporu pomiędzy Patriarchatem Moskiewskim a Patriarchatem Rumuńskim...... 227 M a r iu s z Su l k o w s k i Islamska rekonkwista w Turcji...... 241 E lżbieta S z y sz l a k Etniczność bez religii? Rozważania o czeskiej areligijności ...... 257 S e r g iu s z A n o s z k o Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie: casus Republiki Cypryjskiej ...... 275 A n n a P eck Buddyzm, prawosławie czy ateizm? Kwestie tożsamości etnicznej w Buriatii...... 293 A n d r z e j W ie r z b ic k i Religia a konflikty etniczne w Azji Centralnej...... 309 A l ic ja C u r a n o v ić Rosyjska Cerkiew Prawosławna i muftiaty wobec napięć etnicznych w rosyjskim społeczeństwie ...... 321 A n d r z e j S z a b a c iu k Rola salafitów w konflikcie rosyjsko-czeczeńskim na Kaukazie Północnym . . . 335 B a r b a r a Pa tlew icz Azerbejdżańsko-ormiański spór o Górski Karabach - konflikt niereligijny? . . . . 377 Wybrana Bibliografia 403 Informacja o autorach 411 Wstęp Etniczność i religia - obydwa te fenomeny społeczne mają równie długą hi storię. Co więcej, etniczność jest ściśle związana z religią, albowiem stanowi ona (religia) prawie w każdym przypadku jądro tożsamości danej grupy etnicz nej, względnie jej relewantny komponent. Z drugiej jednak strony, porzucając na chwilę europocentryczny punkt widzenia, w skali ogólnoświatowej stwierdzić należy, że to religia jest znacznie ważniejszym czynnikiem stymulującym toż samość zbiorową aniżeli etniczność, która wydaje się być często w większym stopniu wytworem socjologicznej i antropologicznej narracji niż rzeczywistością samą w sobie. Poza tym bardzo często rozdzielenie etniczności i religii jest trudne w praktyce i możliwe jedynie na gruncie budowania pewnych teoretycznych mo deli relacji między obydwoma fenomenami. Pytanie o rolę religii w życiu społecznym i polityce międzynarodowej rodzi wiele emocji i skrajnie odmiennych opinii. Paradygmat sekularyzacyjny w dal szym ciągu pozostaje kluczowym podejściem badawczym w najbardziej rozwinię tych państwach świata. Jednak paralelnie dostrzegamy istotne transformacje za chodzące w obrębie późnowestfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. W ich efekcie wzrasta znaczenie procesów globalizacyjnych, postępuje reetniza- cja oraz kryzys tradycyjnych ideologii i przywództwa politycznego. Zmienia się również rola religii w życiu społecznym i politycznym w wielu regionach świata - już ponad 50 państw uznało islam za religię państwową, a w niektórych miej scach do głosu dochodzą fundamentaliści religijni. Nieustannie rośnie także licz ba konfliktów asymetrycznych, „odpaństwowionych”, częstokroć angażujących podmioty transnarodowe. Kiedy na początku XX wieku tego typu akty przemo cy stanowiły ok. 20% wszystkich konfliktów - obecnie jest ich więcej niż 80%. Proces utraty przez państwo monopolu na przemoc i prowadzenie działań zbroj nych widoczny jest głównie w regionach, w których organizmy państwowe nie są w stanie stawić czoła piętrzącym się problemom w polityce wewnętrznej czy zagranicznej. Obecnie bez wątpienia konflikty „odpaństwowione” nie tylko sta 8 Wstęp nowią większość współczesnych konfliktów zbrojnych, ale wyznaczają pewien trend globalny. W konfliktach nowego typu czynnikiem niejednokrotnie wykorzystywanym do pogłębiania różnic między rywalizującymi stronami jest religia: symbole re ligijne i tożsamości religijne, będące znaczącym „zasobem” mobilizującym do politycznej aktywności. Nie jest to oczywiście nowe zjawisko. Warto pamiętać, że w odniesieniu do konfliktów etnicznych czynnik religijny cechuje pewna am- biwalencja. Z jednej bowiem strony uprzedmiotowiona religia stanowić może przyczynę lub „wzmacniacz” konfliktów etnicznych, z drugiej jednak w litera turze przedmiotu znajdziemy sporo dowodów na to, że czynnik religijny służy powstrzymywaniu, łagodzeniu i rozwiązywaniu konfliktów etnicznych. Trudno jest jednoznacznie ustalić, która z tych dwóch opozycyjnych względem siebie ról religii w konfliktach etnicznych przeważa. Trudno byłoby to zresztą w jakiś sensowny sposób policzyć. Z całą pewnością można natomiast stwierdzić, że badaczy o wiele bardziej interesuje konfliktotwórcza rola religii, aniżeli coś, co określane jest w literaturze jako faith-based diplomacy. Być może spowodowane jest to tym, że w pierwszym przypadku mamy do czynienia z działaniem spekta kularnym, w drugim zaś - aktywnością nie nastawioną na poklask, a nawet unika jącą jakiejś zewnętrznej obserwacji. Swego czasu ogromną popularność w świecie naukowym zyskała teoria Sa muela P. Huntingtona o „zderzeniu cywilizacji”, która była zupełnie nową próbą wyjaśnienia zjawisk zachodzących w środowisku międzynarodowym po rozpa dzie systemu bipolarnego. Podstawowym założeniem tej koncepcji było prze świadczenie o nieuchronnym nastaniu nowego podziału świata, opartego nie na różnicach ideologicznych, lecz kulturowych, czy, szerzej, cywilizacyjnych. Przy czym rdzeniem kulturowym poszczególnych cywilizacji była najczęściej religia. Rywalizacja między poszczególnymi modelami cywilizacyjnymi miała - w kon cepcji Huntingtona - zakończyć się ich konfrontacją, tj. „zderzeniem cywilizacji”. Wielu badaczy polemizowało z tak zarysowaną analizą sytuacji międzynarodowej, m.in. znany izraelski uczony Jonathan Fox powołujący się m.in. na wyniki analiz ilościowych, wskazujących, że np. wciąż większość aktów agresji dokonuje się w obrębie, a nie pomiędzy cywilizacjami. Inni sugerowali, że teoria Huntingtona może być klasycznym przykładem samospełniającej się przepowiedni, mobilizu jącej poszczególne „cywilizacje” do walki o prymat w globalnym wyścigu. Niebezpieczeństwo takiego postrzegania rzeczywistości międzynarodowej dostrzegał m.in. papież Jan Paweł II, szczególnie obawiający się, że podobna retoryka może doprowadzić do konfrontacji chrześcijan i muzułmanów. Z tego powodu Jan Paweł II był zdecydowanym przeciwnikiem interwencji koalicji międzynarodowej w Iraku i Afganistanie, ostrzegając przed trudnymi do prze widzenia konsekwencjami implementacji doktryny „ataku prewencyjnego” Geo Wstęp 9 rga W. Busha. W opinii Stolicy Apostolskiej dialektyka konfrontacji cywilizacji niosła ze sobą niebezpieczeństwo wzrostu napięć międzyreligijnych, co mogło negatywnie odbić się na sytuacji chrześcijan żyjących na Bliskim Wschodzie. Co niestety obserwujemy obecnie. Próbą zaproponowania alternatywy wobec retoryki „zderzenia cywilizacji” były spotkania ekumeniczne w Asyżu, zainicjowane przez naszego wielkiego ro daka. Ekumeniczne modlitwy o pokój zachęcały hierarchię duchowną i wiernych do odkrywania istotny duchowości - miłości bliźniego. Tą ścieżką podążał rów nież Benedykt XVI i papież Franciszek, niejednokrotnie apelujący o pokój. Celem niniejszej publikacji, która z uwagi na swoją objętość została podzie lona na dwa tomy, jest analiza zarówno teoretycznych aspektów relacji występu jących między czynnikiem religijnym a konfliktami etnicznymi, jak i poszczegól nych studiów przypadku. Niniejszy tom obejmuje rozważania teoretyczne oraz koncentruje się na roli religii w konfliktach etnicznych w regionie Europy i na obszarze postradzieckim. Drugi tom zawiera artykuły dotyczące wybranych kon fliktów etnicznych z komponentem religijnym z regionu Azji i Afryki. Zaprezen towane w ramach obu tomów prace naukowe mają w dużym stopniu charakter studiów przyczynkarskich, mających na celu wskazanie na węzłowe problemy i obszary badawcze. Każdy z artykułów stanowić może punkt wyjścia do mono grafii naukowej, szczegółowo omawiającej daną kwestię. W części pierwszej niniejszego tomu (zatytułowanej „Zagadnienia teoretycz ne”) czytelnik znajdzie cztery teksty o charakterze teoretyczno-metodologicznym. Ukazują one rolę religii w konfliktach etnicznych w czterech różnych perspekty wach badawczych: politologicznej, socjologicznej, antropologicznej i teologicz nej. Rozważania te mają nie tylko wymiar deskryptywno-diagnostyczny, ale także zawierają w sobie pewne propozycje metodologiczne służące doskonaleniu me tod badawczych w odniesieniu do przedmiotu badań czyli do roli religii w kon fliktach etnicznych. Artykuły o charakterze studium przypadku stanowią drugą część niniejszego tomu. Są to analizy relacji występujących między religią a konfliktem etnicznym lub tożsamością narodową na obszarze byłego Związku Radzieckiego (osiem tekstów) oraz Europy i jej najbliższego otoczenia (siedem tekstów). Należy za uważyć, że zdecydowana większość analizowanych konfliktów etnoreligijnych stanowią konflikty wewnątrzpaństwowe, nie zaś międzypaństwowe. Wobec po wyższego możemy uznać je za jeden z najpoważniejszych czynników dezintegra- cyjnych, osłabiających integralność państw, których duża część powstała dopiero pod koniec XX wieku. Świadomie poświęciliśmy tom pierwszy konfliktom rozgrywającym się w Eu ropie i w jej bezpośrednim otoczeniu w myśl zasady „bliższa koszula ciału”. Spra wy te dotyczą bowiem nas w sposób bezpośredni. Wydawać by się mogło, że Euro 10 Wstęp pa po traktacie westfalskim kończącym wojnę trzydziestoletnią - konflikt w dużej mierze o charakterze religijnym - przestanie być areną konfliktów religijnych. Przecież na to się umówiono w gronie najważniejszych przywódców europej skich. Relegowanie religii ze sfery publicznej, w tym z polityki międzynarodowej, stanowiło wyraz ówczesnego kompromisu, który został przypieczętowany afirmo- wany przez myślicieli oświeceniowych oraz przywódców rewolucji francuskiej. Religię uznano powszechnie za anachronizm, przeżytek, słowem - za coś nie do pogodzenia z postępem i nowoczesnością. Symboliczną kropkę nad „i” postawił Karol Marks, wysuwając tezę, iż religia stanowi „opium dla ludu”. Najwyraźniej jednak, nieco ironizując, narody europejskie potrzebowały owego opium, gdyż w XX wieku mieliśmy do czynienia z wieloma konfliktami etnicznymi, w których religia odegrała niebagatelną rolę. Tragiczny repertuar tychże konfliktów otwie ra pierwsza wojna bałkańska (1912-1913), „rzeź Ormian” w państwie tureckim (1915-1917) oraz wojna polsko-bolszewicka (1920). Okres II wojny światowej przynosi całą serię konfliktów etnoreligijnych, z których najbardziej znana jest zagłada Żydów (Holokaust/Shoah). W cieniu Auschwitz, gdzie na masową skalę mordowano europejskich Żydów, pojawia się m.in. obóz koncentracyjny w Ja- senovacu, w którym dokonywano ludobójstwa nie tylko na Żydach i Cyganach, ale także na prawosławnych Serbach, w tym na duchowieństwie Serbskiej Cer kwi Prawosławnej. Wreszcie wojny bałkańskie z lat 90. ub. wieku przedstawiane były powszechnie w kategoriach konfliktów etnoreligijnych. Tę etykietę zyskała zwłaszcza wojna domowa w Bośni i Hercegowinie (1992-1995), której symbolem był konflikt w Sarajewie pomiędzy społecznościami używającymi na co dzień tego samego języka, kultywującymi podobne zwyczaje towarzyskie, kulinarne, oglądającymi te same programy telewizyjne. Różniącymi się jednak pod wzglę dem wyznaniowym, co wcale nie było takie oczywiste nawet jeszcze w późnych latach 80. XX wieku, gdy większość była indyferentna religijnie. Wydawać by się mogło, że Europa po wojnach bałkańskich ostatecznie po żegnała się z konfliktami, w których religia mogłaby odegrać jakąś istotną rolę. Zszokowanym rozmiarami konfliktów bałkańskich oraz ich ewidentnym okru cieństwem wytłumaczono, że mieliśmy do czynienia z niczym innym jak z „od mrożeniem” plemiennych nienawiści rodem z XIX wieku. Uspokajano Euro pejczyków, że to ostatnie akordy przeszłości, czy jak deklarował w tym czasie Francis Fukuyama - historii jako takiej. Tymczasem w 2015 roku na obrzeżach Europy, w jej bezpośrednim sąsiedztwie mamy do czynienia z czymś podobnym, tylko na dużo większą skalę. Publiczne i transmitowane za pomocą sieci inter netowej morderstwo na 21 egipskich Koptach w wykonaniu przedstawicieli tzw. Państwa Islamskiego (Daesh), każe na nowo przemyśleć obowiązujący w polito logii i stosunkach międzynarodowych paradygmat nieobecności religii w życiu politycznym. Wstęp 11 Na zakończenie należy zwrócić uwagę na pluralizm autorów niniejszej publi kacji pochodzących z różnych ośrodków akademickich w Polsce (Katolicki Uni wersytet Lubelski Jana Pawła II, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Uniwersytet Szczeciński, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Opolski, Uniwersytet Wrocław ski, Uniwersytet Kazimierza Wielskiego w Bydgoszczy, Państwa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska, Uniwersytet SWPS), ale także praktyków z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Żandarmerii Wojskowej. Reprezentują oni takie dyscy pliny naukowe jak: politologia, socjologia, historia, orientalistyka, arabistyka, religioznawstwo i teologia. Organizatorami i koordynatorami przedsięwzięcia badawczego, którego plonem jest ta, dwutomowa publikacja są dr Andrzej Szaba- ciuk z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, prof. dr hab. Rado sław Zenderowski z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warsza wie oraz dr hab. Dariusz Wybranowski z Uniwersytetu Szczecińskiego. Redakcja kieruje serdecznie podziękowania pod adresem autorów tekstów opublikowanych w niniejszym tomie. Bez ich bezinteresownego zaangażowania i ciężkiej, wielomiesięcznej pracy, niemożliwe byłoby opublikowanie prezento wanej monografii w obecnym kształcie. Redakcja Sergiusz A noszko Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie: casus Republiki Cypryjskiej The impact of the ethno-political conflict on the Orthodox-Muslim relations: casus Republic of Cyprus Abstract: This article aims to introduce the genesis, course and the consequences of the Muslim - Orthodox conflict in Cyprus. Much attention has been paid to presentation of this conflict’s circumstances: historical, geographical, political, cultural and religious. We will try to analyse the issue of instrumental exploitation of religion in order to mobilise the conflicted groups in the Cyprus crisis. It will also be significant to examine the role of religion as a factor promoting reconciliation and forgiveness of the contesting factions. Keywords: Cypr, enosis, taksim, konflikt, EOKA, Makarios III 1. Dzieje Cypru: ujęcie historyczne Cypr, ze względu na swoje strategicznie usytuowanie między Europą a Azją, od stuleci stanowi obszar zainteresowań różnych podmiotów politycznych. Na przestrzeni wieków wyspa znajdowała się pod panowaniem Akadyjczyków, Asyryjczyków, Egipcjan, Persów, Rzymian, Wenecjan czy Turków1. Szczególny wpływ na jej rozwój polityczny i kulturowy miała kultura grecka, a później hel lenistyczna, która utrwaliła się wraz z początkiem panowania egipskiej dynastii Ptolemeuszy. Wspomniane procesy kulturowe stanowiły konsekwencję napływu znacznej liczby greckich osadników - pierwsze zorganizowane kolonie greckie pojawiły się tam najprawdopodobniej jeszcze przed 1400 r. p.n.e.2 Z czasem prze kształcały się w dynamicznie rozwijające się państwa-miasta. Największe to Sa- lamis, Marion-Arsinoe, Pafos, Kurium. Około 45 r. n.e. na Cyprze pojawia się chrześcijaństwo. Z pierwszą misją apo stolską przybywają św. Paweł z Tarsu i św. Barnaba. Kiedy Imperium Romanum 1 S.R. Sonyel, Cyprus - The destruction o f a Republic and its Aftermath (1960-1974), Lefkoęa 2003, s. 2. 2 A. Adamczyk, Cypr - dzieje polityczne, Warszawa 2002, s. 21. 276 Sergiusz Anoszko rozpadało się na dwie części, Cypr znalazł się w składzie Cesarstwa Wschodnio- rzymskiego, nazwanego potem Bizancjum, co ugruntowało dalszy rozwój chrześ cijaństwa oraz dominację kultury greckiej3 . W 431 r. zwołano sobór w Efezie, który uznał niezależność (autokefalię) Koś cioła cypryjskiego4, a w 478 r. oficjalnie potwierdził ją cesarz bizantyjski. Od tej pory miejscowej wspólnocie wiernych przewodniczył arcybiskup bezpośrednio podporządkowany cesarzowi, a nie patriarsze Konstantynopola. Dzięki tym zmia nom wyspa staje się ważnym centrum gospodarczym i kulturowym. Dwa stulecia dynamicznego rozwoju kończą się już w VII w. Wówczas chrześcijańska ludność Cypru po raz pierwszy podbita została przez Arabów. W efekcie Cypryjczycy zostają zmuszeni do płacenia podatków zarówno Bizancjum, jak i muzułmanom z kalifatu Omajjadów. Widoczny kryzys wewnętrzny i słabość Cesarstwa Bizantyjskiego spowo dowały przejęcie władzy na Cyprze przez króla Anglii Ryszarda I Lwie Serce, pragnącego uczynić z wyspy bazę wypadową oraz źródło finansowania swojej kampanii przeciwko sułtanowi Saladynowi - najsilniejszemu wówczas władcy na Bliskim Wschodzie. Po roku wyspa została sprzedana zakonowi templariuszy5 . Późniejsze losy Cypru były powiązane z rządami francuskiej dynastii Lusigna- nów. Jej przedstawiciel, Gwido (Guy), wcześniejszy władca Królestwa Jerozo limskiego, od 1192 r. zarządzał Cyprem w imieniu króla Ryszarda6 . Okres panowania Lusignanów jest kojarzony przede wszystkim z wprowa dzeniem nowego porządku administracyjnego oraz z ustanowieniem ścisłej struk tury feudalnej. Francuscy możni narzucili miejscowemu Kościołowi obrządek ła ciński, co spowodowało ogromne niezadowolenie ludności związanej od 900 lat z rytem wschodnim7. Liturgia rzymskokatolicka nie zapuściła jednak głębokich korzeni, ponieważ rządzący sami stopniowo ulegali wpływom kultury bizantyj skiej. Dzięki temu powstał korzystny klimat tolerancji religijnej, a pozycja ducho wieństwa prawosławnego systematycznie rosła. Po upadku państw krzyżowców i zdobyciu Akki (1291 r.) Cypr stał się ostat nią placówką wpływów łacińskich w tej części Morza Śródziemnego. Aby prze 3 P. Osiewicz, Pokojowa regulacja kwestii cypryjskiej. Aspekty prawne i polityczne, Toruń 2008, s. 60 . 4 Uchwała o konsekracji biskupów na Cyprze, [w:] A. Baron, H. Pietras (ukł. i oprac.), Dokumen ty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. 1, Kraków 2001, s. 173-177. 5 A. Adamczyk, Cypr, s. 25. 6 Ł. Burkiewicz, Na styku chrześcijaństwa i islamu. Krucjaty i Cypr w latach 1191-1291, Kra ków 2008, s. 26 i nast.; G. Ostrogorski, Dzieje Bizancjum, Warszawa 1968, s. 327; A. Nicolaou- -Konnari, Lusignan Cyprus and Europe, [w:] E. Hadjipaschalis (red.), Cyprus has always been Europe | HKvnpoę пт av пахта Еиратц, Nicosia 2009, s. 80. 7 A. Adamczyk, Cypr, s. 25. Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 277 trwać, musiał stawić czoło potężnym Mamelukom z Egiptu. Zagrożenie to trwało niemal przez dwa stulecia. To dlatego władcy cypryjscy, zwłaszcza Hugon IV, próbowali zmobilizować Zachód do nowej wyprawy krzyżowej8. W 1365 r. król Piotr I był inicjatorem wielkiej ekspedycji morskiej do Egiptu, która doprowadzi ła do czasowego opanowania i złupienia Aleksandrii9. Wyprawa zakończyła się jednak niepowodzeniem. Wojska koalicji chrześcijańskiej nie były w stanie długo opierać się dominującym liczebnie muzułmanom i zmuszone zostały do opusz czenia twierdzy aleksandryjskiej. W 1471 r. król Cypru Jakub II wziął za żonę Katarzyną Cornaro, co spowodo wało przejęcie kontroli nad wyspą przez Republikę Wenecką. Nowe władze prak tycznie od razu wprowadziły restrykcyjne przepisy gospodarcze godzące w miej scowy handel i przemysł10. Wyspa szybko stała się także bazą morską w wojnie z Turkami, którzy dążyli do wyparcia Wenecjan z tej silnie umocnionej enklawy w basenie Morza Śródziemnego. Sułtan Selim II podkreślał, że przejęcie Cypru jest jego religijnym obowiązkiem. Wypowiedziawszy wojnę Wenecji w 1570 r., Turcy rozpoczęli przygotowa nia do całkowitego zajęcia wyspy. Reprezentacja Greków cypryjskich prowadziła tajne negocjacje z władzami w Stambule, wierząc, że zmiana władzy przyniesie polepszenie warunków życia. W 1571 r., po krwawym oblężeniu i zdobyciu Fa- magusty, Cypr został całkowicie podbity przez Osmanów (część miast poddała się bez walki)11. Sułtani tureccy zliberalizowali system feudalny oraz potwierdzili autokefalię greckiego Kościoła prawosławnego, jednocześnie wprowadzając do datkowy podatek dla wyznawców innych wyznań chrześcijańskich12 Na wyspie z czasem pojawia się grupa tzw. Linobambaki, tj. osób zmuszonych do konwersji na islam, tajnie praktykujących prawosławie (gr. Awó^a^fiaKi do słownie len i bawełna)13. Nie była ona jednak zbyt liczna. System miletów pozwa lał Grekom cieszyć się znośną autonomią w sprawach lokalnych. Podstawowymi jednostkami samorządu terytorialnego ustanowiono wspólnoty religijne lub parafie regulujące życie społeczne, kulturalne oraz religijne danej mniejszości etnicznej14 8 Ł. Burkiewicz, Aleksandria 1365, Warszawa 2014, s. 58-65. 9 M. Głodek, Idea zjednoczonej Europy. Życie i idee Filipa de Mezieres (1327-1405), Słupsk 1997; D. Wybranowski, Idea krucjaty antytureckiej w myśli politycznej Europy ZachodniejXIV- XV wieku, ^ c t a Politica”, 2001, nr 14, s. 15 i nast.; Ł. Burkiewicz, Aleksandria 1365, s. 98 i nast. 10 W. Mallinson, Cyprus. A historical overview, Nicosia 2009, s. 14 i nast. 11 J. Reychman, Historia Turcji, Wrocław 1973, s. 89 i nast. 12 C.L. Doumas, History and the Cyprus Problem, „Social Science”, 1968, vol. 43, no. 3, s. 149. 13 В.В. Степанов, Кипрский конфликт: современное восприятие и проблема преодоления, [w:] В.А. Тишков, В.А. Шнирельман (отв. ред.), Этничность и религия в современных кон фликтах, Москва 2012, s. 467. 14 Z.M. Necatigil, The Cyprus Conflict: A Lawyer ’s View, Nicosia 1982, s. 1. 2 7 8 Sergiusz Anoszko Liberalny okres trwał jednak dość krótko. Firman sułtański z 1571 r. ograniczał istotnie swobodę religijną na wyspie i odgórnie decydował o etnoreligijnym sta tusie mieszkańców - nowa administracja uznawała jedynie islam i prawosławie. Łacinnicy utracili prawo posiadania nieruchomości oraz zakazano im przebywania na wyspie. Chcąc pozostać, musieli zdecydować się na konwersję na prawosławie lub islam. W okresie rządów Wenecjan populacja Cypru wynosiła około dwustu tysięcy osób. Przeważnie byli to Cypryjczycy greckojęzyczni. Sytuacja zaczyna się nie co zmieniać wraz z nowym porządkiem politycznym. W drugiej połowie XVI w. sułtan Selim II zarządził, aby na Cypr wysłano osadników z Anatolii, Rumelii, Karamanu oraz Zulkadiru - co dziesiątą rodzinę z każdej prowincji15. W ten spo sób na wyspę trafili nie tylko żołnierze, ale także znaczna grupa cywilów, w tym szewcy, krawcy, murarze, kucharze oraz inni rzemieślnicy16. Przybyszom gwa rantowano ochronę oraz umorzenie wszelkich podatków przez dwa lata. Krok ten miał umocnić tureckie panowanie. Pod koniec XVII w. populacja Turków wzrosła z 4 do 30 tys.17 Początkowo nie wpłynęło to istotnie na stosunki grecko-tureckie na wyspie, ponieważ obie grupy żyły odseparowane od siebie. Poszczególne miasta składa ły się z odrębnych etnicznie i religijnie części (mahale), natomiast wioski były najczęściej czysto greckie, bądź tureckie. Każda wspólnota miała własny system edukacji w języku ojczystym. Oddzielne były także wybory władz administracyj nych oraz sędziów. Za sprawy prawosławnych odpowiadał arcybiskup Kościoła cypryjskiego, za muzułmanów dragoman, który był również sędzią społeczności tureckiej. Ten zaprowadzony przez Osmanów system przyczynił się w perspekty wie do ukształtowania odrębnej identyfikacji etnicznej oraz wyznaniowej18 Trzy stulecia koegzystencji w warunkach Imperium Osmańskiego charaktery zowały się w miarę spokojnymi stosunkami między mieszkańcami wyspy. Co wię cej, wspólnota chrześcijańska i muzułmańska współpracowały ze sobą - sprzyjała temu turecka koncepcja współdziałania społeczności milletów (kom§uluk)19 . Grecy cypryjscy już w XVI stuleciu wywołali szereg powstań, próbując nie skutecznie obalić panowanie tureckie. Imperium Osmańskie było wtedy praw dziwą potęgą na skalę międzynarodową. Wraz ze stopniowym słabnięciem Turcji rosło znaczenie polityczne chrześcijan z wyspy, którą faktycznie rządził arcybi 15 T. Majda (red.), Leksykon wiedzy o Turcji, Warszawa 2003, s. 81 i nast. 16 P. Osiewicz, Pokojowa regulacja, s. 65. 17 V.D. Volkan, N. Itzkowitz, Turks and Greeks: Neighbours in Conflict, Cambridge, 1994, s. 133. 18 M.E. Yilmaz, Past Hurts and Relational Problems in the Cyprus Conflict, „International Jour nal of World Peace”, 2010, vol. XXVII, no. 2, s. 38. 19 T. Bahceli, Greek-Turkish Relations Since 1955, San Francisco 1990, s. 23. Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 279 skup i kościelna administracja. Przeobrażenia polityczne sprzyjały wzrostowi po pularności panhellenizmu wśród miejscowej inteligencji20 XIX wiek był okresem istotnych przeobrażeń politycznych w Europie. Wielonarodowe imperia musiały zmierzyć się z ruchami separatystycznymi. Postępująca sekularyzacja zapoczątkowana w czasie rewolucji francuskiej, a następnie forsowana w okresie napoleońskim, ugruntowała wśród części elit przekonanie, iż najważniejszym źródłem autoidentyfikacji człowieka jest jego poczucie przynależności do określonej wspólnoty narodowej21. Na gruncie gre ckim pierwszym sygnałem zapowiadającym radykalne zmiany była wojna o nie podległość Grecji z 1821 r. Wraz z wybuchem powstania greckiego hasła narodowo-wyzwoleńcze zyska ły dużą popularność także wśród Greków na Cyprze. Część z nich uczestniczyła w działaniach wojennych, inni wspierali powstańców, wysyłając wszelkiego ro dzaju zaopatrzenie oraz pieniądze. Bardzo trudnym i bolesnym momentem irre- denty była egzekucja arcybiskupa Kiprianosa wraz z trzema innymi cypryjskimi biskupami prawosławnymi oraz dowódcami powstania na Cyprze (w 1821 r.)22 . W efekcie tych dramatycznych wydarzeń Kościół prawosławny utracił swoje dotychczasowe przywileje, co było prawdziwą traumą dla cypryjskich Greków. Zryw powstańczy diametralnie zmienił też stosunek Turków cypryjskich wobec chrześcijan, a wśród miejscowych Greków wzrosła popularność koncepcji wzy wających do zjednoczenia z Grecją kontynentalną23. Umiarkowane rządy sułtana Selima III i Mahmuda II pozwoliły nieco uspokoić nastroje mieszkańców wyspy, jednak wzajemne antagonizmy stale narastały24 Wojna krymska (1853-1856) przyniosła w regionie Morza Śródziemnego wzrost roli mocarstw europejskich25, prezentujących się jako „obrońcy uciskanej społeczności chrześcijańskiej” w Imperium Osmańskim. Porażki Turcji w star ciach z Rosją oraz kongres berliński z 1878 r. zapoczątkowały nowy etap w hi storii Cypru - wyspa po uzgodnieniach z sułtanem de facto przeszła pod kontro lę brytyjską26. Jej znaczenie strategiczne dodatkowo wzrosło w efekcie budowy w 1869 r. Kanału Sueskiego. W drugiej połowie XIX w. Cypr stał się ważnym bastionem zabezpieczającym brytyjskie wpływy w regionie Bliskiego Wschodu. 20 A. Adamczyk, Cypr, s. 30 i nast. 21 A. Siwierska-Chmaj, Religia a polityka: chrześcijaństwo, Warszawa 2013, s. 85. 22 В.В. Степанов, Кипрский конфликт, s. 468. 23 M.E. Yilmaz, PastHurts, s. 39. 24 C.L. Doumas, History, s. 150. 25 Drugi syn królowej Wiktorii, książę Alfred, został wybrany na króla młodego państwa gre ckiego. 26 S. Panteli, British rule, [w:] E. Hadjipaschalis (ed.), Cyprus has always been Europe | HKunpoę пт av пахта Еирюпц, Nicosia 2009, s. 168. 2 8 0 Sergiusz Anoszko Formalnie wyspa nadal pozostawała częścią Imperium Osmańskiego aż do po czątku I wojny światowej, kiedy to Wielka Brytania oficjalnie przejęła nad nią peł ną kontrolę. Początkowo Grecy niezwykle entuzjastycznie odnosili się do nowych gospodarzy, wierząc, że znajdą w nich wsparcie dla idei megali27 - tj. zjednoczenia Cypru z kontynentalną ojczyzną28. Ten krok wydawał się naturalny, tym bardziej, że Grecy wspierani przez Brytyjczyków opanowali już Wyspy Jońskie. W tym okresie ogromną popularność zyskuje też greckie słowo enosis, określające unionistyczne dążenia Greków cypryjskich29. Wiara w istnienie jednego narodu greckiego staje się wspólną quasi-religią, która mobilizuje Greków do wypełnienia szczególnej misji stworzenia niepodległego państwa greckiego, obejmującego również Cypr30 Społeczność turecka w okresie rządów brytyjskich pozbawiona została czę ści przywilejów31. Pielęgnowana wcześniej koncepcja „tureckiej dominacji na wyspie” przeżywała kryzys, co z czasem ożywiło niespełnione ambicje z prze szłości. Kiedy Grecy cypryjscy idealizowali swoją ideę enosis, Turcy powoli za czynali rozumieć, że ich plany ewentualnego „powrotu Kibrisu do Turcji” nie zostaną najprawdopodobniej nigdy zrealizowane. Miasta na wyspie organizowały demonstracje „za” bądź „przeciw” idei enosis - w zależności od przynależności etnicznej uczestników. Polała się krew32. Bez większego trudu można było do strzec, iż Grecy i Turcy znajdują się na drodze do poważnego konfliktu, który może wybuchnąć w niedalekiej przyszłości. Chwilowo niepokoje stłumili Brytyj czycy, jednocześnie prowadząc tajne rokowania z Turcją, które uspokoiły władze w Stambule i de facto pogrzebały realizację koncepcji enosis. Poza tym, nieofi cjalnie, ludność muzułmańska uzyskała gwarancję części nabytych praw, chociaż późniejsza angielska proklamacja skierowana do mieszkańców Cypru zapewniała brak uprzywilejowania ze względu na rasę czy religię33 Wojna grecko-turecka z lat 1919-1922, rzezie na Grekach (np. Izmir/Smyrna) i tzw. „wymiana ludności” negatywnie odcisnęły się na stosunkach Aten i Stambu łu/Ankary. W efekcie rozpadu Imperium Osmańskiego, do którego doszło w wy niku klęski Turcji w I wojnie światowej oraz na skutek rewolucji kemalistowskiej, 27 O.P. Richmond, Ethno-Nationalism, Sovereignty and Negotiating Positions in the Cyprus Con- flict: Obstacles to a Settlement, „Middle Eastern Studies”, 1999, vol. 35, no. 3, s. 43. 28 S.R. Sonyel, Cyprus, s. 3. 29 Od gr. 'Evwmę, idea zjednoczenia z Grecją rozciągająca się na Wyspy Jońskie (1862 r.) i Kretę (1913 r.). 30 R. Zenderowski, Religia i nacjonalizm, [w:] P. Burgoński, M. Gierycz (red.), Religia i polityka. Zarys problematyki, Warszawa 2014, s. 307. 31 В.В. Степанов, Кипрский конфликт, s. 468 i nast. 32 J.A. McHenry, The Uneasy Partnership on Cyprus, 1919-1939: The Political and Diplomatic Interaction between GreatBritain, Turkey, and the Turkish Cypriot Community, b.m.w., 1981, s. 29. 33 A. Adamczyk, Cypr, s. 38, 397. Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 281 istotnie zmieniła się sytuacja polityczna w nowym państwie tureckim. Oficjalnie władze republikańskie dość ostrożnie podchodziły do rozwiązywania kwestii cy pryjskich rodaków, zwłaszcza że nadal faktyczne rządy nad wyspą sprawowała Wielka Brytania. Jednak relacje pomiędzy Turcją a Turkami na Cyprze stale się zacieśniały. Turcy cypryjscy śledzili rozwój sytuacji na kontynencie i pragnęli podążać z duchem czasu. Na przykład, kiedy w 1929 r. Ankara zastąpiła alfabet arabski łacińskim, natychmiast owe rozwiązanie zaakceptowała również wspólno ta turecka na Cyprze. Dodatkowo miejscowi Turcy obchodzili także nowe święta Republiki Tureckiej34. Po cichu władze w Ankarze kierowały na wyspę tureckich nauczycieli z kontynentu, aby ułatwić w przyszłości dostęp młodzieży na uczelnie tureckie. Dotowano tureckie organizacje, przesyłano podręczniki itp.35 W tym okresie wśród Greków szybko rosła liczba zwolenników nacjonalizmu, który opierał się na trzech filarach - grecka władza, prawosławie oraz kultura i ję zyk grecki36. Duża popularność tych haseł sprawiła, że Turcja w coraz większym stopniu akceptowała politykę Londynu wobec wyspy, widząc w niej szansę na zaha mowanie rozwoju idei panhellenistycznych. Londyn nieoficjalnie torpedował pla ny połączenia Cypru z Grecją kontynentalną, przez co społeczność grecka z coraz większą niechęcią odnosiła się do zwierzchnictwa brytyjskiego, upowszechniając twierdzenie o rzekomo zbliżającym się enosis i wysuwając nowe, coraz odważ niejsze żądania. Wywołało to tarcia miedzy brytyjską administracją i zwolennikami zjednoczenia, których największe nasilanie przypadło na rok 1931 r. W efekcie Bry tyjczycy zmusili do emigracji dwóch prawosławnych biskupów oraz utrzymywali wakans na stanowisku arcybiskupa Kościoła cypryjskiego w latach 1933-194637 . W międzyczasie w Atenach były prezydent Pavlo Kountouriotis zainicjował powstanie Cypryjskiego Komitetu Centralnego, którego członkami zostało wielu znakomitych polityków, uczonych i intelektualistów greckich. Mottem przewod nim działalności Komitetu stały się słowa „Niech żyje grecki Cypr!”. W tamtym okresie powstają również inne organizacje tego typu, m.in. Bractwo Cypryjskich Studentów, Towarzystwo Przyjaciół Cypru, Narodowe Biuro Cypru38. Wszystkie wspierały ideę enosis Przez cały okres międzywojenny Grecja gorąco pragnęła zacieśnienia re lacji ze społecznością cypryjską. Ruch enosis wzmocniły dodatkowo procesy dekolonizacyjne. Towarzystwa sympatyków zjednoczenia z macierzą ożywiły 34 M.E. Yilmaz, Past Hurts, s. 41. 35 T. Bahceli, Greek-Turkish Relations, s. 28. 36 C.L. Doumas, History, s. 148. 37 В.В. Степанов, Кипрский конфликт, s. 469 i nast.; J.A. McHenry, The Uneasy Partnership, s. 24 . 38 S. Pantelli, A New History o f Cyprus: From the Earliest Times to the Present Day, London 1984, s. 156 i nast. 282 Sergiusz Anoszko się szczególnie w 1950 r., po wyborze 37-letniego wówczas biskupa Michalisa Christodulosa Muskosa (1913-1977, przyjął imię Makarios III) na urząd arcybi skupa Kościoła cypryjskiego. Zaraz po wyborze zorganizował on w kościołach prawosławnych coś na kształt referendum. Prawosławny hierarcha chciał przez to osiągnąć dwa cele: nagłośnić problem Greków cypryjskich oraz podważyć brytyjską dominację. Rezultat plebiscytu nie był zaskoczeniem: aż 95,73% gło sujących poparło enosis39. Natchniony tymi wynikami oficjalny przedstawiciel Grecji przy ONZ zwrócił się z prośbą, aby od następnego posiedzenia Cypr był oficjalnie dokooptowany do składu Zgromadzenia Ogólnego; ten formalny wnio sek był potwierdzony późniejszą petycją arcybiskupa. Parlament grecki, Kościół prawosławny oraz król Grecji podzielali ten entuzjazm, społeczność Turków cy pryjskich i Republika Turecka z niepokojem przyglądały się rozwojowi sytuacji40 . Wbrew oczekiwaniom Greków ONZ nie rozstrzygnęła kwestii statusu wyspy, pozostawiając ją w gestii Zjednoczonego Królestwa. Wywołało to falę strajków oraz przemocy na wyspie. Po powrocie z Nowego Jorku arcybiskup Makarios, przy wsparciu pułkownika wojska greckiego Georgiosa Grivasa41, postanowił założyć partyzancką organizację EOKA - Ethniki Organosis Kyprion Agoniston (Narodowa Organizacja Cypryjskich Bojowników42), której celem była walka z Turkami i Anglikami43 W latach 1955-1958 EOKA zamordowała kilkuset tureckich mieszkańców wyspy, zniszczyła 32 wsie, ponad sześć tysięcy osób musiało opuścić Cypr44 . W tym samym czasie w Stambule tłum spalił woskową kukłę arcybiskupa Maka- riosa III, a tureckie media bezustannie atakowały mniejszość grecką z patriarchą Konstantynopola na czele45. Po dochodzeniu, które udowodniło przynależność arcybiskupa do EOKA, w 1956 r. Brytyjczycy postanowili wysłać Makariosa III wraz z kilkoma biskupami na dalekie Seszele46. Rok później wycofano zarzuty, jednak hierarcha nie powrócił do ojczyzny pomimo gorących zachęt ze strony administracji brytyjskiej 47. Zamieszkał na stałe w Atenach. W tym samym roku doszło do poważnych starć między prawosławnymi a muzułmanami48. Pojawiło się realne zagrożenie wojną domową. 39 T. Bahceli, Greek-Turkish Relations, s. 33. 40 A. Adamczyk, Cypr, s.105. 41 В.В. Степанов, Кипрский конфликт, s. 471. 42 B. Nitecka-Jagiełło, Cypr - anatomia konfliktu, Warszawa 1975, s. 33-43. 43 P. Richmond, Ethno-Nationalism, s. 49. 44 V.D. Volkan, N. Itzkowitz, Turks and Greeks, s. 137. 45 N.C., Cyprus: Conflict andReconciliation, „The World Today”, 1959, vol. 15, no. 4, s. 137. 46 P. Osiewicz, Pokojowa regulacja, s. 90. 47 Według innych źródeł miał zakaz powrotu. 48 P. Calvocoressi, Polityka międzynarodowa 1945-2000, Warszawa 2002, s. 380 i nast. Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 283 Pierwszą reakcją Turków na działalność EOKA były manifestacje i protesty. Jednocześnie mniejszość turecka poprosiła o pomoc Wielką Brytanię oraz Tur cję. Gdy przemoc eskalowała, Turcy zaczęli usilnie promować własną propozy cję rozwiązania problemu, która przyniosłaby kres morderstwom i innym aktom przemocy. Zgodnie z nią wyspa zostałaby podzielona na dwie części etniczno-wy- znaniowe - tzw. idea taksim49. Szukając argumentów za poparciem tej koncepcji, podkreślano, że Turcy stanowią pełnoprawną część narodu cypryjskiego i dlatego sami mogą decydować o swojej przyszłości. W odpowiedzi na powstanie EOKA stworzono partyzantkę (Volkan), później przekształconą w TurkMukavement Te$- kilati50 (Turecka Organizacja Oporu, TMT), która była mniejsza liczebnie i gorzej zorganizowana niż EOKA51. W swoich odezwach, kierowanych do społeczności tureckiej, TMT zachęcała Turków cypryjskich do walki: „łamania oków niewol nictwa”, „gotowości poświęcenia swojego życia na rzecz ojczyzny”. Ogromną popularność zyskało hasło „Taksim albo śmierć”52 Niepokojąc się przyszłym losem społeczności tureckiej, swój udział w kon flikcie zintensyfikował rząd turecki, który wyraźnie zaostrzył retorykę, zwłaszcza po greckiej propozycji w ONZ oraz akcjach EOKA. Grecy na kontynencie rów nież nie pozostawali bierni. W ten sposób konflikt rozszerzył się poza granice wy spy, a zaangażowanie mocarstw sprawiło, że z czasem zyskał rangę poważnego kryzysu międzynarodowego. Możliwość realizacji przez Greków enosis Turcja traktowała jako zagrożenie swojego bezpieczeństwa, analogicznego do zajęcia przez Greków strategicznych Wysp Jońskich. Dlatego władze w Ankarze jawnie, bądź z ukrycia, rozpoczęły na szeroką skalę akcję wspierania podziemnych organizacji Turków na Cyprze. Turcy cypryjscy zaczęli bojkotować greckie towary, unikano zakupów w greckich sklepach. Wiele rodzin miało opuścić swoje domy, konflikt mocno uderzył w cy pryjską gospodarkę. 2. Powstanie niepodległego państwa cypryjskiego Po opuszczeniu wyspy przez Brytyjczyków w 1959 roku dynamicznie wzro sła liczba zwolenników enosis i taksim. Jednak Grecja i Turcja rozumiały, że w danym momencie realizacja obu tych koncepcji jest niemożliwa bez rozlewu 49 Taksim (tur. podział) - w tym konkretnym przypadku koncepcja podziału wyspy na dwie części. 50 1 sierpnia w TRPC do dziś jest obchodzony jako Dzień TMT. 51 S.R. Sonyel, Cyprus, s. 9. 52 N.C., Cyprus, s. 138. 284 Sergiusz Anoszko krwi. W pełni świadome złożoności kwestii cypryjskiej były również mocarstwa światowe. Strategiczne położenie wyspy sprzyjało podjęciu energicznych działań na rzecz zażegnania wojny domowej, chociaż apogeum sporu przypadło na nie zwykle trudny okres w stosunkach międzynarodowych. Kryzys berliński znaczą co odbił się na relacjach dwóch zwaśnionych bloków militarnych, przez co świat stanął przed niebezpieczeństwem wybuchu wojny o wymiarze globalnym53 Chcąc uniknąć eskalacji konfliktu cypryjskiego, w lutym 1959 r. zainicjo wano rozmowy pokojowe w szwajcarskim Zurychu, w których wzięły udział m.in. delegacje z Wielkiej Brytanii, Grecji i Turcji. W ich efekcie wypracowano kompromisowy projekt organizacji Republiki Cypryjskiej. Zgodnie z nim gło wą państwa miał zostać prezydent będący Grekiem, natomiast funkcja wicepre zydenta zarezerwowana została dla miejscowego Turka. Stanowiska w rządzie i parlamencie podzielono między Greków i Turków w proporcji 70:30, a w woj sku 60:4054 . Kolejna konferencja w Londynie potwierdziła kompromis szwajcarski. 16 sierpnia 1960 r. na mapie świata pojawiło się nowe państwo - Republika Cypryjska. Jego prezydentem został wspomniany wcześniej arcybiskup Maka- rios III, który wygrał wybory z poparciem 66,29% głosujących. EOKA zosta ła zawieszona, a jeden z jej twórców płk G. Grivas opuścił wyspę55. I chociaż powstanie republiki na jakiś czas zahamowało falę przemocy, nie wzbudziło w mieszkańcach wielkiego entuzjazmu. Nie było ani „festiwali, ani bicia koś cielnych dzwonów, ani defilad z ludźmi tańczącymi na ulicach i świętującymi niepodległość”56. Nastrój obu grup etnicznych był ponury. Najgorzej powstanie nowego państwa przyjęli Grecy, gdyż zamykało im możliwość realizacji idei enosis57 . Wiele kontrowersji wśród mieszkańców wyspy wywołały narzucone odgórnie rozwiązania prawno-ustrojowe regulujące życie nowej republiki. Konstytucja Cy pru, w opinii miejscowych Greków, dawała zbyt wiele praw Turkom i ograniczała suwerenność młodego państwa, ponieważ jej zmiana była niemożliwa bez zgody państw-sygnatariuszy porozumień zuryskich. Turcy również nie byli zachwyceni kompromisem szwajcarskim. Szczególnie niepokoiła ich mocna pozycja Cerkwi prawosławnej. Chociaż Kościół cypryjski był oficjalnie oddzielony od państwa, to duchowni nadal mieli znaczny wpływ m.in. na system edukacji, politykę publicz 53 R.H. Stephens, Cyprus: A Place o f Arms, London 1969, s. 175; S. Xydis, Cyprus: Reluctant Republic, Hague 1971. 54 S.R. Sonyel, Cyprus, s. 17. 55 P. Osiewicz, Pokojowa regulacja, s. 95. 56 K. Markides, The Rise and Fall o f the Cyprus Republic, Yale 1977, s. 25. 57 G.D. Camp, Greek-Turkish Conflict over Cyprus, „Political Science Quarterly”, 1980, vol. 95, no. 1, s. 47. Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 285 ną oraz sferę społeczną. Przykładowo początkowo stanowisko ministra edukacji nie było obsadzone bez uprzedniej zgody arcybiskupa58 20 września 1960 r. młode państwo cypryjskie zostało członkiem ONZ59. Gwa rantami jego niepodległości zostały: Wielka Brytania, Grecja i Turcja60. Oficjalne uznanie państwowości cypryjskiej stanowiło zupełnie nowy rozdział w dziejach wyspy, który przyniósł ze sobą eskalację konfliktu grecko-tureckiego61. Wymow ny był stosunek mieszkańców Cypru do nowej flagi: powiewała ona tylko na nie których budynkach państwowych (np. nad pałacem Makariosa III). Na domach zwykłych mieszkańców najczęściej umieszczano flagi greckie lub tureckie. To nie wróżyło najlepiej trwałości młodej republiki62 Kolejne kryzysy konstytucyjne wzmacniały antagonizmy rywalizujących ze sobą stron. W 1963 roku po incydencie w Nikozji (tzw. „Krwawe Boże Naro- dzenie”)63, doszło do wznowienia walk, w efekcie ONZ musiała wysłać na Cypr swoje siły pokojowe. Następna dekada w historii Cypru określana bywa przez mu zułmanów okresem „cierpień tureckich”. Turcy spychani byli stopniowo przez gre cką większość do odseparowanych enklaw, które zajmowały zaledwie 5% wyspy (w momencie ogłoszenia niepodległości ten obszar obejmował 35% wyspy)64. Mu zułmańscy członkowie rządu faktycznie zawiesili swój udział w pracy gabinetu, tworząc swego rodzaju struktury równoległe. Obawiając się utrwalenia podziału, Grecy przeprowadzili kolejne wybory prezydenckie - prezydent Makarios wygrał je zdecydowanie - jego oponenta poparło zaledwie 4% mieszkańców. W między czasie na wyspie pojawił się pułkownik G. Grivas, który oskarżył Makariosa III o zdradę enosis. Zapowiadało to istotną zmianę polityki Grecji wobec Cypru. Junta „czarnych pułkowników” (gen. bryg. Stylianos Pattakos, płk. Jeorios Papadopoulos, płk. Nikolaos Makarezos), która doszła do władzy w Grecji w kwietniu 1967 roku, postanowiła wykorzystać kryzys cypryjski do poprawy swoich notowań w pań stwie. Pierwszym krokiem było odsunięcie od władzy prezydenta-arcybiskupa. W 1974 r. Narodowa Organizacja Cypryjskich Bojowników, przy wsparciu reżimu „czarnych pułkowników”, dokonała udanego zamachu stanu, którego ce 58 M. Hadjipavlou, The Cyprus Conflict: Root Causes and Implications fo r Peacebuilding, „Jour nal of Peace Research”, 2007, vol. 44, no. 3, s. 355. 59 Resolution no. 1489 (XV) of the General Assembly of 20 September 1960, www.daccessdds. un.org (8.05.2015). 60 N.C., Cyprus, s. 146. 61 M.E. Yilmaz, The Cyprus Conflict and the Question o f Identity, „Review of International Law and Politics”, 2005, vol. 1, no. 4. 62 V.D. Volkan, Cyprus: Ethnic Conflicts and Tensions, „International Journal of Group Tensions”, 1989, vol. 19, no. 4, s. 308. 63 В.В. Степанов, Кипрский конфликт, s. 476 i nast. 64 V.D. Volkan, N. Itzkowitz, Turks and Greeks, s. 140. 286 Sergiusz Anoszko lem było połączenie Cypru z Grecją. Makarios III został zmuszony do emigracji (udał się na wyspę Pafos, a stamtąd do Londynu). Nowym prezydentem ogłoszono Nikosa Sampsona, byłego aktywistę EOKA, a głową Kościoła został arcybiskup Gennadios. W takiej sytuacji Turcja nie mogła pozostać bezczynna. Obawiając się eskalacji konfliktu, a przede wszystkim prześladowań mniejszości tureckiej, pięć dni po cypryjskim zamachu stanu dokonała inwazji, powołując się na swój status państwa-gwaranta porozumień zuryskich. W efekcie opanowała około 38% tery torium na północy wyspy65. Wydarzenie to oficjalnie określono jako Kibris Bari§ Harekati (Operacja Podtrzymania Pokoju na Cyprze). W negocjacje pokojowe między zwaśnionymi stronami zaangażowała się ONZ. Rząd turecki postulował stworzenie federacji grecko-tureckiej o mocnej władzy regionalnej z turecką autonomią różnych części wyspy ogółem obejmują cych ok. 34% Cypru. Prawosławni odrzucali te postulaty i domagali się stworze nia federacji o mocnym rządzie centralnym, z możliwością powoływania kanto nów. Pertraktacje nie spełniły oczekiwań żadnej ze stron konfliktu66 13 lutego 1975 r. w północnej części wyspy ogłoszono powstanie Tureckie go Federalnego Państwa Cypru (FPTRC) na czele z Raufem Denktaęem (pia stującym dotychczas stanowisko wiceprezydenta). Krok ten stanowczo potępiła Grecja, nie była jednak w stanie militarnie zmusić Turków do ustępstw. Lider Turków cypryjskich twierdził wówczas, że sformalizowanie podziału wyspy nie jest „przyczynkiem do powstania nowego podmiotu prawa międzynarodowego, lecz wyraża jedynie wolę wprowadzenia systemu federalnego, składającego się z części greckiej i tureckiej”67 . Podział Cypru spowodował falę przesiedleń, która dotknęła 29% Greków i 44% Turków. W listopadzie 1983 r. FPTRC ogłosiła niepodległość, przyjmu jąc nazwę Tureckiej Republiki Cypru Północnego (TRCP)68. Nowy podmiot nie uzyskał jednak uznania wspólnoty międzynarodowej. Początkowo uznawała go tylko Ankara69, później dołączyła do niej Abchazja, Górski Karabach i Organi zacja Konferencji Islamskiej (OIC)70. Od tego czasu relacje między skłóconymi wspólnotami odbywały się za pośrednictwem stron trzecich. Najbardziej znaną próbą uregulowania konfliktu cypryjskiego był Plan cało ściowego uregulowania kwestii cypryjskiej, zwany też planem Kofiego Annana71 . 65 J. Asmussen, Cyprus at War: Diplomacy and Conflict during the 1974 Crisis, London-New York 2008. 66 G.D. Camp, Greek-Turkish Conflict, s. 59. 67 A. Adamczyk, Cypr, s. 291. 68 15 listopada w TRPC jest obchodzony Dzień Republiki. 69 M.E. Yilmaz, PastHurts, s. 49. 70 В.В. Степанов, Кипрский конфликт, s. 484. 71 P. Osiewicz, Pokojowa regulacja, s. 11. Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 287 Początkowo został on pozytywnie przyjęty, zarówno przez wspólnotę międzynaro dową, strony konfliktu oraz ich patronów na kontynencie72. Inicjatorzy porozumienia chcieli doprowadzić do uregulowania kryzysu cypryjskiego przed wejściem połu dniowej części wyspy do Unii Europejskiej. 24 kwietnia 2004 r., po raz pierwszy od wielu lat, udało się przeprowadzić ogólnocypryjskie referendum, w którym 74% gło sujących odrzuciło plan Annana73. O takim wyniku głosowania przesądziła postawa duchowieństwa prawosławnego, sceptycznie nastawionego do inicjatywy ONZ74 Część urzędników unijnych wierzyła, że przystąpienie Cypru do Unii Europej skiej może stać się czynnikiem sprzyjającym integracji zwaśnionych stron75. Szansą na wypracowanie porozumienia był wybór Mehmeta Alego Talata na stanowisko prezydenta Cypru Północnego w 2005 r. Nowy prezydent był osobą zdecydowanie bardziej otwartą na dialog od Raufa Denktaęa76. Przełom jednak nie nastąpił. W 2008 r. pewnym symbolem zmian stało się usunięcie muru, który przebie gał przez centrum stolicy i przez ponad 30 lat oddzielał od siebie dwie skłócone grupy etniczne77. 3 kwietnia 2008 r. w obecności liderów i mieszkańców Niko zji oficjalnie otwarto ulicę Ledra. Za tym gestem nie poszły jednak żadne realne zmiany w polityce obu stron. W latach 2010-2011 zorganizowano szereg spotkań bilateralnych, z podob nym skutkiem. Nawet instytucje międzynarodowe straciły nadzieję na szybkie uregulowanie kryzysu cypryjskiego. Sekretarz generalny ONZ Ban Ki-Moon stwierdził, że: „w najbliższym czasie nie ma zamiaru zwoływać międzynarodo wej konferencji w sprawie Cypru”. Jednakże ONZ nie przestała interesować się sytuacją na wyspie. W celu podtrzymywania dialogu grecko-tureckiego od 2009 r. działał program „Cypr 2015”78. ONZ jest tam również obecny militarnie, kontro lując tzw. „zieloną linię” rozdzielającą dwie części wyspy. 3 Enosis czy taksim: wgląd w problematykę konfliktu Od czasu podziału Republiki Cypryjskiej obie strony konfliktu utwierdzają się w swojej wizji rzeczywistości79. Grecy popierają ideę jedności państwa, a za 72 О.Н. Бредихин, Кипрский конфликт: генезис и основные этапы развития. Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических наук, Москва 2006, s. 27. 73 M. Hadjipavlou, The Cyprus Conflict, s. 351. 74 D. Pszczółkowska, Cypr czeka na referendum, „Gazeta Wyborcza”, 1.04.2004. 75 M. Hadjipavlou, The Cyprus Conflict, s. 358. 76 P. Richmond, Ethno-Nationalism, s. 56. 77 P. Osiewicz, Pokojowa regulacja, s. 397. 78 В.В. Степанов, Кипрский конфликт, s. 489; 505. 79 S.R. Sonyel, Cyprus, s. 5; P. Richmond, Ethno-Nationalism, s. 45. 2 8 8 Sergiusz Anoszko razem podkreślają wagę projektu powołania federacji. W ich opinii prezydent powinien być wybierany spośród społeczności chrześcijan, wiceprezydent - mu zułmanów. Urzędy i stanowiska należy obsadzać zgodnie z zasadą proporcjo nalności, a wszystkie niecypryjskie siły militarne mają opuścić teren państwa. Inną wizję przyszłości mają Turcy cypryjscy, którzy popierają ideę federacji pod warunkiem, że utrzyma ona dotychczasowe podziały terytorialne i będzie op arta o zasadę równości politycznej obydwu wspólnot. Ich zdaniem urząd pre zydenta powinien być rotacyjny, a stanowiska ministrów równo podzielone po między Greków i Turków. Gwarancje bezpieczeństwa należy oprzeć o ustalenia z 1960 r.80 Wypracowanie trwałego porozumienia mocno utrudniają eksponowane przez obie strony podziały religijne i etniczne. Religia w konflikcie cypryjskim była niejednokrotnie wykorzystywana instrumentalnie przez Greków i Turków w celu osiągnięcia określonych korzyści politycznych. Grecy postrzegali prawosławie jako nieodzowny element własnej tożsamości, głęboko zakorzeniony w kulturze i historii81. Podobnie Turcy cypryjscy traktowali islam, jednocześnie uważając prawosławny Kościół cypryjski za jeden z czynników zapalnych w konflikcie82 Warto jednak podkreślić, że wzajemne uprzedzenia nie przeszkadzały zwaśnio nym stronom w poszukiwaniu porozumienia, także przy udziale wspólnot reli gijnych. Przykładowo 18 kwietnia 2014 r., w Wielki Piątek, po raz pierwszy od ok. 60 lat, w kościele św. Jerzego (gr. Ayioę Tsrapyioę E2ppivoę) w Famaguście, w tureckiej części wyspy, celebrowano świętą liturgię. Nabożeństwo poprzedziło spotkanie przedstawiciela muzułmanów Umita Inatciego z biskupem Vasiliosem, któremu towarzyszyło symboliczne wręczanie kluczy od tegoż kościoła. „To nie jest dar, lecz przekazanie tego, co należy do właściciela” - miał powiedzieć U. Inatci83 Liderzy dwóch skłóconych wspólnot, w tym przywódcy religijni, przez dłuż szy czas unikali spotkań, obawiając się krytyki swoich środowisk. Jednym z mi lowych kroków na drodze do zbliżenia było spotkanie głowy Kościoła cypryj skiego, arcybiskupa Chryzostomosa II i wielkiego muftiego dr. Talipa Atalaya, reprezentującego muzułmańskich mieszkańców wyspy. Żeby do niego doszło, w październiku 2013 r., po raz pierwszy od lat 70. usunięto zakaz przekracza nia „zielonej linii” przez przywódców religijnych. Dzięki temu Chryzostomos II 80 M.E. Yilmaz, Past Hurts, s. 51. 81 G. Babiński, Religia i konflikty etniczne. Kategorie pojęciowe. Analizy wzajemnych relacji, „NOMOS Kwartalnik Religioznawczy”, 1994, nr 7/8, s. 159. 82 M. Hadjipavlou, The Cyprus Conflict, s. 354. 83 Religion helps heal Cyprus ’ethnic division as Muslim, Christian leaders wage quiet diplomacy, www.foxnews.com (14.08.2015). Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 289 mógł przyjąć zaproszenie muftiego Atalaya na wspólny posiłek w biurze lidera cypryjskich muzułmanów na północy wyspy84. I chociaż tego typu wizyty miały przede wszystkim wymiar symboliczny, to tworzyły dobry klimat do dalszych rozmów, co z czasem może przekładać się na realne zmiany. Znaczącym przełomem było również zorganizowanie 30 maja 2013 r. spotka nia prezydenta Republiki Cypryjskiej Nikosa Anastasiadisa z Dervi§em Eroglu, liderem Cypru Północnego, w którego przygotowaniu pośredniczyła ONZ. Warto podkreślić, że w czasie rozmów obie strony optymistycznie oceniały możliwość uregulowania konfliktu. Prezydent Anastasiadis podkreślił m.in. ważną rolę reli gii, która może być czynnikiem sprzyjającym zbliżeniu obu stron85 Podobnie do problemu odnosi się znaczny odsetek mieszkańców wyspy. Obecnie praktycznie wszyscy zdają sobie sprawę, że bez zaangażowania w poszu kiwanie kompromisu szerokich grup społecznych, niemożliwy będzie w najbliż szym czasie postęp w rozmowach pokojowych86. W wypracowanie odpowiednich rozwiązań angażuje się wiele instytucji państwowych oraz organizacji między narodowych - poczynając od organizacji pozarządowych, a kończąc na UE i ONZ. Działania te mogą przynieść spodziewany efekt, tym bardziej, że więk szość mieszkańców Cypru (87,1% po stronie prawosławnej oraz 65% po stronie muzułmańskiej) winą za brak porozumienia obarcza liderów obu wspólnot, a nie same wspólnoty87. Dodatkowo zaledwie 28% Greków oraz 33% Turków zgadza się z paradygmatem S. Huntingtona o nieuniknionym „zderzeniu cywilizacji”88 . W opinii większości konflikt na Cyprze nigdy nie był konfliktem stricte reli gijnym. Koncentrował się on raczej wokół problemu podziału władzy i kontroli nad określonym terytorium wyspy. Mufti dr Talip Atalay w 2013 r. zaznaczył, iż w jego opinii impas we wzajemnych stosunkach będzie trwał do momentu zaprze stania mieszania uwag i sądów religijnych z politycznymi. Tak więc kluczem do zmniejszenia napięcia miedzy muzułmanami i chrześci janami może być zaprzestanie instrumentalnego wykorzystywania religii w celach politycznych. „Religia jest ofiarą konfliktu na Cyprze, ciągnącego się od kilku dziesięciu lat” - takie słowa można było usłyszeć podczas wizyty na Cyprze sekre tarza generalnego Światowej Rady Kościołów dr. Olava Fykse Tveita w 2011 r.89 84 Religion helps heal Cyprus, www.foxnews.com (14.08.2015). 85 Anastasiades meets Eroglu for first time, www.hurriyetdailynews.com (14.08.2015). 86 D.G. Pruitt, S. Kim, J. Rubin, Social Conflict: Escalation, Stalemate, andSettlement, New York 2004, s. 136 i nast. 87 M. Hadjipavlou, The Cyprus Conflict, s. 355. 88 Tamże, s. 359; J. Fox, Are Some ReligionsMore Conflict-Prone Than Others?, „Jewish Political Studies Review”, 2004, vol. 16, no. 1/2, s. 82 i nast. 89 Role o f religion in Cyprus conflict discussed by world churches’ chief, www.ekklesia.co.uk (14.08.2015). 290 Sergiusz Anoszko oraz w trakcie obrad 6. Sesji Forum Mniejszości Etnicznych w listopadzie 2013 r. w Genewie. Religia, w opinii wielu osób zaangażowanych w uregulowanie kryzy su cypryjskiego, powinna być czynnikiem sprzyjającym pojednaniu i przebacze niu, które musi opierać się na wzajemnym poszanowaniu praw wyznawców islamu i chrześcijaństwa, pielęgnowaniu wspólnego dziedzictwa kulturowego, wolności religijnej, prawa do kultu oraz swobodnego dysponowania mieniem wspólnot re- ligijnych90 Żadna religia nie jest jednak w stanie sama rozwiązać wszystkich problemów. Istotny wpływ na stosunki muzułmańsko-tureckie ma sytuacja gospodarcza, po lityka edukacyjna, polityka medialna. Po inwazji z 1974 r., a zwłaszcza po po wstaniu TRCP w 1983 r., sytuacja ekonomiczna Turków cypryjskich wyraźnie się pogorszyła. Stanowiło to efekt embarga wprowadzonego przez Greków, sankcji Wspólnot Europejskich oraz innych podmiotów międzynarodowych. W 2008 r. dochód per capita w południowej części wyspy wynosił ok. 35 000 € - w północ nej był ponad 5 razy mniejszy91 Jak zatem widzimy, różnice w rozwoju gospodarczym obu części wyspy są gigantyczne. Pomoc z Turcji nie jest w stanie zniwelować strat wynikających z izolacji Cypru Północnego92. Asymetria ekonomiczna podsyca konflikt etniczny. Taki stan rzeczy sprzyja utrwalaniu się wśród Greków stanowiska, że separacja północnej części wyspy ma też swoje dobre strony, ponieważ nie muszą „karmić tamtych z północy”93 Znaczącą przeszkodą na drodze do wypracowania porozumienia jest również system edukacji. Z jednej strony utrwala on narodowe tradycję, język ojczysty, kulturę i wiarę, co jest nadal bardzo ważne w opisanej sytuacji. Ugruntowuje on jednak także negatywne stereotypy i uprzedzenia94. Greckie dzieci nadal słyszą na lekcjach, że „Cypr był i zawsze pozostanie grecki”, a po stronie przeciwnej - „Cypr jest turecki i powróci do Turcji”95 Na poziomie studiów wyższych sytuacja nie wygląda lepiej. Zmiany w sposo bie nauczania przechodzą bardzo opornie. Zbyt mały nacisk kładziony jest na for sowanie programów pozwalających na krytyczne myślenie, sceptycyzm, szacunek wobec inności96. Uczelnie w niewielkim stopniu przyczyniają się do zwalczania utrwalonych społecznie stereotypów i uprzedzeń natury etnicznej czy religijnej. 90 S. Eskidjian, Check against Delivery. Interreligious dialogue and the Cyprus peace process, Nicosia 2013, s. 1. 91 M.E. Yilmaz, Past Hurts, s. 57. 92 A. Adamczyk, Cypr, s. 390. 93 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wrocław 2006, s. 477. 94 T. Bahceli, Greek-Turkish Relations, s. 20. 95 M. Hadjipavlou, The Cyprus Conflict, s. 357, 360. 96 O.P. Richmond, Ethno-Nationalism, s. 42. Wpływ konfliktu etnopolitycznego na stosunki prawosławno-muzułmańskie 291 Wnioski końcowe Podsumowując, warto podkreślić, że religia jest bezsprzecznie istotnym czyn nikiem warunkującym ludzkie życie, zarówno w wymiarze społecznym, jak i po- litycznym97. Sama jednak nie powinna być traktowana jako przyczyna wzrostu napięć etnoregilijnych, politycznych czy ekonomicznych. Winą należy obarczać raczej ugrupowania polityczne instrumentalnie wykorzystujące religię98 W konflikcie cypryjskim część ugrupowań politycznych odwoływała się do podziałów etnicznych i religijnych, mobilizując przedstawicieli zwaśnionych stron do walki o dominację na wyspie99. Znacznie rzadziej wykorzystywano reli gię jako element poszukiwania porozumienia i przebaczenia. Dopiero w ostatnich latach dostrzegamy wzmożone wysiłki przedstawicieli obu religii zmierzające do przełamania impasu na Cyprze100, co rodzi nadzieję na uregulowanie konfliktu w przyszłości. 97 G. Babiński, Religia i tożsamość narodowa - zmieniające się relacje, [w:] M. Kempny, G. Wo- roniecki (red.), Religia i kultura w globalizującym sią świecie, Kraków 1999, s. 200 i nast. 98 Tenże, Religia i konflikty etniczne, s. 158; P. Socha, Czy religia przeszkadza w pokonywaniu konfliktów na tle etnicznym? Spojrzenie psychologa, „NOMOS. Kwartalnik Religioznawczy”, 1994, nr 7/8, s. 230. 99 P. Mazurkiewicz, Przemoc w polityce, Wrocław-Warszawa-Kraków, 2006, s. 120 i nast. 100 R. Zenderowski, Religia i konflikty zbrojne, [w:] P Burgoński, M. Gierycz (red.), Religia ipo- lityka. Zarys problematyki, Warszawa 2014, s. 614 i nast. Informacja o autorach Sergiusz Anoszko, teolog i historyk, absolwent Uniwersytetu Państwowego w Mohy lewie i Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Nauczyciel hi storii i wiedzy o społeczeństwie w szkole średniej. Doktorant w Katedrze Religiologii i Dialogu Międzyreligijnego na Wydziale Teologii UKSW. Członek Koła Naukowego Religiologów UKSW. Alicja Curanović, dr, politolog, adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego. Główne zainteresowanie badawcze: polityka zagranicz na Federacji Rosyjskiej, stosunki międzynarodowe na obszarze poradzieckim, kwestie wyznaniowe na obszarze poradzieckim, problemy tożsamości międzynarodowej, czynnik religijny w stosunkach międzynarodowych. Autorka monografii Czynnik religijny w poli tyce zagranicznej Federacji Rosyjskiej, (Warszawa 2010). Michał Gierycz, dr, politolog, adiunkt Katedry Teorii i Filozofii Polityki Instytutu Polito logii UKSW, gdzie kieruje Zakładem Kulturowych Podstaw Polityki; sekretarz naukowy zeszytów „Chrześcijaństwo-Świat-Polityka”. Zainteresowania: antropologia i aksjologia polityki, relacje religii i polityki, integracja europejska. Ważniejsze publikacje: Religia i polityka. Zarys problematyki (red., wspólnie z P. Burgoński, Warszawa 2014); Zmagania początku tysiąclecia (red., wspólnie z J. Grosfeld, Warszawa 2012); Rola polskich posłów do PE VI kadencji w kształtowaniu jego polityki w obszarze aksjologii praw człowieka (Warszawa 2010); Chrześcijaństwo i Unia Europejska. Rola religii w procesie integracji europejskiej (Kraków-Warszawa 2008). Maciej Karliński, z zawodu tłumacz języka angielskiego, absolwent politologii i dokto rant Katedry Stosunków Międzynarodowych i Studiów Europejskich na Wydziale Nauk Historycznych i Społecznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warsza wie. Stypendysta Funduszu Wyszehradzkiego, stażysta Univerzitet Crne Gore w Podgo- ricy, Universitat Jaume I w Castellon oraz Sarajevo School of Science and Technology. Joanna Kulska, dr, politolog, jest adiunktem w Instytucie Politologii Uniwersytetu Opol skiego. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się wokół tematyki międzynarodowych 412 Informacja o autorach stosunków kulturalnych, roli religii w stosunkach międzynarodowych oraz procesów ewolucji współczesnej dyplomacji. Jest stypendystką Fundacji Jana Pawła II w Rzymie i Fundacji Kościuszkowskiej w Nowym Jorku. Ireneusz Sławomir Ledwoń OFM, dr hab., prof. KUL, teolog, pracownik Katedry Teolo gii Religii, Jego badania naukowe koncentrują się m.in. wokół statusu metodologicznego teologii fundamentalnej i apologetyki, problematyki objawienia Bożego - jego pojęcia, rodzajów, wiarygodności objawienia chrześcijańskiego, metodologii teologii religii, rela cji chrześcijaństwa do religii pozachrześcijańskich, teologicznego znaczenia tychże religii oraz ich objawieniowej genezy, uzasadnienia wyjątkowości chrześcijaństwa pośród reli gii świata, problematyki dialogu międzyreligijnego, problematyki sekt. Autor, współautor i współredaktor ponad 100 publikacji naukowych, popularnonaukowych, haseł encyklo pedycznych i recenzji. Jan Muś, dr, politolog i prawnik, pracownik Akademii Finansów i Biznesu Vistula. Au tor wielu publikacji i wystąpień na temat historii najnowszej Bałkanów. Współpracował między innymi z UKIE oraz OSW. Wykładał w Helsinkach, Rijece i Prisztinie, na KUL i SWPS. Jego ostatnia publikacja to Turkey Faces the Balkans: Areas o f Possible Coop- eration with Poland, wydana w „Polish Quarterly of International Affairs”, no. 1/2015. Natalia Niedźwiecka-Iwańczak, dr, socjolog, adiunkt w Instytucie Socjologii UWr. Za interesowania naukowe: tożsamość, etniczność, pogranicze oraz przemiany rodziny i me todologia jakościowa. Autorka książki Etniczny aspekt tożsamości Łużyczan (Kraków 2013), współredaktorka tomu Zgorzelec jako miasto pograniczne w opiniach jego miesz kańców (Wrocław 2011). Tomasz Olejarz, prawnik i politolog, doktorant w Zakładzie Stosunków Międzynarodo wych Wydziału Politologii UMCS w Lublinie. Wicedyrektor Instytutu Politologii i Poli tyki Regionalnej PWSW w Przemyślu. Wykładowca w Instytucie Politologii i Stosunków Międzynarodowych Państwowej Wyższej Szkoły Wschodnioeuropejskiej w Przemyślu. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół międzynarodowych stosunków politycznych i interreligijnych, teorii polityki zagranicznej państwa, prawa międzynaro dowego oraz szeroko pojętych studiów wschodnich. Barbara Patlewicz, dr, politolog, adiunkt w Zakładzie Badań i Analiz Wschodnich w In stytucie Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Szczecińskiego. Zain teresowania badawcze: Zakaukazie jako pogranicze europejsko-azjatyckie, odrodzenie azerbejdżańskiej państwowości a południowa część terytorium (tzw. Azerbejdżan Irań ski), islam i islamizm wobec wyzwań cywilizacji na Kaukazie oraz lwowskie cmentarze. Anna Peck, dr hab., profesor UKSW, religioznawca, research Fellow w Center for Slavic, Eurasian, and East European Studies, University of North Carolina at Chapel Hill, USA. Zajmuje się problematyką relacji pomiędzy religią a polityką przede wszystkim w kontek ście protestantyzmu amerykańskiego oraz relacji chrześcijaństwa prawosławnego, katoli Informacja o autorach 413 ckiego protestanckiego oraz buddyzmu tybetańskiego we Wschodniej Syberii (Zabajkale, Buriatia) oraz Mongolii. Autorka pięciu książek autorskich, kilkudziesięciu artykułów w czasopismach naukowych i rozdziałów w pracach zbiorowych publikowanych w języ ku polskim, angielskim i rosyjskim. Mariusz Sulkowski, dr, politolog, adiunkt na Wydziale Nauk Historycznych i Społecz nych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego (Katedra Teorii Polityki i Myśli Politycznej Instytutu Politologii). Absolwent Instytutu Polityki Społecznej (2006 r.) oraz Katedry Europeistyki (2009 r.) Uniwersytetu Warszawskiego. Autor m.in. Pół wieku dia spory tureckiej w Niemczech (Warszawa 2012), publikacji poświęconych kwestiom wielo- kulturowości w Europie oraz polityce normatywnej UE wobec Kosowa. Zainteresowania badawcze: tożsamość europejska, wielokulturowość, relacje religii i polityki, islam w Eu ropie, myśl Erica Voegelina. Andrzej Szabaciuk, dr, historyk i politolog, adiunkt w Instytucie Nauk Politycznych i Spraw Międzynarodowych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół szeroko rozumianej problematy ki wschodniej, głównie polityki migracyjnej, etnicznej i religijnej państw poradzieckich, sytuacji mniejszości narodowych i religijnych oraz roli Kościoła katolickiego w życiu społeczno-politycznym państw dawnego bloku wschodniego. Autor monografii Rosyjski Ulster. Kwestia chełmska w polityce imperialnej Rosji wobec Królestwa Polskiego w la tach 1863-1915 (Lublin 2013).Współredaktor: Ислам на Северном Кавказе: История и вызовы современности (Люблин-Майкоп 2014) i Безопасность на постсоветском пространстве: новые вызовы и угрозы - Security o f the Post-Soviet Region: new Chal- lenges and Threats (Люблин-Москва 2014). Andrzej Szeptycki, dr hab., politolog, absolwent Uniwersytetu Warszawskiego i Uniwer sytetu Paryż-Sorbona (Paryż IV), stypendysta paryskiej Ecole Normale Superieure (1999 2000) i Fundacji na rzecz Nauki Polskiej (2005-2006). Adiunkt w Instytucie Stosunków Międzynarodowych UW, stały współpracownik „Nowej Europy Wschodniej”. Członek Rady Programowej Polsko-Ukraińskiego Forum Partnerstwa. Autor monografii pt. Ukra ina wobec Rosji. Studium zależności (Warszawa 2013). Elżbieta Szyszlak, dr hab., politolog, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego. Adiunkt w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzynarodowych UWr, czło nek zwyczajny „Spolecnosti pro rirkevni pravo” w Pradze, autor monografii Śląski Koś ciół Ewangelicki Augsburskiego Wyznania na Zaolziu. Od polskiej organizacji religijnej do Kościoła czeskiego (Wrocław 2007) oraz Etniczność w kontekstach bezpieczeństwa. Mniejszość romska w Republice Czeskiej (Wrocław 2015). Tomasz Szyszlak, dr, politolog, absolwent Uniwersytetu Wrocławskiego i Polskiej Akade mii Nauk, odbył semestralny staż na Narodowym Uniwersytecie Kijowskim im. T. Szew czenki (2006). Adiunkt w Zakładzie Badań Wschodnich w Instytucie Studiów Międzyna rodowych UWr, sekretarz redakcji „Wschodnioznawstwa”, autor monografii „Lwowskie 414 Informacja o autorach sacrum, kijowskie profanum”. Grekokatolicyzm w ukraińskiej przestrzeni publicznej od pierestrojki do pomarańczowej rewolucji (Warszawa 2012). Andrzej Wierzbicki, dr hab., prof. UW, politolog, pracownik Instytutu Nauk Politycz nych Uniwersytetu Warszawskiego, zajmuje się m.in. problemami etnopolityki w obsza rze poradzieckim. Autor artykułów i monografii w tym zakresie, w tym m.in. monografii Mniejszość rosyjska w etnopolityce państw Europy Wschodniej i Azji Centralnej (współ- aut., Warszawa 2016); Etniczność i narody w Europie i Azji Centralnej. Perspektywa te oretyczna i egzemplifikacyjna (Warszawa 2014); Rosja: etniczność i polityka (Warszawa 2011); Transformacja społeczeństwa i władzy w postradzieckiej Azji Centralnej (współ- red., Warszawa 2008); Trybalizm a władza w Azji Centralnej (współaut., Warszawa 2008); Etnopolityka w Azji Centralnej. Między wspólnotą etniczną a obywatelską (Warszawa 2008); Narody i nacjonalizm w Federacji Rosyjskiej (współred., Warszawa 2004). Dariusz Wybranowski, dr hab., historyk i politolog; ukończył studia historyczne w Insty tucie Historii Uniwersytetu Szczecińskiego. Doktorat: Rycerstwo na Pomorzu Zachodnim do końcaXIII wieku (1997 r.). Od 1997 roku pracownik Instytutu Politologii i Europeisty- ki Uniwersytetu Szczecińskiego. Autor ponad 150 publikacji dotyczących dziejów rycer stwa i Pomorza Zachodniego oraz zagadnień z zakresu teorii polityki, myśli politycznej i doktryn politycznych, problematyki stosunków międzynarodowych (m.in. współczesne konflikty zbrojne, świat islamu i terroryzm muzułmański, Bałkany Zachodnie i kraje by łej Jugosławii). Rozprawa habilitacyjna Między niepodległością a dezintegracją. Bośnia i Hercegowina w X X i XXI wieku (Szczecin 2011). Od 2009 roku członek Komisji Bałka- nistyki Polskiej Akademii Nauk, oddział w Poznaniu, a od 2015 roku Polskiego Towarzy stwa Studiów Europejskich. Radosław Zenderowski, prof. dr hab., politolog i socjolog. Kierownik Katedry Sto sunków Międzynarodowych i Studiów Europejskich Instytutu Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie; profesor Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej im. W. Korfantego w Katowicach; członek Rady Naukowej Polskiego Towa rzystwa Studiów Europejskich. Autor prac naukowych poświęconych zagadnieniom toż samości narodowej, nacjonalizmu oraz relacji między polityką i religią w Europie, m.in.: Religia a tożsamość narodowa i nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej. Między etnicyzacją religii a sakralizacją etnosu (narodu) (Wrocław 2011); (z J. Pieńkowskim) Kwestie narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej, t. 1: Zagadnienia teoretyczne (Warszawa 2014); Kwestie narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej, t. 2: Od końca XVIII wieku do Jesieni Narodów (Warszawa 2015); mieszka w Cieszynie; www. zenderowski.republika.pl. R eligia Etniczność i religia - obydwa te fenomeny społeczne mają równie długą historię. Co więcej, etniczność jest ściśle związana z religią, albowiem sta nowi ona (religia) prawie w każdym przypadku jądro tożsamości danej gru py etnicznej, względnie jej relewantny komponent. Z drugiej jednak strony, w porzucając na chwilę europocentryczny punkt widzenia, w skali ogólno światowej, stwierdzić należy, że to religia jest znacznie ważniejszym czyn konfliktach nikiem stymulującym tożsamość zbiorową aniżeli etniczność, która wydaje się być często w większym stopniu wytworem socjologicznej i antropolo gicznej narracji niż rzeczywistością samą w sobie. Poza tym bardzo często rozdzielenie etniczności i religii jest trudne w praktyce i możliwe jedynie na gruncie budowania pewnych teoretycznych modeli relacji między oby dwoma fenomenami. Pytanie o rolę religii w życiu społecznym i polityce międzynarodowej rodzi wiele emocji i skrajnie odmiennych opinii. Paradygmat sekularyzacyj- etnicznych ny w dalszym ciągu pozostaje kluczowym podejściem badawczym w naj bardziej rozwiniętych państwach świata. Jednak paralelnie dostrzegamy istotne transformacje zachodzące w obrębie późnowestfalskiego systemu stosunków międzynarodowych. W ich efekcie wzrasta znaczenie procesów globalizacyjnych, postępuje reetnizacja oraz kryzys tradycyjnych ideologii i przywództwa politycznego. Zmienia się również rola religii w życiu spo łecznym i politycznym w wielu regionach świata - już ponad 50 państw uznało islam za religię państwową, a w niektórych miejscach do głosu do we chodzą fundamentaliści religijni. Nieustannie rośnie także liczba konflik tów asymetrycznych, „odpaństwowionych”, częstokroć angażujących pod spółczesnym w mioty transnarodowe. Kiedy na początku XX wieku tego typu akty prze mocy stanowiły ok. 20% wszystkich konfliktów - obecnie jest ich więcej niż 80%. Proces utraty przez państwo monopolu na przemoc i prowadzenie działań zbrojnych widoczny jest głównie w regionach, w których organi zmy państwowe nie są w stanie stawić czoła piętrzącym się problemom w polityce wewnętrznej czy zagranicznej. Obecnie bez wątpienia konflikty „odpaństwowione” nie tylko stanowią większość współczesnych konfliktów zbrojnych, ale wyznaczają pewien trend globalny. Ze Wstępu ecie c ie w ś WYDAWNICTWO Я 7AA3AD Ы2ЧЧ5 KUL 1