ZBORNIK-RADOVA-IYS2015.Pdf

Zbornik radova naučno stručnog skupa

Rimski Šančevi 10.09.2015. Izdavač: Institut za ratarstvo i povrtastvo

Urednica: Dr Jordana Ninkov

Dizajn i tehničko uređenje: Kitchen&GoodWolf web adresa: http://soil2015.nsseme.com

CIP - Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад

631.4(082)

NAUČNI-stručni skup “Održivo korišćenje zemljišta” (2015 ; Rimski Šančevi) Zbornik radova naučno-stručnog skupa “Održivo korišćenje zemljišta”, Rimski Šančevi, 2015 [Elektronski izvor]. - Novi Sad : Institut za ratarstvo i povrtarstvo, 2015.

Opis zasnovan na stanju na dan: 04.09.2015.

ISBN 978-86-80417-62-2

a) Земљиште - Коришћење - Зборници COBISS.SR-ID 299180039 Organizator: Institut za ratarstvo i povrtarstvo u saradnji sa Srpskim društvom za proučavanje zemljišta

Skup je realizovan u partnerstvu sa Programom Ujedinjenih nacija za životnu sredinu UN UNEP

Uz sufinansiranje:

Pokrajinskog Sekretarijata za nauku i tehnološki razvoj, Autonomne pokrajine Vojvodine Počasni naučni odbor: 1. Dr Gligorije Antonović 2. Prof. dr Svetimir Dragović 3. Prof. dr Vladimir Hadžić 4. Prof. dr Petar Ivanišević 5. Prof. dr Ratko Kadović 6. Akademik prof. dr Rudolf Kastori 7. Prof. dr Dragi Stevanović 8. Prof. dr Momčilo Ubavić Naučni odbor: 1. Dr Jovica Vasin, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad (predsednik odbora) 2. Prof. dr Milivoj Belić, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu 3. Prof. dr Goran Dugalić, Agronomski fakultet u Čačku, Univerzitet u Kragujevcu 4. Prof. dr Aleksandar Đorđević, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu 5. Dr Željko Dželetović, Institut za primenu nuklearne energije, Univerzitet u Beogradu 6. Prof. dr Milan Knežević, Šumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu 7. Prof. dr Maja Manojlović, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu 8. Prof. dr Ljiljana Nešić, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu 9. Dr Jordana Ninkov, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 10. Dr Pavle Pavlović, Institut za biološka istraživanja “Siniša Stanković”, Beograd 11. Dr Saša Pekeč, Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu, Novi Sad 12. Dr Radmila Pivić, Institut za zemljište, Beograd 13. Prof. dr Mira Pucarević, Fakultet za zaštitu životne sredine, Univerzitet EDUCONS, Sremska Kamenica 14. Prof. dr Dragoja Radanović, Institut za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“, Beograd 15. Prof. dr Vera Raičević, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu 16. Prof. dr Petar Sekulić, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 17. Dr Biljana Sikirić, Institut za zemljište, Beograd 18. Prof. dr Ružica Stričević, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu 19. Prof. dr Miroslav Vrvić, Hemijski fakultet, Univerzitet u Beogradu 20. Prof. dr Branka Žarković, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu Programski odbor:

1. Dr Jordana Ninkov, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad (predsednica odbora) 2. Prof. dr Svetlana Antić Mladenović, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu 3. Prof. dr Snežana Belanović-Simić, Šumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu 4. Doc. dr Vladimir Ćirić, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu 5. Dr Dragan Čakmak, Institut za zemljište, Beograd 6. Doc. dr Simonida Đurić, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu 7. Dr Zoran Galić, Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu, Novi Sad 8. Dr Jelena Marinković, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 9. mr Stanko Milić, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 10. Dr Aleksandra Stanojković Sebić, Institut za zemljište, Beograd 11. Doc. dr Srđan Šeremešić, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu 12. Dr Vladan Ugrenović, Institut „Tamiš“, Pančevo 13. Dr Tijana Zeremski, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad

Organizacioni odbor:

1. Dušana Banjac, dipl. inž. master, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 2. Dušan Dozet, dipl. inž., Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 3. Maja Grizelj, dipl. ecc., Economic Research Group d.o.o. 4. Štefan Hansman, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 5. Dr Snežana Jakšić, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 6. Predrag Matić, dipl. inž., Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 7. Vesna Radovanović, dipl. hem., Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu 8. Tanja Vunjak, prof. eng. jezika, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 9. Milorad Živanov, dipl. inž., Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 10. mr Ljubomir Životić, Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu 8 Predgovor

Na inicijativu tela Global Soil Partnership, Organizacija ujedinjenih nacija je na svojoj 68. general- noj skupštini proglasila 2015. godinu za Međunarodnu godinu zemljišta, sa ciljem da istakne značaj zemljišta za našu planetu, njegovu višestruku ulogu, kao i postojeće izazove za njegovo održivo kori- šćenje. Prvi put u istoriji, zemljište se zvanično označava kao neobnovljiv prirodni resurs, budući da se kroz istoriju veoma dugo stvara, a u procesu destrukcije trenutno uništava. Označavanjem zemljišta kao neobnovljivog prirodnog resursa podrazumeva se i potpuni zaokret u zemljišnoj politici. Ovo je bila dobra prilika da se i u našoj zemlji okupe stručnjaci koji se bave proučavanjem, uprav- ljanjem i korišćenjem zemljišnih resursa i da se pruži doprinos Republike Srbije ovoj značajnoj među- narodnoj inicijativi. Naučni radovi sadržani u ovom zborniku predstavljaju naučna otkrića i tehnološka dostignuća, uz multidisciplinarni pristup proučavanju zemljišta, sa izvedenim zaključcima i smernicama za njegovo održivo korišćenje. Zbornik radova predstavlja i svojevrstan klaster institucija koje se bave proučavanjem zemljišta. Njihovo predstavljanje u Katalogu institucija pokazalo je da u Republici Srbiji postoji zavidna infrastruk- tura u naučnom kadru i savremenoj opremi za proučavanje zemljišta. Najznačajniji rezultat ovog nacionalnog naučno-stručnog skupa jeste donošenje Deklaracije o ze- mljištu, koja ističe značaj i višestruke uloge zemljišta, te navodi konkretne načine za njegovo očuvanje. Zahvaljujemo se brojnim prijateljima skupa, sponzorima i donatorima, prvenstveno zbog prepo- znavanja značaja ovog skupa, na njihovoj pomoći i podršci bez koje ovaj skup ne bi bio realizovan na ovako visokom nivou. Okupljanjem svih relevantnih učesnika na ovom skupu istovremeno šaljemo i jasnu poruku o važ- nosti saradnje institucija, nauke i privrede u ostvarenju zajedničkog cilja - održivog korišćenja zemljišta.

Dr Jordana Ninkov predsednica programskog odbora 10 Predgovor...... 9 Naučni radovi Osobine zemljišta obrazovanog na piroklastičnim sedimentnim stenama...... 13 Osobine euglej zemljišta i mogućnosti njihovog pošumljavanja ...... 21 Uticaj plodoreda na vodno-vazdušne osobine zemljišta...... 31 Mehanički sastav deposola TENT-a B i njegovo prostorno variranje ...... 39 Sadržaj teških metala u zemljištu pod vinogradima Šumadijskog rejona ...... 47 Ispitivanje sadržaja nikla u zemljištu Centralne Srbije u cilju proizvodnje zdravstveno bezbednog voća...... 55 Sadržaj nikla u uzorcima zemljišta tipa humoglej i na njemu gajene crvene deteline ...... 61 Uticaj zaoravanja žetvenih ostataka i primene mikrobioloških preparata na brojnost mikroorganizama u zemljištu...... 67 Mikrobiološke karakteristike zemljišta pod parkovima i pored frekventnih saobraćajnica Novog Sada...... 75 Mikrobiološke karakteristike distričnih kambisola u zavisnosti od načina korišćenja ...... 85 Efekat različitih sistema đubrenja na kukuruz gajen u monokulturi ...... 91 Sadržaj teških metala u zemljištu u zavisnosti od sistema đubrenja kukuruza ...... 99 Upotreba različitih supstrata u proizvodnji rasada salate (Lactuca sativa L.)...... 107 Ispitivanje kvaliteta zemljišta u cilju proizvodnje duvana u proizvodnim rejonima Vojvodine i Mačve...... 115 Stanje i predlog mera popravke zemljišta opštine Veliko Gradište...... 123 Biološka rekultivacija deposola na površinskim kopovima RB “Kolubara”...... 131 Uticaj industrijskih postrojenja na potencijalnu kontaminaciju zemljišta ruralnih naselja grada Beograda ...... 139 Koncentracije arsena u površinskom sloju zemljišta u neposrednoj blizini termoelektrane. . . . 147 Osnovni faktori koji utiču na emisiju ugljen–dioksida iz zemljišta na primeru različitih ekosistema černozema kurske oblasti rusije ...... 155 Katalog institucija Agronomski fakultet u Čačku, Univerzitet u Kragujevcu...... 161 Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu, Univerzitet u Novom Sadu...... 169 Institut za primenu nuklearne energije (INEP), Univerzitet u Beogradu ...... 175 Institut za zemljište...... 183 Laboratorija za zemljište i agroekologiju LaZA, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. . . .191 Poljoprivredni Fakultet, Univerzitet u Beogradu...... 201 Poljoprivredni fakultet Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu...... 211 Univerzitet u Beogradu - Šumarski fakultet...... 217 12 Osobine zemljišta obrazovanog na piroklastičnim sedimentnim stenama

Nataša Nikolić, Aleksandar Đorđević, Zorica Tomić, Lazar Kaluđerović, Ljubomir Životić

Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Nemanjina 6, Zemun [email protected]

IZVOD U radu su prikazane osobine zemljišta sa lokaliteta severoistočno od planine Vujan, koji je na Geološkoj mapi SFRJ označen kao stena piroklastit. Uzorci

zemljišta su uzeti do dubine od 61 cm, iz horizonata: O (0-3 cm), A (3-17 cm), AC SADRŽAJ (17-23 cm) i C (23-61cm). C horizont je tuf u raspadanju. Osnovna svojstva zemljišta 01 su ispitana standardnim metodama, a imajući u vidu da se na tufovima obrazuju 02 Andosoli, analizirane su i osobine koje su pokazatelji andičnih svojstava zemlji- 03 šta. Prisustvo amorfnih minerala je analizirano po metodi Fieldes and Perrott 04 (pH u NaF). Retencija fosfata je određena po novozelandskoj metodi. Mineraloš- 05 ki sastav zemljišta je određen pomoću XRD analize. Aktivna kiselost ispitivanih 06 uzoraka zemljišta je u intervalu od 3,8 do 4,1. Sadržaj organske materije u hu- 07 musno-akumulativnom horizontu je 5,1%, a u prelaznom 1,4%. Reakcija zemljišta 08 u 1M NaF se kretala u intervalu od 8,2 do 8,8, što je pokazatelj značajnog udela amorfnih minerala u adsorptivnom kompleksu zemljišta. Vrednosti retencije fo- 09 sfata su opadale sa dubinom od 51% do38%. Zapreminska masa humusno akumu- 10 lativnog horizonta je 0,88 g cm-3, dok specifična masa zemljišta varira u intervalu 11 od 2,26 gcm-3 do 2,38 gcm-3. U horizontima A i C su identifikovani različiti kristalni 12 minerali. Difrakrogrami oba uzorka su pokazali šum na 2 do 6 Å, što ukazuje na 13 prisutne amorfne minerale. Testovi koji su pokazatelji andičnih osobina su dali 14 različite rezulate i ukazali na neke osobine slične andičnim, ali ne sve tako da se 15 dato zemljište nije moglo klasifikovati kao Andosol (IUSS working group WRB, 16 2014). Prema klasifikaciji zemljišta Jugoslavije (Škorić i sar., 1985) ovo zemljište 17 pripada tipu ranker. 18 Ključne reči: piroklastiti, ranker 19

13 UVOD

Na području Srbije je u prošlosti bilo različitih vidova vulkanske aktivnosti. Na nekim mestima se pokretljiva bazaltna lava relativno mirno izlivala (Koritnik kod Sjenice, Mutni vrh kod Novog Pazara), a na drugim lokalitetima došlo je samo do nadimanja gustih masa kisele lave i obrazovanja doma i nekova, o čemu svedoče Ostrvica na Rudniku, Trijeska kod Gornjeg Milanovca, Borački krš. Dobro je očuvano više manjih kaldera u rudničko-boračko-kotleničkoj provinciji. U WRB klasifikaciji zemljišta (IUSS working group WRB, 2014) kao poseban tip zemljišta izdvojeni su Andosoli. Ova zemljišta se obrazuju na piroklastičnom matičnom supstratu. U nacionalnoj klasifikaciji RS, zemljište tipa Andosol nije izdvojeno kao posebna sistematska kategorija, ali je kod nas do sada objavljeno nekoliko radova koji se bave identifikacijom Andosola na teritoriji Srbije (Tomic i sar., 2008; Kostic i sar., 2008.; Topalovic i sar., 2004). Prema WRB klasifikaciji zemljišta, Andosoli su zemljišta koja: 1. imaju jedan ili više horizonata/slojeva sa andičnim ili vitričnim osobinama, a koji: a. su moćniji od 30 cm, počinju na dubini manjoj od 25 cm od površine zemljišta i prostiru se pliće od 100 cm od površine zemljišta, ili b. moćniji od 60% od celokupne dubine zemljišta, ukoliko se čvrsta matična stena nalazi na dubini manjoj od 25-50 cm, i 2. nemaju argični, feralični, petroplintični, pizoplintični, olintični ili spodični horizont, osim ukoliko se on ne nalazi na dubini većoj od 50 cm od površine zemljišta. Andične osobine (japanski an – taman, do- zemljište) nastaju umerenim raspadanjem, uglavnom, piroklastičnih depozita. Za andične osobine je karakteristično prisustvo amorfnih minerala. Andične osobine podrazumevaju: 1. Alox +1/2Feox ≥ 2% (Alox i Feox je količina aluminijuma i gvožđa ekstrahovanog kiselim oksalatom (Blakemore et al., 1981), izražena u odnosu na frakciju sitnog zemljišta (0–2 mm) osušenog na 105 °C), 2. zapreminsku masu ≤ 0,9 kg/dm3 (zapremina se određuje posle desorpcije uzorka (bez pret- hodnog sušenja) na 33 kPa i kasnijeg sušenja na 105 °C, 3. retenciju fosfata ≥ 85% i 4. manje od 25% (masenih) organskog ugljenika. Andične osobine mogu da se podele na sil-andične (dominiraju alofani i slični minerali) i alu-an- dične (preovlađuju kompleksi aluminijuma i organskih kiselina). Sil-andične osobine obično daju jako kiselu do neutralnu reakciju zemljišta, dok alu-andične osobine daju jako kiselu do kiselu reakciju. Andične osobine mogu da se identifikuju na osnovu metode sa natrijum fuoridom (Fieldes and Perrot, 1966). Reakcija zemljišta (u NaF) viša od 9,5 ukazuje na alofane i/ili organo-alumijumski kompleks. Ovaj test se može koristiti za većinu horizonata/slojeva sa andičkim osobinama, osim za one koji su veoma bogati organskom materijom. Vitrične osobine (lat. vitrum – staklo) imaju slojevi koji sadrže vulkansko staklo i druge primarne minerale koji su vulkanskog porekla, a koji imaju malo amorfnih minerala.

14 Vitrične osobine podrazumevaju: 1. ≥ 5% vulkanskog stakla, staklastih agregata i drugih primarnih minerala koji imaju opnu od stakla, a koji su veličine 0,05- 2 mm, ili 0,02 – 0,25 mm, 2. vrednost Alox + Feox ≥ 0,4%, 3. retenciju fosfata veću od 25% i 4. < 25% (masenih) organskog ugljenika. Vitrične osobine se mogu javiti u površinskim i podpovršinskim horizontima. Slojevi sa vitrič- nim osobinama mogu da sadrže znatnu količinu organske materije. Frakcija peska i krupnog praha u slojevima sa vitričnim osobinama se sastoji od značajne količine neizmenjenog ili delimično izme- njenog vulkanskog stakla, staklastih agregata i drugih primarnih minerala koji imaju opne od stakla. Vitrične osobine potiču od piroklastičnog materijala i tesno su povezane sa andičnim osobinama u koje mogu postepeno da pređu. Cilj ovog rada je bio da se ispitaju osobine zemljišta koje je obrazovano na matičnom supstratu identifikovanom kao tuf u raspadanju, utvrdi njegov mineraloški sastav, kao i to da li se zemljište može klasifikovati kao Andosol. SADRŽAJ

MATERIJAL I METODE RADA 01 Na osnovnoj geološkoj karti SFRJ razmere 1:100 000 (Geozavod, 1970-1984) je određen širi pro- 02 stor na kome će biti otvoren pedološki profil. Na listu Čačak, na pravcu Gornji Milanovac - banja 03 Donja Trepča, istočno od planine Vujan je utvrđeno područje na kome su prisutni piroklastiti . 04 Posle osmatranja terena određeno je tačno mesto na kome će biti otvoren reprezentativan pe- dološki profil. Koordinate profila su N 43° 58’ 21,8’’ i E 20° 29’ 58,4’’, nadmorska visina 667m. 05 Profil je otvoren na blagoj padini u šumi u kojoj preovlađuju hrast (Quercus sp.) i grab (Carpinus 06 betulus). Mestimično su prisutne kserofitne trave. 07 Po ispitivanju spoljašnjih i unutrašnjih osobina zemljišta uzeti su uzorci u narušenom stanju 08 (iz tri dubine – tj. iz svakog horizonta pojedinačno) i uzorci u nenarušenom stanju (iz A horizonta pomoću cilindara Kopeckog (zapremine 100cm3) – u 5 ponavljanja). 09 Uzorci zemljišta u narušenom stanju su osušeni do vazdušno suvog stanja, usitnjeni i prosejani 10 kroz sito sa otvorima dimenzija 2 mm. 11

Aktivna (pH u H2O) i razmenljiva (pH u KCl) kiselost su određene potenciometrijski u suspenziji odnosa 1:2,5 (JDPZ,1966). 12 Da bi se na brz način utvrdilo prisustvo amorfnih minerala, urađen je tzv. poljski test pH u NaF 13 (Fieldes and Perrot, 1966). Amorfni minerali su najčešći proizvod raspadanja piroklastičnog mate- 14 rijala. U zemljišni rastvor se delovanjem 1M NaF na amorfne minerale oslobađaju hidroksilni joni 15 (OH-) i tako povećava pH vrednost. Sadržaj organske materije je određen metodom po Tjurinu (JDPZ, 1966). Mehanički sastav je 16 određen kombinacijom metode prosejavanja i sedimentacije. Priprema samog uzorka – razaranje 17 strukturnih agregata je izvršeno sledeći modifikovanu metodu po Živkoviću (JDPZ,1966). 18 Specifična masa zemljišta je određena metodom pomoću piknometra i ksilola. Zapreminska 19 masa zemljišta je određena pomoću cilindara Kopeckog, nakon sušenja uzoraka na 105°C Retencija fosfata je urađena prema Novozelandskoj metodi (Blakemore et al, 1987).

15 Mineraloški sastav zemljišta je određen XRD analizom (difrakcija praha pomoću X zraka) na di- fraktometru Philips PW1051. Uslovi snimanja su bili sledeći: napon U = 36 kV; jačina struje I = 18 mA; početak snimanja je na 4° Θ; brzina je 10/ min; Rc = 4/2. Difrakciona analiza je rađena na zemljišnom materijalu iz A horizonta (uzorak 1) i C horizonta (uzorak 3). Za oba uzorka su snimljeni dijagrami rovnog uzorka, dijagrami orijentisanog uzorka, uzorka zasićenog etilen glikolom (EG) i uzorka ža- renog na 550°C.

REZULTATI I DISKUSIJA

Pedološki profil je otvoren do dubine 61 cm. Na njemu su utvrđena četiri horizonta.: O – organogeni - horizont šumske prostirke, prosečne debljine 3 cm. A – humusno akumulativni horizont, dubine 3-17 cm, AC – prelazni horizont dubine 17-23 cm C – na dubini od 23 cm je početak matičnog supstrata

A horizont – boje je 2,5Y, 6V, 1C u suvom stanju, i 10YR, 4V, 7C vlažan. Strukturni agregati su mr- vičasti, plastičnost i lepljivost slabo izražene. AC horizont je 5Y, 2C, 7V boje u suvom stanju i10YR, 3V, 5C u vlažnom. Zemljišna masa je potpuno sipkava – krupniji delovi zemljišta se veoma lako raspadaju na sitnije zemljišne agregate. Plastičnost i lepljivost nisu izražene. C horizont – boje je 2,5Y, 2C, 7V u suvom stanju i 10YR, 4C, 5V u vlažnom. Ceo profil zemljišta je prožet debljim ili tanjim korenovima (korenovi prodiru kroz matični supstrat). Nema tragova zemljišne faune. Zemljište je beskarbonatno. Ispitivano zemljište ima ujednačenu pH vrednost po celoj dubini (Tabela 1). Po vrednostima aktivne i razmenljive kiselosti se svrstava u veoma kisela zemljišta. Prema vrednosti pH u 1M NaF, ispitivano zemljište ne zadovoljava kriterijum (pH > 9,5) koji pokazuje da u njemu dominiraju amorfni minerali, ali vrednost pH u 1M NaF (posle 2 minuta mućkanja) veća od 8,4 je važan pokazatelj da (kod beskarbonatnih zemljišta) u zemljištu postoji značajna količina amorfnih minerala (Soil Survey Staff, 2006). Prema sadržaju organskog uzgljenika, koji opada sa dubinom (od 2,94% do 0,35%) ispitivani uzorci zadovoljavaju kriterijum za andične osobine. Retencija fosfata opada sa dubinom, od 51% do 38%. Da bi se osobine zemljišta označile kao andične, retencija fosfata treba da bude ≥ 85%, tako da ovo zemljište ne ispunjava ovaj kriterijum.

Tabela 1. Osnovne hemijske osobine ispitivanog zemljišta

retencija horizont dubina (cm) pH H O pH KCl pH NaF C (%) humus (%) 2 fosfata (%) A 0-14 3,85 3,13 8,20 2,94 5,06 51

AC 14-20 4,10 3,12 8,78 0,85 1,46 42

C 20-58 4,00 2,92 8,76 0,35 0,61 38

16 Rezultati analize mehaničkog sastava su prikazani u Tabeli 2. Ispitivano zemljište ima ujednače- nu teksturu po dubini profila, sa blagom tendencijom povećanja sadržaja praha i gline sa dubinom. U mehaničkom sastavu dominira mehanička frakcija praha, pa se ispitivano zemljište po teksturi svrstava u praškaste ilovače (Soil survey division stuff, 1993) .

Tabela 2. Mehanički sastav ispitivanog zemljišta

Sadržaj mehaničkih frakcija (%) Tekst. klasa (USDA)

uzorak 2-0,05 0,2-0,05 2-0,2 0,05-0,01 0,01-0,002 < 0,01 < 0,002 mm mm mm mm mm mm mm 1 2,33 1,03 1,30 17,66 54,26 80,01 25,75 praš. ilovača

2 1,99 1,18 0,81 14,33 56,01 83,68 27,67 praš. ilovača

3 1,47 1,04 0,42 14,17 55,70 84,37 28,67 praš. ilovača

Vrednosti specifične mase su skoro ujednačene po celom profilu. Najnižu specifičnu masu od 2,26 g cm-3 imaju čestice zemljišta iz A horizonta, dok je vrednost specifične mase zemljišta u AC, -3 odnosno C horizontu nešto više i iznosi 2,37, odnosno 2,38 g cm . Prosečna zapreminska masa dobi- SADRŽAJ jena merenjem 5 uzoraka je iznosila 0,88 g cm-3. Po vrednosti zapreminske mase ispitivano zemljište 01 ispunjava kriterijum da se kvalifikuje kao andično. 02 Mineraloški sastav zemljišta 03 Na difraktogramu rovnog uzorka 3 mogli su se zapaziti oštri i visoki pikovi kvarca na 4,08 Å i 4,28 Å. Njegovo prisustvo je potvrđeno manjim, ali oštrim pikovima na višim uglovima 2,47; 2,25; 04 2,13; 1,99; 1,82; 1,68; 1,545 Å. Takođe su se javile refleksije biotita na 10 Å i 3,36 Å. Postojalo je nekoliko 05 pikova u oblasti 14,5 Å koji mogu pripadati hloritu, smektitu ili vermikulitu, ali to se utvrdilo na 06 žarenom i uzorku zasićenom EG. Oštri pikovi na 3,21 i 1,82 i 2,29 Å pripadaju feldspatima (plagioklasi 07 i ortoklas) što se može potvrditi na manjim pikovima na 6,4; 4,5; 3,8; 3,5; 2,92; 2,4; 2,1; 1,68; 1,79 Å. Dijagram orijentisanog uzorka 3 - mehanička frakcija gline je pokazala oštar pik na 14,4 Å koji 08 može da odgovara vermikulitu, hloritu, smektitu ili mešano slojevitim silikatima. Ovaj pik na uzorku 09 zasićenom EG je ostao na istom položaju s tim što je smanjenog intenziteta, dok je na žarenom uzorku 10 gotovo nestao. To ukazuje na prisustvo vermikulita. Na 10 Å se javio pik biotita koji je ostao na istom 11 mestu i nakon zasićenja EG i nakon žarenja. Pik na orijentisanom uzorku na 7,15 Å koji pri zasićenju EG ostaje, a pri žarenju nestaje se odnosi na kaolinit ili je refleksija drugog reda vermikulita. 12 Na dijagramu ukupnog uzorka br. 1 su se mogli zapaziti oštri i visoki pikovi na 4,10 i 4,28 Å koji su 13 karakteristični za kvarc, a njegovo se prisustvo potvrđuje manjim pikovima na 1,546; 1,825 Å. Takođe 14 su se javile oštre i intenzivne refleksije lepidomelana na 3,36 Å, sa manjim refleksijama na 2,27; 2,47; 15 3,14; 3,19; 4,5; 5; 10 Å. 16 Na difraktogramu orijentisanog uzorka br. 1 zapažena je pojava oštrog i intenzivnog pika na 14,5 Å koji ukazuje na vermikulit, što se potvrdilo time što je nestao žarenjem, a zadržao se posle zasiće- 17 nja etilen glikolom. Pik na 10,5 Å koji ostaje i posle žarenja i posle zasićenja EG ukazuje na prisustvo 18 biotita (bilo ga je i u rovnom uzorku). Na rendgenskom difraktogramu orijentisanog uzorka 1 se 19 pojavljuje bekgraund na rastojanju od 2 do 6 Å, od 17 do 30 °2 θ, što ukazuje na prisustvo amorfnih minerala.

17 Mineraloškom analizom humusno akumulativnog horizonta utvrđeno je prisustvo kvarca, biotita, vermikulita, feldspata. Difraktogrami matične stene pokazuju prisustvo kvarca, lepidomelana, vermikulita, biotita itd. Difraktogrami uzoraka A i C horizonta imaju šum na rastojanju od 2 do 6 Å, što je pokazatelj amorfnih minerala prisutnih u uzorku.

ZAKLJUČAK

Istraživano zemljište po mehaničkom sastavu pripada klasi praškastih ilovača. Prema kiselosti spada u veoma kisela zemljišta, a po sadržaju humusa u A horizontu se svrstava u srednje humusna zemljišta. U mineralnom delu zemljišta dominiraju kvarc, biotit, plagioklasi i ortoklas, vermikulit, lepidomelan. Prema vrednostima zapreminske mase, ovo zemljište je zadovoljilo kriterijum za andičnost. Ostale osobine koje su pokazatelj andičnosti nisu bile dokazane u ovim uzorcima. Šum koji se javio na difraktogramima ukazuje na prisustvo amorfnih minerala, što je dokazano i merenjem pH u 1M NaF, koje je ukazalo na izvestan, ali ne i najveći sadržaj amorfnih minerala. Takođe, i vrednosti retencije fosfata su bile ispod potrebne granice. Ispitivano zemljište ne ispunjava sve kriterijume koji su neophodni da bi se njegove osobine mogle označiti kao andične, i da bi se zemljište moglo klasifikovati kao andosol. Prema klasifikaciji zemljišta Jugoslavije (Škorić i sar., 1985) ovo zemljište pripada tipu ranker.

LITERATURA

1. Blakemore, L.C., P.L. Searle, and B.K. Daly (1987): Methods for chemical analysis of soils. 43 p. NZ Bureau Scientific Report 80, NZ Soil Bur. Lower Hutt, NZ. 2. Fieldes, M., Perrott, K.W. (1966): The nature of alophane in soils 3: Rapid field and laboratory test for alophane. New Zeal. J. Sci, 9, str. 623-629 3. Guidelines for Soil Description (FAO, 2006) 4. IUSS Working Group WRB (2014): World Reference Base for Soil Resources 2014. International soil classification system for naming soils and creating legends for soil maps.World Soil Resources Reports No. 106. FAO, Rome. 5. JDPZ (1966). Priručnik za ispitivanje zemljišta. Knjiga I.Hemijske metode ispitivanja zemljišta, Beograd 6. Kostić N.,Tomić Z., Gajić B., Dugalić G., Jovšić D. (2008): Mineralni sastav zemljišta razvijenih na vulkanitima i tufovima Radočela, Igroša i Takova .Acta biologica Iugoslavica - serija A: Zemljište i biljka, vol. 57, br. 1, str. 19-34 7. Osnovna geološka karta SFRJ, 1:100 000 (1970-1084). Geozavod Beograd/Geološki institut Beograd, Zavod za geološka istraživanja SR Crna Gora, Geološki zavod Skopje 8. Tomić Z., Kostić N., Jovšić D., Nešić Lj., Belić M. (2008): Mineralni sastav zemljišta razvijenog na vulkanitima Fruške Gore Acta biologica Iugoslavica - serija A: Zemljište i biljka, vol. 57, br. 1, str. 35-44 9. Topalović M., Kostić N., Pavlović P. (2004): Prvi nalaz andosola u Srbiji na Radan planini. Acta biologica Iugoslavica - serija A: Zemljište i biljka, vol. 53, br. 2, str. 147-158 10. Soil survey division stuff (1993): Soil Survey manual, USDA 11. Soil Survey Staff (2006): Keys to Soil Taxonomy, USDA 12. Škorić A., Filipovski G., Ćirić M. (1985): Klasifikacija zemljišta Jugoslavije. Akademija nauka I umjetnosti Bosne I Hercegovine, Sarajevo

18 Basic properties of the soil formed on a pyroclastic rock

ABSTRACT

This paper presents study of the soil located southeast of Vujan mountain, designated on Geolo- gical map of SFRJ as pyroclastic rocks. Soil was 61 cm deep, with O (0-3 cm), A (3-17 cm), AC (17-23 cm) and C (23-61cm) horizons. Parent material was identified as a weathered tuff. Basic soil properties were determined using standard methods, and considering the fact that Andosols are formed on tuffs, we used some tests for andic properties. Presence of amorphous material was tested using method of Fieldes of Perrott (pH in NaF). Phosphate retention was determined by New Zealand method. Mineral composition was determined by XRD analysis. Active acidity of the soil varied from 3.8 to 4.1. Organic matter content in humus accumulative horizon was 5.1%. Soil reaction 1M NaF showed values from 8.2 to 8.8, which is indicative of a significant component of short-range-order minerals in the exchange complex. Phosphate retention decreased with depth, from 51% to 38%. Bulk density of the surface horizon was 0.88 g difraktogramucm-3. XRD analysis of A and C horizon SADRŽAJ revealed various crystal minerals. Diffractograms of both samples showed noise on 2 do 6 Å, which indicates presence of the amorphous minerals. The analyses revealed some characteristics similar 01 to andic properties, but still insufficient to classify studied soil as Andosol. According to Serbian soil 02 classification this soil belongs to Ranker soil type. 03 Key words: amorphous parent material, Ranker 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

19 20 Osobine euglej zemljišta i mogućnosti njihovog pošumljavanja

Saša Pekeč1 Marina Katanić1 1Univerzitet u Novom Sadu, Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu, Antona Čehova 13, 21000 Novi Sad [email protected]

IZVOD Euglej zemljišta nalazimo u priterasanom delu poloja reka. Zauzimaju najniže reljefske oblike poloja, odnosno depresije. Izložena su prevlaživanju putem plavljenja i pod velikim su uticajem podzemne vode. U radu su istražena euglej zemljišta koja se nalaze u srednjem toku Dunava. Ispitan je granulometrijski sastav, vodne i vazdušne, te hemijske karakteristike ovih zemljišta. Takođe u radu je prikazan i sadržaj vlage zemljišta

na različitim dubinama, kao i nivo i dinamika kretanja podzemne vode ovih zemljišta. SADRŽAJ Na osnovu ispitanih osobina euglej zemljišta određene su vrste drveća koje odgovaraju 01 istraženom staništu te su pogodna za njihovo pošumljavanje. Ključne reči: euglej, podzemna voda, vlaga zemljišta, pošumljavanje 02 03 04 UVOD 05 Euglej zemljišta s obzirom na podelu poloja na zone, nalazimo u priterasanom delu poloja. 06 Terene koje ova zemljišta pokrivaju u narodu se nazivaju močvare. Nalaze se na najnižim delovima 07 poloja, te su vezani za razne rukavce i reljefski oblik depresije. Prema Živanov i Ivanišević (1986) ova zemljišta je opisao Visocki (1905), a Wilde (1962) je ustanovio različitu dubinu glej horizonta. Gra- 08 čanin ova zemljišta opisuje kao „tla džomba“, dok ih Antić i sar., (1965) opisuju ka glejna zemljišta, 09 odnosno prirodna staništa vrba. Prema klasifikaciji Škorić i sar. (1985), ovo zemljište pripada redu 10 hidromorfnih tala, odnosno klasi glejnih zemljišta, sa izraženim glejnim horizontom koji je jasno diferenciran na Gso i Gr podhorizont, a odlikuje ga humusni horizont hidromorfnog tipa. Ukupna 11 površina koje zauzima močvarno glejno zemljište – euglej, u Vojvodni iznosi oko 15.269 ha, prema 12 Živković i sar., (1972), a prema ovom autoru pomenuta zemljišta su obrasla hidrofitnim biljkama, 13 od kojih su najzastupljeniji barska trska (Phragmites communis), ševar (Typha latifolia), oštrice (Carex), rogoz (Scirpus lacustris) i druge vrste. Nastanak ovih zemljišta vezan je za duže prekomerno vlaženje 14 poplavnom ili podzemnom vodom na šta posebno utiče nizak reljefni položaj. Usled neprestanog 15 vlaženja dolazi do diferenciranja Gr podhorizonta koji je stalno pod uticajem podzemne vode od- 16 nosno u zoni redukcionih procesa, za razliku od Gso podhorizonta u kome podzemna voda peri- odično boravi, te u ovom delu profila preovladavaju oksidacioni procesi. Humusni horizont usled 17 viška vode ima izražene znake hidromorfizma. Kako Vučić (1987) navodi, vodno-vazdušne osobine, a 18 time i hidrološki režim su funkcija fizičkih osobina zemljišta. S obzirom da su ovo zemljišta poloja, 19 ona imaju izraženu varijabilnost granulometrijskog sastava, što uz varijabilnost reljefnih oblika na

21 kojima se nalaze daje vrlo varijabilne proizvodne vrednosti. Izbor vrsta drveća kojim bi se mogla pošumljavati ova zemljišta vezan je prvenstveno za njegov granulometrijski sastav, reljefni oblik te nivo i dinamiku podzemne vode u profilu. U radu će se prikazati fizičko hemijske osobine euglej zemljišta te mogućnosti pošumljavanja ovakavih zemljišta.

MATERIJAL I METOD

Ispitana zemljišta se prostiru u zaštićenom delu inundacije sa leve strane srednjeg toka reke Dunav. Na ovom području su otvoreni pedološki profili, te je opisana njihova spoljašnja i unutraš- nja morfologija i prikupljeni su uzorci za laboratorijska ispitivanja. Determinisana su zemljišta iz reda hidromorfnih, klase glejnih zemljišta, tipa močvarno glejeno zemljište, odnosno euglej prema klasifikaciji zemljišta Jugoslavije, Škorić i sar., (1985). Prikupljeni uzorci zemljišta analizirani su u laboratoriji Instituta za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu, gde su izvršene sledeće analize: Određivanje mehaničkog sastava zemljišta po međunarodnoj B-pipet metodi sa pripremom po- moću Na-pirofosfata, prema Bošnjak i sar.,(1997). Određivanje specifične mase zemljišta po metodi Albert-Bogs sa upotrebom ksilola kao inertne tečnosti, prema Bošnjak i sar.(1997). Odre- đivanje zapreminske mase zemljišta u cilindrima Kopeckog zapremine 100cm3, prema Bošnjak i sar. (1997). Ukupna poroznost (%), računski iz vrednosti specifične i zapreminske mase zemljišta, prema Bošnjak i sar. (1997). Retencija vlage pri pritisku 0,33 bara priborom Porous–plate, (Ric- hards, 1947). Retencija vlage pri pritisku 6,25 i 15 bara priborom Presure membrane (Richards, 1947). Koristan vodni kapacitet (pristupačna voda za biljke), računski i kategorija pora je određena iz razlika ukupne poroznosti i retencije vlage pod različitim pritiscima, prema Bošnjak i sar.(1997). Vodopropustljivost zemljišta za vodu tj. Darcy-ev koeficijent, prema Bošnjak i sar.(1997). Kapi- larni uspon vode u zemljištu, prema Bošnjak i sar. (1997). Sadržaj humusa u zemljištu metodom

Tjurina po modifikaciji Simakova, (1957). Sadržaj CaCO3 u zemljištu, volumetrijski sa »Scheibler-ovim kalcimetrom«. Hemijska reakcija zemljišta, pH u vodi elektronskim pH-metrom sa kombinovanom elektrodom. Azot po metodi Kjeldahla. Lakopristupačni fosfor i kalijum, pomoću Al-metode.

REZULTATI I DISKUSIJA

S obzirom da su ovo zemljišta priterasnog dela aluvijuma u njima dominira finiji aluvijalni materijal, te se sadržaj ukupnog peska kreće u proseku od 38,70 do 49,07%, odnosno ukupne gline od 50,93% pa do 61,30%.

22 Tabela 1. Granulometrijski sastav

Ukupna glina + Broj Ukupan pesak, Horizont Dubina (cm) prah, Teskturna klasa profila >0.02mm <0.02mm Aa 35.52 64.48 ilovača 4 Gso 25-80 41.88 58.12 ilovača

Prosek 38.70 61.30

Aa 0-30 24.28 75.72 praš. ilovača

I Gso 30-60 34.84 65.16 ilovača

5 II Gso 60-90 88.08 11.92 ilov. pesak Prosek 49.07 50.93

Aa 0-35 32.6 67.4 ilovača 9 Gso 35-80 47.36 52.64 ilovača

Prosek 39.98 60.02

U ovim zemljištima teksturna klasa je ilovača do praškasta ilovača u gornjem delu profila, te ilovast pesak u nižem delu profila SADRŽAJ

Tabela 2. Vodne osobine 01

Broj Fiziološki Kapilarni 02 Dubina Retencija vode (% vol.) k - Darcy pro- Horizont aktivna uspon (cm) (cm/sec) fila 0.33b 6.25b 15.0b voda (cm) 03 (vol%) Aa 0-25 45.58 34.31 32.29 13.29 2.4*10-5 13,8 4 04 Gso 25-80 45.41 21.68 21.40 24.01 4.4*10-4 8,5 05 Aa 0-30 54.73 33.15 32.14 22.59 - 14,9 06 5 I Gso 30-60 52.58 23.66 21.41 31.17 4.4*10-5 27,2

II Gso 60-90 22.92 6.82 6.05 16.87 3.6*10-4 24,9 07 Aa 0-35 48.55 33.17 32.01 16.54 2.4*10-5 13,8 08 9 -5 Gso 35-80 47.07 19.33 18.27 28.80 2.8*10 26,5 09

Posmatrajući vodne osobine ispitanih zemljišta (tabela 2) može se uvideti da su vrednosti re- 10 tencije vode za 0.33b se kretale od 22,92 do 54,73 vol.%, za 6.25b su bile u rasponu od 6,82 do 34,31 11 vol.%, dok pri pritisku od 15.0b su iznosile od 6,05 do 32,29 vol.%. Vrednosti fiziološki aktivne vode 12 su u rasponu od 13,29 vol.% do 31.17 vol.%. Vertikalne vodopropustljivost kod ispitanih zemljišta se kreće od 3.6 x 10-4 pa do 4.4 x 10-5. Kapilarni uspon meren u laboratorijskim uslovima ima vrednosti 13 od 8,5 do 27,2 cm za 5 časova. 14 15 16 17 18 19

23 Tabela 3. Vazdušne osobine

Kapacitet Pore (% vol.) Broj Dubina za pro- Horizont (cm) Vazduh Grube Srednje Sitne fine fila (vol%) (>10 μm) (10-0.2 μm) (<0.2 μm) Aa 0-25 4.77 4.77 11.27 34.31 4 Gso 25-80 6.71 6.71 23.73 21.68

Aa 0-30 2.86 2.86 21.58 33.15

5 I Gso 30-60 5.17 5.17 28.92 23.66

II Gso 60-90 27.25 27.25 16.1 6.82

Aa 0-35 3.09 3.09 15.38 33.17 9 Gso 35-80 3.1 3.1 27.74 19.33

Posmatrajući vazdušne osobine ispitanih zemljišta može se uvideti da se kapacitet za vazduh kreće od 2,86 do 6,71 vol% sa iznimkom od 27,25 vol.%. kod IIGso horizonta te provladavaju srednje i sitne fine pore što ukazuje da ova zemljišta imaju mali kapacitet za vazduh.

Tabela 4. Hemijske osobine

Broj Dubina CaCO pH Humus Ukupan P O K O Horizont 3 2 5 2 profila (cm) (%) H2O (%) N (%) (mg/100g) (mg/100g) Aa 0-25 15.86 7.66 2.34 0.11 5.3 19.1 P 4 Gso 25-80 19.55 8.77 0.83 0.01 2.8 10

Prosek 17.71 8.22 1.59 0.06 4.05 14.6

Aa 0-30 17.88 7.4 2.59 0.08 5.4 17.3

P 5 I Gso 30-60 23.29 7.8 1.21 0.04 2.8 8.2

II Gso 60-90 15.39 7.82 0.96 0.02 2.9 4

Prosek 18.85 7.7 1.59 0.05 3.7 9.8

Aa 0-35 12.48 7.62 3.08 0.18 8.1 41.8 P 9 Gso 35-80 17.05 7.88 0.29 0.03 4.3 11.8

Prosek 14.77 7.75 1.69 0.11 6.2 26.8

Hemijske osobine ovih zemljišta pokazuju da je sadržaj CaCO3 u prosečnim vrednostima od 14,77

do 18,85%, reakcija zemljišta je od 7,7 do 8,22 određena u H2O,. Sadržaj humusa kod ovih zemljišta je od 2,59 do 3,08% u površinskim horizontima. Obezbeđenost hranivima ovog zemljišta je takva da sadržaj azota varira u proseku od 0,05 do 0,11%, sadržaj lakopristupačnog fosfora od 3,7 do 6,2 mg/100g odnosno sadržaj lakopristupačnog kalijuma je u granicama od 9,8 do 26,8 mg/100g.

24 Grafikon60,00 1. Sadržaj zemljišne vlage u profilu P4 60,00 60,0050,00 50,00 50,0040,00 40,00 40,0030,00 vol. % 30,00 vol. % 20,0030,00 vol. % 20,00 10 10 20,0010,00 40 10,00 4010 70 10,000,00 40 0,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 70 0,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

Grafikon 2. Sadržaj zemljišne vlage u profilu P5 50,00 50,00 SADRŽAJ 40,0050,00 40,00 01 30,0040,00 30,00 02

vol. % 30,00

vol. % 20,00 20,00 03

vol. % 10 10,0020,00 10 04 10,00 40 4010 05 10,00 70 0,00 40 0,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 70 06 0,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 07 08 Grafikon 3. Sadržaj zemljišne vlage u profilu P9 09 80,00 10 80,00 70,00 70,0080,00 11 60,00 60,0070,00 12 50,00 50,0060,00 40,00 13 50,00 vol. % 40,00

vol. % 30,00 14 30,0040,00

vol. % 20,00 10 20,0030,00 10 15 10,00 40 10,0020,00 4010 16 70 0,00 40 10,000,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 70 17 0,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 18 U grafikonima 1, 2 i 3 prikazan je sadržaj vlage zemljišta na dubinama od 10, 40 i 70 cm. Sadržaj vlage u površinskom delu do 10 cm je varirao u zavisnosti od klimatskih uslova, odnosno od količine 19 padavina u ispitivanom razdoblju. Na dubinama od 40 i 70 cm, količina vlage u zemljištu je rezultat 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 25 0 -50 -50 -50 cm -100 -120 -125 -120 cm -100 -140 -120 -125 -120 -140 cm -100 -155 -160 -140 -120 -120 -140 -160 -150 -155 -160 -125 -160 -150 -140 -140 -180 -155 -160 -160 -180 -190 -150 -190 -200 meseci -180 -200 meseci -190 -200 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 -50 -50 -110 -115 -120 -100-50 -130 -110 -115 cm -100 -130 -120 -140 cm -160 -160 -110 -115 -120 -140 -150-100 -160 -160 -130 -175 cm -140 -175 -195 -150 -160 -160 -195 -205 -175 -205 -200-150 -195 -200 -205 -200-250 meseci -250 meseci -250 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 -50 -50 -95 -95 -100 -95 -95 -105 -50 -100 -105 cm -100 -120 -95 -95 -120 cm -100 -140 -120 -100 -105 -120 -140 -155 -140 -120 -120 -140 -150 cm -100 -155 -150 -150 -140 -140 -150 -155 -150 -150 -200 meseci -200 meseci -200 meseci

14 13 13 14 13 13 1214 13 13 12 1012 10 8 108 8 broj 8 uzorakabroj 8 uzorakabroj 68 uzoraka 6 46 4 2 4 2 2 1 1 2 2 1 1 02 1 1 0 Praškasta Glina Glinovita Praškasto Peskovito Peskovita 0 Praškastaglina Glina Glinovitailovača Praškastoglinovita Peskovitoglinovita Peskovitailovača Praškastaglina Glina Glinovitailovača Praškastoglinovitailovača Peskovitoglinovitailovača Peskovitailovača glina ilovača glinovitailovača glinovitailovača ilovača ilovača ilovača

60 60 5060 50 4050 40 3040 30 2030 20 1020 10 100 0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Ni1 (mg/kg) u 2 sloju 0-30 3 cm 4Ni (mg/kg) 5 u sloju 30-60 6 cm 7 8 Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-60 cm Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-60 cm

60 60 60 50 50 50 -1 40 -1 40 -1 ь ден 40 -2

ь ден 30 -2 м 30 2 ь ден м 2 -2 30 гСО

м 20 2 гСО 20

гСО 20 10 10 10 ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП 60,00 50,00 60,00 40,00 50,00 30,0060,00 vol. % 40,00 20,0050,00 30,00 10 vol. % 40,00 10,00 40 20,00 30,000,00 7010 vol. % 10,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 40 20,00 0,00 7010 10,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 50,00

50,0040,00 30,00 50,0040,00 vol. % 20,00 40,0030,00 10

vol. % 10,00 30,0020,00 40 0,00 1070 vol. % 10,00 20,00 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 40 10 10,000,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 80,00 70,00 60,0080,00 50,0070,00 40,0060,0080,00 vol. % 30,0050,0070,00 20,0040,0060,00 10 vol. % 10,0030,0050,00 40 20,0040,000,00 1070 kretanjavol. % 10,0030,00 podzemne23.1 8.2 vode, 12.3 odnosno 4.4 13.5 kapilarnog 5.6 5.7 penjanja 5.8 7.9podzemne 8.10 vode u 40više delove profila. Pri- metan 20,00je0,00 veći sadržaj vlage u površinskim delovima profila (10 cm) koji se kretao1070 od 20 do 70 vol.%. Na dubinama10,00 od23.1 40 8.2cm i 12.370 cm 4.4 niži 13.5je sadržaj 5.6 vlage 5.7 5.8u zemljištu, 7.9 8.10 a primetno je40 u većem delu praćenja da je na 0,00dubini od 70 cm sadržaj vlage veći nego na dubini od 40 cm, usled uticaja70 podzemne vode, odnosno kapilarnog23.1 8.2 penjanja 12.3 u 4.4 nižim 13.5 delovima 5.6 5.7 profila. 5.8 Vrednosti 7.9 8.10 vlage zemljšta na dubini od 40 cm 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 su se kretale0 od 18 do 48 vol.%. dok su vredosti vlage na dubini od 70 cm iznosile od 28 do 45 vol.%.

Grafikon 4. Dinamika23.1 8.2 podzemne 12.3 4.4 vode 13.5 u P4 5.6profilu 5.7 5.8 7.9 8.10 -500 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 cm -100-500 -120 -125 -120 -140 -140 -155 -160 -160 -150 cm -100-50 -120 -125 -120 -180 -140 -140 -190 -155 -160 -160 -150-100-200 -120 meseci-120 cm -125 -180 -140 -140 -190 -155 -160 -160 -150-200 meseci -180 -190 -200 meseci

Dinamika23.1 8.2 podzemne 12.3 4.4 vode 13.5 u P5 5.6profilu 5.7 5.8 7.9 8.10 Grafikon0 5. 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 -500 -110 -115 -120 -100 23.1 8.2 12.3-130 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 cm -140 -500 -160 -160 -150 -110 -115 -175 -100 -130 -120 -195 cm -50 -140 -205 -200 -160 -160 -110 -115 -175 -100-150 -130 -120 -195 cm -250 meseci -140 -205 -200 -160 -160 -175 -150 -195 -250 meseci -205 -200

Grafikon-250 6. Dinamika podzemne vode umeseci P9 profilu

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 -500 -95 -95 23.1 8.2 12.3-100 4.4 13.5 5.6-105 5.7 5.8 7.9 8.10 cm -100-500 -120 -120 -140 -95 -95 -140 -155 -100 -105 -150 cm -100-150-50 -120 -120 -140 -95 -95 -140 -155 -100 -105 -150 cm -150-200-100 -120 meseci -120 -140 -140 -155 -150 26 -200-150 meseci

-200 meseci 14 13 13

12 14 13 13 10 1214 8 13 13 broj 8 1210 uzoraka 6 8 broj 108 uzoraka 64 8 broj 8 2 uzoraka 2 1 1 64 0 2 2 1 1 4 Praškasta Glina Glinovita Praškasto Peskovito Peskovita 0 glina2 ilovača glinovita glinovita ilovača 2 1 1 Praškasta Glina Glinovita Praškastoilovača Peskovitoilovača Peskovita 0 glina ilovača glinovita glinovita ilovača Praškasta Glina Glinovita Praškastoilovača Peskovitoilovača Peskovita glina ilovača glinovita glinovita ilovača 60 ilovača ilovača 50 60 40 50 3060 40 2050 30 1040 20 300 10 20 1 2 3 4 5 6 7 8 0 10 Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-60 cm 1 2 3 4 5 6 7 8 0 Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-60 cm 1 2 3 4 5 6 7 8 Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-60 cm 60

5060

-1 405060 ь ден -2 -1 3040

м 50 2 ь ден гСО -2 -1 203040 м 2 ь ден гСО -2 102030 м 2

гСО 1020 ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП 10 ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП

ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП Kretanje podzemne vode (grafikoni 4, 5 i 6) je imalo sličnu dinamiku tokom perioda praćenja na sva tri lokaliteta. Nivo podzemne vode je rastao od početka godine, najviše vrednosti je dostigao tokom aprila ili maja meseca, te nakon toga dolazi do opadanja nivoa podzemne vode. Vrednosti nivoa podzemne vode su bile između 120 i 190 cm dubine za profil P4, 110 i 205 cm u profilu P5, te 95 i 155 cm za profil P9. Kretanje nivoa podzemne vode kod ovih zemljišta je direktno povezano sa nivoom vodostaja Dunava. Prema prikazanim podacima za ispitana zemljišta, može se konstatovati da su ovo zemljišta te- žeg mehaničkog sastava, sa većim udelom ukupne gline po dubini profila do 61,30%, te preovladava teksturna klasa ilovača. Ispitana zemljišta s obzirom na njihov položaj i način vlaženja su zasićena vodom i prevlažena su, a sadrže malo vazduha, te se može konstatovati na osnovu opisanih osobina da ova zemljišta imaju lošije vodno-vazdušne osobine u odnosu na ostala hidromorfna zemljišta. Takođe prevlaživanja ovih zemljišta podzemnom ili poplavnom vodom, odnosno višak vode je i osnovni faktor za izbora vrsta drveća za pošumljavanje ovakvih staništa, a ovo su zemljišta na kojima od prirode nalazimo vrste drveća iz kompleksa aluvijalno-higrofilnih šuma, koje dobro podnose povećanu vlažnost zemljišta. Kako navode Pekeč i Novčić, (2014), hidrološke osobine određuju mo- gućnost podizanja šumskih zasada i vrstu drveća na ovom tipu zemljišta.

Osnovne smernice u mogućnosti daljeg pošumljavanja ovih zemljišta trebalo bi tražiti u vrsta- SADRŽAJ ma drveća koje i od prirode nalazimo na ovakvim staništima. Iako ova staništa nisu povoljna za 01 uzgoj klonova topola, istraživanja ukazuju da je na određenim manje prevlaženim delovima euglej 02 zemljšta moguće razviti delimično i rasadničku proizvodnju klonova crnih topola prema Pekeč i sar, (2011), ali svakako da vrste koje treba koristiti na ovom zemljištu su prvenstveno one koje podnose 03 prevlaživanje odnosno: bela vrba (Salix alba L.), poljski jasen (Fraxinus angustifolia ) i hrast lužnjak 04 (Quercus robur L. ), kojima bi trebalo pošumljavati veći deo ovakvih staništa, dok određene izuzetno 05 prevlažene odnosno zamočvarene delove ovakvih staništa ne možemo koristiti za pošumljavanje. 06 ZAKLJUČAK 07

U radu su istražena euglejna zemljišta koja zauzimaju najniže reljefske oblike poloja u vidu 08 depresija. Ispitana zemljišta su izložena prevlaživanju podzemnom vodom. U njima dominira finiji 09 aluvijalni materijal, te se sadržaj ukupne gline kretao do 61,30%. U ovim zemljištima teksturna klasa 10 je ilovača do praškasta ilovača u gornjem delu profila, te ilovast pesak u nižem delu profila. Istra- žene vodne osobine ispitanih zemljišta ukazuju da su vrednosti poljskog vodnog kapacita iznosile 11 od 22,92 do 54,73 vol.%, lentokapilarna vlažnost je bila u rasponu od 6,82 do 34,31 vol.%, dok je vlaž- 12 nost venjenja iznosila od 6,05 do 32,29 vol.%. Prema diferencijalnoj poroznosti u ovim zemljštima 13 preovladavaju srednje i sitne fine pore te ispitana zemljišta imaju mali kapacitet za vazduh. Sadržaj humusa u površinskim horizontima ovih zemljišta je od 2,59 do 3,08%. Sadržaj vlage zemljišta na 14 10 cm je zavisio o padavinama, dok je na sadržaj vlage u nižem delu profila uticaj imala podzemna 15 voda. Podzemne vode kod ovih zemljišta su relativno blizu površine i kretale su se u rasponu od 95 16 pa do 205 cm dubine. Dinamika kretanja podzemne vode ispitanih zemljišta je zavisila od vodostaja Dunava. Imajući u vidu fizičke i hemijske osobine ovih zemljišta, mogućnosti pošumljavanja ovih 17 staništa se svode na izbor vrsta drveća koja podnose ovako prevlažena staništa, odnosno prvenstve- 18 no na belu vrbu ((Salix alba L.), poljski jasen (Fraxinus angustifolia ) i hrast lužnjak (Quercus robur L. ) 19

27 ZAHVALNICA

Ovaj rad je realizovan u okviru projekta „Istraživanje klimatskih promena na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje“ (43007) koji finansira Ministarstvo za prosvetu i nauku Republike Srbije u okviru programa Integrisanih i interdisciplinarnih istraživanja za period 2011- 2015. godine.

LITERATURA

1. Bošnjak, Đ., Dragović, S., Hadžić, V., Babović, V., Kostić, N., Burlica, Č., Đorović, M., Pejković, M., Mi- hajlović, T.D., Stojanović, S., Vasić, G., Stričević, R., Gajić, B., Popović, V., Šekularac, G., Nešić, Lj., Belić, M., Đorđević, A., Pejić, B., Maksimović, l., Karagić, Đ., Lalić, B., Arsenić, I. (1977): Metode istraživanja i određivanja fizičkih svojstava zemljišta. JDPZ, Beograd. 2. Škorić, A., Filipovski, G., Ćirić, M. (1985): Klasifikacija zemljišta Jugoslavije, Akademija nauka i umetosti, Odeljenje prirodnih nauka, Knjiga 1., Novi Sad 3. Pekeč S., Vrbek B., Orlović S., Kovačević B. (2011): Proizvodni potencijal crne topole (Sekcija Aigeiros Duby ) na eugleju. Šumarski list, No 1-2: 29-37, 2011. Zagreb 4. Pekeč S., Novčić Z. (2014): Mogućnost korišćenja zemljišta za pošumljavanje na području nekadašnjeg ribnjaka, Topola 193/194: 1-7, Novi Sad. 5. Vučić, N. (1987): Vodni, vazdušni i toplotni režim zemljišta, Vojvođanska Akademija nauka i umetnosti, Radovi knjiga VII, Odeljenje prirodnih nauka, knjiga 1, pp. 320, Novi Sad. 6. Živanov, N., Ivanišević, P.(1986): Zemljišta za uzgoj topola i vrba, Monografija,,Topole i vrbe u Jugosla- viji,, str. 105-121, Institut za topolarstvo, Novi Sad. 7. Živković, B., Nejgebauer, V., Tanasijević, Đ., Miljković, N., Stojković, L., Drezgić, P., (1972): ‘’Zemljišta Vojvodine’’, Institut za poljoprivredna istraživanja, Novi Sad

28 Properties of eugley soil and the possibility of their afforestation

ABSTRACT

Eugley soil located in preterace part of the floodplain of rivers. Occupying the lowest relief forms floodplain, or depression. On display are moisturing by flooding and are heavily influenced by groundwater. The paper explored eugley soil that lies in the middle basin of the Danube. Tested the grain size distribution, water and air, and chemical properties of these soils. Also in the paper is shown and the moisture content of soil at different depths, as well as the level and dynamics of these underground water of this soil. Based on surveyed soil properties eugley the types of trees that correspond explored habitat and are suitable for their afforestation.

Key words: eugley, groundwater, soil moisture, afforestation SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

29 30 Uticaj plodoreda na vodno-vazdušne osobine zemljišta

Igor Spasojević1, Milena Simić1, Nebojša Momirović2, Vesna Dragičević1, Boško Gajić2, Milan Brankov1 1Institut za kukuruz „Zemun Polje“, Slobodana Bajića 1, 11185 Zemun Polje, Beograd [email protected] 2Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd

IZVOD Poznato je da se primenom plodoreda može popraviti struktura zemljišta, sma- njiti zakorovljenost, povećati produktivnost i prinos useva, ali je malo poznat uticaj plodoreda na vodno-vazdušne osobine zemljišta. Zato je na Institutu za kukuruz „Zemun Polje“ u periodu od 2009-2012 godine vršeno ispitivanje uticaja različitih plodoreda na

ukupnu poroznost i opneno-kapilarni kapacitet zemljišta. SADRŽAJ

U ogledu su ispitivana četiri tipa plodoreda: monokultura kukuruza (MK), dvopoljni plo- 01 dored kukuruz-pšenica (K-P), tropoljni plodored kukuruz-soja-pšenica (K-S-P) i tropoljni 02 plodored kukuruz-pšenica-soja (K-P-S). U jesen, nakon berbe useva, uzimani su uzorci ze- mljišta za ispitivanje ukupne poroznosti i opneno-kapilarnog kapaciteta zemljišta. Uzorci 03 zemljišta su uzimani cilindrima Kopecki sa tri dubine: 0-15 cm, 15-30 cm i 30-45 cm. 04 Na osnovu prosečnih vrednosti, najveća ukupna poroznost u prva dva sloja izmerena je 05 u K-P plodoredu, a u trećem sloju od 30-45 cm u monokulturi. Najveći opneno kapilarni kapacitet zemljišta u prva dva sloja je izmeren u tropoljnom plodoredu K-P-S, a u sloju 06 zemljišta od 30-45 cm najveća vrednost je izmerena u tropoljnom plodoredu K-S-P. Prema 07 tome plodoredi nemaju uticaj na postizanje veće poroznosti, ali omogućavaju postizanje 08 bolje snabdevenosti zemljišta vodom i povećavaju opneno kapilarni kapacitet zemljišta. 09 Ključne reči: plodored, kukuruz, pšenica, soja, ukupna poroznost 10 11 UVOD 12

Kvalitet zemljišta sa svim biološkim, hemijskim i fizičkim osobinama varira u zavisnosti od 13 primenjenih agrotehničkih mera kao što su obrada zemljišta, plodored i upravljanje žetvenim ostat- 14 cima (Fuentes et al., 2009). Različite agrotehničke mere često imaju značajan uticaj na osobine ze- 15 mljišta što za rezultat ima promenu kvaliteta zemljišta (Islam and Weil, 2000). 16 Malo je dostupnih informacija o stvarnom efektu smene useva na strukturu zemljišta (Chan and Heenan, 1996). Ove informacije su od izuzetnog značaja za dugoročno održavanje strukture zemlji- 17 šta na kojima se usevi gaje u monokulturi. Glavni cilj u održivoj poljoprivredi je da se pronađu usevi 18 koji bi uticali na formiranje najbolje zemljišne strukture i da se uvrste u plodomenu i da se na taj 19 način stvori najekonomičniji plodored (Oades, 1993).

31 Ispitivanje uticaja plodoreda na kvalitet zemljišta ispitivan je na nekoliko lokacija u kukuruznom pojasu Amerike i došlo se do zaključka da se gajenjem kukuruza u monokulturi ostvaruju negativni efekti na fizičke, hemijske i biološke indikatore kvaliteta zemljišta (Karlen et al., 2006). Sličnim ispitivanjima bavili su se i Aziz et al. (2009). Oni su ispitivali uticaj monokulture kukuruza, dvopoljnog plodoreda kukuruz-soja i tropoljnog plodoreda kukuruz-soja-pšenica na različite osobine zemljišta. Njihovim ispitivanjima je ponovo dokazano da plodored ima pozitivan efekat na kvalitet zemljišta, a kao najbolji tip plodoreda izdvojen je tropoljni plodored kukuruz-soja-pšenica. Plodored može imati pozitivan uticaj na formiranje i veličinu pora kao i na stabilnost agregata. To se postiže dejstvom kišnih glista i ostalog živog sveta u zemljištu koji utiču na poroznost zemlji- šta. Ovaj uticaj zavisi od izbora useva i plodosmene, kao i od ostalih agrotehničkih mera. Opneno-kapilarni kapacitet zemljišta ima približno slične vrednosti kao i poljski vodni kapacitet. Samo što se laboratorijskom analizom dobijaju drugačije vrednosti koje se manje ili više razlikuju od poljskog vodnog kapaciteta, pa se zbog toga i sreću drugačiji nazivi kao opneno kapilarni kapacitet, retencija vode pri pritisku od 0,33 bara. Cilj rada je da se utvrdi uticaj različitih plodoreda na ukupnu poroznost i opneno-kapilarni kapacitet zemljišta.

MATERIJAL I METODE RADA

Ogled je postavljen na oglednom polju Instituta za kukuruz „Zemun Polje“ u 2009. godini na zemljištu tipa slabokarbonatni černozem. Ispitivanja su rađena u periodu 2009.-2012. godina. Slabo- karbonatni černozem Zemun Polja ima povoljan odnos peska, praha i gline i veoma je dobrih proizvodnih osobina. Intenzivnim korištenjem ovog tipa černozema, bez upotrebe organskih đubriva u dužem vremenskom periodu, struktura zemljišta je delimično pogoršana, ali još uvek povoljna. Ogled je podeljen na četiri plodoredna polja jednake veličine: monokultura (MK), dvopoljni plodored kukuruz-pšenica (K-P), tropoljni plodored kukuruz-soja-pšenica (K-S-P) i tropoljni plodored kukuruz-pšenica-soja (K-P-S). U 2009. godini na sva četiri polja posejan je kukuruz, a zatim su se poštovala pravila plodosmene za svako polje. U jesen pred setvu kukuruza na MK i K-S-P unošeno je svake treće godine po 30 t/ha stajnjaka, a na K-P svake druge godine po 20 t/ha stajnjaka. Na tropoljni plodored K-P-S nije unošen stajnak zato što je predusev kukuruzu soja koja ostavlja značajne količine azotnih hraniva, pa nije potrebno unositi i stajnjak. U periodu od 2009.-2012., na kraju vegetacionog perioda, sa svih plodorednih parcela su uzimani uzorci za ispitivanje fizičkih osobina zemljišta. Uzorci su uzimani cilindrima po metodi Kopeckog, a analize su rađene standardnim laboratorijskim metodama. Uzorkovanje je vršeno sa tri dubine: 0-15 cm (D1), 15-30cm (D2) i 30-45 cm (D3). Sa svake dubine su uzimana po četiri cilindra. Određivana je ukupna poroznost zemljišta po indirektnoj metodi preko zapreminske i specifič- ne mase zemljišta. Opneno-kapilarni kapacitet je rađen u laboratoriji sa uzorcima u neporemeće- nom stanju. Za određivanje ove vrednosti korišćen je metod po Kopeckom-Gračaninu. Dobijeni podaci su statistički obrađeni i razlike sredina su testirane pomoću LSD testa.

32 REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Uticaj plodoreda na ukupnu poroznost zemljišta proučavan je u periodu od 2009.-2012. godine (Tabela 1). Najveću ukupnu poroznost zemljišta ima dvopoljni plodored (K-P) u slojevima od 0-15 cm i od 15-30 cm, a u sloju od 30-45 cm najveća ukupna poroznost je u monokulturi (MK). Tropoljni plodored K-S-P ima manju ukupnu poroznost za 3,64 zapreminskih % u sloju od 0-15 cm, za 2,32 zapreminskih % u sloju od 15-30 cm od dvopoljnog plodoreda K-P, a za 5,23 zapreminska % u sloju od 30-45 cm u odnosu na MK (Tabela 1). Tropoljni plodored K-P-S prosečno ima manju ukupnu poroznost za 4,58 zapreminskih % u sloju od 0-15 cm i za 3,81 zapreminski % u sloju od 15-30 cm u odnosu na K-P, a za 3,14 zapreminskih % u sloju 30-45 cm u odnosu na MK. Prema rezultatima LSD testa, ukupna poroznost u tropoljnim plodoredima se statistički značajno razlikuje u odnosu na K-P i MK.

Tabela 1. Uticaj plodoreda na ukupnu poroznost zemljišta

Dubina (cm) MK K-P K-S-P K-P-S

2009

D1 (0-15cm) 49,04 48,20 43,00 43,00

D2 (15-30cm) 51,67 49,90 45,63 45,63 SADRŽAJ

D3 (30-45cm) 49,51 50,59 42,29 42,29 01 2010 02 D1 (0-15cm) 42,41 50,02 42,04 41,50 03 D2 (15-30cm) 45,37 44,52 40,84 42,39

D3 (30-45cm) 54,58 46,15 42,65 47,08 04 2011 05 D1 (0-15cm) 43,40 44,90 46,70 42,88 06 D2 (15-30cm) 39,26 47,70 49,51 44,08 07 D3 (30-45cm) 47,26 46,42 50,76 51,07

2012 08

D1 (0-15cm) 48,62 48,49 45,32 45,90 09 D2 (15-30cm) 45,50 50,98 47,82 45,74 10 D3 (30-45cm) 50,74 46,69 45,47 49,08 11 Prosek (2009-2012) 12 D1 (0-15cm) 45,87 47,90 44,26 43,32

D2 (15-30cm) 45,45 48,27 45,95 44,46 13 D3 (30-45cm) 50,52 47,46 45,29 47,38 14 PLODORED (P) DUBINA (D) PxD 15 LSD 0,98 0,85 1,71 0,05 16 17 Rezultati ovih istraživanja su u saglasnosti sa rezultatima Stojkovića i sar. (1976) koji su dobili 18 mnogo manju poroznost u plodoredima nego u petogodišnjoj monokulturi. Do sličnih rezultata su došli i Aziz et al. (2011) koji nisu zabeležili pozitivan efekat plodoreda na ukupnu poroznost zemlji- 19 šta, jer kvalitet zemljišta zavisi od bioloških, hemijskih i mehaničkih osobina zemljišta.

33 Opneno-kapilarni kapacitet je pokazatelj pristupačne vode za biljke i što je on veći, biljke imaju na raspolaganju veću količinu pristupačne vode. Najveći opneno-kapilarni kapacitet zemljišta izmeren je u tropoljnom plodoredu K-P-S, nešto manji u tropoljnom plodoredu K-S-P i dvopoljnom plodoredu K-P, a najmanja vrednost je izmerena u monokulturi kukuruza (Tabela 2).

Tabela 2. Uticaj plodoreda na opneno kapilarni kapacitet zemljišta

Dubina (cm) MK K-P K-S-P K-P-S

2009

D1 (0-15cm) 30,38 31,00 32,13 32,13

D2 (15-30cm) 30,05 32,35 32,53 32,53

D3 (30-45cm) 31,63 32,25 34,90 34,90

2010

D1 (0-15cm) 35,40 32,83 35,15 36,90

D2 (15-30cm) 35,38 36,73 34,98 36,18

D3 (30-45cm) 30,88 34,03 35,98 34,67

2011

D1 (0-15cm) 34,08 33,25 31,85 33,35

D2 (15-30cm) 34,70 33,50 31,58 34,50

D3 (30-45cm) 32,90 34,98 32,83 33,03

2012

D1 (0-15cm) 30,38 33,08 33,48 33,18

D2 (15-30cm) 33,25 30,83 33,98 34,68

D3 (30-45cm) 30,73 32,83 34,15 34,83

Prosek (2009-2012)

D1 (0-15cm) 32,56 32,54 33,15 33,89

D2 (15-30cm) 33,34 33,35 33,27 34,47

D3 (30-45cm) 31,53 33,52 34,46 34,36

PLODORED (P) DUBINA (D) PxD

LSD 0,05 0,50 0,43 0,86

U površinskom sloju zemljišta (0-15 cm), prosečna vrednost opneno-kapilarnog kapaciteta u periodu ispitivanja, bila je veća u tropoljnom plodoredu K-P-S za 0,74 zapreminska % u odnosu na tropoljni plodored K-S-P, za 1,35 zapreminskih % u odnosu na dvopoljni plodored K-P i za 1,33 zapreminska % u odnosu na monokulturu. Slično je i u sloju od 15-30 cm, gde je prosečna vrednost opneno-kapilarnog kapaciteta za sve godine ispitivanja ponovo veća u tropoljnom plodoredu K-P-S u odnosu na ostale sisteme gajenja i to za 1,20 zapreminskih % u odnosu na tropoljni plodored K-S-P,

34 za 1,12 zapreminskih % u odnosu na dvopoljni plodored KP i za 1,13 zapreminskih % u odnosu na MK. U trećem sloju zemljišta od 30-45 cm, opneno-kapilarni kapacitet je imao najveću vrednost u tropoljnom plodoredu K-S-P. U poređenju sa ostalim sistemima gajenja vrednost je veća za 0,10 zapreminskih % u odnosu na tropoljni plodored K-P-S, za 0,94 zapreminskih % u odnosu na dvopoljni plodored K-P i za 2,93 zapreminska % u odnosu na MK. Na osnovu rezultata LSD testa, u sloju zemljišta od 0-15 cm, tropoljni plodored K-P-S se statistič- ki značajno razlikovao od monokulture i dvopoljnog plodoreda K-P. U sloju od 15-30 cm, tropoljni plodored K-P-S se značajno razlikovao u odnosu na sve ostale sisteme gajenja. Dok je na dubini od 30-45 cm tropoljni plodored K-S-P, imao značajno veći opneno kapilarni kapacitet u odnosu na dvopoljni plodored i monokulturu. Plodoredi imaju značajnu ulogu u poboljšanju opneno-kapilarnog kapaciteta zemljišta tako što omo- gućavaju pokrivenost zemljišta, poboljšavaju strukturu zemljišta i povećavaju sadržaj organske materije u zemljištu, što omogućava bolju absorpciju i veći vodni kapacitet (BIO Inteligence Service, 2014). Kao opravdanje za manju poroznost i veći opneno-kapilarni kapacitet zemljišta u tropoljnim plodoredima u poređenju sa monokulturom može se naći u građi korenovog sistema kukuruza (Gregory, 1994). Kako ističe Gregory (2006) u zavisnosti od korenovog sistema i načina upravljanja SADRŽAJ žetvenim ostatcima može doći do povećanja učešća pora u zemljištu. Korenov sistem kukuruza je mnogo jači i razvijeniji u poređenju sa korenovim sistemom soje ili pšenice, pa samim tim bolje pro- 01 žima zemljište i dopire dublje. Prema tome, korenov sistem kukuruza omogućava formiranje većeg 02 broj pora u zemljištu, kao i pora šireg prečnika, ali se u njima zadržava manja količina pristupačne 03 vode, odnosno to je voda koja otiče pod uticajem sile gravitacije. Poroznost zemljišta je promenljiva veličina, naročito u slojevima koji se obrađuju i u kojima se razvija veći deo korenovog sistema bilja- 04 ka (Bošnjak i Pejić, 1997). Zemljišta u kojima se usevi gaje u plodoredu imaju manji udeo pora nego 05 zemljišta na kojima se kukuruz gaji u monokulturi (Fuentes et al., 2009). 06 ZAKLJUČAK 07 08 Na osnovu rezultata može se zaključiti da plodored, pre svega tropoljni, ima pozitivan uticaj na povećanje opneno-kapilarnog kapaciteta zemljišta, dok ne pokazuje značajni efekat na ukupnu 09 poroznost u odnosu na monokulturu kukuruza. Ove zaključke treba uzeti sa rezervom, jer da bi se 10 dobili precizniji rezultati potrebno je da se završi nekoliko rotacija u plodoredu i potrebno je pratiti 11 dinamiku i uzimati uzorke zemljišta u različitim fazama razvoja biljaka. 12 ZAHVALNICA 13

Ovaj rad je rezultat projekta TR 31037 koje finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog 14 razvoja Republike Srbije. 15 16 17 18 19

35 LITERATURA

1. Aziz I., Mahmood T., Raut Y., Lewis W., Islam R., Weil R.R. (2009): Active organic matter as a simple measure of field soil quality. ASA Internation Meetings, Pittsburg, PA. 2. Aziz I., Ashraf M., Mahmood T., Islam K. R. (2011): Crop rotation impact on soil quality. Pakistan Journal of Botany. 43 (2): 949-960. 3. BIO Intelligence Service (2014). Study on soil and water in a changing environment. BIO Intelligence Service with support from Hydrologic. Final report to European Commission - DG Environment. 4. Bošnjak Đ. i Pejić B. (1997): Određivanje poroznosti zemljišta. U: Metodi istraživanja i određivanja fizič- kih svojstava zemljišta. Jugoslovensko društvo za proučavanje zemljišta, komisija za fiziku zemljišta, Novi Sad. 59-68. 5. Chan K. Y. And Heenan D. P. (1996): The influence of crop rotation on soil structure andsoil physical properties under conventional tillage. Soil & Tillage Research. 37:113- 125. 6. 6. Gregory P. J. (1994): Root growth and activity. In: Physilogyand determination of crop yield.(Ed)Boote K. J., Bennett J. M., Sinclair T. R., Paulsen G. M. Madison, WI: ASA, CSSA and SSSA. 65-93. 7. Gregory P. J. (2006): Roots, rhizosphere and soil: the route to abetter understanding of soil science? European Journal of Soil Science. 57: 2-12. 8. Fuentes M., Govaerts B., De Leon F., Hidalgo C., Sayre K. D., Etchevers J., Dendooven J. (2009): Fourteen years of applying zero and conventional tillage, crop rotation and residue managements systems and its effect on physical and chemical soil quality. European Journal of Agronomy.30: 228-237. 9. Islam K. R. and Weil R. R. (2000): Land use effects on soil quality in a tropic forest ecosystem ofBan- gladesh. Agriculture, Ecosystems& Environment. 79: 9-16. 10. Karlen D. L., Hurly E. G., Andrews S.S., Cambardella A. C., Meek W.D., Duffy M. D., Mallarino A. P. (2006): Crop rotation effect on soil quality on three norther corn/soybean belt location. Agronomy Journal. 98: 484-495. 11. Oades J.M. (1993): The role of biology in the formation, stabilisation and degradation of soil structure. Geoderma. 56: 377-400. 12. Stojković l., Belić B., Molnar I., Džilitov S., Smiljanski K. (1976): Uticaj obrade, đubrenja i plodosmene na promene nekih fizičkih osobina zemljišta na černozemu. Zemljište i Biljka. 25 (3): 165-182.

36 Influence of crop rotation on water and air properties of soil

ABSTRACT

Crop rotation can improve soil structure, decrease weed infestation, increase productivity and grain yield, but we do not know much about influnce of crop rotation on water and air properties of soil. In period from 2009 to 2012 we set up experiment on experimental field of Maize Research Institut „Zemun Polje“ where we examined effect of different crop rotations on total porosity and pellicular capillary capacity. In experiment we had four types of crop rotation: maize continuous cropping (MM), maize-w- heat rotation (MW), maize-soybean-wheat rotation (MSW) and maize-wheat-soybean rotation. In autumn, after crop harvest, we were take soil samples for measuring of total porosity and pellicular capillary capacity. Samples were collected from three depth: 0-15cm, 15-30 cm and 30-45 cm by cylinders of Kopecky.

Based on average value, the highest total porosity in first two layer was measured in MW rota- SADRŽAJ tion and in third layer from 30-45 cm in MM. The highest pellicular capillary capacity in first and se- 01 cond layer was measured in MWS rotation and in third layer from 30-45 cm in MSW rotation. Based on these data, we can conclude that crop rotations haven’t got impact on porosity increase, but it 02 can influence water distribution in soil and increase pellicular capillary capacity. 03 Key words: crop rotation, maize, wheat, soybean, total porosity 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

37 38 Mehanički sastav deposola TENT-a B i njegovo prostorno variranje

Branka Žarković, Vesna Radovanović, Ljubomir Životić Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu, Nemanjina 6, Zemun [email protected]

IZVOD Projekat TR 31006 Ministarstva nauke, prosvete i tehnološkog razvoja - ”Ispitiva- nje mogućnosti korišćenja kontaminiranih voda za gajenje alternativnih, zdravstveno bezbednih žita” – istražuje mogućnost korišćenja voda potencijalno kontaminiranih toksičnim metalima za navodnjavanje kvinoje (Chenopodium quinoa Wild ), heljde (Fagopyrum esculentum Moench.) i pšenice krupnik (Triticum spelta L.). Ispitivanja se vrše na lokalitetu deponije pepela termoelektrane Nikola Tesla B u Obrenovcu, na zemljištu tipa deposol. Voda koriščena SADRŽAJ za zalivanje se filtrira kroz pepelište pomenute termoelektrane i promenljivog je kvaliteta. Ovakva istraživanja obuhvataju praćenje promena odgovarajućih parametara u sistemu ze- 01 mljište/biljka/vode za navodnjavanje. Pored ispitivanja kvaliteta voda za navodnjavanje, 02 određivana su fizičko-hemijska svojstva zemljišta pre postavljanja ogleda kao i posle berbe 03 navedenih useva. Deposoli su zemljišta koja mogu da se karakterišu različitim mehaničkim sastavom, kako po dubini profila, tako i na malim rastojanjima u prostoru, koji može biti 04 veoma heterogen. Samim tim i osobine deposola će biti u velikoj zavisnosti od mehaničkog 05 sastava. U okviru rada su prikazani rezultati analiza mehaničkog sastava zemljišta. Rezultati 06 nam ukazuju na veliku heterogenost ispitivane površine sa aspekta mehaničkog sastava. Sa- držaj gline varira od 15 do 50%, peska od 7 do 77%. Dobijeni rezultati su prikazani u prostoru, 07 korišćenjem geografskog informacionog sistema (GIS). 08 Ključne reči: mehanički sastav, geografski informacioni sistem 09 10 UVOD 11 12 Koncept projekta TR 31006 Ministarstva nauke, prosvete i tehnološkog razvoja - ”Ispitivanje moguć- nosti korišćenja kontaminiranih voda za gajenje alternativnih, zdravstveno bezbednih žita” – istražuje mo- 13 gućnost korišćenja voda potencijalno kontaminiranih toksičnim metalima za navodnjavanje pšenice 14 krupnik (Triticum spelta L.), heljde (Fagopyrum esculentum Moench.) i kvinoje (Chenopodium quinoa Wild). 15 Krupnik (Triticum spelta L.) je veoma stara vrsta pšenice. Gaji se radi zrna (ploda) koje je obavijeno 16 plevicama. Krupnik se donekle razlikuje od obične pšenice. Pre svega, razvija snažniji korenov sistem, tako da ova vrsta žita bolje koristi hranljive materije i može se gajiti na manje plodnim zemlji- 17 štima. Krupnik je manje zahtevan prema agroekološkim uslovima nego obična pšenica. Tolerantan 18 je na mnoge bolesti koje napadaju pšenicu i druga žita. 19

39 Heljda (Fagopyrum esculentum Moench.) je drevna vrsta žita koja se u Kini gaji više od hiljadu godina. Gaji se radi plodova orašica velike upotrebne vrednosti. Heljda se koristi i kao povrće (list). Morfološki se razlikuje od ostalih žita jer pripada drugoj botaničkoj porodici. Heljda je usev prolećne do kasne letnje setve, odlično uspeva u nešto vlažnijim i prohladnim klimatskim uslovima, kakvi vladaju u brdsko-planinskim područijima. Osetljiva je na niske temperature. U pogledu zemljišta nije probirljiva. Kvinoja (Chenopodium quinoa) potiče iz regiona Anda. U visoravnima Anda poljoprivredna proizvodnja odigrava se pri vrlo nepogodnim uslovima koji uključuju sušu, povišeni salinitet zemljišta, mraz, vetar i grad. Kvinoja se adaptirala na te nepovoljne uslove, visoka tolerantnost na nekoliko abiotičkih stesova i velika genetička variabilnost predstavljaju uslove za gajenje ove žitarice i pri drugim klimatskim uslovima u drugim delovima sveta (Adolf et al., 2013). Gajenje kvinoje povezano je sa proizvodnjom zdravstveno bezbedne hrane, te je izabrana za kulturu koja će osigurati izvor hrane u 21. veku (FAO, 2006). Ispitivanja se vrše na lokalitetu deponije pepela termoelektrane Nikola Tesla u Obrenovcu. Navod- njavanje se vrši vodom iz kanala za odvođenje suvišnih voda koji se proteže duž eksperimentalne parcele. Ogled je postavljen na zemljištu tipa deposol. Deposoli su zemljišta koja nastaju nasipanjem, pri zemljanim radovima, ili odlaganjem na određeno mesto, jalovinskog materijala iz raznih rudnika (Dugalić i Gajić, 2013). Zemljište predstavlja trofazni polidisperzni sistem koji se sastoji iz čvrste, tečne i gasovite faze. U sastav čvrste faze ulaze dve vrste čestica: mehanički elementi i strukturni agregati. Mehanički sastav zemljišta predstavlja procentualni sadržaj mehaničkih elemenata u zemljištu i to je jedna od najvažnijih fizičkih osobina zemljišta (Živković i Đorđević, 2003). Mehanički elementi su odvojeni komadi stena i minerala, kao i čestica organske materije koji se u većini zemljišta međusobno povezuju u strukturne agregate (Živković i Đorđević, 2003). Podaci o mehaničkom sastavu indirektno i direktno ukazuju na mnoge osobine zemljišta. On utiče na tok mnogih procesa u zemljištu kao i na većinu njegovih fizičkih, vodno-vazdušnih i toplotnih osobina, fizičko-mehaničkih osobina, kao i na neke hemijske osobine, adsorpcijsku i bufernu sposobnost, hranljivi režim i plodnost zemljišta. Njegov indirektni uticaj se odražava na rokove izvođenja poljoprivrednih i meliorativnih radova, uslove obrade zemljišta, količine đubriva (Gajić, 2006). Postanak određenih mehaničkih elemenata je različit, kao i njhove osobine. Čestice gline se karakterišu osobinama lepljivosti, bubrenja, skupljanja, koagulacije, peptizacije i adsorpcije jona iz zemljišnog rastvora, koje odsustvuju u drugim frakcijama. U frakciji gline se nalazi pretežan deo biljkama pristupačnih hraniva (Živković i Đorđević, 2003). Postoje mnogobrojni načini prikazivanja rezultata mehaničke analize. Za poljoprivredne svrhe rezultati mehaničke analize se najčešće predstavljalju preko teksturnih klasa (Lal and Shukla, 2004). Promene mehaničkog sastava u prostoru mogu da se prikazuju i prate primenom geografskog informacionog sistema (GIS). U toku prethodne tri decenije razvile su se informacionih tehnologija (GIS, modeliranje, globalni pozicioni sistemi (GPS), daljinska detekcija), koje su proizvele značajan uticaj na pristupe prouča-

40 vanju, posmatranju i planiranju prirodnih resursa. Najjednostavnija definicija smatra GIS kompju- terskim sistemom sposobnim da čuva i koristi podatke koji opisuju Zemljinu površinu i njenu unu- trašnjost (ESRI, 1995).

MATERIJAL I METODE RADA

Izabrano ogledno polje nalazi se na lokalitetu deponije pepela termoelektrane Nikola Tesla B, u blizini Obrenovca na 44°37’58’’ SGŠ i 20°2’34’’ IGD. Degradirano zemljište je nastalo usled izvođe- nja građevinskih radova na izgradnji Termoelektrane. Veličina osnovne parcele iznosi 20 m x 60 m = 120 m2 Mehanički sastav određivan je metodom prosejavanja (sita) i sedimentacije (Živković, 1966). Ova metoda određivanja mehaničkog sastava se sastoji iz hemijske, mehaničke i termičke dezagregacije, prosejavanja i sedimentacije čestica u mirnoj vodi. Ukupno 38 zemljišnih uzoraka sa dubine 0-20 cm je ispitivano u dvogodišnjem periodu. Teksturne klase su određivane uz pomoć teksturnog trougla (Soil Survey Division Staff, 1993).

Prostorni prikaz rezultata mehaničkog sastava napravljen je uz pomoć ArcGIS 9.2. (ESRI, 1995) SADRŽAJ metodom inverznih ponderisanih rastojanja (IDW-inverse distance weight, Shepard, 1968). 01 REZULTATI I DISKUSIJA 02 03 Rezultati ispitivanja mehaničkog sastava deposola su veoma heterogeni. Ukupan broj od 38 uzoraka pokazuje visok koeficijent varijacije za sve ispitivane frakcije. Kod sadržaja gline koeficijent 04 varijacije iznosi 21,3% što predstavlja i najnižu vrednost među ispitivanim frakcijama. Nakon frakcije 05 gline po veličini koeficijenta varijacije, frakcije fizičke gline i sitnog peska, imaju vrednost od 23,8% 06 i 28,9%, respektivno. Koeficijent varijacije frakcije praha iznosi 32,6%, dok je kod ukupnog peska 07 njegova vrednost 36,2%. U prilog ovome pokazuju i podaci da na oglednom polju sadržaj ukupnog peska varira od 4,3 do 77,8%, a sadržaj praha od 9,1 do 47,8%. slična amplituda u rezultatima se javlja 08 i kod frakcije gline, 13,1 do 51,5%. 09 Ipak, ovako velike varijacije u ispitivanim uzorcima se značajno umanjuju ukoliko se odstrane 10 dva uzorka koji značajno odskaču po svojim vrednostima, a predstavljaju obode ispitivnog ogleda. 11 Rezultati ovako heterogenog mehaničkog sastava koji ima većinu svojih frakcija van normal- 12 ne distribucije podataka možemo prikazati pomoću više različitih grafička prikaza. Prvi prikaz je 13 korišćenjem teksturnog trougla u kojem se uočava vizuelno kojim teksturnim klasama pripadaju 14 ispitivani uzorci (slika 1). 15 16 17 18 19

41 60,00 50,00 40,00 30,00 vol. % 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

50,00

40,00

30,00

vol. % 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 vol. % 30,00 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50

cm -100 -120 -125 -120 -140 -140 -155 -160 -160 -150 -180 -190 -200 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 Slika 1. Teksturni trougao0 (Soil Survey Division Staff. 1993) sa prikazanim teksturnim klasama (n=38)

-50 -110 -115 -100 -130 -120 cm -140 -160 -160 -175 -150 -195 -205 -200 -250 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50 -95 -95 -100 -105 cm -100 -120 -120 -140 -140 -155 -150 -150

Na malo različit-200 način, isti ovi podaci mogu da semeseci prikažu i uz pomoć histograma koji ukazuje na broj uzorka po teksturnim klasama (slika 2).

Slika 2. Broj uzoraka koji odgovara određenim teksturnim klasama na ispitivanoj lokaciji (n=38)

14 13 13

10 8 broj 8 uzoraka 6

4 2 2 1 1 0 Praškasta Glina Glinovita Praškasto Peskovito Peskovita glina ilovača glinovita glinovita ilovača ilovača ilovača

60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-60 cm

-1 40 ь ден

-2 30 м 2

гСО 20

ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП Treći način prikazivanja istih podataka o mehaničkom sastavu oglednog polja je preko pravljenja mapa različitih mehaničkih frakcija u GIS okruženju (slika 3). Tek nakon ovakva tri načina prikazivanja podataka o mehaničkom sastavu određenog zemljišta se može imati i predstava o ovoj osobini zemljišta. Ovakav pristup posmatranju ove veoma bitne fizičke osobine zemljišta je neophodan za one lokacije koje su heterogene u svojim osobinama. U slučaju homogenih celina dovoljan je samo jedan od ovih prikaza ili mali tabelarni osvrt da prikaže ovu osobinu.

Slika 3. Prostorni raspored sadržaja praha, peska i gline na ispitivanoj lokaciji dobijeni IDW tehnikom SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

43 ZAKLJUČAK

Mehanički sastav predstavlja jednu od najvažnijih fizičkih osobina zemljišta i odličan je pokazatelj mnogih karakteristika zemljišta. Njegova homogenost je veoma bitna prilikom postavljanja i izvođenja ogleda jer se tako smanjuje uticaj ‘greške’ heterogenosti zemljišnog pokrivača na biljlnu proizvodnju. Deposoli su zemljišta koja mogu da se karakterišu različitim mehaničkim sastavom, kako po dubini profila, tako i na malim rastojanjima u prostoru, koji može biti veoma heterogen. Samim tim i osobine deposola će biti u velikoj zavisnosti od mehaničkog sastava. Dubokom obradom i rigolovanjem može se samo do izvesne mere uskladiti varijabilnost ove osobine zemljišta. Veoma je bitno da se odredi mehanički sastav pred postavku ogleda i da se tako utvrdi njegov potencijalni uticaj na biljnu proizvodnju. Na ispitivanoj lokaciji mehanički sastav i njegove frakcije variraju u širokom dijapazonu tako da prikazivanje ovih podataka uslovljava nume- rički, grafički i prostorni prikaz ove osobine zemljišta, kako bi se imala potpuna predstava.

ZAHVALNICA

Istraživanja predstavljena u ovom radu finansirana su sredstvima projekta TR31006 koji čini deo programa Tehnološkog razvoja Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja.

LITERATURA 1. Adolf, V.I., Jacobsen, S., Shabala, S. 2013. Salt tolerance mechanisms in quinoa (Chenopodium quinoa Willd.). Environmental and Experimental Botany 92, pp. 43-54. 2. Dugalić, G. i Gajić, B. 2012. Pedologija. Čačak: Agronomski fakultet; Kragujevac: Univerzitet, Grafika Jureš. – 295 str. 3. Gajić, B. (2005). Fizika zemljišta. Praktikum, Beograd, Poljoprivredni fakultet, Beograd-Grafoprint, 185 str. 4. Lal, R. and Shukla, M.K. (2004). Principles of Soil Physics. Marcel Dekker, New York, 716 pp. 5. ESRI (1995). Understanding GIS – The ARC/INFO Method. Environmental Systems Research Institute, Inc., published by John Wiley & Sons Inc, New York. 6. Shepard, D. (1968). A two-dimensional interpolation function for irregularly-spaced data, Proc. 23rd National Conference ACM, ACM, 517-524. 7. Soil Survey Division Staff. 1993. Soil survey manual. Soil Conservation Service. U.S. Department of Agriculture Handbook 18. 8. Živković, M. (1966). Uporedna ispitivanja raznih metoda pripreme beskarbonatnih zemljišta za meha- ničku analizu. Zemljište i biljka, vol. 15, br. 3, 381-407, Beograd. 9. Živković, M. i Đorđević, A. (2003). Pedologija, knjiga I, Geneza, sastav i osobine zemljišta. Beograd: Poljoprivredni fakultet Univerziteta, (Beograd: Rubikon), 291 str.

44 Particle size distribution of deposol within TENT B and it’s spatial variation

ABSTRACT

The project TR31006 of the Ministry of Science, education and technologiacal development en- titled: ”Investigation of the possibility to use contaminated water in growing alternative, healthy cereals” is studying the possibility to use irrigation water potentionally contaminated with toxic elements in the production of spelt (Triticum spelta L.), buckwheat (Fagopyrum esculentum Moench.) and quinoa (Chenopodium quinoa Wild). The research within the Project were conducted at the location of ash deposits of thermo-power Nikola Tesla B in Obrenovac, on Deposol soil type. Irrigated water is percolated throughout the ash deposits of mentioned thermo-power and it has a variable quality. This research includes monitoring of the parameters in the soil-plant-irrigation water system. In addition to water quality determination, soil physical and chemical properties were examined before the trials and after the harvest of above mentioned crops. Deposols can be characterized by different mechanical composition, in different depth of profiles and with short distances in space, SADRŽAJ which can be very heterogeneous. Therefore the characteristics of Deposols can greatly depend on the mechanical composition. In this paper are presented the results of particle size distribution. 01 The results indicate the high heterogenity of the experimental site by means of particle size distri- 02 bution, clay content varies between 15 and 50%, and sand content between 7 and 77%. The obtained 03 results are presented spatially using geographic information system (GIS). 04 Key words: particle size distribution, geographic information system 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

45 46 Sadržaj teških metala u zemljištu pod vinogradima Šumadijskog rejona

Jordana Ninkov1, Jovica Vasin1, Stanko Milić1, Jelena Marinković1, Darko Jakšić2, Dušana Banjac1, Milorad Živanov1 1Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad [email protected] 2Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine, Grupa za vinogradarstvo i vinarstvo, Nemanjina 22-26, Beograd

IZVOD U cilju karakterizacija zemljišta za dobijanje oznake geografskog porekla vina, urađena su detaljna pedološka i agrohemijska istraživanja u Šumadijskom vinogradar- skom rejonu. Ukupno je prikupljeno 158 uzoraka zemljišta koji reprezentuju 44 ha, na

10 lokaliteta, sa dve dubine (0-30 i 30-60 cm). Za svaki lokalitet uzet je po jedan uzorak SADRŽAJ kontrole na dve dubine. Sve ispitivane parcele vinograda su georeferencirane kao relane 01 površine. U prikupljenjim uzorcima urađen je ukupni (razaranje sa HNO3 + H2O2) i pristu- pačni (EDTA) sadržaj: Cu, Mn, Zn, As, Cd, Cr, Ni i Pb. Ukupni sadržaj Hg urađen je direk- 02 tnom metodom iz čvrstog uzorka. Nijedan uzorak ne prelazi MDK za sadržaj: Zn, As, Cd, 03 Pb i Hg. Pristupačan sadržaj Zn je relativno nizak i kreće se u opsegu 0,5-5,8 mg/kg. Jedna 04 četvrtina analiziranih površina pod vinogradima u ekspolataciji je opterećena povišenim sa- držajem bakra iznad kritične koncentraciji od 60 mg/kg, ali je površina sa sadržajem Cu pre- 05 ko MDK veoma mala. Ne postoje površine na nivou fitotoksičnog sadržaja bakra (50 mg/kg za 06 pristupačan sadržaj). Značajan deo uzoraka prelazi propisanu vrednost MDK za sadržaj nikla 07 i hroma, koji su geohemisjkog porekla. Blizu 30% površina ima sadržaj nikla preko MDK. Pri- stupačan sadržaja nikla je nizak. U istraživanju 10% analiziranih površina prelazi MDK prema 08 sadržaju hroma. Maksimalna vrednost istraživanja iznosi 108,7 mg/kg, što je vrednost bliska 09 MDK. U svim analiziranim uzorcima, sadržaj pristupačnog hroma je ispod granice detekcije 10 od 0,5 mg/kg. Ispitivana zemljišta su visokokvalitetna i pogodna za proizvodnju zdravstveno ispravnog grožđa, pa sam tim i vina. 11 Ključne reči: zemljište, vinogradi, teški metali 12 13 14 15 16 17 18 19

47 UVOD

Proizvodnja kvalitetnog grožđa i vina započinje optimalnim korišćenjem zemljišta u skladu sa lokalnim klimatskim uslovima. Zemljište u vinogradarskoj proizvodnji predstavlja esencijalni deo šireg koncepta terroir koji u jednoj reči sažima sve specifične uticaje različitih tipova zemljišta, nad- morske visine, položaja prema suncu, položaja i nagiba vinograda i dr. Vinova loza se gaji na velikim globalnim površinama različitih zemljišta, kroz dugu istoriju. Struktura zemljišta i njegov hemijski sastav određuju kvalitet grožđa i samim tim, posredno i kvalitet vina. Uticaj kvaliteta zemljišta na karakter i ukus vina je dokazan u velikom broju savremenih studija (Fraga et al., 2014; Roullier-Gall et al., 2014). Izrazom “teški metali” se označava grupa elemenata koja ispoljava veliku toksičnost po žive organizme. U našem zakonodavstvu za poljoprivredno zemljište (Sl. Glasnik RS 23/94), ovi elementi su označeni kao štetne (Cu, Zn i B) i opasne materije (Cd, Pb, Hg, As, Cr, Ni, F). Neki od ovih elemenata su biogeni elementi Cu, Zn, Co i esencijalni za biljne i životinjske organizme, ali istovremeno u velikim koncentracijama, mogu biti toksični po živi svet. Glavni izvor ovih elemenata za biljke predstavlja zemljište. Iz ovog razloga je veoma važno poznavati sadržaj i distribuciju mikroelemenata i teških metala u zemljištu (Kabata-Pendias and Pendias, 2001). Na osnovu velikog broja istraživanja, nedvosmisleno je dokazano da poznavanje ukupnog sadr- žaja metala u životnoj sredini nije dovoljan podatak za poimanje geohemijskih (mobilnost, reaktiv- nost) i bioloških (pristupačnost, toksičnost) osobina metala. Iz ovog razloga, razvijaju se i primenjuju nove sofisticirane metode: unapređene tehnike uzorkovanja zemljišta, instrumentalne analitičke tehnike i matematičko modeliranje (Landner and Reuther, 2005). U cilju karakterizacije zemljišta za dobijanje oznake gografskog porekla vina, urađena su detaljna pedološka i agrohemijska istraživanja Šumadijskog vinogradarskog rejona (Ninkov i sar., 2014). Važan deo ovih istraživanja je i sadržaj teških metala u zemljištu, u cilju definisanja eventualnih ograničenja proizvodnje, ukoliko postoji povišen sadržaj teških metala koji bi mogli biti prepreka i proizvodnji zdravstveno ispravnog grožđa i vina.

MATERIJAL I METODE RADA

Terenski radovi U okviru istraživanja analizirano je zemljište deset proizvođača iz Šumadijskog vinogradarskog rejona. Posmatrano je ukupno 42 proizvodne parcele veličine od 0,1 do 4,5 ha. Ukupna analizirina po- vršina iznosi 44 ha. Sa proizvodnih parcela prikupljeni su uzorci pomoću agrohemijske sonde na dve dubine: 0-30 i 30-60 cm, po metodologiji za kontrolu plodnosti (Kastori i sar., 2006). U cilju određivanja specifičnosti zemljišta pod vinogradima, za svaki ispitivan lokalitet, uzet je po jedan uzorak kontrole (fona) pomoću agrohemijske sonde sa dve dubine, 0-30 i 30-60 cm. Ovi uzorci uzimani su sa okolnog zemljišta obližnjih šuma, koje nije istorijski bilo pod vinogradima. U okviru celog istraživanja ukupno je prikupljeno 158 pojedinačnih uzoraka zemljišta. Svaka kontrola je georeferencirana GPS koordinatama kao tačka. Svaka ispitivana parcela je obeležena GPS koordinatama kao realna površina. Georeferenciranje uzoraka zemljišta i parcela urađeno je pomoću ure- đaja GPS receivers (Trimble GPS GeoXH 3000, Trimble GPS Juno SC, Terrasync Professional software).

48 Laboratorijska ispitivanja Uzorci prikupljeni na terenu su vazdušno sušeni, a zatim samleveni u mlinu za zemljište do ve- ličine granula < 2 mm, prema SRPS/ISO 11464:2004. Ukupni sadržaj teških metala: Co, Cu, Mn, Zn, As,

Cd, Cr, Ni i Pb određen je nakon mikrotalasne digestije uzoraka sa koncentrovanom HNO3 i H2O2 (5 : 10), u odnosu čvrsta faza : rastvor za digestiju 1 : 12, postepenim zagrevanjem do 1800C u ukupnom trajanju od 55 min., na aparatu Milestone Vario EL III. Iz pripremljenog uzorka, sadržaj metala je određen metodom indukovano kuplovane plazme na ICP-OES VistaPro Varian. Za proveru tačnosti primenjene metode, periodično je korišćen BCR referentni materijal CRM-141R za digestiju carskom vodom. Dobijene vrednosti su varirale u opsegu od ± 10% od sertifikovanih vrednosti. Određivanje pristupačnih količina mikroelemenata i teških metala ekstrakcijom sa EDTA ura- đeno je prema EDTA Procedura BCR European Commission, JRC, CRM 484, metodom indukovane kuplovane plazme ICP – OES. Za proveru tačnosti primenjene metode, periodično je korišćen CRM 484 referentni materijal. Sadržaj žive određen je direktnom metodom iz čvrstog uzorka na aparatu Direct Mercury Analy- zer DMA 80 Milestone. Za proveru tačnosti primenjene metode, periodično je korišćen BCR referentni materijal 143R. Dobijene vrednosti su varirale u opsegu od ± 5% od sertifikovanih vrednosti. SADRŽAJ Obrada rezultata istraživanja 01 Obrada podataka istraživanja i geostatistika urađena je u Geografskom Informacionom Sistemu: GIS (ESRI ArcEditor 10). 02 03 REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA 04 Za sadržaj kobalta i mangan nije propisana MDK. Sadržaj Co i Mn se nalazi na nivou koji je uobičajen 05 za poljoprivredna zemljišta (Tabela 1). Ukupan sadržaj mangana u zemljištu je verovatno poreklom iz 06 matičnog supstrata. Ukupni sadržaj cinka je ispod propisane granice za MDK u svim ispitivanim uzorcima. Posmatrano 07 područje, generalno, ima nizak sadržaj pristupačnog cinka (Tabla 2). Nizak sadržaj cinka u zemljštu vi- 08 nograda je prirodna posledica siromašnog matičnog supstrata ovim elementom. Zemljišta kontrolnih 09 uzoraka iz obližnjih šuma su, takođe, siromašna pristupačnim cinkom i on se smanjuje duž pedološkog profila. Iako je nizak sadržaj pristupačnog cinka prirodna karakteristika posmatranog zemljišta, zbog 10 njegove važne uloge u ostvarivanju stabilnih i kvalitetnih prinosa grožđa, potrebno je primenjivati foli- 11 jarnu prihranu odgovarajućim cinkovim folijarnim đubrivima. 12 Tabela 1. Vrednosti za ukupni sadržaj štetnih materija u mg/kg 13

cm Vrednost Co Cu Mn Zn 14 Maks. 20,8 95,4 1150,0 107,8 15 Min. 9,6 24,6 471,5 54,6 0-30 16 Sred. ±STD 13,4±2,3 48,5±19,7 689,8±154,5 70,7±11,1 17 Maks. 17,4 102,2 807,0 92,8

Min. 4,7 23,1 364,2 37,7 18 30-60 Sred. ±STD 12,5±2,9 42,6±16,3 610,1±113,0 66,5±11,5 19 MDK / 100,0 / 300,0

49 Zemljišta na kojima se gaji vinova loza su posebno ugrožena od potencijalnog zagađenja bakrom, usled dugotrajne primene zaštitnih sredstava na bazi bakra. Iako bakar nije primarno fitotoksičan po vinovu lozu, postoji niz negativnih efekata njegove prekomerne koncentracije koji direktno utiču na smanjenje plodnosti zemljišta. Visoke koncentracije bakra mogu da stvore sterilne uslove u zemljištu, koji za posledicu imaju niz poremećaja u normalnom kruženju materije i funkcijama zemljišta (Ninkov i sar., 2010). U okviru ovog istraživanja, utvrđeno je da je jedna četvrtina analiziranih površina pod vinogradima u ekspolataciji opterećena povišenim sadržajem bakra iznad kritične koncentraciji prema literaturi od 60 mg/kg (Schramel et al., 2000) za ukupni sadržaj (Grafikon 1). Povoljna situacija u istraži- vanju je da je zastupljena veoma mala površina sa sadržajem bakra preko MDK (0,3 ha ili 0,7% ispitivanih površina) (Grafikon 1). Prema kriterijumu potencijalne fitotoksičnosti (Novoa-Mundoz et al., 2007) koja podrazumeva udeo pristupačnog bakra u ukupnom preko granice od 36%, zastupljena je, takođe, mala površina (2 ha ili 4,6% ispitivanih površina). U istraživanju ne postoje površine sa sadržajem bakra na fitotoksičnom nivou od 50 mg/kg (Ubavić i Bogdanović, 1995) za pristupačan sadržaj (Tabela 2). Budući da je jedna četvrtina ispitivanih površina na nivou iznad kritične koncentracije, neophodno je preduzimanje preventivnih mera u smislu racionalizacije primene fungicida na bazi bakra.

Grafikon 1. Sadržaj ukupnog Cu u zemljištu ispitivanih parcela u sloju zemljišta 0-30 cm

50 Tabela 2. Vrednosti za pristupačni sadržaj štetnih i opasnih materija u mg/kg

cm Vrednost Co Cu Mn Zn As Ni Pb

Maks. 4,3 32,2 381,6 5,8 1,2 9,3 26,5

Min. 0,6 0,9 17,5 0,5 0,6 0,5 1,2 0-30 Sred. 2,5 11,7 159,5 1,8 0,8 3,7 4,5 ±STD ±0,9 ±8,4 ±80,2 ±1,2 ±0,2 ±1,8 ±3,6 Maks. 4,0 36,6 268,9 6,2 0,9 8,4 10,1

Min. 1,0 1,4 3,6 0,5 0,5 0,6 0,7

30-60 Sred. 2,6 8,1 130,5 1,3 0,7 3,5 3,4 ±STD ±0,8 ±7,3 ±80,7 ±1,1 ±0,2 ±1,8 ±1,6

U čitavom istraživanju, nijedan od ispitivanih uzoraka ne prelazi propisanu MDK prema sadržaju: arsena, kadmijuma, olova i žive (Tabela 3). Sadržaj Cd nije detektovan u svim uzorcima, odnosno nalazi se ispod granice detekcije od 0,5 mg/kg (Tabela 3). U ovom istraživanju, značajan deo uzoraka prelazi propisanu vrednost MDK za sadržaj nikla i hroma, koji su geohemisjkog porekla. Od ukupno 44 ha, 12,7 ha ili blizu 30% površina ima sadržaj nikla preko SADRŽAJ MDK. Sve ove ispitivane parcele imaju povišen sadržaj nikla u oba sloja zemljišta (Tabela 3). Na osnovu niskog pristupačnog sadržaja nikla (Tabela 2) i niskog udela pristupačnog sadržaja u ukupnom (ispod 01 10%), može se zaključiti da je poreklo nikla geohemijsko i da on potiče od matičnog supstrata na kome 02 se obrazovalo posmatrano zemljište (Dozet i sar., 2011) Postojeća niska koncentracije pristupačnog nikla, ne predstavlja potencijalnu opasnost po agroekosistem. Sadržaj nikla je povišen i u uzorcima kontrola, 03 što dokazuje njegovo geohemijsko poreklo. 04 U ovom istraživanju 4,3 ha ili 10% analiziranih površina prelazi MDK prema sadržaju hroma. Mak- 05 simalna vrednost istraživanja iznosi 108,7 mg/kg, što je vrednost bliska MDK (Tabela 3). U svim analizi- 06 ranim uzorcima, sadržaj pristupačnog hroma je ispod granice detekcije od 0,5 mg/kg. Na osnovu ovako niskog sadržaja pristupačnog hroma, može se zaključiti da je povišeni sadržaj ukupnog hroma geohe- 07 mijskog – prirodnog porekla. Povišen sadržaj hroma potiče od matičnog supstrata na kome se zemljište 08 obrazovalo (Kabata-Pendias and Pendias, 2001). Na lokalitetima gde je zabeležen povišen sadržaj hro- 09 ma i u uzorcima uzetim kao kontrole za fonski - prirodni sadržaj teških metala, on je takođe povišen. 10 Tabela 3. Vrednosti za ukupni sadržaj opasnih materija u mg/kg 11 cm Vrednost As Cd Cr Ni Pb Hg 12 Maks. 11,4

0-30 Sred. 8,4

30-60 Sred. 8,1

±STD 2,0 19,9 16,2 7,1 0,02 18

MDK 25,0 2,0 100,0 50,0 100,0 2,00 19

MDL– granica detekcije primenjene analitičke metode

51 Svi uzorci koji imaju povišen sadržaj hroma, istovremeno imaju i povišen sadržaj nikla, što je još jedan dokaz njihovog geohemijskog porekla, budući da se ova dva elementa zajedno pojavljuju u prirodi (Kabata-Pendias and Pendias, 2001).

ZAKLJUČAK

Od ukupno 158 analiziranih uzoraka zemljišta sa dve dubine (0-30 i 30-60 cm) nijedan uzorak ne prelazi MDK za sadržaj: Zn, As, Cd, Pb i Hg. Sadržaj Co i Mn je na nivou uobičajenom za poljoprivredna zemljišta. Pristupačan sadržaj Zn je relativno nizak. Jedna četvrtina analiziranih površina pod vinogradima u ekspolataciji je opterećena povišenim sadržajem bakra iznad kritične koncentraciji od 60 mg/kg za ukupni sadržaj. Povoljna situacija u istraživanju je da je zastupljena veoma mala površina sa sadržajem bakra preko MDK (0,7% ispitivanih površina), mala površina na nivou potencijalne fitotok- sičnosti (4,6% ispitivanih površina) i da ne postoje površine na nivou fitotoksičnog sadržaja bakra. Ne- ophodno je preduzimanje preventivnih mera u smislu racionalizacije primene fungicida na bazi bakra u cilju očuvanja zemljišta pod vinogradima. Značajan deo uzoraka prelazi propisanu vrednost MDK za sadržaj nikla i hroma, koji su geohemisjkog porekla. Blizu 30% površina ima sadržaj nikla preko MDK. Na osnovu niskog pristupačnog sadržaja nikla i niskog udela pristupačnog sadržaja u ukupnom (ispod 10%), može se zaključiti da je poreklo nikla geohemijsko. Prisutna niska koncentracije pristupačnog nikla, ne predstavlja potencijalnu opasnost po agroekosistem. U ovom istraživanju 10% analiziranih površina prelazi MDK prema sadržaju hroma. Maksimalna vrednost istraživanja iznosi 108,7 mg/kg, što je vrednost bliska MDK. U svim analiziranim uzorcima, sadržaj pristupačnog hroma je ispod granice detekcije od 0,5 mg/kg. Na osnovu detaljnih analiza sadržaja opasnih i štetnih materija u zemljištu pod vinogradima Šuma- dijskog rejona, može se zaključiti da je zemljište ovog rejona neoptrećeno teškim metalima. Ispitivana zemljišta su visokokvalitetna i pogodna za proizvodnju zdravstveno ispravnog grožđa, pa sam tim i vina.

ZAHVALNICA

Istraživanja prikazana u ovom radu su deo projekta pod nazivom „Karakterizacija zemljišta vinograda za oznaku geografskog porekla vina – pilot projekat Šumadijski vinogradarski rejon“ koji je finansiran od strane Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine, Uprave za poljoprivredno zemljište.

52 LITERATURA

1. Dozet D., Nešić Lj., Belić M., Bogdanović D., Ninkov J., Zeremski T., Dozet D., Banjac B. (2011): Poreklo i sadržaj nikla u aluvijalno-deluvijalnim zemljištima Srema. Ratarstvo i povrtarstvo. 48 (2): 369-374. 2. Fraga H., Malheiro A., Moutinho-Pereira J., Cardoso R., Soares P., Cancela J., Pinto J., Santos J. (2014): Integrated Analysis of Climate, Soil, Topography and Vegetative Growth in Iberian Viticultural Regions. PLOS ONE. 9 (9): e108078. 3. Kabata-Pendias A. and Pendias H. (Ed.): Trace elements in soils and plants 3rd edition. CRC Press, USA. 2001. 4. Kastori R., Kadar I., Sekulić P., Bogdanović D., Milošević N., Pucarević M.: Uzorkovanje zemljišta i biljaka nezagađenih i zagađenih staništa. Naučni Institut za ratarstvo i povrtarstvo. Vazal, Novi Sad. 2006. 5. Landner L., Reuther R.: Metals in Society and in the Environment. A Critical Review of Current Knowledge on Fluxes, Speciation, Bioavailability and Risk for Adverse Effects of Copper, Chromium, Nickel and Zinc. Springer Science and Business Media, Inc. Kluwer Academic Publishers, USA. 2005. 6. Ninkov J., Zeremski-Škorić T., Sekulić P., Vasin J., Milić S., Paprić Đ., Kurjački I. (2010): Teški metali u zemljištima vinograda Vojvodine. Ratarstvo i povrtarstvo. 2010:47 (1). 273-279. 7. Ninkov J., Vasin J., Milić S., Marinković J., Sekulić P., Hansman Š., Živanov M.: Karakterizacija zemljišta vinograda za oznaku geografskog porekla vina – Pilot projekat Šumadijski vinogradarski rejon. Insti- tut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. DES, Novi Sad. 2014. 8. Novoa-Mundoz J.C., Queijeiro J.M., Blanco-Ward D., Alvarez-Olleros C., Martinez-Cortizas A., Gra-

cia-Rodeja E. (2007): Total copper content and its distribution in acid vineyards soils developed from SADRŽAJ granitic rocks. Science of the Total Environment. 378: 23-27. 9. Roullier-Gall C., Boutegrabet L., Gougeon D., Schmitt-Kopplin P. (2014): A grape and wine chemodiver- 01 sity comparison of different appellations in Burgundy: Vintage vs terroir effects. Food Chemistry. 152: 02 100–107. 10. Schramel O., Michalke B., Kettrup A. (2000): Study of the copper distribution in contaminated soils 03 of hop fields by single and sequential extraction procedures. The Science of the Total Environment. 263: 11-22. 04 11. Ubavić M., Bogdanović D.: Agrohemija. Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Institut za 05 ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. 1995. 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

53 Heavy metal content in vineyard soils of Šumadija region

ABSTRACT

Detailed pedological and agrochemical analyses were conducted for the purpose of soil chara- cterisation in the wine region of Šumadija, in order to obtain the designation of origin of wine (geo- graphical indication). In total, 158 soil samples were collected from two depths (0-30 and 30-60 cm) at 10 localities, throughout the area of 44 ha. At each locality, one sample was taken from two depths and used as control. All of the tested vineyard plots were georeferenced, and the data represent real-world surfaces. The collected samples were tested for total content (destruction with HNO3/ H2O2), and accessible content (EDTA) of Cu, Mn, Zn, As, Cd, Cr, Ni, and Pb. Content of Hg was obtained by the direct solid sample method. MAC levels prescribed for Zn, As, Cd, Pb, and Hg were not exceeded in any of the tested samples. Accessible content of Zn was relatively low, ranging between 0.5-5.8 mg/kg. Copper content was increased in one quarter of the area of exploited vineyards, exceeding the critical concentration of 60 mg/kg. The area with Cu concentrations exceeding the prescribed MAC levels was very small, and none of the surfaces exhibited phytotoxic levels of copper (50 mg/kg for accessible content). The prescribed MAC level for nickel and chromium which have geochemical origin was exceeded in a significant number of samples. Content of nickel exceeded the prescribed MAC level on nearly 30% of the tested locations. Accessible content of nickel was low. Content of chromium exceeded the prescribed MAC level in 10% of the tested locations. Maximum value obtained in the research was 108.7 mg/kg, close to the prescribed MAC level. Accessible chromium content was below the level of detection (0.5 mg/kg) in all of the analysed samples. The tested soils exhibit high quality, and suitability for the production of health-certified grapes and wine. Keywords: heavy metals, soil, vineyards

54 Ispitivanje sadržaja nikla u zemljištu Centralne Srbije u cilju proizvodnje zdravstveno bezbednog voća

Dušana Banjac1, Jordana Ninkov1, Jovica Vasin1, Stanko Milić1, Milorad Živanov1 1Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad [email protected]

IZVOD Ubrzan tehničko-tehnološki razvoj i intenzivnija poljoprivredna proizvodnja doveli su do degradacije proizvodnih površina. Osim strukturnih i promena u pogledu vodno-fizičkih svojstava, zemljišta imaju narušen i hemijski sastav. Poseban problem predstavlja povećan sadržaj opasnih i štetnih materija u zemljištu, uključujući i sadržaj

nikla. Sve to može da oteža proizvodnju zdravstveno bezbednih prehrambenih proizvoda, SADRŽAJ među kojima je i voće. U radu su prikazani rezultati 150 uzoraka zemljišta (sa dubine 0-30 01 cm i 30-60 cm) uzetih sa 75 proizvodnih parcela rasadnika voća, voćnjaka u zasnivanju i voćnjaka u eksploataciji iz više katastarskih opština na teritoriji centralne Srbije. Anali- 02 ziran je ukupan i lakopristupačan sadržaj nikla. Najveći prosečan sadržaj ukupnog nikla 03 je utvrđen u rasadnicima voća (103,08 mg/kg). Iako je ova vrednost iznad maksimalno 04 dozvoljene koncentracije (MDK), nizak prosečan sadržaj lakopristupačnog nikla (11,73 mg/ 05 kg) ukazuje na geohemijsko poreklo ovog teškog metala u ispitivanim zemljištima. Iz toga se zaključuje da ne postoji ugroženost proizvodnje zdravog sadnog materijala i voća. 06 Ključne reči: nikal, zemljište, rasadnici, voćnjaci. 07 08 09 UVOD 10 Proizvodnja voća predstavlja jednu od najprofitabilnijih grana biljne proizvodnje u brdsko-pla- 11 ninskim predelima Srbije. Ovi regioni imaju veoma dobar prirodni potencijal za gajenje različitih vrsta voća, jer se odlikuju povoljnim klimatskim i edafskim uslovima (Keserović i sar., 2008). Prema 12 rezultatima popisa poljoprivrede (2012), od ukupnih obradivih površina u Republici Srbiji, voćnjaci 13 čine 4,8%. Najzastupljenije voćne vrste su: šljiva (45%), jabuka (15%) i višnja (9,5%). S obzirom da je 14 voće jedno od najvažnijih izvoznih proizvoda, posebnu pažnju treba usmeriti na razvoj ove poljoprivredne grane. Tome doprinosi pravilan odabir sorti, adekvatno zasnivanje i kasnija eksploatacija 15 voćnjaka. Uspešnost u proizvodnji voća zavisi i od kontrole kvaliteta i plodnosti zemljišta. Tokom 16 vegetacije voćne vrste zahtevaju veće količine mineralnog i organskog đubriva i nekoliko tretmana zaštitnim sredstvima, pa je zemljište pod voćnjacima izloženo i riziku od zagađenja opasnim 17 i štetnim materijama. Jedan od elemenata iz grupe teških metala, koji može da bude prisutan u 18 većim količinama u zemljištima namenjenim za voćarsku proizvodnju je i nikal. Visok sadržaj ovog 19 elementa u životnoj sredini deluje toksično na sve žive organizme. Najveći deo nikla u zemljištu se nalazi u nerastvorljivom obliku, a samo mali deo čini nikal u organskoj frakciji (Vasin i sar., 2014).

55 Sadržaj nikla u zemljištima Srbije je uglavnom geohemijskog porekla (Dozet i sar., 2011). Među- tim, antropogeni faktor može da bude značajan izvor nikla u zemljištu, zato je važno pratiti ukupan i lakopristupačan sadržaj ovog elementa u zemljištu u fazama zasnivanja i intenzivnom korišćenju starijih voćnjaka. To omogućava proizvodnju kvalitetnog sadnog materijala i zdravstveno ispravnog voća, ali i očuvanje životne sredine.

MATERIJAL I METODE RADA

Za potrebe ovog istraživanja, sa 75 proizvodnih parcela (veličine od 0,12 do 5,74 ha) je prikupljeno 150 uzoraka zemljišta pod rasadnicima voća, voćnjacima u zasnivanju i voćnjacima u eksploataciji. Posmatrane parcele pripadaju različitim katastarskim opštinama sa teritorije centralne Srbije. Uzorci su uzimani agrohemijskom sondom, sa dve dubine (0-30 cm i 30-60 cm) po principima kontrole plodnosti, tako da jedan reprezentativni uzorak čini 20 pojedinačnih uzoraka. Svaka ispitivana parcela je georeferencirana sa GPS koordinatama. Laboratorijska ispitivanja su urađena u Labora- toriji za zemljište i agroekologiju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu. Laboratorija je akreditovana od strane Akreditacionog tela Srbije prema standardu SRPS ISO/IEC 17025:2006. Uku-

pan sadržaj nikla je određen mikrotalasnom digestijom zemljišta sa koncentrovanom HNO3 i H2O2. Lakopristupačni sadržaj nikla određen je ekstrakcijom zemljišta u 0,05 mol/l EDTA prema proceduri BCR European Commission Joint Research Centre, IRMM za CRM 484. Ukupan i lakopristupačan sadržaj nikla je određen pomoću indukovano kuplovane plazme ICP-OES na Vista Pro-Axial, Varian. Za analizirane sadržaje nikla prikazane su minimalne i maksimalne vrednosti i izračunati su

parametri deskriptivne statistike: aritmetička sredina () standardna greška aritmetičke sredine(s), standardna devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V). Utvrđivanje statističkih razlika između posmatranih uzoraka zemljišta je izvršeno višestrukim intervalnim Dankanovim testom, kome je pretho- dila jednofaktorijelna analiza varijanse. Svi statistički pokazatelji su dobijeni upotrebom programa Statistica for Windows version 12.0 (StatSoft, 2015).

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Rezultati analiziranih uzoraka zemljišta za sadržaj ukupnog nikla, na dubini 0-30 cm, pokazuju da se rasadnici voća statistički značajno razlikuju od voćnjaka u zasnivanju i eksploataciji, između kojih nema statistički značajnih razlika. Sadržaj ukupnog nikla je bio najviši u uzorcima zemljišta uzetih iz rasadnika (103,08 mg/kg), što je preko MDK za ovaj element (MDK=50 mg/kg zemljišta, prema Službenom Glasniku RS 23/1994), (Tabela 1). Međutim, prosečna vrednost sadržaja lakopristupačnog nikla za uzorke zemljišta iz rasadnika iznosi 11,73 mg/kg, a to upućuje na malo procentualno učešće lakopristupačnog u ukupnom niklu (Tabela 2). S obzirom na to, ali i na vrednost sadržaja ukupnog nikla na dubini 30-60 cm, koja je nepromenjena u odnosu na uzorkovani površinski sloj rasadnika, može da se zaključi da je sadržaj nikla u rasadnicima voća poreklom od matičnog supstrata na kom se obrazovalo zemljište. Zemljišta u ovom delu Srbije su obrazovana na serpentinskim metamorfnim stenama, koje su prirodni rezervati nikla, što je u saglasnosti sa rezultatima Antić-Mladenović et al. (2011). Slične zaključke u svojim istraživanjima izneli su Ninkov i sar. (2010), objašnjavajući poreklo nikla u zemljištima vinograda u Vojvodini. Povećan sadržaj nikla u rasadnicima, delom može da bude i antropogenog porekla, jer se ova zemljišta dublje obrađuju, što doprinosi da agrohemikalije, mineralna i organska đubriva dospevaju u dublje slojeve zemljišta.

56 Upravo ove izvore Kabata-Pendias and Pendias (2001), navode kao najvažnije izvore teških metala u poljoprivrednim zemljištima. Pored toga, pokazatelji varijabilnosti izraženi kroz standardnu devijaciju, upućuju na veću varijabilnost analiziranih uzoraka rasadnika (66,87 mg/kg), nego uzoraka voćnjaka u zasnivanju (32,44 mg/kg) i voćnjaka u eksploataciji (9,30 mg/kg). Vrednosti koeficijenata varijacije pokazuju veću heterogenost uzoraka rasadnika (64,87%) i voćnjaka u zasnivanju (67,99%), nego uzoraka voćnjaka u eksploataciji, koji su bili ujednačeniji (30,46%), (Tabela 1). Analiza sadržaja lakpristupačnog nikla pokazuje značajne statističke razlike između sve tri grupe ispitivanih uzoraka. Pri tome, najveći sadžaj je zabeležen u rasadnicima (11,73 mg/kg), a potom u voćnjacima u zasnivanju (7,22 mg/kg) i voćnjacima u eksploataciji (2,91 mg/kg), (Tabela 2). Varija- bilnost uzoraka, u kojima je ispitivan sadržaj lakopristupačnog nikla, pokazuje isti trend kao kod ukupnog nikla. Vrednosti standardne devijacije pokazuju veću varijabilnost u uzorcima rasadnika (9,09 mg/kg) i voćnjaka u zasnivanju (8,80 mg/kg), nego kod voćnjaka u eksploataciji (1,78 mg/kg). Velike razlike između minimalnih i maksimalnih vrednosti utvrđenih za uzorke uzete iz voćnjaka u zasnivanju, uslovili su veliku heterogenost iskazanu koeficijentom varijacije (121,88%), (Tabela 2).

Tabela 1. Parametri deskriptivne statistike: aritmetička sredina (), standardna greška SADRŽAJ aritmetičke sredine (s), minimalna i maksimalna vrednost (Min i Max), standardna devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V) za sadržaj ukupnog nikla (mg/kg) u rasadnicima i 01 voćnjacima na dubini 0-30 cm 02 Način korišćenja zemljišta ± Min Max σ V (%) 03 Rasadnici 103,08a*±0,49 29,65 214,90 66,87 64,87

Voćnjaci u zasnivanju 47,71b±0,66 21,21 129,10 32,44 67,99 04

Voćnjaci u eksploataciji 30,54b±0,37 20,98 67,75 9,30 30,46 05

* Ista slova, po kolonama, ukazuju da nema statistički značajnih razlika 06 između posmatranih zemljišta (prema Dankanovom testu, p ≤ 0.05) 07 Tabela 2. Parametri deskriptivne statistike: aritmetička sredina (), standardna greška 08 aritmetičke sredine (s), minimalna i maksimalna vrednost (Min i Max), standardna devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V) za sadržaj lakopristupačnog nikla (mg/kg) u 09 rasadnicima i voćnjacima na dubini 0-30 cm 10 Način korišćenja zemljišta ± Min Max σ V (%) 11

a* Rasadnici 11,73 ±0,49 2,74 36,87 9,09 81,34 12 Voćnjaci u zasnivanju 7,22b±0,66 0,60 30,55 8,80 121,88 13 Voćnjaci u eksploataciji 2,91c±0,37 0,86 8,58 1,78 60,80 14 * Ista slova, po kolonama, ukazuju da nema statistički značajnih razlika između posmatranih zemljišta (prema Dankanovom testu, p ≤ 0.05) 15 Analize uzoraka uzetih sa dubine 30-60 cm ne pokazuju razlike u saržaju ukupnog i lakopris- 16 tupačnog nikla u odnosu na dubinu 0-30 cm. Najveći sadržaj ukupnog nikla je utvrđen u uzorcima 17 zemljišta uzetih iz rasadnika (104,18 mg/kg), koji su se statistički značajno razlikovali od uzoraka iz 18 obe vrste voćnjaka. Iako su maksimalne vrednosti ukupnog nikla u sve tri grupe načina korišćenja zemljišta prelazile vrednosti MDK, sadržaj lakopristupačnog nikla je bio značajno niži od vrednosti 19 koje bi mogle da ugroze agroekosistem i proizvodnju zdravstveno bezbednog voća (Tabele 3 i 4).

57 Tabela 3. Parametri deskriptivne statistike: aritmetička sredina (), standardna greška

aritmetičke sredine (s), minimalna i maksimalna vrednost (Min i Max), standardna devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V) za sadržaj ukupnog nikla (mg/kg) u rasadnicima i voćnjacima na dubini 30-60 cm

Način korišćenja zemljišta ± Min Max σ V (%)

Rasadnici 104,18a*±0,49 27,79 209,70 67,06 64,37

Voćnjaci u zasnivanju 44,86b±0,66 26,01 78,29 20,56 45,82

Voćnjaci u eksploataciji 33,70b±0,37 21,84 121,40 16,08 47,71

* Ista slova, po kolonama, ukazuju da nema statistički značajnih razlika između posmatranih zemljišta (prema Dankanovom testu, p ≤ 0.05)

Tabela 4. Parametri deskriptivne statistike: aritmetička sredina (), standardna greška

aritmetičke sredine (s), minimalna i maksimalna vrednost (Min i Max), standardna devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V) za sadržaj lakopristupačnog nikla (mg/kg) u rasadnicima i voćnjacima na dubini 30-60 cm

Način korišćenja zemljišta ± Min Max σ V (%)

Rasadnici 11,11a*±0,49 3,19 35,78 9,55 85,96

Voćnjaci u zasnivanju 6,92b±0,66 0,73 32,70 9,27 134,00

Voćnjaci u eksploataciji 2,68c±0,37 0,74 8,15 1,74 65,08

* Ista slova, po kolonama, ukazuju da nema statistički značajnih razlika između posmatranih zemljišta (prema Dankanovom testu, p ≤ 0.05)

ZAKLJUČAK

Zemljišta rasadnika voća, voćnjaka u podizanju i voćnjaka u eksploataciji ne sadrže toksične količine nikla. Iako su pojedine maksimalne vrednosti ukupnog sadržaja nikla prelazile vrednosti MDK, male vrednosti lakopristupačnog sadržaja ovog teškog metala su pokazale da nema opasnosti da se ovaj element uključi u lanac ishrane. To upućuje na zaključak da proizvodnja zdravstveno bezbednog sadnog materijala i voća u centralnoj Srbiji može da se izvodi. Međutim, neophodna je stalna kontrola sadržaja nikla u zemljištima namenjenim voćarskoj proizvodnji, kako ne bi došlo do povećanja koncentracije ovog elementa, čime bi proizvodnja postala ugrožena.

ZAHVALNICA

Rad je deo istraživanja na projektu „Unapređenje kvaliteta zemljišta pod voćnjacima i rasadnicima (voća i vinove loze) u Republici Srbiji” koji je finansiran od strane Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije, Uprva za poljoprivredno zemljište, 2014.

58 LITERATURA

1. Antić-Mladenović S., Rinklebe J., Frohne T., Stärk H. J., Wennrich R., Tomić Z., Ličina V. (2011): Impact of controlled redox conditions on nickel in a serpentine soil. Journal of Soils and Sediments. 11 (3): 406-415. 2. Dozet D., Nešić Lj., Belić M., Bogdanović D., Ninkov J., Zeremski T., Dozet D., Banjac B. (2011): Poreklo i sadržaj nikla u aluvijalno-deluvijalnim zemljištima Srema. Ratarstvo i povrtarstvo. 48 (2): 369-374. 3. http://popispoljoprivrede.stat.rs 4. Kabata-Pendias A. and Pendias H. (Ed.): Trace elements in soils and plants 3rd edition. CRC Press, USA. 2001. 5. Keserović Z., Korać N., Magazin N., Grgurević V., Gvozdenović D., Bijelić S., Vračević B. (2008): Proizvod- nja voća i grožđa na malim površinama. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. 6. Ninkov J., Zeremski-Škorić T., Sekulić P., Vasin J., Milić S., Paprić Đ., Kurjački I. (2010): Teški metali u zemljištima vinograda Vojvodine. Ratarstvo i povrtarstvo. 47 (1): 273-279. 7. Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama za njihovo ispitivanje. Službeni glasnik Republike Srbije broj 23/1994. 8. StatSoft, Inc. 2015. STATISTICA (data analysis software system), version 12.0 (www.statsoft.com) 9. Vasin J., Ninkov J., Milić S., Zeremski T., Marinković J., Sekulić P., Hansman Š., Živanov M. (2014): Unap- ređenje kvaliteta zemljišta pod voćnjacima i rasadnicima (voća i vinove loze) u Republici Srbiji. Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

59 Testing soils of Central Serbia for nickel content with the purpose of health certified fruit production

ABSTRACT

Accelerated development in technology and intensive agriculture have led to the degradation of production areas. Besides changes in the structural, physical, and water properties of soil, de- terioration of soil chemical properties also occurs. A specific problem has arisen due to increased content of hazardous and harmful substances in soils, including nickel. All this can adversely affect the production of safe food, as well as fruit. This study provides test results of 150 soil samples (the depth of 0-30 cm and 30-60 cm), collected from 75 production fields, namely orchard nurseries, orchards under establishment, and orchards under production, in several cadastral municipalities of central Serbia. The total content of easily accessible nickel was analysed. The highest average total content of nickel was found in nurseries (103.08 mg/kg). Although this value exceeds the maximum allowable concentration (MAC), low average content of easily accessible nickel (11.73 mg/kg) indicates geochemical origin of this heavy metal in the tested soils. It can be concluded that the production of safe planting material and fruit is not threatened. Keywords: nickel, soil, nurseries, orchards.

60 Sadržaj nikla u uzorcima zemljišta tipa humoglej i na njemu gajene crvene deteline

Snežana Jakšić1, Jovica Vasin1, Savo Vučković2, Jelena Marinković1, Nada Grahovac1, Branislava Tintor1, Gordana Dozet3 1Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad [email protected] 2Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu, Nemanjina 6, Zemun 3Fakultet za biofarming, Univerzitet Megatrend, Maršala Tita 39, Bačka Topola

IZVOD Proizvodnja visoko kvalitetne stočne hrane uslovljena je, ne samo prisustvom hranljivih elemenata, nego i odsustvom štetnih materija, kao što su teški metali. Povećan SADRŽAJ sadržaj nikla imaju zemljišta obrazovana na serpentinima, međutim on može biti i posledica antropogenog uticaja usled primene otpadnih i kanalizacionih muljeva, đubriva, 01 tečnog stajnjaka, pesticida ili blizine industrijskih postrojenja, rudnika i drugih zagađiva- 02 ča. Cilj rada je bio ispitivanje sadržaja nikla u zemljištu i njegova akumulacija u biljkama 03 crvene deteline na zemljištu tipa humoglej. Ispitivanje je izvedeno na osam lokaliteta 04 mesta Hetin u Vojvodini, tokom maja 2011. godine, u drugoj proizvodnoj godini crvene 05 deteline. Uzorci zemljišta su uzeti sa dubina 0-30 cm i 30-60 cm. U prikupljenim uzorcima zemljišta urađena su osnovna hemijska svojstva i mikrobiološka aktivnost standardnim 06 metodama. Za određivanje sadržaja Ni u biljnom materijalu, kao i ukupnog sadržaja u 07 zemljištu primenjena je mikrotalasna sa HNO i H O a determinacija Ni urađena je meto- 3 2 2, 08 dom ICP. Prosečan sadržaj Ni u zemljištu je iznosio 40,9 mg/kg što ne prelazi definisanu 09 maksimalno dozvoljenu koncentraciju (MDK) za poljoprivredna zemljišta od 50 mg/kg, sa izuzetkom jednog lokaliteta gde je sadržaj Ni u dubljem sloju iznosio tačno 50,2 mg/ 10 kg. Prosečan sadržaj Ni u ispitivanim biljkama crvene deteline je iznosio 0,9 mg/kg, što 11 je ispod prosečnih kritičnih i toksičnih koncentracija Ni u gajenim biljkama, kao i nivoa 12 tolerancije za goveda. Neophodno je dalje kontrolisanje sadržaja nikla u zemljištu kako bi 13 se blagovremeno sprečila njegova akumulacija u lancu ishrane. 14 Ključne reči: nikl, crvena detelina, zemljište, humoglej 15 16 17 18 19

61 UVOD

Prosečan sadržaj Ni u pedosferi prema Vinogradov (1962) cit. Dozet (2010) iznosi 40 mg/kg, a najčešće varira od 10 do 40 mg/kg. U zemljištima sa većim sadržajem peska i krečnim zemljištima formiranim na eruptivnim stenama njegov sadržaj je ispod 50 mg/kg. Povećani sadržaj Ni u zemljištu može biti geološkog, ali ii antropogenog porekla usled primene otpadnih i kanalizacionih muljeva, đubriva, tečnog stajnjaka, pesticida ili blizine industrijskih postrojenja, rudnika i drugih zagađivača (Bogdanović, 2007). Na njegovu pristupačnost u zemljištu prvenstveno utiču pH vrednost zemljišta, te sadržaj organske materije i gline. Zemljište tipa humoglej najčešće ima povećan sadržaj organske materije i povećano učešće frakcije gline. Prisustvo nikla u većim količinama može da remeti odvijanje životnih procesa izazivajući hlo- rozu, interkostalnu nekrozu i smanjen rast korena. Visoke vrednosti Ni u stočnoj hrani mogu potencijalno ugroziti zdravlje ljudi i životinja. Visoke doze Ni (500-1000 mg/kg) dovode do značajnog nakupljanja u tkivima i depresije porasta životinja, a kod ljudi mogu izazvati smetnje na plućima i kardiovaskularnim organima, te karcinom (Vapa i Vapa, 1997). Cilj rada je bio ispitivanje sadržaja nikla u zemljištu i njegova akumulacija u biljkama crvene deteline na zemljištu tipa humoglej.

MATERIJAL I METODE RADA

Ispitivanje ukupnog sadržaja nikla u zemljištu i biljkama crvene deteline izvedeno je na osam lokaliteta zemljišta tipa humoglej (ritska crnica) u mestu Hetin u Vojvodini (44°40’56.8”N 20°46’02.7”E) (Slika 1). Uzorkovanje zemljišta i biljnog materijala je izvršeno tokom maja 2011. godine, u drugoj proizvodnoj godini crvene deteline. Uzorci zemljišta su uzeti u narušenom stanju, agrohemijskom sondom sa dve dubine 0-30 cm i 30-60 cm. Jedan reprezentativan uzorak zemljišta sastojao se od 15-25 pojedinačnih uzoraka. Uzorci zemljišta su vazdušno osušeni i samleveni na veličinu čestica <2 mm, prema SRPS ISO 11464:2004. Reakcija zemljišta određena je u 1:2,5 (V/V) suspenziji zemljišta sa 1 M KCl potenciometrijski prema ISO metodi SRPS ISO 10390:2007. Sadržaj humusa je određen metodom oksidacije pomoću smeše kalijum

dihromat/sumporna kiselina prema ISO 14235:1998. Sadržaj CaCO3 je određen volumetrijskom metodom prema SRPS ISO 10693:2005. Brojnost ispitivanih grupa mikroorganizma određena je indirektno metodom razređenja na odgovarajućim hranljivim podlogama. Ukupan broj mikroorganizama utvrđen je na agarizovanom zemljišnom ekstraktu. Brojnost Azotobacter-a određena je na bezazotnoj podlozi metodom „fertilnih kapi“ (Anderson, 1965). Brojnost amonifikatora određena je na mesopeptonskom agaru (Poshon and Tardieux, 1962). Brojnost aktinomiceta određen je na sintetičkoj podlozi po Krasiljnikovu (1965). Broj- nost gljiva određen je na podlozi Czapek-Dox. Postupak određivanja aktivnosti dehidrogenaze u zemlji- štu se zasniva na merenju intenziteta ekstinkcije obojenog jedinjenja trifenilformazana (TPF), koji je nastao redukcijom bezbojnog trifeniltetrazolijum hlorida (TTC), spektrofotometrijskom metodom, modifikovanoj po Thalmann-u (1968). Uzorci biljnog materijala za hemijske analize su uzeti neposredno nakon kosidbe iz pokošene mase. Krma se skidala ručno, u početku cvetanja, sečenjem biljaka na visini 5 cm. Uzorci su vazduš- no osušeni i samleveni mlinom za biljni materijal.

62 Slika 1. Geografski položaj mesta Hetin

Za određivanje sadržaja Ni u biljnom materijalu, kao i ukupnog sadržaja u zemljištu primenjena je digestija uzoraka u zatvorenom mikrotalasnom sistemu pod visokim pritiskom sa postepenim SADRŽAJ 0 grejanjem do 180 C na aparatu Milestone Ethos 1. Digestija uzorka je urađena sa koncentrovanom 01

HNO3 i H2O2 (5 HNO3 : 1 H2O2). Odnos uzorka i rastvora je bio 1:12 za uzorke zemljišta i 1:24 za uzorke biljnog materijala. Određivanje koncentracije Ni u razorenim uzorcima je vršeno na ICP-OES Vista 02 Pro-Axial Varian. 03 Statistička obrada podataka je urađena upotrebom statističkog programa STATISTICA 10 (Stat- 04 Soft, Inc. Corporation, Tulsa, OK, USA). 05 REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA 06 07 Prema pH vrednosti, određenoj u suspenziji sa 1M KCl, zemljišta su bila slabo kisela do neutral- 08 na. Sadržaj CaCO3 je okarakterisao zemljišta kao slabo karbonatna do karbonatna. Sadržaj karbonata je u dubljem sloju bio znatno viši. Prema sadržaju humusa zastupljene su klase slabo humoznih i 09 humoznih zemljišta, a vrednosti su bile u intervalu od 1,26 do 4,93%. Sa dubinom je sadržaj humusa 10 opadao. Mikrobiološka aktivnost zemljišta je bila visoka (Tabela 1). 11 Tabela 1. Mikrobiološke osobine zemljišta 12 Dubina Ukupan broj Azotobacter sp. Amonifikatori Aktinomicete Gljve DHA µg TPF g-1 (cm) x107/g a.s.z. x101/g a.s.z. x107/g a.s.z. x104/g a.s.z. x104/g a.s.z.. zemljišta 13 0-30 350 131 316 80 17 693 14 30-60 167 56 20 8 3 117 15 a.s.z.=apsolutno suvo zemljište 16 Ukupan sadržaj nikla u uzorcima zemljišta u sloju 0-30 cm bio je u intervalu od 38,4 do 47,6 mg/ 17 kg (Grafikon 1). U dubljem sloju 30-60 cm konstatovan je sadržaj Ni od 22,1 do 50,1 mg/kg. Prosečna vrednost ukupnog sadržaja nikla u zemljištu iznosila je 40,9 mg/kg. Dobijeni podaci ukazuju da 18 sadržaj nikla ne prelazi definisanu maksimalno dozvoljenu koncentraciju (MDK) za poljoprivredna 19 zemljišta od 50 mg/kg propisanu Pravilnikom o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u

63 60,00 50,00 40,00 30,00 vol. % 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

50,00

40,00

30,00

vol. % 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 vol. % 30,00 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50

cm -100 -120 -125 -120 -140 -140 -155 -160 -160 -150 -180 -190 -200 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50 -110 -115 -100 -130 -120 cm -140 -160 -160 -175 -150 -195 -205 -200 -250 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50 -95 -95 -100 -105 cm -100 -120 -120 -140 -140 -155 -150 -150

-200 meseci

14 13 13

10 8 broj 8 uzoraka 6

4 2 2 1 1 zemljištu0 i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja (Službeni glasnik RS, br. 23/1994), sa izuzetkomPraškasta jednog lokalitetaGlina gde je sadržaj Glinovita Ni u dubljemPraškasto sloju Peskovitoiznosio tačnoPeskovita 50,2 mg/kg. U ispitivanju Brankovaglina i sar. (2006) ukupan sadržajilovača nikla uglinovita humogleju iznosioglinovita je 38,6 ilovačamg/kg. Dozet (2010) je u humogleju konstatovala sadržaj nikla od 52,9 doilovača 69,7 mg/kg. Uilovača istraživanjima Mrvić i sar. (2013) prosečan sadržaj Ni u zemljištima Srbije tipa humoglej i euglej iznosi 30,8 mg/kg.

Grafikon 1. Sadržaj nikla u zemljištu (mg/kg)

60 50 40 30 20 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-60 cm

Prema literaturnim podacima prosečan sadržaj nikla u biljkama iznosi 0,1-5,0 mg/kg suve materije (Kastori i sar., 1997). Prosečan sadržaj nikla u ispitivanim uzorcima crvene deteline iznosio je 0,9 mg/kg (Tabela 2). Prema literaturnim podacima prosečna kritična koncentracija Ni u gajenim biljkama iznosi60 20 mg/kg, a toksična 30 mg/kg suve materije (Kastori i sar., 1997), što su vrednosti daleko više od dobijenih u ovom istraživanju. 50 Tabela 2. Sadržaj Ni (mg/kg) u crvenoj detelini

-1 Prosečan sadržaj Ni u crvenoj Standardna devijacija Lokalitet40 detelini (mg/kg) (mg/kg)

Lokalitetь ден 1 1,4 0,12 -2 30 Lokalitetм 2 1,0 0,01 2

LokalitetгСО 20 3 0,5 0,03 Lokalitet 4 0,8 0,08

Lokalitet10 5 0,6 0,07

Lokalitet 6 0,9 0,10

Lokalitet 7 ЛС НКС Р5КС0,9 Р10КС ПС0,11 ЧП Lokalitet 8 nd -

Prosek 0,9 0,07

Iako u našoj zemlji nisu zakonski regulisane maksimalno dozvoljene količine Ni u stočnoj hrani, ispitivanja su pokazala da nivo tolerancije za goveda iznosi 50 mg/kg (Vapa i Vapa, 1997), te i sa ovog aspekta analizirani uzorci zadovoljavaju kriterijume kvaliteta prema sadržaju Ni. U ispitivanjima Gambusa (1994) ustanovljen je sadržaj Ni u crvenoj detelini u intervalu 0,4-16,3 mg/kg. Ispitivanjem

64 sadržaja nikla u lucerki Taylor and Allinson (1979) su konstatovali vrednosti od 0,5 do 9,4 mg/kg. U trogodišnjem ispitivanju sadržaja teških metala u lucerki na zemljištu, čiji je pH 4,8, a ukupan sadržaj nikla 15,0 mg/kg, Poniedziałek et. al. (2005) su utvrdili da je prosečan sadržaj Ni u biljkama iznosio 6,6 mg/kg.

ZAKLJUČAK

Prosečna vrednost ukupnog sadržaja nikla u ispitivanom zemljištu tipa humoglej iznosila je 40,9 mg/kg. Ukapan sadržaj nikla u ispitivanom humogleju nije prelazilo definisanu maksimalno dozvoljenu koncentraciju za poljoprivredna zemljišta, sa izuzetkom jednog lokaliteta gde je sadržaj Ni u dubljem sloju iznosio tačno 50,2 mg/kg. Prosečan sadržaj nikla u biljkama crvene deteline iznosio je 0,9 mg/kg, što je ispod kritične i toksične koncentracije za gajene biljke, a takođe nije prelazio nivo tolerancije za ishranu goveda. Neophodno je dalje kontrolisanje sadržaja nikla u zemljištu kako bi se blagovremeno sprečila njegova akumulacija u lancu ishrane.

ZAHVALNICA SADRŽAJ

Deo istraživanja je realizovan u okviru projekta broj TR31072 “Stanje, tendencije i mogućnosti 01 povećanja plodnosti poljoprivrednog zemljišta u Vojvodini”, koji je finansiran od strane Ministarstva 02 prosvete, nauke i tehnološkog razvoja R. Srbije. 03 04 LITERATURA 05 1. Bogdanović D. (2007): Izvori zagađenja zemljišta niklom. Letopis naučnih radova Poljoprivrednog fakulteta. 31(1): 21-28. 06 2. Brankov M., Ubavić M., Sekulić P., Vasin J. (2006): Trace element and heavy metal contents of agricul- 07 tural and nonagricultural soils in the region of Banat. Zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo. 42(2): 169-178. 08 3. Dozet D. (2010): Sadržaj nikla u zemljištima Srema. Master rad. Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u 09 Novom Sadu. 4. Gambus F. (1994): The influence of soil reaction on nickel and zinc uptake by clover. Zeszyty Proble- 10 mowe Postepow Nauk Rolniczych. 413: 109–114. 11 5. Kastori R. (ured.): Teški metali u životnoj sredini. Naučni Institut za ratarstvo i povrtarstvo. Feljton, Novi Sad. 1997. 12 6. Mrvić V., Antonović G., Čakmak D., Perović V., Maksimović S., Saljnikov E., Nikoloski M. (2013): Pedo- 13 logical and pedogeochemical map of Serbia. Proceedings of The First International Congress on Soil Science and XIII National Congress in Soil Science “Soil-Water-Plant”. 23.-26.09. 2013. Beograd, R Srbija. 14 93-104. 7. Poniedziałek M., Sękara A., Ciura J., Jędrszczyk E. (2005): Nickel and manganese accumulation and 15 distribution in organs of nine crops. Folia Horticulturae. 17:11-22. 16 8. Republic of Serbia (1994): Regulation on permitted amounts of hazardous and noxious substances in soil and water for irrigation and methods of their investigation. Official Gazette, 23. 17 9. Taylor R.W., Allinson D.W. (1979): Cadmium, copper, lead, nickel and zinc concentrations in alfalfa in 18 Connecticut. Storrs Agricultural Research Station. 10. Vapa M, Vapa Lj. (1997): Teški metali i životinjski svet. U: Kastori R. (Ur.) Teški metali u životnoj sredini. 19 Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. 259-301.

65 Nickel content in soil samples from humogley and on it grown red clover

ABSTRACT

Production of high-quality roughage is influenced not only by the presence of nutrients, but also by the absence of harmful elements, such as heavy metals. Increased nickel content is found in soils formed on serpentinites, but it can also have anthropogenic cause due to application of waste and waste-water sludge, fertilizers, liquid manure, pesticides or vicinity of industrial facilities. In previous research, we found its high content around the mines. The aim of this study was to test total Ni content in humogley soil and its accumulation in red clover plants. The testing was performed at eight sites in Hetin, Vojvodina, during May of 2011, in the second year of red clover production. Soil samples for chemical and microbial analysis were taken from depths 0-30 cm and 30-60 cm. In order to determine Ni content in plant material and total Ni content in soil, samples were digested in closed microwave system under high pressure on Milestone Ethos 1, and determined by using ICP-OES Vista Pro-Axial Varian. Also, the microbial activity in the soil was high. Average value of total Ni content in soil was 40.9 mg/kg, which did not exceed the set maximum allowed concentration (MAC) for agricultural soils (50 mg/kg), except at one site in deeper layer was exactly 50.2 mg/kg. Average Ni content in the tested red clover plants was 0.9 mg/kg. This is below average critical and toxic concentration of Ni in crops and the tolerance level for cattle feed. High Ni values in feed can enter food chains and pose a potential threat to human health. Be- cause of that further control of nickel content in soil is necessary. Key words: nickel, red clover, soil, humogley.

66 Uticaj zaoravanja žetvenih ostataka i primene mikrobioloških preparata na brojnost mikroorganizama u zemljištu

Simonida Đurić, Dragana Stamenov, Timea Hajnal- Jafari Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Novom Sadu, trg Dositeja Obradovića 8, Novi Sad [email protected]

IZVOD Cilj ovih istraživanja bio je da se ispita uticaj zaoravanja žetvenih ostataka, kao i primene mikrobioloških preparata na broj pojedinih grupa mikroorganizama u zemljištu. Istraživanja su sprovedena na sertifikovanim organskim površinama Instituta za ratar- SADRŽAJ stvo i povrtarstvo, Novi Sad. Parcela je nakon žetve tretirana sa preparatima Natur Mikro i Ekovital. Varijante ogleda su: 1. Zemljište bez žetvenih ostataka, (1 Ø), 2. Zemljište sa 01 žetvenim ostacima (ŽO), (2 Ø), 3. ŽO + Natur Micro (1ml), 3. ŽO + Natur Micro (5ml), 4. 02 ŽO + Natur Micro (10ml), 5. ŽO + Ekovital (0.5 ml), 6. ŽO+ Ekovital (1 ml), 7. ŽO + Ekovital (2 ml). Brojnost mikroorganizama (ukupan broj, broj gljiva, aktinomiceta, celulolitičkih, 03 amilolitičkih mikroorganizama, Azotobacter-a, i aminoheterotrofa) određivana je meto- 04 dom agarnih ploča. 05 Uklanjanje žetvenih ostataka sa zemljišta negativno je uticalo na brojnost svih ispitiva- 06 nih grupa mikroorganizama. Preparat Natur Mikro imao je značajniji uticaj na brojnost ispitivanih mikroorganizama u odnosu na Ekovital. Ne postoji zanačajna razlika u pri- 07 meni različitih doza, oba preparata, na brojnost mikroorganizama u zemljištu. Najveće 08 promene brojnosti ispitivanih grupa mikroorganizama zabeležene su u avgustu, dok je 09 taj efekat u septembru izostao. Jedino brojnost roda Azotobacter nije bila promenjena primenom mikrobioloških preparata. 10 Ključne reči: žetveni ostaci, mikrobiološki preparati, mikroorganizmi 11 12 13 UVOD 14 Mikroorganizmi su živi deo zemljišta i aktivno učestvuju u formiranju njegovih svojstava. Glavni 15 značaj mikroorganizama u zemljištu je u neprekidnom kruženju biljnih hraniva, razgradnji biljnih 16 ostataka, stvaranju humusa, očuvanju stabilne strukture zemljišta, a uključeni su i u cikluse najvaž- nijih makro i mikro elemenata (Cairney, 2000, Klironomos et al., 2000). Svi ovi procesi omogućuju 17 uzajamnu povezanost između mikroorganizama, zemljišta i biljke. 18 Bogatstvo raznolikosti mikroorganizama u zemljištu daleko premašuje diverzitete organizama 19 u drugim ekosistemima. Jedan gram zemljišta može biti stanište za više od 10 biliona mikroba, sa

67 više hiljada različitih vrsta (Rosello-Mora and Amann, 2001). Brojnost mikroorganizama u različitim tipovima zemljišta varira od 106 do 109g –1 suvog zemljišta (Whitman et al., 1998), a sastav populacija mikroorganizama je rezultat interakcija između tipa zemljišta, biljne vrste i lokalizacije mikroorganizma u rizosferi (Marschner et al., 2001). Prema Sikori (1990) zastupljenost određenih grupa mikroorganizama i enzimatska aktivnost uslovljene su varijabilnošću fizičko-hemijskih svojstava istraživanih tipova zemljišta, stupnjem an- tropogenizacije i drugih faktora. Mikrobiološki procesi u zemljištu mogu se dodatno stimulisati i primenom mikrobioloških preparata. Efekat mikrobne inokulacije na promenu mikrobiološke aktivnosti u zemljištu zavisi od fizičko-hemijskih osobina zemljišta, biljne vrste, sposobnosti adaptacije introduciranih mikroorganizama i dr. (Dobbelaere et al., 2003, Egamberdiyeva, 2007). Cilj ovih istraživanja bio je stoga da se ispita uticaj zaoravanja žetvenih ostataka, kao i primene mikrobioloških preparata na broj pojedinih grupa mikroorganizama u zemljištu.

MATERIJAL I METODE

Istraživanja su sprovedena na sertifikovanim organskim površinama Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. Parcela je nakon žetve tretirana sa preparatima Natur Mikro i Ekovital. Na- tur Mikro predstavlja preparat čija je osnovna namena ubrzavanje razlaganja žetvenih ostataka i povećanje biološke plodnosti oraničnog sloja zemljišta. Ekovital podstiče razvoj korisnih bakterija u zemljištu. Varijante ogleda su: 1. Zemljište bez žetvenih ostataka, (1 Ø), 2. Zemljište sa žetvenim ostacima (ŽO), (2 Ø), 3. ŽO + Natur Micro (1ml), 3. ŽO + Natur Micro (5ml), 4. ŽO + Natur Micro (10ml), 5. ŽO + Ekovital (0.5 ml), 6. ŽO+ Ekovital (1 ml), 7. ŽO + Ekovital (2 ml). Uzorkovanje zemljišta izvršeno je u avgustu i septembru. Brojnost ispitivanih grupa mikroorganizama određivana je metodom agarnih ploča (Trollde- nier, 1996) na odgovarajućim hranljivim podlogama (Hi Media Laboratories Pvt. Limited Mumbai, India): hranljivi agar za ukupan broj bakterija, krompirov-dekstrozni agar za gljive, sintetički agar za aktinomicete, CMC agar (Kasing, 1995) za celulolitičke mikroorganizme, skrobni agar (Rodina, 1965) za amilolitičke mikroorganizme, Fjodorov agar za Azotobacter i mesopeptonski agar za ami- noheterotrofe. Rezultati su statistički obrađeni upotrebom Statistika 10 softvera.

REZULTATI I DISKUSIJA

Ukupan broj mikroorganizama u odredjenom agroekosistemu može se smatrati jednim od glavnih pokazatelja njegove biogenosti. Pod ukupnim brojem mikroorganizama se podrazumeva ukupan broj bakterija koje izrastu na zemljišnom agaru (Govedarica i Jarak, 1999). U zavisnosti od tipa zemljišta ukupan broj bakterija se kreće od nekoliko stotina hiljada do nekoliko stotina miliona u gramu zemljIšta (Govedarica i sar., 1996).

68 U ovim istraživanjima ukupan broj bakterija kretao se u rasponu od 16,60 x 107 do 388,84 x 107 ćelija u gramu apsolutno suvog zemljišta (Tabela 1). Nakon statističke obrade podataka možemo zaključiti da je promena ukupnog broja bakterija bila izraženija u prvom roku uzimanja uzoraka (avgust) u odnosu na drugi rok (septembar). Primena mikrobiološkog preparata Natur Mikro nije uslovila značajniju promenu ukupnog broja bakterija ni sa jednom od primenjenih doza. Jedino je primena Ekovitala sa 1,0 i 2,0 ml uslovila statistički značajno povećanje ukupnog broja bakterija u odnosu na kontrolnu parcelu gde su uklonjeni žetveni ostaci i koren biljaka i izvršeno tretiranje. U septembru svi primenjeni tremani uticali su na povećanje ukupnog broja bakterija u zemljištu u odnosu na prvu kontrolu (1Ø). Gljive spadaju u heterotrofne mikroorganizme koji zahvaljujući svom diferenciranom enzimat- skom sistemu imaju značajnu ulogu u zemljištu, budući da imaju sposobnost razgradnje raznovr- snih organskih supstrata. Na brojnost i aktivnost gljiva u zemljištu utiču fizičko-hemijska svojstva zemljišta, obrada zemljišta, biljna vrsta i dr. (Jarak i sar., 1997). Veoma su rasprostranjeni u rizosfe- rom zemljištu biljaka (Jarak i Đurić, 2008). U ovim istraživanjima, brojnost gljiva kretala se u granicama od 4,46 x 103 do 84,28 x 103 ćelija u g apsolutno suvog zemljišta (Tabela 1). U avgustu primena 10,0ml preparata Natur Mikro uslovila je statistički značajno povećanje broja gljiva u ispitivanom SADRŽAJ zemljištu. U narednom roku uzimanja uzoraka, zaoravanje žetvenih ostataka bez tretmana i pri 01 tretiranju Ekovitalom sa 0,5 i 1,0 ml uslovilo je značajno povećanje broja gljiva u zemljištu. 02 Aktinomicete su heterotrofni mikroorganizmi sa razvijenim enzimatskim sistemom koji im 03 omogućuje iskorištavanje različitih, kako jednostavnih organskih molekula (organske kiseline, še- 04 ćeri), tako i kompleksnih (proteini, polisaharidi) (Alexander, 1977). Aktinomicete predstavljaju grupu mikroorganizama koja je obično široko rasprostranjena u zemljištu. Po zastupljenosti u mnogim 05 zemljištima su odmah iza pravih bakterija (Takisawa et al., 1993), pri čemu najveći broj vrsta pripada 06 rodu Streptomyces (Goodfellow and Simpson, 1987). 07 Brojnost aktinomiceta u ispitivanom zemljištu zabeležila ja minimalnu vrednost od 14,12 x x104, 08 dok je maksimum iznosio 95,50 x 104 ćelija u g apsolutno suvog zemljišta (Tabela 1). Kao grupa mi- 09 kroorganizama koja je najotpornija na promene uslova sredine, i u ovim istraživanjima pokazuje najmanje variranje u brojnosti u zemljištu. U prvom roku uzimanja uzoraka, najznačajnija promena 10 brojnosti ove grupe mikroorganizama postignuta je primenom mikrobiološkog đubriva Natur Mi- 11 kro. Sa dozom od 1,0 ml uzrokovano je statistički značajno smanjenje, a sa dozom od 5,0 ml značaj- 12 no povećanje broja aktinomiceta u zemljištu sa zaoravanjem žetvenih ostataka. 13 14 15 16 17 18 19

69 Tabela 1: Uticaj zaoravanja žetvenih ostataka i tretmana sa Natur Mikro i Ekovitalom na ukupan broj bakterija, broj gljiva i aktinomiceta u zemljištu (log broja / g apsolutno suvog zemljišta)

Ukupan broj bakterija Gljive Aktinomicete VARIJANTE avgust septembar avgust septembar avgust septembar 1 Ø – bez žetvenih ostaka 8,62 b 8,22 a 3,65 b 3,89 a 5,57 c 5,59 a i korena + tretman 2 Ø – žetveni ostaci bez 9,24 a,b 9,02 b 4,62 a,b 5,00 b 5,54 b,c 5,89 a tretmana 1,0 ml 9,03 a,b 8,98 b 4,52 a,b 4,57 a,b 5,15 b 5,79 a NATUR 5,0 ml 9,25 a,b 9,48 b 4,38 a,b 4,56 a,b 5,98 a 5,92 a MIKRO 10,0 ml 8,82 a,b 9,18 b 4,68 a 4,83 a,b 5,51 b,c 5,73 a

0,5 ml 9,28 a,b 9,14 b 3,94 a,b 4,85 b 5,64 a,c 5,84 a

EKOVITAL 1,0 ml 9,50 a 9,53 b 3,99 a,b 4,91 b 5,80 a,c 5,65 a

2,0 ml 9,45a a 9,36 b 4,15 a,b 4,56 a,b 5,61 a,c 5,62 a

*Ista slova ukazuju na homogenost varijansi nakon Fisher-ovog LSD testa za p = 0,05

Celulolitički mikroorganizmi razlažu celulozu preko celobioze do glukoze. Sposobnost stvaranja celulolitičkih fermenata imaju gljive i bakterije. Značajni su za kruženje ugljenika u zemljištu, jer uz pomoć ekstracelularnih enzima razlažu visokomolekularna jedinjenja ugljenika u manje složena

jedinjenja ili u potpunosti do CO2 i vode. U ovim istraživanjima zabeležen je relativno visok broj celulolitičkih mikroorganizama na svim varijantama ogleda i kretao se od 12,02 x 105 do 64,56 x 105 ćelija u gramu apsolutno suvog zemljišta. Uticaj primenjenih preparata na brojnost ove grupe mikroorganizama zabeležen je samo u prvom roku uzimanja uzoraka (Tabela 2). Jedino primena mikrobiološkog đubriva Natur Mikro sa dozom od 5,0 ml uslovila je statistički značajno povećanje broja celulolitičkih mikroorganizama u avgustu. U septembru, nisu zabeležene statistički značajne promene brojnosti ove grupe mikroorganizama Amilolitički mikroorganizmi razlažu skrob do maltoze pomoću enzima amilaze. Aktivni razlagači skroba su gljive i veći broj sporogenih bakterija. Kao i prethodna grupa mikroorganizama i ova je značajna za kruženje ugljenika u zemljištu, naročito pri zaoravanju žetvenih ostataka u zemljište. Brojnost ove grupe je nešto niža od predhodne i kreće se u granicama od 36,31 x 104 do 316,23 x 104 ćelija amilolitičkih mikroorganizama po gramu ispitivanog zemljišta (Tabela 2). Statistički zna- čajne promene broja amilolitičkih mikroorganiama zabeležene su u septembru, dok se u avgustu brojnost nije značajnije menjala (Tabela 2). Jedino je primena preparata Ekovital, sa dozom od 1,0 ml, uticala na statistički značajno povećanje brojnosti amilolitičkih mikroorganizama

70 Tabela 2: Uticaj zaoravanja žetvenih ostataka i tretmana sa Natur Mikro i Ekovitalom na broj celulolitičkih i amilolitičkih mikroorganizama u zemljištu (log broja /g apsolutno suvog zemljišta)

Celulolitički mikroorganizmi Amilolitički mikroorganizmi VARIJANTE avgust septembar avgust septembar 1 Ø – bez žetvenih ostaka i korena 6,33 b,c 6,14 a 5,74 a 5,56 b + tretman 2 Ø – žetveni ostaci bez tretmana 6,32 b,c 6,52 a 6,38 b 6,46 a,b

1,0 ml 6,12 b,c 6,22 a 6,41 b 6,28 a,b NATUR 5,0 ml 6,81 a 6,24 a 6,42 b 6,09 a,b MIKRO 10,0 ml 6,42 c 6,08 a 6,33 b 6,28 a,b

0,5 ml 6,36 b,c 6,33 a 6,28 b 6,13 a,b

EKOVITAL 1,0 ml 6,02 b 6,46 a 6,50 b 6,61 a

2,0 ml 6,43 a,c 6,33 a 6,45 b 6,34 a,b

*Ista slova ukazuju na homogenost varijansi nakon Fisher-ovog LSD testa za p = 0,05 SADRŽAJ Rod Azotobacter je najviše ispitivan od svih slobodnih azotofiksatora i jedan je od najznačajnijih rodova iz ove grupe mikroorganizama. Brojnost i aktivnost azotobaktera zavisi prvenstveno od pH 01 reakcije, sadržaja humusa i lakopristupačnog fosfora u zemljištu. Plodna zemljišta karakteriše viso- 02 ka brojnost azotobaktera. U istraživanjima Jarak i sar. (1998) brojnost azotobaktera bila je najveća u 03 zemljištu koje je imalo najpovoljnija hemijska svojstva. Brojnost roda Azotobacter sp. u ovim istraživanjima bila je relativno visoka i kretala se od 79,43 x 04 102 do 168,92 x 102 ćelija u gramu apsolutno suvog zemljišta (Tabela 3). Ovo je jedina grupa mikroor- 05 ganizama na čiju brojnost primenjene količine preparata Natur Mikro i Ekovital nisu uticale. 06 Aminoheterotrofi obuhvataju veliku grupu bakterija, gljiva i aktinomiceta koji učestvuju u pro- 07 cesu amonifikacije tj. procesu razgradnje proteina do amonijaka. Raznovrsnost i nespecifičnost aminoheterotrofa je razlog da je ova grupa mikroorganizama u zemljištu brojna. Za ovu grupu mi- 08 kroorganizama je zajedničko da imaju sposobnost stvaranja ekstracelularnih proteolitičkih enzima 09 koji uzrokuju hidrolitičku razgradnju velikih proteinskih lanaca na manje jedinice, koje ćelija može 10 usvojiti. 11 U našim ispitivanjima brojnost aminoheterotrofa se kretala od 10,47 x 107 do 186,21 x 107 ćelija u gramu apsolutno suvog zemljišta (Tabela 3). Efekat primenjenih preparata utvrđen je samo u dru- 12 gom roku uzimanja uzoraka. Sve tri primenjene doze mikrobiološkog đubriva Natur Mikro i doze 1,0 13 mI 2,0 ml preparata Ekovital, uticali su na statistički značajno povećanje broja aminoheterotrofa. 14 15 16 17 18 19

71 Tabela 3: Uticaj zaoravanja žetvenih ostataka i tretmana sa Natur Mikro i Ekovitalom na broj Azotobacter sp. i aminoheterotrofa u zemljištu (log broja / g apsolutno suvog zemljišta)

Azotobacter sp. Aminoheterotrofi VARIJANTE avgust septembar avgust septembar 1 Ø – bez žetvenih ostaka 3,90 a 4,08 a 9,02 a 8,02 a i korena + tretman 2 Ø – žetveni ostaci bez tretmana 4,16 b 3,93 a 8,96 a 8,62 a,b

1,0 ml 4,14 b 4,04 a 9,00a 8,72 b NATUR 5,0 ml 4,12 b 4,02 a 9,16 a 8,75 b MIKRO 10,0 ml 4,23 b 4,03 a 8,62 a 8,93 b

0,5 ml 4,19 b 4,15 a 8,86 a 8,70 a,b

EKOVITAL 1,0 ml 4,18 b 4,01 a 9,27 a 9,21 b

2,0 ml 4,14 b 4,17 a 8,71 a 8,86 b

*Ista slova ukazuju na homogenost varijansi nakon Fisher-ovog LSD testa za p = 0,05

ZAKLJUČAK

Uklanjanje žetvenih ostatka i vađenje korena biljaka iz zemljišta negativno utiče na brojnost svih ispitivanih grupa mikroorganizama. Preparat Natur Mikro imao je značajniji uticaj na brojnost ispitivanih mikroorganizama u odnosu na Ekovital. Ne postoji zanačajna razlika u primeni različitih doza oba preparata, na brojnost mikroorganizama u zemljištu. Najveće promene brojnosti ispitivanih grupa mikroorganizama zabeležene su u avgustu, dok je taj efekat u septembru izostao. Jedino brojnost roda Azotobacter nije promenjena primenom preparata Natur Mikro i Ekovital.

72 Literatura

1. Alexander M. (1977): Introduction to Soil Microbiology, John Wiley and Sons, NewYork. 2. Cairney J.W.G. (2000): Evolution of mycorriza systems, Naturwisenscha 87, 467-475. 3. Dobbelaere S., Vanderleyden J., Okon Y. (2003): Plant growth-promoting effects of diazotrophs in the rhizosphere. Crit. Rev. Plant Sci. 22, 107-149. 4. Egamberdiyeva D. (2007): The effect of plant growth promoting bacteria on growth and nutrient uptake of maize in two different soils. App. Soil. Ecology 36, 184-189. 5. Goodfellow M., Simpson K.E. (1987): Ecology of Streptomycetes. Front Appl. Microbiol., 2, 97–125. 6. Govedarica M., Jarak M., Milošević N. (1996): Uloga mikroorganizama u zemljištu i proizvodnji voća. U : Mikrobiologija voća i proizvoda od voća. Ed. Škrinjar, M.,et al.,Tehnološki fakultet, Novi Sad, 49-64. 7. Govedarica M., Jarak M. (1999): Mikrobiologija zemljišta, Poljoprivredni fakultet,Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad 8. Jarak M., Protić R., Govedarica M., Milošević N., Djurić N. (1997): Mikrobiološka aktivnost u zemljištu pod pšenicom inokulisanom diazotrofima, Zbornik naučnih radova, 3,1, 39-45. 9. Jarak M., Djurić S. (2008): Mikroorganizmi u zemljištu u funkciji održive poljoprivrede. U: Đubrenje u održivoj poljoprivredi, Manojlović, M., Poljoprivredni fakultet Novi Sad, 98-117. 10. Jarak M., Srećković M., Govedarica M., Milošević N. (1998): Mikrobiološka aktivnost u zemljištu pod kruškom, dunjom i jabukom, Jugosl.Voćar., 32,121-122, 119-126. SADRŽAJ 11. Kasing A.(1995): Cellulase production, Practical Biotechnology 12. Klironomos J.N., McCune J., Hart M., Neville J. (2000): The influence of arbuscular mycorrhizae on 01 the relationship between plant diversity and productivity, Ecology letters, 3, 137-141. 02 13. Marschner P., Yang C.H., Lieberei R., Crowley D.E. (2001): Soil and plant specific effect on bacterial community composition in the rhizosfere, Soil biology and Biochemistry 33, 1437-1445. 03 14. Rodina A.G. (1972): Methods in Aquatic microbiology. Ed. Colwell, R. and Zambruski M. University 04 Park Press, Baltimore and butterworth and Co Ltd. London. 15. Rosello-Mora R., Amann R. (2001): The species concept for procaryotes, FEMS Microbiological review, 05 25, 39-67. 06 16. Sikora S. (1990): Mikrobiološke karakteristike antopogenih tala zapadne Slavonije. Magistarski rad. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. 07 17. Takisawa M., Colwell R.R., Hill R.T. (1993): Isolation and diversity of actinomycetes in the Cheapeake 08 Bay. Appl. Environ. Microbiol. 59, 997–1002.Van der Haiden, M.G.A. 18. Trolldenier G. (1996): Plate Count Technique. In Methods in Soil Biology, Springer-Verlag Berlin 09 Heildebergpp, 20-26. 10 19. Whitman W.B., Coleman D.C., Wiebe W.J. (1998): Procaryote the unseen majority, Proccedings of the national Academy of Sciences of the USA, 95, 6578-6583. 11 12 13 14 15 16 17 18 19

73 The effect of incorporation of crop residues and treatment with microbiological products on the number of microorganisms in the soil

ABSTRACT

The aim of this study was to investigate the effect of incorporation of crop residues, as well as the application of microbiological products on the number of individual groups of microorganisms in the soil. The experiment was conducted on certified organic field of the Institute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad. Following the wheat harvest, soil was treated with the Natur Micro and Ekovital products. The variants of the experiment were the following: 1. Soil without crop residues, (1 Ø), 2. Soil with crop residue (CR), (2 Ø), 3. CR + Natur Micro (1ml), 3. CR + Natur Micro (5ml), 4. CR + Natur Micro (10ml), 5. CR + Ekovital (0.5 ml), 6. CR+ Ekovital (1 ml), 7. CR + Ekovital (2 ml). The number of microorganisms was determined using the dilution method. Removal of crop residue from the soil negatively affected the abundance of microorganisms in soil. In this study the application of Natur Micro had a better effect on the number of microorganisms than Ekovital. There were no significant differences in application of different doses of both products on the number of microorganisms in the soil. Only the number of the genus Azotobacter was not altered by the application of Natur Micro and Ekovital. Key words: crop residue, microbiological preparations, microorganisms

74 Mikrobiološke karakteristike zemljišta pod parkovima i pored frekventnih saobraćajnica Novog Sada

Branislava Tintor1, Jelena Marinković1, Dragana Bjelić1, Jovica Vasin1, Jordana Ninkov1, Gorica Cvijanović2 1Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad [email protected] 2Fakultet za biofarming Megatrend Univerziteta, Maršala Tita 39, Bačka Topola

IZVOD Brojnost, aktivnost i raznovrsnost pojedinih grupa mikroorganizama definiše nivo biogenosti i ukazuje na kvalitet/zdravlje zemljišta. Cilj rada je da se na osnovu zastupljeno-

sti pojedinih grupa mikroorganizama i aktivnosti oksidoredukujućeg enzima dehidrogena- SADRŽAJ ze sagledaju biogenost i sanitarna svojstva zemljišta na osam lokaliteta, pod parkovima i pored raskrsnica i frekventnih saobraćajnica u Novom Sadu. U ispitivanim poljoprivrednim 01 zemljištima opšta biogenost je visoka, na šta ukazuje velika brojnost svih ispitivanih grupa 02 mikroorganizama kao i visoka aktivnost enzima dehidrogenaze (DHA). U uzorcima nepoljo- 03 privrednih zemljišta aktivnost dehidrogenaze je niža, a prisustvo koliformnih mikroorga- 04 nizama se meri desetinama hiljada kolonija po gramu apsolutno suvog zemljišta. Detekto- vanje fekalnih koliforma u zemljištu može ukazivati na potencijalni sanitarni problem ovih 05 zemljišta sa mogućim negativnim posledicama po zdravlje ljudi, naročito dece. 06 Ključne reči: mikroorganizmi, zemljište, parkovi, raskrsnice, saobraćajnice 07 08 UVOD 09 10 Mikroorganizmi predstavljaju najznačajniju kariku biološke faze zemljišta, a većina bioloških procesa u zemljištu (80-90%) odvija se zahvaljujući mikroorganizmima. Brojnost mikroorganizama 11 kreće se od nekoliko desetina do nekoliko milijardi u jednom gramu zemljišta. Među zemljišnim mi- 12 kroorganizmima najbrojnije su bakterije, aktinomicete i gljive (Chen et al., 2003; Islam and Wright, 13 2005; Lupwayi et al., 2010). 14 U brojnim interakcijama u sistemu zemljište-biljka mikroorganizmi predstavljaju jedan od naj- važnijih faktora. Mikroorganizmi imaju ključnu ulogu u mineralizaciji organskih jedinjenja do neor- 15 ganskih i mobilizaciji teško rastvorljivih neorganskih jedinjenja u zemljištu, čime obezbeđuju biljke 16 asimilativima. Ishrana biljaka direktno je vezana za aktivnost mikroorganizama, te je za uspešnu 17 biljnu proizvodnju neophodno obezbediti optimalne uslove za nesmetan razvoj i biohemijsku aktivnost mikroorganizama. 18 Na rasprostranjenost i aktivnost mikroorganizama utiču fizičko-hemijske karakteristike zemlji- 19 šta, klimatski uslovi, agrotehničke mere, biljna vrsta, prisustvo teških metala i zagađivača, kao i me-

75 đusobni odnos mikrobne populacije. Kako bi se dobili visoki prinosi i ekološki visoko vredna hrana neophono je obezbediti optimalne uslove za proticanje mikrobioloških procesa. Prisustvo i brojnost različitih rodova i vrsta mikroorganizama i njihova aktivnost predstavljaju jedan od pokazatelja opšte mikrobiološke aktivnosti i biogenosti zemljišta. Smanjena brojnost, raznovrsnost i enzimatska aktivnost mikroorganizama, može ukazati na promene u fizičko-hemijskim svojstvima zemljišta, negativan uticaj zagađivača i degradaciju zemljišta. Poljoprivredna zemljišta u gradskim i prigradskim zonama izložena su većem riziku od zagađenja, zbog blizine industrijskih postrojenja, frekventnih saobraćajnica, deponija, podzemnih otpadnih voda i sl. (Tintor i sar., 2008; Marinković i sar., 2010; Marinković i sar., 2011). Iako je uobičajena dijagnoza kontaminiranih zemljišta hemijskim analizama, brojnost i aktivnosti pojedinih grupa i vrsta mikroorganizama, mogu da posluže kao dobri indikatori klaliteta/zdravlja zemljišta (Milošević i sar., 2007). Stoga se, u cilju očuvanja i zaštite agroekoloških sistema, pored fizičko-hemijskih analiza, prati i dinamika brojnosti i mikrobiološke aktivnosti u poljoprivrednim i nepoljoprivrednim zemljištima. Mikroorganizmi mogu biti i pokazatelji sanitarnih svojstava zemljišta. Prisustvo pojedinih grupa koliformnih bakterija kao što su Klebsiella sp. i Escherichia coli, indikacija je svežeg fekalnog zagađenja. U gradskim sredinama, u zemljištima bašta, parkova, igrališta i plaža veća brojnost ovih koliformnih bakterija može predstavljati zagađivače potencijalno rizične po zdravlje ljudi (Milošević i sar., 2004; Milošević i sar., 2007; Milošević, 2008; Marinković i sar., 2011). Cilj rada je da se na osnovu zastupljenosti pojedinih grupa mikroorganizama i aktivnosti ok- sidoredukujućeg enzima dehidrogenaze sagledaju biogenost i sanitarna svojstva zemljišta osam lokaliteta, pod parkovima i pored raskrsnica i frekventnih saobraćajnica u Novom Sadu.

MATERIJAL I METODE

Uzorci za hemijska i mikrobiološka istraživanja su uzeti sa osam različitih lokaliteta, teritorije grada Novog Sada, na dubini 0-30cm i 0-50cm. Uzorkovano je područje poljoprivrednog zemljišta pored raskrsnica i frekventnih saobraćajnica (5 uzoraka) i područje nepoljoprivrednog zemljišta pod parkom (3 uzorka). Lokalitet Dunavski park je zaštićen kao prirodno dobro. Istraživanja su obavljena tokom juna 2013. godine, u okviru programa istraživanja zagađenosti zemljišta na teritoriji grada Novog Sada, a koji je pripremila Gradska uprava za zaštitu životne sredine. Hemijska svojstva zemljišta određena su standardnim metodama. Mikrobiološka ispitivanja su uključila osnovna mikrobiološka svojstva i prisustvo koliformnih bakterija: a. Brojnost svih ispitivanih grupa mikroorganizma određena je indirektno metodom razre- đenja, na odgovarajućim hranljivim podlogama. Na agarizovanom zemljišnom ekstraktu utvrđen je ukupan broj mikroorganizama, a brojnost amonifikatotra određena je na mesopeptonskom agaru (Pochon i Tardieux, 1962). Na bezazotnoj podlozi određena je zastupljenost diazotrofa (slobodnih azotofiksatora): oligonitrofila, a metodom “fertilnih kapi“ brojnost Azotobacter sp. (Andreson, 1965). Brojnost aktinomiceta je određena na sintetičkoj podlozi po Krasiljnikovu (1965), a zastupljenost gljiva na Czapek-Dox podlozi.

76 b. Aktivnost enzima dehidrogenaze određena je spektrofotometrijski, po metodi ISO 23753- 1:2005, koja se zasniva na merenju ekstinkcije trifenilformazana (TPF) nastalog redukcijom TTC (2,3,5 trifeniltetrazolium hlorida). c. Detekcija ukupnog broja koliformnih bakterija i njihovih pojedinih predstavnika (Escherichia coli i Klebsiella sp.) određena je na visoko selektivnoj hromogenoj podlozi za ukupan broj koliformnih bakterija HiCrome ECC Agar. Dopunski test za prisustvo Escherichia coli i Klebsiella sp. odrađen je na Mac Conkey agaru i na Endo agaru.

REZULTATI I DISKUSIJA

Prisustvo određenih sistematskih i fizioloških grupa mikroorganizama i enzimatska aktivnost pokazatelji su toka i intenziteta mikrobioloških procesa u zemljištu. U ispitivanim uzorcima ze- mljišta brojnost i aktivnost mikroorganizama zavisili su od lokaliteta i načina korišćenja zemljišta (Tabela 1).

Tabela1. Poreklo uzorka (lokalitet i način korišćenja)

Datum uzork- Dubina

Lab. br. Lokacija Opis SADRŽAJ ovanja (cm) I Poljoprivredno zemljište (pored raskrsnica) 01 1. Mišeluk 28.06.2013. Mišeluk, prema Petrovaradinu 0-30 02 2. Gornje livade 28.06.2013. kod Okružnog zatvora 0-30

3. Kać - Budisava 28.06.2013. iz Kaća prema Budisavi 0-30 03 I Poljoprivredno zemljište (pored frekventnih saobraćajnica) 04 4. Sajlovo 28.06.2013. posle nadvožnjaka desno 0-30 05 iz Rumenke prema Bačkom 5. Rumenka-B. Petrovac 28.06.2013. 0-30 Petrovcu, desno 06 II Nepoljoprivredno zemljište (Dunavski park) 07 Bulevar Mihajla Pupina, 6. Dunavski park 1 27.06.2013. 0-50 kod doma zdravlja 08 7. Dunavski park 2 27.06.2013. kod česme 0-50 09 8. Dunavski park 3 27.06.2013. kod pozorišta 0-50 10 11 Prema dobijenim rezultatima, ispitivana zemljišta su većinom slabo alkalna do alkalna, srednje obezbeđena humusom i azotom. Većina lokaliteta pripada strukturnim, karbonatnim zemljištima, 12 dobro obezbeđenim lakopristupačnim fosforom i kalijumom. Neujednačena primena đubriva, kod 13 nepoljoprivrednih zemljišta dovela je do stanja ekstremnog sadržaja lakopristupačnog fosfora i 14 kalijuma u uzorcima br.6 i br.8 (Tabela 2). 15 U poljoprivrednim zemljištima (uzorci br.1-5) opšta biogenost je visoka, na šta ukazuju ukupan broj mikroorganizama i aktivnost enzima dehidrogenaze (DHA) (Tabela 3). U okviru ukupnog broja 16 mikroorganizama u zemljištu, najveći deo čine bakterije. U ispitivanim uzorcima brojnost ove grupe 17 mikroorganizama kreće se od 74 x 106 na lokalitetu Kać-Budisava (uzorak br.3) do 234 x 106 na lokali- 18 tetu Gornje livade (uzorak br.2) (Tabela 3). 19

77 Tabela 2. Osnovna hemijska svojstva zemljišta

pH CaCO Humus Ukupan AL-P O AL-K O Lab. br. 3 2 5 2 % % N % mg/100g mg/100g u KCl u H2O 1 7,26 8,08 6,31 2,05 0,152 14,8 17,7

2 7,51 8,18 12,16 2,51 0,186 20,6 20,9

3 7,69 8,47 16,35 1,77 0,152 24,3 22,7

4 7,48 8,31 2,94 3,05 0,209 24,5 50,0

5 7,44 8,05 1,82 3,87 0,265 34,4 59,0

6 6,79 7,28 5,03 3,15 0,216 80,8 66,0

7 7,70 8,10 18,03 2,86 0,212 28,2 15,5

8 7,72 8,51 15,51 2,90 0,215 68,5 86,70

Prosek 7,45 8,12 9,77 2,77 0,201 37,0 42,31

Najveći ukupan broj mikroorganizama, u nepoljoprivrednim zemljištima (uzorci br.6-8), zabele- žen je na lokalitetu Dunavski park 2, kod česme, i iznosi 154 x 106 (Tabela 3). Dehidrogenazna aktivnost, pokazatelj je intenziteta oksidoredukcionih procesa u zemljištu, te je važan indikator biološke aktivnosti zemljišta. Veća aktivnost enzima dehidrogenaze ukazuje na veći intenzitet disanja (Camina et al., 1998), odnosno na veću mikrobiološku aktivnost. U ispitivanim poljoprivrednim zemljištima zabeležena je visoka dehidrogenazna aktivnost. U uzorku zemljišta br. 5, (Rumenka-B. Petrovac), utvrđena je najviša aktivnost enzima dehidrogenaze od 1239 μg TPF g-1. Na ovom lokalitetu zabeležen je i najviši sadržaj humusa, što ukazuje na pozitivnu korelaciju između aktivnosti mikoorganizama i sadržaja organske materije u zemljištu. U uzorcima zemljišta u Dunavskom parku, aktivnost dehidrogenaze je značajno niža (343-546 µg TPF g-1), što je i očekivano za neobradivo zemljište (Tabela 3). Vrste iz roda Azotobacter su jedne od najznačajnijih slobodnih, aerobnih azotofiksatora, a na njihovu brojnost negativno utiču nepovoljne fizičko-hemijske osobine zemljišta (Milošević i Jarak, u Kastori ed., 2005). Zastupljenost ove grupe azotofiksatora dobar je pokazatelj plodnosti zemljišta, dok odsustvo azotobaktera može ukazivati prvenstveno na nepovoljnu reakciju zemljišnog rastvora (kiselu ili jako alkalnu), nedostatak hranljivih elemenata ili degradiranost zemljišta. Prisustvo Azo- tobacter sp. zabeleženo je na svim ispitivanim lokalitetima, a brojnost azotobaktera se razlikovala u nepoljoprivrednim (69 x 101) u poređenju sa poljoprivrednim zemljištima (134 x 101) (Tabela 3). Visoka brojnost azotobaktera, u poljoprivrednim zemljištima u blizini frekventnih saobraćajnica na teritoriji grada Novog Sada, zabeležena je i u istraživanjima Tintor i sar. (2008) i Marinković i sar. (2011).

78 Tabela 3. Ukupan broj mikroorganizama, brojnost Azotobacter sp. i aktivnost enzima dehidrogenaze (DHA)

Broj mikroorganizama Dubina (CFU/g-1 apsolutno suvog zemljišta) DHA Red.br. (cm) Ukupan broj mikroba Azotobacter sp. µg TPF g-1 zemljišta x 106 x 101 I Poljoprivredno zemljište

1. 0-30 121 146 833

2. 0-30 234 159 1094

3. 0-30 74 121 780

4. 0-30 99 191 1183

5. 0-30 200 55 1239

Prosek 146 134 1026

II Nepoljoprivredno zemljište

6. 0-50 85 12 343

7. 0-50 154 140 373

8. 0-50 96 54 546 SADRŽAJ

Prosek 112 69 421 01 02 Amonifikatori učestvuju u procesima razlaganja i transformacije proteina, a njihova brojnost 03 predstavlja indikator sadržaja organskih jedinjenja azota. Na osnovu brojnosti i aktivnosti amonifikatora može se ustanoviti da li je amonijačni azot pristupačan za biljke, ili je vezan u ćelijama mi- 04 kroorganizama. U ispitivanim uzorcima nepoljoprivrednog zemljišta, zabeležena je prosečno veća 05 brojnost amonifikatora (123 x 106), u odnosu na uzorke poljoprivrednog zemljišta (71 x 106) (Tabela 4). 06 S obzirom da je park mikrolokalitet na kome se fertilizacija obavlja i prema potrebama zastupljenih biljnih vrsta, moguća je, na pojedinim lokalitetima, neujednačena i prekomerna primena kako mi- 07 neralnih, tako i organskih đubriva. 08 Oligonitrofili spadaju u slobodne azotofiksatore (diazotrofe) koji za svoj rast i aktivnost zahte- 09 vaju veći sadržaj lako razgradivih ugljenih hidrata. U ispitivanim uzorcima, kako poljoprivrednih 10 zemljišta tako i zemljišta iz Dunavskog parka, zabeležena je značajna brojnost ove grupe bakterija (61-124 x 105) (Tabela 4). U istraživanjima Milošević i sar. (2007), koja su obuhvatila ispitivanje zemlji- 11 šta više parkova na teritoriji Novog Sada, takođe je utvrđeno značajno prisustvo oligonitrofila (x 105). 12 13 14 15 16 17 18 19

79 Tabela 4. Zastupljenost amonifikatora, oligonitrofila, aktinomiceta i gljiva

Broj mikroorganizama (CFU/g-1 apsolutno suvog zemljišta) Dubina Red.br. (cm) Amonifikatori Oligonitrofili Aktinomicete Gljive x 106 x 105 x 104 x 104 I Poljoprivredno zemljište

1. 0-30 44 90 56 22

2. 0-30 102 100 37 19

3. 0-30 34 71 11 7

4. 0-30 54 79 20 10

5. 0-30 122 124 44 12

Prosek 71 93 34 14

II Nepoljoprivredno zemljište

6. 0-50 56 61 10 17 7. 0-50 109 98 19 29

8. 0-50 204 67 5 12

Prosek 123 75 11 19

Gljive i aktinomicete produkuju enzime koji su neophodni za razlaganje složenih jedinjenja kao što su lignin, pektin, hitin, celuloza, a u velikoj meri učestvuju i u sintezi humusa (Jarak i Čolo, 2007). U kiselim zemljištima brojnost gljiva je veća, dok aktinomicete za svoj rast i razviće zahtevaju alkalnu sredinu. Na svim lokalitetima poljoprivrednih zemljišta, kao i u uzorcima zemljišta iz Dunavskog parka zabeleženo je značajno prisustvo gljiva i aktinomiceta (x 104) (Tabela 4). Značajno prisustvo gljiva i aktinomiceta, u zemljištima parkova, utvrđeno je i u istraživanjima Milošević i sar. (2007). Rezultati ispitivanja prisustva, brojnosti i aktivnosti mikroorganizama u ovim, ali i prethodnim istraživanjima (Tintor i sar., 2008; Marinković i sar. 2011), ukazuju na visoku opštu biogenost zemlji- šta u blizini frekventnih saobraćajnica na teritoriji grada Novog Sada. Park predstavlja jednu od retkih, zelenih oaza urbane sredine. Da bi u potpunosti odgovarao svojoj nameni potrebno je pored parametara plodnosti zemljišta pratiti i zastupljenost koliformnih bakterija u zemljištu, obzirom da su parkovi oaze za decu. Prisustvo koliformnih mikroorganizama pokazuje sanitarni aspekt zemljišta i oni su jedan od najznačajnijih pokazatelja zdravlja zemljišta. Ukupan broj koliformnih bakterija ukazuje na prisustvo primarno nepatogenih mikroorganizama u zemljištu. Na ispitivanim lokalitetima u Dunavskom parku utvrđeno je prisustvo koliformnih mikroorganizama i njihov broj se meri desetinama hiljada kolonija po gramu apsolutno suvog zemljišta (Tabela 5).

80 Tabela 5. Zastupljenost koliformnih bakterija, Escherichia coli i Klebsiella sp.

Broj mikroorganizama Dubina (CFU/g-1 apsolutno suvog zemljišta) Red. broj (cm) Escherichia coli Klebsiella sp. Ukupan broj koliformnih bakterija x 102 x 102 x 103 II Nepoljoprivredno zemljište 6. 0-50 0 22 42 7. 0-50 3 16 51 8. 0-50 26 45 71 Prosek 10 28 55

Ovi mikroorganizami su u manjem broju prirodni stanovnici zemljišnih i vodenih ekosistema. Međutim, u sva tri ispitivana uzoraka zemljišta, iz Dunavskog parka, utvrđeno je prisustvo fekalnih koliforma: Escherichia coli i Klebsiella sp. koji su indikatori svežeg fekalnog zagađenja. Posebno je važno istaći visoku brojnost Escherichia coli i Klebsiella sp. u uzorku br. 8 (Tabela 5). Istraživanja Milo- šević i sar. (2007), pokazala su da u uzorku zemljišta iz Dunavskog parka nije zabeleženo prisustvo fekalnih koliforma, što ukazuje na mogućnost poboljšanja sanitarnih svojstava zemljišta na ovom

lokalitetu. SADRŽAJ Prisustvo fekalnih koliforma može ukazivati na potencijalni sanitarni problem ovih zemljišta sa 01 mogućim negativnim posledicama po zdravlje ljudi, naročito dece. 02 ZAKLJUČAK 03

U ispitivanim poljoprivrednim zemljištima opšta biogenost je visoka, na šta ukazuje ukupan 04 broj mikroorganizama i visoka aktivnost enzima dehidrogenaze (DHA). U uzorku zemljišta iz Dunav- 05 skog parka, aktivnost dehidrogenaze je niža, što je i očekivano za neobradivo zemljište. 06 Prisustvo azotobaktera, predstavnika slobodnih azotofiksatora, zabeleženo je na svim ispitiva- 07 nim lokalitetima, a utvrđena je i visoka brojnost amonifikatora (x 106), oligonitrofila (x 105), gljiva i aktinomiceta (x 104). 08 Na ispitivanim lokalitetima nepoljoprivrednih zemljišta, Dunavski park, utvrđeno je prisustvo 09 koliformnih mikroorganizama i njihov broj se meri desetinama hiljada kolonija po gramu apsolutno 10 suvog zemljišta. Prisustvo fekalnih koliforma može ukazivati na potencijalni sanitarni problem ovih 11 zemljišta sa mogućim negativnim posledicama po zdravlje ljudi, a posebno je potrebno obratiti pažanju na lokalitet Dunavski park kod pozorišta. 12 Prema rezultatima dobijenim u ovom radu, brojnost, aktivnost i raznovrsnost pojedinih grupa 13 mikroorganizama definiše nivo biogenosti i ukazuje na kvalitet/zdravlje zemljišta. 14 15 16 17 18 19

81 LITERATURA

1. Anderson G.R. (1965): Ecology of Azotobacter in soil of the palouse region I, Occurence Soil Sci. 86: 57-65. 2. Camina F., Trasar-Cepeda C., Gil-Sotres F., Leiros C. (1998): Measurement of dehydrogenase activity in acid soils rich in organic matter. Soil Biology & Biochemistry. 30 (8/9): 1005-1011. 3. Chen G., Zhu H., Zhang Y. (2003): Soil microbial activities and carbon and nitrogen fixation. Research in Microbiology. 154: 393-398. 4. Islam K.R., Wright S.R.: Microbial communities, Encyclopedia of Soil Science, Taylor & Francis. 2005. 5. Jarak M., Čolo J. (2007): Mikrobiologija zemljišta. Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet. 6. Kastori R. (ured.): Azot: agrohemijski, agrotehnički, fiziološki i ekološki aspekti. Naučni Institut za ratarstvo i povrtarstvo. Verzal, Novi Sad. 2005. 7. Krasiljnikov N.A. (1965): Biologija otedeljnih grup aktinomicetov. Nauka, Moskva. 8. Lupwayi N.Z., Grant C.A., Soon Y.K., Clayton G.W., Bittman S., Malhi S.S., Zebarth B.J. (2010): Soil microbial community response to controlled-release urea fertilizer under zero tillage and conventional tillage. Applied Soil Ecology. 45: 254–261. 9. Marinković J., Milošević N., Sekulić P., Tintor B. (2010): Microbiological properties of soil in oil refine- ries. XVIII International Scientific and professional meeting “Ecological Truth” Eco-Ist’ 10. Proceedings, 01-04.06.2010., Spa Junaković, Apatin, R. Srbija. 414- 419. 10. Marinković J., Milošević N., Tintor B., Bjelić D., Vasin J. (2011): Mikrobiološke karakteristike zemljišta na teritoriji grada Novog Sada. I Međunarodni naučno-stručni skup “Zemljište, korišćenje i zaštita”. Tematski zbornik radova, 21-23. septembar 2011., Andrevlje, R. Srbija. 80-84. 11. Milošević N., Dozet D., Bogdanović D., Vasin J. (2004): Korisni i štetni mikroorganizmi – indikatori zdravog zemljišta, III Međunarodna Eko-Konferencija, Zdravstveno bezbedna hrana, Tematski zbornik radova, 22-25. septembar 2004., Novi Sad, R. Srbija. 151-156 12. Milošević N., Tintor B., Sekulić P. (2007): Microbiological properties of soil in Novi Sad parks. XI Inter- national Eko Conference Environmental Protection of urban and suburban settlements. Proceeding I, 26-29. septembar 2007., Novi Sad, R. Srbija. 143-148. 13. Milošević N. (2008): Mikroorganizmi – bioindikatori zdravlja/kvaliteta zemljišta. Zbornik radova Insti- tut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, Vol. 45 (I): 205-215. 14. Poshon J., Tardieux P. (1962): Techniques d’analyse en microbiologie du sol. Edit de la Tourelle, Paris, France. 15. Tintor B., Milošević N., Marinković J., Pucarević M. (2008): Mikrobiološka svojstva poljoprivrednih zemljišta pored frekventnih saobraćajnica i industrijskih zona. Zbornik radova Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad, Vol. 45 (II): 225 – 232.

82 Microbial characteristics of soils in park areas and near high-density roads in Novi Sad

ABSTRACT

Soil quality, health and biogeny depend on the number, activity and diversity of microorganisms. With regard to the prevalence of certain groups of microorganisms and the activity of oxi- doreductive enzyme dehydrogenase, this study aims to determine soil biogeny and soil sanitary characteristics at eight localities situated in park areas, near crossroads and high-density roads in Novi Sad. High soil biogeny of the tested agricultural soils was represented by a large number of the studied groups of microorganisms, as well as a high level of dehydrogenase (DHA) activity. Non-agricultural soils exhibited lower levels of hydrogenase activity, and coliforms were found in tens of thousands of colonies per 1 gram absolutely dry soil. The detection of fecal coliforms in soil indicates a potential soil sanitary problem with a negative health effect on people, especially children. Keywords: crossroads, microorganisms, parks, roads, soil SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

83 84 Mikrobiološke karakteristike distričnih kambisola u zavisnosti od načina korišćenja

Dragana Bjelić1, Jelena Marinković1, Branislava Tintor1, Zorica Golić2, Gorica Cvijanović3 1Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad [email protected] 2Poljoprivredni Institut Republike Srpske, Knjaza Miloša 17, Banja Luka 3Fakultet za biofarming Megatrend Univerziteta, Maršala Tita 39, Bačka Topola

IZVOD Mikroorganizmi se u zemljištu nalaze u određenim uravnoteženim odnosima koji su specifični za svaki tip zemljišta. Različite agrotehničke mere dovode do poremećaja

tih odnosa što se manifestuje smanjenjem mikrobiološke aktivnosti. Cilj ovih istraživa- SADRŽAJ nja bio je da se ispita uticaj različitog načina korišćenja zemljišta tipa distrični kambisol na zastupljenost određenih grupa mikroorganizama i dehidrogenaznu aktivnost (DHA). 01 Opšta biogenost ispitivanog zemljišta bila je visoka, na šta ukazuje visoka aktivnost de- 02 hidrogenaze i velika brojnost ispitivanih grupa mikroorganizama. Nepovoljne hemijske 03 osobine distričnih kambisola, prvenstveno kisela reakcija zemljišta, negativno su uticale 04 na brojnost azotobaktera i aktinomiceta. Iako se na osnovu prosečnih vrednosti brojnosti ispitivanih grupa mikroorganizama i aktivnosti dehidrogenaze ne mogu zapaziti značajne 05 razlike u zavisnosti od načina korišćenja zemljišta, najveća biogenost je konstatovana u 06 livadama i voćnjacima, a najmanja u uzorcima zemljišta pod šumskom vegetacijom. 07 Ključne reči: distrični kambisol, mikroorganizmi, način korišćenja 08 09 UVOD 10

Mikroorganizmi čine od 0,1 do 3% celokupne organske materije zemljišta, a njihova biomasa u 11 proseku iznosi od 1 do 5 t ha-1. Oni pomažu u snabdevanju biljke osnovnim biogenim elementima, 12 produkuju bioaktivne materije koje utiču povoljno na rast i razviće biljke, razgrađuju pesticide i in- 13 dikatori su fizičko-hemijskih svojstava, primene agrotehničkih mera, visokog sadržaja teških metala i pesticida, zbijenosti i prevlaživanja zemljišta (Nannipieri et al., 2003; Milošević, 2008). 14 Savremena poljoprivredna proizvodnja podrazumeva upotrebu velikih količina pesticida i mine- 15 ralnih đubriva, što značajno narušava zemljišnu mikrofloru. Na brojnost i enzimatsku aktivnost mi- 16 kroorganizama direktno utiču brojni abiotički i biotički faktori, prvenstveno tip zemljišta, biljna vr- 17 sta, način korišćenja zemljišta, agrotehničke mere i dr. (Milošević i sar., 2003; Marschner et al., 2004). Smanjena raznovrsnost i aktivnost mikroorganizama može ukazati na zagađenost ili degradiranost 18 zemljišta i njegovu nisku plodnost, stoga se u cilju očuvanja i zaštite agroekoloških sistema, pored 19 agrohemijskih analiza, prati i dinamika mikrobiološke aktivnosti u zemljištu (Jarak i sar., 2005).

85 Distrični kambisol je veoma rasprostranjen tip zemljišta u brdsko-planinskom području, na terenima čija je geološka građa sačinjena od silikatnih stena. Ova zemljišta su pretežno lakog meha- ničkog sastava, lako propusna za vodu i sa većim sadržajem humusa. Dubina im je veća od 30 cm, najčešće od 60-80 cm. Odlikuju se niskim stepenom zasićenosti bazama i izraženim aciditetom (Antić i sar., 1990; Kapović i sar., 2011). S obzirom na uticaj koji fizičko-hemijske karakteristike zemlji- šta i način korišćenja imaju na broj i aktivnost mikroorganizama, određivanje mikrobioloških karakteristika može biti dobar pokazatelj biogenosti ovog tipa zemljišta. Stoga je cilj ovih istraživanja bio da se odredi zastupljenost različitih grupa mikroorganizama, kao i dehidrogenazna aktivnost, u uzorcima zemljišta tipa distrični kambisol u zavisnosti od načina korišćenja.

MATERIJAL I METODE RADA

Uzorci zemljišta za mikrobiološka istraživanja uzeti su iz 13 različitih profila, iz dve dubine po profilu (tabela 1). Uzorkovano je zemljište voćnjaka (12 uzoraka), oranica (4 uzorka), livada (4 uzorka) i šuma (4 uzorka). Istraživanja su obavljena tokom oktobra 2011. godine. Brojnost svih ispitivanih grupa mikroorganizma određena je indirektno metodom razređenja, na odgovarajućim hranljivim podlogama. Na agarizovanom zemljišnom ekstraktu utvrđen je ukupan broj mikroorganizama, a brojnost amonifikatotra određena je na mesopeptonskom agaru. Na bezazotnoj podlozi određena je zastupljenost diazotrofa (slobodnih azotofiksatora): oligonitrofila, a metodom “fertilnih kapi“ brojnost Azotobacter sp. Brojnost aktinomiceta je određena na sintetičkoj podlozi, a zastupljenost gljiva na Czapek-Dox podlozi (Jarak i Đurić, 2006). Dehidrogenazna aktivnost zemljišta je određena po metodi ISO 23753-1:2005, koja se bazira na merenju ekstincije trifenolformazana (TPF) koji je nastao redukcijom 2,3,5–trifeniltetrazolijumhlorida.

REZULTATI ISRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Brojnost pojedinih grupa mikroorganizama i dehidrogenazna aktivnost koriste se kao jedan od pokazatelja opšte mikrobiološke aktivnosti i potencijalne plodnosti zemljišta. Svaki tip zemljišta ima svoju karakterističnu mikrobiocenozu, a način korišćenja zemljišta može uticati pozitivno ili negativno na mikrobiološku aktivnost, što se neposredno odražava i na plodnost zemljišta. U ispitivanim zemljištima, brojnost i enzimatska aktivnost mikroorganizama zavisili su od profila, načina korišćenja zemljišta i dubine uzorkovanja. Osnovne mikrobiološke karakteristike ispitivanih uzoraka zemljišta tipa distrični kambisol date su u tabeli 1.

86 Tabela 1. Brojnost mikroorganizama i dehidrogenazna aktivnost u zavisnosti od načina korišćenja zemljišta tipa distrični kambisol -1 6 5 5 4 1 1 Način korišćenja Način korišćenja zemljišta profila Broj uzorka Oznaka Dubina uzorka (cm) Azotobakter x 10 Ukupan mikroflora X 10 Amonifikatori X 10 Oligonitrofili X 10 Gljive X 10 Aktinomicete X 10 DHA µg TPF g

1 0-14 0 91 90 90 21 0 197 I 2 14-67 0 9 4 1 13 0 443 3 0-20 0 121 166 117 26 0 368 II 4 20-68 0 36 75 47 10 0 429 5 0-24 0 250 59 292 26 1 1827 III 6 24-50 6 24 10 11 7 0 371 Voćnjak 7 0-17 0 242 101 74 36 4 858 IV 8 17-50 0 20 19 18 4 38 290 9 0-18 2 58 66 3 62 0 190 V 10 18-40 0 53 53 4 21 0 258 11 0-21 0 273 137 185 12 0 493 VI SADRŽAJ 12 21-80 0 13 36 9 3 0 340 Prosek 0,7 99,2 68,0 70,9 20,1 3,6 505,3 01 1 0-20 0 202 74 149 28 0 1125 VIII 2 20-68 0 31 13 2 2 0 536 02 Oranica 3 0-24 0 161 52 117 10 0 172 IX 03 4 24-60 0 73 128 16 19 0 104 Prosek 0 116,7 66,7 71,0 14,7 0 484,2 04 1 0-17 0 336 499 246 17 0 1329 X 05 2 17-60 0 78 73 28 13 39 251 Livada 3 0-24 0 121 74 111 28 0 123 06 XI 4 24-60 0 35 20 8 4 0 185 Prosek 0 142,5 166,5 98,2 15,5 9,7 472,0 07 1 0-11 0 100 64 46 56 4 191 XII 08 2 11-60 2 22 25 0 10 0 232 Šuma 3 0-19 0 24 14 1 2 0 145 09 XIII 4 19-40 0 79 19 1 7 0 233 10 Prosek 0,5 56,2 30,5 12,0 18,7 1,0 200,2 11

U okviru ukupnog broja mikroorganizama u zemljištu najveći deo čine bakterije. Na svim is- 12 pitivanim profilima, kako u površinskim tako i u dubljim slojevima zemljišta, zabeležena je velika 13 brojnost ove grupe mikroorganizama (x 106). Najveći ukupan broj mikroorganizama zabeležen je 14 u livadama, zatim u oranicama i voćnjacima, a najmanji u zemljištima pod šumskom vegetacijom. Ovaj parametar daje značajan uvid u procese mineralizacije, te veći broj ukazuje na višu stopu de- 15 gradacije, ali i značajno prisustvo organskih materija. 16 Amonifikatori učestvuju u procesima razlaganja i transformacije organskih jedinjenja azota, a 17 njihova brojnost koristi se kao indikator pristupačanosti azota za biljke. U ispitivanim zemljištima zabeležena je velika zastupljenost amonifikatora (x 105). Brojnost se smanjuje sa dubinom uzorko- 18 vanja, ali se ne razlikuje značajno u zavisnosti od načina korišćenja zemljišta. U uzorcima livada 19 zastupljenost amonifikatora je najveća (20-499 x 105 g-1), a najmanja je u uzorcima zemljišta pod

87 šumskom vegetacijom (14-64 x 105 g-1). U ispitivanim uzorcima voćnjaka broj amonifikatora se kretao od 4-166 x 105 g-1, a u oranicama od 13-128 x 105 g-1. Azotobakter je jedan od najznačajnijih slobodnih, aerobnih azotofiksatora. Brojnost azotobaktera zavisi od pH reakcije sredine, sadržaja organske materije, fosfora i vlažnosti zemljišta, stoga je važan pokazatelj plodnosti zemljišta. Vrste roda Azotobacter osetljive su na kiselu reakciju zemljišta, te je u zemljištima gde je pH vrednost niska, zastupljenost azotobaktera veoma mala ili ga uopšte nema. Azotobakter je pokazao slabiju zastupljenost u ispitivanim profilima zemljišta, te u 21 od 24 uzorka nije zabeleženo njegovo prisustvo. S obzirom na izuzetnu osetljivost azotobaktera na niske pH vrednosti i visok procenat kiselih zemljišta na ispitivanim lokalitetima, ne može se pratiti even- tualna promena brojnosti azotobaktera u zavisnosti od načina korišćenja parcele. Gljive i aktinomicete produkuju veliki broj enzima neophodnih za razlaganje složenih organskih jedinjenja (celuloza, lignin, pektin i dr.), učestvuju u sintezi humusa, a pojedine aktinomicete mogu da produkuju i antibiotike (Jarak i Čolo, 2007). Brojnost gljiva veća je u kiselim zemljištima, dok su aktinomicete brojnije u alkalnim zemljištima. Kisela pH reakcija zemljišnog rastvora uslovila je intenzivniji razvoj gljiva i manju brojnost aktinomiceta, tako da je prisustvo gljiva konstatovano u svim ispitivanim profilima. Brojnost gljiva smanjivala se u dubljim slojevima zemljišta, ali nije se bitnije menjala u zavisnosti od načina korišćenja parcele. U ispitivanim uzorcima voćnjaka broj gljiva se kretao od 3-62 x 104 g-1, u zemljištima pod livadama od 4-28 x 104 g-1, u oranicama od 2-28 x 104 g-1, i u šumama od 2-56 x 104 g-1. Aktinomicete su zabeležene u tri uzorka oranica (1-38 x 101 g-1) i po jednom uzorku pod livadom (39 x 101 g-1) i šumskom vegetacijom (4 x 101 g-1). U ispitivanim uzorcima konstatovano je prisustvo oligonitrofila, kako u površinskim tako i u i dubljim slojevima zemljišta. Brojnost ove grupe slobodnih azotofiksatora u voćnjacima varirala je od 1-292 x 105 g-1, u oranicama od 2-149 x 105 g-1, livadama od 8-246 x 105 g-1, a u šumskim zemljištima od 0-46 x 105 g-1. Neujednačena zastupljenost u ispitivanim uzorcima, ukazuje na to da njihova brojnost nije zavisila od načina korišćenja zemljišta. Dehidrogenaze su enzimi koji u procesu disanja prenose vodonik od donora do akceptora, a u zemljištu su najvećim delom mikrobiološkog porekla. Veća aktivnost dehidrogenaze ukazuje na veći intenzitet disanja, odnosno na veću mikrobiološku aktivnost. Rezultati ovih istraživanja pokazali su visoku dehidrogenaznu aktivnost u zemljištima pod voćnjacima, oranicama i livadama, dok je u zemljištima pod šumskom vegetacijom aktivnost znatno niža, što je i očekivano za neobradivo ze- mljište. U uzorku zemljišta voćnjaka (uzorak 5) utvrđena je najviša aktivnost enzima dehidrogenaze od 1827 μg TPF g-1 zemljišta. Rasulić i sar. (2013) utvrdili su najveću zastupljenost ukupne mikroflore u oraničnom zemljištu, dok je najmanja zastupljenost azotobaktera zabeleženana lokalitetima pod šumom. Isti autori nisu ustanovili korelaciju između broja mikroorganizama i načina korišćenja zemljišta, što je u saglasnosti sa našim istraživanjima. Marinković i sar. (2007) utvrdili su varijacije brojnosti pojedinih grupa mikroorganizama u različitim tipovima zemljišta, kao i najveću biogenost u površinskom sloju na svim ispitivanim tipovima zemljišta. Zakarauskaitė et al. (2008) su zabeležili razlike u mikrobiološkoj aktivnosti u uzorcima zemljišta tipa kambisol, formiranim na različitim supstratima. Tintor i sar. (2007) takođe su ustanovili da je mikrobiološka aktivnost najintenzivnija u površinskom sloju zemljišta. Nejednaka zastupljenost mikroorganizama u različitim tipovima zemljišta, kao i najveća brojnost gljiva u kam- bisolima zabeležena je u istraživanjima Marinković i sar. (2012). Ovim istraživanjima je potvrđeno da distrični kambisoli pružaju optimalne uslove za odvijanje mikrobioloških procesa, ali i da usled kisele reakcije i male snabdevenosti fosforom ne pogoduju razvoju azotobaktera i aktinomiceta.

88 ZAKLJUČAK

Opšta biogenost ispitivanog zemljišta bila je visoka, na šta ukazuje visoka aktivnost dehidrogenaze i velika brojnost ispitivanih grupa mikroorganizama, izuzev brojnosti azotobaktera i aktinomiceta. Najveći ukupan broj mikroorganizama, broj amonifikatora, oligonitrofila i aktinomiceta u proseku su zabeleženi u zemljištima livada, dok je brojnost azotobaktera, gljiva i dehidrogenazna aktivnost bila najveća u zemljištima voćnjaka. Najmanja biogenost zabeležena je u zemljištima pod šumskom vegetacijom, ali značajne razlike u zavisnosti od načina korišćenja zemljišta nisu kon- statovane. Rezultati istraživanja pokazali su da je mikrobiološka aktivnost najintenzivnija u po- vršinskom sloju zemljišta, sa značajnim opadanjem sa dubinom uzorkovanja za većinu ispitivanih parametara biogenosti zemljišta.

LITERATURA

1. Antić M., Jović N., Avdalović V.: Pedologija. Naučna knjiga, Beograd. 1990. 2. Bastida F., Zsolnay A., Hernández T., García C. (2008): Past, present and future of soil quality indices: a

biological perspective. Geoderma. 147: 159–171. SADRŽAJ 3. Jarak M., Milošević N., Milić V., Mrkovački N., Đurić S., Marinković J. (2005): Mikrobiološka aktivnost – pokazatelj plodnosti i degradacije zemljišta. Ekonomika poljoprivrede. 52 (4): 483-493. 01 4. Jarak M., Čolo J.: Mikrobiologija zemljišta. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. 2007. 02 5. Kapović M., Knežević M., Blagojević V. (2011): Svojstva i varijabilnost distričnog kambisola u posavskom šumsko-privrednom području. Glasnik Šumarskog fakulteta. 104: 71-80. 03 6. Marinković J., Bjelić D., Vasin J., Tintor B., Ninkov J. (2012): The distribution of microorganisms in di- 04 fferent types of agricultural soils in the Vojvodina province. Research Journal of Agricultural Science. 44 (3): 73-78. 05 7. Marinković J., Milošević N., Tintor B., Vasin, J. (2007): Zastupljenost pojedinih grupa mikroorganizama 06 na različitim tipovima zemljišta. Zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo. 43(1): 319-327. 8. Marschner P., Crowley D., Yang C.H., (2004): Development of specific rhizosphere bacterial communi- 07 ties in relation to plant species, nutrition and soil type. Plant and Soil. 261: 199–208. 08 9. Milošević N. (2008): Mikroorganizmi bioindikatori zdravlja/kvaliteta zemljišta. Zbornik radova Institu- ta za ratarstvo i povrtarstvo. 45(1): 205-215. 09 10. Milošević N., Govedarica M., Ubavić M., Hadžić V., Nešić L. (2003): Mikrobiološke karakteristike zemlji- 10 šta - osnova za kontrolu plodnosti. zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo. 39:93-100. 11. Jarak M., Đurić S.: Praktikum iz mikrobiologije. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. 2006. 11 12. Nannipieri P., Ascher J., Ceccherini M.T., Landi L., Pietramellara G., Renella G. (2003): Microbial diversi- 12 ty and soil functions. Eur. J. Soil Sci. 54: 655–670. 13. Rasulić N., Delić D., Stajković-Srbinović O., Jošić D., Dolovac N., Kuzmanović Đ. (2013): Mikrobiološke 13 osobine distričnih kambisola na području istočne Srbije u zavisnosti od načina korišćenja. Zaštita bilja. 14 64(1): 43-49. 14. Tintor B., Milošević N., Sekulić P., Marinković J., Cvijanović G. (2007): Mikrobiološka svojstva černozema 15 na lokalitetima u okolini Novog Sada. Zbornik radova Instituta za ratarstvo i povrtarstvo. 43(1): 311-318. 16 15. Zakarauskaitė D., Vaišvila Z., Motuzas A., Grigaliūnienė K., Buivydaitė V.V., Vaisvalavičius R., Butkus V. (2008): The influence of long-term application of mineral fertilizers on the biological activity of 17 cambisols. Ekologija. 54 (3): 173–178. 18 19

89 Microbiological characteristics of dystric cambisols depending on the land use

ABSTRACT

Microorganisms in the soil found in certain balanced relations that are specific for each soil type. Different agricultural management practices lead to the disturbance of these relationships, which is manifested by reduced microbial activity. The aim of this study was to examine the effect of different land use of dystric cambisol on the number of certain groups of microorganisms and dehydrogenase activity (DHA). High soil biogeny of the tested soil was represented by a high level of dehydrogenase activity and a large number of the studied groups of microorganisms. Adverse chemical properties of dystric cambisols, primarily acidic soil reaction, negatively affected the number of azotobacters and actinomycetes. Although based on the average values of the number of the microorganisms and dehydrogenase activity significant differences depending on the land use were not recorded, the highest soil biogeny was measured in the meadows and orchards, and the smallest in the soil samples under forest vegetation. Key words: dystric cambisol, microorganisms, land use

90 Efekat različitih sistema đubrenja na kukuruz gajen u monokulturi

Vesna Dragičević1, Milena Simić1, Milovan Stojiljković2, Sanja Živković2, Branka Kresović1, Igor Spasojević1 1Institut za kukuruz „Zemun Polje“, Slobodana Bajića 1, 11185 Zemun Polje [email protected] 2Institut za nuklearne nauke „Vinča“, p.fah 522, 11001 Beograd

IZVOD Gajenje useva u monokulturi se negativno odražava kako na sam usev, tako i na zemljište. S obzirom da je kukuruz relativno tolerantan na gajenje u monokulturi, upotreba različitih sistema đubrenja se može pozitivno odraziti na prinos i kvalitet semena

kukurza. Stoga je postavljen ogled sa hibridom ZPSC 684 Ultra da bi se utvrdila efikasnost SADRŽAJ različitih kombinacija mineralnih đubriva (NPK+Urea, Urea i kontrola), stajnjaka i mikro- biološkog đubriva Bioplug (primenjen u preporučenoj, polovini preporučene količine i 01 bez njega) na prinos i koncentraciju mineralnih elemenata (N, P, K, Ca, Mg, Fe i Zn) u zrnu 02 kukuruza gajenog u dugogodišnjoj monokulturi. 03 Rezultati ukazuju da stajnjak povoljno utiče na povećanje prinosa, kao i koncentraciju 04 makro- i mikroelemenata u zrnu kukuruza. Bioplug, kao preparat koji intenzivira mineralizaciju žetvenih ostataka je pokazao posebno povoljne efekte na akumulaciju N, Mg i 05 Fe u zrnu kukuruza. NPK đubriva u kombinaciji s ureom su povećala akumulaciju N, P, K, 06 Ca i Mg u zrnu, dok se urea pokazala kao povoljnija za povećanje koncentracije Fe i Zn. 07 Rezultati ispitivanja ukazuju da odgovarajuća kombinacija mineralnih, organskih i mikro- bioloških đubriva povoljno utiče kako na prinos kukuruza, tako i na kvalitet proizvedenog 08 zrna kukuruza gajenog u monokulturi, bez obzira na njene brojne negativne aspekte. 09 Ključne reči: monokultura, kukuruz, mineralni nutritivi 10 11 UVOD 12 13 Stabilan prinos zrna predstavlja važan faktor u gajenju kukuruza, posebno ukoliko se isti usev 14 gaji duži niza godina na istoj parceli. Negativni aspekti ovakvog sistema gajenja se ogledaju u većoj zakorovljenosti, pojavi štetočina i različitih oboljenja, kao i smanjenju prinosa. Monokultura nega- 15 tivno utiče i na fizičke, hemijske i biološke osobine zemljišta. 16 U odnosu na druge ratarske vrste, kukuruz je relativno tolerantan na gajenje u monokulturi 17 (Todorović i Božić, 1995). Prema dugogodišnjim istraživanjima, najniži prinosi kukuruza su ostvareni upravo u monokulturi (Videnović i sar., 2007). Intenzivna poljoprivredna proizvodnja visokoprino- 18 snih useva ima za cilj primenu mera gajenja sa dugoročnim pozitivnim efektima na ceo sistem. Ro- 19 tacija kukuruza sa drugim usevima, uz mere koje omogućavaju bolju razgradnju žetvenih ostataka

91 može u visokom stepenu povećati produktivni potencijal kukuruza (Adiku i sar., 2009). Sa te tačke gledišta, primena stajnjaka ili mikrobioloških đubriva, koja sadrže npr. razlagače fosfata, rizobakte- rije koje produkuju regulatore rasta, mogu značajno povećati prinos kukuruza, uz smanjenje unosa mineralnih đubriva (Yazdani i sar., 2009). Ahmad i sar. (2008) su potvrdili da upotreba organskih i mikrobioloških đubriva omogućava veću apsorpciju azota i fosfora, uz bolje korišćenje vlage, veću stabilnost zemljišnih agregata i manje gubitke nutritiva. Bez obzira što monokultura kukuruza nepovoljno utiče na mikrobiološke procese u zemljištu, posebno kod siromašnijih zemljišta, visoka mikrobiološka aktivnost se može zadržati u rizosferi kukuruza gajenog na černozemu, kao i drugim plodnim zemljištima (Kovačević, 2010). Upotreba različitih sitema đubrenja može se iz tog razloga povoljno odraziti i na prinos i kvalitet semena kukuruza gajenog u monokulturi. Cilj rada je da se utvrdi efikasnost različitih kombinacija đubrenja, uključujući mineralna, mikrobiološka i organska na prinos i koncentraciju mineralnih elemenata u zrnu kukuruza gajenog u dugogodišnjoj monokulturi.

MATERIJAL I METODE RADA

Eksperiment je postavljen u Institutu za kukuruz „Zemun Polje“ 1972. godine, sa ciljem da se ispitaju efekti dugotrajnog gajenja kukuruza u monokulturi. 2011. godine u ogled je uveden novi hi- brid ZPSC 684 Ultra, sa ciljem olakšane kontrole travnatih korova pomoću cikloksidima. Tip zemlji- šta na eksperimentalnoj parceli je slabokarbonatni černozem, sa 53% peska, 30% praha i 17% gline, što predstavlja tip praškasto-glinovite ilovače. pH je 6.9, a pH u KCl 6.5. Sadržaj organske materije u sloju zemljišta 0-30 cm određen je gravimetrijski po metodi Magdoff i sar. (1996). Sadržaj pristupač-

nog azota (NO3-N i NH4-N) određen je po metodi Scharpf i Wehrmann (1975), pristupačnog fosfora po metodi Olsen i sar. (1954). Sadržaj K, Ca, Mg, Fe i Zn određen je na ICP-OES (Inductively Coupled Plasma - Optical Emission Spectrometer), uz ekstrakciju izvršenu po proceduri Mechlich (1984). Prvi faktor je stajnjak: u jesen 2011. godine je uneto 60 t ha-1 stajnjaka (S) i varijata bez stajnjaka (SØ). Drugi faktor koji se ispituje u ogledu je primena mikrobiološkog đubriva Bioplug (ubrzava razgradnju žetvenih ostataka) i to u količini od: 2.5 l ha-1 (BP1), 5 l ha-1 (BP2) i varijanta bez primene Biopluga (BPØ). Mineralna đubriva, kao treći faktor su bila primenjena u tri varijante: NPK+U - NPK u jesen (N:P:K= 5:24:16, 375 kg ha-1) i urea u proleće (320 kg ha-1), Urea - urea samo u proleće (320 kg ha-1) i kontrola – bez upotrebe mineralnih đubriva. Na kraju vegetativne sezone 2014. godine, nakon berbe kukuruza izmeren je prinos i obračunat

sa 14% vlage. Uzorci zrna su samleveni i razoreni sa smešom H2SO4 + HClO4 + H2O2. Sadržaj azota je određen po Mikro-Kjeldahl proceduri (AOAC, 1984). Sadržaj fosfora je određen spektrofotometrijski, vanado-molibdenskom metodom (Pollman, 1991), dok su K, Ca, Mg, Fe i Zn određeni putem ICP-OES. Statistička obrada podataka je obuhvatala analizu varijanse (ANOVA) za prinos zrna kukuruza (LSD-test na nivou zančajnosti od 95%), dok je koncentracija mineralnih elemenata prikazana uz standardnum devijaciju (SD).

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Hemijski sastav zemljišta po tretmanima dat je u Tabeli 1. Sadržaj organske materije je bio za oko 1% niži u varijanti bez stajnjaka i pokazao je trend smanjenja u tretmanu sa primenom Biopluga.

92 Bez obzira na veći sadržaj organske materije u varijati sa stajnjakom, nivo pristupačnih mineralnih elemenata je znatno viši, u odnosu na varijantu bez primene stajnjaka. Takođe je zabeležen viši nivo svih ispitivanih mineralnih nutritiva u tretmanima sa Bioplugom (posebno kod BP2), uz izuzetak kod Mg, i to u SØ varijanti gde nije bilo razlika između tretmana. Unos mineralnih đubriva, posebno u kombinaciji sa Bioplugom, povećao je sadržaj pristupačnih mineralnih elemenata u obe varijate, sa i bez primene stajnjaka. Naročito se NPK+U tretman odrazio povoljno na povećanje N, P i K, a Urea tretman na povećanje sadržaja Ca i Mg.

Tabela 1: Hemijski sastav zemljišta po pojedinim oglednim tretmanima (proleće 2014. godine)

N P K Ca Mg Org. mat. (%) -1 -1 -1 -1 -1 Tretman (kg ha ) (kg ha ) (kg ha ) (kg ha ) (kg ha ) SØ

Kontrola 3,99 19,08 14,46 20,43 6528 392,57

BPØ NPK+U 2,80 33,96 64,20 70,53 8516 398,59

Urea 2,49 28,58 18,89 27,57 8852 396,58

Kontrola 3,87 21,89 44,44 45,90 8198 356,88

BP1 NPK+U 2,35 75,12 61,59 114,65 8674 396,13 SADRŽAJ

Urea 3,33 38,89 23,90 86,32 9119 405,50 01 Kontrola 3,19 21,06 45,69 38,50 8592 375,61 02 BP2 NPK+U 2,68 46,74 99,96 63,84 8997 388,55 03 Urea 1,67 32,97 24,10 142,53 9482 401,93 04 S

Kontrola 4,76 87,35 49,45 52,33 11005 384,98 05

BPØ NPK+U 4,78 100,77 174,28 74,90 11576 416,65 06 Urea 3,71 87,14 144,59 187,18 11955 410,41 07 Kontrola 4,49 58,81 163,00 60,49 11157 465,28 08 BP1 NPK+U 3,29 120,47 219,87 96,13 11161 504,09 09 Urea 3,19 99,28 216,59 281,22 11193 528,18 10 Kontrola 3,91 91,27 149,41 158,41 11246 579,03 11 BP2 NPK+U 4,03 141,16 194,62 191,02 11340 594,65

Urea 3,40 102,77 187,87 348,58 11839 617,40 12 13

Od primenjenih sistema đubrenja, jedino je NPK+U kombinacija uticala na značajno povećanje 14 prosečnog prinosa zrna kukuruza u varijanti bez stajnjaka (Tabela 2), kao i u svim kombinacijama sa 15 Bioplugom, u odnosu na kombinacije sa Ureom i u kontroli. Najveći prosečan prinos u varijatni bez 16 stajnjaka je postignut u kombinaciji NPK+U + BP2 (9,90 t ha-1), dok je u varijanti sa stajnjakom zna- čajno veći i ujedno najviši prinos zrna takođe bio u kombinaciji NPK+U + BP2 (9,97 t ha-1). Navedeno 17 potvrđuje rezultate Bakry i sar. (2009) koji ukazuju da adekvatna kombinacija organskih, mineralnih 18 i mikrobioloških đubriva osigurava visoke prinose kukuruza, čak i na vrlo siromašnim zemljištima. 19

93 Tabela 2: Prinos zrna kukuruza u monokulturi, pri različitim sistemima đubrenja

BPØ BP1 BP2 Prosek LSD 0.05 Tretman SØ

Kontrola 5,16 5,83 6,38 5,79 BP 2,18

NPK+U 7,94 8,78 9,90 8,88 Min.đ. 1,92

Urea 6,48 6,40 8,31 7,06 BP x Min. đ. 2,04

Prosek 6,55 7,31 8,14 7,33

Kontrola 7,13 8,46 8,51 8,03 BP 2,17

NPK+U 7,48 8,56 9,97 8,67 Min.đ. 2,30

Urea 7,15 8,52 8,83 8,17 BP x Min. đ. 2,46

Prosek 7,31 8,51 9,24 8,35

Grafikon 1: Koncentracija N, P i K u zrnu kukuruza gajenog u monokulturi, pri različitim sistemima đubrenja

Primena stajnjaka je uticala na povećanje koncentracije N, P i K u zrnu kukuruza (Grafikon 1), uz smanjenje razlike primenjenih tretmana (bilo da se radi o različitoj količini Biopluga ili mineralnim đubrivima) u odnosu na kontrolu. Generalno, veća koncentracija sva tri mineralna elementa u zrnu je bila u NPK+U tretmanu, dok su najveće vrednosti bile zabeležene u kombinacijama S + BP2 + Urea (1,39 g kg-1) za N, S + BP1 + NPK+U (10,99 g kg-1) za P, kao i S + BPØ + NPK+U (2,81 g kg-1) za K. Što se tiče koncentracije Ca i Mg u zrnu kukuruza, povećane norme đubriva su povoljno uticale na njihovo nakupljanje (Grafikon 2). Tako su prosečno veće koncentracije Ca i Mg bile u varijanti sa primenom stajnjaka (za 15%, odnosno 7%), u odnosu na varijantu bez stajnjaka, kao i NPK+U tretmanu: prosečno za oko 26% više Ca u odnosu na kontrolu u obe varijante (sa i bez stajnjaka) i 11% više Mg u odnosu na kontrolu u varijanti sa stajnjakom. U varijanti bez stajnjaka su bila manja variranja koncentracije Mg između tretmana sa mineralnim đubrivima (≤ 7%). Sa druge strane, prosečno veća koncentracija Ca bila je zabležena u BPØ tretmanu, što znači da primena Biopluga smanjuje njegovu akumulaciju u zrnu, dok je veća koncentracija Mg bila u BP1 tretmanu.

94 Grafikon 2: Koncentracija Mg i Ca u zrnu kukuruza gajenog u monokulturi, pri različitim sistemima đubrenja

Takođe, paralelno sa povećanjem koncentracije napred navedenih mineralnih elemenata u va- SADRŽAJ rijanti sa stajnjakom, povećana je i koncentracija Fe i Zn u zrnu kukuruza (Grafikon 3). Na taj način 01 je potvrđen pozitivan efekat stajnjaka na akumulaciju makro i mikroelemenata u zrnu kukuruza (Adeniyan i Ojenizi, 2003). Bioplug je neznatno uticao na povećnje koncentracije Fe i Zn u varijanti 02 bez stajnjaka, dok se u varijanti sa stajnjakom vrlo povoljno odrazio na njihovu akumulaciju u zrnu 03 i to posebno BP2 tretman na akumulaciju Fe (42% veći nivo u odnosu na BPØ), a BP1 na akumulaciju 04 Zn (47% veći nivo u odnosu na BPØ). Mineralna đubriva su se takođe povoljno uticala na povećanu 05 akumulaciju Fe i Zn u zrnu kukuruza, i to posebno Urea u varijanti sa stajnjakom. Navedeni trend potvrđuju rezultati Losak i sar. (2011) i Yadav i sar. (2011) da veće N norme (posebno u obliku uree) 06 povoljno utiču na usvajanje i akumulaciju, prvenstveno Zn, a zatim i Fe. Najveća vrednost Fe od 17.92 07 µg kg-1 je bila zabeležena u Urea + BP2 kombinaciji, a Zn od 8.31 µg kg-1 u kombinaciji Urea + BP1. 08 Grafikon 3: Koncentracija Fe i Zn u zrnu kukuruza gajenog u monokulturi, pri različitim 09 sistemima đubrenja 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

95 ZAKLJUČAK

Rezultati jednogodišnjih istraživanja ukazuju da stajnjak utiče na povećanje koncentracije makro- i mikroelemenata u zrnu kukuruza. NPK đubriva u kombinaciji s ureom su značajna za po- većanu akumulaciju N, P, K, Ca i Mg u zrnu, dok se urea pokazala kao povoljnija za povećanje koncentracije Fe i Zn. Bioplug, kao preparat koji intenzivira mineralizaciju žetvenih ostataka je uticao na veću akumulaciju N, Mg i Fe u zrnu. Izneti rezultati ukazuju da bi adekvatna kombinacija mineralnih, organskih i mikrobioloških đubriva mogla povoljno das utiče kako na prinos kukuruza, tako i na kvalitet proizvedenog zrna kukuruza gajenog u monokulturi, bez obzira na njene brojne negativne efekte.

ZAHVALNICA

Istraživanja su podržana od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja RS, kroz projekat TR-31037.

96 LITERATURA

1. Adeniyan O., Ojeniyi S. (2003): Comparative effectiveness of different levels of poultry manure with NPK fertilizer on residual soil fertility, nutrient uptake and yield of maize. Moor Journal of Agricultu- ral Research. 4 (2): 191-197. 2. AOAC. (1984): Official Methods of Analysis of the Association of Official Analytical Chemists. S. Williams (Ed.). Association of Official Analytical Chemists, Arlington, Virginia, USA 3. Bakry M. A. A., Soliman Y. R. A., Moussa S. A. M. (2009): Importance of micronutrients, organic manure and biofertilizer for improving maize yield and its components grown in desert sandy soil. Research Journal of Agriculture and Biological Sciences. 5 (1): 16-23. 4. Losak T., Hlusek J., Martinec J., Jandak J., Szostkova M., Filipcik R., Manasek J., Prokes K., Peterka J., Varga L., Ducsay L., Orosz F., Martensson A. (2011): Nitrogen fertilization does not affect micronutrient uptake in grain maize (Zea mays L.). Acta Agriculturae Scandinavica, Section B — Soil & Plant Science. 61 (6): 543-550. 5. Mehlich A. (1984): Mehlich 3 soil test extractant: A modification of Mehlich 2 extractant. Communica- tions in Soil Science and Plant Analysis.15: 1409-1416. 6. Olsen S. R., Cole C. V., Watanbe F. S., Dean L. A. (1954): Estimation of available phosphorus in soils by extraction with sodium bicarbonate. USDA Circular 939. U.S. Government Printing Office, Washington D.C., USA

7. Pollman R. M. (1991): Atomic absorption spectrophotometric determination of calcium and magne- SADRŽAJ sium and colorimetric determination of phosphorous in cheese. Collaborative study. Journal of the Association of Official Analytical Chemists. 74 (1): 27–30. 01 8. Scharpf H. C., Wehrmann J. (1975): Die Bedeutung des Mineralstickstoffvorrates des Bodens zu Vege- tationsbeginn für die Bemessung der N-Düngung zu Winterweizen. Landwirtschaftlicher Forschung. 02 32: 100–114. 03 9. Yadav G. S., Kumar D., Shivay Y. S., Singh N. (2011): Agronomic evaluation of zinc-enriched urea formu- lations in scented rice (Oryza sativa). Indian Journal of Agricultural Sciences. 81 (4): 366–70. 04 10. Todorović J., Božić D. (1995): Opšte ratarstvo. Poljoprivredni fakultet, Banja Luka, Poljoprivredni fa- 05 kultet, Beograd 11. Videnović, Ž., Jovanović Ž., Cvijanović G., Stefanović L., Simić M. (2007): Doprinos nauke razvoju savre- 06 mene tehnologije gajenja kukuruza u Srbiji. U: Nauka – osnova održivog razvoja. Institut za kukuruz 07 „Zemun Polje“, Beograd, 267 – 285. 12. Adiku S. G. K., Jones J. W., Kumaga F. K., Tonyigah A. (2009): Effects of crop rotation and fallow residue 08 management on maize growth, yield and soil carbon in a savannah-forest transition zone of Ghana. Journal of Agricultural Science. 147: 313-322. 09 13. Yazdani M., Bahmanyar M. A., Pirdashti H., Esmaili M. A. (2009): Effect of phosphate solubilization mi- 10 croorganisms (PSM) and plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) on yield and yield components of corn (Zea mays L.). World Academy of Science, Engineering and Technology. 3: 1-26. 11 14. Ahmad R., Arshad M., Khalid A., Zahir Z. A. (2008): Effectiveness of organic-/bio-fertilizer supple- 12 mented with chemical fertilizers for improving soil water retention, aggregate stability, growth and nutrient uptake of maize (Zea mays L.). Journal of Sustainable Agriculture. 31 (4): 57-77. 13 15. Kovačević D. (2010): Opšte Ratarstvo. Poljoprivredni fakultet, Beograd, 14 16. Magdoff F .R., Tabatabai M. A., Hanlon E. D. (1996): Soil organic matter: analysis and interpretation. Soil 15 Science Society of America Special Publications 46: 21-31. 16 17 18 19

97 The effect of different fertilization systems on maize grown in monoculture

ABSTRACT

The negative aspects of monoculture reflect on crop, as well as soil properties. In regard to relative high maize tolerance to cropping in monoculture, different fertilization systems could po- sitively reveal on yield and quality of produced grain. The trial with ZPSC 684 Ultra hybrid was set up, to determine efficiency of different combinations of mineral fertilizers (NPK+Urea, urea and control), bio-fertilizer (Bioplug preparation) and farmyard manure on grain yield and concentration of mineral elements (N, P, K, Ca, Mg, Fe and Zn) in grain of maize grown in long-term monoculture. Results signify that manure showed positive effects on grain yield increase and concentration of micro- and macro-elements in maize grain. Bioplug, as preparation that intensify mineralisation of crop residues expressed positive effects on accumulation of N, Mg and Fe in maize grain. NPK+Urea combination of mineral fertilizers increased accumulation of N, P, K, Ca and Mg in grain, while urea was more favourable for Fe and Zn increase. Experimental results indicate that proper combination of mineral, organic and microbiological fertilizers could have positive effects on maize yield, as well as quality of maize grains produced in monoculture, irrespective to its negative aspects. Key words: monoculture, maize, mineral nutrients

98 Sadržaj teških metala u zemljištu u zavisnosti od sistema đubrenja kukuruza

Stanko Milić1, Branka Žarković2, Jordana Ninkov1, Vesna Radovanović2, Jovica Vasin1 1Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad [email protected] 2Poljoprivredni fakultet, Univerzitet u Beogradu, Nemanjina 6, Zemun

IZVOD U cilju ispitivanja sadržaja teških metala kao posledica primene đubriva, analizirano je ukupno 324 uzoraka zemljišta sa višegodišnjeg ogleda različitog sistema gajenja

kukuruza. Uzorci zemljišta su uzeti sa 3 dubine: 0-20, 20-40 i 40-60 cm. U prikupljenim SADRŽAJ uzorcima analiziran je pseudoukupni sadržaj: As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb i Zn. Sadržaj posmatranih elemanata u svim analiziranim uzorcima ne prelazi propisanu MDK za po- 01 ljoprivredna zemljišta. Svi posmatrani tretmani u odnosu na kontrolu na dubini zemljišta 02 0-20 cm, gde je uočena statistički zanačajna razlika (u 18 slučajeva), imaju manji sadržaj 03 pojedninih elemenata, osim u jednom slučaju za sadržaj Cu. Ovakva distribucija metala je 04 posledica dugogodišnjeg iznošenja pojedinih elemenata prinosom. Ovo je posebno izra- ženo u pogledu sadržaja Zn, budući da je kukuruz zahtevan prema ovom elementu. Kod 05 većine posmatranih elemenata uočava se pravilna distribucija po dubini zemljišta. Razlike 06 između prve dve dubine nisu izražene, dok treća dubina (40-60 cm) ima značajno niže 07 vrednosti u sadržaju elemenata, što je u skladu sa distribucijom mikroelemenata i teš- kih metala u nezagađenim zemljištima. U površinskom sloju zemljišta, postoji statistički 08 značajna razlika u povišenom sadržaju Cu između jednog tretmana sa stajnjakom. Budući 09 da se Cu dodaje kao aditiv stočnoj hrani, ovo može biti posledica opterećenosti stanjaka 10 bakrom. Sadržaj Cd je bio ispod granice detekcije primenjene metode od 0,5 mg kg-1 u celom istraživanju, što dokazuje da dugotrajna primena đubriva nije uticala na zagađenje 11 zemljišta ovim elementom. 12 Ključne reči: zemljište, teški metali, đubrenje, kukuruz 13 14 UVOD 15 16 Kao glavni uzrok zagađenja poljoprivrednih zemljišta teškim metalima (TM), u literaturi se naj- češće navodi intenzivna primena đubriva (Kabata-Pendias and Pendias, 2001). Shodno tome, njihova 17 povećena koncentracija karakteristična je za zemljišta sa intenzivnom i visokoprofitabilnom pro- 18 izvodnjom. U našim agroekološkim uslovima ovo može biti karakteristično za povrtarske i neke 19 voćarske kulture. Povećana akumulacija TM, najčešće Cu, Zn, Cd, Pb, Cr, As, kao i Hg, zabeležena je

99 na zemljištima sa kontinuiranom istorijom gajenja povrtarskih kultura (otvoreno polje i zatvoreni sistemi) (Wu, 2001; Huang and Jin, 2007). U grupi neorganskih đubriva, najveća koncentracija teških metala se nalazi u fosfatnoj steni koja se koristi kao sirovina za proizvodnju fosfatne komponente đubriva. U grupi organskih đubriva, u stajnjaku se često mogu naći povišene koncentracije teških metala, posebno Cu i Zn koji vodi poreklo od mineralnih aditiva u stočnoj hrani (Alloway, 1995). Neki od ovih elemenata su biogeni mikroelementi (ME) i esencijalni za biljne i životinjske organizme, ali istovremeno u velikim koncentracijama, mogu biti toksični po živi svet i uključeni u lance ishrane. Glavni izvor ovih elemenata za biljke predstavlja zemljište, bilo da su oni u ulozi nutrijenta ili toksikanta. Iz ovog razloga je veoma važno poznavati sadržaj i distribuciju ME i TM u zemljištu. U cilju ispitivanja sadržaja ME i TM u zemljištu kao posledica primene neorganskih i organskih đubriva, analizirano je zemljište sa višegodišnjeg ogleda različitog sistema gajanje kukuruza. Dobi- jeni rezultati sadržaja ME i TM, nakon proteklog dugog vremenskog perioda od preko 40 godina, su poređeni sa relevantnom kontrolom bez primene đubriva počev od postavljanja ogleda.

MATERIJAL I METODE RADA

Poljski ogled i uzorkovanje zemljišta Uzorci zemljišta uzeti su u periodu 2009-2010. sa dugogodišnjeg ogleda Instituta za ratarstvo i povrtarstvo na oglednom polju Rimski šančevi. Ogled je postavljen 1965. godine i podrazumeva gajenje kukuruza u monokulturi, kao i deo ogleda kukuruza u dvopolju sa ječmom. Ogled je izveden u četiri ponavljanja (6x4), po planu podeljenih parcelica (split–plot dizajn ogleda, sa randomiziranim rasporedom varijanti) (slika 1). Ukupno je prikupljeno 324 uzoraka zemljišta iz 6 perioda posmatra- nja tokom vegetacionih sezona. Uzorci su uzeti sa tri dubine: 0-20, 20-40 i 40-60 cm. Ogled je izveden na zemljištu koje prema domaćoj klasifikaciji (Škorić i sar., 1985) pripada tipu černozem podtip na lesu i lesolikim sedimentima, varijetet karbonatni, forma srednje duboki (Hadžić i sar., 1999).

Slika 1. Šema i izgled postavljenog ogleda U istraživanju su obrađeni sledeći tretmani đubrenja: 1. kontrolna varijanta (kukuruz u monokulturi bez đubrenja organskim ili mineralnim đubrivima) – Kontrola; 2. kukuruz u monokulturi, đubren samo mineralnim đubrivima – MK: NPK; 3. kukuruz gajen u monokulturi, uz zaoravanje žetvenih ostataka (kukuruzovine) i primenu mineralnih đubriva – MK: K + NPK; 4. kukuruz gajen u monokulturi, uz primenu stajnjaka i mineralnih đubriva – MK: S + NPK; 5. kukuruz gajen u dvopolju sa ječmom, uz primenu stajnjaka i mineralnih đubriva – DVS + NPK; 6. kukuruz gajen u dvopolju sa jarim ječmom, uz primenu stajnjaka – DVS.

100 Laboratorijska ispitivanja Uzorci prikupljeni na terenu su vazdušno sušeni, a zatim samleveni u mlinu za zemljište do veličine čestica < 2 mm, prema SRPS/ISO 11464:2004. Pseudoukupni sadržaj teških metala: As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb i Zn određen je nakon mikrotalasne digestije uzoraka sa koncentrovanom

HNO3 i H2O2 (5 : 10), u odnosu čvrsta faza : rastvor za digestiju 1 : 12, postepenim zagrevanjem do 1800C u ukupnom trajanju od 55 min., koristeći aparat Milestone Vario EL III. Iz pripremljenog uzorka, sadržaj metala je određen metodom indukovano kuplovane plazme na ICP-OES VistaPro Varian. Za proveru tačnosti primenjene metode, periodično je korišćen IRMM BCR referentni materijal „CRM-141R“ (Calcareous loam soil) za digestiju carskom vodom. Dobijene vrednosti su varirale u opsegu od ± 10% od sertifikovanih vrednosti.

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Sadržaj posmatranih elemanata u svim analiziranim uzorcima ne prelazi propisanu maksimalno dozvoljenu koncentraciju MDK za poljoprivredna zemljišta. Svi posmatrani tretmani u odnosu na kontrolu na dubini zemljišta 0-20 cm, gde je uočena statistički zanačajna razlika (u 18 slučajeva), imaju manji sadržaj pojedninih ME i TM, osim u jednom slučaju za sadržaj bakra kod tretmana SADRŽAJ DVS+NPK (tabela 1). Ovakva distribucija metala je posledica dugogodišnjeg iznošenja pojedinih ME 01 i TM prinosom. Ovo je posebno izraženo u pogledu sadržaja Zn, budući da je kukuruz zahtevan prema ovom elementu. Iako je zagađenje zemljišta teškim metalima poreklom od primene đubriva 02 dobro dokumentovano, postoje istraživanja u kojima nije potvrđen ovaj uticaj (Zhang et al., 2006). 03 Na osnovu istraživanja Milić (2010), prinos u svim primenjenim tretmanima đubrenja je nekoliko 04 puta viši u odnosu na kontrolu. Iznošenje iz zemljišta pojedinih ME i TM putem gajenih biljnih vrsta, odnosno translokacija metala iz zemljišta u biljne vrste je veoma dobro dokumentovana i 05 opšte prihvaćena činjenica (Singh and Agrawal, 2007; Carbonell et al., 2011), koja se potvrđuje i ovim 06 istraživanjem. 07 Kod većine posmatranih elemenata uočava se pravilna distribucija po dubini zemljišta (tabela 1,2 08 i 3). Razlike između prve dve dubine nisu izražene, dok treća dubina (40-60 cm) ima značajno niže vrednosti u sadržaju elemenata, što je u skladu sa distribucijom mikroelemenata i teških metala u 09 nezagađenim zemljištima (Kabata-Pendias and Mukherjee, 2007). Distribucija ukupnog sadržaja ME 10 i TM je uniformna u zemljištima nastalim na rastresitim sedimentima, kao što je les ili pesak (Mitc- 11 hell, 1964), što je slučaj u ovom istraživanju, budući da je u pitanju zemljište tipa černozem podtipa na lesu i lesolikim sedimentima (Hadžić i sar., 1999). U zemljištu elementi: As, Cd, Cu, Hg, Pb i Zn se 12 nalaze koncentrisani u površinskim horizontima kao rezultat njihovog recikliranja preko vegetacije, 13 atmosferskog taloga i adsorpcije od strane organske materije zemljišta (Kastori, 1997). 14 15 16 17 18 19

101 Tabela 1. Pseudoukupni sadržaj ME i TM u mg kg-1 na ogledu po tretmanima đubrenja na dubini zemljišta 0-20 cm

MK: MK: MK: DVS + Kontrola DVS NPK K + NPK S + NPK NPK Co 14,3 ab 14,0 b 14,0 b 14,8 a 13,1 c 13,0 c

Mn 835,7 a 790,9 b 824,2 a 850,5 a 758,8 c 773,8 bc

Ni 46,2 a 42,9 c 44,7 b 45,0 ab 40,0 d 39,5 d

Zn 204,0 a 107,7 c 132,4 bc 126,9 bc 164,2 ab 114,4 bc

Cu 28,7 b 28,7 b 30,0 b 33,1 ab 39,3 a 24,9 b

Cr 42,5 abc 42,9 ab 40,2 bcd 45,5 a 38,4 cd 37,4 d

As 11,6 a 11,5 a 11,9 a 11,8 a 10,9 b 11,2 ab

Pb 22,2 a 20,7 b 22,9 a 22,5 a 20,3 b 20,4 b

* vrednosti nivoa faktora označenih sa istim slovom se ne razlikuju na nivou značajnosti P < 0,05

Sadržaj Co je na uobičajenom nivou za vojvođanska zemljišta. Sadržaj Co u zemljištu Banata, u zaštićenim prirodnim dobrima, kreće se u intervalu od 7,6 do 17,2 mg kg-1 (Brankov i sar., 2006). Ukupan sadržaj Mn u zemljištu je poreklom iz matičnog supstrata. Sve stene u Zemljinoj kori sadrže Mn u koncentracijama koje su uopšteno veće od svih drugih mikroelementa, osim Fe. Za sadržaj Mn, kao i za sadržaj Co, ne postoje posebno propisani kriterijumi MDK za zemljište. Sadržaj Ni je nešto viši u odnosu na prosek za vojvođanska zemljišta prema literaturi, koji iznosi 17,8 mg kg-1 (Ubavić i sar., 1993). Međutim, prema istraživanjima Mrvić et al. (2013), prosečan sadržaj Ni u zemljištima tipa černozem iznosi 32,0 mg kg-1. Sadržaj Zn u celom istraživanju je viši u odnosu na ranije utvrđen prosek za vojvođanska zemljišta od 60,3 mg kg-1 (Ubavić i sar., 1993).

Tabela 2. Pseudoukupni sadržaj ME i TM u mg kg-1 na ogledu po tretmanima đubrenja na dubini zemljišta 20-40 cm

MK: MK: MK: DVS + Kontrola DVS NPK K + NPK S + NPK NPK Co 14,2 ab 14,3 ab 13,9 bc 14,4 a 13,6 cd 13,3 d

Mn 807,6 ab 799,3 b 808,0 ab 825,5 a 800,7 b 788,2 b

Ni 46,5 a 44,1 b 45,0 b 45,4 ab 42,5 c 40,7 d

Zn 126,0 b 108,7 b 158,3 ab 141,4 ab 183,1 a 125,8 b

Cu 29,7 ab 26,5 b 33,7 аb 40,5 а 39,0 а 24,1b

Cr 45,2 ab 46,6 a 41,3 bc 42,6 abc 41,6 bc 39,4 c

As 11,2 b 11,8 a 11,4 ab 11,4 ab 11,4 ab 11,0 b

Pb 21,1 c 20,8 c 22,4 a 22,0 ab 21,7 b 20,5 c

* vrednosti nivoa faktora označenih sa istim slovom se ne razlikuju na nivou značajnosti P < 0,05

Pseudoukupni sadržaj Cu je nešto viši u odnosu na prosečan sadržaj u vojvođanskim zemljištima od 17 mg kg-1 (Ubavić i sar., 1993). U površinskom horizontu zemljišta (tabela 1), postoji statistički značajna razlika u sadržaju Cu između tretmana DVS+NPK i ostalih analiziranih tretmana, izuzev tretmana MK: S+NPK. Budući da se Cu dodaje kao aditiv stočnoj hrani, primena organskih đubriva

102 sa ovakvih farmi može opteretiti zemljište sa Cu (Skrivan et al., 2006). Prema Alloway (1995) visok sadržaj Cu u površinskom sloju zemljišta (budući da je bakar veoma teško pokretljiv kroz zemljište), ukazuje na kontaminaciju zemljišta: iz topionica, upotrebom mineralnih đubriva, otpadnih muljeva, fungicida i baktericida, kao i primenom organskog đubriva sa svinjskih i pilećih farmi gde se Cu koristio kao suplement pri ishrani životinja. U čitavom istraživanju od analiziranih ukupno 324 uzoraka zemljišta, ni u jednom uzorku nije detektovan sadržaj Cd, odnosno njegov sadržaj je bio ispod granice detekcije primenjene metode od 0,5 mg kg-1. Obzirom na činjenicu da je primarni izvor zagađenja ovim elementom fosfatno đubrivo, možemo izvesti zaključak da primena mineralnih đubriva u ovom dugoročnom ogledu, nije uticala na sadržaj ovog elementa. U prilog ovome idu i istraživanja Zeremski-Škorić i sar. (2010), koji navode da prema dosadašnjim istraživanjima u našoj zemlji, kao i na osnovu analize 119 neorganskih i organskih đubriva koja su bila u primeni u Republici Srbiji, sadržaj teških metala nije prelazio MDK vrednost u svim analiziranim neorganskim đubrivima. Szalai et al. (2002), navode da rotacija useva i unos hraniva (posebno fosfora) nije imalo značajnosti na sadržaj Cd u zemljištu. Osnovni razlog jeste da su sirovi fosfati koji su najčešće izvor Cd uvoženi iz bivšeg Sovjetskog Saveza odnosno rude fosfata koja u sebi sadrži najmanji sadržaj ovog elementa.

Generalno posmatrajući, za psedoukupni sadržaj Cr, As i Pb dobijene su relativno bliske vredno- SADRŽAJ sti između tretmana. Sadržaj ova tri teška metala je na uobičajenom nivou za vojvođanska zemljišta 01 prema literaturi (Ubavić i sar., 1993). 02

-1 Tabela 3. Pseudoukupni sadržaj ME i TM u mg kg na ogledu 03 po tretmanima đubrenja na dubini zemljišta 40-60 cm 04 MK: MK: MK: DVS + Kontrola DVS NPK K + NPK S + NPK NPK 05 Co 12,4 b 12,1 b 12,6 ab 13,2 a 12,4 b 12,0 b 06 Mn 639,1 b 648,8 ab 661,5 ab 674,0 ab 687,5 a 658,2 ab 07 Ni 38,5 ab 37,0 bc 38,5 ab 40,1 a 38,3 a 35,8 c

Zn 144,2 a 96,6 a 126,5 a 156,7 a 127,2 a 143,9 a 08 Cu 26,0 ab 23,7 b 39,0 a 32,7 ab 27,7 ab 29,4 ab 09 Cr 34,4 a 37,4 a 38,3 a 36,0 a 35,9 a 35,3 a 10 As 10,5 a 10,2 a 10,4 a 10,1 a 10,5 a 9,9 a 11 Pb 15,3 b 15,7 b 15,7 b 16,1 ab 17,2 a 15,4 b 12 * vrednosti nivoa faktora označenih sa istim slovom se ne razlikuju na nivou značajnosti P < 0,05 13 ZAKLJUČAK 14

Sadržaj ME i TM u ukupno analiziranih 324 uzoraka zemljišta, ne prelazi propisanu MDK za poljo- 15 privredna zemljišta. Svi posmatrani tretmani u odnosu na kontrolu na dubini zemljišta 0-20 cm, gde 16 je uočena statistički značajna razlika, imaju manji sadržaj pojedinih ME i TM, osim u jednom slučaju 17 za sadržaj bakra kod tretmana DVS+NPK. Ovakva distribucija metala je posledica dugogodišnjeg iznošenja pojedinih ME i TM prinosom. Ovo je posebno izraženo u pogledu sadržaja Zn, budući da je 18 kukuruz zahtevan prema ovom elementu. Budući da se Cu dodaje kao aditiv stočnoj hrani, izuzetak 19 od navedenog pravila, može biti posledica opterećenosti stanjaka bakrom.

103 Iako je zagađenje zemljišta teškim metalima poreklom od primene đubriva dobro dokumentovano širom sveta, ovo istraživanje pokazuje da dugotrajna primena neorganskih i organskih đu- briva pri gajenju kukuruza na zemljištu tipa černozem, nije uticala na zagađenje zemljišta teškim metalima.

ZAHVALNICA

Istraživanja prikazana u ovom radu su deo projekta TR31072 „Stanje, tendencije i mogućnosti povećanja plodnosti poljoprivrednog zemljišta u Vojvodini“ koji je finansiran od strane Ministrstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

104 LITERATURA

1. Alloway, B.J. (Ed.): Heavy Metals in Soils. Second Edition. Blackie Academic and Professional, UK. 1995. 2. Brankov M., Ubavić M., Sekulić P., Vasin J. (2006): Sadržaj mikroelemenata i teških metala u poljoprivrednim i nepoljoprivrednim zemljištima Banata. Zbornik radova. Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo. 42: 169-177. 3. Carbonell G., Miralles de Imperial R., Torrijos M., Delgado M., Rodriguez J.A. (2011): Effects of municipal solid waste compost and mineral fertilizer amendments on soil properties and heavy metals distribution in maize plants (Zea mays L.). Chemosphere. 85: 1614-1623. 4. Hadžić V., Belić M., Sekulić P., Nešić Lj., Vasin J.: Pedološka karta Oglednih polja Naučnog instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Rimski šančevi. Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. 1999. 5. Huang S.W. and Jin J.Y. (2007): Status of heavy metals in agricultural soils as affected by different patterns of land use. Environmental Monitoring and Assessment. 139: 317-327. 6. Kabata-Pendias A. and Pendias H. (Ed.): Trace elements in soils and plants 3rd edition. CRC Press, USA. 2001. 7. Kabata-Pendias A., Mukherjee A.B.: Trace Elements from Soil to Human. Springer, New York. 2007. 8. Kastori R. (ured.): Teški metali u životnoj sredini. Naučni Institut za ratarstvo i povrtarstvo. Feljton, Novi Sad. 1997. 9. Milić S. (2015): Distribucija i oblici fosfora u karbonatnom černozemu u zavisnosti od sistema gajenja kukuruza. Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet. Doktorska disertacija (u fazi ocene teze). SADRŽAJ 10. Mitchell, R.L. (Ed.): Chemistry of the Soil. American Chemical Society. Reinhold, New York. 1964. 01 11. Mrvić V., Antonović G., Čakmak D., Perović V., Maksimović S., Saljnikov E., Nikoloski M. (2013): Pedological and pedogeochemical map of Serbia. Proceedings of The First International Congress on Soil Science 02 and XIII National Congress in Soil Science “Soil-Water-Plant”. 23.-26.09. 2013. Beograd. 93-104. 03 12. Singh R.P., Agrawal M. (2007): Effects of sewage sludge amendment on heavy metal accumulation and consequent responses of Beta vulgaris plants. Chemosphere. 67: 2229–2240. 04 13. Skrivan M., Skrivanova V., Marounek M. (2006): Effect of various copper supplements to feed of laying 05 hens on Cu content in eggs, liver, excreta, soil, and herbage. Archives of Environmental Contamination and Toxicology. 50: 280-283. 06 14. Szalai T., Lehoczky E., Nyárai F.H., Holló S., Csathó P. (2002): The available microelement content of soil in a long-term nutrient supply experiment. Communications in Soil Science and Plant Analysis. 07 33 (15-18): 3251-3260. 08 15. Škorić A., Filipovski G., Ćirić M.: Klasifikacija zemljišta Jugoslavije, Akademija nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, Posebna izdanja, knjiga LXXVIII, Sarajevo. 1985. 09 16. Ubavić M., Bogdanović D., Dozet D., Hadžić V., Ćirović M., Sekulić P. (1993): Sadržaj teških metala u 10 zemljištima Vojvodine. Zbornik radova Naučnog instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. 21: 49-58 11 17. Wu, H. T. (2001): Regional distribution of heavy metals in soils and vegetables of Beijing and their 12 pollution assessment (In Chinese). Ph.D. dissertation, Southwest Agricultural University. 18. Zhang M., Heaney D., Henriquez B., Solberg E., Bittner E. (2006): A four-year study on the influence of 13 biosolids/MSW compost application in less productive soils in Alberta: nutrient dynamics. Compost 14 Science and Utilization. 14: 68–80. 19. Zeremski–Škorić T., Ninkov J., Sekulić P., Milić S., Vasin J., Dozet D., Jakšić S. (2010.): Sadržaj teških 15 metala u odabranim đubrivima koja su u upotrebi u Srbiji. Ratarstvo i povrtarstvo. 47 (1): 281-287. 16 17 18 19

105 Heavy metals content in soil depending on the system of maize fertilization

ABSTRACT

For the purpose of testing heavy metal content as a result of fertilization, 324 soil samples were analysed within a multi-annual trial of different maize breeding systems. Soil samples were taken from 3 soil depths: 0-20, 20-40, and 40-60 cm. Collected samples were analysed for the pseudo total content of: As, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, Mn, Ni, Pb, and Zn. Content of the chemical elements found in the analysed samples did not exceed the maximum allowable concentration (M.A.C.) prescribed for agricultural soils. At 0-20 cm soil depth, the tested treatments had a lower content of several elements except Cu compared to control, with an observed statistically significant difference (in 18 cases). The distribution of metals is a result of the long-term removal of chemical elements through yield. This is particularly expressed in the content of Zn, due to high Zn requirements of maize. The majority of observed elements were evenly distributed across the soil horizon. Differences between the first and second depth were not prominent, while the third depth (40-60 cm) had significantly lower content of the chemical elements, which is in coherence with the distribution of microelements and heavy metals in non-polluted soils. Soil horizon exhibited a statistically significant difference in the copper content, which was higher after one treatment with manure. This could have been caused by the use of copper as a feed additive. Cadmium content was below the limit of detection within the method of 0.5 mg kg-1 applied for the whole research, proving that long-term application of fertilizers did not cause soil pollution by this element. Keywords: soil, heavy metals, fertilization, maize.

106 Upotreba različitih supstrata u proizvodnji rasada salate (Lactuca sativa L.)

Gordana Dozet1, Snežana Jakšić2, Agota Berec3, Monika Pap3, Gorica Cvijanović1, Nenad Đurić1, Zlatica Miladinov2 1Megatrend univerzitet Beograd, Fakultet za biofarming, M.Tita 39, Bačka Topola [email protected] 2Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad 3Poljoprivredni-srednjoškolski centar, „Besedeš Jožef”, Široka ulica 70, Kanjiža

IZVOD Istraživanje je obavlje no u plasteniku školske ekonomije Poljoprivredno-tehnič- SADRŽAJ kog srednjoškolskog centra „Besedeš Jožef” u Kanjiži. Eksperimentalni ogled u plasteniku izveden je setvom semena salate u kontejnere. Korišćeno je deklarisano seme tri sorte 01 glavičaste salate (Lactuca sativa L. var. capitata). Kako za salatu, tako i za ostalo povrće 02 koje se proizvodi iz rasada vrlo važno je raspolagati sa zdravim rasadom iz kojega će na- 03 staviti da se razvija biljka koja će ostvariti visok i stabilan prinos. Upotrebljene su četiri 04 varijante različitih supstrata, s tim da je jedan predstavljao kontrolu. U nekim supstratima je primenjen zeolit. Cilj ovog istraživanja bio je da se utvrdi uticaj različitih supstrata 05 i sorti zelene salate na kvantitativne osobine rasada, izračunaju korelacioni koeficijenti 06 između ispitivanih svojstava i preporuči optimalna tehnologija proizvodnje rasada salate 07 u ekološkom sistemu gajenja. Kako za salatu, tako i za ostalo povrće koje se proizvodi iz 08 rasada vrlo važno je raspolagati sa zdravim rasadom iz kojega će nastaviti da se razvija biljka koja će ostvariti visok i stabilan prinos. Najveću visinu rasada imala je sorta Vuka, 09 a najbolja je bila smeša sa prvim supstratom. Sorta Vuka imala je najveću dužinu korena 10 i broj listova. Između visine biljke rasada salate i dužine korena, u proseku, utvrđena 11 je jaka negativna korelacija (-0,79*), dok je između visine biljke i broja listova zabeleže- 12 na značajna pozitivna korelacija (0,73*). Zeoliti predstavljaju prirodne resurse izuzetnih sposobnosti i dalja ispitivanja njihove upotrebe treba proširiti kako bi doprinela održivoj 13 budućnosti, s obzirom na trenutnu i projektovanu sliku stanja životne sredine. 14 Ključne reči: plastenik, rasad, salata, supstrat 15 16 17 18 19

107 UVOD

Salata (Lactuca sativa L. var. capitata) je jednogodišnji zeljasta biljka iz porodice Asteraceae i predstavlja važan izvor mineralnih soli, uglavnom kalcijuma i vitamina (Filgueira, 2003; Gvozdenović i sar., 2007). Sadržaj minerala i vitamina menja se u toku cele godine, a zavisi kada se gaji (Marković, 2011; Todorović i sar., 2012). Posebno mesto u ishrani ima salatno povrće bogato vitaminima, mineralnim materijama i drugim biološki aktivnim materijama (Mišković i sar., 2001). Salata zahteva hraniva u lako pristupačnom obliku, jer ima slabo razvijen koren i relativno kratku vegetaciju. Za proizvodnju salate sa dobrim prijemom važna je sadnja rasada koji je zdrav i dobrog „kon- dicionog” stanja. To je od izuzetnog značaja u fazi gajenja salate, jer zavisno od toga, bolje su pro- duktivne karakteristike biljaka, a samim tim bolji prijem od strane kupaca, što implicira i veći profit proizvođačima (Minami, 1995;. Souza et al., 2008). Od ukupnog broja povrtarskih vrsta koje se gaje u našoj zemlji (Ilin i sar., 2003), polovina se proizvodi preko rasada. Zbog bioloških specifičnosti i izraženih zahteva za uslovima uspevanja u fazi usporenog rasta vegetativnih organa (faza rasada), kod nas se uglavnom povrtarske gajene vrste proizvode preko rasada. Rezultati istraživanja uticaja načina proizvodnje i supstrata na kvalitet rasada pokazali su da je najbolja smeša (supstrat), 2/3 treseta iz Grahova i 1/3 Zeoplanta (opleme- njenog zeolita). Neki od rezultata istraživanja upućuju da je u 2000. godini najbolji supstrat bio kompost+glistenjak 1:1. Kao organska đubriva koriste se: stajnjak, kompost, osoka, treset, glistenjak, zelenišno đubrivo, drveni pepeo, biljni rastvori i druge otpadne organske materije nastale kao sporedni proizvodi u prehrambenoj tehnologiji i industriji. Spisak dozvoljenih đubriva i oplemenjivača zemljišta proi- zvođači mogu naći u prilogu Pravilnika o kontroli i sertifikaciji u organskoj proizvodnji i metodama organske proizvodnje (Sl. gl. RS 48/11). Kvalitet stajnjaka zavisi od vrste domaće životinje, prostirke i zgorelosti (starosti) đubriva. Zelena salata ne podnisi veću koncentraciju soli u zemljištu. Visok sadržaj soli u zemljištu kod biljke izaziva primarni efekat kada one teško mogu da apsorbuju vodu (u ekstremnim slučajevima biljke uopšte ne primaju vodu iz zemljišta, nego je izbacuju). Najososetljivija faza kod biljke je klija- nje semena i kada je u starosti klicinog lista. Biljke u ovoj starosnoj fazi imaju najveću potrebu za vodom, ali je u slanom okruženju to ograničeno. Osetljivost biljke na soli se smanjuje sa starošcu, ali u mnogim slučajevima simptomi stresa vidljivi su, na korenu i na vegetativnim i generativnim delovima biljaka tokom celog života (Slezsak et al., 2014). Istraživanje Avdalovića i sar. (2012) ukazuje na moguće pravce upotrebe prirodnih mineralnih sirovina - zeolita, u tehnologijama vezanim za zaštitu i očuvanje životne sredine. Zeoliti su tektoa-

lumosilikati u kojima (Si,Al)4O4 tetraedri izgrađuju kostur ili skelet. Tako stvaraju šupljine u kojima se nalaze veliki katjoni i molekuli vode, koji imaju značajan stepen pokretljivosti. To omogućava katjonsku izmenjivost i reverzibilnu dehidrataciju, što je jedno od najvažnijih svojstava zeolita, na kome se i zasniva njegova višestruka primena. U istraživanju Sekulić et al. (2013) procenjeni su zahtevi za kvalitet asortimana proizvoda koji se dobijaju iz velikog broja nemetalnih mineralnih sirovina, a iznad svega, imaju definisanu veličinu čestica. Autori smatraju da bi trebalo da se definišu zahtevi kvaliteta, posebno veličina čestica za

108 svaki proizvod na bazi zeolita. U stvari, u pripremi mineralnih sirovina je važno da se zna veličina čestica, kako bi izabrali jeftiniji postupak za dobijanje konačnog proizvoda. Cilj ovog istraživanja bio je da se utvrdi uticaj različitih supstrata i sorti zelene salate na kvantitativne osobine rasada, izračunaju korelacioni koeficijenti između ispitivanih svojstava i preporuči optimalna tehnologija proizvodnje rasada salate u organskom sistemu gajenja.

MATERIJAL I METODE RADA

Istraživanje je obavljeno u plasteniku školske ekonomije Poljoprivredno-tehničkog srednjoškol- skog centra „Besedeš Jožef” u Kanjiži. Kao materijal u istraživanju eksperimentalnog ogleda u plasteniku poslužile su tri sorte zelene salate: Vuka. Prolećna glavičasta salata, tip maslenki (puterica). Nansen. Spada u grupu ozimih glavičastih salata tipa maslenki (puterica). Dobro podnosi niske temperature i do -13°C (Jovićević i sar., 2005). NS majska maslena. Prolećna glavičasta sorta. Tip maslenke (puterica) (http://www.nsseme. SADRŽAJ com/products/?opt=vegetable&cat=products). Kod supstrata su primenjeni: baštensko zemljište, kompost, zeolit, zgoreli stajnjak i pesak. 01 Baštensko zemljište: Uzeto je površina sa koje nisu duže vreme obrađivane i đubrene. Zbog velike 02 plodnosti se ne koristi sama, već u smeši sa zemljištima manje plodnosti (Vuksanović G. i M., 1997). 03 Pre rasađivanja su napravljeni različiti supstrati: 04 Kontrola: samo nezaraženo baštensko zemljište, 05 Varijanta 1: kompost 50%, zeolit 25%, baštensko zemljište 25%, 06 Varijanta 2: kompost 50%, zgoreli stajnjak 17%, pesak 17%, baštensko zemljište 17%, 07 Varijanta 3: kompost 50%, zgoreli stajnjak 17%, zeolit 17%, pesak 17%. 08 Rasad je proizveden u FILCLAIR-foliji. Ovaj plastenik ima dvostruki sloj folije, između kojih ven- tilator duva vazduh, koji pruža toplotnu izolaciju. Setva je obavljena 21.03.2012. godine u kontejnere 09 sa deklarisanim semenom. Zbog klijavosti i eventualnog oštećenja rasada proizvedeno je 10% više 10 (da bismo raspolagali sa više rasada). Biljke su iznikle nakon osam dana. Nisu korišćena hemijska 11 sredstva u suzbijanju korova, bolesti i štetočina. 12 Od osobina rasada biljaka zelene salate utvrđeni su sledeći parametri: visina rasada biljaka (cm), dužina korena (cm), broj listova. Urađeni su korelacioni koeficijenti između ispitivanih svojstava 13 rasada (Statistica 12.0). 14 Rasad je proizveden za svaku predviđenu varijantu (osnovna parcelica) u koju je rasađeno po 25 15 biljaka po redu. Bilo je četiri reda. 16 REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA 17 18 Hemijska analiza supstrata je izvršena u laboratoriji za ispitivanje Poljoprivredne stručne službe Senta d.o.o. u Senti (Tabela 1), po metodama: pH-vrednost određena je u suspenziji (10 g : 25 cm3) 19 zemljišta sa kalijum hloridom (supstituciona kiselost) i suspenziji (10 g : 25 cm3) zemljišta sa vodom

109 (aktivna kiselost), potenciometrijski, pH metrom ISO 10390:2005. Sadržaj CaCO3 - volumetrijski, po- moću Scheibler-ovog kalcimetra; ISO 10693:1995. Sadržaj humusa - metodom Tjurin-a oksidacijom organske materije; DM 8/1-3-017. Ukupan sadržaj azota - CHNS analizatorom; AOAC metoda 972.43:2000. Lakopristupačan fosfor (ekstrakcija sa amonijum laktatom) - AL metodom; određivanje spektrofotometrijski. Lakopristupačan kalijum (ekstrakcija sa amonijum laktatom) - AL metodom, plamenfotome- trijski (Egner i Riehm, 1960). Prema pH vrednosti ispitivani supstrati su bili neutralni do slabo alkalni (Klasifikacija zemljišta

po Thun-u). Sadržaj CaCO3 ih svrstava u srednje karbonatnu, a kontrolnu varijantu u karbonatnu klasu zemljišta. Svaki supstrat je jako humozan (klasifikacija zemljišta prema obezbeđenosti u hu- musu po Gračaninu u procentima). Procenat ukupnog azota je jako veliki. Klasifikacija zemljišta

prema obezbeđenosti u lakopristupačnom P2O5 i K2O (prema Manojlović i sar., 1995) (mg/100 g) ukazuje da je sadržaj fosfora i kalijuma štetan, izuzev kod kontrolne varijante supstrata, gde je sadržaj kalijuma visok.

Tabela 1. Rezultati agrohemijske analize supstrata

pH u pH u CaCo3 Supstrat Humus (%) N (%) P2O5 (mg/100g) K2O (mg/100g) H2O KCl (%) Kontrola 7,76 7,23 7,61 8,14 0,54 147,45 35,00

Varijanta 1 7,40 7,05 4,23 6,75 0,45 187,30 168,50

Varijanta 2 7,77 7,31 3,81 7,92 0,53 199,50 361,75

Varijanta 3 7,34 7,12 2,11 8,45 0,56 253,25 343,50

Visina rasada Visina rasada pre sadnje je rastojanje od korenovog vrata do vrha rasada i izražena je u centimetrima. Prikazane su srednje vrednosti visine rasada. Podaci su rangirani, jer su uzete od svake varijante i od svake sorte samo 10 biljaka. Prosečna visina rasada iznosila je 8,02 cm (Tabela 2).

Tabela 2. Visina rasada (bez korena) (cm)

SUPSTRAT, B SORTA, A  A Rang kontrola var. 1 var. 2 var. 3

Vuka 6,95 11,65 2,70 4,06 6,34 3

Nansen 10,10 9,35 3,55 5,40 7,10 2

NS majska maslena 11,20 14,60 8,20 8,50 10,63 1

 B 9,42 11,87 4,82 5,99 8,02

Rang 2 1 4 3 Najveću prosečnu visinu rasada imala je sorta NS majska maslena (10,63 cm), dok je najmanja izmerena kod sorte Vuka (6,34 cm). Kod prosečne visine rasada varijanta 1 je rangirana na prvom mestu (11,87 cm), a varijanta 2 na poslednjem (4,82 cm). Uopšteno sagledavajući rezultate merenja najveća visina je izmerena kod sorte NS majska maslena u varijanti 1 (14,60 cm), dok je najmanja kod sorte Vuka u varijanti 2 (2,70 cm).

110 Dužina korena rasada Dužina korena rasada pre sadnje je rastojanje od korenovog vrata do vrha korena i izražava se u centimetrima. Prikazane su srednje vrednosti dužine korena rasada. Prosečna dužina korena rasada iznosila je 6,05 cm (Tabela 3).

Tabela 3. Dužina korena rasada (cm)

SUPSTRAT, B SORTA, A  A Rang kontrola var. 1 var. 2 var. 3

Vuka 6,20 6,20 6,60 6,50 6,38 1

Nansen 5,90 5,80 5,65 6,75 6,03 2

NS majska maslena 6,15 5,50 6,00 5,40 5,76 3

 B 6,08 5,83 6,08 6,22 6,05

Rang 2 3 2 1

Veću prosečnu dužinu korena rasada imala je sorta Vuka (6,38 cm) u odnosu na druge dve ispitivane sorte. SADRŽAJ

Kod prosečne dužine korena rasada varijanta 3 je rangirana na prvom (6,22 cm), a varijanta 1 na 01 poslednjem mestu (5,83 cm). Razlike u rezultatima dužine korena rasada sa upotrebom različitih 02 (alternativnih) supstarata izose Castoldi et al. (2014). Najveća dužina korena postignuta sa sortom Nansen, varijanta 3 (6,75 cm), a najmanja kod iste varijante, sa sortom NS majska maslena (5,40 cm). 03 04 Broj listova u rasadu 05 Tabela 4. Broj listova 06 SUPSTRAT, B 07 SORTA, A  A Rang kontrola var. 1 var. 2 var. 3 08 Vuka 5,30 5,20 5,00 4,90 5,10 1 09 Nansen 4,60 4,40 4,20 4,00 4,30 2

NS majska maslena 4,20 4,00 3,70 3,40 3,83 3 10

 B 4,70 4,53 4,30 4,10 4,41 11 Rang 1 2 3 4 12

Prosečan broj listova u rasadu bio je 4,41 (Tabela 4). To je u saglasnosti sa podacima koji navode 13 Lazić i Šikoparija, 2011; Dozet, 2015), jer navode da standardni rasad salate ima 4 do 5 listova. 14 Sagledavajući prosečne vrednosti broja listova kod ispitivanih sorti može se konstatovati da je 15 najveći broj listova produkovala sorta Vuka (5,10), dok je najmanje listova bilo izbrojano kod sorte 16 NS majska maslena (3,83). U kontroli je bio najveći broj listova (4,70), a najmanji u varijanti 4 (4,10). 17 18 19

111 Tabela 5. Korelacioni koeficijenti između ispitivanih osobina

Ispitivana svojstva Visina biljaka (cm) Dužina koren (cm) Broj listova

Visina biljaka (cm) 1,00 - -

Dužina korena (cm) -0,79* 1,00 -

Broj listova 0,73* -0,58ns 1,00

nsnije signifikantno *p<0,05 Između visine biljke rasada salate i dužine korena, u proseku, utvrđena je jaka negativna korelacija (-0,79*), dok je između visine biljke i broja listova zabeležena značajna pozitivna korelacija (0,73*).

ZAKLJUČAK

Svaki supstrat bio je jako humozan i sa jako velikim sadržajem azota. Sadržaj fosfora i kalijuma bio je štetan kod svih ispitivanih supstrata, izuzev kontrolne varijante gde je sadržaj kalijuma bio visok. Kako za salatu, tako i za ostalo povrće koje se proizvodi iz rasada, vrlo važno je raspolagati sa zdravim rasadom iz kojega će nastaviti da se razvija biljka koja će ostvariti visok i stabilan prinos. Najveću visinu imala je sorta Vuka, a najbolja je bila smeša sa prvim supstratom. Sorta Vuka imala je najveću dužinu korena i broj listova. Na osnovu prikazanog, a dat je samo deo moguće primene istraživanog minerala, može se konstatovati da zeoliti predstavljaju prirodne resurse izuzetnih sposobnosti i da će dalja ispitivanja njihove upotreba doprineti održivoj budućnosti, s obzirom na trenutnu i projektovanu sliku stanja životne sredine.

112 LITERATURA

1. Avdalović J., Lopičić Z., Adamović V., Ćosović A. (2012): Mogućnost primene zeolita u tehnologijama vezanim za unapređenje i zaštitu životne sredine. Ecologica, vol. 19, br. 67, 385-390. 2. Castoldi G., M. Brito Freiberger, L. A. Pivetta, L. G. Pivetta e M. de M. Echer (2014): Alternative substrates in the production of lettuce seedlings and their productivity in the field. Revista Ciência Agronômica, v. 45, n. 2, p. 299-304. Dostupno na:http://www.scielo.br/img/revistas/rca/v45n2/a10tab04.jpg 3. Dozet G. : Opšte biopovrtarstvo. Megatrend univerzitet Beograd, 2015. 4. Egner H., Riehm H., and Domingo W.R. (1960): Untersuchungen uber die chemische Bodenanalyse als Grundlage fur die Beurteilung des Nahrstoffzustandes der Boden, II: Chemische Extractionsmetoden zu Phosphorund Kaliumbestimmung. Kungliga Lantbrukshugskolans Annaler, 26: 199-215. 5. Filgueira, F. A. R. (2003): Novo manual de olericultura: Agrotecnologia na produção e comercialização de hortaliças. 2. ed. Viçosa: UFV, 402. 6. Gvozdenović, Đ., Bugarski, D., Gvozdanović-Varga, J., Červenski, J.,Takač, A. (2007): Posebno povrtarstvo. Megatrend univerzitet, Beograd. 7. http://www.nsseme.com/products/?opt=vegetable&cat=products 8. Ilin Ž., Marković V., Mišković A., Vujasinović V. (2003): Proizvodnja rasada paradajza. Savremena poljoprivredna tehnika, vol. 29, br. 3, 69-75. 9. Jovićević, D., Gvozdenović, Đ., Vasić M., Bugarski D., Gvozdanović-Varga J. Takač A., Červenski, J. (2005): NS sorte i hibridi povrća. Zbornik radova Naučnog instituta za ratarstvo i povrtarstvo Novi Sad, SADRŽAJ Sveska 41, 365-375. 01 10. Lazić B., Šikoparija D. (2011): Bio-bašta. Centar za organsku proizvodnju, Selenča. Zelena mreža Vojvodine, Novi Sad, 2011, 1-250. 02 11. Marković, V. (2011): Salata- Tehnologija proizvodnje i sortiment. Poljoprivredna stručna služba, Prokuplje, br. 11. 03 12. Manojlović S., Ubavić M., Bogdanović D., Dozet D. (1995). Praktikum iz agrohemije. Poljoprivredni fa- 04 kultet i Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. 05 13. Minami K. (1995): Produção de mudas de alta qualidade em horticultura. São Paulo: T. A. Queiroz, p. 135. 06 14. Mišković A., Lazić S., Zeremski T. (2001): Uticaj vrste i sorte na sadržaj mineralnih materija kod salata. Savremena poljoprivreda, vol. 50, br. 1-2, 171-175. 07 15. Pravilnika o kontroli i sertifikaciji u organskoj proizvodnji i metodama organske proizvodnje (Službeni 08 glasnik RS 48/11). 09 16. Sekulić, Ž., Kolonja, B., Knežević, D. (2013): Defining the size class as the quality parameter of zeolite assortment of products. Journal of Serbian Citation Index, Mining and Metallurgy Engineering Bor, 10 br. 3,13-32. 17. Slezsák K., Mihály M., Jezdinský A. (2014): A zöldségnövények sótűrése. Agroinform Szaklap. 11 18. Souza S. R.; Fontinele Y. R., Saldanha C. S., Araújo Neto S. E., Kusdra J. F. (2008): Produção de mudas 12 de alface com o uso de substrato preparado com coprólitos de minhoca. Ciência e Agrotecnológia, v.32, 115-121. 13 19. Todorović V., Gavrić Rožić A., Marković S., Đurovka M., Vaši M. (2012): Uticaj temperature na ranosta- 14 snost i prinos salate gajene u zimskom periodu. Journal of Agroknowledge, vol. 13, br.3, 475-481. 15 20. Vuksanović G. i M. (1997): Svet cveća. Epoha, Požega, str. 5-15. 16 17 18 19

113 The use of various substrates in the production of lettuce (Lactuca sativa L.) plantlets

ABSTRACT

The research has been done in the plastic covered greenhouse of the „Besedes Jozef” agricultural technical centre’s school economy in Kanjiza. The experimental plot in the plastic covered greenhouse was managed by sowing lettuce seeds in containers. Declassed seeds of three variety of head lettuce (Lactuca sativa L. var. capitata) have been used. Four variants of different substrates have been applied, with one left to represent control. In some substrates, zeolite was applied. The goal of this research was to consolidate the influence of various substrates and varieties of lettuce on quantitative characteristics of the plantlet, to calculate the corelational coefficients between examined features and to advise the optimal technology of lettuce production in an ecological sistem of rearing. As for the lettuce, so for other vegetables that are produced in plantlets, it is very important to possess a healthy plantlet out of which will the plant continue it’s developing so that it can score a high and stable yield. The greatest plantlet hight was achieved by the variety Vuka, and the best was the mixtured with the 1st substrate. The variety Vuka had the biggest lenght of roots and the most numerous amount of leaves. Between the hight of the lettuce plantlet’s plant and the root length, in averadge, a strong negative correlation (-0.79*) was consolidated, while between the plant hight and the number of leaves a much more positive correlation (0,73*) was recorded. Zeolites represent natural resources of outstanding abilities and the further examinations of their use should be extended so that they could contribute to a maintainable future, regardful to the current and projected picture of the environment’s state. Key words: covered greenhouse, plantlet, lettuce, substrate, zeolite

114 Ispitivanje kvaliteta zemljišta u cilju proizvodnje duvana u proizvodnim rejonima Vojvodine i Mačve

Jovica Vasin1, Predrag Petrović2, Dušana Banjac1, Milorad Živanov1, Jordana Ninkov1 1Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, Novi Sad [email protected] 2 Alliance One Tobacco d.o.o. Beograd, Cara Nikolaja II br. 59, Beograd

IZVOD Duvan (Nicotiana tabacum L.) je industrijska biljka koja je u proizvodnji u Re- publici Srbiji najviše zastupljen u tri tipa: virdžinija, berlej i orijentalni. Iako se duvan uspešno gaji i na zemljištima nižih bonitetnih klasa, slabije plodnosti, posebnu pažnju

treba usmeriti na kvalitetnu mineralnu ishranu ove billjke, kako bi prinosi bili kvalitetni SADRŽAJ i ekonomski isplativi.U cilju kontrole plodnosti parcela pod duvanom, u radu su prika- 01 zani rezultati 62 uzorka zemljišta individualnih proizvođača. Ispitivani uzorci pripadaju teritoriji Mačve, Banata i Bačke. Analizirana su osnovna hemijska svojstva zemljišta. Za 02 ispitivane uzorke su prikazane minimalne i maksimalne vrednosti i izračunati su parame- 03 tri deskriptivne statistike. Rezultati istraživanja osnovnih hemijskih svojstava su pokazali 04 da postoje razlike u srednjim vrednostima između uzoraka uzetih iz različitih proizvodnih područja. Ustanovljeno je da zemljišta u Bačkoj sadrže najviše ukupnog azota (0.262%). 05 U pogledu sadržaja lakopristupačnog fosfora i kalijuma, Banat se statistički razlikuje od 06 Bačke i Mačve, između kojih ne postoje statističke razlike. Najviši sadržaj oba makroele- 07 menta je ustanovljen u zemljištima sa teritorije Banata, pri čemu je sadržaj P2O5 iznosio 08 61,6 mg/100g zemljišta, a K2O 48,6 mg/100g zemljišta. Ključne reči: duvan, zemljište, azot, fosfor, kalijum 09 10 11 UVOD 12 Duvan (Nicotiana tabacum L.) je industrijska biljka koja se gaji u oko 100 zemalja sveta. Prema 13 podacima Organizacije za hranu i poljoprivredu Ujedinjenih nacija (FAO), najveći svetski proizvođa- či duvana su Kina, Indija, Brazil, Turska i Malavi, koji zajedno čine više od 80% od ukupne svetske 14 proizvodnje duvana. Prema istom izvoru, ubedljivo najveći proizvođač duvana u svetu je Kina sa 15 više od 35% ukupne proizvodnje. Duvan, kao industrijski proizvod, se uglavnom koristi za pušenje, u 16 obliku cigareta, cigara, ali služi i za žvakanje i šmrkanje. Duvan se uživa zbog specifičnog hemijskog 17 sastava lišća i produkata njegovog sagorevanja, koji uneti u ljudski organizam udisanjem dima, imaju određeno fiziološko dejstvo (Mulekano, 1999). U Republici Srbiji su najviše zastupljena tri tipa 18 duvana: virdžinija, berlej i orijentalni, koji ostvaruju prosečne prinose suvog lista od 1,3 do 2,8 t/ha, 19 u zavisnosti od tipa i sorte. Proizvodnja duvana je složen posao koji zahteva mnogo fizičke radne

115 snage, ali kvalitet lista i visina prinosa zavise od uslova zemljišta, klime i nivoa primenjene agroteh- nike. Iako se duvan uspešno gaji i na zemljištima nižih bonitetnih klasa, slabije plodnosti, posebnu pažnju treba usmeriti na kvalitetnu mineralnu ishranu ove billjke, kako bi prinosi bili kvalitetni i ekonomski isplativi. Optimalne koncentracije makroelementa kao što su azot, fosfor i kalijum, u ishrani duvana, mogu da utiču na produkciju biomase, odnosno kvalitetnog lista (Balachandran et al., 1997). Pored njih i drugi elementi, poput kalcijuma i bora, mogu da vrše jak uticaj na metaboličke procese i formiranje prinosa duvana (Lopez-Lefebre et al., 2001). Prema vodiču za proizvodnju kru- pnolisnih duvana (Alliance One Tobacco, Beograd), veoma je važno voditi računa o adekvatnoj upotrebi mineralnih đubriva za ovu biljnu vrstu. Duvan je biljka koja lakše usvaja nitratni oblik azota, a slabije amonijačni. Najviše azota (85%) se usvoji u prvih 7-8 nedelja posle rasađivanja, a ostalih 15% u toku zrenja. Povećane potrebe za azotom u fazama posle rasađivanja su u vezi sa ukorenjevanjem i formiranjem lisne mase. Povećane doze đubrenja azotom, u svim fazama razvoja useva, utiču na kasno sazrevanje i mogu štetno da utiču na kvalitet lista. Iako je iskorišćenje fosfora u toku jedne vegetacije duvana samo 10%, đubrenje useva ovim makroelementom je od velike važnosti. U početnim faza rasta, pomaže razviće korenovog sistema i neutrališe štetan uticaj azota. U fazama najintenzivnijeg metabolizma najviše ga ima u listovima duvana, da bi se tokom cvetanja translokovao u reproduktivne organe i učestvovao u sazrevanju lišća, odnosno formiranju prinosa. Kod đubrenja kalijumom, važno je da ovaj elemen bude u sulfatnom obliku, a ne u hloridnom, jer u tom slučaju nepovoljno utiče na kvalitet lista duvana. Usev duvana oko 50% svojih potreba za kalijumom potroši u početnim fazama razvića. Polovina od ukupno usvojenog kalijuma iznese se prinosom, dok preostalih 50% ostaje u stablu, cvasti, korenu i zapercima, pa je značajno da se ovi ostaci zaoru i kalijum unese u zemljište. U skladu sa tim, cilj ovog rada je bio da ispita kvalitet zemljišta u proizvodnim područjima Re- publike Srbije i sagleda mogućnost gajenja duvana na njima.

MATERIJAL I METODE RADA

U cilju kontrole plodnosti parcela pod duvanom, uzeto je ukupno 62 uzorka zemljišta individualnih proizvođača, koji su kooperanti Alliance One Tobacco. Ispitivani uzorci pripadaju teritoriji Mačve (24 uzorka), Banata (14 uzoraka) i Bačke (24 uzorka) (slika 1). Uzorci su uzimani u narušenom stanju, agrohemijskom sondom, do dubine od 30 cm, po Siste- mu kontrole plodnosti zemljišta. Svaka ispitivana parcela je obeležena GPS koordinatama kao realna površina. Georeferenciranje parcela je urađeno pomoću uređaja GPS receivers (Trimble GPS GeoXH 3000, Trimble GPS Juno SC, Terrasync Professional software). Prikupljeni uzorci su analizirani u akreditovanoj Laboratoriji za zemljište i agroekologiju Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu, gde su ispitana osnovna hemijska svojstva zemljišta: pH vrednost, sadržaj kalcijum-karbonata, sadržaj humusa, ukupan azot i lakopristupačan sadržaj kalijuma i fosfora. Reakcija zemljišnog

rastvora u H2O i 1M KCl je određena potencijometrijski, sadržaj slobodnog kalcijum karbonata je urađen volumetrijski na Scheiblerov-om kalcimetru, dok je humus određen Tjurin-ovom metodom. Sadržaj ukupnog azota je određen automatskom metodom na CHNS analizatoru. Lakopristupačni fosfor je određen spektrofotometrijski (AL-metod), a lakopristupačni kalijum plamenom fotometri- jom (AL-metod).

116 Slika 1. Lokacije uzoraka zemljišta SADRŽAJ

01 02 03 04 05

Za analizirane uzorke su prikazane minimalne i maksimalne vrednosti i izračunati su parame- 06 tri deskriptivne statistike: aritmetička sredina standardna greška aritmetičke sredine standardna 07 devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V). Višestrukim intervalnim, Dankanovim testom su utvrđene 08 statističke razlike između posmatranih uzoraka zemljišta. Statistički parametri su izračunati u programu Statistica for Windows version 12.0 (StatSoft, 2015). 09 10 REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA 11 Rezultati istraživanja osnovnih hemijskih svojstava pokazuju da postoje razlike u srednjim vredno- 12 stima između uzoraka uzetih iz različitih proizvodnih područja. Prema reakciji zemljišta merenoj u 1M 13 KCl, zemljišta na teritoriji Mačve pripadaju klasi kiselih, sa pH vrednošću od 5,07, dok su zemljišta Banata i Bačke slabo alkalna (pH=7,36 i pH=7,49). S obzirom da je duvan biljka koja teže uspeva na kiselim zemlji- 14 šta, preporučljiva je mera kalcizacije zemljišta u Mačvi, u cilju povećanja njihove alkalnosti. Dankanov 15 test je pokazao da ne postoji statistička značajnost između uzoraka zemljišta uzetih u Banatu i Bačkoj, 16 ali se ova dva područja statistički razlikuju od Mačve (tabela 1). 17 Slično reakciji zemljišnog rastvora, u pogledu sadržaja kalcijum-karbonata (CaCO3), višestruki intervalni test ukazuje na statističku značajnost uzoraka uzetih u Mačvi u odnosu na uzorke iz Banata i 18

Bačke. Pri tome, najveći sadržaj CaCO3 je u zemljištima u Bačkoj (10,37%), što ih čini jako karbonatnim. 19

U uzorcima zemljišta iz Banata je utvrđen prosečan sadržaj CaCO3 od 7,66%, što ih svrstava u klasu

117 karbonatnih zemljišta. Na području Mačve su zastupljena slabo karbonatna zemljišta, sa prosečnim

sadržajem CaCO3 od 0,56% (Tabela 1). Analiza uzoraka zemljišta je pokazala da zemljišta u Bačkoj imaju najveći prosečan sadržaj humusa (3,93%), odnoso da pripadaju klasi humoznih zemljišta. Takođe, Banat se karakteriše humu- znim zemljištima (3,22%), dok su zemljišta u Mačvi slabo humozna, sa prosečnim sadržajem humusa 2,03%. Između sve tri grupe uzoraka, prema proizvodnim područijima, je ustanovljena statistička značajnost (Tabela 1). S obzirom na značaj ukupnog azota i lakopristupačan sadržaj fosfora i kalijuma na formiranje lista duvana, posebno je važno da se sagleda sadržaj ovih makroelementa u uzorcima zemljišta. Pošto je sadržaj ukupnog azota u pozitivnoj korelaciji sa sadržajem humusa u zemljištu, analiza nije pokazala drugačiju distribuciju u odnosu ova dva svojstva zemljišta. To znači da zemljišta u Bačkoj sadrže najviše ukupnog azota (0,262%), potom sledi Banat (0,223%), dok je u Mačvi taj sadržaj najniži i iznosi 0,159%. Višestruki intervalni, Dankanov, test pokazuje statističke značajnosti između analiziranih zemljišta podeljenih po proizvodnim regionima (tabela 2).

Tabela 1. Parametri deskriptivne statistike za reakciju zemljišnog rastvora, sadržaj kalcijum karbonata i humusa ispitivanih zemljišta: minimalna i maksimalna vrednost

(Min i Max), aritmetička sredina (), standardna greška aritmetičke sredine (s), standardna devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V)

pH vrednost CaCO3 Humus (%) (%)

1 M KCl H2O Mačva

Min 3,82 5,36 0,00 1,46

Max 7,24 7,74 5,38 3,35

b b c c ±sx 5,07 ±0,23 6,36 ±0,15 0,56 ±0,28 2,03 ±0,11 σ 1,13 0,73 1,37 0,52

V(%) 22,32 11,43 245,36 25,45

Banat

Min 7,14 8,05 1,24 2,85

Max 7,45 8,24 14,90 3,83

a a b b ±sx 7,36 ±0,02 8,16 ±0,02 7,66 ±0,79 3,22 ±0,07 σ 0,08 0,06 2,96 0,26

V(%) 1,14 0,70 38,62 7,93

Bačka

Min 7,37 8,04 4,19 2,94

Max 7,60 8,31 14,67 5,44

a a a a ±sx 7,49 ±0,01 8,18 ±0,01 10,37 ±0,56 3,93 ±0,12 σ 0,07 0,07 2,75 0,57

V(%) 0,93 0,87 26,47 14,57

* Ista slova, po kolonama, ukazuju da nema statistički značajnih razlika između posmatranih zemljišta (prema Dankanovom testu, p ≤ 0.05)

118 U pogledu sadržaja lakopristupačnog fosfora i kalijuma, Banat se statistički razlikuje od Bačke i Mačve, između kojih ne postoje statističke razlike. Najviši sadržaj oba makroelementa je ustanovljen u zemljištima sa teritorije Banata, pri čemu je sadržaj P2O5=61,6 mg/100g zemljišta, a K2O=48,6 mg/100g zemljišta. Ovaj rezultat upućuje na vrlo visok do štetan sadržaj lakopristupačnog fosfora i visok sadržaj lakopristupačnog kalijuma u ovim zemljištima. Prema sadržaju P2O5 zemljišta Mačve su u klasi srednje obezbeđenosti (12,7 mg/100g zemljišta), dok su u Bačkoj optimalno obezbeđena ovim elementom (24,7 mg/100g zemljišta). Analiza uzoraka zemljišta uzetih iz Mačve i Bačke pokazuje da su ova zemljišta optimalno obezbeđena sadržajem K2O (24,6 i 24,7 mg/100g zemljišta) (tabela 2).

Tabela 2. Parametri deskriptivne statistike za sadržaj ukupnog azota i sadržaj lakopristupačnog kalijuma i fosfora ispitivanih zemljišta: minimalna i maksimalna vrednost (Min i Max), aritmetička sredina (), standardna greška aritmetičke sredine (s), standardna devijacija (σ) i koeficijent varijacije (V)

Ukupan N (%) P2O5 (mg/100g) K2O (mg/100g) Mačva

Min 0,126 1,90 15,00 SADRŽAJ Max 0,230 131,00 61,50

c b b 01 ±sx 0,159 ±0,005 12,74 ±5,30 24,60 ±1,81 σ 0,026 25,96 8,86 02 V(%) 16,447 203,63 36,04 03 Banat 04 Min 0,208 14,50 24,10

Max 0,262 207,50 97,50 05

b a a ±sx 0,223 ±0,004 61,59 ±16,39 48,61 ±6,15 06 σ 0,015 61,31 23,02 07 V(%) 6,878 99,55 47,34 08 Bačka 09 Min 0,218 12,50 16,80

Max 0,349 53,80 35,50 10

a b b ±sx 0,262 ±0,006 24,66 ±2,64 24,74 ±1,04 11 σ 0,030 12,95 5,07 12 V(%) 11,518 52,51 20,51 13 * Ista slova, po kolonama, ukazuju da nema statistički značajnih razlika između posmatranih zemljišta (prema Dankanovom testu, p ≤ 0.05) 14 15 Statistička analiza je pokazala da su, za sva ispitivana svojstva, uzorci uzetisa područja Mačve heterogeniji od uzoraka iz Banata i Bačke, kada se posmatraju vrednosti koeficijenta varijacije. Naj- 16 veća heterogenost je ustanovljena za sadržaj CaCO3 i P2O5 (tabela 1 i 2). 17 18 19

119 ZAKLJUČAK

Ispitivanje osnovnih hemijskih svojstava u zemljištima uzetih sa područja Mačve, Banta i Bačke je pokazalo da ova zemljišta uglavnom imaju povoljne uslove za gajenje duvana. S obzirom da je duvan biljka, koja je osetljiva na reakciju zemljišnog rastvora, važno je redovno praćenje ovog ze- mljišnog parametra, kako bi se pravovremeno reagovalo, pre svega u pravcu povećanja alkalnosti. Đubrenje azotnim, fosfornim i kalijumovim đubrivima mora da bude jedna od najvažnijih agroteh- ničkih mera u gajenju duvana, jer specifčnosti u pogledu bioloških i agronomskih potreba za ovim elementima mora da bude ispoštovana, ukoliko je glavni cilj kvalitetan list duvana i ekonomski profitabilan prinos. Takođe je potreban stalni monitoring kvaliteta zemljišta u dužem vremnskom periodu.

ZAHVALNICA

Ovaj rad je realizovan u saradnji sa Alliance One Tobacco d.o.o. Beograd.

LITERATURA 1. Balachandran S., Hull R. J., Martins R. A., Vaadia Y., Lucas W. J. (1997): Influence of environmental stress on biomass partitioning in transgenic tobacco plants expressing the movement protein of tobacco mosaic virus. Plant. Physiol. 114: 475-481. 2. Lopez-Lefebre L. R., Rivero R.M., Garcia P. C., Sanchez E., Ruiz J. M., Romero L. (2001): Effect of calcium on mineral nutrient uptake and growth of tobacco. J. Sci. Food Agric. 81: 1334-1338. 3. Mulekano O. L. P (1999): Evaluation of elite breeding lines of flue-cured tobacco for field and market performance. Doctoral thesis. University van Pretoria 4. StatSoft, Inc. 2015. STATISTICA (data analysis software system), version 12.0 (www.statsoft.com) 5. http://faostat.fao.org/ 6. http://www.zdravasrbija.com/lat/Zemlja/Povrtarstvo/468-Uzgojduvana.php

120 Soil quality testing for tobacco production in regions of Vojvodina and Mačva ABSTRACT

Tobacco (Nicotiana tabacum L.) is an industrial plant mostly grown in three types in the Republic of Serbia: Virginia, Burley and Oriental. Although tobacco is successfully grown on poor soils of lower fertility, special attention should be paid to quality mineral nutrition of this plant in order to have high quality and economically viable yields. The results of 62 soil samples collected from individual producers are shown in this study in order to control the fertility of plots under tobacco. Tested samples were collected from the territory of Mačva, Banat and Bačka. Basic chemical characteristics of the soil were analysed. Minimum and maximum values for tested samples were shown; in addition, parameters of descriptive statistics were calculated. Research results of basic chemical characteristics showed that there were differences in medium values among samples collected from different production areas. It was determined that soils in Bačka contained the largest amount of total nitrogen (0.262%). Banat is statistically different from Bačka and Mačva in terms of readily available phosphorus and potassium content, and between them there were no statistical differences. The SADRŽAJ highest content of both macroelements was determined in the soils of Banat, considering that the 01 content of P O reached 61.6 mg/100g, while K O reached 48.6 mg/100g. 2 5 2 02 Keywords: tobacco, soil, nitrogen, phosphorus, potassium 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

121 122 Stanje i predlog mera popravke zemljišta opštine Veliko Gradište

Aleksandra Stanojković-Sebić1, Zoran Dinić1, Jelena Maksimović1, Margarino Ferdinando1, Darko Jaramaz1, Radmila Pivić1 1Institut za zemljište,Teodora Drajzera 7, Beograd, Srbija [email protected]

IZVOD Na području Opštine Veliko Gradište tokom septembra 2014. godine sprovedeno je ispitivanje osnovnih hemijskih i fizičkih osobina poljoprivrednog zemljišta u cilju ocene stanja i predlaganja mera popravke koje bi doprinele intenziviranju poljoprivredne proizvodnje. Obradom prikupljenih podataka o klimatskim karakteristikama ispitivanog područja i osobina najzastupljenijih tipova zemljišta, predložene su meliorativne i agro-

tehničke mere koje mogu doprineti razvoju i povećanju efikasnosti poljoprivredne proi- SADRŽAJ zvodnje na području proučavanja. 01 Ključne reči: zemljište, klima, mere popravke 02 03 04 UVOD 05

Opština Veliko Gradište nalazi se u severoistočnom delu Srbije u podnožju Karpata i Homolјskih 06 planina, na ulasku u Đerdapsku klisuru. Sedište opštine je Veliko Gradište, koje predstavlјa admi- 07 nistrativni, privredni i kulturni centar opštine, koja pripada Braničevskom okrugu i prostire se na 08 oko 344 km2. Na zapadu se ispitivano područje graniči sa opštinom Malo Crniće, na jugoistoku sa opštinom Kučevo, a na istoku sa opštinom Golubac. Na severu je opština omeđena Dunavom koji je 09 u dužini od 20 km razdvaja od susedne Rumunije (Pivić i sar., 2014). 10 Polјoprivreda je glavna delatnost stanovništva na teritoriji opštine Veliko Gradište, i njome se bavi 11 preko 70% populacije. Na oko 20.000 hektara obrađenih polјoprivrednih površina, pretežno se gaje 12 kukuruz, pšenica, industrijske kulture, voće i povrće. U proizvodnji žitarica su, uglavnom, ostvareni nadprosečni rezultati, mada, još uvek ispod biološkog maksimuma usled neadekvatne obrade zemlјišta. 13 Potrebne agrotehničke mere se, uglavnom, sprovode samo delimično, koristi se često i semenski 14 materijal slabijeg kvaliteta, mehanizacija je dotrajala, u zalivne sisteme skoro da se i ne investira, 15 pa rezultati velikim delom zavise isklјučivo od vremenskih prilika. Ovim istraživanjima date su 16 smernice za primenu mera koje bi doprinele intenziviranju poljoprivredne proizvodnje na području proučavanja opštine Veliko Gradište. 17 18 19

123 MATERIJAL I METODE RADA

Podaci o klimatskim parametrima lokaliteta proučavanja, prikupljeni su na meteorološkoj stanici Veliko Gradište (izvor: www.hidmet.gov.rs). Indeks suše (Dragović, 2000), određen je na osnovu vrednosti De Martonovog „indeksa suše“ (Im), definisanog izrazom: *12 Pm Im = , gde je : Tm + )10(

Pm – mesečni pluviometarski modul (mm), Tm – srednja mesečna temperatura vazduha (oC).

Terenski radovi Uzimanje zemljišnih uzoraka u poremećenom stanju sa područja cele opštine Veliko Gradište, sprovedeno je tokom septembra 2014. godine na 150 lokacija poljoprivrednog zemljišta pod razli- čitim kulturama gajenja, sa tačno određenim koordinatama (korišćenjem GPS-a). Na svakoj lokaciji uzorkovan je jedan kompozitni uzorak zemljišta od 0 - 30 cm dubine (Škorić i sar., 1966; Resulović i sar., 1971). Na slici 1 je predstavljen položaj mesta uzorkovanja.

Slika 1: Položaj mesta uzorkovanja uzoraka zemljišta u poremećenom stanju

Metode laboratorijskih istraživanja Granulometrijski sastav zemljišta je određen kombinovanom metodom prosejavanja i pipet metodom, nakon obrade sa natrijum-pirofosfatom. U vazdušno suvim i samlevenim uzorcima zemlji- šta (Škorić i sar., 1966; Resulović i sar., 1971) određene su sledeće hemijske karakteristike: pH u 1MKCl

i H2O - potenciometrijski, standardnom metodom (SRPS ISO 10390:2007, 2007); CaCO3 - volumetrijski, standardnom metodom (SRPS ISO 10693:2005, 2005); Humus - volumetrijski, metodom Kotzman-a; ukupan N, obračunom iz humusa; lakopristupačni fosfor - spektrofotometrijski, i kalijum – plamenfo-

tometrijski, AL metodom po Egner-Riehm-u; hidrolitička kiselost (Y1) i suma baznih katjona (S), metodom Kappen-a; ukupan kapacitet adsorpcije katjona (T), obračunom; stepen zasićenosti baznim katjo- nima (V), obračunom.

124 REZULTATI ISPITIVANJA I DISKUSIJA

Klimatske karakteristike područja proučavanja Klimatski elementi područja proučavanja uslovljeni su geografskim položajem, geografskom ši- rinom, nadmorskom visinom, reljefskim formacijama, udaljenošću od vodenih resursa kao i vazduš- nim strujanjima. Klimatski elementi područja, koji najviše utiču na intenzitet i mogućnost izvođenja intenzivne poljoprivredne proizvodnje, su temperatura vazduha i količina padavina. Ispitivani lokalitet pripada oblasti umereno kontinentalne klime sa jasno izraženim godišnjim dobima (Milosavljević, 1980). Srednja godišnja temperatura vazduha na osnovu statističke obrade raspoloživih podataka za period 1981.-2013. iznosi 11,3°C. Srednja učestalost mraznih dana iznosi oko 70 dana. Period pojave tropskih dana traje od maja do oktobra. Najhladniji mesec na području proučavanja je januar, sa srednjom mesečnom temperaturom 0,2оC. Najtopliji mesec je jul, sa srednjom mesečnom temperaturom 22,1оC. Srednja temperatura vazduha u vegetacionom periodu (april-oktobar) je niža od srednje godišnje temperature vazduha.

Godišnja količina padavina za područje opštine Veliko Gradište u posmatranom periodu, proseč- SADRŽAJ no iznosi 653 mm. Najviše kiše registrovano je u junu, kada padne oko 10% od ukupne godišnje sume 01 padavina, i mesecu maju, sa nešto manjim iznosom registrovanog parametra. Najmanje padavina 02 imaju meseci januar, februar i oktobar, kada u proseku padne 5 do 6% od ukupne godišnje količine padavina (Pivić i sar., 2014). 03 Na osnovu procene dobijene određivanjem De Martenovog „indeksa suše“ utvrđeno je da, za 04 posmatrano područje, navodnjavanje treba primeniti tokom jula, a da se ono može primeniti kao 05 dopunska mera tokom juna i od avgusta do kraja oktobra. 06 Pedološke karakteristike 07 Severni deo opštine Veliko Gradište čini aluvijum Dunava i Peka i peščare: Ramska, Veliko-gra- 08 dištanska i Požeženska. Najniže delove pored Dunava i Peka zauzima aluvijalno zemlјište, najčešće ilovaste teksture, duboko i plodno. U depresijama su aluvijalni nanosi zabareni podzemnom vodom, 09 pa je obrazovano močvarno glejno zemlјište (Antonović i sar., 1975). Iako je to potencijalno plodno 10 zemlјište, proizvodna vrednost je niska zbog suvišne vode. 11 Značajnu površinu zauzimaju peskuše, i to: eolski živi pesak, lesoidna peskuša i mrka peskuša. 12 Proizvodna vrednost peskuša je uopšteno slaba, ali ona može varirati u zavisnosti od delovanja pe- dogenetskih procesa, koji idu u pravcu stvaranja smeđeg stepskog zemlјišta i plitkog černozema na 13 pesku. Peskuše, koje su prorasle vegetacijom, su humoznije sa vidlјivim pedogenetskim procesima 14 i one su nešto produktivnije, tako da se na njima uz đubrenje mogu gajiti ozime kulture i trave, a 15 negde i vinogradi, koštičavo voće i bagremova šuma. 16 Južni deo opštine je pod gajnjačom (eutrični kambisol), koja je ponegde lesivirana. Nastala je posmeđivanjem černozema, a južni delovi su pod gajnjačama na miocenim sedimentima, mahom 17 lakšeg mehaničkog sastava (pesak, peskovita glina, peskoviti laporac). Černozem se zadržao na ma- 18 lim površinama u zapadnom delu opština Veliko Gradište. 19

125 U publikaciji „Zemljišta Braničevsko-Zviške oblasti Homolja“, izdatog od strane Instituta za pro- učavanje zemljišta, Beograd, 1975., dokumentovani su podaci vezani za tipologiju zemljišta, na po- dručju proučavanja opštine Veliko Gradište. Izdvojene su sledeće kartografske jedinice, prikazane pedološkom kartom (Slika 2): ‣‣ Černozem, ‣‣ Černozem izluženi, ‣‣ Eutrični kambisol - Gajnjača, ‣‣ Eutrični kambisol u opodzoljavanju, ‣‣ Gajnjača u opodzoljavanju, ‣‣ Humoglej - Ritska crnica, ‣‣ Mineralno barsko zemljište, ‣‣ Lesoidna peskuša, ‣‣ Mrka peskuša, ‣‣ Živi i slabo vezani pesak, ‣‣ Aluvijalni nanos peskovite ilovače - bezkarbonatan, ‣‣ Aluvijalni nanos - ilovasti, ‣‣ Deluvijalni nanos, ‣‣ Litosol i regosol.

Slika 2: Pedološka karta područja proučavanja (Izvor: Instutut za zemljište, Beograd)

126 Ispitivanjem 150 uzoraka zemljišta u poremećenom stanju utvrđeno je da su ispitivana zemlji- šta, odnosno uzorci:

‣‣ veoma neujednačenog mehaničkog sastava, u rasponu od peska do teških glina; ‣‣ vrednosti aktivne kiselosti ispitivanih uzoraka se kreću od 4.70 do 8.30 pH, a supstitucione od 3.60 do 7.65 pH, u širokom opsegu od veoma jako kiselih do srednje (umereno) alkalnih, odnosno jako kiselih do alkalnih; ‣‣ karbonati su prisutni u 26% ispitivanih uzoraka, pri čemu je 22% slabo karbonatno, 3% srednje karbonatno, a jako karbonatno 1%, dok su ostali uzorci, 74% bezkarbonatni; ‣‣ sadržaj humusa ispitivanih uzoraka je u rasponu od 1.38-8.34% (analiza ovog parametra sprovedena je i sa stanovišta strukture ispitivanih uzoraka, u odnosu da li je uzorak po strukturi peskovit, ilovast ili glinovit; kod uzoraka peskovitog strukturnog sastava, 27 uzoraka se odlikuje visokim sadržajem humusa, 20 - srednjim sadržajem, dok nizak sadržaj nije registrovan; uzorci ilovastog strukturnog sastava su po sadržaju humusa u dva slučaja snabdeveni visokim sadržajem ispitivanog parametra, dok je srednji sadržaj zastupljen u 21 uzorku; svi uzorci koji su po strukturi glinoviti odlikuju se srednjim sadržajem humusa); SADRŽAJ ‣‣ vrednosti sadržaja ukupnog azota u ispitivanim uzorcima kreću se u opsegu 0.07-0.43%, pri čemu su ispitivani uzorci uglavnom srednje obezbeđeni (72%) ovim elementom (nedovoljno 01 obezbeđeno i siromašno ovim elementom je 13% ispitivanih uzoraka). 02 ‣‣ sadržaj lakopristupačnog fosfora varira u širokom opsegu od 0.55 do 85.89 mg/100 g, pri 03 čemu je najveći broj uzoraka slabo obezbeđeno lakopristupačnim fosforom, 63% uzoraka ima veoma nizak sadržaj (0-6 mg/100 g) a oko 8% - nizak (6-10 mg/100 g); 04 ‣‣ vrednosti lakopristupačnog kalijuma variraju od 6.59 do 38.65 mg/100 g, pri čemu oko 1% 05 uzoraka pripada kategoriji sa vrlo niskim sadržajem, 9% ima nizak sadržaj ovog hranjivog 06 elementa, dok je najveći deo ispitivanih uzoraka srednje (60%), visoko (26%) i vrlo visoko 07 (5%) obezbeđen ovim elementom (Pivić i sar., 2014). 08 UMESTO ZAKLJUČKA 09 10 Na osnovu obrade klimatskih parametara i osobina ispitivanih zemljišta mogu se predložiti 11 sledeće mere: mere popravke i očuvanja agronomski povoljne strukture: 12 ‣‣ najvažnije agrotehničke mere, kojima se može uticati na popravku i očuvanje strukture 13 zemljišnih agregata su: setva višegodišnjih trava i leguminoza, pravilna i blagovremena 14 obrada zemljišta; 15 ‣‣ pravilna, blagovremena obrada zemljišta pri optimalnoj vlažnosti takođe doprinosi održa- 16 vanju i popravljanju strukture zemljišta; pored ovoga, unošenje organskih đubriva (stajnjaka, komposta, treseta) i redovno đubrenje sredstvima za ishranu biljaka (mineralna đubri- 17 va) takođe, indirektno, doprinose popravci strukture zemljišta, jer se njihovim korišćenjem 18 obrazuje moćniji korenov sistem i po skidanju useva na zemljištu ostaje znatna količina 19 žetvenih ostataka;

127 ‣‣ kalcizacija i gipsovanje su, takođe, meliorativne mere, koje primenom na kiselim, odnosno alkalnim zemljištima, pozitivno utiču na sastav zemljišta; ‣‣ za popravljanje nepovoljnih zemljišnih osobina mogu se koristiti polimeri i sopolimeri po- znatiji pod komercijalnim imenom krilijum; njihov efekat zavisi, pre svega, od sadržaja humusa, hemijskih reakcija u zemljištu, sastava i količine razmenjivih baznih katjona, sa- držaja vodorastvorljivih soli i slično (Dugalić i Gajić, 2012);

mere popravke fizičko-mehaničkih osobina zemljišta: ‣‣ na zemljištima nepovoljnih fizičko-mehaničkih osobina neophodno je sprovesti mere popravke vodno-vazdušnog i toplotnog režima; mere, koje je potrebno sprovesti, se odnose na popravku mehaničkog i agregatnog sastava, humizaciju, kalcizaciju, gipsovanje, primenu pravilnog plodoreda, obradu zemljišta u intervalu vlažnosti, koji odgovara stanju fizičke zrelosti zemljišta za obradu, produbljivanju orničnog i rastresanju zbijenog i jako vezanog podorničnog horizonta, kao i gajenju višegodišnjih trava u plodoredu.

ZAHVALNICA

Rad je podržan od strane Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine i Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, Projekat TR37006.

LITERATURA

1. Antonović G. i sar.: Zemljišta Braničevsko-Zviške oblasti Homolja. Institut za proučavanje zemljišta, Beograd. 1975. 2. Dragović S.: Navodnjavanje. Naučni institut za ratastvo i povrtarstvo, Novi Sad. 2000. 3. Dugalić G. i Gajić B.: Pedologija. Univerzitet u Kragujevcu, Agronomski fakultet, Čačak. 2012. 4. Gajić B.: Fizika zemljišta. Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd. 2006. 5. Milosavljević M.: Klimatologija. Univerzitet u Beogradu. Naučna knjiga, Beograd. 1980. 6. Pivić R. i sar. (2014): Studija istraživanja Melioracije zemljišta na području opštine Veliko Gradište u cilju proizvodnje visokovredne hrane. Dostupno na: http://www.velikogradiste.org.rs/pdf/Projekat%20 V%20G.pdf. 7. Resulović H. i sar.: Priručnik za ispitivanje zemljišta, knjiga V: Metode istraživanja fizičkih svojstava zemljišta. JDPZ, Beograd. 1971. 8. SRPS ISO 10309:2007 (2007): Određivanje pH vrednosti zemljišta - Potenciometrijska metoda. 9. SRPS ISO 10693:2005 (2005): Određivanje sadržaja karbonata - Volumetrijski. 10. Škorić A. i sar.: Priručnik za ispitivanje zemljišta, knjiga I: Hemijske metode ispitivanja zemljišta. JDPZ, Beograd. 1966.

128 Status of soils in Veliko Gradište municipality and recommendation of their meliorative measures

ABSTRACT

During September 2014, in the municipality of Veliko Gradište the main chemical and physical characteristics of an agricultural soil were studied in order to assess the status of soils and to re- commend the meliorative measures that would contribute to the intensification of agricultural production. By processing the collected data on climate characteristics of the study area and properties of the most common types of soil, the meliorative and agrotechnical measures, that may contribute to the development and increase of agricultural production efficiency in the study area, have been proposed. Key words: soil, climate, melioration SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

129 130 Biološka rekultivacija deposola na površinskim kopovima RB “Kolubara”

Gordana Đikić1, Žarko Nestorović2 1“Kolubara Usluge” d.о.о, Lazarevac, Kolubarski Trg 7, 11550 Lazarevac [email protected] 2PD “HE Đerdap” d.о.о. Kladovo, Trg Kralja Petra 1, 19320 Kladovo

IZVOD Površinska eksploatacija uglja u PD RB “Kolubara” ima za posledicu hiljade hektara degradiranog zemljišta usled nesistematskog deponovanja otkrivke. Ova zemljišta poznata su pod nazivom „deposoli“. To su supstrati kod kojih se usled nesistematskog deponovanja u istom sloju profila nalaze geološki supstrati heterogenog teksturnog sastava i mozaične raznolikosti. Loših su proizvodnih karakteristika. Osnovni cilj rekultivacije

deposola je uspostavljanje funkcije upravljanja zemljišnim prostorom kao resursom. SADRŽAJ Ključne reči: RB „Kolubara“, deposoli, biološka rekultivacija 01 02 03 UVOD 04 05 Rudarski basen “Kolubara” je poznato ugljonosno područje, gde se eksploatacija uglja vrši intenzivno više desetina godina. Prostire se na površini od oko 600 km2 u neposrednoj blizini Beograda 06 (60 km). Pošto se ugalj eksploatiše površinski a nalazi se na različitoj dubini (21-201 m) potrebno je 07 pre nego se dođe do njega odstraniti slojeve zemljišnog materijala. Eksploatacija uglja se postiže 08 specifičnom rudarskom tehnologijom i po pravilu se površinski najplodniji slojevi prvobitnog prirodnog zemljišta prekrivaju slojevima ovog materijala različite debljine. Ako je godišnja proizvod- 09 nja u PD RB “Kolubara” oko 30 miliona tona uglja i dvostruko više otkrivke koja se deponuje bez 10 unapred definisanih ciljeva koji bi omogućili njenu efikasniju rekultivaciju, neposredno sledi da na 11 godišnjem nivou nastaju velike površine degradiranog zemljišta koje treba urediti. U rudarskom 12 basenu “Kolubara” nalazi se preko 6.000 ha plodnog zemljišta zahvaćenog rudarskim radovima koje je neophodno privesti kulturi. 13 Površinska eksploatacija uglja, humanizuje rad, ali istovremeno sa iskopavanjem velikih količina 14 otkrivke i njihovim ponovnim deponovanjem dolazi do narušavanja životne sredine, degradacijom 15 plodnog zemljišta i nestajanjem uslova za skoro sve biljne i životinjske zajednice koje su na njemu postojale. U cilju adekvatnog korišćenja zemljišta zahvaćenih rudarskim radovima a da bi se izbegli 16 uopšteni termini “degradirana zemljišta zahvaćena rudarskim radovima” postoje pokušaji svrstava- 17 nja rudničkih zemljišta na nivou familija, korišćenjem klasifikacionog sistema (Ammons, J.T., Sencin- 18 diver, J.C., 1990). Među prvima koji su predložili naziv za rudarska zemljišta koji je sličan zemljišnim serijama su Thurman I Sencindiver (1986). Kod nas se ova zemljišta nazivaju DEPOSOLI (Antonović, 19 1972), KOPOSOLI (Korunović, Filipović, 1972), ili DEPO-REGOSOLI, DEPO-RANKERI, DEPO-REZINE (Re-

131 sulović, 1982). Resulović (1983) preciznije tumači tipove u okviru klase tehnogenih zemljišta, koje deli na: deposole, rekultisole I flotisole. Obim fizičkih promena do kojih neizbežno dolazi na ovim područjima, primenom tehnologije površinske eksploatacije je veoma veliki, pre svega u obimu i intenzitetu narušavanja životne sredine i ukupnoj promeni njene geomorfologije. Brojne negativne posledice privredne delatnosti čove- ka na zemljište imaju za posledicu promenu postojećih biocenoza i narušavanja osnovnih funkcija i bioloških zakonitosti zemljišta kao ekosistema. Posledice eksploatacije uglja su uništavanje plodnog zemljišta koje uglavnom nastaje nesistematskim deponovanjem različitih supstrata mozaično ras- poređenih na zemljišnom prostoru. Uporedo sa razvojem rudarskih radova razvijala se i svest o potrebi da se paralelno sa intenzi- viranjem proizvodnje mora intenzivirati i rad na zaštiti životne sredine. Dinamiku rudarskih radova trebala bi da prati dinamika tehničke i biološke rekultivacije odlagališta i ubrza njihovo privođenje kulturi. Biološka rekultivacija mora biti znatno intenzivirana, a nerekultivisane površine privedu kulturi na optimalnom nivou. Ova ideja može se formulisati kroz princip da je na godišnjem nivou potrebno održati ravnotežu između degradiranih i rekultivisanih zemljišta, odnosno da nivo naru- šavanja životne sredine usled eksploatacije uglja u toku jedne godine bude kompenziran istim prostorom koji će biti rekultivisan i doveden u funkcionalno stanje bilo za poljoprivrednu proizvodnju ili za neke druge namene (šumski zasadi, parkovske površine, jezera-ribnjaci i drugo). U dosadašnjim radovima na saniranju površina zahvaćenih rudarskim radovima na području Kolubarskog basena, nakon završene tehničke rekultuivacije, zastupljena su dva osnovna tipa bio- loške rekultivacije: ‣‣ Poljoprivredna–setva ratarskih kultura i podizanje dva voćna zasada u Baroševcu i Prkosavi. ‣‣ Šumarska–sadnja različitih vrsta četinarskog i listopadnog drveća, uz primenu odgovaraju- će tehnologije, kao i podizanje šumskog rasadnika u Baroševcu. Dosadašnji odnos poljoprivredne i šumarske rekultivacije je približno 1:3.

MATERIJAL I METODE RADA

Deposol na površinskim kopovima „Kolubara“ je ispitivan u cilju poboljšanja njegovih proizvodnih karakteristika i iznalaženja poljoprivrednih kultura koje mogu ostvariti najveće prinose kao i istraživanja njihovog uticaja na povećanje vrednosti osnovnih parametara biogenosti zemljišta. U tom smislu osnovni cilj biološke rekultivacije može se ostvariti kroz proces utvrđivanja osnovnih proizvodnih karakteristika deposola i pravilan izbor poljoprivrednih kultura i šumskih vrsta. Za utvrđivanje osnovnih parametara deposola korišćene su sledeće standardne metode: ‣‣ određivanje mehaničkog ili granulometrijskog sastava izvršeno je kombinovanom metodom prosejavanja ili pipet metodom; ‣‣ pH vrednost je određivana kolorimetrijski, ukupni azot je određivan mikrometodom po Kjeldahl-u, a lako pristupačni fosfor i kalijum AL – metodom po Egner-Riehm-u i ‣‣ određivanje sadržaja organskog ugljenika i humusa po metodi I.V. Tјurina u modifikaciji Simakov-e.

132 REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Po mehaničkom sastavu deposoli površinskih kopova „Kolubara” pripadaju različitim teksturnim klasama. Teksturni sastav ovih supstrata utiče i na druga fizička svojstva (kapacitete primanja i zadržavanja vode, brzinu filtracije i infiltracije, aerisanost idr). Deposoli pokazuju široku varijabilnost osobina što je posledica različitih polaznih osobina deponovanog materijala. Osnovna karakteristika je heterogenost, kako u horizontalnom, tako i u vertikalnom pravcu. Jalovina deponovana sa različitih dubina sastoji se od različitih materijala mozaično raspoređenih u prostoru. Nehomoge- nog su sastava, grube orašaste do grudvaste strukture. Po mehaničkom sastavu ovi materijali pripadaju različitim teksturnim klasama, od lakih peskovitih ilovača i ilovastih peskova do težih glina. Teksturni sastav ovih zemljišta jako utiče i na druga fizička svojstva kao što su kapacitet primanja i zadržavanja vode, brzina filtracije i infiltracije, aerisanost. U tom pogledu polazni materijali iz kojih se sastoje deposoli se jako razlikuju. Ova heterogenost najčešće nije izražena kroz slojevitost profila, kakav je slučaj sa prirodnim zemljištima, već su različiti polazni materijali izmešani celom dubinom soluma. Mehanička i fizička svojstva ovih supstrata prikazana su tabelarno.

Tabela 1. Mehanički sastav deposola SADRŽAJ Sitan pesak Prah Glina Krupan pesak Ukupan Ukupna Teksturna Sup. 0,02-0,2 mm 0,02-0,002mm <0,002 mm >0,2 mm (%) pesak % glina % klasa 01 (%) (%) (%) Peskovita 1. 0,8 46,3 15,2 18,7 47,1 33,9 02 ilovača Peskovito 03 2. 1,3 41,4 19,9 37,4 42,7 57,3 glinovita ilovača 04 3. 1,9 22,2 24,8 45,1 24,1 69,9 Glina 05 06 Kao što se vidi iz tabele 1. materijali različitih polaznih karakteristika su međusobno izmešani, 07 tako da profil pokazuje heterogenu građu. Mehanički sastav jako varira, od lakih peskovitih ilovača 08 do težih glina. Pri ovome, često različiti materijali istog sloja, kod jednog istog profila, imaju različitu teksturu. Na osnovu ovakvih osobina izvršena je podela deposola prema teksturnom sastavu na: 09 ‣‣ deposole lakšeg mehaničkog sastava i 10 ‣‣ deposole težeg mehaničkog sastava 11 Deposole lakšeg mehaničkog sastava karakteriše peskovito-ilovast sastav, homogene ili slojevite 12 heterogene građe profila są više ili manje prisustva glinovitih čestica. Dobro su aerisani i vodo- 13 propustljivi. Strukturni agregati su slabo izraženi, naročito ako se radi o lakšim ilovačama. U ovim lakšim agregatima, mestimično se javljaju manje ili veće grudve jako glinovitog materijala koji de- 14 luje kao skeletna masa. Da se u skeletnoj građi mogu naći proslojci deposola sa težim mehaničkim 15 sastavom, vidi se iz strukturne građe analiziranih profila gde se ukupan pesak kreće u širokom 16 dijapazonu od 24,1% do 66,1 %, a ukupna glina od 33,9% do 75,9%. U izdvojenom tipu lakšeg zemljišta, proslojci sa težim mehaničkim sastavom ili su vrlo male moćnosti ili su u dubljem delu profila izvan 17 zone maksimalnog razvoja korenovog sistema gajenih biljaka i iz tog razloga nisu od većeg značaja 18 za razvoj biljaka, zbog čega su i zemljišta sa ovakvim profilom svrstana u lakše deposole pošto u 19 građi profila dominira teksturna građa karakteristična za lakše peskovito -glinovite deposole.

133 Tabela 2. Fizičke karakteristike deposola

Mehanički ispitivanih Spec. Volumna Ukupna Kapacitet zadržavanja vode deposola gustina gustina poroznost pri pritiscima od V% g/ccm g/ccm (%) 0,33 bara 15 bara Peskovita ilovača 1,48 2,65 44,15 29,67 9,89

Peskovito glinovita ilovača 1,45 2,68 45,90 38,18 16,33

Glina 1,43 2,78 48,56 47,75 29,34

U profilima se mogu naći grudve jako glinovitog sastava, koji ukoliko se usitne u pripremi za laboratorijske analize, mogu značajno da povećaju učešće gline u mehaničkom sastavu deposola. U onaliziranim profilima se nailazi na manje proslojke lakše teksturne građe, pa se u ovim deposolima pojavljuje širok dijapazon prisutnosti pojedinih frakcija. U deposolima lakšeg mehaničkog sastava ukupan pesak je 47,1%, a sadržaj ukupne gline je 33,9%. U deposolima težeg mehaničkog sastava ukupan pesak je 24,1% a sadržaj ukupne gline je 69,9%. Fizička dubina ovih zemljišta nije ograničena, a skelet potpuno odsustvuje. Iz tog razloga je izračunavanje kapaciteta primanja i zadržavanja vode u ovom istraživanju mereno sa dubine od 70 cm bez obzira na stvarnu dubinu soluma ili učešće datog materijala u profilu, jer se do ove dubine razvija najveća masa korena kako kod poljoprivrednih kultura tako i kod većine šumskih vrsta. Peskovita ilovača kao supstrat najlakšeg teksturnog sastava ima najniže vrednosti kapaciteta zadržavanja vode pri pritiscima od 0,33 i 15 bara, usled čega ima i niske vrednosti vodnog kapaciteta pri vlažnosti venjenja (68,90 mm) i poljskog vodnog kapaciteta (208,32mm).

Tabela 3. Odnos faza zemljišta i njihovih komponenti

Mehanički ČVRSTA FAZA (V%) POROZNOST (V%) sastav Sitan Krupan Čvrsta Grube Sred. Fine Ukup. ispitivanih Glina Prah Skelet deposola pesak pesak faza pore pore pore pore

Peskovita 10,44 8,49 36,47 0,45 0,00 55,85 14,48 19,78 9,89 44,15 ilovača

Peskovito glinovita 20,30 10,77 22,40 0,70 0,00 54,10 7,72 21,85 16,33 45,90 ilovača

Glina 26,29 12,75 11,42 0,98 0,00 51,44 0,81 18,41 29,34 48,56

Maksimalni vodni kapacitet je dosta visok, zbog relativno visoke ukupne poroznosti i odsustva skeleta (310,94 mm). Značajan deo maksimalnog vodnog kapaciteta čini gravitaciona voda (103,18 mm). Istraživanja su pokazala da su rezerve pristupačne vode kod peskovitih ilovača dosta velike i iznose 138,46 mm, ali su manje nego kod peskovito glinovitih ilovača 152,95 (Tabela 4). Istovremeno ovi supstrati pokazuje manjak vode pri stanju vlažnosti poljskog vodnog kapaciteta. Istraživanja su pokazala da visoko učešće grubih gravitacijskih pora kod ovakvih deposola omogućava brzu infil- traciju padavinskih voda.

134 Tabela 4. Kapacitet primanja i zadržavanja vode

Mehanički sastav Kapacitet Poljski vodni Maks. vodni Nepristup Pristupačna voda Gravitaciona voda ispitivanih deposola pri vlažnosti kapacitet kapacitet voda venjenja mm Peskovita ilovača 68,90 208,32 310,94 68,90 138,46 103,18 Peskovito glinovita 114,31 267,26 321,30 114,31 152,95 54,05 ilovača Glina 205,38 332,50 339,92 205,38 128,87 5,67

Supstrati glinovitog teksturnog sastava imaju veoma visoke vrednosti kapaciteta zadržavanja vode pri pritiscima od 0,33 i 15 bara (339,98 mm). Najveći deo maksimalnog vodnog kapaciteta (više od polovine) kod njih čini nepristupačna voda (205,38 mm). Pri zasićenosti do poljskog vodnog kapaciteta glinoviti supstrati pokazuju izrazit višak vode 332,50 mm (Tabela 4). To znači da se u deposolima glinovitog sastava često uspostavljaju anaerobni uslovi, jer je kapacitet za vazduh mali. Gravita- ciona voda je vrlo slabo zastupljena i iznosi 5,67 mm (0,81 V%) i čini je uglavnom spora gravitaciona voda. Ispitivanja su pokazala da na ovim supstratima brzina filtracije i infiltracije padavinskih voda

nije dovoljna za kiše jačeg intenziteta. Na površinskim kopovima RB “Kolubara” gde su depresije i SADRŽAJ gde su supstrati glinovitog teksturnog sastava i gde postoji priliv vode doticanjem sa okolnih terena 01 dolazi do zabarivanja terena i pojave higrofilne vegetacije. U nekim slučajevima formiraju se prava jezera i bare iz kojih se kasnije voda koristi za zalivanje poljoprivrednih kultura i šumskog zasada 02 u Baroševcu. Iako glina pokazuje veći maksimalni vodni kapacitet od peskovite ilovače i peskovito 03 glinovite ilovače ona ima manju rezervu pristupačne vode od oba ova supstrata jer joj je vlažnost 04 venjenja izuzetno visoka (205,38 mm). Peskovito glinovita ilovača, u pogledu kapaciteta zadržavanja vode pri pritiscima od 0,33 I 15 05 bara, pokazuje intermedijalne osobine između druga dva supstrata. U odnosu na peskovitu ilovaču 06 ima veću vlažnost venjenja i veću nepristupačnu vodu, a u odnosu na glinu ima manji poljski vodni 07 kapacitet (Tabela 4). Peskovito glinovita ilovača pokazuje višak vode pri zasićenosti do poljskog vodnog kapaciteta, ali u odnosu na glinu ima znatno povoljniji odnos vode i vazduha pri ovom stanju 08 vlažnosti. Zbog većeg raspona vlage između poljskog vodnog kapaciteta i vlažnosti venjenja, ovaj 09 supstrat pokazuje i najveću rezervu pristupačne vode. 10 Iz navedenog proizilazi da će osobine deposola na površinskim kopovima “Kolubara” koji su he- 11 terogenog sastava, gde su različiti materijali pomešani zavisiti od međusobnog odnosa peskovitog, ilovastog i glinovitog materijala, odnosno od procenta njihovog učešća u profilu. 12 Kada su u pitanju osnovni agrohemijski parametri, ispitivanjem reakcije zemljišta (pH vredno- 13 sti) uočeno je da su deposoli većinom slabo kisele do kisele reakcije. Sadržaj humusa u ispitivanim 14 uzorcima je uglavnom nizak tako da je neophodna mera unošenja organskih đubriva. Sadržaj uku- 15 pnog azota i lakopristupačnog fosfora je u ispitivanim uzorcima nizak, dok je nivo lakopristupačnog kalijuma srednji a na pojedinim parcelama visok. 16 U svim ispitivanim uzorcima ukupne forme svih teških metala znatno su ispod granice MDK. 17 U pojedinim uzorcima je uočen povišen sadržaj nikla, ali on zbog svoje manje mobilnosti koja je 18 posledica porekla, reakcije zemljišta i relativno uobičajenog sadržaja za zemljišta ovog područja ne 19 predstavlja ekološku pretnju.

135 ZAKLJUČAK

Deposoli površinskih kopova “Kolubara” su različitog granulometrijskog sastava. Izrazito su heterogeni od peskovitih ilovača, peskovito glinovitih ilovača, glinovitih ilovača do glina. Ovakav granulometrijski sastav bitno utiče na vodno-vazdušne i fizičko-mehaničke osobine ispitivanih deposola. Kod deposola težeg teksturnog sastava (gline i glinovite ilovače) u cilju regulisanja nepovoljnog vodno-vazdušnog režima i povećanja njihovih produktivnih sposobnosti potrebno je primeniti i dodatne pedomeliorativne mere kao što su rastresanje, duboko oranje i td. Sadržaj humusa u deposolima je nizak, tako da je neophodna mera primena organskih đubriva i zaoravanje biljnih ostataka. Sadržaj ukupnog azota i lakopristupačnog fosfora je nizak, dok je nivo lakopristupačnog kalijuma srednji, a na pojedinim parcelama visok, pa je i izbor mineralnih đubriva potrebno prilagoditi ovim parametrima. Višegodišnjim eksperimentisanjem sa različitim ratarskim kulturama, voćnim i šumskim zasadima, zasadima vinove loze i agrotehničkim merama došlo se do polaznih osnova za rekultivaciju kolubarskih deposola.

LITERATURA

1. Dražić D.: Multifunkcionalna valorizacija predela i ekosistema stvorenih rekultivacijom odlagališta površinskih kopova Kolubarskog basena. 2002. 2. Džamić R., Stevanović D.: Agrohemija. Partenon, Beograd. 2000. 3. Jakovljević M., Pantović M.: Hemija zemljišta i voda. Naučna knjiga, Beograd. 1991. 4. Katić M., Belaćević G., Grbović I. (2006): Projekat: “Razvojni Programi”. Finansiran od strane Elektroprivrede Srbije. 5. Ličina V., Antić-Mladenović S., Raičević V. (2006): Projekat: “Rekultivacija Površinskog kopa Kolubara”. Poljoprivredni fakultet Zemun. 6. Sekulić P., Kastori R., Hadžić V.: Zaštita zemljišta od degradacije. Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad. Feljton, Novi Sad. 2003.

136 Biological recultivation deposol in open pit mines MB “Kolubara”

ABSTRACT

Surface mining of coal in the PD RB “Kolubara” has resulted in thousands of hectares of degraded land due to unsystematic tailing disposal. These lands are known as “deposol.” As a consequen- ce of unsystematic depositing in the same layer profiles these substrates contain the geological substrates of heterogeneous textural and mosaic diversity. These land structures have bad production characteristics. The main goal of biological recultivation of deposol is to establish a management function of land space as a resource. Key words: MB “Kolubara”, deposol, biological recultivation SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

137 138 Uticaj industrijskih postrojenja na potencijalnu kontaminaciju zemljišta ruralnih naselja grada Beograda

Olga Kostić1, Miroslava Mitrović1, Gordana Vitorović2, Snežana Jarić1, Dragana Pavlović1, Marija Pavlović1, Gordana Gajić1, Pavle Pavlović1 1Odeljenje za ekologiju, Institut za biološka istraživanja “Siniša Stanković”, Univerzitet u Beogradu, Bulevar Despota Stefana 142, Beograd, Srbija, [email protected] 2Katedra za radiologiju i radijacionu higijenu, Fakultet Veterinarske medicine, Univerzitet u Beogradu, Bulevar Oslobođenja 18, Beograd, Srbija

IZVOD Upotreba uglja za proizvodnju električne energije u Srbiji za rezultat ima pro- SADRŽAJ dukciju velikih količina pepela i drugih produkata sagorevanja koji se odlažu na deponije. Negativan uticaj koji deponije pepela imaju na kopnene i vodene ekosisteme rezultat je 01 raznošenja i ispiranja toksičnih mikroelemenata iz pepela u zemljište i podzemne vode. 02 Budući da deponije pepela nisu biološki produktivna staništa, pepeo se sa njih raznosi na 03 okolno zemljište koje se najčešće koristi za proizvodnju različitih poljoprivrednih kultura, 04 što dovodi do niza negativnih posledica po bezbednost proizvedenih useva. Prema tome, stabilizacija pepela formiranjem biljnog pokrivača obezbeđuje sigurniju proizvodnju na 05 okolnom poljoprivrednom zemljištu. U tom smislu, glavni cilj ovog istraživanja je bio da 06 se utvrde ukupne koncentracije Al, Fe, As, B, Cr i Ni u obradivom zemljištu (zemljište po- 07 vrtnjaka i zemljište njive) koja se nalaze u neposrednoj blizini površinskog kopa i deponija 08 pepela termoelektrana “Kolubara” u Lazarevcu i “Nikola Tesla A” u Obrenovcu. Rezul- tati dvogodišnjih istraživanja (2013-2014) su pokazali povećane koncentracije ispitivanih 09 mikroelemenata u vecini uzoraka zemljišta, pri čemu su koncentracije B i Ni bile iznad 10 maksimalno dozvoljenih koncentracija za poljoprivredna zemljišta. Izlivanje reka Kolu- 11 bare i Save u drugoj godini istraživanja dodatno je doprinelo povećanju koncentracija Fe, 12 As, Cr i Ni u obradivom zemljištu. Dobijeni rezultati su pokazali veci stepen zagađenosti obradivog zemljišta u okolinii termoelektrane “Kolubara”, što ukazuje da je na ispitiva- 13 nom području neophodno uspostaviti monitoring sadržaja mikroelemenata, uz detaljnu 14 analizu fizičkih i hemijskih osobina zemljišta. 15 Ključne reči: zagađenje zemljišta, deponije pepela, mikroelementi, biljna proizvodnja 16 17 18 19

139 UVOD

Industrijsko zagađenje koje potiče iz termoelektrana koje sagorevaju ugalj i deponija gde se pro- dukti sagorevanja uglja (CCR) odlažu na otvorenom prostoru, najčešće na plodnom poljoprivrednom zemljištu, smatraju se jednim od najvažnijih uzroka degradacije životne sredine. Eksponencijalni rast količine CCR usled ogromnih potreba za električnom energijom zabeležen je svuda u svetu pa i u Srbiji gde se radom termoelektrana svake godine produkuje oko 5,5 Mt pepela, koji se deponuje na deponijama ukupne površine 1679 ha. Alkalnost i toksičnost pepela zahtevaju njegovu stabilizaciju i deponovanje na posebnim prostorima sa minimalnim pristupom vode kako bi se smanjila disperzija pepela na okolne prostore i prodiranje u podzemne vode. Pepeo je kompleksan heterogeni materijal, praškaste teksture, sa većinom čestica veličine manje od 100 µm, koje karakteriše gvožđe-alu- mosilikatni matriks, toksičan sadržaj nekih esencijalnih ali i neesencijalnih mikroelemenata kao što su As, B, Cr, Ni, Cd, Hg, Se, Mo i drugi, zatim višak rastvorljivih soli ali i nedostatak esencijalnih nu- trijenata (N, P), što ograničava rast biljaka na zemljištima sa dodatim pepelom (Adriano et al., 1980; Dželetović and Filipović 1995; Pavlović et al., 2004; Mitrović et al., 2008; Kostić et al., 2012; Mitrović et al., 2012; Gajić et al., 2013; Pavlović i Mitrović, 2013). Takođe, visoke koncentracije As, Mo i Se iz pepela biljke mogu usvojiti u količinama koje se smatraju hazardnim za ishranu ljudi i životinja (Carlson and Adriano, 1993). S obzirom da se deponije pepela najčešće nalaze u blizini naseljenih područja i da su okružene velikim površinama obradivog zemljišta, ove osobine pepela čine deponije stalnim izvorom zagađenja zemljišta, vode i vazduha i rizika po zdravlje ljudi i životinja. Površinski kop rudarskog basena “Kolubara” i istoimena termoelektrana podignuta na njegovom obodu, na donjem toku reke Kolubare, locirani su 50 km jugozapadno od Beograda dok je najveća termoelektrana u Srbiji, “Nikola Tesla A” (“TENT A”), udaljena 30 km od Beograda. Ova industrijska postrojenja se nalaze na prostoru dve velike prigradske beogradske opštine, Lazarevac i Obrenovac, u kojima poljoprivredno zemljište zauzima više od 60% površine (Dragićević i Karić, 2003; Živkov i sar., 2013). Imajući u vidu težnju da se poljoprivredna proizvodnja na tom području odvija na bezbedan način, uzgojem zdrave i kvalitetne hrane, cilj ovoga rada je bio da se utvrdi da li blizina površin- skog kopa uglja, dve termoelektrane i deponija pepela kao izvora zagađenja, direktno doprinosi zagađivanju obradivog zemljišta u njihovoj okolini. Takođe, cilj je bio da se utvrdi da li je povišen sadržaj hemijskih elemenata (Al, Fe, As, B, Cr i Ni) u pepelu imao efekat na sadržaj istih u obradivom zemljištu i tako analizira potencijalni rizik po kvalitet zemljišta i da se proceni indirektni uticaj na zdravlje ljudi i životinja koji se hrane proizvodima sa poljoprivrednih površina u okolini navedenih industrijskih postrojenja.

MATERIJAL I METODE RADA

Termoelektrana “Kolubara” sagrađena u neposrednoj blizini istoimenih površinskih kopova, odakle se i snabdeva ugljem, predstavlja najstariju aktivnu termoelektranu u sistemu „Elektropri- vrede Srbije“, ukupne instalisane snage 270 MW. “TENT A”, ukupne instalisane snage od 1652 MW i prosečnom proizvodnjom od 8 milijardi KWh godišnje predstavlja najveću termoelektranu u istom sistemu koja godišnje sagori oko 12 Mt lignita i proizvede 2.2 – 2.5 Mt pepela, koji se deponuje na deponiju ukupne površine 382 ha.

140 Hemijskim analizama su obuhvaćeni uzorci pepela sa deponija u Lazarevcu i Obrenovcu, i uzorci njivskog zemljišta i zemljišta iz povrtnjaka sakupljeni u selu Sokolovo - opština Lazarevac i selu Kr- tinska - opština Obrenovac (aluvijalno zemljište - fluvisol), kao i selu Jakovo - opština Surčin (ritska crnica - humoglej) koji su služili kao kontrola. Tipovi zemljišta utvrđeni su na osnovu Pedološke karte Srbije (Mrvić et al., 2013). U ovom radu su predstavljeni preliminarni rezultati analiza uzoraka sakupljenih tokom septembra 2013 (I) i 2014 (II) godine. Na svakom lokalitetu uzorci su sakupljeni sa 25 odvojenih tačaka, po metodi slučajnog izbora. Nakon sušenja na vazduhu, uzorci sa svakog lokaliteta su objedinjeni, usitnjeni u avanu i prosejani kroz sito gustine 0,2 mm. Ukupan saržaj hemijskih elemenata (Al, Fe, As, B, Cr, Ni) u zemljištu i pepelu određen je prema metodi USEPA 3051 (1994). Uzorci za analizu su pripremeljeni metodom vlažne digestije (0.5g zemlji-

šta i pepela/9 ml HNO3 i 3 ml 30% H2O2), u mikrotalasnoj peći (CEM, 39 MDS-2000), u šest ponavljanja

(n=6). Ukupne koncentracije elemenata merene su metodom optičke emisione spetrometrije za simultanu multielementarnu analizu (ICP-OES, Spectro Genesis). Za validaciju analitičke procedure korišćen je standardni referentni materijal: leteći pepeo (Fly ash from pulverised coal – BCR - 038) i zemljište (Loam soil - ERM - CC141). Statistička analiza obuhvatila je utvrđivanje srednje vrednosti (M) i standardne devijacije (SD) za svaki od analiziranih hemijskih elemenata u zemljištu i pepelu.

Analizom varijansi (Factorial ANOVA) je utvrđen stepen prostornih i vremenskih razlika u vredno- SADRŽAJ stima svih merenih parametara. 01 REZULTATI RADA I DISKUSIJA 02 03 Najmanji sadržaj Al u zemljištu u obe godine ispitivanja (I i II) izmeren je u zemljištu povrtnjaka na kontrolnom staništu, a najveći u uzorcima iz povrtnjaka u Lazarevcu i njivskom zemljištu 04 iz Obrenovca u 2013 (p<0.001, Tabela 1). U uzorcima iz 2014 (II) sadržaj Al je samo u zemljištu iz 05 povrtnjaka u Lazarevcu bio veći u odnosu na kontrolno stanište (p<0.001, Tabela 1). Aluminijum je 06 zastupljen element u zemljištu i njegov sadržaj varira od 1 do 4% (Tabela 2). Na njegovu rastvorljivost i dostupnost biljkama značajno utiče pH vrednost i količina organske materije u zemljištu (Walker et 07 al., 1990). U kiselim zemljištima (pH <5.5) toksičnost Al se povećava kada izaziva oštećenja korenova 08 što smanjuje njihovu propustljivost za vodu i nutrijente i dovodi do opšteg smanjivanja prinosa, 09 dok je u subalkalnoj i alkalnoj sredini (pH 5.5-8.0) Al biološki neaktivan (Sparling and Lowe, 1996). Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu za Srbiju ne propisuje 10 dozvoljene koncentracije za ovaj element u zemljištu. 11 U svim uzorcima zemljišta i pepela koncentracije Fe su bile u opsegu koncentracija Fe poznatih 12 za različite tipove zemljišta (1 000-100 000 mg/kg ili 0.1-10 %,) ali veće od prosečnih (0.57-1.2%, Ka- 13 bata-Pendias and Mukherjee, 2007), Tabele 1 i 2. Ipak najveći sadržaj Fe je utvrđen u uzorcima pepela sa obe deponije. Veći sadržaj Fe u zemljištu povrtnjaka u Lazarevcu i Obrenovcu (p<0.001), kao i 14 povećanje sadržaja Fe na istim lokalitetima u 2014 (p<0.001), može biti rezultat rasipanja pepela sa 15 deponije sa jedne strane i izlivanja poplavnih voda sa druge. Prisustvo Fe u zemljištu generalno ima 16 pozitivan efekat na njegovo formiranje i strukturu, kao i distribuciju i dostupnost drugih elemenata npr. As (Cornelis et al., 2008). Na njegovu dostupnost biljkama pored pH utiču i aeracija i oksidore- 17 dukcioni potencijal zemljišta, kao i sadržaj organske materije i minerala, a naročito gline. Takođe, 18 neki antropogeni faktori poput kiselih padavina, kiselih đubriva, prekomernog dodavanja organske 19 materije mogu povećati mobilnost i dostupnost Fe u zemljištu. U oksidujućim i alkalnim uslovima

141 (pH>6) dostupnost Fe biljkama se smanjuje, dok redukujuća i kisela sredina pogoduju obrazovanju rastvorljivih formi Fe u zemljištu (Kabata-Pendias and Pendias, 2001). To znači da u uslovima du- gotrajnih poplava i niskih pH vrednosti sadržaj Fe dostupnog biljkama može dostići toksičan nivo.

Tabela 1. Koncentracije hemijskih elemenata u zemljištu i pepelu (mg/kg)

Al Fe As Uzorak Lokalitet I II I/II I II I/II I II I/II 17704.45 17930.03 31672.50 36139.00 5.55 Kontrola ns *** - *** (1466.00) (4572.15) (663.06) (1821.15) (0.78) 31160.28*** 27893.63*** 35784.10*** 49061.13*** 3.14 19.83*** Lazarevac *** *** *** (1359.97) (777.98) (411.66) (962.21) (0.173) (1.04) Zemljište Zemljište povrtnjak 26431.98*** 21708.12ns 37138.00*** 45233.75*** 5.43ns Obrenovac ns *** - *** (1461.08) (5796.49) (454.25) (3117.05) (1.11) 34958.53 25561.13 40553.10 47933.12 7.09 Kontrola *** *** *** (141.95) (641.80) (414.01) (617.65) (1.14) 26495.82ns 24710.03ns 27826.62*** 46526.27ns 13.37*** Lazarevac ns *** ***

njiva (570.55) (8152.28) (407.15) (5362.20) (0.90) Zemljište 35320.97*** 23586.62* 44603.20ns 42006.42*** 5.26* Obrenovac *** *** *** (665.402) (1427.45) (1032.38) (573.64) (0.93) Pepeo Lazarevac 45326.60 (438.34) 63840.25 (88.88) -

Pepeo Obrenovac 38778.00 (287.63) 89930.00 (166.62) 16.54 (4.12)

B Cr Ni Uzorak Lokalitet I II I/II I II I/II I II I/II 124.43 92.881 40.64 54.22 78.85 90.99 Kontrola *** *** *** (3.20) (9.77) (0.98) (5.92) (2.09) (2.44) 139.75*** 119.97*** 45.76*** 87.10*** 37.13*** 106.04*** Lazarevac *** *** *** (3.76) (1.99) (2.15) (1.66) (3.91) (0.50) Zemljište Zemljište povrtnjak 152.01*** 110.62* 74.64*** 57.35ns 95.62*** 90.62ns Obrenovac *** *** * (2.16) (14.45) (2.91) (6.75) (2.77) (3.39) 165.35 121.59 70.62 68.28 83.08 96.05 Kontrola *** *** *** (1.24) (0.92) (1.16) (0.78) (0.64) (4.46) 107.01*** 109.73ns 55.25*** 107.01*** 45.41*** 134.83*** Lazarevac ns *** ***

njiva (1.93) (18.56) (1.97) (17.52) (0.44) (7.64) Zemljište 175.85* 108.48*** 80.32** 61.93*** 94.68*** 98.72ns Obrenovac *** *** * (2.320) (3.342) (2.29) (2.39) (3.90) (1.07) Pepeo Lazarevac 294.88 (9.26) 121.97 (2.04) 115.87 (7.54)

Pepeo Obrenovac 136.21 (1.23) 69.65 (0.73) 66.40 (1.52)

ANOVA, n=6, vrednosti si srednja vrednost (S.D.), nivoi značajnosti: ***p<0.001, **p<0.01, *p<0.05, ns-nije značajno

U uzorcima sakupljenim 2013, prisustvo As je utvrđeno samo u zemljištu povrtnjaka iz Lazarev- ca dok je u uzorcima iz 2014 uočeno povećanje sadržaja As (5.264-19.828 mg/kg, Tabela 1). Koncentra- cije As u svim uzorcima su bile manje od maksimalno dozvoljenih koncentracija (MDK) koju propisuje Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu (Tabela 2) ali veće od prosečnog sadržaja za isti u zemljištima Srbije (11 mg/kg, Mrvić et al., 2009). Pojava As u uzorcima zemljišta nakon poplave rezultat je njegove visoke rastvorljivosti koja se u alkalnim pepelima može kretati i do 52 % (Querol et al., 2001). Na absorpciju As od strane biljaka utiču mnogi faktori, poput vrste biljaka, koncentracije i forme As u zemljištu, osobine zemljišta poput pH reakcije, sadržaja gline i prisustva drugih jona (Kabata-Pendias & Pendias, 2001).

142 Tabela 2. Opseg koncentracija hemijskih elemenata u zemljištu

Al % Fe % Аs mg/kg B mg/kg Cr mg/kg Ni mg/kg

Opseg u zemljištua 1-4 0.1-10 0.1-30 1-400 1-1100 0.2-450

Prosečan sadržaja - 0.57-1.2 5 10-100 54 20-40

MDKb - - 25 50 100 50

Granična vrednostc - - 29 - 100 35

Remedijaciona vr.c - - 55 - 380 210 a Kabata-Pendias and Mukherjee (2007) ;b Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja («Službeni glasnik RS», br. 23/94); cUredba o programu sistemskog praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih programa; (’’Sl.glasnik RS’’, br.88/2010)

U uzorcima zemljišta sa svih ispitivanih lokaliteta sadržaj B je bio veći od MDK (Tabele 1 i 2). U prvoj godini istraživanja sadržaj B u oba zemljišta iz Obrenovca i u povrtnjaku iz Lazarevca je bio veći u odnosu na kontrolu, što može biti direktna posledica rasipanja pepela sa deponija. Međutim, nakon poplave 2014 došlo je do smanjenja koncentracije B kao rezultat povećane mobilnosti ovog elementa ali su koncentracije i dalje ostale visoke, iznad MDK (Tabela 1). Naime, James et al. (1982) SADRŽAJ su utvrdili da je 11-47% B poreklom iz pepela odmah rastvorljivo u vodi, dok Carlson and Adriano 01 (1993) smatraju da taj procenat iznosi i do 64%. Do sličnih rezultata su kasnije došli i Mitrović et al., 02 2008; Kostić et al., 2012; Mitrović et al., 2012; Kostić, 2014). Svi navedeni istraživači su se složili da je za smanjenje njegovog sadržaja do koncentracija tolerantnih za biljke potrebno 2-3 godine. 03 U svim uzorcima zemljišta sadržaj Cr je bio manji od MDK osim u zemljištu iz njiva u Lazarevcu 04 u 2014, međutim u većini uzoraka sadržaj hroma je bio viši od prosečnog sadržaja u zemljištima 05 Srbije (48 mg/kg, Mrvić et al., 2009), Tabele 1 i 2. U 2014, nakon poplava je u oba ispitivana zemljišta 06 na području Lazarevca izmereno povećanje sadržaja Cr (p<0.001). Istovremeno, u pepelu iz “Kolu- bare” je izmeren najveći sadržaj ovog elementa u odnosu na sve ostale uzorke (Tabela 1). Usvajanje 07 Cr iz zemljišnog rastvora je uslovljeno pH reakcijom zemljišta, oksidativnim stanjem, ukupnom 08 koncentracijom i prisustvom rastvorenih soli. Ipak u odnosu na druge teške metale Cr je najmanje 09 mobilan, i najviše se akumulira u korenu a najmanje u vegetativnim i reproduktivnim organima biljaka (Singh et al., 2013). 10 Sadržaj Ni je u svim uzorcima zemljišta u 2013 bio manji od MDK osim u uzorcima iz Obrenovca 11 (Tabela 1). U svim uzorcima zemljišta iz 2014 izmereno je povećanje sadržaja Ni (p<001) osim u ze- 12 mljištu povrtnjaka iz Obrenovca. Pritom, najizraženije povećanje je izmereno u uzorcima njivskog 13 zemljišta iz Lazarevca (134.8 mg/kg, p<001, Tabele 1 i 2) što može biti rezultat visokog sadržaja Ni (115.87±7.54 mg/kg) u pepelu iz termoelektrane “Kolubara” sa jedne strane i efekta plavljenja sa dru- 14 ge. To je u saglasnosti sa nalazima Sikirić et al. (2010) koji su upravo u zemljištu izloženom plavljenju 15 u dolini reke Kolubare, izmerili sadržaj Ni u opsegu od 38-192 mg/kg, pri čemu je u 93 % uzoraka 16 sadržaj bio veći od MDK za poljoprivredna zemljišta koji iznosi 50 mg/kg. 17 18 19

143 ZAKLJUČAK

Preliminarni rezultati dvogodišnjih istraživanja (2013-2014) uzoraka obradivog zemljišta u okolini površinskog kopa i deponija pepela termoelektrana “Kolubara” u Lazarevcu i “Nikola Tesla A” u Obrenovcu su pokazali povećane koncentracije ispitivanih mikroelemenata u vecini uzoraka zemlji- šta, pri čemu su koncentracije B i Ni bile iznad maksimalno dozvoljenih koncentracija za poljoprivredna zemljišta. Izlivanje reka Kolubare i Save u drugoj godini istraživanja dodatno je doprinelo povećanju koncentracija Fe, As, Cr i Ni u obradivom zemljištu. Dobijeni rezultati nalažu oprez kada su u pitanju potencijalno toksični elementi poput bora i nikla, koje biljke mogu da akumuliraju u povišenim koncentracijama što može predstavljati potencijalni rizik po zdravlje ljudi i životinja koji se hrane proizvodima sa poljoprivrednih površina. To nameće potrebu za kontnuiranim merenjima sadržaja potencijalno toksičnih hemijskih elemenata u zemljištima i biljnim kulturama. Kada je o zemljištu reč, neophodne su dodatne analize fizičko-hemijskih karakteristika zemljišta, pre svega pH i CEC zemljišta, kao i sekvencijalne analize pojedinih frakcija toksičnih hemijskih elemenata, sa ciljem da se detektuje njihova potencijalna mobilnost, dostupnost i toksičnost. Takođe, potrebno je uraditi analizu sadržaja istih elemenata u različitim delovima biljnih kultura, kako bi se procenio rizik korišćenja delova biljaka u ishrani ljudi i životinja.

ZAHVALNICA

Ovaj rad je urađen u okviru projekta ev. br. ON173018, podržanog od strane Ministarstva za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije i projekta ev. br. B-041 4011-22 podržanog od strane Sekretarijata za zaštitu životne sredine Grada Beograda.

LITERATURA 1. Adriano, D.C., Page, A.L., Elseewi, A.A., Chang, A.C., Straughan, I. (1980): Utilization and disposal of fly ash and other coal residues in terrestrial ecosystems: a review. Journal of Environmental Quality. 9 (3): 333-344. 2. Carlson, C.L. and Adriano D.C. (1993): Environmental impacts of coal combustion residues. Journal of Environmental Quality 22: 227-47. 3. Cornelis, G., Johnson, C.A., Gerven, T.V., Vandecasteele, C. (2008): Leaching mechanisms of oxyanionic metalloid and metal species in alkaline solid wastes: a review. Applied Geochemistry. 23: 955-976. 4. Dragićević, S. i Karić, I. (2003): Opština Obrenovac u Regionu Beograd – prirodne determinante. Beograd i njegov region. Geografski fakultet, Univerziteta u Beogradu, Asocijacija prostornih planera Srbije, Beograd, 140-148. 5. Dželetović, Ž. and Filipović R. (1995): Grain characteristics of crops grown on power plant ash and bottom slag deposit. Resources, Conservation and Recycling. 13: 105-113. 6. Gajić, G., Pavlović, P., Kostić, O., Jarić, S., Đurđević, L., Pavlović, D., Mitrović, M. (2013): Ecophysiological and biochemical traits of three herbaceous plants growing on the disposed coal combustion fly ash of different weathering stage. Archives of Archives of Biological Sciences. 65 (4): 1651-1667. 7. James, W.D., Graham, C.C., Glascock, M.D., Hanna, A.S.G. (1982): Water-leachable boron from coal ashes. Environmental Science and Technology. 16: 195-197. 8. Kabata-Pendias, A. and Pendias, H. (Ed): Trace elements in soila and plants 3rd edition. CRC Press, USA. 2001. 9. Kabata-Pendias, A. and Mukherjee, A.B. (Ed): Trace Elements from Soil to Human Springer-Verlag Berlin Heidelberg, 2007.

144 10. Kostić O. (2014): Ekofiziološke karakteristike nekih drvenastih vrsta biljaka i njihov potencijal za revitalizaciju deponije pepela termoelektrana. Doktorska disertacija. Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 430 str. 11. Kostić, O., Mitrović, M., Knežević, M., Jarić, S., Gajić, G., Đurđević, L., Pavlović, P. (2012): The potential of four woody species for the revegetation of fly ash deposits from the „Nikola Tesla – A“ Thermoelectric plant (Obrenovac, Serbia). Archives of Biological Sciences. 64 (1): 145-158. 12. Mitrović, M., Pavlović, P., Lakušić, D., Đurđević, L., Stevanović, B., Kostić, O., Gajić G. (2008): The potential of Festuca rubra and Calamagrostis epigejos for the revegetation of fy ash deposits. Science of the Total Environment. 407: 338-347. 13. Mitrović, M., Jaić, S., Kostić, O., Gajić, G., Karadžić, B., Đurđević, L., Oberan, Lj., Pavlović, D., Pavlović, M., Pavlović, P. (2012): Photosynthetic Efficiency of Four Woody Species Growing on Fly Ash Deposits of a Serbian „Nikola Tesla – A“ Thermoelecric Plant. Polish Journal of Environmental Studies. 21 (5): 1339-1347. 14. Mrvić, V., Antonović, G., Martinović, Lj. (Ur.): Plodnost i sadržaj opsnih i štetnih materija u zemljištima Centralne Srbije. Institut za zemljište, Beograd. 2009. 15. Mrvić, V., Antonović, G., Ĉakmak, D., Perović, V., Maksimović, S., Saljnikov, E., Nikoloski, M. (2013): Pedological and pedogeochemical map of Serbia. 1st International Congress on Soil Science and 13th National Congress in Soil Science. Soil Science Society of Serbia. Soil – Water – Plant. September 23 – 26th 2013, Belgrade, Serbia, Book of proceedings 93-104.

16. Pavlović, P., Mitrović, M., Đurđević L. (2004): An ecophysi-ological study of plants growing on the fy ash SADRŽAJ deposits from the “Nikola tesla – A” thermal power station in Serbia. Environmental Management. 33: 654-63. 01 17. Pavlović, P., Mitrović, M. (2013): Termoelektrane u Srbiji – uticaj pepela na zemljište i biljke, Energetika i životna sredina, Srpska akademija nauka i umetnosti, Naučni skupuvi, knjiga CXVIII, Odeljenje hemijskih 02 i bioloških nauka, knjiga 4, Beograd, 403-431. 03 18. Pravilnik o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja (“Službeni glasnik RS”, br. 23/94) 04 19. Querol, X., Umana, J.C., Alastuey, A., Ayor,a C., Lopez-Soler, A., Plana F. (2001): Extraction of soluble 05 major and trace elements from fly ash in open and closed leaching systems. Fuel. 80: 801-813. 20. Sikirić, B., Zdravković, M., Čakmak, D., Maksimović, S., Pivić, R. (2010): The content of different forms of 06 heavy metals in the valley of Kolubara river. Zemljište i biljka. 59 (3): 159-169. 07 21. Singh, H.P., Mahajan, P., Kaur, S., Batish, D.R., Kohli, R.K. (2013): Chromium toxicity and tolerance in plants. Environmental Chemistry Letters. 11: 229-254. 08 22. Sparling, D. and Lowe, T. (1996): Environmental Hazards of Aluminum to Plants, Invertebrates, Fish, 09 and Wildlife. Reviews of Environmental Contamination and Toxicology. 145: 1-127. 23. 23. Uredba o programu sistemskog praćenja kvaliteta zemljišta, indikatorima za ocenu rizika od 10 degradacije zemljišta i metodologiji za izradu remedijacionih programa; (’’Službeni glasnik RS’’, 11 br.88/2010) 24. USEPA (United States Enviromnental Protection Agency) (1994).Method 3051. Microwave assisted acid 12 digestion of sediments, sludges and oils, in Test Methods for Evaluating Solid Waste, SW 846, USEPA, Washington, DC. 13 25. Walker, J.A., Sherman, R.A., Cody, R.P. (1990): The effect of oral bases on enteral aluminium absorption. 14 Archives of Internal Medicine. 150: 2037-2039. 15 26. Živkov, G., Dulić Marković, I., Tar, D., Teofilović, N., Bardić, D. (2013): Analiza stanja i preporuke za razvoj poljoprivrede i sela u Gradskoj opštini Lazarevac. SEDEV. Projekat: “Seenet – translokalna mreža za 16 saradnju između Italije i Jugoistočne Evrope” Šifra projekta: AID 8934.01.5, CUP D49D08000180003. 1-49. 17 18 19

145 Effects of industrial facilities on potential soil contamination in rural settlements of Belgrade area

ABSTRACT

The use of coal for electric power generation in Serbia results in large quantities of fly ash and other residues. Fly ash disposal has adverse impacts on terrestrial and aquatic ecosystems due to leaching of toxic substances including trace metals from the ash into soil and groundwater followed by reduction in plant establishment and growth. Although fly ash deposits do not serve as biologically productive habitat they are often surrounded by agricultural fields, where different agricultural crops are produced, and which are permanently covered with fly ash, thus causing a number of adverse consequences to the safety of produced crops. Therefore, stabilization of ash would provide safer production of food in these areas. In this respect, the main objective of this study was to measure total concentrations of Al, Fe, As, B, Cr and Ni in arable soil (garden soil and plowed soil) located in the vicinity of open pit mine and fly ash disposal sites of thermoeletric power plants „Kolubara“ in Lazarevac and „Nikola Tesla A“ in Obrenovac. Results of two years study (2013- 2014) showed elevated concentrations of examined trace elements in most of the soil samples, with B and Ni concentrations above the maximum backround concentrations for agricultural soils. In the second year excessive floods caused by Kolubara and Sava rivers in the examined areas contributed to the elevated concentrations of Fe, As Cr and Ni in the arable soil. Results obtained in this study showed higher pollution level for soil in the „Kolubara“ area which implies the nessessity of the monitoring of the trace elements levels as well as further detailed analysis of physico-chemical characteristics of these soils. Key words: soil pollution, fly ash deposits, trace elements, crop production

146 Koncentracije arsena u površinskom sloju zemljišta u neposrednoj blizini termoelektrane

Željko Dželetović1, Nevena Mihailović1, Mirjana Ćujić1 1Univerzitet u Beogradu, INEP - Institut za primenu nuklearne energije, Banatska 31-b, 11080 Zemun [email protected]

IZVOD Arsen (As) je jedan od najopasnijih elemenata koji se javljaju u ugljevima. Kori- šćenje uglja za proizvodnju električne energije u termoelektrani ima za posledicu ugro- žavanje životne sredine u području u kojem je ona locirana. Cilj sprovedenog istraživanja

bio je da se ustanovi nivo koncentracija As u površinskom sloju zemljišta u neposrednom SADRŽAJ okruženju termoelektrane „Kolubara“ (u Velikim Crljenima, 50 km južno od Beograda) i 01 da li su dobijene vrednosti u opsegu dozvoljenih. 02 Ustanovljen je relativno širok opseg koncentracija As, koje ni u jednom od ispitivanih uzo- 03 raka pepela, uglja i zemljišta nisu iznad maksimalno dozvoljenih vrednosti koncentracija za As za poljoprivredna zemljišta (≥ 25 mg kg-1). Najveća koncentracija As dobijena je u 04 uglju (20 mg kg-1), dok je pepelu koncentracija As višestruko niža. Ovakav rezultat ukazuje 05 da se sagorevanjem uglja veći deo As emituje u okružujuću životnu sredinu iz dimnjaka 06 termoelektrane. 07 Prosečna koncentracija As u ispitivanim zemljištima u neposrednoj blizini TE „Kolubara“ 08 iznosi 7,9 mg kg-1 i bliska je prosečnim koncentracijama As u drugim zemljištima u Srbiji. Prostorna raspodela ukupnih koncentracija As u ispitivanim zemljištima u neposrednoj 09 blizini ove termoelektrane ne pokazuje pravilnosti niti u pravcima dominantnih vazduš- 10 nih strujanja, niti u odnosu na udaljenost od pojedinih objekata termoelektrane, koji su 11 identifikovani kao emiteri aerozagađenja (dimnjaci, odlagalište pepela i deponija uglja). 12 Ključne reči: arsen, ugalj, pepeo, zemljište, MDK 13 14 15 16 17 18 19

147 UVOD

Raspodela i toksikologija arsena (As) u životnoj sredini predstavlja ozbiljan problem. Izvori kontaminacije arsenom mogu biti prirodni i /ili antropogeni. Velike količine As se oslobađaju u životnoj sredini kroz industrijske aktivnosti, koje se mogu raspršiti na velike udaljenosti od izvora zagađenja i kao takve imaju značajnu ulogu u kontaminaciji zemljišta, voda i vazduha (Matschullat, 2000). Ar- sen je jedan od najopasnijih elemenata koji se javljaju u ugljevima. Tokom sagorevanja uglja arsen se oslobađa i dospeva u vazduh, vodu i zemljište, uzrokujući ozbiljno zagađenje životne sredine (Kang et al., 2011). Zemljište predstavlja značajan „prijemnik“ jedinjenja arsena, u kojem se brzo akumulira, usled usporenog iscpljivanja biljnim usvajanjem, ispiranjem i erozijom (Smith et al., 1998). Arsenom kontaminirana zemljišta, sedimenti i muljevi su glavni izvori zagađenja u lancu ishrane i vodosnabdevanja (Frankenberger, 2002). Koncentracije As u žitaricama, povrću i voću su direktno povezane sa nivoima arsena u kontaminiranom zemljištu (Cai and Ma, 2003). Pri tom, akumulacija As i teških metala u biljkama ne zavisi samo od ukupnih koncentracija u zemljištu, nego i od afiniteta biljaka i individualnog ili interaktivnog dejstva sa raznim zemljišnim svojstvima (Jakšić et al., 2013). Međutim, bioakumulacija As u opasnim koncentracijama za ishranu ljudi i životinja retko se javlja, zbog fitotoksičnih efekata koji ograničavaju njegov transfer u lanac ishrane (Smith et al., 1998). Izlaganje arsenu uzrokuje značajan stres kod biljaka. Arsen može biti pokretač sekvencijalnih reakcija koje vode do inhibiranja rasta, remećenja fotosintetskih i respiratornih sistema i stimulisa- nja sekundarnog metabolizma u biljkama (Garg and Singla, 2011) i konačno uginuće biljaka. Pepeo koji nastaje sagorevanjem uglja u termoelektranama je isključen iz propisa o opasnim otpadnim materijalima i u Srbiji i u SAD (Stewart et al., 1997). Na primer, pepeo koji nastaje sagorevanjem uglja u termoelektranama može se koristiti kao meliorativno sredstvo ili kao đubrivo u poljoprivredi. Međutim, usled akumulacije nekih teških metala i metaloida kod višekratne primene, mogućnosti takvog korišćenja pepela su ograničene (Dželetović i Bogdanović, 2002). Pored toga, korišćenje uglja za proizvodnju električne energije u termoelektrani ima za posledicu ugrožavanje životne sredine u njenom okruženju. Termoelektrana „Kolubara“ u Velikim Crlje- nima, sagoreva niskokalorični lignitski ugalj iz obližnjih ugljenokopa i do 2010. godine je u procesu proizvodnje električne energije vršila određeno zagađivanje životne sredine. To je za posledicu imalo štetan uticaj na gajene useve, šumske sastojine i građevinske objekte u njenom neposrednom okruženju. Uticaj kontaminacije i agrohemijska ograničenja poljoprivrednog korišćenja, smatraju se jednim od glavnih elemenata koji snižavaju tržišnu vrednost zemljišnih parcela (Dželetović i Ilić, 2010). Sadržaj potencijalno rizičnih elemenata je jedan od najznačajnijih kriterijuma za kori- šćenje zemljišta za poljoprivrednu proizvodnju (Štrudl et al., 2006). Snižavanje cenovne vrednosti zemljišnih parcela izloženih kontaminaciji od različitih industrijskih postrojenja prvenstveno zavisi od vrste i ustanovljenog nivoa kontaminacije. U praksi, često i vizuelni doživljaj prisustva golih neozelenjenih površina ili emisija gustog dima iz dimnjaka može imati veoma nepovoljan uticaj na potencijalne kupce, a time i na procenu tržišne vrednosti zemljišnih parcela (Dželetović i Ilić, 2010).

148 Slika 1. Termoelektrana „Kolubara“ sa rekultivisanim delom odlagališta pepela.

Nakon niza sprovedenih aktivnosti na planu zaštite životne sredine do 2010. godine (pre svega SADRŽAJ rekultivacija površina odlagališta pepela i ugradnja elektrofiltarskog postrojenja visokog nivoa ot- 01 prašivanja), nivo aerozagađenja uzrokovan radom termoelektrane je značajno smanjen (slika 1). Cilj 02 sprovedenog istraživanja bio je da ustanovimo nivo koncentracija As u površinskom sloju zemljišta u neposrednom okruženju termoelektrane „Kolubara“ i da li su dobijene koncentracije u opsegu 03 dozvoljenih. 04 05 MATERIJAL I METODE 06 U TE „Kolubara“ i u njenom neposrednom okruženju, odredili smo 27 reprezentativnih zemljiš- 07 nih površina za prikupljanje uzoraka i analizu. Od ukupnog broja, u TE „Kolubara“ izabrane su kao reprezentativne one površine koje predstavljaju potencijalne izvore zagađenja: od kojih se 4 se nala- 08 ze na odlagalištima pepela, a 1 je na deponiji uglja (tabela 1). U neposrednom okruženju TE izabrane 09 su, kao reprezentativne, 22 parcele, koje su u vlasništvu poljoprivrednih proizvođača i meštana 10 koji se spore sa termoelektranom za naknadu pričinjene štete na poljoprivrednim usevima u prethodnom vremenskom periodu (do 2010. godine). Prikupljanje reprezentativnih uzoraka zemljišta, 11 pepela i uglja u okviru ovog istraživanja izvršeno je krajem marta i početkom aprila 2011. godine. 12 Na odlagalištu pepela u Junkovcu, koje je rekultivisano zatravljivanjem i sadnjom sadnica to- 13 pola, bagrema i tamariksa 1977. godine, nije nanet zemljišni materijal (uzorak br. 1). Na odlagalištu 14 pepela uz termoelektranu, u trenutku prikupljanja reprezentativnih uzoraka za analize pepeo je odlagan na kaseti „B“ (uzorak br. 2). Na kasetama 1 i 2 odlagališta izvršena je tehnička rekultivacija 15 nanošenjem jalovinskog materijala (otkrivka, žuta i sivo-bela jalovina) sa površinskog kopa „Polje D“ 16 (uzorci 3 i 4). Visina nanetog sloja jalovine je relativno neujednačena (10-30 cm). 17 Zemljišta u neposrednom okruženju termoelektrane su prirodna zemljišta, uglavnom glinoviti 18 fluvisol. Izuzetak predstavljaju zemljišta sa kojih su prikupljeni uzorci br. 9 i 12, koja su antropogeno izmenjena. Naime, na ovim zemljišnim parcelama ustanovljena je pojava proslojaka pepela 19 uglavnom u podpovršinskom sloju, na dubini 20-60 cm, moćnosti >20 cm. Pojava pepela na ove dve

149 površine posledica je havarije od pre nekoliko godina, kada je došlo do izlivanja pepela sa odlagališta pepela i kada je određena količina pepela gravitacijom dospela na zemljišne parcele u neposrednoj blizini. Nakon havarije, saglasno zahtevima republičkih inspekcija, izvršeno je otklanjanje posledica, tako što je na parcelama na koje dospeo pepeo nanet plodan zemljišni sloj. Usled neujednačenog razastiranja i sleganja nanetog zemljišnog sloja na ovim parcelama, dubina i moćnost proslojaka pepela nije ista. Prikupljeni uzorci pepela, uglja i zemlje sa površinskog sloja, sa dubine 0-30 cm, su sušeni 2 ne- delje na sobnoj temperaturi (vazdušno suvi uzorci zemlje). Zatim su samleveni mlinom za zemljište do veličine čestica <2mm, prema SRPS/ISO 11464:2004. Koncentracije As određene su hidridnom tehnikom atomske apsorpcione spektrometrije, nakon digestije sa HCl samlevenih uzoraka zemlji- šta (Agget and Aspell, 1976), Granica detekcije za As metodom atomske apsorpcione spektrometrije bila je 0,2 mg kg-1.

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Ustanovjen je relativno širok opseg koncentracija As u ispitivanim uzorcima sa odlagališta pepela, u uglju i zemljištima u neporednom okruženju TE „Kolubara“ (tabela 1): od 0,2 do 20,0 mg kg-1. Maksimalno dozvoljena koncentracija (MDK) arsena u poljoprivrednom zemljištu, na osnovu Pravilnika o dozvoljenim količinama opasnih i štetnih materija u zemljištu i vodi za navodnjavanje i metodama njihovog ispitivanja (Službeni glasnik RS, br. 23/94), iznosi 25 mg kg-1. U Bugarskoj, maksimalno dozvoljene koncentracije As iznose: u njivskim zemljištima 25 mg kg-1 suvog zemljišta; u zemljištima pod livadama i pašnjacima 30 mg kg-1; u zemljištima stambenih naselja, u parkovima i sportskim terenima 25 mg kg-1; i u zemljištima u industrijsko-komercijalnim zonama 40 mg kg-1 (Atanasov, 2007). U ovom istraživanju nisu detektovane koncentracije iznad MDK za poljoprivredna zemljišta (≥ 25 mg kg-1). Najveća koncentracija As dobijena je u uglju, 20 mg kg-1 (uzorak br. 5), dok je pepelu koncentracija As višestruko niža. Srednja vrednost koncentracija As u ugljevima koji se otkopavaju u Kini iznosi 3,18 mg kg-1 (Kang et al., 2011). U sušenom kosovskom lignitu koncentracija As iznosi 2 mg kg-1, a u pepelu nastalom njegovom gasifikacijom čak 62 mg kg-1 (Mitrović i Petković, 1980). Arsen je u uglju povezan i sa mineralnom materijom (kao što su pirit i drugi sulfidni minerali) i sa organskom materijom (Kang et al., 2011). Akumulacija As u uglju je uslovljena mnogobrojnim geološkim faktorima tokom procesa obrazovanja uglja, koji uključuju: dekompoziciju biljaka, sedimentaciono okruženje i epigenetsku hidrotermalnu aktivnost (Kang et al., 2011).

150 Tabela 1: Koncentracije arsena u površinskom sloju (0-30 cm) odlagališta pepela, u uglju i u zemljištima u neporednoj blizini termoelektrane „Kolubara“

GPS koordinate mesta sa kojih su Broj prikupljeni uzorci Način korišćenja zemljišne površine mg As/kg uzorka N (sgš) E (igd)

1 44°27’21” 20°19’29” odlagalište pepela u Junkovcu 1.0

2 44°28’54” 20°18’50” kaseta „B“, aktivno odlagalište pepela 0.2 kaseta 1 odlagališta pepela, 3 44°28’57” 20°18’40” 1.8 rekultivisana pošumljavanjem kaseta 2 odlagališta pepela, 4 44°29’00” 20°18’33” 2.8 rekultivisana pošumljavanjem 5 44°28’45” 20°17’35” deponija uglja (ugalj) 20.0

6 44°28’42” 20°17’58” dvorište 9.3

7 44°28’40” 20°18’03” livada 16.0

8 44°28’40” 20°18’19” njiva 2.8

9 44°28’46” 20°18’23” njiva 6.2

10 44°28’59” 20°17’33” njiva 0.3 SADRŽAJ 11 44°29’01” 20°17’53” njiva 12.0

12 44°28’54” 20°18’05” njiva 17.0 01 13 44°28’46” 20°17’17” livada 11.0 02 14 44°29’06” 20°18’20” šuma 0.2 03 15 44°29’03” 20°19’28” livada 13.0 04 16 44°28’35” 20°18’38” voćnjak 15.0

17 44°28’43” 20°19’04” njiva 6.6 05 18 44°29’21” 20°17’34” voćnjak 0.4 06 19 44°28’28” 20°18’33” njiva 0.9 07 20 44°28’45” 20°19’33” njiva 14.0 08 21 44°29’09” 20°17’30” voćnjak 7.3 09 22 44°29’19” 20°18’51” livada 16.0

23 44°28’39” 20°17’51” njiva 15.0 10 24 44°29’30” 20°18’01” njiva 8.6 11 25 44°28’37” 20°18’20” njiva 0.5 12 26 44°28’25” 20°18’21” bašta 0.4 13 27 44°28’39” 20°19’12” livada 1.6 14 Prosečna koncentracija As u zemljištu (±SD) 7.9 ± 6.2 15 Pepeo koji nastaje sagorevanjem kolubarskog lignita je „osiromašen“ u arsenu. Ovakav rezultat ukazuje da se sagorevanjem uglja veći deo As emituje u okružujuću životnu sredinu iz dimnjaka 16 termoelektrane Na primer, koncentracija arsena u pepelu sa odlagališta pepela TENT-A i TENT-B 17 kod Obrenovca se kreće u rasponu vrednosti od 6,2-51,4 mg kg-1, sa prosečnom vrednošću od 25,18 18 mg kg-1 (Maksimović et al., 2010). 19 Prirodne koncentracije arsena u zemljištu uglavnom su u opsegu od 1 do 50 mg kg-1, s tim da se koncentracija od približno 5 mg kg-1 smatra najčešćom (Tossell et al., 2000). Smatra se da koncentra-

151 cije As u nekontaminisanim zemljištima retko premašuju 15 mg kg-1, izuzev u zemljištima razvijenim na raspadnutim piritima i kvarcitima (Smith et al., 1998). U zemljištima centralne Srbije, kojima geografski pripadaju zemljišta u neposrednoj blizini TE „Kolubara“, prosečni sadržaj As iznosi 11 mg kg-1(Mrvić i sar., 2009; cit. Maksimović et al., 2010). Biopristupačnost As zavisi od oblika u kojem se nalazi u zemljištu. Najveća biopristupačnost As ustanovljena je u zemljištu koje je kontaminirano površinskim taloženjem i sa visokim sadržajem peska (Warren et al., 2003). Prosečna koncentracija As u ispitivanim zemljištima u neposrednoj blizini TE „Kolubara“ iznosi 7,9 mg kg-1 (tabela 1). Maksimović et al. (2010) su u zemljištima na području Obrenovca, gde se nalaze 2 termoelektrane mnogo veće instalisane snage, koje sagorevaju isti lignitski ugalj dobili koncentracije As koje su se kretale u opsegu od 2,2-37,9 mg kg-1, sa prosečnom vrednošću od 8,55 mg kg-1. U zemljišti- ma u dolini Velike Morave ukupne koncentracije As su u opsegu (Jakovljević i sar., 1997): za aluvijalna zemljišta od 5,3-17,3 mg kg-1 (sa prosekom 9,2 ± 4,1 mg kg-1); za gajnjače 2,3-5,2 mg kg-1 (prosečno 4,2 ± 0,7 mg kg-1); i za smonice 5,8-9,9 mg kg-1 (prosečno 8,0 ± 1,6 mg kg-1). Rezultati koje smo dobili u našem istraživanju su u opsegu vrednosti koje ne ukazuju na postojanje zagađivanja arsenom. Na osnovu GPS koordinata mesta sa kojih su prikupljeni uzorci i dobijenih rezultata, prostorna raspodela ukupnih koncentracija As u ispitivanim zemljištima u neposrednoj blizini termoelektrane ne pokazuje pravilnosti, niti u pravcima dominantnih vazdušnih strujanja, niti u odnosu na udaljenost od pojedinih objekata termoelektrane, koji su identifikovani kao emiteri aerozagađenja (dimnjaci, odlagalište pepela i deponija uglja). Niske koncentracije As u pepelu isključuju odlagalište pepela kao izvor zagađivanja arsenom. U višegodišnjem ogledu sa topolama gajenim na deposolima kolubarskih ugljenokopa i unoše- njem veoma velikih količina uglja i ugljene prašine u obliku mulja koji nastaje ispiranjem kolubarskog lignita (sa 21,6 mg As kg-1), koncentracije As u deposolima su se višestruko uvećale (sa 0,3 na 0,9 mg kg-1), ali su i dalje bile daleko ispod MDK, a ugalj (mulj) nije ispoljio ni negativan ni pozitivan uticaj na rast i razvoj topola (Dželetović et al., 2009). Arsen koji se emituje iz dimnjaka termoelektrane verovatno se rasejava na mnogo širem prostoru, jer nismo ustanovili pravilnost u njegovom akumulisanju u zemljištima u neposredoj blizini termoelektrane.

ZAKLJUČAK

Sagorevanje uglja za proizvodnju električne energije u termoelektrani ima za posledicu ugroža- vanje životne sredine u području u kojem je ona locirana. U okviru ovog istraživanja, u neposrednom okruženju termoelektrane „Kolubara“ u Velikim Crljenima u površinskom sloju zemljišta (0-30 cm dubine), ustanovljen je relativno širok opseg koncentracija As, od 0,2-17,0 mg kg-1. Ni u jednom od ispitivanih uzoraka pepela, uglja i zemljišta nisu detektovane koncentracije iznad MDK za poljoprivredna zemljišta od 25 mg kg-1. Najveća koncentracija As ustanovljena je u uglju (20 mg kg-1), dok je pepelu koncentracija As višestruko niža. Dobijeni rezultati posredno ukazuju da se sagorevanjem uglja veći deo As emituje u okružu- juću sredinu iz dimnjaka termoelektrane. Prosečna koncentracija As u ispitivanim zemljištima u neposrednoj blizini TE „Kolubara“ iznosila je 7,9 mg kg-1 i bliska je prosečnim koncentracijama As u zemljištima na području Obrenovca. Rezultati koje smo dobili u našem istraživanju ne ukazuju na postojanje zagađivanja arsenom u ispitivanim zemljištima.

152 LITERATURA 1. Agget J., Aspell C.A. (1976): The determination of Arsenic (III) and Total Arsenic by Atomic-absorption Spectroscopy. Analyst. 101: 341-347. 2. Atanassov I. (2007): New Bulgarian soil pollution standards. Bulgarian Journal of Agricultural Science. 14 (1): 68-75. 3. Cai Y., Ma L.Q. (2003): Metal Tolerance, Accumulation, and Detoxification in Plants with Emphasis on Arsenic in Terrestrial Plants. In: Biogeochemistry of Environmentally Important Trace Elements (Eds. Cai Y. and Braids O.), Oxford University Press, 95-114. 4. Dželetović Ž., Bogdanović M. (2002): Primena pepela u poljoprivredi. U: Electra II – ISO 14000. Zbornik radova Druge medjunarodne konferencije o upravljanju zaštitom životne sredine u elektroprivredi (10-14. jun 2002., Tara), Forum kvaliteta, Beograd, 375-379. 5. Dželetović Ž.S., Filipović R.M., Stojanović D.Dj., Lazarević M.M. (2009): Impact of lignite washery sludge on mine soil quality and poplar trees growth. Land Degradation and Development. 20 (2): 145-155. 6. Dželetović Ž., Ilić V. (2010): Procena tržišne vrednosti zemljišnih parcela. U: Мelioracije 10. Zbornik radova sa savetovanja (28. januar 2010., Novi Sad), Poljoprivredni fakultet – Department za uredjenje voda, Novi Sad, 222-229. 7. Frankenberger W.T. (2002): Preface. In: Environmental chemistry of arsenic (Ed. Frankenberger W.T.). New York, Marcel Dekker, p. iii-v. 8. Garg N., Singla P. (2011): Arsenic toxicity in crop plants: physiological effects and tolerance SADRŽAJ mechanisms. Environmental Chemistry Letters. 9 (3): 303–321. 01 9. Jakovljević M., Blagojević S., Stevanović D., Martinović Lj. (1997): Zavisnost između sadržaja različitih oblika teških metala i nekih parametara plodnosti zemljišta. U: Uređenje, korišćenje i očuvanje 02 zemljišta - Radovi Devetog kongresa Jugoslovenskog društva za proučavanje zemljišta (23-27. juni 1997., Novi Sad), Jugoslovensko društvo za proučavanje zemljišta, Novi Sad, 181-187. 03 10. Jakšić S.P., Vučković S.M., Vasiljević S.Lj., Grahovac N.L., Popović V.M., Šunjka D.B., Dozet G.K. (2013): 04 Akumulacija teških metala u Medicago sativa L. i Trifolium pretense L. na kontaminiranom fluvisolu. Hemijska industrija. 67 (1): 95-101. 05 11. Kang Y., Liu G., Chou C-L., Wong M.H., Zheng L., Ding R. (2011): Arsenic in Chinese coals: Distribution, 06 modes of occurrence, and environmental effects. Science of the Environment. 412-413: 1-13. 12. Maksimović S., Pivić R., Nikoloski M., Kostić-Kravljanac Lj., Perović V., Koković N., Jakovljević M., 07 Molerović S. (2010): Level of soil endanger with detrimental substances on the boarder of ash 08 disposal in the area of Obrenovac. Zemljište i biljka. 59 (1): 39-49. 13. Matschullat J. (2000): Arsenic in the geosphere - a review. Science of the Total Environment. 249: 09 297–312. 10 14. Mitrović M., Petković D. (1980): Osobine pepela koji se dobija pri gasifikaciji sušenog lignita Kosovo u Lurgi generatoru. Rudarski glasnik. 19 (1): 41-50. 11 15. Smith S., Naidu R., Alston A.M. (1998): Arsenic in the soil environment: A review. Advances in 12 Agronomy. 64: 149–195. 16. Stewart B.R., Daniels W.L., Jackson M.L. (1997): Evaluation of Leachate Quality from Codisposed Coal 13 Fly Ash and Coal Refuse. Journal of Environmental Quality. 26 (5): 1417-1424. 14 17. Štrudl M., Borůvka L., Dimitrovský K., Kozák J. (2006): Contents of Potentially Risk Elements in Natural and Reclaimed Soils of the Sokolov Region. Soil and Water Research. 1 (3): 99-107. 15 18. Tossell R.W., Binard K, Rafferty M.T. (2000): Uptake of arsenic by Tamarisk and Eucalyptus under 16 saline conditions. In: Bioremediation and Phyroremediarion of Chlorinated and Recalcitrant Compounds (Eds. Wickramanayake G.B., Gavaskar A.R., Meman B.C. and Magar V.C.), Battelle Press, 17 Richmond, 485-492. 19. Warren G.P., Alloway B.J., Lepp N.W., Singh B., Bochereau F.J.M., Penny C. (2003): Field trials to assess 18 to uptake of arsenic by vegetables from contaminated soils and soil remediation with iron oxides. 19 Science of the Total Environment. 311: 19-33.

153 Arsenic concentrations in surface layers of soil near a power plant

ABSTRACT

Arsenic (As) is one of the most harmfull elements encountered in coal. Coal utilization for electric power production in power plants results in contamination of the surrounding environment. The aim of this investigation was to establish the As level in surface layers of soil in the immediate vicinity of the power plant “Kolubara” (Veliki Crljeni, 50 km from Belgrade to the south) and to find whether these concentrations were within the range permitted by actual regulations. In spite of encountering wide range of As concentrations, not a single sample was found with concentration higher than those permitted (≤ 25 mg kg-1). The highest As concentration was found in coal (20 mg kg-1), while in the ashes it was several times lower. This could be indirect evidence that combustion of coal emits larger part of coal arsenic in the environment from power plant chimneys. Average As concentration in the investigated soils surrounding PP “Kolubara” amounts to 7.9 mg kg-1 and is similar to average As concentrations in other Serbian soils. Spatial distribution of total As concentrations in the investigated soils near this power plant does not show any correlation with main wind directions, or with the distance from some of the power plant facilities, identified as emitters of air pollution (chimneys, ash deposits and coal storage sites). Key words: arsenic, coal, ashes, soil, maximum permisible concentrations (MPC)

154 Osnovni faktori koji utiču na emisiju ugljen–dioksida iz zemljišta na primeru različitih ekosistema černozema kurske oblasti rusije

Miljan Samardžić1, Allan Tembo2 1Russian Timiryazev State Agrarian University (rtd.), 49 Timiryazevskaya st., Moscow, Russian Federation [email protected] 2Natural Resources Development College, Department of Horticulture, Lusaka, Zambia

U radu su predstavljeni rezultati monitoringa emisije СО u uslovima nadzemnih IZVOD 2 SADRŽAJ černozemnih ekosistema Strelecke stepe Kurske oblasti Rusije. Istraživanja su provođena na šest reprezentativnih ekosistema sa petostrukim ponaljanjem, u periodu od maja do 01

jula 2013., sa ciljem određivanja osnovnih faktora koji utiču na emisiju CO2 iz zemljišta. 02 Merenja emisije CO su se vršila in situ pomoću infracrvenog analizatora Li-820, uz isto- 2 03 vremeno merenje temperature i vlažnosti zemljišta. Dobijeni rezultati su pokazali da je 2 -1 -1 04 emisija CO2 najviša u šumskom ekosistemu, 39,5 g CO2 m dan , a najniža na ugaru – 8,1 g -2 -1 CO2 m dan , uz koeficijente varijacije (CV) od 34% (šumski ekosistemi) do 42% (ugar). Naj- 05 viši stepen varijacija je uočen na nekošenoj stepi (CV=64%). Osnovni faktori koji dovode do 06 diversifikacije emisije CO2 iz zemljišta proučavanih ekosistema su način korištenja zemlji- šta, temperatura i vlažnost zemljišta. Više od 64% opšte disperzione emisije je vezano za 07

način korištenja zemljišta. Koeficijent korelacije emisije CO2 sa temperaturom i vlažnošću 08 zemljišta iznosi 0,92 i 0,75. 09 Ključne reči: Ugljen-dioksid, emisija, černozem, gasovi staklene bašte 10 11 UVOD 12 13 Jednim od osnovnih ekoloških problema današnjice javljaju se globalne klimatske promene, koje su posledica antropogenog povećanja koncentracije gasova staklene bašte, među kojima je najvaž- 14 niji ugljen-dioksid (CO )(Jansen, 2008). Zemljište predstavlja jedan od najvećih prirodnih rezervoara 2 15 i izvora biogenog ugljenika u agroekosistemima (Silva-Olaya et al., 2013). Zemljište sadrži otprilike 16 dva puta više ugljenika (1400 – 1500 Gt C) od atmosfere i smatra se da oko 90% prirodnog atmos- 17 ferskog CO2 je oslobođeno iz zemljišta (Silva-Olaya et al., 2013; Kudeyarov et al., 2007). Emisija CO2 iz zemljišta (tzv. disanje zemljišta) je posledica procesa mikrobiološke razgradnje organskih materija i 18 autotrofnog disanja korenja. Emisija CO se može posmatrati kao indikator intenzivnosti razlaganja 2 19 organske materije u zemljištu. Intenziviranje toka CO2 iz zemljišta ima značajno dejstvo na disbalans atmosferskog CO2 (Tembo et al., 2014), naročito kao posledica promene načina korištenja zemljišta

155 od strane čoveka (Kudeyarov i Kurganova, 2005), tako da je način korištenja zemljišta ključni faktor pri monitoringu gasova staklene bašte. Černozem predstavlja jedan od najplodnijih tipova zemljišta, i sadrži veliku količinu organske materije, što podvlači aktuelnost proučavanja emisije gasova staklene bašte. U isto vreme, tokovi ugljenika u i iz černozema kako u prirodnim, tako i u antropogeno izmenjenim ekosistemima, nisu dovoljno istraženi, što dovodi do povišenog stepena neodređenosti pri proceni doprinosa emisije gasova staklene bašte iz černozemne oblasti Rusije u ukupnoj emisiji iz zemljišnog disanja. Iz tog razloga, Streleckaja stepa predstavlja interesantan i reprezntativan objekat na osnovu kojeg je mo-

guće istraživati heterogene emisije CO2 iz černozema u uslovima različitih kontrastnih korištenja

zemljišta. Ciljem rada se javlja utvrđivanje osnovnih faktora koji utiču na emisiju CO2 u reprezentativnim prirodnim i antropogenim ekosistemima Streleckeje stepe.

MATERIJAL I METODE RADA

Istraživanja su provedena u Streleckoj stepi Centralnog Černozemnog rezervata Kurske oblasti, koji se nalazi na koordinatama 51°34´ s.g.š. i 36°06´ i.g.d. Osnovni objekti istraživanja su šest reprezentativnih ekosistema: šumski (ЛС), stepa koja se ne kosi (НКС), stepe sa petogodišnjom (Р5КС) i desetogodišnjom (Р10КС) košnjom, pašnjaci (ПС) i ugar (ЧП). Reljef Rezervata ima erozivni karakter. Klima je umereno kontinentalna, sa srednjom godišnjom temperaturom vazduha od +5,8 °C i godišnjom količinom padavina od 573 mm. 65-70% svih padavina je raspoređeno u toplom periodu godine (april-oktobar). Najhladniji mesec je januar, sa srednjom temperaturom vazduha -7,8°С, a najtopliji jul sa srednjom temperaturom od +19,0°С.

Istraživanja su provođena u periodu maj-jul 2013. Sredstva merenja emisije CO2 iz zemljišta su bili infracrveni analizator Li-Cor Li-820 sa integrisanom komorom hvatanja gasa dimenzija 10 cm u prečniku i 15 cm visine, gasni hromatohraf Hromatek-Kristal 5000.2 sa ECD i FID detektorima, komore za hvatanje uzoraka gasova dijametra 200 i visine 220 mm, temperatura i vlažnost zemljišta su mereni temperaturnim senzorom CheckTemp i senzorom vlažnosti SM300. Baze komora za hvatanje gasa su postavljene na reprezentativnim povšinama u petostrukom ponavljanju, i paralelno sa

merenjem emisije CO2 je vršeno merenje temperature i vlažnosti zemljišta.

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I DISKUSIJA

Na teritoriji Streleckoj stepe koja je bila obuhvaćena istraživanjem utvrđen je visok prostorni diver-

zitet emisije CO2 iz zemljišta. Maksimalna srednja vrednost emisije je utvrđena u šumskom ekosistemu, skoro pet puta više nego na ugaru, gde je utvrđena minimalna srednja vrednost. Pored razlike u emisiji između kontrastnih vidova korišćenja zemljišta, primećena je i visoka unutrašnja heterogenost- npr. za površinu stepe koja se ne kosi, koeficijent varijacije iznosi 64%, što je za 36% više nego na stepi sa petogodišnjom košnjom odnosno 28% više nego na stepi sa desetogodišnjom košnjom, 30% više nego u šumskom ekosistemu, 24% više nego na pašnjacima i 22% nego na ugaru (Tabela 1). Tako visoka unutraš- nja heterogenost je vezana sa osobinama strukture zemljišnog pokrova i mikroreljefom.

Istraživanja su pokazala da je prostorni diverzitet emisije CO2 na ugaru niži za 22% nego na stepi koja se ne kosi, što pokazuje da vremenska dinamika koja je u vezi sa sezonskim promenama klimatskih

uslova, osobito vlažnost i temperatura zemljišta, ima veliki uticaj na emisiju CO2.

156 60,00 50,00 40,00 30,00 vol. % 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

50,00

40,00

30,00

vol. % 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

80,00 70,00 60,00 50,00 40,00 vol. % 30,00 20,00 10 10,00 40 0,00 70 23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50

cm -100 -120 -125 -120 -140 -140 -155 -160 -160 -150 -180 -190 -200 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50 -110 -115 -100 -130 -120 cm -140 -160 -160 -175 -150 -195 -205 -200 -250 meseci

23.1 8.2 12.3 4.4 13.5 5.6 5.7 5.8 7.9 8.10 0

-50 -95 -95 -100 -105 cm -100 -120 -120 -140 -140 -155 -150 -150

-200 meseci

14 13 13

10 8 broj 8 uzoraka 6

4 2 2 1 1 0 Praškasta Glina Glinovita Praškasto Peskovito Peskovita glina ilovača glinovita glinovita ilovača ilovača ilovača

60 Tabela 1. Emisija CO2 i ekološki pokazatelji ispitivanih objekata 50 -2 -1 Temperatura Vlažnost Koeficijent varijacije Objekat g CО2 m dan zemljišta, °C zemljišta, % emisije CO2 (CV), % ЛС 40 39,5±13,4 17,6±0,3 30,4±2,9 34 НКС30 30,4 ±19,5 18,8±0,8 19,5±2,6 64 Р5КС 28,8±10,4 20,9±1,3 20,1±2,2 36 Р10КС20 26,3±7,4 21,6±0,8 20,7±1,8 28 ПС 25,7±10,3 20,7±0,8 23,7±2,4 40 ЧП 10 8,1±3,5 23,4±0,9 20,3±2,9 42 0 1 2 3 4 5 6 7 8 Uzajamna povezanost emisije CO2 sa zemljišnim režimima temperature i vlažnosti je potvrđena rezultatima korelacione analize. Koeficijent korelacije emisije CO sa temperaturom zemljišta je -0,92 Ni (mg/kg) u sloju 0-30 cm Ni (mg/kg) u sloju 30-602 cm (obrnuto proporcionalna) a sa vlažnošču zemljišta 0,75 (proporcionalna zavisnost). Rezultati istraživanja

su takođe pokazali i značajan uticaj tipova ekosistema na emisiju CO2.

Grafikon 1: Srednja emisija CO2 iz ispitivanih ekosistema 60 SADRŽAJ

50 01 02 -1 40 03 ь ден -2 30 04 м 2 05 гСО 20 06 10 07 08 ЛС НКС Р5КС Р10КС ПС ЧП 09 10 ZAKLJUČAK 11 Najviša emisija CO je izmerena u šumskom ekosistemu pri visokoj srednjoj vlažnosti zemljišta, a 2 12 najmanja na ugaru pri visokoj srednjoj temperaturi zemljišta (Grafikon 1). Ovo je uslovljeno regular- nom obradom zemljišta u trajanju od 70 godina, što za posledicu ima da je ono na ugaru rastresito i 13 otvoreno, a sadržaj organske materije snižen, zbog čega su i izmerene više temperature i manja emisija 14 ugljen-dioksida. U stepskim ekosistemima, najveća vrednost emisije CO je izmerena na nekošenoj stepi 2 15 i pri dominaciji temperature nad vlažnosti zemljišta i iznosila je 1,6, 4,1 i 4,7% više u odnosu na stepe sa petogodišnjom košnjom, desetogodišnjom košnjom i pašnjacima. Takođe, pored tipa ekosistema, tem- 16

peratura i vlažnost zemljišta predstavljaju značajne faktore koji utiču na emisiju CO2. Vrednosti uticaja 17 tipova ekosistema (pri jednofaktornoj disperzionoj analizi p<0,05), su iznosile 65%. Emisija CO na stepi 2 18 sa petogodišnjom košnjom, stepi sa desetogodišnjom košnjom i pašnjacima je bila ravnomernija nego na nekošenoj stepi iz razloga heterogenosti površinskog pokrova kako u svom sastavu, tako i u gustini 19 i količini biomase.

157 LITERATURA

1. Castaldi S., de Grandcourt A., Rasile A., Skiba U., and Valentini R.: Fluxes of CO2, CH4 and N2O from soils of burned grassland savannah of central Africa // Biogeo science. - 2010. – 7. - P. 3459–3471. 2. Houghton R.A. (2003): Why are estimates of the terrestrial carbon balance so different? Global Change Biology, 9, P. 500-509. 3. Jansen E. (2008): The effects of land use, temperature and water level fluctuation on the emission of

nitrous oxide (N2O), carbon dioxide (CO2) and methane (CH4) from organic soil cores in Iceland. M.Sc. thesis in EnvironmentandResources. – Reykjavik, 2008. - 73 p. 4. Kabwe G. (2010): Uptake of Agroforestry Technologies among Smallholder Farmers in Zambia. New Zealand. - 2010. – 246 p. 5. Кудеяров и др. (2007): Потоки и пулы углерода в наземных экосистемах России / отв. ред.Г.А. Заварзин. - М.: Наука, 2007. - 315 с. 6. Кудеяров В.Н., Курганова И.Н. (2005): Дыхание почв России. Анализ базы данных многолетнего мониторинга. Общая оценка. Почвоведение. – 2005. – № 9. – С. 1112–1121. 7. Larionova A. A., Rozanova N., Yevdokimov I. V., Yermolayev A. M., Kurganova I. N. and Blagodatsky S. A. (2003): Land-use change and management effects on carbon sequestration in soils of Russia’s South Taiga zone. Tellus, 55B, P 331–337. 8. Mikhailova E.A., Post C.J. (2006): Effects of Land Use on Soil Inorganic Carbon Stocks in the Russian Chernozem. - 2006 Published in J. Environ. Qual. 35: P. 1384–1388 (2006). Special Submissions doi:10.2134/jeq2005.015. 9. Silva-Olaya A M, Cerri C E P, La Scala Jr N, Dias C T S and Cerri C C. (2013): Carbon dioxide emissions under different soil tillage systems in mechanically harvested sugarcane. Environ. Res. Lett.8 (2013) 015014 (8 pp). 10. Тембо А., Самарджич М., Морев Д.В., Валентини Р., Васенев И.И. (2014): Агроэкологический мониторинг почвенных потоков закиси азота в природных иаг рогенно измененных черноземах Центрально-черноземного заповедника. Агрохимический вестник, № 5, 2014, C. 2–7

158 Basic factors influencing carbon-dioxyde emission from soil on example of different chernozem ecosystems in kursk region of russia

ABSTRACT

Results of ecological monitoring research work on carbon dioxide (CO2) emissions from terrestrial ecosystems of the Streletski steppe in Kursk Region are presented in this paper. The research was carried out on 6 representative ecosystems with five replicas from May to July 2013 for the purpose of analyzing the major factors influencing CO2 emissions from soils under different ecological conditions. Measurements of CO2 were carried out in-situ by means of infra red (IR) gas analyzer - Li 820, with simultaneous measurements of soil temperature (Check Temp sensor) and soil moisture

(SM300 sensor). Results of the study showed the highest CO2 emissions in a forest ecosystem with -2 -1 an average value of 39.5 g CO2 m day . The lowest emissions were observed on fallow land which -2 -1 recorded an average of 8.1 g CO2 m day . The results also showed a variation of CO2 fluxes among and within ecosystems. Coefficient of variation (CV) in forest ecosystem and fallow land where SADRŽAJ the highest and lowest fluxes were recorded was 34% and 42%, respectively. The highest spatial 01 variability was noted on Non-Mowed steppe, with a value of 64%. The main factors influencing the 02 variability of CO2 emissions in the studied ecosystems were land use, temperature and soilmoisture.

Land use accounted for 65% of the total variance analysis (ANOVA, p <0.05). CO2 emission coefficient 03 of correlation with temperature and soil moisture was -0.92 and 0.75, respectively. 04 Key words: Carbon-dioxyde, emission, chernozem, greenhouse gases 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

159 KATALOG INSTITUCIJA

160 Agronomski fakultet u Čačku, Univerzitet u Kragujevcu

pripremili: Goran Dugalić i Ljiljana Bošković Rakočević Agronomski fakultet u Čačku, Univerzitet u Kragujevcu, Cara Dušana 34, 32000 Čačak, afc.kg.ac.rs [email protected].

Agronomski fakultet u Čačku je visokoškolska naučnoistraživačka ustanova koja je osnovana 1978. godine. Svoju delatnost obavlja kroz osnovne akademske studije, diplomske akademske studije – master i doktorske studije. Osnovne akademske studije imaju 240 ESPB bodova (Agronomija–opšti smer, Prehrambena tehnologija i Voćarsko-vinogradarski smer), odnosno 180 ESPB bodova (smer Zootehnika). Master akademske studije su iz oblasti Agronomija, moduli: Ratarstvo i povrtarstvo, Voćarstvo i vinogradarstvo, SADRŽAJ Zaštita biljaka i Zootehnika, i iz oblasti Prehrambena tehnologija. Doktorske akademske 01 studije su iz oblasti Agronomija. 02 Pročavanje zemljišta na Agronomskom fakultetu odvija se u okviru Katedre za ze- 03 mljište i mehanizaciju, gde nastavnici pored nastave na osnovnim, master i doktorskim studijama, realizuju naučne projekte iz ove oblasti. Pored realizacije naučnih projekata, 04 vrše se i ispitivanja koja imaju praktični značaj, što je rezultiralo i određenim projektima 05 u saradnji sa privredom. 06 Budući planovi istraživanja u okviru nauke o zemljištu biće usmereni u pravcu pro- učavanja agrofizičkih i agrohemijskih osobina kiselih zemljišta zapadne i severozapadne 07 Srbije, analize i praćenja hranljivog režima zemljišta u cilju racionalne primene đubriva 08 i ispitivanja sadržaja teških metala, organskih zagađivača, štetnih i opasnih materija u 09 zemljištu, sa ciljem ipitivanja njegove pogodnosti za organsku proizvodnju. 10 11 ISTORIJAT INSTITUCIJE 12

Agronomski fakultet u Čačku, kao članica Univerziteta u Kragujevcu, je visokoškolska naučnoistra- 13 živačka ustanova koja je osnovana 1978. godine. U periodu od osnivanja do 2000. godine, fakultet je 14 obrazovao inženjere agronomije opšteg smera, od 2000. godine obrazuje i diplomirane inženjere – 15 smer Prehrambena tehnologija. Pored osnovnih studija Agronomski fakultet u Čačku je u tom periodu školovao i specijaliste iz oblasti zaštite biljaka, zatim magistre i doktore agronomskih nauka. 16 Od 2008. godine, fakultet se uključio u sistem akreditacije po principu Bolonjskog procesa i 17 svoju delatnost obavlja kroz osnovne akademske studije, diplomske akademske studije – master 18 i doktorske studije. Osnovne akademske studije imaju 240 ESPB bodova (Agronomija–opšti smer, 19 Prehrambena tehnologija i Voćarsko-vinogradarski smer), odnosno 180 ESPB bodova (smer Zooteh- nika). Master akademske studije su iz oblasti Agronomija, moduli: Ratarstvo i povrtarstvo, Voćar-

161 stvo i vinogradarstvo, Zaštita biljaka i Zootehnika, i iz oblasti Prehrambena tehnologija. Doktorske akademske studije su iz oblasti Agronomija.

Sl. 1. Agronomski fakultet u Čačku

Delatnost Agronomskog fakulteta u Čačku ispoljava se i kroz organizaciju naučnih i stručnih skupova. Već 20 godina Fakultet organizuje Savetovanje o biotehnologiji, kao i Smotru naučnih radova studenata agronomije. Takođe, fakultet izdaje i nacionalni naučni časopis Acta Agriculturae Serbica.

Najznačajnija oprema U cilju realizacije nastavne i naučno-istraživačke delatnosti, oprema na Agronomskom fakultetu je, zavisno od problematike istraživanja, smeštena u sledećim laboratorijama: Hemijska laboratorija I i II, Laboratorija za instrumentalne analize, Laboratorija za hemijske tehnologije i kontrolu kvaliteta, Laboratorija za biologiju i Laboratorija za mikrobiologiju (Lista opreme, prikazana u Pri- logu 9.2.a. u materijalu za akreditaciju, može se videti na sajtu www.afc.kg.ac.rs). Za određivanje agrofizičkih i nekih agrohemijskih osobina zemljišta neophodna oprema se nalazi u slušaonici za pedologiju. U te svrhe koriste se: EC-sonda za merenje električne otpornosti zemljišta do dubine 110 cm, HD2-mobilni merač vlažnosti (za merenje trenutne vlage u zemljištu), aparat za određivanje stabilnosti strukturnih agregata, penetrologer set (za merenje zbijenosti zemljišta), komplet za uzorkovanje kolone sita, aparat za pipetiranje (za određivanje veličine čestica u zemljištu), kalcimetar (za određivanje karbonata u zemljištu), pH metar, itd. Navedena oprema je uglavnom obezbeđena sredstvima iz TEMPUS projekta, kao i projekata koji su finansirani od strane Ministarstva za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije.

162 Sl.2. Pedološka laboratorija

Sl.3. EC-sonda za merenje električne otpornosti zemljišta do dubine 110 c SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 Sl.4. HD2-mobilni merač vlažnosti 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

163 Sl.5. Aparat za određivanje stabilnosti strukturnih agregata

Sl.6. Penetrologer set

Sl.7. Aparat za pipetiranje

164 Sl.8. Komplet za uzorkovanje kolone sita

Sl.9. Kalcimetar SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 Aktivnosti u nastavi 09 Nastavna aktivnost na Agronomskom fakultetu je organizovana kroz devet katedri, i to: Katedra za voćarstvo i vinogradarstvo, Katedra za ratarstvo i povrtarstvo, Katedra za stočarstvo i tehnologiju 10 prerade animalnih sirovina, Katedra za zemljište i mehanizaciju, Katedra za biologiju, mikrobiološku bi- 11 otehnologiju i zaštitu bilja i proizvoda, Katedra za organizaciono-ekonomske nauke, Katedra za hemiju 12 i inženjerstvo, Katedra za prehrambenu tehnologiju i Katedra za matematiku, fiziku i tehničke nauke. Katedra za zemljište i mehanizaciju, u okviru svojih aktivnosti, organizuje nastavu iz sledećih pred- 13 meta u okviru proučavanja zemljišta: 14 Osnovne akademske studije: Pedologija, Melioracije zemljišta, Agrohemija, Navodnjavanje, Sis- 15 tematika zemljišta, Đubriva, Agrohemija sa osnovama pedologije. 16 Master akademske studije: Meliorativna pedologija, Klasifikacija zemljišta, Konzervacija zemlji- 17 šta i voda, Sistemi za navodnjavanje i odvodnjavanje, Kontrola plodnosti zemljišta, Đubrenje poljoprivrednih kultura. 18 Doktorske akademske studije: Erozija poljoprivrednog zemljišta, Hemija zemljišta, Navodnjava- 19 nje poljoprivrednih kultura, Fizika zemljišta, Plodnost zemljišta i primena đubriva.

165 NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI

Svi nastavnici i saradnici Agronomskog fakulteta u Čačku su angažovani na velikom broju do- maćih naučno-istraživaćkih projekata koje finansira Ministarstvo za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije, a pojedini nastavnici i saradnici učestvuju i u realizaciji međunarodnih projekata. Istraživanja vezana za ove projekte imaju za cilj razvoj primarne poljoprivredne proizvodnje i prehrambene tehnologije. U toku poslednjeg istraživačkog ciklusa (2011.-2014.) nastavnici sa Katedra za zemljište i mehanizaciju su uključeni u sledeće projekte koje finansira Ministarstvo za prosvetu, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije ‣‣ TR 31059 - Novi koncept oplemenjivanja sorti i hibrida povrća namenjenih održivim sistemima gajenja uz primenu biotehnoloških metoda ‣‣ TR 31086 - Optimizacija tehnoloških postupaka i zootehničkih resursa na farmama u cilju unapređenja održivosti proizvodnje mleka ‣‣ TR 31054 - Razvoj novih tehnologija gajenja strnih žita na kiselim zemljištima primenom savremene biotehnologije Takođe, jedan član Katedre je učestvovao u realizaciji međunarodnog TEMPUS projekta pod nazivom “Education of Teachers in the field of Ecological Food Production and Management” JP 516964-2011, 2011 Regional Joint Project – Higler Education and Sosiety. Pored realizacije naučnih projekata, vrše se i ispitivanja koja imaju praktični značaj, pre svega agrofizičkih i agrohemijskih osobina zemljišta, što je rezultiralo i određenim projektima (Master plan planine Rudnik, Elaborat o proučavanju zemljišta na području opštine Ljig u atarima sela Iva- novci, Brančić, Moravci, Cvetanovac, Latković, Liplje, Ba i Štavica, zahvaćenih katastrofalnim popla- vama 2014. godine).

BUDUĆA ISTRAŽIVANJA

Budući planovi istraživanja u okviru nauke o zemljištu Agronomskog fakulteta u Čačku biće usmereni u sledećim pravcima: ‣‣ Proučavanje agrofizičkih i agrohemijskih osobina kiselih zemljišta zapadne i severozapadne Srbije, u cilju iznalaženja mogućnosti njihove popravke za gajenje lucerke (za potrebe far- mera ovog kraja), kao i ostalih voćarskih i ratarskih biljnih vrsta. ‣‣ Ispitivanja mogućnosti smanjenja kiselosti zemljišta i toksičnosti mobilnog aluminijuma i gajenja tolerantnih sorti i hibrida strnih žita na tim zemljištima ‣‣ Analiza i praćenje hranljivog režima zemljišta u cilju racionalne primene đubriva (zemljišta težeg mehaničkog sastava) za gajenje različitih biljnih vrsta ‣‣ Ispitivanje sadržaja teških metala, organskih zagađivača, štetnih i opasnih materija u ze- mljištu, sa ciljem ispitivanja njegove pogodnosti za organsku proizvodnju

LITERATURA 1. Monografija „Trideset godina Agronomskog fakulteta u Čačku“. Izdavač: Agronomski fakultet-Čačak, 2008. godine,1-170. 2. www.afc.kg.ac.rs

166 Faculty of Agronomy - Čačak, University of Kragujevac

ABSTRACT

The Faculty of Agronomy in Čačak is a higher education research institution founded in 1978. The Faculty offers courses and programmes at the bachelor’s, master’s and doctoral levels of study. Bachelor’s degrees are worth 240 ECTS credits (study programmes General Agronomy, Food Te- chnology and Fruit and Grapevine Growing) or 180 ECTS credits (study programme Zootechnics). Master’s degrees are awarded in Agronomy, modules Field and Vegetable Crops, Fruit and Grapevine Growing, Plant Protection and Zootechnics, and in Food Technology. The PhD programme is offered in Agronomy. Soil science research at the Faculty of Agronomy is conducted at the Department of Soil Science, where the teachers implement scientific projects in this field, in addition to teaching activity at the bachelors’, master’s and doctoral degree levels. Moreover, the teachers engage in practice-orien-

ted research, particularly on soil agrophysical and agrochemical properties, and undertake related SADRŽAJ projects. 01 Further research plans in the soil science field will focus on evaluating agrophysical and agrochemical properties of acidic soils in western and northwestern Serbia, analysing and monitoring 02 soil nutrient regimes for judicious use of fertilisers, and assaying heavy metals, organic pollutants, 03 and harmful and dangerous substances in the soil to examine its suitability for organic production. 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

167 168 Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu, Univerzitet u Novom Sadu pripremio: Zoran Galić Univerzitet u Novom Sadu, Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu, Antona Čehova 13, Novi Sad, www.ilfe.org

Delatnost Instituta za nizijsko šumartsvo i životnu sredinu čine primenjena i razvojna istraživanja usmerena ka zadovoljavanju potreba neposrednih korisnika rezultata istra- živanja. U Institutu je realizovao više multidisciplinarnih projekata na međunarodnom i nacionalnom nivou, sa dominantnim istraživanjima iz naučne oblasti biotehničkih nauka. Kao takav, multidisciplinarni pristup proučavanja zahteva i adekvatnu opremu za istraživanje koju Institut kao takav poseduje. SADRŽAJ U oblasti nauke o zemljištu Institut je ostvario više projekata. Projekti su obuhvatili 01 monitoring najznačajnijih šumskih zemljišta u Vojvodini, istraživanje stanje ugljenika u 02 zemljištima najznačajnijih šumskih ekosistema u Srbiji, proučavanje zemljišta u komplek- 03 su aluvijalno-higrofilnih šuma, istraživanje mogućnosti rekultivacije degradiranih zemlji- šta u delu inundacije reke Timok i Borske reke, kao i multidisciplinarni projekat istraži- 04 vanja procesa sušenja šuma u Vojvodini. 05 06 ISTORIJAT INSTITUCIJE 07 08 Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu u Novom Sadu osnovala je Skupština Auto- nomne Pokrajine Vojvodine 1958. godine pod nazivom Zavod za topole. Tokom svog postojanja 09 Institut je više puta menjao svoj naziv, a od oktobra 2006. godine Institut posluje kao ustanova pod 10 nazivom: Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu i u sastavu je Univerziteta u Novom Sadu. 11 Delatnost Instituta čine primenjena i razvojna istraživanja usmerena ka zadovoljvanju potreba neposrednih korisnika rezultata istraživanja, kao i osnovna istraživanja kao osnova za primenjena i 12 razvojna istraživanja. 13

Kapitalna oprema Instituta za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu 14 Multidisciplinarni pristup proučavanja funkcionisanja šumskih ekosistema zahteva adekvatnu 15 opremu. Kapitalna oprema za praćenje proučavanje funkcionisanja šumskih ekosistema obuhvata 16 opremu raznovrsnu opremu kao što su: 17 ‣‣ elementar CHN Analyzer Vario III 18 ‣‣ gаsni hromаtogrаf, mаseno spektrometrijski detektor i аutosempler 19 ‣‣ atomski аpsorpcioni spektrofotometаr, grаfitnа kivetа

169 ‣‣ instrumente za praćenje vodnog režima stabala ‣‣ instrumente zа merenje fluksа i izmene gаsovа u ekosistemu ‣‣ apаrаt ѕа merenje izmene gаsovа iz zemljištа ‣‣ uređаj zа merenje fizioloških pаrаmetаrа biljаkа ‣‣ apаrаt zа merenje fluorescencije hlorofilа ‣‣ ATRICS - sistem za skeniranje uzoraka u dendrohronologiji ‣‣ PCR Eppendorf Mastercycler ‣‣ horizontаlnu i vertikalnu elektroforezа ‣‣ kаlorimetаr

Aktivnosti u nastavi Istraživači Instituta učestvuju u izvođenju nastave na osnovnim, master i doktorskim studijama na Poljoprivrednom fakultetu, kao i na Prirodno matematičkom fakultetu i Poljoprivrednom fakultetu Istočno Sarajevo.

ORGANIZACIJA I DELATNOST

U Institutu se obavljaju istraživanja iz naučne oblasti biotehničkih nauka u sledećim naučnim disciplinama: ‣‣ semenarstvo, rasadničarstvo i pošumljavanje ‣‣ ekologija šuma ‣‣ gajenje šuma ‣‣ zaštita šuma i ukrasnih biljaka ‣‣ planiranje gazdovanja šumama ‣‣ iskorišćavanje šuma ‣‣ hemijska i mehanička prerada drveta ‣‣ šumarska politika i ekonomika ‣‣ biodiverzitet i zaštita životne sredine

NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI

Institut za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu u Novom Sadu je realizovao više projekata na međunarodnom i nacionalnom nivou. Najznačajniji projekti na međunarodnom nivou su: FP7- REGPOT-2007-3: „Strengthening of research capacity for poplar and willow multipurpose plantation growing in Serbia“ (STREPOW) kojim je rukovodio Prof Dr Saša Orlović sa Instituta za nizijsko šu- marstvo i životnu sredinu u Novom Sadu. Osim navedenog, Institut je bio deo projekta FP7-REGI- ONS-2009-1: „Sustainable forest management providing renewable energy, sustainable constructi- on and bio-based products“(RoK-FoR). IPA projekat prekogranične saradnje OXIT (Tolerancija na oksidativni stres u biljkama: od modela do drveća) je ostvaren u periodu u saradnji sa Biološkim istraživačkim centrom Mađarske

170 akademije nauka. U okviru COST akcija istraživači iz Instituta su kao eksperti uzeli učešća u akcijama: ECHOES, ClimMani, FP0903, FP0905, FP1401, FP ES 1203, FP 1201, FP 1403, FP 1206, FP 1204, FP 1106, FP 1102, E 42, E 47, E 52. Osim navedenog, Institut je ostvario projekte u okviru mreže SEE-Era Net i bilateralnih saradnji sa zemljama iz Evropske Unije i to: Slovenijom, Slovačkom, Mađarskom i Hrvatskom, kao i sa drugim zemljama iz Evrope, kao što je Belorusija. Najznačajniji projekti na nacionalnom nivou u periodu od 2010 do 2015. godine su projekti Mini- starstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja: III 43007 “Istraživanje klimatskih promena i njihovog uticaja na životnu sredinu: praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje” i III 43002: Biosensing tehnologije i globalni sistem za kontinuirana istraživanja i integrisano upravljanje ekosistemima. Vizija Instituta je da postignelidersku poziciju u kreiranju i primeni novih tehnologija u šumar- stvu i agrošumarskim sistemima. Dugogodišnjim radom registrovano je više klonova topola i vrba. Uvođenjem selektovanih klonova topola i vrba u proizvodnju ostvareno je povećanje značajno povećanje proizvodnje drveta u Srbiji.Institut realizuje višegodišnje projekte čiji su korisnici JP »Voj-

vodinašume« i JVP »Vode Vojvodine« i JP »Srpske šume« SADRŽAJ U novije vreme u Institutu se intenzivno radi na istraživanjima na ostalim vrstama drveća, kao 01 što su hrast lužnjak, divlja trešnja i bukva. Najznačajniji rezultati ovih istraživanja su objavljeni u najuticajnijim časopisima iz oblasti šumarstva. 02 U oblasti nauke o zemljištu Institut je ostvario više projekata. Projekat “Monitoring najznačajni- 03 jih šumskih zemljišta u Vojvodini” je finansiran tokom 2010, 2011 i 2012. godine od strane Pokrajin- 04 skog sekretarijata za urbanizam, graditeljstvo i zaštitu životne sredine, a imao je za cilj da se prikupe 05 podaci za stepen opterećenosti zemljišta teškim metalima u Specijalnom rezervatu prirode „Gornje Podunavlje“, NP “Fruška Gora” i SRP “Subotičko-horgoška peščara. 06 Projekat Istraživanje stanja ugljenika u zemljištima najznačajnijih šumskih ekosistema u Srbiji 07 je finansiran od strane Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva – Uprava za šume – 08 Republike Srbije tokom 2010, 2011 i 2012. godine, a obuhvatio je određivanje ekosistemskog ugljenika u bukovim šumama u Republici Srbiji. 09 Projekat “Proučavanje zemljišta u kompleksu aluvijalno-higrofilnih šuma” je rezultat dugogodiš- 10 nje saradnje sa JP Vojvodinašume. Realizacija projekta obuhvata determinaciju zemljišta u tekućim 11 pošumljavanjima; izradu studija edafskih karakteristika sa preporukama; determinisanje osobina 12 zemljišta i izradu pedoloških karata. 13 Projekat “Istraživanje mogućnosti rekultivacije degradiranih zemljišta u delu inundacije reke Ti- mok i Borske reke” je finansiran od strane Ministarstva nauke i životne sredine – Uprava za životnu 14 sredinu – Republike Srbije. 15 Projekat “Istraživanje procesa sušenja šuma u Vojvodini” je finansiran od strane Pokrajinskog 16 sekretarijata za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo tokom 2014 i 2015. godine. 17 Od objavljenih rezultata biće prikazani samo radovi u monografijama, monografskim studijama i tematskim zbornicima međunarodnog značaja i u vrhunskim časopisima međunarodnog značaja 18 gde su prvi autori istraživači iz Instituta. 19

171 Monografije, monografske studije i tematski zbornici međunarodnog značaja istraživača Instituta za nizijsko šumarstvo i životnu sredinu Klašnja, B., Orlović, S., Galić, Z., Drekić, M. (2006): Poplar biomass of short rotation plantations as renewable energy raw material in «PROGRESS IN BIOMASS AND BIOENERGY RESEARCH» editor Frank Columbus, izdavač Nova Science Publishers, INC. New York, USA pp.35-66 Orlović S., Galić Z., Stojnić S., Klašnja B. (2012): Monitoring of forest ecosystems in Serbia.ISBN: 978-1-61942-522-4 Vasić, V., Orlović, S., Galić, Z. (2009): Forest vegetation and management – Serbia. Forest vegetation management in Europe. p. 117-122. European Science Foundation, Brussels Radovi u vodećim časopisima međunarodnog značaja Stojanovic, D., Krzic A., Matovic, B., Orlovic S., Duputie A., Djurdjevic, V., Galic Z., Stojnic S. (2013): Prediction of the European beech (Fagus sylvatica L.) xeric limit using a regional climate model: an example from southeast Europe. Agricultural and Forest Meteorology vol 176. str. 94-103 Vasić, V., Konstantinović, B., Orlović, S. (2014): Application of post-emergence herbicides in the regeneration of pedunculate oak (Quercus robur L.) forests. Forestry vol. 87 br. 3, str. 407-415 Stevanov, M., Boecher M., Krott M., Vuletic, D., Orlovic, S. (2013):The Research, Integration and Utilization (RIU) model as an analytical framework for the professionalization of departmental research organizations: Case studies of publicly funded forest research institutes in Serbia and Croatia. Forest policy and economics vol. 37 br. , str. 20-28 Katanic, M., Paoletti, E., Orlovic, S., Grebenc T., Kraigher, H. (2014): Mycorrhizal status of an ozo- ne-sensitive poplar clone treated with the antiozonant ethylene diurea. European Journal of forest research, vol. 133 br. 4, str. 735-743 Stojanovic, D., Levanic, T., Matovic, B., Orlovic., S. (2015): Growth decrease and mortality of oak floodplain forests as a response to change of water regime and climate. European Journal of forest research, vol. 134 br. 3, str. 555-567

VIZIJA ZA DALJI RAZVOJ

U prethodnom periodu Institut je kreirao i primenio nove tehnologije u nizijskom šumarstvu i agrošumarskim sistemima. U narednom periodu se očekuje da se nastavi sa istraživanjima šumskih ekosistema u cilju obezbeđivanja rezultata primenjenih istraživanja direktnim korisnicima kako bi se na taj način uticalo na dostizanje adekvatne vitalnosti šumskih ekosistema i njihovog doprinosa bioekonomiji, kojom se dalje utiče kako na opstanak šuma u postojećim i izmenjenim uslovima tako i na osnivanje novih šuma. U okviru navedenih istraživanja nauka o zemljištu će i dalje obuhvatati jedan široki dijapazon od stručnih poslova kao što je izrada elaborata za potrebe pošumljavanje pa sve do kartiranja zemlji- šta, sa ciljem optimalizacije korišćenja zemljišta za potrebe šumarstva kao privredne grane.

172 Institute of lowland forestry and environment, University of Novi Sad

ABSTRACT

The activities of the Institute are applied and developmental research, directed to the demands of the direct users and fundamental research, as the base for the applied and developmental research. The Institute has realised numerous international and national projects related to the area of bio- technical sciences. Institute possesses adequate equipment for multidisciplinary studying approach. In the field of soil sciences Institute has implemented several projects. Projects included monitoring of the most common forest soils in Vojvodina, research of content of carbon in the soils in the most important forest ecosystems in Serbia, study of soils in the alluvial hygrophile forests, exploring of the possibilities for re-cultivation of degraded soils in the part of the inundation of the river Timok and Bor River, as well as a multidisciplinary research project regarding forests mortality in Vojvodina. SADRŽAJ

01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

173 174 Institut za primenu nuklearne energije (INEP), Univerzitet u Beogradu pripremio: Željko Dželetović Univerzitet u Beogradu, INEP - Institut za primenu nuklearne energije, Ul. Banatska 31-b, 11080 Zemun, www.inep.co.rs [email protected] [email protected]

Multidisciplinarna istraživačka delatnost Instituta odvija se u okviru osnovnih i primenjenih istraživačkih projekata u oblasti bioloških, medicinskih i poljoprivrednih nauka. Rezultati osnovnih istraživanja Instituta se realizuju kroz razvoj i proizvodnju imu- nodijagnostiku kompleta i biomedicinskih preparata, kao i kroz laboratorijske službe: endokrinologiju, imunologiju i biohemijske analize, praćenje zagađenja radionuklidima i teškim metalima zemljišta. INEP danas čini Zavod za laboratorijsku dijagnostiku i šest

odeljenja formiranih prema oblastima istraživačkog rada: I) za imunohemiju i glikobiolo- SADRŽAJ giju, II) za endokrinologiju i radioimunologiju, III) za imunologiju i imunoparazitologiju, 01 IV) za metabolizam, V) za radioekologiju i agrohemiju i VI) za biologiju reprodukcije. 02 Osnovna istraživanja Odeljenja za radioekologiju i agrohemiju INEP-a obuhvataju: unos i akumulacija radionuklida i teških metala u različitim delovima biosfere, distribu- 03 cija i lokalizacija ovih zagađivača u bioindikator organizmima, uticaj abiotičkih faktora 04 stresa (uglavnom teški metali) na biljni metabolizam. 05 Primenjena istraživanja obuhvataju: 1) rekultivaciju jalovina ugljenokopa i odlagališta 06 pepela termoelektrana, sa izradom studija, projekata, izveštaja i elaborata sa istom temom; 2) projekate iz programa energetske efikasnosti i korišćenja bioenergetskih useva 07 (pre svega višegodišnje bioenergetske trave Miscanthus × giganteus), u našim klimatskim 08 uslovima i na raznim tipovima zemljišta Srbije; i 3) radiološke analize (aktivnost radio- 09 nuklida u zemljištu, mineralnim đubrivima, vodi, hrani i predmetima opšte upotrebe). 10 11 ISTORIJAT INEP-a 12 Od osnivanja 1959. godine, Institut za primenu nuklearne energije (INEP) funkcioniše u sasta- 13 vu Univerziteta u Beogradu. Institut je osnovan s ciljem da se rad na primeni radioaktivnih obe- 14 leživača, stabilnih izotopa i jonizujućeg zračenja objedini na jednom mestu. Jugoslovenska vlada i Ujedinjene nacije su 1963. godine poverile INEP-u realizaciju projekta “Nuklearna istraživanja i 15 obuka kadrova u poljoprivredi, što je bilo presudno za njegov dalji razvoj. Nabavljena je specifična 16 oprema, angažovani su međunarodni eksperti i konsultanti, a istraživači su obučavani u vrhunskim 17 institucijama u inostranstvu. 18 Oblast fiziologije biljaka i agrohemije zastupljena je u INEP-u od njegovog osnivanja i imala je kontinuitet tokom svih organizacionih promena u njemu. Prvobitni Zavod za fiziologiju biljaka, 19 zemljišta i đubriva, preko Osnovne organizacije udruženog rada (OOUR) Instituta za biotehnološka

175 istraživanja (zajedno sa bivšom Laboratorijom za biofiziku i analitičku hemiju) postao je deo je- dinstvenog INEP-a, da bi se u postupku akreditacije Instituta nazvao Odeljenje za agroekološka ispitivanja, pa Fiziološka ekologija, i na kraju postao deo sadašnjeg Odeljenja za radioekologiju i agrohemiju. Početak istraživanja u ovoj grupi, čiji je prvi rukovodilac i osnivač bio dr Đurđe Jelenić, profesor fiziologije biljaka na Poljoprivrednom fakultetu u Zemunu, kao i u celom INEP-u, bio je vrlo ambiociozan. Uslovi su omogućavali istraživačima da eksperimentalni deo svog rada obavljaju na najsavremenijoj opremi, da se informišu iz vodećih časopisa za datu oblast, da se edukuju u vrhunskim svetskim laboratorijama ili direktno od naučnika iz najrazvijenijih zemalja koji su dolazili u radne posete. Osnovni pravci istraživanja u početku su bili ispitivanje sinteze lipida i proteina u biljkama upotrebom radioaktivnih izotopa (Đurđe Jelenić, Borka Martinović) i ispitivanje uticaja raznih vrsta đubriva i načina đubrenja na karakteristike drvenastih biljaka i poljoprivrednih kultura (Đurđe Jelenić, Stevan Simić, Mila Bogdanović, Dimitrije Stojanović), takođe uglavnom uz upotrebu izotopa. Malo kasnije, problematika se proširila na proučavanje fizičkih i hemijskih osobina zemlji- šta (Milorad Jakovljević, Radoslav Filipović) i na formiranje fotosintetskog aparata (Dragica Nikolić- Milivojević, Mila Bogdanović). Od 70-tih godina prošlog veka, usled sve manjih ulaganja države u fundamentalna istraživanja, ova grupa je, ne prekidajući osnovna istraživanja, usmerila veći deo energije na primenjena istra- živanja i saradnju sa privredom. Tokom dužeg niza godina, od kraja 70-tih do kraja 90-tih godina prošlog veka, grupa je imala neprestanu saradnju sa Elektroprivredom Srbije. U tom periodu bila je i najbrojnija. Sredinom 80-tih godina imala je 14 istraživača. Za Elektroprivredu Srbije izveden je veliki broj terenskih radova i urađen veliki broj studija, projekata i elaborata iz oblasti rekultivacije odlagališta pepela termoelektrana i jalovina rudnika. Najveći poslovi bili su: ozelenjavanje odlagališta pepela TE „Nikola Tesla“ u Obrenovcu da bi se sprečilo raznošenje pepela dok kasete nisu u funkciji, pošumljavanje odlagališta TE „Kolubara“, privođenje nameni jalovina rudnika uglja „Kolubara“, „Kostolac“, Rudarskog basena „Kosovo“ i „Suvodol“ u Makedoniji posle rudarske eksploatacije. Takođe, ispitivana je mogućnost rekultivacije jalovina rudnika olova i cinka „Kižnica“ i „Novo Brdo“ na Kosovu. Vršeni su uspešni ogledi sa korišćenjem mulja nastalog u procesu prerade uglja u rudniku „Kolubara“ za rekultivaciju jalovina. Studije koje su rađene za potrebe Elektroprivrede Srbije uglavnom su se bavile štetnim uticajem rada termoelektrana i rudnika na životnu sredinu. Treba naglasiti da je u praktičnom izvođenju rekultivacije ova grupa INEP-ovih saradnika bila pionir ne samo u Srbiji, nego i u ovom delu Evrope. Ostao je upamćen podatak da, pored gajenja određenih biljnih vrsta koje su mogle da se održe na pepelu i da formiraju zeleni pokrivač, na pepelu mogu da se gaje i korisne biljke, npr. kamilica, bez ikakvih negativnih efekata na sastav etarskih ulja.U navedenim terenskim i laboratorijskim istraživanjima i u izradi studija učestvovali su svi istraživači koji su u tom periodu bili deo ove grupe: Stevan Simić, Radoslav Filipović, Dimitrije Stojanović, Mila Bogdanović, Dragica Nikolić-Milivojević, Borka Martinović, Gordana Jelić-Dražić, Milutin Lazarević, Mihajlo Đokić, Anđelija Rastović, Melanija Đurđević, Milica Vučković, Nevena Mihailović, Dragan Marković, Aleksandra Čanak, Željko Dželetović. Kasnije, međutim, sa pogoršanjem ekonomske situacije u zemlji, posle reorganizacija u Elektroprivredi i u samom INEP-u, kao i usled pojave drugih institucija koje su se bavile rekultivacijom, ova saradnja izgubila je značaj i za INEP i za Elektroprivredu. Na grupu za fiziologiju biljaka i agrohemiju to se odrazilo tako što je ostala bez većeg dela saradnika. Jedni su odlazili u penziju, a

176 novi nisu priključivani grupi, dok je jedan deo saradnika prebačen na druge poslove koji su se razvi- jali u INEP-u. Takođe, grupa je preseljena u znatno manji prostor.

ORGANIZACIJA I DELATNOST

U prvih deset godina postojanja Instituta, glavna područja rada su činila osnovna i primenjena istraživanja u oblasti fiziologije i ishrane domaćih životinja, radijacione imunologije, dijagnostike i terapije domaćih životinja, fiziologije bilja i hemije zemljišta, genetike i oplemenjivanja bilja, zaštite bilja i pesticida. Sedamdesetih godina prošlog veka, Institut je ostvario značajne rezultate u oblasti zaštite i očuvanja životne sredine. Prvi put su u Jugoslaviji primenjene biološke metode u zaštiti deponija pepela termoelektrana. Razvijena je sopstvena metodologija za rekultivaciju oštećenih zemljišta rudnika uglja, koja se i dalje primenjuje. INEP danas čini Zavod za laboratorijsku dijagnostiku i šest odeljenja formiranih prema oblastima istraživačkog rada: I) za imunohemiju i glikobiologiju, II) za endokrinologiju i radioimunologiju, III) za imunologiju i imunoparazitologiju, IV) za metabolizam, V) za radioekologiju i agrohemiju i VI) za biologiju reprodukcije. SADRŽAJ DELATNOST ODELJENJA ZA RADIOEKOLOGIJU I AGROHEMIJU 01 Osnovna istraživanja iz oblasti radioeko- 02 logije i agrohemije: izučavanja mehanizama usvajanja i akumulacije radionuklida i teških 03 metala u različitim delovima biosfere, proble- 04 mi distribucije i lokalizacije ovih zagađujućih 05 supstancija u bioindikatorskim organizmima, procena radijacionog opterećenja stanovniš- 06 tva usled izlaganja jonizujućem zračenju, is- 07 pitivanja uticaja abiotičnih faktora (pre svega 08 teških metala) na metabolizam biljaka. 09 Primenjena istraživanja u rekultivaci- ji jalovina ugljenokopa i odlagališta pepela 10 termoelektrana, sa izradom studija, projekata, izveštaja i elaborata sa istom temom, za potrebe 11 Elektroprivrede Srbije. Projekati iz programa energetske efikasnosti i korišćenja bioenergetskih 12 useva (pre svega višegodišnje bioenergetske trave Miscanthus × giganteus), u našim klimatskim uslovima i na raznim tipovima zemljišta Srbije. 13 Laboratorijska ispitivanja: sistematsko ispitivanje aktivnosti radionuklida u vodi, hrani, zemlji- 14 štu, mineralnim đubrivima i predmetima opšte upotrebe; analize plodnosti zemljišta, ispravnosti 15 đubriva i prisustva toksičnih elemenata u zemljištu i biljnom materijalu. 16 Naučni kadar i saradnici na odeljenju za radioekologiju i agrohemiju: Dr Nevena Mihailović, dipl. biolog; Dr Ana Čučulović, dipl. fizikohemičar; Dr Željko Dželetović, dipl. inž. poljopr.; Mirjana Ćujić, 17 dipl. fizikohemičar; i Jelena Petrović, dipl. fizikohemičar. 18 19

177 NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI

U toku saradnje sa Elektroprivredom, naučni rad je imao svoj kontinuitet. Ispitivano je zagađenje zemljišta i podzemnih voda Srbije preteranom upotrebom mineralnih đubriva (Radoslav Filipović); i proučavane su osobine fotosintetskog aparata. Najznačajniji rezultati iz tog perioda koji su objav- ljivani u vrhunskim časopisima i imali veliku citiranost odnose se na proučavanje uticaja crvene i plave svetlosti na formiranje reakcionih centara fotosintetskog aparata (Dragica Nikolić-Milivojević), kao otkriće načina regulacije sinteze hlorofila u mraku kod golosemenica (Mila Bogdanović, Gordana Jelić-Dražić). Tokom 90-tih godina, istraživanja su se bavila uticajem abiotičkog stresa teškim metalima i drugih toksičnim elemenatima na biljni metabolizam. Ispitivan je uticaj dejstva olova, kadmijuma, aluminijuma i arsena na sintezu hlorofila i metabolizam azota (Dragica Nikolić-Milivojević, Gordana Jelić-Dražić, Nevena Mihailović, Željko Dželetović). Jedan od značajnih rezultata je otkriva- nje uloge salicilne kiseline u eliminisanju štetnog uticaja kadmijuma na biljke (Gordana Jelić-Dražić). Ova istraživanja su, kao i ranije navedena, bila deo osnovnih istraživanja finansiranih od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj. U novom milenijumu, donekle je izmenjena i obogaćena problematika kojom se bave istraživači ove grupe. Trenutno se vrše sledeća istraživanja: uticaj teških metala na metabolizam azota biljaka (Nevena Mihailović), ispitivanje nekih biljnih vrsta kao potencijalnih hiperakumulatora teških metala, kao i uticaj raznih supstrata na njihovu sposobnost akumulacije, monitoring zagađenja teškim metalima uz pomoć bioindikatora (Nevena Mihailović, Ana Čučulović, Mirjana Ćujić, Jelena Petrović). Iz oblasti primenjenih istraživanja, istraživači iz ove grupe su prvi u Srbiji započeli sa pročava- njima uticaja ekoloških činilaca i raznih tehnologija gajenja na razvoj nove kulture Miscanthus × giganteus Greef et Deu., kao potencijalnog biogoriva (Nevena Mihailović, Željko Dželetović). Korišćenje bioenergetskih useva u Srbiji inicijalno je podstaknuto istraživanjima finansiranim od strane Ministarstva za nauku i tehnološki razvoj. Rezultati dobijeni realizacijom tih naučno-istraživačkih projekata jasno ukazuju na realne pretpostavke za ekonomičnu proizvodnju i energetsko korišćenje biomase travnih bioenergetskih useva druge generacije u Srbiji. Trenutno, u Srbiji postoji izražen rastući interes poljoprivrednika za gajenje i privrednika za korišćenje travnih bioenergetski usevi druge generacije. Ovi usevi se, za sada, uglavnom sporadično uzgajaju u ravnicama i rečnim dolina- ma, na nižim nadmorskim visinama, na različitim tipovima zemljišta. Miskantus je identifikovan kao jedan od najboljih izbora za proizvodnju bioenergije niskog in- puta u Evropi. To je ne-invazivni višegodišnji travni usev za proizvodnju biomase, koji je veoma dobrog kvaliteta za sagorevanje i čija se celokupna nadzemna biomasa može iskoristiti kao energetski sirovinski materijal. Realizacijom projekta: „Zaštita, uređenje i održivo korišćenje poljoprivrednog zemljišta na teritoriji Republike Srbije gajenjem bioenergetske trave Miscanthus × giganteus“ (2014), analizirani su agro-ekološki, zemljišni i individualni uslovi za gajenje miskantusa na području Srbije. Istraživanja započeta sa projektom: „Potencijal marginalnih zemljišnih površina u Srbiji za gajenje travnih bioenergetskih useva druge generacije“ (2015) treba da ukažu na specifične potrebe naj- važnijih bioenergetskih useva druge generacije, evidentiraju njihovo trenutno prisustvo u Srbiji i predlože prostorne i agro-ekološke mogućnosti njihovog gajenja na marginalnim zemljišnim povr- šinama u Srbiji. Perspektive razvoja ove problematike u budućnosti su dobre. Zajedno sa kolegama koji se bave radioekologijom, planiraju se zajednički projekti iz veoma aktuelne oblasti biomonitoringa i zaštite

178 životne sredine, u kojima bi multidisciplinarnost grupe bila dodatni kvalitet. Takođe, ciljevi u neposrednoj budućnosti su i nabavka modernije opreme i priključivanje mlađih saradnika ovoj grupi. Takođe, grupa daje svoj doprinos INEP-u i izvođenjem radioloških i agrohemijskih analiza u komercijalne svrhe.

KOMERCIJALNE USLUGE

Analize zemljišta. Određivanja koncenracija: ugljenika i humusa; ukupnog N; izmenljivog amo- nijačnog, nitratnog i nitritnog N; pristupačnog P; pristupačnog K; Pristupačnog Ca; pristupačnog Mg; ukupnih i pristupačnih mikroelemenata (Fe, Zn, Cu, Mn); i ukupnih i pristupačnih teških metala (Cd, Cr, Ni, Pb). Određivanja: stvarne i izmenljive kiselosti; hidrolitičke kiselosti; i sume adsorbovanih baznih katjona. SADRŽAJ

01 02 03 04 05 Analize biljnog materijala. Odredjivanje koncentracija: makro-, mikroelemenata i teških metala. 06 Analize mineralnih i organskih đubriva. Određivanje fizičko-hemijskih osobina đubriva (vlaga, 07 granulacija, sadržaj makro i mikrohraniva) prema SRPS standardima propisanim zakonom. 08 Radiološke analize (Aktivnost radionuklida u zemljištu, mineralnim đubrivima, vodi, hrani i 09 predmetima opšte upotrebe). Određivanje aktivnosti: 134Cs, 137Cs, 40K, 226Ra, 232Th, 235U, 238U. 10 Usluge veštačenja. Usluge veštačenja po nalogu nadležnih državnih organa, radi utvrđivanja visine štete na poljoprivrednim usevima i zemljištima, prouzrokovane radom i/ili zagađenjem od 11 strane pojedinih preduzeća i/ili pojedinaca. Usluge veštačenja po zahtevu privrednih preduzeća, za 12 vanparničnu naknadu šteta na poljoprivrednim usevima i zemljištima, prouzrokovanu izvođenjem 13 radova od opšteg društvenog interesa. 14 15 16 17 18 19

179 NAJZNAČAJNIJI NAUČNO-ISTRAŽIVAČKI RADOVI IZ OBLASTI NAUKA O ZEMLJIŠTU SADAŠNJIH SARADNIKA ODELJENJA ZA RADIOEKOLOGIJU I AGROHEMIJU

Mihailović, N., Andrejić, G., Dželetović, Ž. (2015): Tolerance of Portulaca grandiflora to Individual and Combined Application of Ni, Pb and Zn. Bulletin of Environmental Contamination and Toxicology, Vol. 94, No. 1: 103-107. Čučulović, A., Sabovljević, M., Veselinović, D. (2014): The activity concentrations of 40K, 226Ra, 232Th, 238U and 7Be in moss from spas in Eastern Serbia in the period 2000-2012. Archives of Biological Sciences, Vol. 66, No. 2: 691-700. Dželetović, Ž.S., Glamočlija, Đ.N. (2015): Effect of nitrogen on the distribution of biomass and element composition of the root system of Miscanthus × giganteus. Archives of Biological Sciences, Vol. 67, No. 2: 547-566. Ćujić, M., Dragović, S., Đorđević, M., Dragović, R., Gajić, B., Miljanić, Š. (2015): Radionuclides in the soil around the largest coal-fired power plant in Serbia: radiological hazard, relationship with soil characteristics and spatial distribution. Environmental Science and Pollution Research, Vol. 13: 10317-10330. Petrović, J., Ćujić, M., Djordjević, M.M., Dragović, R.M., Gajić, B.A., Miljanić, Š.S., Dragović, S.D. (2013): Spatial distribution and vertical migration of 137Cs in soils of Belgrade (Serbia) 25 years after the Chernobyl accident. Environmental Science - Processes and Impacts, Vol. 15, No. 6: 1279-1289.

180 Institute for the Application of Nuclear Energy (INEP), University of Belgrade

ABSTRACT

Multidisciplinary research activity of Institute is conducted within the fields of biological, medi- cal and agricultural sciences through fundamental and applied research projects. Results of its fundamental research Institute realizes through development and production of immunodiagnostics kits and biomedical preparations as well as through laboratory service: endocrinology, immunology and biochemical analysis, radionuclide contamination monitoring and soil recultivation. Departments: Department for Biology of reproduction, Department for Endocrinology and Immunoradiology, Department for Immunochemistry and Glycobiology, Department for Immunology and Immunoparasitology, Department for Metabolism, Department for radioecology and agrochemistry, Department for laboratory diagnostics. Department for radioecology and agrochemistry. Basic research in the fields of radioecology and agricultural chemistry: uptake and accumulation of radionuclides and heavy metals in diffe- SADRŽAJ rent biosphere compartments, distribution and localization of these contaminants in bioindicator 01 organisms, assessment of radiation burden of population due to exposure to ionizing radiation, influence of abiotic stress factors (mostly heavy metals) on plant metabolism. 02 Applied research in practical reclamation of barren soils and ash deposites, a number of studies 03 and projects with the same subject made at the request of Electric Power Industry of Serbia. A pro- 04 ject included in the program of energy efficiency is concerned with the optimization of cultivation 05 of the plant Miscanthus × giganteus, a potential biofuel, under domestic climate conditions and on various soil types of Serbia. 06 Environmental related analysis: systematic investigations of activities of radionuclides in water, 07 food, soil, mineral fertilizers and objects of common use, soil fertility, fertilizer quality and soil and 08 plant trace element analyses. 09 Continuous training of personnel through post-graduate studies, participation in scientific con- 10 ferences and cooperation with institutes and faculties in similar fields of work. Research at the Department is performed through national and international projects. 11 Department staff: Nevena Mihailović, PhD in Biology; Ana Čučulović, PhD in Physical Chemistry; 12 Dr Željko Dželetović, PhD in Agriculture; Mirjana Ćujić, BSc in Physical Chemistry; and Jelena 13 Petrović, BSc in Physical Chemistry. 14 15 16 17 18 19

181 182 Institut za zemljište pripremili: grupa autora Instituta za zemljište Institut za zemljište, Teodora Drajzera 7, 11000 Beograd, Srbija, www.soilinst.rs [email protected]

Sadašnji naziv “Institut za zemljište” datira od 1994. godine. U okviru naučne delatnosti, Institut predstavlja jedinu specijalizovanu ustanovu koja se bavi naučnim, razvojnim i aplikativnim problemima zamljišta, odnosno, zemljišnog prostora. Istraživački kadar Instituta čini 23 istraživača, i to: 10 doktora nauka, 4 magistra, 2 mastera, 6 diplomiranih inženjera i 1 diplomirani hemičar. U Institutu se realizuju osnovna, primenjena i razvojna istraživanja u oblasti pedologije (nauke o zemljištu), melioracija (fizičke i hemijske), erozije zemljišta, mikrobiologije zemljišta, rekultivacije, kao i odgovarajuće delatnosti iz oblasti projektovanja i planiranja, zaštite životne sredine, oblasti informatike, eksperi-

mentalne proizvodnje (proizvodnja mikrobioloških đubriva i zdravstveno bezbedne hra- SADRŽAJ ne) i usavršavanja u funkciji naučnoistraživačke delatnosti. 01 Laboratorija Instituta je akreditovana od strane ATS-a za pedološko-agrohemijske, 02 fizičke i mikrobiološke analize zemljišta i biljnog materijala. Snabdevena je najsavremenijom opremom za obavljanje velikog broja ovih ispitivanja, a svoju osnovnu naučnu bazu 03 temelji na oglednim poljima Instituta. Najvažnija istraživanja Instituta ostvarena su kroz 04 projekte podržane od strane Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije, kao i kroz 05 projekte i studije realizovane za potrebe Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije, kao i za potrebe privrede. Nastavak dosadašnje uspešne saradnje 06 sa ovim subjeketima u sagledavanju i rešavanju mnogih aktuelnih problema vezanih za 07 zemljište i zaštitu životne sredine bi bio osnova budućih istraživanja Instituta. 08 09 ISTORIJAT INSTITUCIJE 10 11 Institut za zemljište je istorijski sledbenik jedne od najblistavijih tradicija Srbije u oblasti poljoprivrednih nauka. Sredina devetnaestog veka može se smatrati početkom razvoja poljoprivredne 12 nauke u Srbiji. Ističemo epitet istorijski sledbenik, budući da je Institut za zemljište jedina kuća 13 koja je ostala na temeljima onih ideja koju su postavili rodonačelnici razvoja prosvete i nauke u 14 Srbiji sredinom XIX veka. Naime, konstituisanje i razvoj pojedinih Instituta i fakulteta u oblasti poljoprivrede u Srbiji sledilo je logiku razvoja naučne i stručne misli, sa posledicom specijalizacije 15 Instituta i obrazovnih institucija, a zatim njihovim osamostaljivanjem, a time i odvajanjem nauka 16 od primordijalnih državom ustanovljenih tvorevina. U ovom procesu specijalizacije odvajale su se 17 postepeno, jedna za drugom naučne institucije koje su se osposobile za rad na problemima: selekcije i kontrole poljoprivrednih proizvoda, stočarstva, povrtarstva, voćarstva, vinogradarstva sve 18 do edukativnih institucija (fakulteta i viših škola). Razlozi odvajanja, naravno, nisu uvek bili samo 19 naučne prirode, već su, verovatno, zasnivani i na ekonomskim i drugim višim potrebama države,

183 pri čemu se odvajanjem naučnih disciplina sačuvala u početnom obliku samo nauka o zemljištu, kao ishodna i specifična oblast naučnog zanimanja. U tom smislu Institut za zemljište u okvirima nauke Srbije, predstavlja matičnu naučnu kuću, a u okviru naučne delatnosti predstavlja jedinu specijalizovanu ustanovu koja se u okviru svoje delatnosti bavi naučnim, razvojnim i aplikativnim problemima zamljišta, odnosno, zemljišnog prostora. Hronološki, razvoj Instituta tekao je ovim redom: Prva državna ekonomija” Zavedenije ekonomije” i “Zemljodelska škola” kod nas osnovana je 1851. godine u Topčideru sa zadatkom da služi za obrazovanje i nauku svake zemaljske vrste. Akt o “Ustroeniu zemljodelske škole” u Topčideru potpisao je Knjaz Aleksandar Karađorđević 10. januara 1853. godine. Odlukom Ministarstva narodne privrede 1. maja 1898. godine, ustanovljena je služba institut- skog karaktera pod nazivom “Poljoprivredna i hemijska ogledna stanica”.Ona je bila smeštena u zgradi Knez Mihailovog dvorca u Topčideru i tamo je ostala do rata 1914 godine. Za vreme rata 1914-1918. godina, sva aparatura i nameštaj su uništeni, zgrada ruinirana. Obnova je počela tek po okončanju rata, 1919. godine od kada datira i novi naziv “Poljoprivredna ogledna i kontrolna stanica”. Početkom 1928. godine, Stanica prelazi u nove prostorije i svi odseci dobijaju bolje uslove za rad. Naziv “Zemaljski zavod za poljoprivredna istraživanja Beograd”, Topčider, ustanova dobija posle drugog Svetskog rata. Za vreme rata delatnost nije obavljana. 1948. godine, ponovo dolazi do promene naziva u “ Zemaljski Institut za poljopri-vredna istraživanja”. Godine 1959., Institut za pedologiju i agrohemiju menja naziv u “Institut za proučavanje zemlji- šta”. Suosnivač Instituta su Republičko izvršno veće, Poljoprivredni i Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu i Republička privredna komora. Njegovim osnivanjem pokreće se značajan program afirmacije nauke o zemljištu utemeljen na tada najsavremenijim konceptima razvoja takvih institucija u svetu. Sadašnji naziv “Institut za zemljište” datira od 1994. godine.

ORGANIZACIJA I DELATNOST

Organizaciona šema Istraživački kadar Instituta za zemljište čini 23 istraživača, i to: 10 doktora nauka, 4 magistra, 2 mastera, 6 diplomiranih inženjera i 1 diplomirani hemičar, sa sledećim naučnim, istraživačkim i stručnim zvanjima:

1. dr Srboljub Maksimović, naučni savetnik 2. dr Radmila Pivić, naučni savetnik 3. dr Dragana Jošić, naučni savetnik 4. dr Vesna Mrvić, viši naučni saradnik 5. dr Dragan Čakmak, viši naučni saradnik 6. dr Dušica Delić, viši naučni saradnik 7. dr Elmira Saljnikov, viši naučni saradnik 8. dr Biljana Sikirić, naučni saradnik 9. dr Aleksandra Stanojković-Sebić, naučni saradnik

184 10. dr Olivera Stajković-Srbinović, naučni saradnik 11. msc Veljko Perović, istraživač saradnik 12. mr Nikola Koković, istraživač saradnik 13. msc Darko Jaramaz, istraživač saradnik 14. Mile Nikoloski, dipl.ing., istraživač saradnik 15. Zoran Dinić, dipl.hem., istraživač saradnik 16. Jelena Maksimović, dipl.ing., istraživač saradnik 17. mr Mirjana Zdravković, stručni savetnik I 18. mr Branka Brebanović, stručni savetnik I 19. mr Nataša Rasulić, stručni savetnik I 20. Ðorde Kuzmanović, dipl.ing., stručni savetnik 21. Miroslav Miladinović, dipl.ing., stručni savetnik 22. Ferdinando Margarino, dipl.ing., stručni saradnik 23. Boris Nerandžić, dipl.ing., stručni saradnik

Prema organizacionoj šemi (Slika 1), Institut je podeljen na sledeće odseke: pedologija, agrohemija i ishrana biljaka, melioracije i erozija zemljišta, mikrobiologija i rekultivacije. SADRŽAJ

Slika 1: Organizaciona šema Instituta za zemljište 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

185 Opis delatnosti Institut realizuje osnovna, primenjena i razvojna istraživanja u oblasti pedologije (nauke o ze- mljištu), melioracija (fizičke i hemijske), erozije zemljišta, mikrobiologije zemljišta, rekultivacije kao i odgovarajuće delatnosti iz oblasti projektovanja i planiranja, zaštite životne sredine, oblasti informatike, eksperimentalne proizvodnje (proizvodnja mikrobioloških đubriva i zdravstveno bezbedne hrane) i usavršavanja u funkciji naučnoistraživačke delatnosti. Laboratorija Instituta za zemljište je akreditovana od strane ATS-a (Slika 2) za pedološko-agrohemijske, fizičke i mikrobiološke analize zemljišta i biljnog materijala (broj 01-207 od decembra 2007. godine).

Slika 2: Sertifikat o akreditaciji Instituta za zemljište

Odsek za pedologiju proučava: genezu i klasifikaciju zemljišta, kartografiju zemljišta, bonitiranje zemljišta, degradirana i oštećena zemljišta, zagađivanje zemljišta i životne sredine. Odsek za agrohemiju i ishranu biljaka se bavi: sistematskom kontrolom plodnosti zemljišta i njenom primenom u praksi, utvrđivanjem sadržaja teških metala i štetnih materija u zemljištu i načinima za smanjenje njihovog štetnog uticaja na okolinu, ispitivanjem kvaliteta đubriva, prou- čavanjem uticaja đubriva na prinos i kvalitet poljoprivrednih kultura, kao i na promene hemijskih osobina zemljišta, proučavanjem i razradom laboratorijskih metoda u okviru hemije zemljišta i kvaliteta voda za navodnjavanje. Odsek za melioracije i eroziju zemljišta se bavi: proučavanjem optimalnih postupaka kod izrade meliorativnih karata i karata pogodnosti zemljišta, razradom postupaka korišćenja zemljišta i voda, melioracijama zemljišta poremećenog vodno-vazdušnog režima, projektovanjem sistema za navodnjavanje, zaštitom zemljišta od poplava, proučavanjem erozije zemljišta i razradom postupaka za zaštitu od erozije, organizovanjem ogleda i kontrolom uticaja erozije na zemljišni pokrivač.

186 Istraživači Odseka mikrobiologije su svojim dugogodišnjim istraživačkim radom stvorili Kolekciju sojeva kvržičnih bakterija (rizobia), koja je uvršćena u Svetski katalog kolekcija Rhizobium spp. 1973. godine, i u svetski registar Kolekcije kultura mikroorganizama. Kolekcija predstavlja bazu autohtonog genetskog materijala za različita naučna istraživanja i za permanentnu selekciju efek- tivnih sojeva rizobia u pogledu azotofiksacije za izradu mikrobioloških azotnih đubriva specifičnih za različite leguminoze. Ovaj odsek se sastoji iz odelenja mikrobiologije, odelenja genetike i proizvodnje „Azotofiksina“. Delatnost odelenja mikrobiologije je sledeća: određivanje brojnosti sistematskih i fizioloških grupa mikroorganizama, zastupljenosti pojedinih njihovih rodova i vrsta u različitim tipovima ze- mljišta i od čije zastupljenosti zavisi intenzitet - humifikacije i dehumifikacije u stvaranju humusa; određivanje intenziteta mikrobioloških procesa u zemljištu, kao što su stepen razlaganja celuloze, amonifikacija, nitrifikacija i denitrifikacija; ispitivanje uticaja različitih zagađivača, kao proizvoda privredne delatnosti čoveka, na mikrofloru i mikrobiološke procese u zemljištu; analiza efekta sojeva rizobia u formi N mikrobiološkog đubriva “Azotofiksina“ na prinos određenih leguminoza u cilju smanjenja primene N mineralnih đubriva, dobijanja zdravstveno-bezbedne hrane za ljudsku i stočnu ishranu i zaštitie životne sredine itd. SADRŽAJ Delatnost odelenja genetike je identifikacija i molekularna determinacija korisnih i patoge- nih mikroorganizama, pre svega bakterija, u zemljištu ili biljnom tkivu, kao i bioremedijantnih 01 mikroorganizama. 02 Tim istraživača Odseka mikrobiologije Instituta za zemljište radi neprekidno na usavršavanju 03 tehnologije proizvodnje “Azotofiksina” u pogledu forme preparata, vrste nosača, kao i selekcije novih najefektivnijih sojeva rizobia iz Kolekcije Instituta u formi “Azotofiksina” specifičnih za određene 04 leguminoze. Pozitivni rezultati njegove primene su potvrđeni u ogledima u poljskim uslovima. 05 Osnovna delatnost Odseka za rekultivacije je: proučavanje postupaka rekultivacije fizički i he- 06 mijski oštećenih zemljišta, proučavanje postupaka rekultivacije površinskih kopova mineralnih si- 07 rovina, jalovišta, deponije pepela i šljake i flotacionih materijala i rekultivacija deponija komunalnog otpada; izrada projekata biološke rekultivacije, reklamacije (popravke) i remedijacije. 08 09 Najznačajnija oprema 10 Institut je snabdeven najsavremenijom opremom za obavljanje velikog broja agrohemijskih analiza, i ispitivanje fizičkih i mikrobioloških osobina zemljišta. 11 Pored atomskog adsorbera (AAS), aparata za određivanje ugljenika, azota i sumpora (CNS - 12 Analyzer), aparata za analizu nitrata, nitrita (Automated Ion Analyzer) i fluorida, i druge opreme, 13 Institut je krajem 2008. godine nabavio i atomski emisioni ICP spektrofotometar (ICP-OAS), čime 14 je omogućeno efikasnije i pouzdanije određivanje gotovo svih elemenata u zemljištu, vodama i biljnom materijalu. 15 U najznačajniju opremu ubrajamo i sledeće: Pressure Plate Extractor i Pressure Membrane 16 Extractor Soil moisture (Eijelkamp, 2015), Aparat za pipetiranje - stoni model prema NEN 5753 (set 7 17 uzoraka) (Eijelkamp, 2006), PCR (Eppendorf), Transiluminator UV/Vis Pharmacia Biotech, ArcGIStm8 ESRI skup softverskih alata za rad sa prostorno orijentisanim podacima itd. 18 19

187 Ogledna polja Institut za zemljište je požrtvovano i ne lako, u prethodnom teškom periodu egzistencije, uspeo da sačuva i održi svoju osnovnu naučnu bazu - svoja ogledna polja. Njihovim održavanjem, rekon- strukcijom i dodatnim ulaganjima kroz postavljanje merne opreme, koja bi bila softverski podržana, doprinelo bi se modernizaciji naučnoistraživačkog rada i stvaranju podloga za intenzivnija i mero- davnija istraživanja što je, svakako, i cilj naučnoistraživačke delatnosti. Ogledna polja Instituta za zemljište osnovana su u periodu 1961-1963. godine, s ciljem izvođenja dugoročnih poljskih ogleda u Varni kod Šapca, u Mladenovcu i Božurnji kod Topole. Dosadašnja organizacija i ulaganja u ogledna polja Instututa opravdala su njihovo postojanje, jer je na osnovu podataka dobijenih eksperimentima izrađen veliki broj naučnih radova, magistratura i doktorata.

NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI

Najvažnija istraživanja Instituta ostvarena su kroz projekte, koji su realizovani ili se realizuju za potrebe i uz finansijsku podršku Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije. Počev od 2002. godine, mogu se pomenuti sledeći projekti, kojima je Institut rukovodio ili na kojima je učestvovao: ‣‣ PROJEKAT BTN 7151.B: Karakterizacija i uređenje zemljišta za proizvodnju visoko vredne hrane u vinogradarstvu, 2002-2005 (rukovodilac); ‣‣ PROJEKAT BTN 7152.B: Karakterizacija i uređenje zemljišta za proizvodnju visoko vredne hrane u voćarstvu, 2002-2005 (rukovodilac); ‣‣ TR 6869 B: Formulisanje i ispitivanje fertilizacione vrednosti mineralnih đubriva naših proizvođača, 2005-2007 (rukovodilac); ‣‣ NPBTN 311001: Kontrola i smanjenje rizika u proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane na zemljištima i supstratima u zaštićenim prostorima, 2005-2008 (učesnik); ‣‣ NPBTN 311002: Kontrola i smanjenje rizika u proizvodnji zdravstveno bezbedne hrane na zemljištima centralne Srbije, 2005-2008 (učesnik); ‣‣ TR 20098: Očuvanje, popravka i racionalno korišćenje sredine, poljoprivrednog zemljišta Srbije u cilju povećanja proizvodnje hrane i zaštite životne sredine, 2008-2010 (rukovodilac); ‣‣ TR 37006: Proučavanje uticaja kvaliteta zemljišta i voda za navodnjavanje za efikasniju proizvodnju poljoprivrednih kultura i očuvanje životne, 2011-2015 (rukovodilac); ‣‣ III 46007: Novi autohtoni izolati bakterija Lysobacter i Pseudomonas kao važan izvor metabolita korisnih za biotehnologiju, stimulaciju rasta biljaka i kontrolu bolesti bilja: od izolata do preparata, 2011-2015 (rukovodilac). ‣‣ III 42011: Razvoj i unapređenje tehnologija za energetski efikasno korišćenje više formi poljoprivredne i šumske biomase na ekološki prihvatljiv način, uz mogućnost kogeneracije, 2011-2015 (učesnik); ‣‣ TR 31006: Ispitivanje mogućnosti korišćenja kontaminiranih voda za gajenje alternativnih, zdravstveno bezbednih žita, 2011-2015 (učesnik); ‣‣ TR 31018: Razrada integrisanog upravljanja i primene savremenih principa suzbijanja štetnih organizama u zaštiti bilja, 2011-2015 (učesnik).

188 Pored projekata za potrebe Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije, Institut svoja istra- živanja sprovodi i kroz projekte i studije za potrebe Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine Republike Srbije, kao i za potrebe privrede.

BUDUĆA ISTRAŽIVANJA

Poslednjih godina Institut radi na usavršavanju kartografskih metoda, korišćenjem savremenih rešenja u oblasti daljinske detekcije i analize snimaka, kao i povezivanja baza podataka o ze- mljišnom prostoru sa grafičkim i korisničkim softverima za podršku optimalizacije modela zaštite, uređenja i korišćenja zemljišnog prostora. Najviše pažnje poklanja se izradi kameralne karte, koja predstavlja prvi korak kod formiranja elementarnih areala poljoprivrednog zemljišnog prostora ili neke druge karte tematskog ili sintetskog karaktera. Radi se na izradi digitalnih baza podataka (sadrže podatke o vodno-fizičkim i hemijskim osobinama zemljišta, geološke, topografske podatke itd.), koje se povezuju sa digitalnom kartom datog terena, što omogućuje bolje planiranje i upravljanje zemljišnim resursima. Budući da su se dosadašnje aktivnosti Instituta najviše fokusirale na istraživanja vezana za pro-

jekte, koji se realizuju za potrebe i uz finansijsku podršku Ministarstva prosvete i nauke Republike SADRŽAJ Srbije, buduća istraživanja će se, prevashodno, zasnivati na osmišljavanju i izradi projekata, koji će 01 se odnositi na aktuelne probleme očuvanja zemljišta kao jednog od najvažnijih prirodnih resursa. 02 LITERATURA 03 1. Grupa autora (2001): Monografija. Institut za zemljište, Beograd. 04 2. http://www.soilinst.rs/index.htm 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

189 The Institute of Soil Science

ABSTRACT

The present name „Institute of Soil Science“ dates from 1994. Within the scientific activities, Institute is the only specialized institution which deals with scientific, developmental and applicati- ve problems of soil, ie, soil area. The research staff of the Institute includes 23 researchers as follows: 10 PhDs, 4 MScs, 2 masters, 6 graduate engineers and 1 graduate chemist. The Institute realizes the basic, applied and developmental research in the field of soil science, melioration (physical and chemical), soil erosion, soil microbiology, re-cultivation, as well as the relevant activities in the field of design and planning, environmental protection, the field of informatics, experimental production of microbial fertilizers and safe food) and improvement in the function of scientific research. The Instituteʼs Laboratory is accredited by the ATS for pedology-agrochemical, physical and microbiological analysis of the soil and plant material. It is fitted with modern equipment to perform a large number of these investigations, and its main scientific base are the experimental fields of the Institute. The most important studies of the Institute are achieved through the projects supported by the Ministry of Education and Science of the Republic of Serbia, as well as through the projects and studies conducted for the Ministry of Agriculture and Environmental Protection of the Republic of Serbia, as well as for the economy. Continuation of the successful cooperation with these subjects in analyzing and solving many current problems related to soil and environmental protection would be the basis for the future research of the Institute.

190 Laboratorija za zemljište i agroekologiju LaZA, Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad pripremila: Jordana Ninkov Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Laboratorija za zemljište i agroekologiju, Maksima Gorkog 30, 21000 Novi Sad, www.nsseme.com [email protected]

Zemljište je osnova poljoprivredne proizvodnje, te se nauka o zemljištu u Institutu za ratarstvo i povrtarstvo neguje već 77 godina, od njegovog samog osnivanja. Danas je Laboratorija za zemljište i agroekologiju savremena i dobro opremljena laboratorija koja SADRŽAJ pruža eksterne usluge ekpertize i ispitivanja, a istovremeno realizuje naučno-istraživački rad kroz domaće i međunarodne projekte. Laboratorija je akreditovana od strane ATS-a i 01 ovlašćena od nadležnog Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine, za svoj rad. 02 Svim zainteresovanim korisnicima Laboratorija može da ponudi: osnovna istraživanja, 03 pružanje ekspertnih usluga i uslužne analize svih aspekata agroekologije: zemljišta, pesticida, đubriva, biljnog materijala i vode za navodnjavanje. U okviru analiza zemljišta, ispi- 04 tuju se fizičke osobine, vrši se kontrola plodnosti i izdaje preporuka za đubrenje, analizira 05 se sadržaj opasnih i štetnih materija (neorganskih i organskih zagađivača). Kompleksna 06 istraživanja zemljišta podrazumevaju izradu namenskih pedoloških karata, monitoring kvaliteta zemljišta i studija za različite namene, kao na primer, za podizanje višegodišnjih 07 zasada. Za obradu rezultata ispitivanja koriste se informacione tehnologije u geograf- 08 skom informacionom sistemu. Važno je i to reći da je Laboratorija kompletno opremljena 09 za uzorkovanje na terenu. Zahvaljujući savremenoj opremi, primenjuju se visoko sofisticirane analitičke tehnike. U svom radu, Laboratorija koristi referentne materijale za 10 proveru tačnosti i preciznosti i redovno učestvuje u međunarodnim međulaboratorijskim 11 testovima. Oprema bez kadrova ne znači ništa i zato se zaposleni u njoj neprestano usa- 12 vršavaju. U naučno-istraživačkom timu su mladi ljudi sa multidisiplinarnim pristupom rešavanju problema. 13 14 15 ISTORIJAT 16 Premda je Institut za ratarstvo i povrtarstvo danas najpoznatiji po svojim visokorodnim sorta- 17 ma i hibridima, u proteklih 77 godina, istraživanja iz oblasti nauke o zemljištu zauzimala su veoma 18 značajno mesto u njegovom radu. Već prilikom osnivanja Poljoprivredne ogledne i kontrolne stanice u Novom Sadu 1938. godine, kao ustanove naučnoistraživačkog karaktera, bila su formirana četiri 19 odseka, među kojima su pedološki i agrohemijski odsek imali poseban značaj. U novoj zgradi Stanice

191 (današnja direkcija Instituta), izgrađene su za ono vreme najsavremenije opremljene laboratorije za ispitivanje zemljišta. Savezno ministarstvo poljoprivrede i šumarstva 1946. godine saziva Prvu konferenciju pedo- loga, kojoj daje u zadatak izradu pedološke karte Jugoslavije, kao osnove poljoprivredne proizvodnje. Detaljan plan kartiranja i istraživanja zemljišta razrađuje se u pod rukovodstvom dr Viktora Nejgebauera. Na osnovu rezultata terenskih i laboratorijskih istraživanja 1958. godine, izrađena je prva pedološka karta Vojvodine u razmeri 1:100.000, s kratkim komentarom. U terenskim radovima ispitivanja zemljišta Vojvodine, učestvovali su i stručnjaci Poljoprivredno-šumarskog fakulteta u Zemunu, Instituta za pedologiju i agrohemiju u Topčideru i Geodetske uprave NR Srbije iz Beograda. Prof. dr Viktor Nejgebauer, kao već poznat i priznat pedolog, rukovodio je i izradom Pedološke karte Jugoslavije R=1:1.000.000 sa komentarom.

Slika 1. Izlazak na teren, 1950-ih godina

Godine 1971. izrađena je Pedološka karta SAP Vojvodine u razmeri 1:50.000, koja predstavlja jedinstveno delo, kako po svom obimu tako i po svojoj sadržini, ne samo u Jugoslaviji već i u Evropi. Rezultat je veoma obimnih terenskih i laboratorijskih istraživanja, kao i korišćenja postojeće lite- rature i arhiva. Integracijom sa Odsekom za ratarstvo i povrtarstvo Poljoprivrednog fakulteta u Novom Sadu 1976. godine, istraživanja iz oblasti nauke o zemljištu odvijaju se u okviru novoosnovanog komplek- snog, multidisciplinarnog Zavoda za zemljište, agroekologiju i đubriva, pri Institutu za ratarstvo i povrtarstvo. Dezintegracijom Instituta sa Poljoprivrednim fakultetom 2006. godine, nastaje Zavod za soju i agroekologiju, u čijem je okviru organizaciona podjedinica Laboratorija za zemljište i agroekologiju (LaZA), a koja postaje zasebna organizaciona jedinica Instituta 2012. godine. Najpoznatiji rukovodilac Laboratorije je naš čuveni pedolog Prof. dr Vladimir Hadžić, koji je bio upravnik Zavoda od 1981. do penzionisanja 2005. godine.

192 Slika 2. Postavljanje pijezometra 2012. godine SADRŽAJ DELATNOST LABORATORIJE: 01 LaZA danas predstavlja savremenu laboratoriju, sa vrhunskom opremom. Pored toga, poseduje 02 potrebna ovlašćenja i akreditacije, što je, uz dugu tradiciju, iskustvo i kompetentni kadar, svrstava u poznatu laboratoriju prepoznatljivu po kvalitetnom radu. 03 LaZA posluje pružanjem eksternih usluga terenskog rada i laboratorijskih analiza i istovremeno 04 učestvuje u realizaciji naučno-istraživačkih projekta. Laboratorija posluje sa individualnim proizvo- 05 đačima, državnim i privrednim subjektima, kao i međunarodnim organizacijama. 06 Laboratorija svim zainteresovanim korisnicima nudi usluge osnovnih i kompleksnih ispitivanja 07 iz svih oblasti agroekologije: 08 ‣‣ zemljišta (osnovni parametri plodnosti zemljišta sa preporukom za đubrenje, fizičke i hemijske osobine, opasne i štetne materije – organski i neorganski zagađivači zemljišta, mi- 09 krobiološka svojstva zemljišta, izrada namenskih pedoloških karata i studija, projekti i ela- 10 borati iz oblasti ispitivanja zemljišta) 11 ‣‣ pesticida (fizičko-hemijske osobine, registracija pesticida, ostaci pesticida: u zemljištu, vodi, biljnom materijalu) 12 ‣‣ sredstva za ishranu bilja - đubriva (fizičko-hemijske analize, registracija đubriva, ispitivanje 13 biološke vrednosti đubriva) 14 ‣‣ biljnog materijala (hemijski sastav) 15 ‣‣ voda za navodnjavanje (ocena kvaliteta vode za navodnjavanje) 16 17 18 19

193 Slika 3. Pripremna laboratorija za hromatografiju

U okviru analitičkih postupaka primenjuju se odgovarajući srpski standardi SRPS Instituta za standardizaciju Srbije, ali i savremene dokumentovane metode i metode međunarodnih asocijacija kao što su: ISO, AOAC, USEPA Test Methods, CIPAC. Laboratorija poseduje odgovarajuće analitičke standardne supstance i koristi referentne materijale za proveru tačnosti i preciznosti. Laboratorija permanentno učestvuje u domaćim i međunarodnim međulaboratorijskim testovima.

Najznačajnija oprema Laboratorije:

1. Penetrometar Penetrologger Eijekelkamp 2. Udarni čekić-nabijač Eijekelkamp tip Cobra TT na koji se adaptira: uzorkivač kolone zemljišta u cilindar, tip Stiboka; standardni set za uzorkovanje do dubine od 1+1 m; set za bušenje direktnih pijezometara sa izgubljenim konusom do dubine 5m 3. Uređaj za određivanje vodopropustljivosti Laboratorijski permeametar Eijekelkamp 4. Indukovano kuplovana plazma ICP-OES VistaPro Varian 5. Atomski apsorpcioni spektrofotometar SpectrAA-600 sa grafitnom tehnikom GTA100 Varian 6. CHNS analizator VarioEL III 7. Aparat za direktno određivanje žive Direct Mercury Analyzer DMA 80 Milestone 8. Spektrofotometar UV/Vis Cary 60 Agilent Technologies 9. Mikrotalasni sistem za digestiju ETHOS1 Milestone 10. Geografsko informacioni sistem GIS (ESRI ArcEditor 10) 11. GPS prijemnici (Trimble GPS GeoXH 3000, Trimble GPS Juno SC, Terrasync Professional software) 12. Gasni hromatograf Agilent 6890N sa masenim detektorom Agilent 5975B 13. Gasni hromatograf ECD/FID Agilent 7890A 14. Tečni hromatograf HP 1100

194 Laboratorija je kompletno opremljena za uzorkovanje na terenu sa 5 terenskih vozila i opremom za uzorkovanje (set za uzorkovanje u nenarušenom i narušenom stanju – Eijkelkamp holand- ske sonde i cilindri standardne zapremine).

Akreditacija i ovlašćenja Laboratorija je akreditovana od strane Akreditacionog tela Srbije (ATS), prema standardu SRPS ISO/IEC 17025:2006 rešenjem broj 01-003. Laboratorija poseduje i rešenja nadležnog Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije za: ispitivanje fizičkih i hemijskih osobina zemljišta, ispitivanje opasnih i štetnih materija u zemljištu, elementarnog sastava i fizio- loških svojstava biljnog materijala, fizičko-hemijske analize đubriva i ispitivanja biološke vrednosti đubriva, hemijske analize vode, ispitivanje fizičko-hemijskih osobina pesticida i ostataka pesticida u zemljištu, vodi, biljnom materijalu i hrani. Institut za ratarstvo i povrtarstvo je celokupni svoj rad, odnosno delatnost svih radnih jedinica, usaglasio sa standardima ISO 9001:2008 Sistem upravljanja kvalitetom i ISO 14001:2004 Sistem upravljanja zaštitom životne sredine.

Slika 4. SADRŽAJ Određivanje metala na ICP 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 Osoblje: 11 Zaposleni u Laboratoriji se neprestano usavršavaju. U naučno-istraživačkom timu su mladi ljudi 12 sa multidisiplinarnim pristupom rešavanja problema. Od ukupno 20 zaposlenih u Laboratoriji, 1/3 13 zaposlenih su u naučnom i istražvačkom zvanju (5 doktora nauka, 1 istraživač saradnik), a 4 zaposle- 14 na imaju VSS. Laboratorija za zemljište i agroekologiju je kao deo Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u mogućnosti da koristi i ostale resurse Instituta u pogledu opreme i ljudskog kadra. 15 16 17 18 19

195 Slika 5. Naučno-stručni tim LaZA (2013.)

NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI

Od samog početaka ciklusa Projekata nacionalnog i tehnološkog istraživanja resornog Ministarstva za nauku, naučni radnici i istraživači LaZA su premanetno anagažovani u vođenju i re- lizaciji istih. Trenutno se završava projekat pod nazivom „Stanje, tendencije i mogućnosti povećanja plodnosti poljoprivrednog zemljišta u Vojvodini“ (2011-2015), pod rukovodstvom prof. dr P. Sekulića i dr J. Vasin. Osim projekata nadležnog Ministarstva nauke, LaZA je realizovala niz projekta u saradnji sa državnim institucijama, a kojih su najznačajniji: Kontrola plodnosti i sadržaj opasnih i štetnih materija u zemljištima Srbije (1992-1997). Republički fond za zaštitu, korišćenje, unapređenje i uređenje poljoprivrednog zemljišta Srbije. Rukovodilac: prof. dr V. Hadžić. Utvrđivanje stanja zagađenosti zemljišta na teritoriji opštine Novi Sad (2000-2001, 2005-2008). JKP Zavod za izgradnju grada Novi Sad. Rukovodilac: prof. dr V. Hadžić i prof. dr P. Sekulić. Kontrola kvaliteta životne sredine na teritoriji AP Vojvodine ‒ nepoljoprivredno zemljište (2003- 2005). IV APV, Pokrajinski sekretarijat za zaštitu životne sredine i održivi razvoj. Rukovodilac: prof. dr P. Sekulić. Stanje plodnosti i zagađenosti zemljišta novosadskih bašta (2004-2013). Gradska uprava, Sekretarijat za urbanizam i stambene poslove. Rukovodilac: prof. P. Sekulić i dr J.Vasin. Analize poplavne površinske vode i poplavljenog zemljišta na teritoriji Srednjeg Banata (opština Sečanj) (2005). IV AP Vojvodine, Sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo, Sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj. Rukovodilac: prof. dr P. Sekulić.

196 Monitoring, korišćenje i očuvanje zemljišta pod vinogradima Vojvodine STAR Projekat (2011- 2012). Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD – Svetska banka), Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede Republike Srbije. Rukovodilac: dr J. Vasin. Ispitivanje kvaliteta zemljišta u blizini potencijalne lokalne ekološke mreže na prostoru srednjeg Banata (2011). Pokrajinski sekretarijat za zaštitu životne sredine i održivi razvoj. Rukovodilac: dr J. Vasin. Program zaštite, uređenja i korišćenja poljoprivrednog zemljišta na teritoriji AP Vojvodine ‒ kontrola plodnosti obradivog poljoprivrednog zemljišta (2002-2012). Pokrajinski sekretarijat za poljoprivredu, vodoprivredu i šumarstvo. Rukovodilac: prof. dr P. Sekulić. Očuvanje i unapređenje zemljišta pod vinogradima Republike Srbije (2012). Uprava za zemljište, Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede. Rukovodilac: dr J. Ninkov. Potencijali Republike Srbije u pogledu kvaliteta zemljišta za organsku poljoprivrednu proizvodnju (2013). Uprava za zemljište, Ministarstvo poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede. Rukovodilac: dr J. Vasin. Karakterizacija zemljišta vinograda za oznaku geografskog porekla vina – Pilot projekat Šumadijski vinogradarski rejon (2014). Uprava za poljoprivredno zemljište, Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine. Rukovodilac projekta dr J. Ninkov SADRŽAJ

Unapređenje kvaliteta zemljišta pod voćnjacima i rasadnicima (voća i vinove loze (2014). Uprava 01 za poljoprivredno zemljište, Ministarstvo poljoprivrede i zaštite životne sredine. Rukovodilac pro- 02 jekta dr J. Vasin Osim navedenog, LaZA je realizovala niz projekta u saradnji sa privredim subjektima kao što su 03 projekti rekultivacija deponija naftne isplake sa Naftnom Industrijom Srbije (ukupno 20 Projekta). 04 U ovaj vid saradnje spadaju i projekti pedoloških i agrohemijskih studija za podizanje višegodišnjih 05 zasada i izgradnju ribnjaka. 06 LaZA, takođe, ima razvijenu međunarodnu saradnju sa brojnim naučnim institucijama koji se bave proučavanjem zemljišta. Laboratorija je bila funkcionalni lider u realizaciji IPA projekata 07 „CHAIN - poljoprivreda u saradnji s prirodom (agriculture in cooperation with nature)“ u okviru 08 prekograničnog programa Hrvatska-Srbija (2007-2013), čiji je rukovodilac bila dr T. Zeremski. 09 BUDUĆA ISTRAŽIVANJA 10 11 Neke od ideja i planova za buduća istraživanja i aktivnosti LaZA su sledeća: 12 ‣‣ podizanje javne svesti o značaju i višestrukim ulogama zemljišta kao neobnovljivog prirodnog resursa, doprinos integrisanom upravljanju zemljištem, 13 ‣‣ naučni monitoring kvaliteta zemljišta, 14 ‣‣ razvoj informacionog sistema o zemljištu i usaglašavanje sa međunarodim standardima za 15 bazu podataka o zemljištu, 16 ‣‣ modelovanje i predikcija opasnih i štetnih materija u zemljištu, 17 ‣‣ procena uticaja poljoprivrede kao rasutog zagađivača na životnu sredinu, 18 ‣‣ primena geografskog informacionog sistema GIS, satelitske navigacije i daljinske detekcije u proučavanju i upravljanju zemljištem, 19 ‣‣ proučavanje i optimizacija mera i metoda za očuvanje organske materije u zemljištu,

197 ‣‣ doprinos rešavanju problema golobalnog zagrevanja kroz očuvanje ugljenika u zemljištu (sekvenstiranje ugljenika), ‣‣ doprinos sistemu geografske oznake porekla višegodišnjih zasada, kao najoptimalnije mere za očuvanje poljoprivrednog zemljišta.

LITERATURA 1. 60 godina u službi poljoprivrede. Naučni institut za ratarstvo i povrtarstvo. Novi Sad, 1998. 2. 75 godina u službi poljoprivrede. Institut za ratarstvo i povrtarstvo. Novi Sad, 2013. 3. www.nsseme.com

198 Laboratory for Soil and Agroecology LaZA, Insitute of Field and Vegetable Crops, Novi Sad

ABSTRACT

Soil is the basis of agriculture, hence the development of soil science has been fostered at the Institute of Field and Vegetable Crops since its establishment 77 years ago. Today the Laboratory for Soil and Agroecology has a modern, well-equipped laboratory, which provides external services in expertise and testing, and performs its research within the scope of national and international projects. The Laboratory is accredited by the Accreditation Body of Serbia, and authorised by the Serbian Ministry of Agriculture and Environmental Protection. Prospective users are offered the following Laboratory services: basic research, expert services, and analyses in all aspects of agroecology: soil, pesticides, fertilizers, plant material, and irrigation water. Within soil analyses, the Laboratory performs examination of physical traits, fertility control, gives recommendations for fertilization, and analyses the content of harmful and dangerous

substances (inorganic and organic pollutants). This complex soil research includes the development SADRŽAJ of pedological maps for specific purposes, monitoring of soil quality, and studies for various uses, 01 such as a multi-annual plantation establishment. The Laboratory makes use of information technology for processing data related to research within GIS (Geographic Information System). The 02 Laboratory is fully equipped for field sampling, and applies highly sofisticated analytical techniques 03 thanks to the modern equipment. The Laboratory uses reference materials for checking accuracy 04 and precision, and regularly attends international interlaboratory comparisons and proficiency tests. Equipment would be meaningless without the staff, so Laboratory employees undergo constant 05 training and specialization. The research team consists of young people with a multidisciplinary 06 approach to problem solving. 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

199 200 Poljoprivredni Fakultet, Univerzitet u Beogradu pripremili: Vesna Radovanović, Ljubomir Životić Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, www.agrif.bg.ac.rs [email protected]

Zemljište je najvažniji, neobnovljiv prirodni resurs. Zemljište čini nezamenljivu pot- poru života svakog ekosistema i predstavlja osnovu za vegetaciju koja se gaji ili kojom se upravlja za potrebe proizvodnje stočne hrane, vlakana, goriva i lekovitih biljaka. Polazeći od toga da je visoko obrazovanje osnov za razvoj društva i njegovog daljeg ekonomskog i kulturnog napretka, osnov za unapređenja ljudskih prava i osnovnih slo- boda, misija Fakulteta jeste da omogući najviše akademske standarde i obezbedi sticanje znanja i veština u skladu sa potrebama društva i projektovanim nacionalnim razvojem.

Institut za zemljište i melioracije je organizaciona celina u okviru Fakulteta sastavlje- SADRŽAJ na od četiri katedre u kojima se odvija nastavni i naučni proces vezan za nauke o zemljištu 01 i mere za popravku zemljišta (hidrotehničke melioracije, agrotehničke melioracije, prime- 02 ne informacionih sistema u poljoprivredi i sl.) sa krajnjim ciljem racionalnog korišćenja zemljišta u procesu proizvodnje zdravstveno bezbedne hrane. 03 Na prvoj sednici novoosnovanog Poljoprivrednog fakulteta, održanoj 19. maja 1920 go- 04 dine među sedmoricom izabranih profesora Fakulteta bila su i dva profesora koja se bave 05 naukama o zemljištu: dr Nikolaj Vasiljev, profesor agrikulturne hemije i dr Aleksandar 06 Stebut, profesor pedologije, proizvodnje i selekcije bilja. Ovi naučnici dali su veliki doprinos osnivanju naučnog kadra u oblasti nauka o zemljštu. 07 Danas se na Institutu za melioracije zemljišta izvode studijski programi osnovnih aka- 08 demskih, diplomskih akademskih studija Melioracije zemljišta, kao i doktorskih studija 09 Poljoprivredne nauke. 10 11 ISTORIJAT INSTITUCIJE 12

Veliki srpski botaničar, lekar i prvi predsednik Srpske kraljevske aka- 13 demije, Josif Pančić (1814-1888), bio je i prvi profesor Nauke o zemljode- 14 liju na Velikoj školi u Beogradu i može se smatrati osnivačem poljopri- 15 vredne nauke. Za osnivanje Poljoprivrednog fakulteta najveće zasluge imao je Sima 16 Lozanić (1847-1935), bio je prvi profesor Agrikulturne hemije i tadašnji 17 rektor Beogradskog univerziteta. 18 Veliku pomoć i razumevanje oko osnivanja Fakulteta, Sima Lozanić je imao od Jovana Žujovića (1856-1939), geologa i petrografa, tadašnjeg 19 ministra prosvete.

201 Odmah po završetku Prvog svetskog rata, na prvoj sednici Univerzitetskog saveta, održanoj 28. marta 1919. godine, rektor je sa- opštio akt Ministarstva prosvete, u kojem je izražena želja da se na Beogradskom univerzitetu otvori - započne sa radom Poljoprivredni fakultet, sa dva odseka: poljoprivrednim i šumarskim. U spomen ovom danu Fakultet obeležava 28. marta - Dan Fakulteta. Priprema za otvaranje i početak rada Poljoprivrednog fakulteta tra- jala je do jeseni 1920. godine, a nastava je počela 5. decembra, uvod- nim govorom prvog dekana, dr Petra Đorđevića, redovnog profesora Specijalne botanike i načelnika Ministarstva šuma i ruda. Fakultet se vremenom formirao u značajnu nastavnu i naučnu instituciju. Godine 1930. Fakultet dobija novi naziv, Poljoprivredno-šumarski fakultet, da bi se 1949. godine izdvojili kao samostalni fakulteti: Šumarski i Poljoprivredni fakultet.

Poljoprivredni fakultet i Univerzitet u Beogradu Poljoprivredni fakultet je u svojoj devedesetpetogodišnjoj istoriji uvek bio aktivno angažovan u svim delatnostima Univerziteta. Oduvek je profesorima i saradnicima Poljoprivrednog fakulteta bila čast i priznanje da budu u Savetu, većima, komisijama, odborima i drugim organima Univerziteta. Fakultet je u tri mandata imao i svoje profesore kao rektore i u šest mandata svoje profesore kao prorektore Univerziteta. Od skromnog početka sa nekoliko nastavnika, tri redovna, jednim vanrednim i tri honorarna, Poljoprivredni fakultet je danas jedna od vodećih visokoškolskih ustanova u ovom delu Evrope, sa preko 500 zaposlenih i permanentim brojem od oko 4.500 studenata.

202 PROSTOR I OPREMA

Nastavni proces se na Fakultetu odvija u dve smene i prema broju studenata na svim nivoima visokoškolskog obrazovanja koji iznosi 3852 i ukupnom prostoru od 22979 m2. Fakultet obezbeđuje amfiteatre, učionice, laboratorije, odnosno druge prostorije za izvođenje nastave, kao i bibliotečki prostor i čitaonicu, u skladu sa potrebama obrazovnog procesa polja tehničko-tehnoloških nauka. Nastava se odvija u 11 amfiteatara, 5 velikih predavaonica, 5 manjih predavaonica, 21 vežbaonici, 86 laboratorija za eksperimentalnu nastavu i 3 informatičko-računarske laboratorije. Fakultet raspo- laže sa 9 prostorija u kojima se održavaju odbrane završnih radova i sednice. Takođe, obezbeđuje prostor za administrativne poslove, i to odgovarajuće kancelarije za potrebe Stručne službe.

Centralna laboratorija Poljoprivrednog fakulteta: CLPF ima sledeće Radne jedinice – laboratorije za: ‣‣ ispitivanje zemljišta; ‣‣ ispitivanje zaštite bilja i prehrambenih proizvoda; ‣‣ mikrobiologiju; SADRŽAJ ‣‣ tehnologiju animalnih proizvoda; ‣‣ tehnologiju biljnih proizvoda; 01 02 Laboratorija za elektronsku mikroskopiju 03 Laboratorija za elektronsku mikroskopiju je posebna radna jedinica, bez svojstva organizacione jedinice. 04 Laboratorija se bavi fundamentalnim i primenjenim istraživanjima, kao i pružanjem ek- 05 spertskih usluga iz oblasti mikrostrukturne i morfološke analize funkcionalnih, strukturnih i bio- 06 loških materijala. 07 Staklenici 08 09 10 11 12 13 14 Staklenici, kao deo fakulteta, predstavljaju poligon za praktičan rad studenata, kako na osnov- 15 nim i master, tako i na specijalističkim i doktorskim studijama. Ukupna površina staklenika iznosi 16 oko 600 m2. Za sve godine postojanja kroz staklenik fakulteta je prošlo mnogo studenata, urađen je veliki 17 broj diplomskih, magistarskih i doktorskih radova. 18 19

203 Ogledno dobro Poljoprivrednog fakulteta “Radmilovac” – laboratorija na otvorenom

ODPF „Radmilovac“ je legat porodice Milana Vukićevića (Zadužbina Jevrosime, Sime i Milana Vukićevića) i predstavlja jedinstveni nacionalni resurs iz više oblasti poljoprivrednih nauka. Raspolaže sa 86 ha koji su pod zasadima voćaka, vinove loze, pod povrtarskim i ratarskim kulturama, a deo površina je u pripremi za podiznje novih zasada.

Voćnjak sa protivgradnom mrežom

Vinski podrum ima namenu da prihvati svu količinu ubranog grožđa, a služi i za spravljanje sortnih vina i jakih pića od voća i grožđa. Za obuku studenata i naučno istraživački rad u okviru Centra za voćarstvo podignute su kolekcije različitih vrsta voćaka sa velikim brojem kako autohotnih, tako i introdukovanih sorata iz evrop- skih i vanevropskih zemalja. Kolekcija vinove loze raspolaže sa preko 870 sorata različite upotrebne vrednosti. Na ODPF „Radmilovac“ nalazi se takođe i kolekcija sejanaca bogata brojnim genotipovima stvorenim selekcionim radom u cilju dobijanja boljih sorata voćaka i vinove loze u pogledu prinosa, kvaliteta voća i grožđa i otpornosti na izazivače bolesti i štetočine. Značajan deo zasada ODPF “Radmilovac” čini banka gena voćaka i vinove loze koja se koristi kao izvor genetičkog materijala za poboljšanje raznih osobina voćaka i vinove loze pri kombinovanju genetskih osnova raspoloživih sorata, biotipova i hibrida u procesu stvaranja novih boljih sorata voćaka i vinove loze. Na ODPF “Radmilovac” stvorene su 23 nove sorte vinove loze (15 stonih i 8 vinskih) i jedna sorta

204 breskve. Priznato je i 8 novih klonova vinove loze, a u postupku priznavanja nalazi se i određen broj novih genotipova trešnje, višnje, kajsije, maline i vinove loze. Takođe, zasnovan je nov pčelinjak, iz- građena je moderna meteorološka stanica, postavljen je plastenik, a podignut je i moderan voćnjak sa protivgradnom mrežom i zalivnim sistemom. U Centru za pčelarstvo obavlja se selekcija i proizvodnja matica domaće medonosne pčele, ali i meda i proizvoda od meda. SADRŽAJ

Centar za ribarstvo i primenjenu hidrobiologiju poseduje: koi šarane različitih boja, šarane div- 01 ljake, ribnjačke šarane, kao i veći broj drugih vrsta toplovodnih riba, vodene kornjače, zmije, žabe, 02 najlepše cvetove vodenih biljaka belog i žutog lokvanja i niz drugih biljnih i životinjskih vrsta. 03 Aktivnosti u nastavi 04 Nastavna delatnost Fakulteta obavlja se u okviru odseka. Sva pitanja nastavne delatnosti odseka 05 razmatra i o njima odlučuje Nastavno-naučno veće (odgovarajućeg) instituta. 06 Na Fakultetu postoje sledeći odseci: 07 1. Odsek za ratarstvo i povrtarstvo; 08 2. Odsek za voćarstvo i vinogradarstvo; 09 3. Odsek za hortikulturu; 4. Odsek za zootehniku; 10 5. Odsek za melioracije zemljišta; 11 6. Odsek za fitomedicinu; 12 7. Odsek za poljoprivrednu tehniku; 13 8. Odsek za prehrambenu tehnologiju; 14 9. Odsek za agroekonomiju. 15 U okviru odseka, a u skladu sa studijskim programima odseka, obrazuju se odgovarajuće grupe 16 studija. Radom odseka rukovodi direktor instituta. 17 18 19

205 Za organizovanje i izvođenje naučno-istraživačkog rada i studija Fakultet ima sledeće institute: 1. Institut za ratarstvo i povrtarstvo; 2. Institut za voćarstvo i vinogradarstvo; 3. Institut za zootehniku; 4. Institut za zemljište i melioracije; 5. Institut za fitomedicinu; 6. Institut za poljoprivrednu tehniku; 7. Institut za prehrambenu tehnologiju i biohemiju; 8. Institut za agroekonomiju. Katedra je osnovna nastavno-naučna jedinica. Katedre su nosioci i organizatori nastavnog, na- učnog i stručnog rada. Fakultet organizuje katedru za jednu užu naučnu oblast ili za više srodnih užih naučnih oblasti, sa ciljem koordiniranja nastavnog i naučnog rada u okviru te oblasti, odnosno tih oblasti na Fakultetu. Fakultet ima sledeće katedre i to pri odseku/institutu:

za ratarstvo i povrtarstvo: 1. Katedra za agrobotaniku; 2. Katedra za agrotehniku i agroekologiju; 3. Katedra za ratarstvo i povrtarstvo; 4. Katedra za genetiku, oplemenjivanje bilja i semenarstvo; 5. Katedra za strane jezike;

za voćarstvo i vinogradarstvo: 6. Katedra za voćarstvo; 7. Katedra za vinogradarstvo;

za zootehniku: 8. Katedra za opšte stočarstvo i oplemenjivanje domaćih i gajenih životinja; 9. Katedra za ishranu domaćih i gajenih životinja; 10. Katedra za odgajivanje i reprodukciju domaćih i gajenih životinja;

za zemljište i melioracije: 11. Katedra za pedologiju i geologiju; 12. Katedra za agrohemiju i fiziologiju biljaka; 13. Katedra za ekološku mikrobiologiju; 14. Katedra za navodnjavanje, odvodnjavanje i konzervaciju zemljišta;

za fitomedicinu: 15. Katedra za fitopatologiju; 16. Katedra za entomologiju i poljoprivrednu zoologiju; 17. Katedra za pesticide;

206 za poljoprivrednu tehniku: 18. Katedra za matematiku i fiziku; 19. Katedra za tehničke nauke; 20. Katedra za mehanizaciju poljoprivrede; za prehrambenu tehnologiju i biohemiju: 21. Katedra za hemiju i biohemiju; 22. Katedra za tehnologiju konzervisanja i vrenja; 23. Katedra za tehnologiju ratarskih proizvoda; 24. Katedra za tehnologiju animalnih proizvoda; 25. Katedra za tehnološku mikrobilogiju; 26. Katedra za upravljanje bezbednošću i kvalitetom hrane; za agroekonomiju: 27. Katedra ekonomike poljoprivrede i tržišta;

28. Katedra za menadžment u agrobiznisu; SADRŽAJ

29. Katedra teorije troškova, računovodstva i finansija; 01 30. Katedra za teorijsku ekonomiju, sociologiju, sociologiju sela i poslovno pravo; 02 31. Katedra za statistiku. 03 04 VIZIJA FAKULTETA 05 Kao najznačajnija ustanova visokog obrazovanja u oblasti poljoprivrede i prehrambene tehnolo- 06 gije Poljoprivredni fakultet ima vodeću ulogu u razvoju obrazovanja i nauke u Srbiji i jugoistočnom regionu Evrope. 07 Osnovna vizija Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu je definisanje svih aspekata razvoja mo- 08 dernog obrazovanja i naučno-istraživačkog rada kompatibilnog sa relevantnim fakultetima u ze- 09 mljama članicama EU. 10 Ova vizija sadrži elemente kontinuiranog održivog poboljšanja obrazovanja na svim nivoima, naučno-istraživačkog i stručnog rada. 11 Dugoročna vizija Fakulteta je ravnopravno učestvovanje u edukaciji i nauci u evropskom 12 prostoru. 13 Takođe, Poljoprivredni fakultet teži dostizanju najviših nivoa izvrsnosti i partnerstva u jedin- 14 stvenom evropskom prostoru visokog obrazovanja i naučnoistraživačkog rada. 15 Orijentacija ka modernim studijskim programima i kvalitetnim studijama stvara uslove za brži 16 rast i razvoj uz realno poimanje potreba za obrazovanjem u karakterističnom okruženju. Veliki broj međunarodnih naučnih projekata i obimna implementacija dobijenih rezultata u privredu stavara 17 dodatnu vrednost i kompetencije učesnika u procesu obrazovanja. 18 19

207 NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI

Naučni rad Fakulteta se ostvaruje kroz osnovna, primenjena i razvojna istraživanja, koja se obavljaju u cilju podizanja kvaliteta nastave, usavršavanja naučnog i nastavnog podmlatka, uvo- đenja studenata u naučni rad, stvaranja materijalnih uslova za rad i razvoj Fakulteta, kao i u cilju razvoja novih tehnologija i proizvoda, novih vrsta, rasa, sorti i dr. Istraživanja u oblasti poljoprivrede i hrane za Fakultet su uvek bila u najdirektnijoj vezi sa razvojem poljoprivrede i prehrambene industrije naše zemlje. Nastavnici, istraživači i saradnici Fakulteta učestvuju u velikom broju kako nacionalnih tako i međunarodnih projekata.

Međunarodni projekti : Institut: Zootehnika Projekat “ZOONE – Zoo technical networking for a sustainable innovation in Adriatic Euroregion”, Adriatic IPA CBC Programme 2007-2013.

Institut: Zemljište i melioracije ADVANCING RESEARCH IN AGRICULTURAL AND FOOD SCIENCES AT FACULTY OF AGRICULTURE, UNIVERSITY OF BELGRADE (AREA).

208 Faculty of Agriculture, University of Belgrade

ABSTRACT

Soils are the most important, non-renewable natural resources. Soils are irreplaceable life support for every ecosystem and they are the foundation for vegetation which is cultivated or managed for animal feed, fibre, fuel and medicinal plants. In view of the fact that the higher education is the base for development of knowledge-based society and its further economic and cultural progress, promoting human rights and fundamental freedoms, the mission of the Faculty is to provide the highest of academic standards and provide the knowledge and skills to meet the needs of society and projected national development. Institute for Soil menagment is an organizational unit, within the Faculty, that is consists of four departments in which teaching takes place, as well as the scientific process related to the soil sciense and measures to repair the soil (drainage and irrigation practices, agro-technical soil reclamation, implementation of information systems in agriculture, etc.) With the ultimate goal of SADRŽAJ rational use of soil in the safe food production. 01 At the first session of the newly established Faculty of Agriculture, held on 19 May 1920. among 02 the seven elected professor of the Faculty were two professors involved in the soil science: Dr. Nikolaj Vasiljev, a professor of agricultural chemistry and Dr Aleksandar Stebut, a professor of soil 03 science, production and selection of plants. These scientists have made a big contribution to the 04 establishment of scientific personnel in the field of soil science. 05 Today, the Institute for Soil menagment perform basic academic study programs, master acade- 06 mic studies and doctoral studies of Agricultural Science. 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

209 210 Poljoprivredni fakultet Novi Sad, Univerzitet u Novom Sadu pripremio: Srđan Šeremešić Univerzitet u Novom Sadu, Poljoprivredni fakultet, Trg Dositeja Obradovića 8, 21000 Novi Sad, polj.uns.ac.rs [email protected]

Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, osnovan je 1954. godine. Školske 2015/16. godine započinje školovanje 62. generacije studenata. Poljoprivredni fakultet je posvećen ostvarenju svoje misije zasnovane na uspešnim rezultatima u obrazovanju i naučno-istraživačkom radu i njihovoj primeni u praksi. Fakultet raspolaže sa 34 akreditovana studijska programa na 3 nivoa studija: Osnovne akademske studije (8 semestara, 240 ESPB), master akademske studije (2 semestra, 60 ESPB), integrisane akademske

studije (12 semestara, 360 ESPB) i doktorske akademske studije (6 semestara, 180 ESPB). SADRŽAJ Orijentacija ka modernim studijskim programima i kvalitetenim studijama stvara uslove 01 za brži rast i razvoj uz realno poimanje potrebe za obrazovanjem u karakterističnom okruženju. Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu ima razvijenu međunarod- 02 nu saradnja sa brojnim institucijama širom sveta koja se zasniva na: razmeni studenata i 03 osoblja, zajedničkim istraživanjima, studijskim programima, publikacijama, itd. Delokrug 04 poslova na Poljoprivrednom fakultetu realizuju sledeće organizacione jedinice: Dekanat, Departmani, Katedre, Laboratorije i Ogledna polja. 05 06 07 ISTORIJAT INSTITUCIJE 08 Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu, na čijim je temeljima kasnije nastao 09 i Univerzitet u Novom Sadu, osnovan je 1954. Godine (Slika 1). Osnivanje Poljoprivrednog fakulteta imalo je značaj ne samo za razvoj poljoprivrede već za ukupni društveni život Novog Sada, 10 Vojvodine, Srbije ali i cele SFRJ. 11 Od osnivanja, 1954. godine Poljoprivredni fakultet je posvećen ostvarenju svoje misije zasno- 12 vane na uspešnim rezultatima u obrazovanju i naučno-istraživačkom radu i njihovoj primeni u 13 praksi. Misija Poljoprivrednog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu je realizacija visokokvalitetnih obrazovnih procesa, razvoj naučnih disciplina i prenos stečenih znanja u privredu i društvo, što se 14 ostvaruje kroz međusobno povezane osnovne grupe delatnosti: visoko obrazovanje, naučno-istraži- 15 vački rad i transfer znanja u privredu odnosno saradnja sa privredom. Pritom, na Poljoprivrednom 16 fakultetu se neprekidno unapređuju obrazovni programi, kvalitet procesa rada i ljudski i materijalni resursi sa težnjom dostizanja najviših standarda. 17 18 19

211 Slika 1. Glavni ulaz Poljoprivredni fakultet Novi Sad

Na taj način Poljoprivredni fakultet obezbeđuje zadovoljenje obrazovnih potreba mladih generacija, naučno-stručnih potreba privrede i materijalnih potreba zaposlenih, te kao deo šireg obra- zovno-naučnog sistema, predstavlja pokretačku snagu razvoja društva, odnosno incijalnu snagu razvoja poljoprivrede. Na ovom fakultetu rade ili su radila poznata profesorska i naučna imena, od kojih su 19 postali članovi Srpske akademije nauka, Vojvođanske akademije nauka i umetnosti i drugih akademija u Evropi i svetu, poput Novice Vučića, Petra Drezgića, Miloja Sarića, Slavka Borojevića, Branke Lazić, Rudolfa Kastorija, Dragana Škorića, i mnogi drugi koji su svojim radom i ostvarenim rezultatima na najbolji način promovisali naš fakultet u regionu, Evropi i svetu.

Aktivnosti u nastavi Poljoprivredni fakultet raspolaže sa 34 akreditovana studijska programa na 3 nivoa studija: Osnovne akademske studije (8 semestara, 240 ESPB), master akademske studije (2 semestra, 60 ESPB), integrisane akademske studije (12 semestara, 360 ESPB) i doktorske akademske studije (6 semestara, 180 ESPB). Za potrebe unapređenja nastave u proteklom periodu su renovirani Amfiteatar i predavaonice (slike 2) čime su stvoreni uslovi za interaktivno praćenje nastave. Školske 2013/14. godine upisana je jubilarna 60. generacija studenata. Osnovne akademske studije se sastoje od 13 studijskih programa, integrisane akademske studije – Veterinarska medicina, master akademske studije imaju 15 studijskih programa sa četiri međuna- rodna studijska programa, a doktorske akademske studije imaju 3 studijska programa akreditovana i na engleskom jeziku.

212 Slika 2. Osavremenjen prostor za nastavu (Amfiteatar)

Od svog osnivanja do danas Poljoprivredni fakultet je završilo 8591 diplomiranih inženjera poljo- SADRŽAJ privrede, 904 magistara nauka, 313 diplomiranih inženjera – Mastera i 702 doktora nauka. 01 02 ORGANIZACIJA I DELATNOST 03 Na Poljoprivredom fakultetu ukupno je zaposlena 381 osoba od kojih je 246 nastavno osoblja i 04 135 nenastavno osoblje. Delokrug poslova na Poljoprivrednom fakultetu realizuju sledeće organizacione jedinice: Dekanat, 8 Departmana, 10 Katedri, Laboratorije i Ogledna polja. 05 06 NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI 07 Fakultet danas raspolaže sa akreditovanim laboratorijama i istraživačkim centrima sa opremom 08 poslednje generacije što je preduslov za ostvarivanje vrhunskih naučnih rezultata, kao i uspeš- 09 nu saradnju sa privredom naročito u programima održive poljoprivrede i kvaliteta hrane (Slika 3). Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu ima razvijenu međunarodnu saradnja sa brojnim 10 institucijama širom sveta koja se zasniva na: razmeni studenata i osoblja, zajedničkim istraživanjima, 11 studijskim programima, publikacijama, itd. U okviru ove saradnje realizovana su ili su u toku 42 među- 12 narodna naučno-istraživačka projekta (TEMPUS, FP7, SEE.ERA-NET, COST, IPA, HERD, TWINNING i dr). Naučne aktivnosti se sprovode i kroz 88 tekućih nacionalnih naučno-istraživačkih projekata. 13 Poljoprivredni fakultet je u okviru Univerziteta u Novom Sadu uključen u Erasmus Mundus 14 program mobilnosti (Basileus V, Sigma Agile, JoinEU-SEE Penta). 15 16 17 18 19

213 Slika 3. Zgrada Departmana za ratarstvo i povrtarstvo

Istraživanja iz oblasti proučavanja zemljišta se sprovode iz sledećih predmeta: Pedologija, Agrohemija, Mikrobiologija, Poljoprivredna tehnika, Navodnjavanja poljoprivrednih useva, Posebnog ratarstva, Osnova biljne proizvodnje i dr.

VIZIJA/PLANOVI ZA DALJI RAZVOJ

Značaj Poljoprivrednog fakulteta ogleda se i u intenzivnoj saradnji sa privredom, ali i u kontinui- ranoj edukaciji, kako stručnjaka u poljoprivredi, tako i opšte javnosti. Prenošenje naučnih saznanja u praksu ima za cilj podizanje nivoa i kvaliteta poljoprivredne proizvodnje, životnog standarda i zaštite životne sredine u uslovima ubrzanog razvoja tržišne privrede. Vizija Poljoprivrednog fakulteta je da, kao ravnopravni partner u jedinstvenom evropskom prostoru visokog obrazovanja i naučno-istraživačkog rada, dostigne najviše nivoe izvrsnosti, odnosno visoko mesto u društvu najboljih. Kao takav, Poljoprivredni fakultet Univerziteta u Novom Sadu već šest de- cenija predstavlja značajan izvor visokokvalifikovanih stručnjaka u zemlji i inostranstvu, koji svojim radom i stučnim znanjima doprinose stvaranju vrhunskih vrednosti i boljeg života savremenog čoveka.

LITERATURA http://polj.uns.ac.rs/

214 Faculty of Agriculture Novi Sad, University of Novi Sad

ABSTRACT

Faculty of Agriculture of the University of Novi Sad, was founded in 1954. In the winter semester 2015/16. Faculty of Agriculture started training of the 62. generation of students. The Faculty of Agriculture is committed to achieving its mission based on the successful results in education and scientific research and their application in practice. The Faculty has 34 accredited study programs at three levels of study: Undergraduate academic studies (8 semesters, 240 ECTS), Master studies (2 semesters, 60 ECTS), integrated studies (12 semesters, 360 ECTS) and doctoral studies (6 semesters, 180 ECTS). Orientation towards modern study programs and a studies quality creates the precondi- tions for faster growth and development with a rational understanding of the need for education in an explicit environment. Faculty of Agriculture has developed international cooperation with numerous institutions around the world which is based on the exchange of students and staff, joint research, courses, publications, etc. The functions of the Faculty of Agriculture is implemented SADRŽAJ throughout the following organizational units: Dean, Departments, Departments, laboratories and experimental fields. 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19

215 216 Univerzitet u Beogradu - Šumarski fakultet pripremili: Snežana Belanović Simić, Milan Knežević, Olivera Košanin, Ratko Kadović Šumarski fakultet, Univerzitet u Beogradu, www.sfb.bg.ac.rs [email protected]

Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu ima tradiciju dugu 95 godine i predstavlja najstariju i najvišu visokoškolsku i naučnu instituciju u Srbiji u oblasti šumarstva, pejzaž- ne arhitekture i hortikulture, ekološkog inženjeringa u zaštiti zemljišnih i vodnih resursa i tehnologija, menadžmenta i projektovanja nameštaja i proizvoda od drveta. Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu ima saradnju sa drugim fakultetima kako Univerziteta u Beogradu tako i sa drugih Univerziteta i Instituta u zemlji i inostranstvu i to iz sledećih oblasti: saradnja u šumarskim naukama i unapređenje kapaciteta edukacije, prakse i istraživanja; umetnosti i dizajna, kao i razvoj lanca mreža zaliha drvne mase i SADRŽAJ nameštaja; proširivanju baza šumarsko-ekoloških podataka za održivo gazdovanje šuma- 01 ma i zaštitu šumskih vrsta; upravljanje rizicima/katastrofama, monitoring i prevencija od 02 prirodnih opasnosti u planinskim i/ili šumskim regionima. 03 Istraživanja na Šumarskom fakultetu sprovode se u okviru integrisanog upravljanja šumama, a rezultati su dostupni u obliku publikovanih radova i izveštaja i baza pohra- 04 njenih podataka iz Nacionalne inventure šuma, tipovima šuma, i podataka o šumskim i 05 degradiranim zemljištima. Rezultati su takođe dostupni u obliku izveštaja o unapređenju 06 proizvodnju semena i sadnog materijala od šumskih biljnih vrsta, endemske-reliktnih, kao i ugroženih biljnih vrsta za pošumljavanje, upravljanje degradiranih ekosistema. Na 07 Šumarskom fakultetu u okviru različitih projekata proučavaju se: šumska zemljišta, urba- 08 na zemljišta i u različitom stepenu degradirana zemljišta. U poslednjih pet godina prouča- 09 vanja iz oblasti nauke o zemljištu su usmerena na: utvrđivanje stanja, stepena zagađenja zemljišta, fizičke i hemijske degradacije zemljišta, kvaliteta zemljišta, učestalost bujičnih 10 poplava, degradacija zemljišta i voda kao posledica globalnih promena. Nastavljena su 11 istraživanja uticaja aerozagađenja na procese acidifikacije zemljišta, ali su se pokrenu- 12 la i istraživanja uticaja matičnog supstrata i biljaka na procese acidifikacije zemljišta. U okviru proučavanja prirodnih resursa, dosadašnja proučavanja zemljišta na Šumarskom 13 fakultetu ukazuju na neophodnost i značaj kompleksnijih proučavanja zemljišta radi re- 14 levantnijih formulacija procesa u ekosistemima, kao i razvijanje i korišćenje modela, dalje 15 razvijanje kvalitetnih baza podataka. 16 17 18 19

217 ISTORIJAT UNIVERZITETA U BEOGRADU - ŠUMARSKOG FAKULTETA

Početak rada Šumarskog fakulteta vezuje se za osnivanje Poljoprivrednog fakulteta u Beogradu 1920. god., na kojem je osnovan Institut za šumarstvo. Rad na Institutu za naučno-šumarska istra- živanja bio je usmeren ka unapređenju šumarske nauke uopšte i proučavanju problema posebno značajnih za praktično šumarstvo. Poljoprivredno - šumarski fakultet je osnovan 1930. godine Zakonom o Univerzitetu, kao jedan od šest Fakulteta Univerziteta u Beogradu. Osnivanjem samostalnog Šumarskog fakulteta 1949. god., nastali su kvalitetni novi, znatno povoljniji uslovi za razvoj naučno-istraživačkog rada, koji se, u prvoj fazi, odvija pretežno u okviru šumarstva i prerade drveta. Od 1956. godine organizovane su studije na dva Odseka: Šumarstvu i Drvnoj industriji. Posle 1960. god., dolazi do intenzivnog razvoja naučno-istraživačkog rada i orga- nizovanja nastave na 5 Odseka i to: šumarstva, mehaničke prerade drveta, hemijske prerade drveta, odsek za ozelenjavanje naselja i odsek za eroziju i bujice. Usvajanjem izmena u Statutu Fakulteta 1966. godine nastavne i naučne aktivnosti su organizovane u okviru 4 Odseka: Odsek za šumarstvo, Odsek za za drvnu industriju, Odsek za Hortikulturu i Odsek za eroziju i melioracije. Potom, sa izmenama Statuta 1988. godine Fakultet obavlja nastavnu i naučno-istraživačku delatnost u okviru sledećih odseka: za šumarstvo, za obradu drveta, za pejzažnu arhitekturu i za zaštitu od erozije. Nastavni programi i naučno - istraživački rad su od formiranja Fakulteta stalno aktuealizovani savremenim dostignućima odgovarajućih naučnih oblasti. Prema Statutu Fakulteta iz 2012. godine i izmenama Statuta 2013. godine nastavne i naučne aktivnosti su organizovane u okviru 4 Odseka: za šumarstvo, tehnologija, menadžmenta i projektovanja nameštaja i proizvoda od drveta, pejzažne arhitekture i hortikulture i ekološkog inženjeringa u zaštiti zemljišnih i vodnih resursa.

ORGANIZACIJA ŠUMARSKOG FAKULTETA I DELATNOST

Prema Statutu, Fakultet u svom sastavu ima sledeće organizacione jedinice: 1. Nastavne organizacione jedinice, koje čine: - odseci; - katedre sa pripadajućim laboratorijama i centrima. 2. Naučno-istraživačke organizacione jedinice, koje čine: - instituti; - centar za nastavno-naučne objekte (CNNO); - sertifikaciona tela, i 3. Stručne službe. Odseci obavljaju nastavnu i naučno-istraživačku delatnost u okviru odgovarajućih struka. Nastavnu organizacionu jedinicu čine: 1. Odsek za šumarstvo sastavljen od 7 katedara 2. Odsek za tehnologiju, menadžment i projektovanje nameštaja i proizvoda od drveta, sastoji se od 6 Katedara 3. Odsek za pejzažnu arhitekturu i hortikulturu čine 3 Katedre i 4. Odsek za ekološki inženjering u zaštiti zemljišnih i vodnih resursa, se sastoji od 3 Katedre. Laboratorije pripadaju Katedrama i na Fakultetu ih ima 28, a među njima su Pedološka laboratorija, i Laboratorija za monitoring kvaliteta zemljišta, a koje služe za potrebe nastave i naučno-istra- živačkog rada na Odseku za šumarstvo, Odesku za pejzažnu arhitekturu i hortikulturu, i Odseku za ekološi inženjering u zaštiti zemljišnih i vodnih resursa.

218 Pedološka istraživanja i Pedološka laboratorija postoje od osnivanja Fakulteta. U okviru ove laboratorije se obavljaju analize standardnih fizičkih i hemijskih svojstava šumskih, urbanih i degradiranih zemljišta. Pored standardnih proučavanja vrše se i proučavanja organske komponente zemljišta. Laboratorija za monitoring kvaliteta zemljišta u saradnji sa Pedološkom laboratorijom obavlja analize intenzivnih proučavanja zemljišta (određivanje sadržaja mikroelemenata i teških metala (Cu, Zn, Pb, Cd, Ni, Cr, Co, Fe, Mn, Ca, Mg, Hg) metodom AAS iz pripremljenih uzoraka. Izuzetno je veliko angažovanje osoblja Pedološke laboratorije i Laboratorije za monitoring kvaliteta zemljišta, ne samo iz nauke o zemljištima već i iz skoro svih profilnih disciplina u šumarstvu, pejzažnoj arhitekturi i ekološkom inženjeringu u zaštiti zemljišnih i vodnih resursa. U jedinici za naučno-istraživačku delatnost se organizuju: realizacija osnovnih, razvojnih i primenjenih istraživanja iz delatnosti Fakulteta, realizacija naučno-istraživačkih i stručnih projekata, pružanje stručne i naučne pomoći preduzećima i drugim pravnim licima, usavršavanje naučnih metoda i tehnika, organizovanje kurseva, seminara i simpozijuma i inovacija znanja, organizovanje studenata za učešće u naučno-istraživačkom radu i ostalo.

Nastavni i naučno-istraživački rad se obavlja i u okviru Centara za nastavno-naučne objekte koji SADRŽAJ čine: Nastavna baza ‘’Goč’’ (šume, šumski rasadnik, pilana, kompleks objekata za pružanje usluga ishrane i smeštaja studenata i učenika); i Nastavna baza ‘’Majdanpečka domena’’ (šume, pilana, 01 šumski rasadnik, objekti za pružanje usluga ishrane i smeštaja studenata i učenika) i Centar za pro- 02 izvodnju ukrasnih biljaka. Pored toga, nastava i naučna istraživanja su organizovana u Arboretumu, 03 rasadniku i Stakleniku. 04 Slika 1. Zaštićeno prirodno područje - Arboretum Šumarskog fakulteta (a), 05 Staklenik (b); Nastavna baza ‘’Goč’’ (c i d) 06 A B 07 08 09 10 11 12 13 C D 14 15 16 17 18 19

219 Nastavna delatnost Fakulteta Šumarski fakultet organizuje celovite akademske studijske programe za tri stepena studija - osnovne i diplomske akademske studije, specijalističke akademske i doktorske studije. Struktura studija na Šumarskom fakulteta u odnosu na Zakon o visokom obrazovanju R Srbije prikazana je u tabeli 1.

Doktor biotehničkih nauka (PhD) ESPB III stepen Doktorske studije 480 Diplomirani inž. šumarstva (MSc) II stepen Diplomske studije 300 Inž. šumarstva (4 godine) (BSc) I stepen Osnovne studije 240

Na sva tri niovoa studija u okviru studijskih programa za Šumarstvo, Pejzažnu arhitekturu i hortikulturu i Ekološkom inženjeringu u zaštiti zemljišnih i vodnih resursa proučava se nauka o zemljištu direktno kroz sledeće predmete: Pedologija, Melioracije zemljišta, Konzervacija zemljišta, Fizika zemljišta, Aerozagađenja i šumska zemljišta, Zemljište i tehnike bioinženjeringa, Rekultivacija jalovišta, Anropogena i tehnogena zemljišta, Degradacija zemljišta i voda i globalne promene, Modeli degradacije zemljišta, Hemija zemljišta i životna sredina, Rekultivacija oštećenih zemljišta u pejzažnoj arhitekturi Degradacija, zaštita, korišćenje i melioracije zemljišta, Bonitiranje i kartiranje zemljišta, Kvalitet, zagađenje i zaštita zemljišta i drugi predmeti gde je zemljište indirektno predmet proučavana.

NAJZNAČAJNIJA OSTVARENA ISTRAŽIVANJA I PROJEKTI

U dosadašnjem naučno-istraživačkom radu, rešavana su brojna pitanja od interesa za nauku i praksu u oblasti šumarstva. Dugoročno platforma naučno-istraživačkog rada Šumarskog fakulteta delimično se bazira na aktuelnim evropskim strategijama i konvencijama, platformi istraživačkih projekata, kao i Nacionalnoj strategiji privrednog razvoja Srbije. Naučno-istraživački rad se odvija u više pravaca, među kojima su organizovanje poslediplom- skih studija i izrada doktorskih disertacija. Tokom dugogodišnjeg rada Fakulteta realizovan je niz veoma značajnih projekata koje finansiraju Ministarstva i privredne organizacije, tako da postignuti rezultati imaju veliki značaj, a naučno-istraživački rad je od pojedinačnog dobio interdisciplinarni i multidisciplinarni karakter. Istraživanja na Šumarskom fakultetu sprovode se u okviru integrisanog upravljanja šumama, a rezultati su dostupni u obliku publikovanih radova i izveštaja i baza pohranjenih podataka iz Nacionalne inventure šuma, tipovima šuma, i podataka o šumskim i degradiranim zemljištima. Rezultati su takođe dostupni u obliku izveštaja o unapređenju proizvodnju semena i sadnog materijala od šumskih biljnih vrsta, endemske-reliktnih, kao i ugroženih biljnih vrsta za pošumljavanje, upravljanje degradiranih ekosistema. Flora Srbije i posebno flore Nacionalnih parkova se izučavaju i objavljuju se u posebnim izdanjima. Naučnim istraživanjima na Šumarskom fakultetu obuhvaćene mnoge istraživačke oblasti, a među njima su: šumski ekosistemi i njihov uticaj na promene u životnoj sredini; zaštita biodiverziteta šuma; promene namene zemljišta u šumarstvo; unapređenje strukture individualnih vlasnika

220 šuma malih poseda, unapređenje snabdevanja drvetom i proizvodima od drveta, drvna biomasa kao resurs održivog razvoja, planiranje, upravljanje i zaštita predela Srbije, planiranje, dizajn i upravljanje urbanim predelima, istraživanja erozionih procesa i održivo upravljanje zemljištem i vodama. U periodu 1978 do 1989. godina na Šumarskom fakultetu su se sprovodila proučavanja poreme- ćaja ekosistema i degradacije životne sredine. Zatim, od 1991 do 2001. godine proučavanja šumskih ekosistema sa aspekta uticaja aerozagađi- vanja na šumske ekosisteme, i značaja šumskih ekosistema za očuvanje osnovnih prirodnih resursa u Srbiji i proučavanje unapređivanja njihovih zaštitnih i regulatornih funkcija. Posle 2001. godine, naučno-istraživački rad karakterišu dve grupe projekata: projekti nacionalnog programa i projekti tehnološkog razvoja. U okviru realizacije nacionalnog razvojnog programa za ekonomski i ekološki značajne šumske ekosisteme prihvaćen je koncept multifunkcionalnog i trajnog (održivog) korišćenja šuma, kao jedino prihvatljiv način. U grupi projekata iz oblasti tehnološkog razvoja, istraživanja su orijentisana na rešavanje aktuelnih problema u gazdovanju šumama, koja treba značajno da doprinesu unapređenju proizvodnje, privrednih efekata i poboljšanja teorijske i materijalne osnove za unapređenje stanja šuma. SADRŽAJ Obnovljen je i ponovo uspostavljen Monitoring zemljišta – Nivo I u okviru Međunarodnog koopera- 01 tivnog programa za šume (ICP Forests) (2003-2004). 02 Od 2003. do 2006. godine, Šumarskom fakultetu je poverena koordinacija i, u velikoj meri, realizacija projekta: ''Održivi razvoj i zaštita šumskih ekosistema - usklađivanje s međunarodnim 03 standardima'', ''Očuvanje i unapređivanje biološke raznovrsnosti šuma u Srbiji'', ''Promena klime i 04 održivi razvoj šumskih ekosistema u Srbiji'', ''Unapređivanje socijalne i kulturne dimenzije održivog 05 upravljanja šuma u Srbiji''. U periodu 2004 - 2009. godina na Šumarskom fakultetu su realizovani projekt iz oblasti proi- 06 zvodnje prirodne hrane i zaštite šumskih područja, zatim proučavanja osnovnih ekoloških i struk- 07 turno-proizvodnih karakteristika tipova šuma nacionalnih parkova, kao i proučavanja iz oblasti 08 kontrole vodne erozije i uređenja bujica u funkciji zaštite vodoprivrednih objekata i kvaliteta voda. 09 Od 2011. godine Šumarski fakultet koordinira i pored 34 drugih institucija učestvuje u realizaciji interdisciplinarnog projekta ‘’Istraživanje klimatskih promena i njihov uticaj na životnu sredinu – 10 praćenje uticaja, adaptacija i ublažavanje’’. 11 Od postanka Fakulteta u naučnim istraživanjima proučavanja zemljišta imaju veliki značaj. 12 U poslednjih pet godina proučavanja iz oblasti nauke o zemljištu su usmerena na: utvrđivanje 13 stanja, stepena zagađenja zemljišta, fizičke i hemijske i hemijske degradacije zemljišta, kvaliteta 14 zemljišta, učestalost bujičnih poplava, degradaciju zemljišta i voda kao posledicu globalnihpromena. Nastavljena su istraživanja uticaja aerozagađenja na procese acidifikacije zemljišta, ali su se pokre- 15 nula i istraživanja uticaja matičnog supstrata i biljaka na procese acidifikacije zemljišta. 16 Pored istraživanja hemijske i fizičke degradacije zemljišta, poseban aspekt imaju proučavanja 17 intenziteta erozije, pre svega vodne. Primena različitih erozionih modela, koji su razvijeni širom sveta, sa ciljem jednostavnijeg kvantifikovanja efekata erozionih procesa je predmet interesovanja 18 na Šumarskom fakultetu koji je intenziviran u poslednjih deset godina. Različit pristup modeliranju 19 erozionih procesa može dovesti do značajno drugačijih rezultata čak i u slučajevima kada se koristi

221 isti erozioni model na indentičnom području. Način implementacije modela, odnosno, upotreba podataka sa različitim rezolucijama ili tačnosti, izvor ulaznih podataka, (ne)pravilna upotreba geo- statističkih modula i drugo, mogu imati ključnu ulogu u tačnosti dobijenih rezultata. Šumarski fakultet Univerziteta u Beogradu ima međunarodnu saradnju i to iz sledećih oblasti: ‣‣ saradnja u šumarskim naukama i unapređenje kapaciteta edukacije, prakse i istraživanja; ‣‣ umetnosti i dizajna, kao i razvoj lanca mreža zaliha drvne mase i nameštaja; ‣‣ proširivanju baza šumarsko-ekoloških podataka za održivo gazdovanje šumama i zaštitu šumskih vrst; ‣‣ upravljanje rizicima/katastrofama, monitoring i prevencija od prirodnih opasnosti u planinskim i/ili šumskim regionima.

BUDUĆA ISTRAŽIVANJA

Osnovna misija Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu predstavlja obrazovanje kvalitetnih, visoko-stručnih, naučnih i istraživačkih kadrova iz oblasti šumarstva, prerade drveta, pejzažne arhitekture i hortikulture i ekološkog inženjeringa u zaštiti zemljišnih i vodnih resursa. Šumarski fakultet je kroz obrazovanje stručnjaka na osnovnim, diplomskim, specijalističkim akademskim i doktorskim studijama, kao i kroz naučna istraživanja i podršku nacionalnoj politici u ovom sektoru, imao i ima presudnu ulogu u razvoju i oblikovanju šumarskog sektora u Srbiji u poslednjem veku. Fakultet je aktivni učesnik i lider u obrazovanju i istraživanjima u oblasti resursa životne sredine, a sa orijentacijom ka održivom upravljanju, predstavlja instituciju neophodnu svakoj zemlji i njenim naporima da definiše i očuva svoje prirodne resurse. U okviru proučavanja prirodnih resursa, dosadašnja proučavanja zemljišta na Šumarskom fakultetu ukazuju na neophodnost i značaj kompleksnijih proučavanja zemljišta radi relevantnijih formulacija procesa u ekosistemima, kao i razvijanje i korišćenje modela u smislu predikcije. Takođe, neophodna je permanentna dopuna kvalitetnih baza podataka u dugim vremenskim serijama. U većini strategija Evropske unije o zaštiti zemljišta kao osnovna tema se nameće identifikacija oblasti ugroženih erozionim procesima, i zahvaćenim drugim oblicima degradacije zemljišta. Zbog upotrebe različitih metoda u Evropi nameće se potreba za harmonizacijom i standardizacijom metoda. Poređenje i usklađivanje između različitih prostorno i vremenski orijentisanih modela je veliki izazov u istraživanju degradacije zemljišta, pre svega erozionih procesa. Potrebna su dalja istraži- vanja da se obezbedi dobar put ka poboljšanju metodologija u predviđanju erozionih procesa, jer je erozija zemljišta složen proces direktno i indirektno povezan i sa drugim oblicima degradacije zemljišta (hemijskom i fizičkom).

LITERATURA

1. http://www.sfb.bg.ac.rs/ 2. (1990): Sedamdest godina rada Šumarskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Monografija, urednik Jović, D., Šumarski fakultet, 340 str. 3. (2009): Vodič kroz studijske programe, Univerzitet u Beogradu Šumarski fakultet, 67 str.

222 Faculty of Forestry - University of Belgrade

ABSTRACT

Faculty of Forestry, University of Belgrade has a tradition of 95 years and it is the oldest and highest educational and scientific institution in the field of forestry, technology, management and design of furniture and wood products, landscape architecture and horticulture and ecological engineering in the protection of soil and water resources in Serbia. The co-operation with most of the neighbouring countries, in this sense, has an excellent tradition, in the following areas: cooperation in forestry sciences and improving the capacity of education, practice and research; art and design, as well as the development chain network inventory of timber and furniture; expanding the base forestry ecological data for sustainable forest management and protection of forest species; risk management / disaster monitoring and prevention of natural hazards in mountainous and / or forested regions. The scientific research at Faculty of Forestry is carried out within an integrated forest management, and these results are available in the form of published papers and reports and databases of SADRŽAJ the National Forest Inventory, forest types, and data on forest and degraded soils. The results are also available in the form of a reports of improving the production of seeds and planting material of 01 forest plant species, endemic-relict and endangered plant species for reforestation, management of 02 degraded ecosystems. At the Faculty of Forestry within of various projects are studied: forest soil, urban soil, and differente type of degraded soils. 03 In the last five years scientific research activities in the field of soil science were focused to the 04 following groups: determining the state of soil and the level of pollution of soil, physical and che- 05 mical degradation of soil, soil quality, the frequency of torrential flooding, degradation of soil and 06 water as a result of global changes. Also, the studies of influence of the air pollution on the process of soil acidification are continued, with perspective of future research of the impact of parent ma- 07 terial and plants on soil acidification. 08 During the past period, scientific research of natural recourses with focus on research of soil 09 indicated the necessity and importance of complex study of the soil for the formulation of relevant 10 processes in ecosystems, as well as developing and using models, and the further development of high-quality databases. 11 12 13 14 15 16 17 18 19

223 Zemljište je neobnovljiv prirodni resurs. Njegove višestruke uloge ključne su za opstanak života na planeti. Zbog sve većih zahteva i pritisaka koje bi zemljište trebalo da ispuni i podnese, doneta je ova:

DEKLARACIJA O ZEMLJIŠTU

Svoje profesionalne i društvene aktivnosti usmeravaćemo ka održivom korišćenju zemljišta i zalagaćemo se za:

‣‣ Dugoročnu strategiju i planski pristup u cilju očuvanja kvantiteta i kvaliteta zemljišta, uz harmonizaciju svih njegovih ekoloških, ekonomskih i socijalnih uloga; ‣‣ Integrisanu zaštitu zemljišta u institucionalnim okvirima, kroz horizontalno i vertikalno povezivanje svih učesnika koji proučavaju, upravljaju zemljištem i koriste zemljište; ‣‣ Primenu naučnih otkrića i tehnoloških dostignuća koja doprinose: očuvanju kvaliteta zemljišta, zaštiti zemljišta od svih vidova njegove degradacije, očuvanju biodiverziteta, smanjenju erozije zemljišta, očuvanju organske materije u zemljištu, ograničavanju zauzimanja plodnog zemljišta, jačanju kapaciteta za adaptaciju na klimatske promene i druge ekstremne klimatske uslove i nepogode; ‣‣ Uspostavljanje monitoringa zemljišta i redovnog praćenja indikatora kvaliteta zemljišta; ‣‣ Primenu svih raspoloživih preventivnih mera koje će sprečiti zagađenje i degradaciju zemljišta prirodnim ili antropogenim procesima, kao i primenu mera za sanaciju, remedijaciju i rekultivaciju degradiranih zemljišnih površina;

Svoja znanja i iskustva ćemo nesebično deliti, ističući multidisciplinarni pristup u održivom korišćenju zemljišta. Svoje aktivnosti usmeravaćemo ka obrazovanju budućih generacija i podizanju javne svesti o višestrukim ulogama zemljišta za dobrobit društva.

Pozivamo sve ljude da savešću i znanjem pomognu da zemljište, koje nam je dom i koje nas hrani, sačuvamo za one koje na njemu ostavljamo!

U Novom Sadu, 10.09.2015. Soil is an unrenewable natural resource. Its multiple roles are a key factor for survival of life on the planet. Due to ever growing demands and pressures on the soil, we adopt this:

DECLARATION ON SOIL

Our professional and social activities shall be directed towards sustainable soil use and we shall support the following:

‣‣ Long-term strategy and planned approach aimed at preservation of soil quantity and quality with harmonization of all its environmental, economic and social roles; ‣‣ Integrated soil protection within institutions, through horizontal and vertical affiliation of all persons who study, manage and use soil; ‣‣ Application of scientific and technological achievements that contribute towards: preservation of soil quality, soil protection from all aspects of its degradation, preservation of biodiversity, decrease of soil erosion, preservation of organic matter in the soil, limiting the reduction of fertile soil, strengthening the capacities for adaptation to climatic changes and other extreme climatic conditions and disasters; ‣‣ Establishment of soil monitoring system and regular monitoring of soil quality indicators; ‣‣ Implementation of all available preventive measures to avoid soil pollution and degradation induced by natural or anthropogenic processes, and implementation of measures to promote recovery, remediation and reclamation of degraded soils;

We shall generously share our knowledge and experience, emphasizing multidisciplinary approach in sustainable soil use. We shall direct our activities towards education of the future generations and raising public awareness on multiple roles of soil for the benefit of the society.

We appeal to all the people to use their conscience and knowledge to help save the soil, which is our home and food provider, for the ones left on it!

Adopted and signed in Novi Sad on 10 September 2015 Posebno zahvaljujemo sponzorima skupa na donaciji i podršci čime su pružili izuzetan doprinos ovom događaju, a samim tim i promociji značaja očuvanja zemljišta tokom trajanja Međunarodne godine zemljišta 2015., ali i u svim godinama pred nama.

SPONZORI SKUPA Institut za ratarstvo i povrtarstvo www.nsseme.com

UNEP United Nations Enviroment Programme www.unep.org

MK Agrariculture www.mkgroup.rs

Delta Agrar www.deltaagrar.rs

Victoria Group www.victorialogistic.rs

Pokrajinski sekretarijat za nauku i tehnološki razvoj www.apv-nauka.ns.ac.rs

GIZ Nemačka saradnja Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ) GmbH Strengthening Municipal Land Management in Serbia www.giz.de

Proanalytica d.o.o. www.proanalytica.com

Brem Group d.o.o. www.bremgroup.com

Alfa Genetics d.o.o. www.alfagenetics.rs

AGRO – FertiCrop d.o.o. www.agro-ferticrop.rs

Timac Agro Balkans d.o.o. www.rs.timacagro.com

Megra d.o.o. www.megra.rs

Hidrozavod DTD www.hidrozavoddtd.rs

Univerzitet EDUCONS www.educons.edu.rs

D.O.O. Laboratorija www.labns.com PROANALYTICA obeležava petnaest godina rada na tržištu laboratorijskog potrošnog materijala i opreme za potrebe svih tipova hemijskih, mikrobioloških, fizičko - hemijskih i procesnih laboratorija na području Srbije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine. PROANALYTICA je ekskluzivni zastupnik poznatih svetskih proizvođača, sa preko deset hiljada artikala, iz sledećih oblasti:

PRIPREMA UZORAKA I ANALITIČKI INSTRUMENTI MILESTONE, Italija – sistemi za mikrotalasnu pripremu uzoraka (digestija i ekstrakcija) ELEMENTAR, Nemačka – TOC/TN analajzeri, sistemi za brzu (10 minuta od vaganja do rezultata), elementalnu analizu azota (proteina), sumpora, vodonika, kiseonika, ugljenika, i to u najširem spektru čvrstih i tečnih uzoraka - iz oblasti prehrambene i hemijske industrije; laboratorija za kontrolu životne sredine (uzorci vode, zemljišta, biljnog materijala...) TE INSTRUMENTS, Holandija – sistemi za određivanje adsorbujućih i ukupnih halogenida (AOX/ TOX), u uzorcima čiste, otpadne, sirove vode, zemljišta.... OPSIS Liquid LINE, Švedska – Instrumenti za određivanje proteina, masti i vlakana metodama Kjeldahl i Soxhlet MODERN WATER, Velika Britanija – terenski, laboratorijski i procesni uređaji za analizu hemijske i biološke zagađenosti voda, kao i njene ukupne toksičnosti

LABORATORIJSKA OPREMA, DIGESTORI, SIGURNOSNI ORMANI I LABORATORIJSKI NAMEŠTAJ SYSTEC, Nemačka – prolazni i klasični autoklavi i mediapreparatori koji zadovoljavaju najviše svetske standarde za sudove pod pritiskom; razlivači podloga TELSTAR , Španija – laminarne komore, komore za rad sa antibioticima, izolatori, liofilizatori POL-EKO, Poljska – laboratorijska oprema za termostatiranje OMNILAB, Nemačka –laboratorijska oprema i potrošni materijal KÖTTERMANN, Nemačka – laboratorijski nameštaj ASECOS, Nemačka - ormani za skladištenje zapaljivih i opasnih hemikalija, baza, kiselina, cilindara za gasove ... FRIATEK – sistemi za neutralizaciju otpadnih voda i isparenja u laboratorijama i pogonima MACHEREY-NAGEL, Nemačka – uređaji za kvantitativnu brzu spektrofotometrijsku analitiku voda i proizvoda prehrambene industrije; semikvantitativna određivanja parametara u vodama, namirnicama, zemljištu - indikatori i rapid testovi; filter-papiri, hromatografski pribor i potrošni materijal

228 LABORATORIJSKE HEMIKALIJE, REAGENSI I TESTOVI, STANDARDI I LABORATORIJSKI POTROŠNI MATERIJAL PANREAC/APPLICHEM, Španija/Nemačka - hemikalije visoke čistoće za sve instrumentalne tehnike, analitički reagensi i hemikalije za laboratoriju ACS i p.a. kvaliteta, mikrobiološke podloge, hemikalije Ph i FCC kvaliteta, hemikalije za sinteze LACHNER, Češka- pro analysi hemikalije za široku upotrebu ALFA AESAR, Nemačka – specifične hemikalije , standardi, kompleksi i soli bazirane na ultračistim metalima LGC PROMOCHEM, Velika Britanija - standardi, referentni materijali, rastvarači visoke čistoće

SAKUPLJANJE I TRANSPORT OPASNOG I NEOPASNOG OTPADA Kao nosilac integralne dozvole za sakupljanje i transport opasnog i neopasnog otpada na teritoriji Republike Srbije, uz pomoć obučenog i stručnog osoblja, PROANALYTICA rešava vaše probleme sa opasnim ambalažnim i hemijskim istorijskim otpadom.

PROANALYTICA raspolaže poslovnim, magacinskim i proizvodnim prostorom u Beogradu, voznim parkom od 20 vozila, najsavremenijom informatičkom i komunikacionom opremom, kao i izvanrednim lagerom laboratorijskih hemikalija. Iznad svega, ističemo sjajan tim od 30 zaposlenih (savetnici za hemikalije, tehničari i menadžeri za upravljanje medicinskim otpadom, lica obučena za montažu i održavanje opreme u Ex izvedbi, ADR vozači, serviseri obučeni u fabrikama proizvođača...), koji svojim znanjem, angažmanom i energijom, izdvajaju naše preduzeće i čine ga najkvalitetnijim dobavljačem u oblasti laboratorijskog snabdevanja. DOĐITE DA SE UPOZNAMO

Proanalytica d.o.o. Bulevar umetnosti 27, 11000 Beograd, Srbija Telefon: +381 (0)11 313 05 42 Fax: +381 (0)11 313 05 42 [email protected] OHSAS 18001:2008 ISO 9001:2008 ISO 14001:2008

229