Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz RUCIANE NIDA (218)

Warszawa 2011 Autorzy: Joanna Szyborska-Kaszycka*, Izabela Bojakowska*, Aleksandra Dusza-Dobek*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny Planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny Planszy B: Olimpia Kozłowska* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…

Spis treści I. Wstę p – J. Szyborska-Kaszycka ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – J. Szyborska-Kaszycka ...... 4 III. Budowa geologiczna – A. Dusza-Dobek ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin – J. Szyborska-Kaszycka ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – J. Szyborska-Kaszycka ...... 10 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – A. Dusza-Dobek...... 10 VII. Warunki wodne – J. Szyborska-Kaszycka...... 11 1. Wody powierzchniowe...... 11 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska ...... 17 1. Gleby – P. Kwecko ...... 17 2. Osady – I. Bojakowska ...... 19 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 23 IX. Składowanie odpadów – J. Król ...... 25 X. Warunki podłoŜa budowlanego – A. Dusza-Dobek ...... 26 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Dusza-Dobek ...... 27 XII. Zabytki kultury – J. Szyborska-Kaszycka ...... 35 XIII. Podsumowanie – J. Szyborska-Kaszycka, A. Dusza-Dobek, J. Król...... 39 XIV. Literatura ...... 40

I. Wstęp

Arkusz Ruciane-Nida Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 wraz z tekstem objaśniającym wykonany został w Zakładzie Geologii Środowiskowej Państwowego Instytutu Geologicznego-Państwowego Instytutu Badawczego oraz w Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w roku 2011. Przy opracowaniu autorzy wykorzystali Mapę geologiczno- gospodarczą Polski w skali 1:50 000, arkusz Ruciane-Nida (Paulo, 2006). Mapa została sporządzona na podkładzie topograficznym w układzie „1942” zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” wydaną przez Państwowy Instytut Geologiczny (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, plansza B zawiera warstwę informacyjną „Za- groŜenia powierzchni ziemi” opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki pod- łoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytki kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne przy wskazywaniu optymalnych kierun- ków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i jednostek administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju regionów, projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, wojewódzkich, powiato- wych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami, a takŜe w opracowaniach ekofizjograficznych.

3 Mapa moŜe równieŜ odegrać duŜą rolę w kształtowaniu proekologicznych postaw spo- łeczności lokalnych i stanowić istotny czynnik edukacyjny w szkołach na wszystkich szcze- blach nauczania. Do opracowania niniejszej mapy wykorzystano materiały znajdujące się w Centralnym Archiwum Geologicznym PIG-PIB, Banku HYDRO, Narodowym Instytucie Dziedzictwa, urzędach gmin Ruciane-Nida i Pisz oraz Dyrekcji Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Ze- brane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym latem 2011 roku. Mapa przygotowana jest w wersji cyfrowej, jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP).

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Ruciane-Nida jest ograniczony współrzędnymi 21°30’ i 21°45’ długości geograficznej wschodniej oraz 53°30’ i 53°40’ szerokości geograficznej północnej. Admini- stracyjnie naleŜy do województwa warmińsko-mazurskiego, powiatu piskiego i zajmuje tereny gmin Pisz i Ruciane-Nida. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski arkusz jest połoŜony w makroregionie Pojezierze Mazurskie będące częścią podprowincji Pojezierze Wschodniobałtyckie (Kondracki, 2009). W znaczącej większości naleŜy do mezoregionu Równina Mazurska, jedynie północno-zachodni skraj jest częścią Krainy Wielkich Jezior Mazurskich (fig. 1). Rów- ninę Mazurską zajmują rozległe sandry powstałe na przedpolu moren fazy poznańskiej zlodowacenia wisły. Dominującymi formami geomorfologicznymi w obrębie arkusza są erozyjno-akumu- lacyjne poziomy wodnolodowcowe tworzące równinę sandrową oraz system głębokich rynien zajętych przez jeziora: Bełdany, Guzianka Wielka i Mała, Nidzkie, Wiartel, Przylasek, Jego- cin i Jegocinek. W sąsiedztwie Rucianego-Nidy oraz koło Zamordeji i Wiartla powstało wiele kemów, z których część jest widoczna na powierzchni terenu jako wyspy na Jeziorze Nidz- kim. Niewielki fragment powierzchni arkusza, zajmujący jego północno-zachodni skraj nale- Ŝy do wysoczyzny morenowej. NajwyŜej połoŜony punkt (141,7 m n.p.m.) znajduje się na wschód od jeziora Guzianka Mała, najniŜej usytuowana jest powierzchnia jeziora Bełdany (115,7 m n.p.m.)

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Ruciane-Nida na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2009)

1 – granice prowincji, 2 – granice podprowincji, 3 – granice mezoregionów, 4 – jeziora Prowincja NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.82 – Pojezierze Mrągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazur- skich, 842.86 – Pojezierze Ełckie, 842.87 – Równina Mazurska. Podprowincja Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, mezoregion Niziny Północnopodlaskiej: 843.31 – Wysoczyzna Kolneńska Prowincja NiŜ Środkowoeuropejski, prowincja Nizinyśrodkowopolskie, mezoregion Niziny Północnomazowieckiej: 318.65 – Równina Kurpiowska

Pod względem klimatycznym obszar gminy leŜy w północnej części środkowomazur- skiego regionu klimatycznego, charakteryzującego się duŜą zmiennością częstości występo- wania poszczególnych typów pogody. NajwyŜsze średnie temperatury odnotowywane są w lipcu (średnia miesięczna temperatura wynosi 17,4°). Najzimniejszy jest styczeń ze średnią temperaturą -4,5°. Obszar całych Mazur jest strefą stałego ścierania się mas powietrza atlan- tyckiego i kontynentalnego. Stąd teŜ, w zaleŜności od dominacji jednej z nich, pojawiają się tu bądź mroźne i słoneczne, bądź ciepłe i deszczowe zimy lub gorące i suche lata na przemian z chłodnymi i wilgotnymi. Wyniesienie nad poziom morza, duŜe nagromadzenie otwartych zbiorników wodnych, a takŜe terenów podmokłych powoduje, Ŝe poszczególne pory roku

5 wkraczają tu w innych terminach, niŜ w pozostałych regionach kraju. Wpływ wód powierzchniowych zaznacza się takŜe w wilgotności powietrza. Średnia roczna suma opadów wynosi 450–500 mm. Wiatry często wieją z duŜą prędkością, średnia wynosi około 5 m/s (Strategia…, 2008). Długość okresu wegetacyjnego wynosi około 109–200 dni. Gospodarka na omawianym terenie ma charakter leśny, podrzędnie rolny. Lasy zajmują większą część obszaru arkusza. Całość terenu naleŜy do Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Mazurskie powstałego w 2002 roku i obejmującego Puszczę Piską. Bardzo waŜną gałę- zią gospodarki, a podstawową w sezonie letnim, jest obsługa ruchu turystycznego. Przez obszar arkusza przebiega szereg szlaków turystycznych – pieszych, rowerowych i kajakowych. Największą miejscowością na omawianym terenie jest Ruciane-Nida liczące około 4700 mieszkańców. Początki istnienia samych miejscowości Nida i Ruciane sięgają XVII wieku. Nida została załoŜona w roku 1699 na miejscu dawnej wioski rybackiej oraz młyna połoŜo- nego nad rzeką Nidką. Natomiast w okolicach Rucianego juŜ w XIV wieku działały hamernie (kuźnice), smolarnie, wypalano równieŜ węgiel drzewny. Miejscowość istniała jako osada w XVIII wieku. W pierwszej połowie XIX wieku znajdowała się tu leśniczówka i niewielka osada leśna. Aktualnie na obszarze arkusza Ruciane-Nida nie mamy do czynienia z działalnością przemysłową na większą skalę. W przeszłości działały tu Zakłady Płyt Pilśniowych i Wióro- wych. Powstanie zakładu spowodowało szybki rozwój Nidy oraz Rucianego i w głównej mie- rze przyczyniło się do połączenia obu miejscowości i utworzenia miasta Ruciane-Nida co nastąpiło 1 stycznia 1966 roku, kiedy to po wielu staraniach nadano Rucianemu i Nidzie prawa miejskie. W 1973 roku, w związku z nowym podziałem administracyjnym kraju, utworzono w ramach powiatu piskiego gminę Ruciane-Nida (http://www.ruciane-nida.org). Na terenie Rucianego funkcjonuje oddana w 2002 roku miejska oczyszczalni ścieków z podwyŜszonym usuwaniem biogenów. Jest to obiekt funkcjonujący w systemie mechaniczno-biologiczno-chemicznym. Wydajność oczyszczalni, określona pozwoleniem wodno-praw- nym wynosi 2 300 m3/dobę. Inne obiekty tego typu znajdują się przy Ośrodku Wypoczynko- wym „ElektromontaŜ” w Karwicy, w byłym Ośrodku Wypoczynkowym „Transmlecz” w KrzyŜach (obie mechaniczno-biologiczne) oraz w kilku ośrodkach wypoczynkowych w Rucianem-Nidzie. Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa nr 58 Olsztynek–Szczuczyn, droga wo- jewódzka nr 610 Piecki–Ruciane-Nida oraz drogi powiatowe i gminne. Linia kolejowa łączy Ruciane-Nidę z Ełkiem i Olsztynem.

6 III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru objętego arkuszem Ruciane-Nida przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Ruciane-Nida wraz z objaśnieniami (Kozłowska, Kozłowski, 1992, 1996). Obszar arkusza Ruciane-Nida jest połoŜony w obrębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej, na obszarze wyniesienia mazursko-suwalskiego. Utwory krystaliczne występują tu na głębokości około 1200 m p.p.t. (Stupnicka, 2007). Najstarszymi osadami rozpoznanymi wierceniami są tu osady oligocenu (paleogen), miocenu i pliocenu (neogen). Są to morskie osady piaszczyste, iły i mułki z drobnymi prze- warstwieniami węgla brunatnego oraz iły z wtrąceniami substancji organicznej bądź iły wę- gliste. Powierzchnia stropowa utworów paleogenu i neogenu jest nierówna, miejscami glaci- tektoniczne zaburzona, pochylona nieznacznie na południowy wschód. Zarysowuje się w niej szeroka bruzda w środkowej części arkusza o głębokości około 50 m, przebiegająca w kie- runku NE-SW. Cały obszar arkusza Ruciane-Nida pokryty jest warstwą osadów czwartorzędowych o miąŜszości od 120 do 188 m. Osady najstarszego zlodowacenia zostały stwierdzone w otworach wiertniczych w Sze- rokim Borze, Rucianem-Nidzie i Lipie. Obejmują dwa kompleksy glin zwałowych (osiągają- ce do 52 m miąŜszość), piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz mułki i iły zastoiskowe. W okresie interglacjalnym, w zbiorniku jeziornym, którego obecność została stwierdzo- na w rdzeniu wiertniczym z Szerokiego Boru, nagromadziły się osady o miąŜszości ponad 20 m. W spągu są to piaski ze Ŝwirami i głazami. Pozostałą część profilu tworzą mułki piaszczyste i ilaste. Podczas zlodowaceń południowopolskich na obszarze arkusza powstały dwa poziomy glin zwałowych, poprzedzające je osady zastoiskowe (piaski, mułki, iły) oraz piaski wodnolodowcowe. Gliny zaliczono do zlodowacenia Sanu i Wilgi1. Osady kolejnego okresu interglacjalnego nawiercono w Anuszewie (w południowo- wschodniej części arkusza). Jest to monotonny kompleks osadów jeziornych zbudowany z piasków, mułków i iłów osiągający niemal 90 m miąŜszości. W profilu sporadycznie wystę- puje bruk rezydualny. Na obszarze arkusza występują trzy poziomy glin zwałowych zlodowaceń środkowo- polskich oraz rozdzielające je osady wodnolodowcowe i zastoiskowe. Cały kompleks osadów

1 W polskiej literaturze geologicznej stosowana bywa takŜe pisownia: zlodowacenie sanu, wilgi, wisły itp.

7 ma miąŜszość od 60 do 80 m. Gliny zwałowe zostały zaliczone do zlodowacenia Odry i dwóch stadiałów zlodowacenia Warty (dolnego i górnego). Osady stadiału górnego są najstarszymi osadami odsłaniającymi się na powierzchni arkusza. Są to piaski, iły i mułki zastoiskowe widoczne w krawędzi rynny Jeziora Nidzkiego w okolicy Rucianego-Nidy oraz niewielkie odsłonięcia glin zwałowych widoczne na północ od miasta, w rejonie Dybówki. Osady najmłodszego interglacjału (eemskiego) znane są jedynie z dwóch profili otwo- rów wiertniczych w Rucianem-Nidzie i w Szerokim Borze. Są to rzeczne piaski drobnoziarni- ste z domieszką piasków średnio- i gruboziarnistych. świrek w niewielkich ilościach wystę- puje sporadycznie. Większość powierzchni arkusza pokrywa kompleks osadów zlodowacenia północnopol- skiego. Budują go osady o zróŜnicowanej miąŜszości, które zostały zaliczone do trzech faz (leszczyńskiej, poznańskiej i pomorskiej) stadiału górnego (leszczyńsko-pomorskiego) zlodowacenia. Osady fazy leszczyńskiej zostały w znacznym stopniu zniszczone i odsłaniają się jedynie w kilku miejscach na powierzchni arkusza. Piaski i mułki zastoiskowe widoczne są w ryn- nie Jeziora Nidzkiego w rejonie Rucianego-Nidy. Młodsze piaski wodnolodowcowe zacho- wały się jedynie w wierceniach na południe od Wiartla. Niewielki płat glin zwałowych fazy leszczyńskiej odsłania się w rejonie Lisiczyna (o miąŜszości 2,3 m) oraz na brzegu Jeziora Nidzkiego. Na północ i południe od jeziora Guzianka Wielka powstały moreny martwego lodu pozostawiając osady piaszczyste ze Ŝwirami i głazikami o miąŜszości ponad 4 m. Piaski i mułki kemów występują dość licznie na powierzchni arkusza. Ich zazwyczaj niewielkie od- słonięcia widoczne są na brzegach Jeziora Nidzkiego, (na którym budują równieŜ niektóre wyspy) oraz jeziora Wiartel i Jegocinek. Osady fazy poznańskiej reprezentowane są przez gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry z głazami moren czołowych. Odsłaniają się jedynie w północno-zachodniej części arkusza, w rejonie wsi Osiniak-Piotrowo. Najpospoliciej występującym osadem na powierzchni arkusza są piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Zaznaczają one trzy poziomy odpływu wód lodowcowych fazy pomorskiej (poziomy sandrowe) (fig. 2). Poziom pierwszy występuje na wschód od jeziora Guzianka Wielka i w rejonie Lisiczyna. Utworzony jest on z piasków drobnoziarnistych o miąŜszości 1–4,2 m. Poziom drugi pokrywa północną i środkową część arkusza. Cechuje go urozmaicona powierzchnia, co wyraŜa się deniwelacjami dochodzącymi do 17 m. MiąŜszość tych osadów wynosi 2–6 m, a wyjątkowo 10 m. Piaski poziomu trzeciego mają średnią miąŜszość 5–10 m i pokrywają głównie południową część omawianego obszaru.

8 Pm

granica zasięgu zlodowaceń

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Ruciane-Nida na tle mapy geologicznej regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorzęd: Holocen: 1 – piaski, mułki, iły jeziorne, 3 – piaski Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły Plejstocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwa- łowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Pm – zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły, Wi – zasięg zlodowacenia Wisły Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000

Pod koniec plejstocenu i na początku holocenu między Karwicą, Turoślą i Hejdykiem utworzyły się pola piasków przewianych, nieregularne wydmy oraz kilka form wydm parabo- licznych. Wysokość wydm nie przekracza 13 m wysokości względnej. Kompleks najmłodszych osadów czwartorzędowych tworzą namuły piaszczyste i torfia- ste wypełniające obniŜenia w poziomach sandrowych oraz torfy. DuŜe torfowiska usytuowa- ne są głównie we wschodniej i południowej części arkusza, a zwłaszcza wokół jeziora Pogu-

9 bie Wielkie. W środkowej części arkusza torfy wypełniają wydłuŜone zagłębienia rynnowe. MiąŜszość torfów wynosi przewaŜnie 2–3 m. Pod torfami w obniŜeniach oraz rynnach sub- glacjalnych stwierdzono obecność gytii.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Ruciane-Nida nie ma aktualnie udokumentowanych złóŜ kopalin.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Ruciane-Nida nie prowadzi się eksploatacji kopalin. W przeszłości, w latach 80. w kilku miejscach (koło Rucianego-Nidy, KrzyŜy i Karwicy) prowadzona była niekoncesjonowana eksploatacja kruszywa na potrzeby lokalne (Inwentary- zacja…, 1987). Istniejące na terenie Puszczy Piskiej nagromadzenia rudy darniowej były eksploatowane i przetwarzane juŜ w czasach panowania na tych ziemiach Zakonu KrzyŜackiego. Rudę eks- ploatowaną metodą odkrywkową przetapiano w dołach, a później w dymarkach. Otrzymywa- ne Ŝelazo wykorzystywano w hamerniach (kuźnicach). W szesnastym wieku takie zakłady istniały w Jaśkowie, Wiartlu i Karwicy. Produkowano w nich drobne przedmioty – lemiesze, podkowy, ruszty. Przestały istnieć w dziewiętnastym wieku, po wybudowaniu huty w pobli- skim Wądołku (arkusz Kolno) (http://ruciane-nida.org).

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze arkusza Ruciane-Nida jedyne perspektywy występowania kopalin moŜna wiązać z holoceńskimi torfami i utworami piaszczystymi zlodowacenia północnopolskiego.

W latach 1962–1969 udokumentowano w kategorii C2 siedem złóŜ torfu o zasobach od 0,6 do ponad 16 mln m3 (Kozłowska, Kozłowski, 1996), które zlokalizowane są w miejscach: Ru- ciane, KrzyŜe, Szeroki Bór, Wiartel Mały, Karwik, Jaśkowo-Zamordeje i Pugubie (Kulik). Według późniejszej weryfikacji złóŜ i wystąpień torfu (Kociszewska-Musiał i in., 1965; OstrzyŜek, Dembek, 1996) złoŜa te nie zostały zaliczone do potencjalnej bazy zasobowej, gdyŜ występują na terenie kompleksu leśnego Puszczy Piskiej, na obszarach objętych ochroną rezerwatową, siecią Natura2000, bądź obszarach chronionego krajobrazu. Większość z nich jest teŜ zbyt mała do wykorzystania, zajmuje poniŜej 5 ha powierzchni. Utwory lodowcowe i holoceńskie występujące na powierzchni terenu, tj. piaski sandrowe, lokalne akumulacje piasku i Ŝwiru w strefie moren czołowych, piaski wydmowe oraz

10 iły i mułki zastoiskowe mają teoretyczną przydatność surowcową. Nie prowadzono jednak dotąd prac poszukiwawczych tych kopalin w granicy arkusza ani nie badano ich jakości.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Arkusz Ruciane-Nida jest zlokalizowany na obszarze zlewni rzeki Pisy będącej dopły- wem Narwi. MoŜna tu wydzielić cztery zlewnie czwartego rzędu – niewielki fragment zlewni Krutyni, zlewnię jezior Mikołajskiego i Bełdan, zlewnię Pisy i zlewnię Turośli (Mapa podzia- łu…, 2007). Pisa jest zasilana wodami pochodzącymi z jezior – odwadnia system Wielkich Jezior Mazurskich oraz bezpośrednimi dopływami. Rzeka Turośl uchodzi do Pisy (wraz z do- pływem Rudną i Zimną) na południe od omawianego obszaru. Podstawowe dane morfometryczne jezior zostały przedstawione w tabeli 1. Tabela 1 Dane morfometryczne wybranych jezior (Jańczak (red.), 1999) PołoŜenie Powierzchnia Głębokość maksymalna Głębokość średnia Nazwa m n.p.m. (ha) (m) (m) Nidzkie 117,7 1818,0 23,7 6,2 Oczko (Oko) 117,7 10,5 4,9 2,4 Guzianka Wielka 117,7 59,6 25,5 6,5 Guzianka Mała 117,7 36,8 13,3 2,6 Bełdany 115,7 940,6 46,0 10,0 Jegocin (Jegocin DuŜy) 122,0 127,4 36,1 9,0 Jegocinek 123,3 52,3 17,9 7,1 Niecponek 122,6 10,4 3,1 1,6 Wiartel 119,0 178,6 29 4,5 Jaskowo DuŜe 123,8 30,0 6,1 1,4 Jaśkowo Małe (Jaśkówko) 117,8 12,2 2,1 0,7 Brzozolasek 117,4 155,9 17,2 5,1 Pogubie Wielkie 118,0 670,8 2,6 1,0 Pogubie Małe 117,0 60,3 2,5 1,3

Większość wód z terenu arkusza spływa do Jeziora Nidzkiego, które jest najbardziej na południe wysuniętym zbiornikiem systemu Wielkich Jezior Mazurskich. Ma ono formę silnie wydłuŜonej , wygiętej rynny (osiąga 23 km), rozciągniętej pomiędzy miejscowościami Ru- ciane-Nida i Jaśkowo. Rozwinięta linia brzegowa tworzy wiele zatok i półwyspów. W połu- dniowej części wyraźnie zaznaczają się dwie zatoki. Po zachodniej stronie, koło Karwicy, połoŜona jest zatoka Zamordeje Wielkie, po wschodniej Zamordeje Małe. Jedna z zatok nosi nazwę Jeziora Oczko. Wyspy na jeziorze zajmują około 13 ha. Koło Rucianego-Nidy jezioro łączy się kanałem z jeziorem Guzianka Wielka, które jest zasilane potokiem Gaik. Guzianka Wielka łączy się z kolei z Guzianką Małą i przez śluzę z połoŜonymi około 2 metry niŜej Beł- danami.

Fot. 1. Jezioro Nidzkie

Bełdany, których niewielki fragment znajduje się w północno-zachodniej części arkusza są rynnowym jeziorem o długości przekraczającej 12 km. Z Jeziora Nidzkiego płynie do niego (przez jezioro Wygryny) rzeka Nidka (zwana równieŜ Wigrynią).

Fot. 2. Port jachtowy przy południowym krańcu jeziora Bełdany

12 W północno-wschodniej części arkusza znajdują się trzy kolejne jeziora. Są to: Jegocin (Jegocin DuŜy), Jegocinek zwany równieŜ Jegocinem Małym oraz Niecponek. Na uwagę za- sługuje Jegocin – jest to bezodpływowy zbiornik otoczony lasem. Na brzegach nie ma Ŝad- nych zabudowań i objęty jest strefą ciszy. Jest połączony ciekiem zwanym StruŜką z niewielkim zbiornikiem – Zgniłką. Na południe od Szerokiego Boru znajduje się jezioro Jaśkowo DuŜe. Dawniej zwane było Starym Pieczyskiem. Ma ono formę rynny osiągającej dwa kilometry. Z Jeziorem Nidz- kim jest połączone nieŜeglownym kanałem. Na północ od miejscowości Jaśkowo kanał łączy się niewielkim, bezimiennym ciekiem z jeziorem Jaśkowo Małe. Jest to niewielki, trudno do- stępny zbiornik o długości około jednego kilometra. PołoŜone na północny wschód od miejscowości Wiartel rynnowe jezioro Przylasek łą- czy się przez jezioro Wiartel i potok Wiartelnicę z Jeziorem Nidzkim. Do jeziora Przylasek wpływa ciek łączący trzy niewielkie zbiorniki: Małse Ruciańskie, Małse i Jane. Jezioro Wiar- tel łączy się wąskim ciekiem ze zlokalizowanym na północny wschód od niego rynnowym jeziorem Brzozolasek. Jest to zbiornik w całości otoczony lasem o charakterystycznym kształ- cie lecącego ptaka. Na południe od niego połoŜone jest płytkie, wytopiskowe jezioro Pogubie Wielkie. Otoczone lasem jest porośnięte skupiskami ramienic, a na obrzeŜach szuwarami trzcinowymi. Największym dopływem jeziora jest rzeka Rybnica (poza obszarem arkusza), prowadząca wody z jeziora Brzozolasek. Odpływ wody następuje równieŜ rzeką Rybnicą na południe do sąsiedniego, równieŜ płytkiego jeziora Pogubie Małe. Od zachodniej strony jeziora wypływa rzeka Zimna (uchodząca do Turośli koło miejscowości Leman). Jakość wód na arkuszu Ruciane-Nida jest badana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie w ramach monitoringu operacyjnego zgodnie z Rozporzą- dzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r.). W próbkach wody mierzy się temperaturę i pH, oznacza: zawiesinę ogólną, tlen roz- puszczony, BZT5, ogólny węgiel organiczny (OWO), przewodność, substancje rozpuszczone, twardość ogólną, wszystkie wskaźniki biogenne i chlorofil „a”. Badania wód Krutyni prowadzono w 2009 roku w jednym przekroju pomiarowo- kontrolnym w Iznocie, połoŜonym na północ od granicy arkusza, charakteryzującym jednolitą część wód o nazwie „Krutynia z Wigrynią do połączenia jeziora Bełdany z jeziorem Śniar- dwy”. Ocena stanu ekologicznego i chemicznego wskazuje na dobry stan jednolitej części

13 wód. Stan ekologiczny wód dopływu z Jeziora Nidzkiego (w obrębie tej samej jednolitej czę- ści wód), koło śluzy Guzianka został oceniony jako dobry (Raport…, 2010). Czynnikami ob- niŜającymi jakość wody były: temperatura, BZT5 i azot Kjeldahla. We wcześniejszych latach wody jezior były oceniane zgodnie z ujednoliconą metodyką badań, opracowaną w Zakładzie UŜytkowania Wód Instytutu Kształtowania Środowiska (Wy- tyczne…, 1994). Najlepszy wynik zanotowano w jeziorze Jegocin, którego wody w 1998 roku zostały zaliczone do I klasy czystości. Wody jezior: Bełdany, Guzianka Wielka i Guzianka Mała spełniały w 2004 roku kryteria II klasy czystości. Ten sam wynik osiągnęły wody jeziora Pogubie Wielkie w 2006 r. Jezioro Jegocinek, badane w 1996 roku oraz jezioro Wiartel w 1998 roku osiągnęły niską, III klasę jakości. Taki sam wynik odnotowano w 2004 roku dla wód Jeziora Nidzkiego. Wody powierzchniowe na terenie arkusza Ruciane-Nida, podobnie jak na całym Obsza- rze Krainy Wielkich Jezior Mazurskich pełnią waŜną rolę gospodarczą. Są podstawą rybo- łówstwa, turystyki i rekreacji dając zatrudnienie mieszkańcom.

2. Wody podziemne

Teren arkusza Ruciane-Nida znajduje się w obrębie regionu hydrogeologicznego II mazursko-podlaskiego (Paczyński red., 1995). Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym Polski (Paczyński, Sadurski (red.), 2007) obszar arkusza Mikołajki znajduje się w regionie Narwi, Pregoły i Niemna. NaleŜy do jednolitej części wód podziemnych (JCWPd) nr 33. Na podstawie przeprowadzonych badań wyróŜniono tu jeden, główny uŜytkowy poziom wodonośny w utworach czwartorzędowych (Bentkowski, 2000). Starsze poziomy są słabo rozpoznane. Osady pliocenu i miocenu stwierdzone w kilku wykonanych na obszarze arkusza otworach, nie stanowią poziomu wodonośnego. Cały arkusz znajduje się w obrębie trzecio- rzędowego zbiornika wód podziemnych – Subniecka Warszawska GZWP 215 (fig. 3) i zgodnie z podziałem hydrogeologicznym wydzielono w jego obrębie trzeciorzędowe piętro wodonośne o podrzędnym znaczeniu. Warstwy wodonośne (prawdopodobnie w utworach oligoceńskich) charakteryzują się przewodnictwem <100 m3/24h, a potencjalna wydajność studni jest mniej- sza niŜ 30 m3/h. Piętro to (podobnie jak starsze, mezozoiczne) jest słabo rozpoznane. Głównym poziomem uŜytkowym jest pierwszy, odkryty poziom wodonośny. Utworami wodonośnymi są piaski zlodowaceń środkowopolskiego i północnopolskiego. Tworzą one wspólny poziom. MiąŜszość utworów wodonośnych jest z reguły większa niŜ 20 m i w części centralnej arkusza przekracza 40 m. UmoŜliwia to uzyskanie duŜych wydajności potencjal- nych studni, powyŜej 120 m3/h. Poziom wodonośny jest na przewaŜającym obszarze nieizo-

14 lowany od powierzchni i charakteryzuje się swobodnym zwierciadłem wody. Izolowany jest jedynie w północno-zachodnim fragmencie arkusza gdzie jest przykryty przez gliny zlodowa- ceń środkowopolskiego i północnopolskiego oraz w południowo-wschodnim krańcu, gdzie izolację stanowią iły i mułki zastoiskowe zlodowacenia środkowopolskiego. Tam teŜ zwier- ciadło wody ma charakter napięty (od kilku do kilkunastu metrów). Głębokość występowania głównego poziomu uŜytkowego nie przekracza 5 metrów w strefach przyjeziornych oraz we wschodniej i południowej części arkusza. W centralnej i północnej części występuje on na głębokości od 5 do 15 metrów, a w regionach gdzie wody są izolowane od powierzchni głębokość występowania poziomu wodonośnego zwiększa się do 20–30 metrów.

Wody głównego poziomu wodonośnego zostały zaliczone do typu HCO3-Ca. Ich cechą charakterystyczną jest niska wartość suchej pozostałości i średnia twardość ogólna. Na prze- waŜającym obszarze jakość wód jest dobra. Stwierdzono tam występowanie wód klasy Ib – niewymagających uzdatniania (Bentkowski, 2000). We wschodniej części arkusza, w okolicach jezior Brzozolasek, Pogubie Wielkie i Wiartel, gdzie występują rozległe tereny podmo- kłe, wody zostały zaliczone do klasy II – wymagają one prostego uzdatniania. Podobnie wy- gląda sytuacja przy południowej granicy omawianego terenu. Do tej samej klasy zaliczono wody północno-zachodniego fragmentu arkusza. W południowo-zachodnim naroŜu pojawia się niewielki obszar charakteryzujący się wodami klasy III – złej jakości, wymagającymi skomplikowanego uzdatniania. Większość terenu połoŜonego w obszarze arkusza Ruciane-Nida została zakwalifiko- wana jako obszar o średnim stopniu zagroŜenia wód podziemnych. Główny uŜytkowy poziom wodonośny występuje bez izolacji, ale uŜytkowanie terenu (występowanie duŜych powierzchni lasu) ogranicza wpływ antropopresji na wody podziemne. Obszar o wysokim stopniu zagroŜenia wyznaczono na zabudowanym terenie Rucianego-Nidy oraz w rejonie wsi Uściany i Wielki Las. W południowo-wschodniej części arkusza, gdzie utwory wodonośne są izolowane od powierzchni stopień zagroŜenia określono jako niski (Bentkowski, 2000). Według opracowania Kleczkowskiego z 1990 roku (fig. 3) południowo-zachodni fragment arkusza znajdował się w obrębie Głównego zbiornika wód podziemnych nr 216 – Sandr Kurpie. Według dokumentacji wykonanej w 1998 roku (Rendak i in., 1998) prawie cała powierzchnia arkusza „Ruciane Nida” znajduje się w jego granicach. Na przewaŜającej części omawianego terenu infiltracja z powierzchni trwa krócej niŜ 5 lat, w związku z czym jest to obszar o duŜej podatności na zanieczyszczenie. Jedynie na południowy zachód od linii Kar- wica–Zdunowo, w związku z występowaniem pokrywy utworów słaboprzepuszczalnych,

15 infiltracja z powierzchni trwa dłuŜej niŜ 5 lat. Jest to obszar o średniej podatności na zanieczyszczenia. Wodami pochodzącymi ze zbiornika Sandr Kurpie jest zaopatrywane Ruciane- Nida oraz większe miejscowości arkusza. Na mapie zaznaczone zostały ujęcia, których wy- dajność przekracza 50 m3/h. W Rucianem-Nidzie funkcjonuje czterootworowe ujęcie wyko- nane dla celów komunalnych. Jego sumaryczne zatwierdzone zasoby wynoszą 155,0 m3/h (Program…, 2004). Drugie miejskie ujęcie, o zasobach 134 m3/h, składa się z trzech studni. Na terenie ogródków działkowych Relaks zlokalizowane jest ujęcie o zasobach 55 m3/h. Ośrodek wypoczynkowy NBP „Guzianka” posiada własne, dwuotworowe ujęcie o zasobach 88 m3/h. W Miejscowości Wiartel, na terenie dawnego ośrodka hodowlanego, zlokalizowane jest trzyotworowe ujęcie o zasobach 81 m3/h. W Wielkim Lesie gospodarstwo PAN dysponu- je dwuotworowym ujęciem o zasobach 64 m3/h.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Ruciane-Nida na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony, wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony, 2 – granica GZWP w ośrodku porowym, 3 – jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska trzeciorzęd (Tr), 216 – Sandr Kurpie czwartorzęd (Q)

16 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 218 – Ruciane Nida, umieszczono w tabeli 2. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

17 Tabela 2 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 218 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie Ruciane Nida bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 218 – Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Ruciane Nida

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 8–29 13 27 Cr Chrom 50 150 500 2–3 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 18–41 20 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–0,5 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1–1 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–2 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–10 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,06 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 218 – Ruciane 1) grupa A Nida w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 218 – Ruciane Nida do poszczególnych grup uŜyt- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, kowania (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów.

18 Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyni- ku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004, Reiss i in., 2004, Birch i in., 2001, Howsam, Jones, 1998, Mecray i in., 2001, Lindstrom, 2001, Pulford i in., 2009, Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997, Wildi i in., 2004). Wstępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwa- rzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009., Albering i in., Liu i in., 2005, Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanie-

19 czyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004, Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczysz- czone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001, Gabler, Schneider, 2000, Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwa- łymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996, Boja- kowska i in., 1995, Miller i in., 2004, Middelkoop, 2000). Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜ enie) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 3 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL.

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono

20 metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto- ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amal- gamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)- antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno- (1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowa- nych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC- ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwo- wego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Tabela 3 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189

* – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę-

21 dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osad jezior: Guzianka, Je- gocin, Jegocinek, Nidzkie i Wiartel. Osady jezior Guzianka, Wiartel i Jegocinek charaktery- zują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, za wyjątkiem ołowiu, zbliŜonymi do ich wartości tła geochemicznego. Osady jeziora Jegocin i Nidzkiego cechuje jeszcze wyŜsza zawartość ołowiu. W osadach jeziora Jegocin odnotowano zawartość wielo- pierścieniowych węglowodorów aromatycznych porównywalną do przeciętnie spotykanej w osadach jezior. Stwierdzone zawartości pierwiastków śladowych i WWA są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL, za wyjątkiem arsenu w osadach jeziora Je- gocin, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego. Tabela 4 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jezior (mg/kg) Guzianka Wielka Jegocin Jegocinek Nidzkie Wiartel Parametr 2004 r. 2011 r. 1996 r. 2004 r. 1998 r. Arsen (As) 6 39 11 9 16 Chrom (Cr) 5 7 8 6 8 Cynk (Zn) 99 106 77 84 64 Kadm (Cd) 0,6 1,7 0,9 1,1 0,5 Miedź (Cu) 7 10 5 9 5 Nikiel (Ni) 4 5 3 5 4 Ołów (Pb) 35 48 29 50 30 Rtęć (Hg) 0,071 0,073 0,12 0,106 0,06 * WWA 11 WWA n.o. 0,836 n.o. n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. 0,748 n.o. n.o. n.o. PCB*** n.o. 0,0014 n.o. n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

22 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektrometryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 12 do około 62 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 29 nGy/h i jest niŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 7 do około 40 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 25 nGy/h.

23 218 W PROFIL ZACHODNI 218 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5948583 5933721 5941650 5932760 m 5940650 m 5931744 5939495 5930743 5933470

0 10 20 30 40 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h 24 24

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5948583 5933721 5941650 5932760 m 5940650 m 5931744 5939495 5930743 5933470

0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Ruciane-Nida (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W obydwu profilach pomiarowych przewaŜają dość niskie wartości promieniowania gamma (z zakresu 20–35 nGy/h). W profilu zachodnim są one związane z osadami wodnolo- dowcowymi dominującymi wzdłuŜ tego profilu pomiarowego. Wartość maksymalna (62 nGy/h) i minimalna (12 nGy/h) promieniowania w profilu zachodnim pochodzą prawdopodobnie od występujących lokalnie w dolinach rzecznych torfów. W profilu wschodnim zbliŜonymi wartościami promieniowania gamma charakteryzują się zalegające wzdłuŜ profilu utwory piaszczysto-Ŝwirowe (osady wodnolodowcowe i rzeczne) oraz torfy. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 2,6 do 10,2 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 2,9 do 10,4 kBq/m2. Nieco podwyŜszone lokalnie wartości stęŜeń cezu w obu profilach pomiarowych (ok. 10 kBq/m2) są związane z niezbyt intensywną anomalią występu- jącą między Olsztynem, Piszem a Ostrołęką i nie stwarzają Ŝadnego zagroŜenia radiologicz- nego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów

Na obszarze arkusza Ruciane-Nida nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projekto- wania składowisk. Wyłączenie bezwzględne, obejmujące niemal całą powierzchnię arkusza wynika przede wszystkim z jego połoŜenia w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to: obszar specjalnej ochrony ptaków „Puszcza Piska” (PLB 280008) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Piska” (PLH 280048). Na terenach połoŜonych w obrębie obszarów NATURA 2000 istnieją dodatkowe uwarunkowania środowiskowe powodujące wykluczenie ich z moŜliwość lokalizacji składowisk odpadów. NaleŜą do nich: − obszar objęty strefą ochronną udokumentowanego czwartorzędowego głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 216 „Sandr Kurpie” (Rendak i inni, 1998); zajmuje on około 97% powierzchni arkusza,

25 − tereny rezerwatów przyrody „Jezioro Nidzkie” i „Jezioro Pogubie Wielkie”, − tereny przykryte osadami holoceńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii, namu- łów torfiastych, namułów piaszczystych, piasków jeziornych i humusowych, namułów den dolinnych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinach cieków i zagłębieniach o róŜnej genezie oraz w rynnach jezior, − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego, występujące głównie w południowej i północno-zachodniej części arkusza, wyłączone bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m, − obszary połoŜone w odległości mniejszej niŜ 250 m od mis jeziornych i ich stref krawę- dziowych (jeziora: Nidzkie, Pogubie Wielkie i Pogubie Małe, Brzozolasek, Wiartel i Przylasek, Jegocin Wielki i Mały, Guzianka Wielka i Guzianka Mała oraz kilka mniej- szych, w większości połączonych strumieniami lub kanałami, − rozległy kompleks leśny Puszczy Piskiej, zajmujący ponad 95% powierzchni arkusza, − obszary zwartej zabudowy miasta Ruciane-Nida, Ze względu na istnienie wymienionych obszarów stanowiących bezwzględne wyłącze- nia, przede wszystkim jednak z uwagi na unikalne wartości przyrodniczo-krajobrazowe Poje- zierza Mazurskiego i Puszczy Piskiej, w granicach arkusza nie ma moŜliwości przedstawienia warunków lokalizacyjnych dla składowisk odpadów, jako obiektów uciąŜliwych dla środowi- ska i zdrowia ludzi. NajbliŜsze tereny, które z punktu widzenia właściwości izolacyjnych pod- łoŜa oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mogą być trakto- wane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk, zostały wyznaczone na wschód od omawianego obszaru, w granicach arkusza Pisz.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki geologiczno-inŜynierskie podłoŜa na obszarze arkusza Ruciane-Nida określo- no zgodnie z Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (2005) wyróŜniając obszary o warunkach korzystnych i niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Warunki te określono tylko dla fragmentu arkusza, około 5% jego powierzchni, ponie- waŜ z waloryzacji wyłączono, jako podlegające ustawowej ochronie, następujące obszary: Mazurski Park Krajobrazowy, rezerwaty przyrody, tereny leśne i grunty orne klas I–IVa oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego. Zwraca uwagę duŜa zmienność lokalna warunków podłoŜa budowlanego. Warunki korzystne, sprzyjające budownictwu, istnieją w miejscu występowania gruntów spoistych: zwar-

26 tych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów sypkich średniozagęszczonych i za- gęszczonych, na których nie występują zjawiska geodynamiczne, a głębokość zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Warunki takie, dobre lub średnie, istnieją na terenie miasta Ruciane-Nida oraz wokół większości osad, m.in.: KrzyŜy, Karwicy, Uścian, Turośli, Zdunowa, w pasie Ciesina – Hejdyk oraz Wiartel – Jaśkowo. Poza terenem leśnym Puszczy Piskiej (niepodlegającym kwalifikacji warunków budow- lanych) przewaŜają niekorzystne warunki geologiczno-inŜynierskie, utrudniające budownictwo. Głównym powodem jest płytkie występowanie zwierciadła wód gruntowych oraz występowa- nie gruntów słabonośnych. Zalicza się do nich przede wszystkim osady holoceńskie – torfy, gytie i inne grunty organiczne, namuły miękkoplastyczne i mułki piaszczyste deluwialne. Naj- więcej gruntów tego typu występuje w obrzeŜeniu Jeziora Pogubie Małe, w okolicy Uścian, Hejdyka i Turośli. Tereny te moŜliwe są do zabudowy specjalnej, lecz wiąŜe się to z wyŜszymi kosztami i ograniczeniem do małogabarytowych i lekkich obiektów, np. rekreacyjnych. Na obszarze arkusza nie występują osuwiska, nie wyznaczono równieŜ terenów zagro- Ŝonych występowaniem ruchów masowych (Morawski, Szwarc-Pochodzka, 2008).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Arkusz Ruciane-Nida połoŜony jest na południu Krainy Wielkich Jezior Mazurskich. Unikatowy krajobraz tego regionu kształtują liczne jeziora oraz lasy Puszczy Piskiej. Niewielki obszar w skali arkusza zajmują grunty rolne (gleby wysokich klas bonitacyj- nych I-IVa). Występują w postaci niewielkich kompleksów w rejonie wsi Osiniak-Piotrowo (w północno-zachodniej części arkusza). Największe powierzchnie łąk na glebach pochodzenia organicznego występują w dolinach niewielkich rzek w południowej części arkusza: Rud- nej, Turośli i Zimnej. W pozostałej części arkusza zajmują niewielkie obszary o charakterze rozproszonym. Część powierzchni arkusza objęta jest róŜnymi formami prawnej ochrony przyrody tj. park krajobrazowy, rezerwaty przyrody, uŜytki ekologiczne i obszary chronionego krajobrazu. Północna część połoŜona jest w obrębie Mazurskiego Parku Krajobrazowego (MPK), który został utworzony w 1977 r. i zajmuje obecnie 53 655 ha (Kruszelnicki, Kruszelnicka, 2011). Strefa ochronna obejmuje 18 608 ha. W granicach arkusza Park obejmuje część Pusz- czy Piskiej oraz łąki, obszary rolne i jeziora na północ od drogi Szczytno-Pisz. Na terenie MPK rosną liczne gatunki roślin chronionych, bogate zbiorowiska roślin leśnych, łąkowych, torfowych, jeziornych, a takŜe relikty okresu glacjalnego. Występują tu chronione zwierzęta:

27 wydry, wilki, rysie, gronostaje, bobry i liczne nietoperze, gniazdują ptaki: orzeł bielik, rybo- łów, orlik krzykliwy, puchacz, cietrzew, bocian czarny i wiele innych. Jednym z rodzajów działalności MPK jest edukacja ekologiczna prowadzona między innymi w formie lekcji mu- zealnych, organizowania konkursów wiedzy o Parku, prowadzenia obozów naukowych i praktyk studenckich, warsztatów dla nauczycieli biologii i geografii, przeprowadzania akcji sprzątania Parku oraz opracowywaniu ścieŜek przyrodniczych. Od 2005 roku Mazurski Park Krajobrazowy funkcjonuje bez planu ochrony, który zo- stał uchylony przez wojewodę warmińsko-mazurskiego. Efektem jest ograniczenie moŜliwo- ści skutecznego działania, a zatem dbania o zasoby przyrody, do czego został powołany.

Fot. 3. Bociani azyl przy dyrekcji Mazurskiego Parku Krajobrazowego

W obrębie MPK, na terenie arkusza, znajdują się dwa projektowane rezerwaty przyrody – „Jezioro Jegocin” i „Ruciański Las” (tab. 5). Rezerwat krajobrazowy „Jezioro Jegocin” ma objąć około 460 ha powierzchni staro- drzewu sosnowego, który otacza rozległe śródleśne jezioro. Jest ono zbiornikiem hydrolo- gicznie zamkniętym o powierzchni 127 ha i maksymalnej głębokości 36 m. Odznacza się du- Ŝymi walorami krajobrazowymi. Fauna projektowanego rezerwatu nie jest zbyt liczna, zawiera jednak gatunki rzadkie np. orzeł bielik (Polakowski, 1985).

Fot. 4. Jezioro Jegocin Projektowany rezerwat leśny „Ruciański Las” znajduje się na południe od jeziora Gu- zianka Wielka. Ma obejmować około 93 ha lasu grądowego. DuŜa część arkusza poza granicami MPK jest objęta ochroną w postaci Obszarów Chronionego Krajobrazu: Puszczy i Jezior Piskich, Otuliny MPK – Ruciane-Nida i Otuliny MPK – Szeroki Bór. Obecny kształt uzyskały w 2008 r. na podstawie Rozporządzenia woje- wody warmińsko-mazurskiego. Zostały utworzone w celu czynnej ochrony ekosystemów leśnych, nieleśnych i wodnych w otoczeniu Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Poza terenem Mazurskiego Parku Krajobrazowego, ale w obrębie OChKPiJP leŜą dwa duŜe obszary podlegające ochronie rezerwatowej – Jezioro Nidzkie i jezioro Pogubie Wielkie. Rezerwat krajobrazowy „Jezioro Nidzkie”, utworzony w 1972 r., obejmuje powierzch- nię 2934,71 ha na terenie gmin Ruciane-Nida i Pisz. PołoŜony jest na terenie Leśnego Kom- pleksu Promocyjnego „Lasy Mazurskie”, zarządzanym przez nadleśnictwo Maskulińskie i Pisz. Rezerwat pokrywa niemal całe Jezioro Nidzkie wraz z otaczającymi je lasami Puszczy Piskiej. Tafla wodna jeziora ma w granicach rezerwatu powierzchnię 1635 ha, jest długa na 23 km, a szeroka na 0,2-3,5 km. Jezioro tworzy sierpowato wygiętą formę rynnową, o wysokich, a miejscami stromych brzegach. Lasy w rezerwacie to głównie bór z drzewostanami sosnowymi z niewielką domieszką świerka i brzozy, nierzadko osiągające ponad 200 lat (Program…, 2004). Rosną tu liczne, rzadkie gatunki roślin. Jezioro stanowi ostoję ptaków

29 wodnych. Jezioro jest ogólnie dostępne dla turystyki wodnej, lecz istnieje zakaz uŜywania silników spalinowych do sprzętu pływającego. Tabela 5 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony Powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 przy drodze Pisz – Ruciane-Nida K – „Jezioro Jegocin” 1 R * Wejsuny piski (ok. 490,00) Ruciane-Nida L – „Ruciański Las” 2 R Ruciane-Nida * piski (ok. 93,00) Ruciane-Nida, Ruciane-Nida, Karwica, K – „Jezioro Nidzkie” 3 R Pisz 1972 Jaśkowo (2934,71) piski Ruciane-Nida Fn – „Jezioro Pogubie Wielkie” 4 R Pogubie Średnie 1971 piski (691,73) Ruciane-Nida 5 P Ruciane-Nida 1975 PŜ – dąb szypułkowy Pisz Ruciane-Nida 6 P Ruciane-Nida 1965 PŜ – dąb szypułkowy (2 szt.) Pisz Ruciane-Nida 7 P Guzianka 1994 PŜ – dąb szypułkowy (6 szt.) Pisz Ruciane-Nida 8 P Ruciane-Nida 1994 PŜ – dąb szypułkowy Pisz Ruciane-Nida 9 P Ruciane-Nida 1993 PŜ – dąb szypułkowy Pisz Ruciane-Nida PŜ – dąb szypułkowy (grupa 10 P Ruciane-Nida 1975 Pisz 3 drzew) Ruciane-Nida 11 P Ruciane-Nida 1965 PŜ – dąb szypułkowy Pisz Ruciane-Nida 12 P Ruciane-Nida 1975 PŜ – dąb szypułkowy Pisz Ruciane-Nida PŜ – dąb szypułkowy (2 szt.), lipa 13 P Ruciane-Nida 1996 Pisz drobnolistna Ruciane-Nida PŜ – 2 dęby szypułkowe 14 P Ruciane-Nida 1952 Pisz „Dęby Królewskie” Ruciane-Nida 15 P Ruciane-Nida 1952 PŜ – dąb szypułkowy (2 szt.) Pisz Ruciane-Nida PŜ – dąb szypułkowy (grupa 16 P Ruciane-Nida 1975 Pisz 2 drzew) między Nidą a leśni- Ruciane-Nida 17 P 2004 PŜ – dąb szypułkowy czówką Pranie Pisz Ruciane-Nida 18 P Turośl 1952 PŜ – dąb szypułkowy (2 szt.) Pisz Ruciane-Nida, Wyspa na jeziorze Guzianka Mała, 19 U Ruciane-Nida Pisz 1993 5 wysp na Jeziorze Nidzkim, piski 4 wyspy na jeziorze Wiartel Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny; Rubryka 5 – * obiekt projektowany przez słuŜby ochrony przyrody; Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, K – krajobrazowy, L – leśny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Rezerwat faunistyczny „Jezioro Pogubie Wielkie” utworzony w 1971 r. obejmuje po- wierzchnię 691,73 ha na terenie gminy Pisz i nadleśnictwa Pisz. Pokrywa całe płytkie jezioro Pogubie Wielkie, które zarasta ramienicami, szuwarami i zaroślami. Głównym przedmiotem

30 ochrony jest tu ostoja ptaków wodnych i błotnych. Jezioro ma muliste dno, a jego głębokość nie przekracza 2 m. Brzegi są w większości bagniste i niedostępne, otaczają je zarośla i pod- mokły las: ols i łęg jesionowo-olszowy. W północnej części znajduje się wyspa Ostrów Wiel- ki o powierzchni 20,93 ha, porośnięta sosnowo-dębowym borem mieszanym z konwalią ma- jową w runie. W rezerwacie stwierdzono występowanie 60 gatunków ptaków. GnieŜdŜą się tu m.in. łabędź niemy oraz kilka gatunków perkozów, kaczek i mew. Formalnej ochronie podle- gają tu takŜe naturalne tarliska kilku gatunków ryb (Rakowski i in., 2005). Planuje się po- większenie rezerwatu Pogubie Wielkie o bagna otaczające jezioro. Na terenie wysp na jeziorach Wiartel i Guzianka Mała oraz nieobjętej ochroną rezerwa- tową części Jeziora Nidzkiego utworzono w 1993 roku uŜytki ekologiczne (tab. 5). Na terenie arkusza występują liczne pomniki przyrody, z których kilka znajduje się na terenie parku koło przystani w Rucianem i śluzy w Guziance, a pozostałe połoŜone są w la- sach (tab. 5). Są to okazałe, wiekowe dęby i jedna lipa. Najstarsze dęby liczą ponad 200 lat.

Fot. 5. Pomnik przyrody – Dąb Królewski „Dobko” (dąb szypułkowy) w Rucianem-Nidzie koło wyłusz- czarni nasion

31 Od lat 60. XX wieku proponuje się utworzenie Mazurskiego Parku Narodowego. Auto- rem pomysłu był prof. Władysław Szafer. Utworzony w roku 1977 Mazurski Park Krajobra- zowy miał być przejściową formą ochrony przyrody, do czasu powołania Mazurskiego Parku Narodowego. Koncepcja powołania MPN powróciła w latach 90., kiedy powstało kilka wersji granic i zasięgu Parku. śadna z nich nie została zrealizowana (Serwiński i in., 2011). 18 grudnia 2007 r. Rada Mazurskiego Parku Krajobrazowego z okazji trzydziestej rocz- nicy utworzenia Parku oceniła stan zasobów, tworów i składników przyrody, wartości kultu- rowych oraz ustaleń programów ochrony przyrody i podjęła uchwałę w sprawie podjęcia działań na rzecz utworzenia Mazurskiego Parku Narodowego. W uchwale postuluje się pod- jęcie natychmiastowych działań zmierzających do utworzenia na części MPK Mazurskiego Parku Narodowego gdyŜ dotychczasowa forma ochrony tego terenu w formie parku krajobrazowego jest niewystarczająca i na skutek intensywnej działalności gospodarczej na gruntach Skarbu Państwa postępuje degradacja jego walorów przyrodniczych. Powstały dwa warianty zasięgu MKN. Podstawą obu wariantów jest oparcie tego obszaru na sieci hydrograficznej i przyległych obszarach leśnych. Dla uniknięcia niepotrzebnych konfliktów z lokalną społecznością w aktualnym projekcie wyłączone są z obszaru Parku grunty prywatne. W pierwszym proponuje się oprócz części terenu Mazurskiego Parku Kra- jobrazowego włączenie w granice parku narodowego rezerwatu „Jezioro Nidzkie”, co stano- wiłoby zrealizowanie idei Parku z lat 60. XX wieku, oraz projektowanego rezerwatu przyrody „Babant” (znajdujący się poza obszarem arkusza Ruciane-Nida). Powierzchnia MPN w tym wariancie wyniosła by około 39,5 tys. ha. Wariant drugi stanowi obszar wariantu pierwszego pomniejszony o projektowany rezerwat „Babant”, który pozostałby obszarem rezerwatowym. Powierzchnia tego wariantu wynosi około 34 tys. ha. W obu wariantach największą po- wierzchnię w parku zajmowałaby woda, potem lasy oraz bagna. Tereny, na których projektowany jest park, w ponad 90% naleŜą do Skarbu Państwa. PoniewaŜ powstanie MPN pozostaje cały czas w formie projektów (Ŝadna decyzja nie zastała jak dotąd podjęta) i jego przyszłe granice nie są ustalone nie zastał on zaznaczony na mapie. Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 jest siecią obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Niemal cały arkusz Ruciane-Nida z wyjątkiem niewielkiego obszaru w pobliŜu wsi Jagocin, przy wschodniej granicy arkusza znajduje się w obrębie obszaru specjalnej ochrony ptaków Puszcza Piska (kod PLB 280008). Obszar ten leŜy na granicy krainy Wielkich Jezior Mazurskich i Niziny Mazurskiej. Granice obszaru „Puszcza Piska” są silnie rozczłonkowane, gdyŜ obejmują najcenniejsze fragmenty tego kompleksu leśnego. Obejmuje on duŜą liczbę jezior, lasy, tereny rolnicze i łąki. Występuje tu co najmniej 37 gatunków pta-

32 ków podlegających ochronie zgodnie z Dyrektywą Ptasią oraz 12 gatunków ptaków z Polskiej Czerwonej Księgi. Są to tereny bardzo waŜnej ostoi cietrzewia. ZagroŜeniem dla tego obszaru jest niekontrolowana presja turystyczno-rekreacyjna, zanieczyszczenie i eutrofizacja wód. DuŜą powierzchnię arkusza zajmuje równieŜ inny obszar o znaczeniu wspólnotowym – Ostoja Piska (kod PLH 280048). Obejmuje róŜnorodne zbiorowiska roślinne Puszczy Piskiej w rejonie Rucianego-Nidy, w otoczeniu jezior: Nidzkiego, Pogubia Wielkiego i Jegocina Du- Ŝego. Jest waŜną ostoją wydry, bobra i wilka (tab. 6). Informacje na temat sieci NATURA 2000 pochodzą ze strony internetowej http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/aktualnosci.php. W koncepcji krajowej sieci ekologicznej ECONET (Liro red., 1998) obszar arkusza Ru- ciane-Nida znajduje się w południowej części obszaru węzłowego 14M – Puszcza Piska, przy granicy z obszarem węzłowym 22M (fig. 5). Kompleks lasów i jezior Puszczy Piskiej został uznany za biocentrum i strefę buforową o znaczeniu międzynarodowym. Drugi obszar węzłowy – Puszczy Kurpiowskiej (22M) rozciąga się na południe od omawianego obszaru.

14M 7m Mikołajki Jez. Śniardwy 1 4M

a n i ty ru K Ruciane- Nida Pisz Jez. Nidzkie

22M 4 P 1 i s a

Kolno 2 2 M

0 5 10 15 20 25 km

22M 1 2 3 Fig.5. PołoŜenie arkusza Ruciane-Nida na tle systemów ECONET (Liro [red.], 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym: 14M – Puszcza Piska, 22M – Puszcza Kurpiowska; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym: 7m – Mazurski; 3 – jeziora

33 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego punktu Nazwa obszaru Powierzch- PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod ob- obszaru Lp. i symbol nia obszaru obszaru szaru Długość geo- Szerokość Kod oznaczenia na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina gr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLB Puszcza Piska warmińsko- 1 D 21°28’24” 53°39’15” 172 802,2 PL622 piski Pisz, Ruciane-Nida 280008 (P) mazurskie PLH Ostoja Piska warmińsko- 2 K 21°21’42” 53°33’35” 57 826,6 PL622 piski Pisz, Ruciane-Nida 280048 (S) mazurskie Rubryka 2: D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina, K – SOO, częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – obszar specjalnej ochrony siedlisk 34 34

Pomimo róŜnorakich form ochrony rejon Wielkich Jezior Mazurskich jest niestety w duŜym stopniu zagroŜony degradacją. Unikatowy krajobraz (połączenie duŜej liczby jezior i bogatych ekosystemów lądowych) generuje bardzo duŜy ruch turystyczny, który w związku z brakiem odpowiedniej infrastruktury i bezmyślnym postępowaniem sporej części wypo- czywających jest przyczyną dewastacji środowiska. Lokalne samorządy z jednej strony chwa- lą się wspaniałą przyrodą, a z drugiej traktują istniejące formy ochrony jako hamulec rozwoju i ograniczenie (stąd opór przed powstaniem Mazurskiego Parku Narodowego).

XII. Zabytki kultury

Pierwsze ślady osadnictwa na obecnym terenie miasta i gminy Ruciane-Nida są dato- wane na II wiek naszej ery. Kraina Wielkich Jezior była wówczas zamieszkiwana przez pru- skie plemię Galindów, których gospodarka rozwijała się dzięki wymianie towarowej związa- nej z połoŜeniem ich państwa przy jednej z odnóg bursztynowego szlaku, prowadzącego z cesarstwa rzymskiego (http://www.ruciane-nida.pl). Stanowiska archeologiczne, pochodzą- ce z czasów od neolitu do średniowiecza, stanowiące świadectwo historii tych ziem są zlokalizowane między innymi koło Turośli, Wiartla i jeziora Pogubie Wielkie. Nie są one wpisane do rejestru zabytków, w związku z czym nie zostały naniesione na mapę. W XIII w. gospodarzami tych terenów (po podbojach) zostali KrzyŜacy. Po hołdzie Pru- skim w 1525 r. ziemie te weszły w skład świeckiego państwa pruskiego. Do XVIII wieku rejon Rucianego-Nidy pozostał słabo zaludniony, intensywny etap zasiedlania tych ziem nastąpił dopiero po roku 1825, kiedy to Król Fryderyk III wydal rozporządzenie dające prawo do osiedla- nia się na tych ziemiach staroobrzędowcom (starowiercom). Staroobrzędowcy nie uznali sie- demnastowiecznych reform prawosławia i, prześladowani za trwanie przy starym obrządku, zmuszeni zostali do emigracji. Śladami ich obecności na tych ziemiach są istniejące do dziś cmentarze, z których jeden zlokalizowany jest w Osiniaku-Piotrowie. W 1989 roku został wpi- sany do rejestru zabytków. W rejestrze tym znajdują się równieŜ inne nekropolie – cmentarz komunalny w Rucianem-Nidzie, na którym znajduje się między innymi pięć nagrobków Ŝoł- nierskich z czasów I wojny światowej oraz cmentarze ewangelickie w Osiniaku-Piotrowie i w Karwicy. Zabytki sakralne na obszarze arkusza są reprezentowane przez dawne kościoły ewangelickie (obecnie rzymskokatolickie). W Rucianem-Nidzie w kościele zbudowanym w 1910 roku ma obecnie siedzibę parafia pw. MB Ostrobramskiej. W Turośli poewangelicki kościół zrujnowany pod koniec II wojny światowej (Ŝołnierze radzieccy podłoŜyli ładunek wybucho-

35 wy i opuszczając Turośl wysadzili kościół) został w latach 50. odbudowany, co pozwoliło na utworzenie tu parafii.

Fot. 6. Zarośnięty cmentarz ewangelicki w Karwicy

W Rucianem-Nidzie opieką konserwatorską zostały otoczone 3 domy mieszkalne. Przy ulicy Dworcowej znajduje się willa Richarda Andersa z 1907 r. wraz z ogrodem, a przy ulicy Słowiańskiej dwa budynki pochodzące z 1920 roku. RównieŜ w Rucianem-Nidzie zlokalizowany jest drewniany zespół wyłuszczarni nasion im. Zdzisława Borońskiego wybudowany w latach 1890–1892. Była to największa wyłuszczarnia na terenach dawnych Prus Wschod- nich. W jej skład wchodzą: budynek produkcyjny, magazyn szyszek, dom mieszkalny, budynek gospodarczy, stodoła, magazyn, budynek wagi i sortowni, budynek administracyjny, magazyn nasion i wartownia. W latach 2001–2002 obiekt przeszedł remont kapitalny. Maksy- malna moc łuszczenia wynosi do tej pory 2700 kg szyszek sosny na dobę, czyli moŜna z nich uzyskać około 35 kg nasion. Nad brzegiem Jeziora Nidzkiego, w dawnej leśniczówce Pranie, mieści się muzeum po- święcone Konstantemu Ildefonsowi Gałczyńskiemu. W kilku izbach moŜna obejrzeć rękopi- sy, rysunki, egzemplarze gazet, do których poeta pisał oraz pamiątki związane z jego Ŝyciem. Często są tu organizowane koncerty i spotkania poetyckie. W skład zabytkowego zespołu wchodzą: leśniczówka, kuchnia letnia, budynek gospodarczy mieszczący obecnie biuro i za- drzewiony teren z duktem leśnym. W Turośli opieką konserwatorską jest otoczona leśni- czówka oraz budynek gospodarczy pochodzące z początku XX wieku.

Fot. 7. Budynek wyłuszczarni nasion

Fot. 8. Leśniczówka Pranie – Muzeum Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego

Na wpis do rejestru zabytków czeka śluza Guzianka łącząca jeziora Bełdany i Guziankę Małą. Powstała w 1879 roku umoŜliwiając Ŝeglugę pomiędzy tymi zbiornikami. Początkowo komora śluzy była wykonana z drewna, dopiero w 1899 r. drewno zastąpiono ścianami z ce- gieł i kamieni. Kolejnym obiektem wartym wzmianki jest węzeł obronny Ruciane-Guzianka. Budowany od 1898 roku miał słuŜyć obronie szlaku kolejowego oraz zabezpieczeniu przed

37 obejściem Puszczy Piskiej od południa. Współcześnie moŜna obejrzeć wieŜę CKM przy jeziorze Nidzkim oraz bunkier przy śluzie Guzianka. Obiekty mają wymiary 6x9 metrów, wy- sokość 9 metrów, grubość ścian 1,5 metra. Historycznym obiektem wojskowym jest równieŜ zespół bunkrów – kwatera główna Göringa i dowództwo Luftwaffe z II wojny światowej zlokalizowany nad jeziorem Jegocin.

Fot. 9. Śluza Guzianka

Fot. 10. Bunkier koło śluzy Guzianka

W Turośli, przy kościele, zlokalizowany jest obelisk poświęcony 300-leciu miejscowo- ści.

38 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Ruciane-Nida jest połoŜony w makroregionie Pojezierze Mazurskie w województwie warmińsko-mazurskim, w granicach administracyjnych powiatu piskiego. Największym ośrodkiem administracyjnym jest Ruciane-Nida, poza nim występuje tu głów- nie osadnictwo typu wiejskiego. Jest to obszar turystyczny ze stale rozwijającą się infrastruk- turą turystyczno-wypoczynkową. Aktualnie na obszarze arkusza nie ma udokumentowanych złóŜ kopalin. Nie wytypo- wano obszarów prognostycznych ani perspektywicznych występowania kopalin. Arkusz połoŜony jest na obszarze zlewni rzeki Pisy. Część jego powierzchni zajmują jeziora, w tym kilka naleŜących do Wielkich Jezior Mazurskich. W wodach podziemnych wyróŜniono tu jeden, główny uŜytkowy poziom wodonośny związany z piaskami zlodowaceń środkowopolskiego i północnopolskiego. Prawie cały omawiany obszar jest zlokalizowany w granicach GZWP nr 216 Sandr Kurpie. Na opisywanym obszarze znajduje się kilka ujęć, których wydajność eksploatacyjna jest wyŜsza niŜ 50 m3/h. Na terenie arkusza nie wyznaczono obszarów preferowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Ze względu na uwarunkowania środowiskowe (obszary NATURA 2000) oraz bu- dowę geologiczną, tereny te znajdują się w obszarze wyłączonym bezwzględnie z lokalizacji tego typu inwestycji. Korzystne warunki budowlane wyróŜniono na obszarach występowania skonsolidowa- nych gruntów spoistych, niekorzystne w rejonach występowania gruntów słabonośnych oraz w miejscach podmokłych. Niemal cały teren arkusza objęty jest róŜnymi prawnymi formami ochrony przyrody – parkiem krajobrazowym, rezerwatami przyrody, uŜytkami ekologicznymi, obszarami chronionego krajobrazu oraz obszarami Natura 2000. Największą powierzchnię zajmuje obszar specjalnej ochrony ptaków PLB 280008 – Puszcza Piska. Ze względu na walory przyrodnicze i krajobrazowe podstawowymi kierunkami rozwoju i inwestycji dla omawianego obszaru powinna być turystyka, rekreacja wraz z rozbudową niezbędnej do tych celów infrastruktury.

39 XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BENTKOWSKI A., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Ruciane- Nida (218). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) — The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13–35 BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480 BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. 1995 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996 BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400 DONAHUE R., HENDRY M., LANDINE P. (2000). Distribution of arsenic and nickel in uranium mill tailings. Applied Geochemistry 15: 1097–1119 GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781 GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721 HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/aktualnosci.php strony dotyczące obszarów Na- tura 2000 http://www.ruciane-nida.org Wirtualny przewodnik po mieście Ruciane-Nida http://www.ruciane-nida.pl Strona miasta i gminy Ruciane-Nida INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005, Państw. Inst. Geol., Warszawa

40 INWENTARYZCJA punktów poboru kopalin stałych (nieudokumentowanych) województwa suwalskiego; gmina Ruciane-Nida. 1987. Ośr. Bad-Rozw. Techn. Geol. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa JAŃCZAK. J. (red.), 1999 – Atlas Jezior Polski. Praca zbiorowa. Bogucki Wydawnictwo Naukowe SC. Poznań KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000 wraz z objaśnienia- mi. Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków KOCISZEWSKA-MUSIAŁ G., KASSAKOWSKA-SUCHOWA J., MUSIAŁ T., WYR- WICKI R. 1965 – Surowce mineralne powiatu Pisz i moŜliwości ich wykorzystania (w oparciu o zinwentaryzowane punkty eksploatacji). UW Wydz. Geol. Warszawa KONDRACKI J., 2009 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa KOZŁOWSKA M., KOZŁOWSKI I., 1992 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Ruciane-Nida (218). Państw. Inst. Geologiczny, Warszawa KOZŁOWSKA M., KOZŁOWSKI I., 1996 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Ruciane-Nida (218). Państw. Inst. Geologiczny, War- szawa KRUSZELNICKI J., KRUSZELNICKA A., 2011 – Mazurski Park Krajobrazowy. Wyd. Kengraf, Krutyń. LINDSTRÖM M. (2001) – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3-4 p. 363–383 LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdraŜania krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Polska, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153– 166, 2005 MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Contamina- tion and Toxicology 39: 20–31

41 MAPA Podziału Hydrograficznego Polski. 2007. Krajowy Zarząd Gospodarki Wodnej http://www.kzgw.gov.pl/pl/Rastrowa-Mapa-Podzialu-Hydrograficznego-Polski.html MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski, skala 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) — Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230 MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw /Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MORAWSKI W., SZWARC-POCHODZKA K., 2008 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie warmińsko- mazurskim w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa OSTRZYśEK S., DEMBEK W., (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Tom I Wo- dy słodkie. Państw. Inst. Geol. Warszawa PAULO A., 2006 – Mapa geologiczno gospodarcza Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnie- niami arkusz Ruciane-Nida. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa POLAKOWSKI B. 1985 – Mazurski Park Krajobrazowy. Lud. Spół. Wyd. PROGRAM Ochrony Środowiska Powiatu Piskiego. 2004. Biuletyn Informacji Publicznych Starostwa Powiatowego w Piszu. http://bip.powiat.pisz.pl/index.php?wiad=768 PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAKOWSKI G., WÓJCIK J., WALCZAK M., SMOGORZEWSKA M., BRODOWSKA M., 2005 – Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej. Inst. Ochr. Środ., Warszawa

42 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers pp.370. RAPORT o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w 2009 roku. Bibliote- ka Monitoringu Środowiska. Olsztyn 2010 REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113 RENDAK M., JAWORSKA I., HAKENBERG H., KUŚMIERZ A. 1998 – Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych Sandr Kurpie – GZWP nr 216 (województwa: suwalskie, olsztyńskie, łomŜyńskie i ostrołęckie). Arch. Przeds. Pol- geol SA. Warszawa ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86 ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, Dziennik Ustaw nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. SERWIŃSKI W., SZULBORSKI K., ZAWADZKA S., ALBIN O., 2011 – Analiza społecz- no-gospodarcza skutków utworzenia Mazurskiego Parku Narodowego. Biuro Urzą- dzania Lasu i Geodezji Leśnej. Olsztyn SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194 ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326

43 STRATEGIA zrównowaŜonego rozwoju miasta i gminy Ruciane-Nida do roku 2015. Załącz- nik nr 1 do Uchwały Nr XXII/43/2008 Rady Miejskiej Ruciane-Nida. 2008 STUPNICKA E., 2007 – Geologia regionalna Polski. Wyd. UW, Warszawa STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZYPERKO-ŚLIWCZYŃSKA A., 1962 – Opracowanie utworów mezozoicznych z otw. w Wejsunach koło Piszu – trias. Centr. Arch. Geol. PIG Warszawa USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. (tekst jednolity). VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950 WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reser- voirs: Research & Management 9 (1): 75–87 WYTYCZNE monitoringu podstawowego jezior. 1994, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa