Warsztaty Rzemieślnicze W Ptolemais W Okresie Późnorzymskim. Ze Studiów Nad Przemianami Zabudowy Miejskiej

Uniwersytet Warszawski Wydział Historyczny Ośrodek Badań nad Antykiem Europy Południowo - Wschodniej

Szymon Lenarczyk

Warsztaty rzemieślnicze w Ptolemais w okresie późnorzymskim. Ze studiów nad przemianami zabudowy miejskiej.

Tom I

Rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem Prof. dr hab. P. Dyczka

SPIS TREŚCI

Wstęp ……………………………………………………………………………. 1

ROZDZIAŁ I. CYRENAJKA

I.1. Warunki naturalne …………………………………………………………. 7 I.2. Klimat………………………………………………………………………. 8 I.3. Flora Cyrenajki…………………………………………….……………….. 12 I.4. Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki……………………………………… 15 I.5. Fauna Cyrenajki…………………………………………………………….. 23

Osadnictwo Cyrenajki………………………………………………………….. 27

I.6. Miasta antycznej Cyrenajki…………………………………………………. 27 I.7. Wybrzeże Cyrenajki………………………………………………………… 32 I.8. Komunikacja lądowa………………………………………………………... 36

ROZDZIAŁ II. PTOLEMAIS

II.1. Opis antycznej Ptolemais…………………………………………………… 41 II.2. Port………………………………………………………………………….. 45 II.3. Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje………………………………………... 48 II.4. Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza………….. 53 II.5. Historia ekonomiczna Ptolemais od czasów hellenistycznych, aż do późnego antyku……………………………………………………………... 62 II.6. Odkrywanie i historia badań Ptolemais w czasach nowożytnych…………… 71

ROZDZIAŁ III. INSULA EXXI W PTOLEMAIS

III.1. Chronologia insuli EXXI w Ptolemais……………………………………… 81 III.2. Zabudowa insuli EXXI...…………………………………………...... 85

III.2.1. Kompleks Północny.………………………………………………...... 87 III.2.1.1. Nazwy budynków.………………………………………………...... 87 III.2.1.2. Chronologia budynków / Konstrukcja i plan domów……………...... 88

III.2.2. Dom Leukaktiosa…………………………………………………...... 88 III.2.2.1. Nazwa Domu……………………………………………………...... 88 III.2.2.2. Chronologia budynku……………………………………………...... 89 III.2.2.3. Konstrukcja i plan Domu…………………………………………...... 90

III.2.3. Dom Rzemieślnika (Dom Południowy)…………………………...... 99 III.2.3.1. Nazwa Domu……………………………………………………...... 99 III.2.3.2. Chronologia budynku……………………………………………...... 99 III.2.3.3. Konstrukcja i plan budynku……………………………………...... 100

III.2.4. Dom Południowo – Wschodni……………………………………...... 103 III.2.4.1. Nazwa Domu……………………………………………………...... 103 III.2.4.2. Chronologia budynku……………………………………………...... 103 III.2.4.3. Konstrukcja i plan budynku……………………………………...... 103

III.2.5. Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI………………………………...... 106

III.3. Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI……………………………...... 111

III.3.1. Insula EXXI po 365 roku…………………………………………...... 111

III.3.2. Antyczne prawo budowlane………………………………………...... 116

III.3.3. Produkcja wina……………………………………………………...... 121

III.3.3.1. Pomieszczenie R 52 Domu Południowego………………………...... 125 III.3.3.1.1. Konstrukcja pomieszczenia……………………………………...... 126 III.3.3.1.2. Przeznaczenie pomieszczenia……………………………………...... 127 3

III.3.3.1.3. Instalacje wytwórcze.....…………………………………………...... 127 III.3.3.1.4. Chronologia instalacji wytwórczych.....…………………………...... 129

III.3.3.2. Pomieszczenie R 59 Domu Południowego………………………...... 131 III.3.3.2.1. Konstrukcja pomieszczenia……………………………………...... 131 III.3.3.2.2. Instalacje wytwórcze....…………………………………………..... 132 III.3.3.2.3. Chronologia pomieszczenia……………………………………...... 133 III.3.3.2.4. Dolium…………………………………………………………...... 135

III.3.3.3. Pomieszczenie R 48 Domu Południowego………………………..... 136

III.3.3.4 Pomieszczenie R 73 Domu Południowo – Wschodniego………...... 136 III.3.3.4.1. Instalacje wytwórcze.....…………………………………………...... 137

III.3.3.5. Produkcja wina we wschodniej części Domu Leukaktiosa………..... 139

III.3.3.5.1. Pomieszczenie R 75 ……………………………………………...... 139 III.3.3.5.1.1. Architektura pomieszczenia…………………………………...... 140 III.3.3.5.1.2. Zbiornik V 1 i jego chronologia………………………………...... 141 III.3.3.5.1.3. Zbiornik V 2 i jego chronologia………………………………...... 142 III.3.3.5.1.4. Warsztat po procesach związanych z produkcją wina w obrębie R 75…………………………………...... 143

III.3.3.6. Produkcja wina na terenie Cyrenajki………………………………..... 145 III.3.3.6.1. Ptolemais………………………………………………………...... 145 III.3.3.6.2. Tokra / antyczna Tauchira………………………………………...... 149 III.3.3.6.3. Benghazi / antyczne Euesperides………………………………...... 150 III.3.3.6.4. Apollonia / współczesna Minaa Susa……………………………..... 151 III.3.3.6.5. Cyrene / współczesne Shahad...... 152 III.3.3.6.6. Inne ośrodki Cyrenajki...... 152 III.3.3.6.7. Trypolitania...... 152

III.3.3.7. Podsumowanie produkcji i przechowywania wina...... 153

III.3.4. Produkcja ceramiczna...... 155

III.3.4.1. Zaplecze surowcowe – glina...... 156 III.3.4.2. Paliwo...... 158

III.3.4.3. Piece ceramiczne na obszarze antycznej Ptolemais...... 164 III.3.4.3.1. Piece w badaniach nieinwazyjnych na terenie Ptolemais...... 165

III.3.4.4. Piece w insuli EXXI...... 169

III.3.4.4.1. Piec K 3...... 172 III.3.4.4.1.1. Pomieszczenie R 70...... 173 III.3.4.4.1.2. Konstrukcja pieca K 3...... 175 III.3.4.4.1.3. Chronologia pieca K 3...... 178

III.3.4.4.2. Piec K 4...... 179 III.3.4.4.1.1. Konstrukcja i lokalizacja pieca K 4...... 180 III.3.4.4.1.2. Chronologia materiału z pieca K 4 i okolicy...... 181 III.3.4.4.1.3. Żarno...... 181 III.3.4.4.1.4. Porównanie pieców K 3 i K 4...... 182

III.3.4.4.3. Warsztat wraz z piecem K 5 ...... 184 III.3.4.4.3.1. Piec K 5...... 184 III.3.4.4.1.2. Warsztat przy piecu K 5...... 187 III.3.4.4.1.3. Cysterna C 9...... 189

III.3.4.4.4. Wapiennik...... 191

III.3.4.4.5. Piece do produkcji ceramiki budowlanej...... 192 III.3.4.4.5.1. Tokra / antyczna Teuchira...... 194 III.3.4.4.5.2. Benghazi / antyczne Euesperides...... 195 III.3.4.4.5.3. Analogie ze świata antycznego...... 196

III.3.4.4.6. Podsumowanie produkcji ceramicznej...... 201

III.3.4.5. Warsztat produkcji lamp we wschodniej cześci Domu Leukaktiosa...... 204

III.3.4.5.1. Instalacje rzemieślnicze warsztatu...... 204 III.3.4.5.2. Zbiorniki C 5 i C 7...... 207 III.3.4.5.3. Circular storage vats V 1 i V 2...... 209 III.3.4.5.4. Piec Kiln 1 - konstrukcja i chronologia...... 212

III.3.4.5.5. Analogie konstrukcji pieca Kiln 1...... 215 III.3.4.5.6. Lampy z pieca K 1 – dominujące formy...... 217 III.3.4.5.7. Analogie dla lamp z pieca K 1...... 220 III.3.4.5.8. Podsumowanie i wnioski płynące z działalności warsztatu...... 222

III.3.4.6. Pozostałości związane z wytopem metali na obszarze insuli EXXI...... 224

III.3.4.6.1. Konstrukcja i lokalizacja pieca K 2 w obrębie Domu Południowego...... 225 III.3.4.6.2. Piec K 2...... 229 III.3.4.6.3. Chronologia pieca K2...... 230 III.3.4.6.4. Problematyka datowania skarbu monet związanych z piecem Kiln 1...... 232 III.3.4.6.5. Inne obiekty związane z wytopem metali w obrębie insuli EXXI...... 233 III.3.4.6.6. Podsumowanie produkcji metalurgicznej...... 233

Zakończenie...... 235

Bibliografia...... 240

Podziękowania

Pragnę podziękować wszystkim osobom, bez pomocy których nimniejsza praca mogła by nie powstać. Przede wszystkim mojemu promotorowi, profesorowi Piotrowi Dyczkowi, który swymi cennymi uwagami merytorycznymi, determinacją i uporem doprowadził do stworzenia owej pracy. Rozprawa doktorska nie powstałaby, gdyby nie profesor Tomasz Mikocki, który przed laty zainteresował mnie Archeologią i historią Antyku. To on umożliwił mi zgłębianie sztuki dokumentacji badawczej, oraz dopingował do dalszej pracy merytorycznej. Kierownictwu Polskiej Misji Archeologicznej w Ptolemais: profesorowi Kazimierzowi Lewartowskiemu i doktorowi George’owi Yacoubowi, dziękuję za możliwość pracy i dostęp do dokumentacji zarówno w Libii, jak i w Polsce. Doktorowi habilitowanemu Jerzemu Żelazowskiemu dziękuję za początkowe nadanie kształtu powstającej rozprawie doktorskiej. Doktor habilitowanej Monice Rekowskiej, serdecznie dziękuję za wskazanie kierunków pracy i cenne uwagi dotyczące poszczególnych zagadnień rozprawy. Kolegom i koleżankom zaangażowanym w projekt Ptolemais, dziękuję za okazywaną życzliwość.

Rodzinie i przyjaciołom dziękuje za wiarę. Rodzicom – za wszystko.

Wstęp

Tematem dysertacji są zmiany architektury i funkcji budowli prywatnych w okresie późnego antyku w Cyrenajce, ze szczegółnym uwzględnieniem północnoafrykańskiej Ptolemais. W pracy znalazły się także rozważania na temat zachowań społecznych, ukazanych na tle zmian historyczno – gospodarczych starożytnej Cyrenajki.

Poddano analizie zaobserwowaną w wielu późnoantycznych miastach prawidłowość powstawania małych, prawdopodobnie rodzinnych warsztatów produkcyjnych, sytuowanych na ruinach wcześniejszych, często luksusowych budowli mieszkalnych. Przyczyn tego zjawiska, w przekonaniu autora, należy dopatrywać się w procesach politycznych i ekonomicznych obejmujących przynajmniej cały basen Morza Śródziemnego, jak i sięgających daleko poza ów teren. Celem lepszego zilustrowania tych procesów, analiza obejmie także okresy wcześniejsze, począwszy od fundacji miast Cyrenajki w VII i VI wieku p.n.e., poprzez okres hellenistyczny, kiedy ośrodki miejskie kwitły na greckich wzorcach, aż do szeroko pojętych czasów rzymskich. W okresie późnorzymskim nastąpiło załamanie istnienia i funkcjonowania niektórych z charakteryzowanych miast; z tego powodu, przeprowadzone rozważania sięgają V i VI wieku.

Ważną rolę w tworzeniu struktury mieszkalnej, a w jej następstwie także produkcyjnej, odegrały różne czynniki: katastrofy naturalne, ataki rdzennej ludności na nowo przybyłych osadników, oddalenie od Rzymu czy też konkurencja pomiędzy ośrodkami miejskimi Cyrenajki. Wszystkie one powoli, lecz systematycznie rozbijały wcześniejszą strukturę społeczną i ekonomiczną, co znalazło odzwierciedlenie w przemianach urbanistycznych. W ich efekcie na zgliszczach domów, należących niegdyś do średniozamożnych właścicieli, powstawały małe warsztaty i pracownie rzemieślnicze oraz nowe, skromne kompleksy mieszkalne, dla potrzeb których przystosowywano fragmenty oryginalnej rzymskiej zabudowy.

Część tej architektury mieszkalnej uległa zniszczeniu w wyniku depopulacji, część w wyniku trzęsień ziemi, inne w wyniku wspomnianych najazdów. Owe centra rzemieślniczo - mieszkalne dominowały w krajobrazie urbanistycznym późnoantycznej Ptolemais. Dowiodły, że gospodarka podlegała procesom stopniowego wzrostu poziomu życia, ale

zarazem, w niektórych aspektach, jego obniżeniu. Zróżnicowanie społeczne uległo pewnemu zatarciu. Obok skromnych kompleksów istniały także budynki bogatsze, o charakterze rezydencjonalnym, co skłania do przypuszczenia, że w tym okresie wykształcił się binarny system społeczny – bogaci i biedni. W tym systemie dominowała druga, mniej zamożna grupa i zamiarem autora pracy jest udowodnienie tego twierdzenia.

Jednocześnie, autor uważa że zmiany te, aczkolwiek archeologicznie dobrze widoczne i udokumentowane, niekoniecznie muszą być rozumiane jako upadek miast. Był to, patrząc z obecnej perspektywy, proces historyczny, ale całkiem współczesny dla dawnych mieszkańców. Zmieniające się w długich okresach warunki historyczne i ekonomiczne prowadziły do zmian społecznych i gospodarczych, które z kolei znalazły swoje odbicie w architekturze.

Procesy obserwowane w późnoantycznej Ptolemais, były ówcześnie powszechną tendencją, potwierdzającą ich historyczną determinację. Bezpośrednie uczestnictwo w badaniach prowadzonych w Ptolemais w ramach Polskiej Misji Archeologicznej pozwoliło na dokonanie własnych obserwacji i wysnucie wniosków zaprezentowanych przez autora w niniejszej dysertacji.

Chronologicznie badania antycznej Ptolemais czy też całej Cyrenajki, należy rozpocząć w okresie najlepiej rozpoznanym archeologicznie, czyli w późnym antyku – po drugiej połowie IV – na początku V wieku. Wtedy to, na skutek trzęsień ziemi, nastąpiły drastyczne zmiany krajobrazu średniozamożnych domów, a co za tym idzie procesów migracyjnych. Posuwając się wstecz, źródeł dla pewnych rozważań architektonicznych i produkcyjnych, należy upatrywać już w okresie wczesno czy środkowo rzymskim, czyli począwszy od I wieku p.n.e., kiedy to drogą zapisu testamentowego Ptolemeusza IX Sotera Apiona, prowincja Cyrenajka przeszła we władanie rzymskie. Najsłabiej przebadanym okresem są chronologicznie najstarsze dzieje fundacji miast Cyrenajki, czyli od VII wieku aż do czasów hellenistycznych. Jest to wynik współczesnej zabudowy ruin antycznych miast, która skutecznie zaciera ślady najdalszych dziejów krainy; najsłabiej zatem przebadanym okresem istnienia ośrodków miejskich Cyrenajki, są początki migracji ludów greckich, kiedy miasta zaczynały rosnąć w siłę architektoniczną, polityczną i gospodarczą.

Praca podzielona została na kilka części: 1. Cyrenajka; 2. Ptolemais; 3. Szeroko pojęta zabudowa insuli EXXI w Ptolemais. W części III zawarto także informacje o ptolemejskim

kwartale mieszkalnym badanym przez Polską Misję Archeologiczną, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji architektonicznej po drugiej połowie IV wieku.

W pierwszym rozdziale została umieszczona charakterystyka tak antycznej, jak i współczesnej krainy geograficznej Cyrenajki. Zaprezentowane zostały warunki geograficzne oraz naturalne, fauna i flora starożytnej krainy. Ich analiza porównawcza z dzisiejszymi czasami wskazuje różnice oraz elementy wspólne – tożsame. Realia geograficzne zostały uzupełnione o rys historyczny Cyrenajki na przestrzeni kilkuset lat; zostały wyszczególnione te gałęzie i sposób handlu, gospodarki czy produkcji, które w kolejnych rozdziałach pracy będą rozwinięte w szerszym stopniu. Rozdziały te stanowią niejako tło do dalszej, właściwej części dysertacji na temat późnoantycznych przekształceń architektonicznych oraz warsztatów produkcyjnych.

Druga część dysertacji odnosi się bezpośrednio do ośrodka miejskiego, badanego przez autora w ramach pracy w Polskiej Misji Archeologicznej. Głównym tematem poruszanym w tej części, jest miasto, jego historia, uwarunkowania naturalne, wymiana handlowa – słowem to, co umożliwiało funkcjonowanie dużego ośrodka, jaki stanowiła Ptolemais w siatce miast antycznej Ligi Pentapolitańskiej. Opisano jej wzloty i upadki, powodowane katastrofami naturalnymi, oraz sposób adaptacji zastanego środowiska przez pierwszych greckich osadników jak też historię miasta z jej najistotniejszymi momentami, procesy podupadania oraz badanie jego ruin przez ostatnie stulecia. Zaprezentowana zostanie także ostatnia karta historii miasta, czyli rezultaty badań misji archeologicznej kierowanej przez naukowców z Polski.

Ostatnia, najobszerniejsza część dysertacji, została podzielona na kilka dużych podrozdziałów, w których zawarto problemy badawcze i tezy zaprezentowane w tytule. Rozdziały tego fragmentu pracy odnoszą się bezpośrednio do funkcjonowania, od czasów hellenistycznych do okresu po drugiej połowie V wieku, insuli EXXI. Opisano w niej konstrukcję i funkcję poszczególnych budynków kwartału mieszkalnego, na podstawie wydarzeń historycznych kształtujących ówczesną Ptolemais. Na terenie budynków kwartału mieszkalnego, na przestrzeni lat, miały miejsce niezwykle interesujące wydarzenia, powodujące niejednokrotnie całkowitą zmianę konstrukcji i funkcji domów. Wydarzenia te, wynikające z historycznie poświadczonych katastrof naturalnych, bezpośrednio wypływały na kształt insuli w danym okresie chronologicznym. Finalnie, po fazie użytkowej, upadające

z powodu trzęsienia ziemi budynki, podlegały przebudowie dla celów produkcyjnych. W kolejnych podrozdziałach zostaną zaprezentowane procesy warsztatowe podejmowane w wybranych obszarach domów, wraz z ich zapleczem konstrukcyjnym. Dodatkowo, przedstawione zostaną bezpośrednie analogie z basenu Morza Śródziemnego (a w szczególności z terenu Cyrenajki), poświadczające niepowtarzalność lub uświadamiające normalność podejmowanych działań przez właścicieli nowo powstałych miejsc produkcji.

Wnioski płynące z zawartych spostrzeżeń pojawią się w podsumowaniu w końcowej części dysertacji. Problematyka zawarta w pracy jest niezwykle interesująca, lecz powtarzalna na terenie innych ośrodków miejskich Cyrenajki, a szerzej, basenu Morza Śródziemnego. Zachowania społeczne, powodujące zmianę użytkowania przestrzeni publicznej czy też prywatnej, dostosowujące rzeczywistość do zaspokajania swych własnych potrzeb, są naturalne i poświadczane w innych miastach antyku. W przypadku Ptolemais jednakże, zaproponowany sposób zmian, wynikający z zastanej przez napływową ludność sytuacji, jest niezwykle interesujący, miejscami niepowtarzalny. Niepowtarzalność i odmienność charakteru tych przemian w porównaniu z innymi ośrodkami starożytności będzie omówiona w końcowej fazie dysertacji.

W tej części pracy umieszczono także drobiazgowe plany, szczegółowe rysunki oraz precyzyjne zdjęcia detali insuli EXXI. Baza fotograficzno – rysunkowa była niezbędna do przeprowadzenia wnikliwej analizy elementów architektury domów insuli w siatce miejsckiej antycznej Ptolemais. Niuanse architektoniczne, wynikające z przebadania koncepcji budowlanej poszczególnych kompleksów mieszkalnych, pośrednio odpowiadają na pytania i tezy zawarte w temacie rozprawy doktorskiej.

Ostatnim elementem pracy jest bibliografia pozycji naukowych, zarówno dzieł współczesnych, jak i autorów antycznych, która stanowiła bazę do stworzenia poniższej dysertacji. Problematyka zawarta w rozprawie przedstawia sytuację urbanistyczną stosunkowo powszechną w świecie antycznym, stąd obszerne rozmiary bazy bibliograficznej.

W poniższej dysteracji zostały użyte skróty, odnoszące się do konstrukcji zlokalizowanych w obrębie insuli EXXI. Jest to powielenie skrótów, przyjętych przez członków Polskiej Misji Archeologicznej w Ptolemais w trakcie pierwszych misji badawczych. Skróty te pochodzą od angielskich nazw niektórych z obiektów kwartału mieszkalnego EXXI.

C – Cistern – Cysterna

K - Kiln - Piec

M – Mosaic - Mozaika

R – Room – Pomieszczenie

W – Wall – Mur / Ściana

V – Vat - Zbiornik

W rozprawie doktorskiej użyta została dokumentacja rysunkowa i fotograficzna, będącą własnością Polskiej Misji Archeologicznej w Ptolemais. W więszkości została ona pozyskana w trakcie pracy w Ptolemais podczas kampanii wykopaliskowych, głównie przez Wiesława Małkowskiego i dra Mirona Bogackiego (oraz innych członków misji). Autor poniższej pracy uzyskał pozwolenie kierownictwa misji na korzystanie z wszelkich materiałów zgromadzonych w Archiwum Polskiej Misji Archeologicznej. Część planów czy fotografii została użyta w sposób niezmieniony. Natomiast znaczna ilość oryginalnych materiałów dokumentacyjnych została, na potrzeby dysertacji, przekształcona przez autora pracy. Tym samym duża część fotografii czy planów insuli, oraz rysunków konstrukcji rzemieślniczych z Ptolemais, została stworzona na nowo, lub opracowana na podstawie materiałów pozyskanych z Archiwum Misji.

CYRENAJKA

I.1. Warunki naturalne

Cyrenajka, na tle całego terenu współczesnej Libii, stanowi nadmorską oazę o klimacie zbliżonym do północnych wybrzeży Morza Śródziemnego (Fig.1). Oprócz odległej o niemal tysiąc kilometrów na zachód Trypolitanii, jest to jeden z nielicznych obszarów tego prawie pustynnego państwa, sprzyjający rozwojowi szeroko pojętego osadnictwa (Fig.2). Stwierdzenie to zapewne można odnieść zarówno do sytuacji panującej w czasach starożytnych jak i zupełnie współczesnych.

Znacznie upraszczając, tereny Cyrenajki zawarte zostały w obrębie wyraźnie zarysowanych granic naturalnych – to obszar wapiennego płaskowyżu Gebel Akhdar, wraz z klarownie zarysowaną częścią nadmorską.1 Jej nazwa nawiązuje do założonego przez greckich kolonizatorów w 631 roku p.n.e. miasta Cyrene.2

Wyżynne ukształtowanie terenu, łagodnie opadające w stronę morza, zostało pocięte licznymi wąwozami - wadi,3 wypełniającymi się okresowo spływającą wodą użyźniającą okoliczne pola. Charakterystyczne dla Cyrenajki były i są, oprócz stosunkowo łagodnego klimatu, fauna i flora, przywołujące słuszne skojarzenia z terenami śródziemnomorskimi wybrzeża południowej Europy.4

Granicą między Cyrenajka a Trypolitanią (a raczej zasięgiem Kartaginy) było Arae Philaenorum, dziś okolice Bir Umm El-Garanigh (Fig.3).5 Od północy granicą naturalną krainy było i niezmiennie jest Morze Śródziemne, część południowa natomiast to Pustynia Saharyjska (Fig.4).6 Najdalszym punktem – granicą ptolemejskiej Cyrenajki było

1 D. L. Johnson, Jabal al-Akhdar, Cyrenaica: An Historical Geographia of Settlement and Livelihood, in: P. Ward, English Annals of the Association of American Geographers, 66, 4, 1976, 639-640.

2 cf. rozdz.: Cyrenajka – Osadnictwo Cyrenajki - Miasta antycznej Cyrenajki

3 G. Barker, Economic life at Berenice, in: Excavations At Sidi Khrebish Benghazi (Berenice), Supplements to Libya Antiqua V, vol. 2, Tripoli 1979, 7.

4 C. H. Gimingham, K. Walton, Environment and the Structure of Scrub Communities on the Limestone Plateaux of Northern Cyrenaica, Journal of Ecology 42, No. 2, 1954, 505.

5 Strabo, Geographia (wg edycji Strabo, Geographia, Book XVII, trad. H. L. Jones, London 1932), III, 5, 6.

6 D. Mattingly, Mapping Roman Libya, Libyan Studies 25, 1994, 1-5. 14

Automalax/Anabucis (Fig.5 – Fig.6).7 Natomiast za czasów panowania cesarza Justyniana finalnym zasięgiem po tej stronie był fort Borem, dziś Bu Grada.8

I.2. Klimat

Niezbyt surowy, jak na taką bliskość pustyni, klimat śródziemnomorski, trzykrotne zbiory upraw w ciągu roku, o których pisze Herodot,9 a także sąsiedztwo Morza Śródziemnego – to główne czynniki, sprzyjające rozwojowi osadniczemu Cyrenajki. Teofrast (około 370 r. p.n.e. – 287 r. p.n.e.),10 oraz Pliniusz (23 r. n.e – 79 r. n.e.), 11 podają informacje o silnych deszczach nawiedzających teren krainy w okresie kolonizacji greckiej.

Diodor (około 80 r. p.n.e. – 20 r. p.n.e.), 12 Strabon (63 r. p.n.e. – około 24 r. n.e.), 13 oraz Pliniusz,14 dokonali charakterystyki oraz podziału antycznej krainy Cyrenajki na cztery wyróżniające się strefy klimatyczne. Obszar pierwszy odnosił się bezpośrednio do przybrzeżnych żyznych terenów uprawnych. Był to obszar rolniczy, niemal idealny do zagospodarowania ze względu na stosunkowo przyjazny, łagodny klimat i gleby dogodne do

7 P. Romanelli, Topografia e archeologia dell ‘ Africa romana, Torino 1970, 200-207.

8 Procopis, De Aedificis, (Prokopiusz z Cezarei, O budowlach, trad. P. Ł. Grotowski, Warszawa 1999), VI, 2.

9 Herodotos, Historiai, (Herodot, Dzieje, trad. S. Hammer, Warszawa 1956), 4, 289.

10 Teofrastus, Historia plantarum, (Theophrastus, Przyczyny powstawania i rozwoju roślin – Fizjologia roślin, trad. H. Wojtowicz, Lublin 2002), III, I, 6.

11 Gaius Plinius Maior, Naturalis historia. (C. Plini Secundi Naturalis historiae libri XXXVII, vols. I – V, trad. I. Sillig, Hamburgi 1852), XVI, 61, I; XIX, 15, 1; XXII, 48, I.

12 Diodorus of Sicily, Historical Library, (Eng. tr. by Charles L. Sherman, The Loeb Classical Library VII, III.50., Harvard 1963), 1-4.

13 Strabo, Geographia (wg edycji Strabo, Geographia, Book XVII, trad. H. L. Jones, London 1932), XVII. 3. 23.

14 Plin., Nat. Hist.,, 5.5.

uprawy. Tu koncentrowała się ludność, tworząc większe lub mniejsze aglomeracje wraz z rozbudowanym zapleczem rolniczo – wiejskim. Druga strefa to tereny wyżynne, charakteryzujące się idealnymi warunkami dla działalności hodowlano – pasterskiej, czyli obszary porośnięte trawami, niskimi wiecznie zielonymi krzewami oraz dziko rosnącymi drzewami oliwnymi.15 Strefa trzecia określona była przez wspomianych autorów, jako przyjazna dla uprawy mitycznej rośliny – silphium (jest to jednak jedynie hipoteza, raczej trudna do zweryfikowania);16 było to zatem pogranicze wyżynno – pustynne. W tym miejscu kończyły się wpływy stosunkowo łagodnego klimatu śródziemnomorskiego, a zaczynała się właściwa pustynia. Ostatnia, czwarta strefa, charakteryzowała się niezbyt przyjaznymi do życia terenami pustynnymi lub półpustynnymi. Obszary te porastała roślinność stepowa i pół- stepowa. Były to skrajne tereny obrzeży Cyrenajki – zarówno południowe jak i południowo – wschodnie, bardzo słabo zaludnione i to jedynie przez lokalną ludność nomadyczną.

Pindar (około 522 r. p.n.e. – między 443 a 438 r. p.n.e.), określał Cyrenajkę okresu monarchii regionem czarnych chmur,17 co zdawał się potwierdzać także Herodot.18 W okresie republikańskim, informacje dotyczące wystarczających do prowadzenia upraw opadów deszczu, były kojarzone z okresem monarchii.19 Zapewne około III wieku p.n.e. zaczęły się zmiany dotyczące sumy wody deszczowej w Cyrenajce.20 Pomiędzy tym okresem, a pierwszym trzęsieniem ziemi połowy III wieku n.e. klimat zmieniał się.21 Pliniusz odnotował przekształcenia w ilości opadów w Cyrenajce. 22 W okresie pomiędzy III a V wiekiem, nastąpiły wyraźne zmiany klimatyczne w odniesieniu do wybrzeża Morza Śródziemnego. Klimat krainy uległ przekształceniu w bardziej suchy, surowszy, trudniejszy do wygodnej

15 Samo miasto Ptolemais praktycznie było zlokalizowane właśnie w tych dwóch strefach, tworząc tym samym dogodne warunki do egzystencji. Dodatkowo, do wpływów miejskich należały także tereny położone na zboczach Gebel Akhdar.

16 Plin., Nat. Hist., 5.5; cf. rozdz.: Cyrenajka – Flora Cyrenajki

17 Pindar, Pythian. (B.L. Gildersleeve (ed.), The Olympian and Pythian odes, Amsterdam 1965), 4.52.

18 Hdt. 4. 163.

19 S. Stucchi, Architettura cirenaica, Monografie di archeologia libica 9, Roma 1976, 47.

20 M. Pinna, Boll. Soc. Geogr. Ital., s. IX, vol. X, 1959, 226.

21 Stucchi, Architettura.., 357.

22 Plin., Nat. Hist., XVIII, 21, 2. 16

egzystencji.23 W okresie późnoantycznym została odnotowana zmiana klimatu na krawędziach południowych i południowo-wschodnich Cyrenajki, na pustynny, z małymi ilościami deszczu w ciągu roku.

Współczesna Cyrenajka także charakteryzuje się mocno zarysowanym zróżnicowaniem poszczególnych stref klimatycznych (Fig.7). Podział krainy, zawarty w antycznych tekstach źródłowych, praktycznie nie zmienił się drastycznie. Południowa część Cyrenajki jest terenem nizinnym, z dominującym wpływem klimatu pustynnego. Jedynie oazy Kufra, Dżanat i Zighan, stanowią część krainy przystosowaną do życia.24 Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku wschodniego fragmentu Cyrenajki, ciągnącej się kilkadziesiąt kilometrów na wschód od miejscowości Derna – miasta założonego w pod koniec XV wieku. Część wschodnia krainy pokryta jest piaszczystą pustynią z charakterystycznymi terenami wydmowymi.

Najbardziej interesujący, zarówno pod względem hydrologicznym, geologicznym jak i izotermicznym, jest północno - centralny, nadmorski fragment Cyrenajki. Przede wszystkim, w opozycji do pozostałej części krainy, jest to teren wyżynny, ze średnią wysokością około 500 m n.p.m. Nad samym Morzem Śródziemnym zlokalizowane są niezbyt wysokie góry, Dżabal al-Achdar - Gebel Akhdar 25 – Góry Zielone, osiągające maksymalnie około 700 - 800 metrów wysokości n.p.m., drastycznie opadające w swej zachodniej części,26 po stronie wschodniej natomiast łagodnie kończące się przejściem w teren nizinny – Marmarykę.

Wybrzeże dzisiejszej Cyrenajki charakteryzuje się klimatem podzwrotnikowym typu śródziemnomorskiego. Od wczesnej wiosny aż do późnej jesieni, wybrzeże krainy znajduje się pod silnym wpływem mas powietrza zwrotnikowego. W tym okresie, na terenie Cyrenajki, ale też praktycznie na obszarze reszty współczesnej Libii, mają miejsce znikome opady, w charakterze gwałtownych i krótkotrwałych ulewnych deszczy. Co więcej, w trakcie okresu letniego (czerwiec - koniec sierpnia), opady praktycznie w ogóle nie występują. W okresie

23 Descriptio Orbis Terrae, 303–307.

24 L. Moret, La Cyrenaique. Esquisse geologique et geographique, Revue de geographie alpine XXIV, 1936, 539 – 578.

25 J.W. Gregory, Cyrenaica, The Geographical Journal 47, 1916, 324-330.

26 K. S. Sandford, Libyan Frontiers, The Geographical Journal 96, 6, 1940, 377-388.

zimowym i wczesno wiosennym opady na terenie Cyrenajki nie przekraczają maksymalnie 600 mm.27

Herodot określał Cyrenajkę jako krainę dogodną do upraw i rolnictwa poprzez sumę rocznych opadów deszczu.28 To diametralnie inna sytuacja w porównaniu z dzisiejszą, niezwykle skąpą lub ubogą średnią sumą rocznych opadów, która pozwala jedynie na określoną produkcję rolniczą.29 Dodatkowo, pozostałości po wyższych formacjach roślinnych, dawniej przypuszczalnie porastających wzgórza Gebel Akhdar, wskazują na potencjalnie łatwiejszy dostęp do wody opadowej.30 Drzewa te, do prawidłowego rozwoju, potrzebują odpowiednich ilości wody – jeśli porastały wzgórza, tym samym opady musiały być intensywniejsze i częstsze.31

Tereny całej współczesnej Libii charakteryzują się wysokimi temperaturami rocznymi.32 Latem, temperatury powietrza sięgają średnio 30 - 32 stopni Celsjusza w dzień. Amplituda temperatur między nocą a dniem wynosi kilkunastu stopni. Zimą temperatura powietrza spada do średniej wynoszącej około 10 - 15 stopni Celsjusza. Zimy mają zdecydowanie łagodny przebieg, lecz częstym zjawiskiem są gwałtowne, kilkudniowe ulewne deszcze.33

27 Gimingham, Walton, Environment and the Structure of Scrub.., 505.

28 Hdt. 4. 289.

29 Co ciekawe, część badaczy uważa, iż na przestrzeni ostatnich 3000 lat sytuacja klimatyczna wschodniej część Sahary i wybrzeża Morza Śródziemnego nie zmnieniła się diametralnie, cf. R.Kuper, S. Kröpelin, Climate - Controlled Holocene Occupation in the Sahara, Science 313, 2006, 803–807.

30 Gimingham, Walton, Environment and the Structure of Scrub.., 505.

31 cf. rozdz.: Cyrenajka – Flora Cyrenajki

32 cf. J. F. McCoy (ed.), Geo-Data, The World Geographical Encyclopedia, Third Edition, New York 2003, 316.

33 H.J. Bruins, Desert Environment and Geoarchaeology of the Wadi Arabah, in: P. Bieńkowski, K. Galor (eds.), Crossing the Rift: Resources, Routes, Settlement Patterns and Interaction in the Wadi Arabah, Levant Supplementary Series 3, Oxford 2006, 29-43.

II.3. Flora Cyrenajki

Cyrenajkę, pod względem roślinności naturalnej w porównaniu z innymi krainami centralnego wybrzeża Afryki Północnej, zarówno dziś, jak i w czasach antycznych, charakteryzowały duże różnice. Cyrenajka stanowiła swoistą nadmorską oazę, nawet w porównaniu z resztą kraju, którego ponad 90% powierzchni pokrywa pustynia Sahara (Fig.8).

Roślinność Cyrenajki, w znacznym stopniu, nosi dziś cechy efemeryczne –co oznacza stosunkowo dużą dynamikę zmian. Powierzchnię ruin antycznej Ptolemais okresowo pokrywa trawiasta roślinność pół - stepowa, która pojawia się wraz z nastaniem wczesnej pory wiosennej, a którą prażące słońce wysusza w ciągu kilku kolejnych miesięcy.

W przekazach podróżników z XVIII i XIX wieku, odwiedzających Cyrenajkę, zawarte są opisy bujnych traw, porastających znaczne połacie wybrzeża.34 Tak więc niskie krzewy oraz soczyście zielone trawy są zjawiskiem czasowym, cyklicznie pojawiającym się wraz z nastaniem pory wiosennej. Jest to o tyle istotne spostrzeżenie, że wiosenna trawa jest jednym z głównych składników pożywienia, zarówno współczesnych jak i zapewne żyjących dawniej zwierząt roślinożernych, choćby na przykład owiec. Można zatem sądzić, że także w przeszłości bujne trawy, porastające okolice antycznej Ptolemais, były jednym ze składników podstawowej diety większości hodowlanych gatunków zwierząt.

Cyrenajka, w podaniach antycznych pisarzy i czy też podróżników z XVIII i XIX wieku, opisywana była jako kraina z niezwykle interesującą roślinnością naturalną. Wśród drzew zlokalizowanych bezpośrednio w strefie nadmorskiej dominowała palma daktylowa,35 w części górskiej natomiast, na płaskowyżu Gebel Akhdar, zostały poświadczone występujące sporadycznie eukaliptusy oraz sosny pinie. Były one charakterystyczne dla obszaru Śródziemnomorza począwszy od Hiszpanii, poprzez Włochy, Grecję i Cypr, aż po wybrzeża Afryki Północnej. Z czasów antycznych zostały poświadczone także drzewa lotosowe,

34 Choćby F.W. Beechey, H.W. Beechey, Proceedings of the Northern Coast of Africa from Tripoly eastward in MDCCCXXI and MDCCCXXII comprehending an account of the greater Syrtis and Cyrenaica and of the ancient cities composing the Pentapolis, London 1828.

35 K. Neumann, A The Romance of Farming: Plant Cultivation and Domestication in Africa, in: A.B. Stahl (ed.), African Archaeology, Blackwell Publishing 2005, 253.

różnego gatunku jabłonie, drzewa granatu, grusze, jeżówki oraz drzewa morwowe.36 Co więcej, wyżynną część antycznej Cyrenajki zapewne porastały także niewysokie, karłowate sosny, oraz cyprysy.37 Prawdopodobnie, znaczną część z nich można było wykorzystywać do budowy drewnianych elementów wyposażenia lokalnych domów czy też do produkcji pewnych fragmentów statków, np. pokładów. Ze względu na stosunkowo ograniczony ilościowo charakter budulca drewnianego, raczej sporadycznie wykorzystywany było on jako paliwo do rzemieślniczych warsztatów produkcyjnych.38

Nazwa górskiego łańcucha Gebel Akhdar pochodzi od niskiej wiecznie zielonej roślinności porastającej zbocza, tzw. makia. Są to twardolistne zarośla koloru zielonego, permanentnie porastające ściany górskie. Zarośla te mogą tworzyć drobnolistne krzewy, takie jak wrzosiec czy dziko rosnące oliwki oraz bluszcze; są to wtórne formacje roślinne, powstałe na miejscu pierwotnych wysokich drzew.39 Z czasów antycznych poświadczone zostały poza tym wawrzyny, dziko rosnące oliwki, a także drzewa migdałowe i orzechy.40

Najsłynniejszą antyczną rośliną dziko rosnącą, występującą w okolicy Cyrene, było silphium. To roślina należąca, zapewne, do gatunku selerowatych. Silphium (łac.laserpicium) – to roślina o wysokości około 0.5 m. Grube korzenie pokryte były korą kolory ciemnego/czarnego.41 Proste i grube na kilka centymetrów łodygi obrastały liśćmi, swym wyglądem porównywalne z liśćmi pietruszki. Do dziś nie został zidentyfikowany współczesny odpowiednik tej mitycznej rośliny, której przypisywano wiele walorów leczniczych oraz spożywczych. 42 O samej roślinie, wspominają w swych pracach: Herodot,43 Teofrast, 44 który przekazuje w swych dziełach najwięcej informacji na jej temat, a także

36 Periplus Skylaksa z Karyandy,( tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006), 110.

37 A Recent Journey in Tripoli and Cyrenaica, The Geographical Journal vol. 40,1912, 532-537; cf. Periplus Skylaksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006, 99.

38 cf. K. Nicklin, The Location of Pottery Manufacture, Man 14, no 3, 1979, 436-458.

39 Gimingham, Walton, Environment and the Structure.., 505-520.

40 Periplus Skylaksa z Karyandy, (tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006), 107.

41 Teofrastus, 4.3.

42 Ch. L. Gemmill, Silphium, Bulletin of the History of Medicine 40, 1966, 295–313.

43 Hdt. 4.163-164.

44 Teofrastus, 1.5.1.

Strabon,45 oraz Dioskurides (40 - 80 r. n.e.),46 Pliniusz,47 czy Apicjusz. 48 Do handlu wykorzystywano zarówno nasiona, jak i sproszkowane łodygi czy korzenie, a także sok uzyskiwany także z łodyg rośliny. Sok ten stosowano jako lekarstwo na różnorakie schorzenia49 i dolegliwości.50 Roślina wykorzystywana była jako aromatyczna przyprawa zarówno w kuchni greckiej jak i rzymskiej aż do początków I wieku n.e.51

Ograniczona pod względem gatunkowym roślinność współczesnej Cyrenajki od zawsze była znacznym utrudnieniem dla mieszkańców krainy, trudno było bowiem funkcjonować w tym stosunkowo uciążliwym do egzystencji miejscu. Cyrenajka, na mapie basenu Morza Śródziemnego, zawsze stanowiła swoistą enklawę w niemal wszechogarniającej pustyni;52 trzeba jednak przyznać, że były to tereny trudne do funkcjonowania, stawiające przed osadnikami znaczne wyzwania.

Powyższe opisy pośrednio odnoszą się do głównego tematu dysertacji lecz nie sposób zgłębiać tematykę gospodarki wewnętrznej antycznych miast Cyrenajki, nie charakteryzując warunków naturalnych, panujących ówcześnie na jej terenie. Roślinność krainy, odpowiednia dla tych warunków klimatycznych, pozwalała na używanie jej jako paliwa przy prowadzeniu szeroko pojętej produkcji związanej z wytwórstwem prowadzonym choćby przy użyciu pieców.53 Są to pośrednie elementy, składające się na obraz ówczesnej Cyrenajki i przyczyn,

45 Strabo, Geographia, XVII. 10. 837-838.

46 Dioscorides, De materia medica (Dioscorides, Being an Herbal with Many Other Medicinal Materials, trad. T.A. Olbadeston, Johannesburg 2000), 475.

47 F. Chamoux, Du Silphion, in: G. Barker, J. Lloyd and J. Reynolds (eds.), Cyrenaica in Antiquity, [BAR Int. ser. 236], Oxford 1985, 166.

48 M. Gavius Apicius, De re coquinaria (Apicjusz, O sztuce kulinarnej ksiąg dziesięć, trad. I. Mikołajczyk, S. Wyszomirski, Toruń 1995).

49 F. Michelon, J.M. Chabert, D. Molero, A. Mousnier, J.P. Bocquet, Le silphium: plante medicinale de l'Antiquite, Histoire de Sciences Medicales 18, 1984, 343-356.

50 cf. Periplus Skylaksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006, 106-107.

51 O silphium między innymi: E. Fabbricotti, Silphium in Ancient Art, Libyan Studies 24, 1993, 27-34; M.G. Fulford, To East and West: the mediterranean trade of Cyrenaica and Tripolitania in Antiquity, Libyan Studies 20, 1989, 169 – 191.

52 Hdt. 4. 250: Poza tym pasmem, ku południowi i w głąb Libii, jest kraj pustynny, bez wody, bez zwierząt, bez deszczu, bez drzew i pozbawiony wszelkiej wilgoci.

53 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja ceramiczna - Zaplecze surowcowe – glina

dla których podejmowano próby uruchomienia gospodarki wytwórczej prowadzonej na niewielką skalę w obrębie ośrodków miejskich. Część wymienionych gatunków roślin porastających naturalnie tereny Cyrenajki, była poza tym towarem handlowym, który stanowił bazę surowców eksportowanych; tym samym napędzano gospodarkę i wymianę – miasta rozwijały się dynamicznie.

I.4. Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

Podejmując jeden z głównych tematów dysertacji, związany z produkcją i wytwórstwem przedmiotów codziennego użytku, należy wspomnieć także o tych gałęziach gospodarki, które w pośredni lub bezpośredni sposób wpływały na życie ówczesnych mieszkańców krainy. Część z hodowanych roślin czy zwierząt była wykorzystywana przy różnych etapach produkcji opisanych w dalszej części. Zapotrzebowanie na pewne przedmioty wymuszała sytuacja żywieniowa czy też brak lub nadmiar surowców. Zmienne warunki naturalne, w połączeniu z sytuacją polityczną, kształtowały byt mieszkańców miast antycznej Cyrenajki.54

Siatka osadnicza wybrzeży Cyrenajki, od zawsze ściśle była związana z czynnikami naturalnymi: klimatem, glebami, roślinnością naturalną i innymi. Rozmieszczenie gleb, w których przeważają raczej niezbyt żyzne, trudne do uprawy litosole oraz sołonczaki, znacznie ograniczały możliwości upraw, zarówno dziś, jak i w starożytności,.55

Osady pierwszych kolonizatorów wybrzeża Cyrenajki skupiały się głównie w miejscach, w których była możliwa hodowla czy prowadzenie upraw rolniczych. Cyrenajka, a w szczególności okolice antycznej Barke, od czasów starożytnych charakteryzowały się miejscowo występującymi bardzo żyznymi glebami pochodzenia

54 cf. K. D. White, Roman Farming, London 1970.

55 McCoy (ed.), Geo-Data.., 317.

wapiennego, bogatymi w potas i fosfor, ale ubogimi w nitrogen; przy prawidłowej uprawie, przynosiły one rolnikom znaczne plony (Fig.9).56 Wyzwaniem, oprócz jakości gleb Cyrenajki, jest i było ich nawadnianie. Deszcze są zjawiskiem sporadycznym dla okresu począwszy od połowy marca aż do połowy października.57 Na tym obszarze współczesnej Afryki Północnej, także na terenie Cyrenajki, brak stałych rzek; okresowo natomiast, w porze jesienno-zimowej, wodą wypełniają się wadi (Fig.10).

Najżyźniejszymi terenami były ujścia i zbocza rzek wadi, gdzie woda pojawiała się z większą częstotliwością, tym samym naturalnie nawadniając okolice. Na równinie przy samym brzegu Cyrenajki, a w szczególności w jej wschodniej i północno-wschodniej części, dominowały nieuprawne litosole oraz sołonczaki; sytuacja ta do dziś nie uległa zasadniczej zmianie.

Mieszkańcy Cyrenajki zasiedlają dziś wybrzeże w podobny sposób jak kiedyś rdzenna ludność antyczna.58 Potwierdzeniem, czy też świadectwem rolniczej specyfiki wybranych fragmentów Cyrenajki, są dziś ruiny licznych starożytnych farm wiejskich, lokalizowanych poza obrębem miast, a połączonych z nimi siecią dróg.59 Farmy te, których pozostałości znajdowane były nie tylko w Cyrenajce ale i w odległej Trypolitanii,60 stanowiły zazwyczaj samowystarczalne ośrodki przystosowane do niemal samodzielnego funkcjonowania (Fig.17).61 Były to zwykle niewielkie zespoły budynków, z przydomowymi plantacjami oliwek czy winogron.62 Ich mieszkańcy zajmowali się zarówno uprawą roli, 63 jak też hodowlą zwierząt.64

56 Baker, Economic life.., 3.

57 cf. rozdz.: Cyrenajka - Klimat

58 B. Jones, G. Barker (with a contribution by P. Hayes), Libyan Valleys Survey, Libyan Studies 11, 1979-80, 16- 17.

59 G. Barker (et al), Farming the Desert: the UNESCO Libyan Valleys Archaeological Survey, 2 parts, Paris 1996; cf. rozdz.: Cyrenajka – Komunikacja lądowa

60 D. L. Thurmond, A handbook of food processing in classical Rome, Technology and Change in History, vol. 9, Boston 2006, 111 – 165; D.J. Buck, D.J. Mattingly (eds.), Town and Country in Roman Tripolitania. Papers in honour of Olwen Hackett, [BAR International Series 274], Oxford 1985, pp. 294.

61 S. Ellis, Roman Housing, London 2008, 103; cf. C. Whittaker, Land and labour in Roman North Africa, Klio 60, 1978, 331-62.

62 cf. J. Percival, The Roman Villa, Los Angeles 1976, 64.

Gleby stały się obecnie mniej żyzne, co ogranicza możliwości upraw. Procesy obniżenia wartości ziem Cyrenajki wynikają zarówno z nadmiernej eksploatacji gleby przez antycznych mieszkańców, jak i zmian klimatu.65

Dziś średnie ilości opadów plasujące się w okolicach 250 – 350 mm w miesiącach jesiennych i zimowych, ograniczają możliwości intensywnej eksploatacji ziemi. Okolice wybrzeża Cyrenajki, są jednymi z najżyźniejszych we współczesnej Libii – do dziś uprawia się tam znaczne ilości zbóż.66

W czasach antycznych mieszkańcy cyrenajskich miast i farm wiejskich próbowali reperować gospodarkę wodną licznymi studniami, cysternami i wszelakimi zbiornikami wodnymi, gromadząc w ich wnętrzach życiodajny płyn.67 Skała wapienna, na której w większości jest posadowiony płaskowyż Gebel Akhdar,68 jedynie miejscowo nadaje się do gromadzenia okresowych opadów deszczu. Jest to skała z wysoką przepuszczalnością hydrologiczną, co utrudnia długotrwałe gromadzenie wody.

Woda doprowadzana była do miast, a także na pola uprawne, z pobliskich wadi, kanałami czy też akweduktami. Ich istnienie poświadczone zostało dla większości ośrodków miejskich Cyrenajki - między innymi dla Hadrianopolis, Barke, i innych. Do samej Ptolemais woda była doprowadzana najprawdopodobniej z odległego o 25 km źródła w Wadi Habbun.69

Ze względu na niestabilne czynniki naturalne, związane z ograniczonymi ilościami wody, a także silnymi wiatrami ghibli wiejącymi znad Sahary, mieszkańcy miast Cyrenajki

63 Hdt. 4. 199: Także okolica Kyreny, która najwyżej leży w zajętej przez koczowników części Libii, ma swoje trzy pory zbiorów, które godne są podziwu. I tak naprzód wybrzeże morskie pęcznieje plonami dojrzałymi od żniw i winobrania. Po ich zebraniu środkowy pas ziemi powyżej okolic nadmorskich, który nazywają „pagórkami”, dojrzewa do żniw. Gdy się te plony pasa zbierze, już dojrzewa i pęczniej plon w najwyższym pasie ziemi, tak że pierwszy plon jest już wypity i spożyty, gdy ostatni się zjawia. W ten sposób Kyrenajczyków przez osiem miesięcy zajmują zbiory plonów;

64 cf. rozdz.: Cyrenajka - Fauna Cyrenajki

65 Gimingham, Walton, Environment and the Structure.., 505-520.

66 J. Lloyd, R. Reece, J. Reynolds, F. Sear, Excavations at Sidi Khrebish, Benghazi (Berenice).vol.1, Buildings, Coins, Inscriptions and Architectural Decoration. Supplements to Libya Antiqua 5, Tripoli 1977, 7.

67 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli - Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

68 F. Barr (ed.) Geology and Archaeology of Northern Cyrenaica, Libya, Amsterdam 1968.

69 cf. G. Oliveiro, Documenti antichi dell’ Africa Italiana, Bergamo 1936, 250; L. V. Bartarelli, Libia, Milan 1937, 379; C. Arthur, A. Bazama, The aqueduct of Ptolemais, Libya Antiqua 11-12, 1974-1975, 243-249.

zmuszeni byli do uprawy precyzyjnie określonych gatunków zbóż, czyli głównie jęczmienia, bardziej odpornego na susze niż choćby pszenica.70 W czasach antycznych, na sztucznie bądź naturalnie nawadnianych glebach Cyrenajki, uprawiano oprócz wspomnianego jęczmienia, owies, żyto, gorczycę, groszek, pomidory, cebulę i inne.71 Większość zbóż była przeznaczana na eksport.72 U Herodota znalazły się pierwsze informacje, odnoszące się bezpośrednio do eksportu z terenu Cyrenajki zbóż.73 Jedna z antycznych inskrypcji zawiera informacje o zbożach z Cyrenajki, przygotowanych jako pomoc mieszkańcom miast greckich w klęsce nieurodzaju.74 Potwierdzeniem wywozu zbóż z Cyrenajki w poźniejszych (w stosunku do Herodota) czasach był choćby fakt, że w połowie I wieku p.n.e. Pompejusz, w trakcie działań militarnych, między innymi posiłkował się plonami właśnie z tej krainy.75

Jednym z głównych towarów eksportowych Cyrenajki była wyśmienita oliwa,76 o czym wspominają zarówno Herodot,77 jak i Synezjusz z Cyrene.78 Nie była ona aż tak istotnym elementem handlu, jak choćby w przypadku Trypolitanii, jednakże stanowiła jedną z kategorii towarów eksportowych.79 Istnieje nawet podejrzenie, że ze względu na obfitą produkcję, oliwę eksportowano w amforach niekoniecznie wyrabianych na miejscu w Cyrenajce, lecz używano wtórnie amfor pochodzących z miast basenu Morza Śródziemnego.80

70 G. D. B. Jones., J. H. Little., Coastal Settlement in Cyrenaica, The Journal of Roman Studies 61, 1971, 7.

71 Lloyd, Excavations at Sidi Khrebish.., 3.

72 Jones, Little, Coastal Settlement in Cyrenaica.., 33.

73 Hdr. 4.198-199.

74 SEG IX 4-5, n.2; cf: C.H. Kraeling, Ptolemais: City of Libyan Pentapolis, Chicago 1963, 8.

75 Gaius Julius Ceasar, Bellum Civile (Gajusz Juliusz Cezar, Wojna domowa, trad. E. Konik, Wrocław 1992) 3.5.1.

76 cf. R.B. Hitchner, Olive production and the Roman economy: the case for intensiva growth in the Roman empire, in: M.C. Amouretti, J.P. Brun, (eds.), La production du vin et de l’huile en Mediterranee, Athens 1993, 499- 508.

77 Hdt. 4.252.

78 Synesios, Epistolae (Letters of Synesios of Cyrene, trad. A. Fitzgerald, London 1926), 134, 138.

79 cf. rozdz.: Ptolemais - Historia ekonomiczna Ptolemais od czasów hellenistycznych, aż do późnego antyku

80 D.J. Mattingly, Oil for export? A comparison of Libyan, Spanish and Tunisian olive oil production in the Roman empire, Journal of Roman Archaeology 1, 1988a, 33 – 56.

Odrębnym tematem jest uprawa winnej latorośli na terenach antycznej Cyrenajki. Nie wiadomo dokładnie, kiedy rozpoczęto uprawę, ale wino przez setki lat stanowiło jeden z towarów eksportowych i konsumpcyjnych na tym terenie.81 Bezpośrednim potwierdzeniem uprawy i produkcji wina na terenach Cyrenajki są pozostałości po prasach, lokalizowane w miastach i ośrodkach wiejskich wybrzeża. Niezwykle istotnym świadectwem handlu winem są ponadto amfory, służące do transportu płynów ze starożytnej Cyrenajki do innych ośrodków basenu Morza Śródziemnego.82

Dość skąpe źródła antyczne potwierdzaja uprawę winorośli. Diodor Sycylijski charakteryzował Cyrenajkę jako miejsce bogate w uprawę winnej latorośli.83 Starbon opisywał jeden z portów wybrzeża Morza Śródziemnego, w którym odbywał się handel wymienny winem i silphium - rośliną sprowadzaną z okolicy Cyrene.84 Także Pliniusz Starszy wspominał w swojej pracy o winie i wykorzystywaniu go przez mieszkańców Cyrenajki.85 W V wieku Synezjusz z Cyrene, opisując wojny plemienne na terenach Trypolitanii i Cyrenajki, wspomina o zniszczeniach upraw zbóż i winnej latorośli.86 Ów biskup wspomina uprawę latorośli w okolicach Derny,87 a także pisze o lokalnej produkcji wina w okolicy Ptolemais.88 W jednym ze swych listów, Synezjusz wspomina o pewnej ilości wina jako podarunku dla przyjaciela.89 Tenże Synezjusz, w innym liście, informuje swego brata o transporcie wina z Cyrenajki do Aleksandrii.90

81 E. Catani, La coltura della Vite e la Produzione di Vino nella Cirenaica Greca e Romana: le Fonti Storiche e l'Arte Figurativa Antica, in: G. Barker, J. Lloyd and J. Reynolds (eds.), Cyrenaica in Antiquity [BAR Int. ser. 236], Oxford 1985, 145-164.

82 cf. K. Goransson, The transport amphorae from Euesperides. The maritime trade of a Cyrenaican city 400- 250 BC, [Acta Arceologica Ludensia], n. 25, Stockholm 2007, 84.

83 Diodorus Siculus, Historical Library, (trad. Ch. L. Sherman, The Loeb Classical Library VII, Harvard 1963), 3.50.

84 Strabo, 17.3.20; cf. rozdz.: Cyrenajka – Flora Cyrenajki

85 Plin. Nat. Hist., 8.33.

86 Catani, La coltura della Vite..., 156.

87 Sin. Epist. 66.

88 Sin. Epist. 148.

89 Sin. Epist. 134.

90 Sin. Epist. 45.

Poza tekstami antycznych autorów, informacje dotyczące uprawy winnej latorośli na terenach Cyrenajki, można uzyskać z kupieckich tablic handlowych z Cyrene (conti dei damiurghi), pochodzących z IV – II wieku p.n.e.91 Zawarte w nich informacje dotyczą rodzynek, winogron oraz wina. W tablicach kupieckich, pochodzących z III wieku p.n.e., zostały zawarte precyzyjne informacje dotyczące ceny wina. Używaną miarą wagi był talent, czyli około 25 kg, do wina zaś stosowano miarę ośmiu choes (20-26 litrów). Dobrym przykładem mogły być choćby ceny z IV w. p.n.e.: wartość winogrona białego oscylowała około 1 talenta za 3 do 8 drachm, gdy czarne odmiany rośliny były nieznacznie tańsze, i kosztowały od 2, 5 do 4 drachm.92 Wahania cen produktów, choćby wina, były determinowane aktualną sytuacją polityczną, w danym okresie istnienia Cyrenajki.

Tematyka niniejszej dysertacji wymaga omówienia kwestii przechowywania wina. Na terenie Cyrenajki udokumentowano istnienie kilku wąskich i głębokich zbiorników – kolektorów typu circural storage vats.93 Przechowywano w nich sok winnej latorośli poddawany procesom fermentacji. Na terenie antycznych miast krainy znaleziono co najmniej kilkadziesiąt obiektów tego rodzaju.

Współczesne rolnictwo okolic wybrzeża Cyrenajki jest niezwykle ubogie zarówno pod względem gatunkowym, jak i ilościowym ale jakość gleb i odpowiednia gospodarka wodna pozwalają na prowadzenie ograniczonych upraw w okolicach współczesnej Tolmeity. Rolnictwo stoi jednak na niskim poziomie z racji importu i niewielkiego zapotrzebowania na jego produkty. Uprawy są oparte na zbożach: jęczmieniu, prosie oraz pszenicy, a ponadto występują oliwki i winna latorośl, stanowiące ważny produkt eksportowy Cyrenajki.

Początkowo, w IV - III wieku p.n.e., uprawa roli była skoncentrowana ściśle wokół nowo powstających miast. Ze względu na coraz większe zapotrzebowanie ekonomiczne, mieszkańcy miast zajmowali coraz większe obszary wypierając tym samym rdzenną ludność libijską dalej na południe, w stronę Sahary.94 Konflikty nowo przybyłych, ekspansywnych osadników z rdzenną ludnością na znacznych obszarach Cyrenajki były w tej sytuacji całkiem

91 cf. Catani La coltura della Vite..., 161.

92 Catani, La coltura della Vite...,, 146.

93 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja ceramiczna

94 G. W.W. Barker, Transitions to farming and pastoralism in North Africa, in: P. Bellwood and C. Renfrew (eds.) Examining the Farming/Language Dispersal Hypothesis, 2003, 151-162.

zrozumiałe.95Ataki autochtonicznych Libijczyków skłoniły nowo osiadłych mieszkańców wybrzeża do budowania ufortyfikowanych farm wiejskich, w obrębie których znajdowały się tereny zagospodarowane.96 Na terenie Trypolitanii czy Cyrenajki, poza głównymi miastami powstawały gsur – farmy z rozbudowanym systemem fortyfikacji oraz zapleczem wodnym (Fig.11).97 Były one budowane częstokroć przez żołnierzy – weteranów, zasiedlających tereny wybrzeża.98 Najlepszym przykładem tego typu konstrukcji były farmy na terenie Wadi Mansur w Trypolitanii.99 Formy uzbrojonych farm miały powtarzalny charakter architektoniczny: w centrum budowli znajdował się otwarty plac, z szeregiem pomieszczeń zainstalowanych po bokach; zazwyczaj istniało tylko jedno wejście do tego typu założenia obronno-mieszkalnego.100 W przypadku pojedynczych konstrukcji, do czasów współczesnych

95 Jones, Little, Coastal Settlement in Cyrenaica.., 36; cf. A. Leone, Evolution and change: Town and country in late Antiqua North Africa, PhD Thesis, University of Leicester.

96 Jak dotąd jedynie na terenie Trypolitanii i na wybranych fragmentach Cyrenajki, został przeprowadzony archeologiczny survay, którego efekty opublikowane zostały w kilku kolejnych tomach Libyan Studies W trakcie badań został udokumentowany, między innymi, szereg ufortyfikowanych farm, pozostałości po rolnictwie, przemyśle i gospodarce antycznych mieszkańców Libii. Poruszono także szereg kwestii dotyczących prehistorii terenów objętych badaniami, a także uszczegółowiono mapy greckich i rzymskich pozostałości po konstrukcjach miejskich i wiejskich. cf. G.W.W. Barker, G.D.B. Jones, The UNSECO Libyan Valleys Survey 1980, Libyan Studies 12, 1981, 9-48; G.W.W. Barker, G.D.B. Jones, The UNSECO Libyan Valleys Survey 1979 -1980, Palaeoeconomy and environmental archaeology in the pre-desert, Libyan Studies 13, 1982, 1-34; G.W.W.Barker, D.D. Gilbertson, C.M. Griffin, P.P. Hayes, D.A. Jones, The UNSECO Libyan Valleys Survey V: sedimentological properties of holocene wadi floor deposits in Tripolitania, West Libya, Libyan Studies 14, 1983, 69-85;G.W.W. Barker, G.D.B. Jones (eds.), The UNSECO Libyan Valleys Survey VI: Investigations of a Romano – Libyan farm, part 1, Libyan Studies 15, 1984, 1-45; G.W.W. Barker, J.E. Dorsett, D.D. Gilbertson, C.O. Hunt, The UNSECO Libyan Valleys Survey VIII: Image analisys of Landsat satellite data for archaeological and environmental surveys. Libyan Studies 15, 1984, 71-80; D.D. Gilbertson, P.P. Hayes, G.W.W. Barker, C.O. Hunt, The UNESCO Libyan Valleys Survey VII: an interim classification and functional analysis of ancient wall technology and land use. Libyan Studies 15, 1984, 45-70; G.W.W. Barker, The UNESCO Libyan Valleys Survey: developing methodologies for investigating ancient floodwater farming, Libyan Studies 16 - 17, 1985, 291-307; G.W.W. Barker, G.D.B. Jones, Investigating ancient agriculture on the saharan fringe: the UNSECO Libyan Valleys Survey, in: S. Macready, F.H.Thompson (eds.), Archaeological Field Survey in Britain and Abroad, 1985, 225-241; F. Hivernel, The UNESCO Libyan Valleys Survey XI: Preliminary lithic report, Libyan Studies 16, 1985, 29-50; M. van der Veen, The UNESCO Libyan Valleys Survey X: Botanical evidence for ancient farming in the pre-desert, Libyan Studies 16, 1985, 15-28; D. D. Gilbertson, C. O. Hunt, The UNESCO Libyan Valleys Survey XXI: Geomorphological studies of the Romano- Libyan farm, its floodwater control structures and weathered building stone at Site Lm4, at the confluence of Wadi el Amud and Wadi Umm el Bagul in the Libyan pre-desert, Libyan Studies 21, 1990, 25-42; G. W. W. Barker, D. D. Gilbertson, G. D. Barri Jones, D. A. Welsby. UNESCO Libyan Valleys Survey XXIII: The 1989 season, Libyan Studies 22, 1991, 31-60.

97 R. G Goodchild, The Roman and Byzantine Limes in Cyrenaica, JRS 43, 1953, 65-76.

98 Jones, Barker, Libyan Valleys Survey.., 17.

99 C.O. Hunt, D.J. Mattingly, D.D. Gilbertson, J.N. Dore, G.W.W. Baker, J.R. Burns, A.M. Fleming, M. van der Veen, Farm Mn 6 & Mn 82, Gasr Mn 23/81, Mn 25, Mn 26, Mn 50, in: ULVS XIII: Interdisciplinary Approaches to Ancient Farming in the Wadi Mansur, Tripolitania, Libyan Studies 17, 1986, 7-48.

100 Ibidem, 23-26

zachowały się pozostałości po działalności warsztatowej na terenie gsur, między innymi fragmenty pras oliwnych w Wadi Agerem i Snemat (tzw. Olive Farm),101 czy elementy warsztatów przeznaczonych do produkcji wina, jak choćby w przypadku farm w okolicach współczesnej Ghirzy.102 Początki tego typu konstrukcji są datowane na okres III wieku n.e. Pozostałości po konstrukcjach typu gsur zostały zlokalizowane głównie na terenie Trypolitanii,103 ale w niektórych farmach Cyrenajki także można dopatrywać się cech charakterystycznych dla tego typu zabudowy.

W przypadku większych miast, decydowano się na silne fortyfikacje w postaci murów miejskich, uniemożliwiających przedostanie się do wewnątrz. Co ciekawe, z czasem problemy z utrzymaniem granic miast na zboczach gór powodowały ograniczenie hodowli niektórych gatunków zwierząt - kóz, owiec, i innych, przystosowanych do wypasu na niemal nieograniczonym terenie.104 Synezjusz, zanim został biskupem, mieszkał w wiejskiej posiadłości zlokalizowanej pomiędzy Cyrene i Phikous.105 Brat Synezjusza z Cyrene posiadał również wiejską posiadłość, położoną na wybrzeżu w okolicach Phikous.106

Przykładowe uprawy z terenów Cyrenajki odgrywały w procesach miast antycznych różnoraką rolę, będąc ważnym elementem dietyczy też istotnym towarem eksportowym.

101 G.W.W. Baker, G.D.B. Jones, The UNESCO Libyan Valleys Survay 1980, Libyan Studies 12, 1980-81, 9-48

102 Baker, Jones, The UNESCO Libyan Valleys Survay 1980.., 36-38.

103 D. J. Mattingly, Farmers and frontiers. Exploiting and defending the countryside of Roman Tripolitania, Libyan Studies 20, 1989, 135-154.

104 Baker, Jones, The UNESCO Libyan Valleys Survay 1980.., 37; cf. Cyrenajka - Fauna Cyrenajki

105 cf. T.D. Barnes, When did Synesius become bishop of Ptolemais? GrRomByzSt 27, 1986, 326-329; D. Roques, Procope de Cesaree et la Cyrénaïque du VIe s. ap. J.C. (De Aedificis, VI, 2, 1-23), Rendiconti della Accademia di Archeologia. Lettere e Belle Arti,Napoli 64, 1993-94, Napoli, 393-434.

106 R.G. Goodchild, Synesius of Cyrene: Bishop of Tolemais, in: J. M. Reynolds, Select papers of the later R.G. Goodchild, Libyan Studies 1976, 239-254.

I.5. Fauna Cyrenajki

W porównaniu z innymi krainami, zarówno współczesnego jak i antycznego nadmorskiego świata Północnej Afryki, Cyrenajka zawsze prezentowała interesującą florę i faunę. Okoliczna fauna, jak i flora, wykazują cechy pozwalające na szukanie podobieństw zarówno z krainami klimatu pustynnego lub pół-pustynnego, jak i z obszarami wybrzeży Morza Śródziemnego. Ze względu na możliwość prowadzenia dwutorowej gospodarki żywieniowej – z dostępem do morza, ale i do potencjalnych żyznych terenów nadmorskich – mieszkańcy miast Pentapolis mogli stosować urozmaiconą codzienną dietę.

Bliskość morza implikuje rozpoczęcie charakterystyki zwierząt tej krainy od ryb.107 Nie dysponujemy wieloma dokładnymi danymi odnoszącymi się do rybołówstwa w antycznej Cyrenajce, 108 wszelako warto opisać gatunki zwierząt żyjących w środowisku wodnym.

W przybrzeżnych wodach poławiano okonie morskie i leszcze, a także cenione przez smakoszy barbaty. Dużym powodzeniem cieszył się w czasach antycznych połów piscatio thynnaria czyli tuńczyka.109 Ciekawe, że niektóre okrągłe zbiorniki, typu circular storage vats, których tematyka jest jednym z głównych elementów dysertacji, lokalizowano blisko wybrzeża,110co sugeruje, że mogły one być wykorzystywane do przechowywania zasolonych ryb.111 Z pewnością odławiano także mięczaki,112 wykorzystując zarówno ich mięso, jak muszle. W okolicy miasta Berenike, w trakcie badań wykopaliskowych, znalezione zostały szczątki granika, kielczaka, oraz suma afrykańskiego.113 Zidentyfikowane zostały także

107 cf. J. Lund, V. Gabrielsen, A Fishy Business: Transport Amphorae of the Black Sea Region as a Source for the Trade in Fish and Fish Products in the Classical and Hellenistic Periods, in: T. Bekker‐Nielsen (ed.), Ancient Fishing and Fish Processing in the Black Sea Region, [BSS 2], Aarhus 2006, 166‐167.

108 Barker, Economic life.., 24-25.

109 Jones, Little, Coastal Settlement in Cyrenaica.., 25.

110 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja wina

111 A. Wilson, Urban Economies of Late Antique Cyrenaica in Economy and Exchange, in: S. Kingsley, M. Decker (eds), The East Mediterranean during Late Antiquity, Proceedings of a Conference at Somerville, Oxford, 29th May 1999, Oxford 2001, 29-43; G. Arena, Siti costieri ed attività produttive nella Cirenaica tardoantica, Babesh 86, 2011, 167-184.

112 Jones, Little, Coastal Settlement in Cyrenaica.., 25-29.

pozostałości mięczaków, głównie Murex brandaris i Murex trunculus – były one niezbędne do lokalnej produkcji purpury.114 Pozostałości po mięczakach znajdowane są w różnych ośrodkach miejskich antycznej Cyrenajki – choćby na terenie starożytnej Euesperides - współczesnej Benghazi.115

W kwestii fauny lądowej, w materiale archeologicznym pochodzącym ze stanowisk Cyrenajki związanym z okresem II i III wieku, dokumentowane były kości mniejszych zwierząt hodowlanych.116 Na ich podstawie wysnuto wnioski, że wśród gatunków dominowały kozy, owce,117 a także świnie i bydło.118 Były to zwierzęta hodowane oczywiście dla skór czy wełny, a ich mięso stanowiło także element diety mieszkańców krainy.119

Na ruinach antycznej Ptolemais także dziś i hodowane są owce i kilka gatunków bydła, a ich codzienną dietę stanowią trawy porastające teren miasta. Bujna wiosenna wegetacja roślin systematycznie znika z powierzchni z powodu dwóch zasadniczych czynników: wypasu zwierząt oraz palącego słońca, skutecznie wysuszającego trawy i niskie krzewy.

W antycznej Cyrenajce głównie dla pożywienia, hodowano drób – kury, oraz gołębie.120 Sytuacja ta nie uległa zmianie do dziś – mięso wymienionych gatunków zwierząt, głównie gołębi, uznawane jest przez współczesnych mieszkańców Cyrenajki za swoisty rarytas. Innymi ptakami żyjącymi na wybrzeżu są kuropatwy. Dzikie ptactwo to głównie skowronki, orły i sępy. W Libii, a w szczególności w Cyrenajce, leżącej na trasie okresowych migracji do krajów środkowoafrykańskich różnych gatunków ptactwa, pojawiają się bociany.

113 Barker, Economic life.., 25.

114 Ibidem, 27.

115 Goransson, The transport amphorae.., 41.

116 Jones, Little, Coastal Settlement in Cyrenaica.., 13.

117 Hdr. 4.242.

118 J. L. Myres, Ancient Tripoli and Cyrenaica, Man 43, 1943, 90.

119 Barker, Economic life.., 16.

120 Barker, Economic life.., 23; Wśród zwierząt w przydomowych gospodarstwach, zarówno dziś, jak i w przeszłości, można było zaobserwować psy i koty – co znajduje potwierdzenie w materiale kostnym, cf. Barker, Economic life.., 11.

Zwierzętami, z których zarówno w czasach antycznych jak i jeszcze 200 – 300 lat temu znana była cała Cyrenajka, były doskonałej rasy konie. W XVIII wieku sprowadzano je masowo do Europy, ze względu na ich wielką urodę i wytrzymałość.121 W czasach antycznych, konie czystej krwi eksportowano między innymi do Egiptu.122 Ich przedstawienia pojawiały się na antycznych monetach.123

Do pracy i transportu wykorzystywano także osły i muły. Na terenie Cyrenajki hodowano też duże zwierzęta, czyli wielbłądy, dziś spotykane raczej sporadycznie na południowym, półpustynnym obszarze krainy. Wzmianki o wielbłądach hodowlanych pojawiają się w tekstach źródłowych, pochodzących z IV i V wieku.124 Były to zwierzęta przystosowane i wykorzystywane raczej do transportu niż do konsumpcji.

Powyższa charakterystyka odnosi się do fauny zarówno antycznej, jak i współczesnej Cyrenajki. Opisy warunków naturalnych krainy pozwolą zrozumieć pewne zachowania społeczne ludzi zamieszkujących tereny Cyrenajki. Chcąc poprawić swój byt w dość trudnych warunkach, mieszkańcy Cyrenajki starali się wykorzystywać wszelkie dobra naturalne. Zwierzęta w antycznej Cyrenajce, oprócz dostarczania mięsa i skór, mogły być wykorzystywane w procesach gospodarczo – rzemieślniczych, które stanowią główną tematykę dysertacji. Odpowiednio spreparowane zwierzęce odchody nadawały się do wykorzystania ich w charakterze paliwa w piecach ceramicznych, bo ułatwiały czy wręcz umożliwiały rozniecanie ognia i podtrzymywały odpowiednią temperaturę wewnątrz konstrukcji.125 Dla tych samych właściwości wykorzystywano wszelkie dostępne suche rośliny, które idealnie nadawały się do palenia wewnątrz pieców, choćby w insuli EXXI.

Jednym z elementów udokumentowanych procesów produkcyjnych, mających miejsce na terenie Cyrenajki, a w tym także w Ptolemais, jest sposób magazynowania płynów we wnętrzu zbiorników circural storage vats. Wydaje się, że w tego typu konstrukcjach

121 Relacja z podróży francuskiego konsula w Trypolisie, Claude’a Le Maire, który udał się w góry Derny by zakupić konie arabskie dla księcia Tuluzy, znajduje się w tomie: P. Lucas, Voyage du sieur Paul Lucas fait par ordre du Roi dans la Grèce, l’ASIE Mineure, la Mcédoine et l’Afrique, vol. 2, Paris 1712, 110-134, 417.

122 M. I. Rostovtzeff, The social and economic history of the Hellenistic world, vol.1, Oxford 1941, 293, 385, 396.

123 E.S.G. Robinson, Greek coins found in Cyrenaica, Num- Chron 6/4, 1944, 107.

124 Choćby u Ammiamusa Marcelinusa i Synesjusza z Cyrene.

125 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja ceramiczna - Paliwo

przechowywano wino, lecz126 jedną z hipotez, wyjaśniających przeznaczenie owych zbiorników, jest możliwość przechowywania i marynowania w ich wnętrzach odpowiednio spreparowanych ryb. Zbiorniki te znane są z terenów różnych stanowisk basenu Morza Śródziemnego.127

126 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja wina

127 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja wina

Osadnictwo Cyrenajki

I.6. Miasta antycznej Cyrenajki

Początków osadnictwa Cyrenajki należy szukać w VII wieku p.n.e. Mieszkańcy miast greckich,128 dotarli podczas akcji kolonizacyjnej także do północnych wybrzeży afrykańskich.129 Kolonizatorzy greccy poszukiwali zazwyczaj terenów żyznych, z niezbyt surowym klimatem, łatwym dostępem do wody pitnej a szczególnie z dogodnym miejscem na planowaną przystań. Poszczególne fundowane miasta zostały połączone siatką dróg.

Początkowo nowi mieszkańcy wybrzeża zajmowali tereny bezpośrednio przy linii brzegowej, niechętnie zapuszczając się w głąb lądu.130 Herodot, opisując początki tworzenia się pierwszych miast kolonizatorów greckich w południowej części wybrzeża Morza Śródziemnego, w swym tekście zawarł wiele informacji dotyczących formowania się nowych ośrodków miejskich.131

Cel dążeń kolonizatorów został wyznaczony przez wyrocznię delficką.132 Król Grinnos otrzymał precyzyjne wskazówki Pytii, aby terenów dogodnych do osiedlenia poszukiwać w okolicach wybrzeży libijskich.133 I tak, w odległej krainie,134 gdzie na zachód od Egiptu mieszkało wiele plemion: Adyrmachidzi, Giligamowie, Asbystowie, Auschisowie, Bakalowie; Nasamonowie, Psyllowie, Garamantowie, Makowie, Ammoniowie,

128 S. Stucchi, Problems concerning the coming of the Greeks to Cyrenaica and the relations with their neighbours. Mediterranean Archeaology II, Sidney 1989, 74–84.

129 cf. J. Seibert, Metropolisu nd Apoikie; historischeB eitrdge zur Geschichteih rer gegenseitigen Beziehungen, Wurzburg 1963, 9-71; Ellis, Roman Housing.., 31.

130 A. J. Graham, Colony and Mother City in Ancient Greece, Manchester 1964, 27; cf. Stucchi, Problems concerning..,74–84.

131 Hdt. 4. 204.

132 Lokalizowanej w dzisiejszej zatoce Bomba.

133 Hdt. 4. 275-282.

134 Hdt. 4. 210.

Nasamonowie, Garamantowie, i inni,135 zaczęli osiedlać się także i greccy przybysze.136 Nieodkryta dotąd Libia137 mamiła swym domniemanym bogactwem naturalnym przyszłych zdobywców wybrzeży afrykańskich.138

Na wskazane przez wyrocznię tereny139 wyruszył jednakże dopiero syn Grinnosa, Battos.140 Oprócz wskazówek wyroczni delfickiej, istniały inne czynniki, które wpłynęły na wyznaczenie tego kierunku kolonizacyjnego.141 Greccy osadnicy, posuwając się wzdłuż linii brzegowej Morza Śródziemnego, natrafiali na tereny łatwo przystosowalne do egzystencji.142 Po dwuletnim pobycie na wyspie Platea, osadnicy osiedlili się w miejscu o nazwie Aziris, po którego obu stronach wznoszą się pokryte lasem wzgórza, a nieopodal płynie rzeka.143 W tym miejscu Terejczycy żyli przez następnych sześć lat, a po tym okresie miejscowa ludność zaczęła nalegać, aby przenieśli się na zachód. Libijczycy doprowadzili Greków do miejsca gdzie „niebo jest przedziurawione”, a więc obfituje w deszcze sprzyjające uprawie roli - do Cyrene.

Kolonizatorzy z wysp greckich założyli miasto Cyrene - dziś Shahad około 631 roku p.n.e.,144 zajmując tym samym duże tereny wybrzeża.145 To we wschodniej części krainy osiedlili się, jak podaje Herodot, pierwsi osadnicy, pochodzący z wyspy Thera, zmuszeni

135 Hdt. 4. 282.

136 Periplus Skylaksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006, 105.

137 Która swą nazwą nawiązuje do tubylczej niewiasty – cf. Hdt. 4. 211.

138 cf. W. Smith, Dictionary of Greek and Roman Geographia I, Boston 1854, 734.

139 Hdt. 4.

140 cf. M. Luni, Le Dioscourion de Battos découvert à Cyrène dans le quartier de l’Agorà. CRAI 2008, 13–38.

141 P. James, Archaic Greek colonies in Libya : historical vs. archaeological chronologies, Libyan Studies 36, 2005, 1-20.

142 S. Stucchi. Un possibile motivo alla frequentazione precoloniale delle coste cirenaiche. RAL 40, 1985, 157– 162.

143 Hdt. 4. 278, - o nie do końca znanej lokalizacji, bo nieznana dokładne położenia Platei, ale w okolicy dzisiejszego Wadi al Khalij/El Chalig i około 27-28 km na wschód od miasta Derna we wschodniej części Cyrenajki.

144 Kraeling, Ptolemais.., 1.

145 Hdt. 4. 243; J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

opuścić swą krainę na skutek długotrwałej suszy.146 Okolica była sprzyjająca pod względem warunków klimatycznych, jak i fauny czy też flory. Przepowiednia delficka, mówiąca o osiedleniu się na terenie Cyrenajki, odnosiła się niemal bezpośrednio do tych żyznych obszarów o łagodnym klimacie i dogodnych do uprawy glebach.147 Poza tym, osadnicy napotkali mniejszy opór miejscowych, w porównaniu z próbami opanowania Trypolitanii zasiedlonej przez Libijczyków i Kartagińczyków (Fig.12).148

Cyrene przez kilkaset lat było najistotniejszym, pod wieloma względami, miastem Cyrenajki.149 Początkowo miasto funkcjonowało wraz z nieodległym portem, który z czasem rozrósł się w niezależny, prężnie działający ośrodek antycznej Cyrenajki, czyli Apollonię (Fig.16) – w okresie bizantyńskim Marsa Suza, dziś Minaa Susa, (założona w 510 r. p.n.e., choć miejsce już od końca VII w. p.n.e. spełniało funkcje portowe) (Fig.13).150

Nowo napływająca ludność z wysp greckich na wybrzeża antycznej Libii rozprzestrzeniła się na coraz dalsze tereny, próbując przypisać sobie dominującą rolę wśród rdzennej ludności. Dochodziło do licznych konfliktów zbrojnych, pomiędzy ludami autochtonicznymi, a świeżo napływającymi osadnikami Cyrenajki.151

Dzieje poszczególnych, nowo formujących się miast wybrzeża Afryki Północnej były ze sobą oczywiście silnie powiązane. Według Herodota, brat pierwszego władcy Cyrene, Arkesilaos II (570-550 p.n.e.), zapewne w 560 roku p.n.e., ze względu na tarcia wewnątrz rodziny, udał się z lojalnymi sobie poddanymi na zachód. Tam założył kolejne miasto o nazwie Barke,152 w którym osiedlała się nowonapływająca ludność grecka.153 Zasięg

146 Hdt. 4.204; cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

147 Hdt. 4. 243.

148 R. G. Goodchild, Cyrene and Apollonia: An Historical Guide, Tripoli 1959, 12.

149 W skład miast Ligi Pentapolitańskiej wchodziły: Cyrene Apollonia, Barke - którą Ptolemais w związku miast Pentapolis zastąpiło, Tauchira i Berenike; cf. G.D.B. Jones, Beginning and endings in Cyrenaican cities, in: G.W.W. Barker, J.A. Lloyd, J.M. Reynolds (eds.), Cirenaica in Antiquity, [BAR Int. ser. 236], 1985, 27 – 41.

150 To z Ptolemais do Apollonii przeniesiona została stolica prowincji w okresie późnego Rzymu.

151 cf. Hdt. 4. 243-245. Autor opisuje historię niezadowolonej ludności rdzennej, która dowództwem króla Adikrana, przeciwstawiła się napływającej ludności greckiej na ziemie wybrzeża Afryki Północnej. Po otrzymaniu posiłków od sąsiednich Egipcjan i ich władcy Apriesa, Libijczycy w końcu ulegli wojskom Cyrenejczyków.

152 Hdt. 4.244.

153 James, Archaic Greek colonies...,1-20. 36

procesów kolonizacyjnych Cyrenajki, rozszerzył się zatem na niezwykle dogodne do życia zachodnie tereny krainy, okolice antycznej Barke i jej portu – dziś El-Merj (początki której należy datować na VI wiek p.n.e., być może w okolicach 567 r. p.n.e.), oraz Tauchire (później Arsinoe, dziś Tukra, powstanie miasta około 620 r. p.n.e.) (Fig.14).

Barke było prężnie rozwijającym się ośrodkiem miejskim, położonym w najżyźniejszej części Cyrenajki, idealnej do uprawy roli.154 Miasto potrzebowało jednakże dogodnego dostępu do morza, aby móc handlować płodami rolnymi na szerszą skalę – potrzebowało zatem także portu. Płaskie i piaszczyste wybrzeże nieopodal miasta Barke wydawały się idealne dla założenia niewielkiej nadmorskiej miejscowości z portem.155 Najlepszym, ze strategicznego punktu widzenia rozwiązaniem, było założenie niewielkiej osady przy samym brzegu morza, która nie byłaby autonomiczną jednostką, ale ośrodkiem miejskim z portem całkowicie uzależnionymi od zwierzchnictwa Barke.156 Jak dotąd nie został rozpoznany pierwotny wygląd osady nazwanej przez Pseudo-Scylaxa jako Port Barke.157 Ze względu na kilkuwiekowy progres miasta, które z czasem znacznie się rozrosło, a także współczesną architekturę dzisiejszej Tolmeity, zbudowanej bezpośrednio na antycznych ruinach, trudno określić początki osady.

Innym miastem antycznej Cyrenajki było Euhesperides, którego fundacja miała miejsce dopiero około 540 r. p.n.e. Ośrodek ten słynął z dużych pokładów soli, niezbędnej jako środek konserwujący żywność; ze względu na zamulenie portu, Euhesperides straciło jednak na znaczeniu już około III wieku p.n.e. Osadnicy z miasta zasiedlili i powiększyli nadmorskie Berenike – dzisiejsze Benghazi, fundowane już w początkach VI wieku p.n.e. (Fig.15).

Innym ośrodkiem Cyrenajki było Hadrianopolis, założone dopiero w 115 roku n.e., a zasiedlone głównie przez rzymskich weteranów wojskowych.

Procesy powodujące zmiany urbanistyczne głównych miast Cyrenajki (oprócz znacznie późniejszej Hadrianopolis), rozpoczęły się około III wieku p.n.e. Stopniowo traciło

154 J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

155 cf. rozdz.: Ptolemais - Port

156 Kraeling, Ptolemais.., 4-5.

157 Periplus Skylaksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006.

na swym znaczeniu Barke, a jej mieszkańcy przenosili się do miasteczka portowego Ptolemais (Fig.17). Aby zachować swój status przynależności do korzeni sięgających osadnictwu Barke, ludność napływowa nazywana była Ptolemaieis apo Barkes,158 a miasto nie przestało zupełnie istnieć jedynie ze względu na żyzne pola, otaczające antyczną Barkę. Część mieszkańców miało swe pola w okolicy miasteczka, a swe właściwe rezydencje posiadało w Ptolemais (Fig.19). 159

Aż do III wieku p.n.e. nie istnieje zbyt wiele informacji dotyczących bezpośrednio portu miasta Barka i dopiero od pierwszej połowy III stulecia p.n.e. pojawiają się pierwsze wzmianki o mieście tytułujące je nazwą Ptolemais.160 Na podstawie studiów planu i murów obronnych miasta wnioskuje się, że Ptolemais było fundacją królewską.161 Fundacja polis kojarzona jest z dwoma władcami z egipskiej dynastii Ptolemeuszy: Ptolemeusza II Filadelfosa (283 – 246 r. p.n.e.) lub Ptolemeusza III Euergetesa I (246 - 221 r. p. n. e.).162 Cała prowincja Cyrenajka znajdowała się ówcześnie pod wpływami władców aleksandryjskich.

Początkowo, około 258/257 lub 251/250, Cyrenajka była administrowana z ramienia Egiptu przez lokalnych gubernatorów, Ophellasa i Magasa. Wydaje się, że władcy ci zachowywali dość dużą niezależność, co odzwierciedlone jest w diagramma z Cyrene. Po powstaniu Magasa z połowy III wieku p.n.e., cały teren Cyrenajki został włączony bezpośrednio pod wpływy władców aleksandryjskich i pozostał pod jego jurysdykcją przez kolejne stulecie. Oficjalnie, dopiero w 162 roku p.n.e. Cyrenajka stała się obszarem uznającym zwierzchnictwo jedynie władców panujących w Egipcie. Ptolemais, poprzez okres prosperity, weszła w skład utworzonej organizacji, tzw. Ligi Pentapolitańskiej.163

158 J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

159 Jeszcze w IV i V wieku, ośrodek o charakterze wiejskim Barke, zamieszkiwali chrześcijańscy biskupi, cf. J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

160 Historię osady pośrednio komplikują przekazy Pliniusza i Strabona, którzy piszą o Ptolemais tytułując je jako Barke – jakby nastąpiła re-fundacja wewnątrz-lądowego miasta na wybrzeżu.

161 Kraeling, Ptolemais.., 5.

162 C. Marquaille, Ptolemaic royal cult in Cyrenaica, Libyan Studies 34, 2003, 25 – 42.

163 A. Rowe, New light on Aegypto-Cyrenaean Relations, suppl. Annales du Service des Antiq. De l’Egypte XII, 1948.

Tych kilka ośrodków miejskich tworzyło siatkę osad, zlokalizowanych w stosunkowo niewielkich względem siebie odległościach. Ich wzajemna koegzystencja dyktowana była dwoma niezwykle istotnymi czynnikami naturalnymi: lokalizacją i klimatem. Część z nich zakładana była jako miejsca do morskiej wymiany handlowej, czyli porty obsługujące miasta ufundowane w głębi lądu ze względu na znacznie dogodniejsze gleby i klimat, panujący kilkadziesiąt kilometrów od linii brzegowej.

Miasta te przeżywały wzloty i upadki, a większość z nich doświadczyła trzęsień ziemi nawiedzających tę część Morza Śródziemnego. Miasta były ze sobą połączone siecią szlaków lądowych i morskich, umożliwiających im koegzystencję. Na terenie każdego z ośrodków miejskich antycznej Cyrenajki, zostały udokumentowane pozostałości po warsztatach świadczących drobne usługi okolicznym mieszkańcom. Na pozostałościach i fundamentach zniszczonych budynków, powstawały warsztaty produkcyjne, a zatem pośrednią konsekwencją zniszczeń było tworzenie się nowych miejsc usługowych.

I.7. Wybrzeże Cyrenajki

Po południowej części Morza Śródziemnego, żeglowano w starożytności wzdłuż wybrzeży Afryki Północnej.164 Było to powodowane istnieniem kilku dużych nadmorskich ośrodków portowych, pomiędzy którymi w różnych okresach była prowadzona ożywiona wymiana handlowa. Sama żegluga uwarunkowana była charakterem i natężeniem siły wiatrów oraz prądów opływających wybrzeże – te zaś, zależnie od pory roku, były sprzyjające bądź nie. Warunki żeglarskie oraz linia brzegowa wybrzeża były jednymi z najistotniejszych elementów tworzenia sieci osadniczej przez starożytnych kolonizatorów

164 J. Rouge, Recherche sur l’organisation du commerce maritime en Méditerranée dans l’empire Romain. Paris 1966, 81-85.

Cyrenajki; od obu tych czynników zależała bowiem wymiana handlowa czy charakter gospodarki prowadzonej na wybrzeżu krainy.

Warunki żeglarskie, czyli wiatry czy prądy morskie, występujące w okolicach wybrzeża Cyrenajki, na przestrzeni wieków zmieniły się zapewne jedynie w niewielkim stopniu (Fig.20).165 W całej krainie, zarówno kiedyś jak i w czasach współczesnych, występuje kilka rodzajów wiatrów166 ułatwiających bądź utrudniających komunikację wodną wybrzeża Cyrenajki (Fig.21). Ze względu na występujące najczęściej niezbyt silne wiatry północno – zachodnie, do Cyrenajki najłatwiej można było się dostać od strony Krety czy Grecji.167 Na Kretę na przykład można się było dotrzeć z Cyrenajki w około dwa dni.168 Ze względu na stosunkowo nieprzyjazne wody w okolicach Zatoki Wielkiej Syrty (płycizny i częste flauty), żegluga była tam znacznie ograniczona, 169 a tym samym wymiana handlowa pomiędzy Cyrenajką a Trypolitanią nie była nigdy zbyt ożywiona.170 Znacznie łatwiej podróżowano od strony Trypolitanii do Egiptu, 171 niż na odwrót.172 Zjawiskiem regularnie pojawiającym się w okresie przesilenia wiosenno - letniego oraz letnio - jesiennego, był niezwykle silny wiatr, wiejący bezpośrednio znad pustyni w kierunku północnym. Był to wiatr znacznie utrudniający żeglugę wzdłuż linii brzegowej antycznej Cyrenajki.

Prądy morskie opływające wybrzeże Cyrenajki są, i zapewne były w czasach antycznych, niezbyt mocne. Można je podzielić na dwie wyraźne grupy: pierwsze mają swój początek w okolicach Krety i mijając także wybrzeża Cyrenajki docierają do Egiptu. Drugi

165 Barker, Economic life at Berenice.., 9.

166 McCoy (ed.), Geo-Data.., 316-17.

167 Fulford, To East and West.., 169 – 191.

168 Strabon, Geographia, 10.475.

169 J.C. Quinn, The Syrtes between East and West, in: A. Dowler, E. Galvin (eds.), Money, Trade and Trade Routes in Pre-Islamic North Africa, London 2011, 1-12.

170 Strabon, Geographia, 17.876.

171 Fulford, To East and West.., 180.

172 Goransson, The transport amphorae from Euesperides.., 216.

rodzaj prądów morskich docierających do Cyrenajki, to te płynące od strony wschodniej; są one niezbyt silne i pozwalają na w miarę bezpieczną żeglugę.173

Cyrenajka posiada niezbyt urozmaiconą część nadmorską - linię brzegową. Jest ona stosunkowo monotonna, z ograniczoną ilością miejsc dogodnych do wybudowania mniej lub bardziej wyrafinowanych konstrukcji portowych. Charakter wybrzeża Cyrenajki powoduje, że strefę nadmorską można było podzielić na trzy wyraźnie zarysowane części. Ze względu na antyczne ośrodki miejskie, zlokalizowane w różnych częściach wybrzeża krainy, podział został dokonany na strefy pomiędzy poszczególnymi miastami starożytnej Cyrenajki. Odcinek pierwszy (patrząc od wschodu), to pas pomiędzy Apollonią a Derną. Jest to strefa krainy, sprzyjająca raczej uprawie roli, z płaskim i szerokim sahelem, dochodzącym bezpośrednio do morza. Niezbyt skomplikowana linia brzegowa dostarczała ledwie kilku potencjalnych miejsc dogodnych do stworzenia w miarę bezpiecznych portów. Strefa środkowa, czyli druga, rozciągała się pomiędzy Apollonią a Tokrą; linia brzegowa jest tu o wiele bardziej urozmaicona, a tym samym oferuje wiele dogodnych miejsc do stworzenia bezpiecznej przystani dla jednostek pływających po wodach Morza Śródziemnego. Strefa zachodnia rozciąga się pomiędzy Tokrą a Benghazi i tam znów powielała się sytuacja monotonnego charakteru linii brzegowej z części wschodniej Cyrenajki. Brak zatok uniemożliwiał w miarę bezpieczne okrętowanie jednostek pływających.

Porty zlokalizowane w czasach antycznych na wybrzeżu Cyrenajki były ściśle powiązane z siecią osadniczą.174 Linia brzegowa powodowała, że system portowy Cyrenajki można podzielić na dwa rodzaje: te, w których mogły kotwiczyć jedynie niewielkie jednostki pływające, oraz te, w którym możliwe było cumowanie dużych statków pływających po całym Śródziemnomorzu.175

173 P. Aleksiejczuk, System portowy Cyrenajki, Praca licencjacka na kierunku archeologia, w zakresie archeologii Rzymu i prowincji rzymskich, pod kierunkiem dr hab. Moniki Rekowskiej-Ruszkowskiej, Warszawa 2011.

174 Aleksiejczuk, System portowy Cyrenajki.., 7.

175 Tematyka portów basenu Morza Śródziemnego jest, dla wybranych ośrodków świata antycznego, zagadnieniem stosunkowo dobrze rozpoznanym, cf. D.J. Blackmann, Ancient harbours in the Mediterranean, International Journal of Nautical Archaeology 11, 2, 1982, 79-104; A. Raban, Coastal processes and ancient harbour engineering”, Archaeology of Coastal Changes, [BAR International Series 404], 1988, 185-208; A. De Graauw, Ancient Ports and Harbours vol. 1 catalogue, London 2014.

W kilku zaledwie tekstach źródłowych pojawiają się wzmianki dotyczące portów antycznej Cyrenajki. Herodot wspomina o czasach najdawniejszych, dotyczących kolonizacji greckiej z VII i VI wieku p.n.e. – gdy napływowa ludność buduje pierwsze osady z bezpośrednim dostępem do morza.176 Pseudo-Skylaks w swym dziele Periplus, precyzuje odległości pomiędzy ośrodkami miejskimi mającymi bezpośredni lub pośredni dostęp do Morza Śródziemnego.177 Cennym tekstem źródłowym, w którym opisane są porty wybrzeża Afryki Północnej, poczynając od Tunisu, a kończąc na Aleksandrii, jest Stadiasmus Maris Magni. 178 Są w nim zawarte opisy dogodności lokalizacji portu w antycznej Ptolemais, w porównaniu z innymi ośrodkami miejskimi Cyrenajki,179 a ponadto wyliczenie i charakterystyka innych dziewięciu portów wybrzeża krainy. Antyczni geografowie precyzowali wygląd i charakter konstrukcji portowych centralnych części wybrzeża Afryki Północnej. Diodor Sycylijski opisuje kilka konstrukcji wybrzeża, a w szczególności port w Apolloni.180 Strabon opisuje kilka portów, wymieniając choćby Apollonię czy Plynus.181 On też zwraca uwagę na niebezpieczeństwa związane z podróżowaniem przez Zatokę Wielka Syrta. Prokopiusz z Cezarei (około 490 – 561 r.) wspomina o problemach z wodą pitną mieszkańców Ptolemais i ich zażegnaniu za czasów panowania cesarza Justyniana.182 Tenże autor podaje także cenne informacje dotyczące zagrożeń morskich dla podróżujących po wodach Zatoki Wielka Syrta.183 Wspomina on port Barki i jego odległość 100 km do Hesperyd, czy też odległość z portu Barki do Apollonii – około 90 km. Biskup Synezjusz z Cyrene (około 370 – 414 r.) pozostawił po sobie znaczną ilość niezwykle cennych informacji dotyczących rożnych kwestii związanych z Cyrenajką.184 W swych listach opisuje port Fykus (Fig. 18.), obsługujący jednostki morskie podróżujące do Konstantynopola czy Aleksandrii.

176 Hdt. 4. 150-159.

177 Periplus Skylaksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006, III, 108-109.

178 Stadiasmus Maris Magni, 48, 58.

179 Jak choćby z portem Euhesperides/ Berenike, w którym mogły kotwiczyć tylko małe jednostki.

180 Diodorus Siculus, Bibliotheke historike, XVII, 20, 1-2.

181 Strabo, Geographia, XVII, 3, 19-20; gdzie, ze względu na sprzyjające warunki mogły cumować także większe jednostki morskie.

182 Procopius, De aedificiis, VI, 2, 9-11.

183 Procopius, De aedificiis, VI, 2,5, 2,9-2,11.

184 Sin. Epist., 101.

Poza życiem w porcie Fykus wspomina o Dernie i Erythrum, jako ośrodkach związanych z wybrzeżem Morza Śródziemnego.185

Zatem, zarówno sama Ptolemais, jak i cała Cyrenajka, miała przynajmniej kilka miejsc nadmorskich, dogodnych dla cumowania statków. Dzięki temu, możliwy był mniej lub bardziej intensywny rozwój handlowy czy gospodarczy krainy, która znajdowała się niejako z boku głównego szlaku morskiego starożytnego świata. Dogodne przystanie Cyrenajki umożliwiały jednak płynącym wzdłuż wybrzeży Afryki Północnej przeładunek, uzupełnienie zapasów i zaopatrzenie się w bogactwa naturalne regionu.

Historia antyczna kilku dużych ośrodków miejskich Cyrenajki była ściśle związana z bezpośrednim dostępem do Morza Śródziemnego i konstrukcjami portowymi lokalizowanymi na jego wybrzeżu; tym samym, morska wymiana handlowa dla ośrodków Cyrenajki była dominująca.

I.8. Komunikacja lądowa

Najistotniejszą formą transportu w antycznej Cyrenajce była droga morska, ale wyznaczona została także siatka dróg lądowych.186 System komunikacji lądowej krainy praktycznie powstał i rozwijał się równocześnie z pojawieniem się pierwszych osadników greckich na tych terenach, czyli w VII w. p.n.e. (Fig.22 - Fig.23). Procesy technologiczne rozwoju czy też przebudowy sieci dróg wewnątrzlądowych na wspomnianym terenie, widoczne są do dziś (Fig.24).187 Współczesna rozbudowa lądowej sieci komunikacji

185 Sin. Epist., 67.

186 A. Laronde, L'exploitation de la chora cyreneenne a l'epoque classique et hellenistique, Comptes-rendus des seances de l'Academie des Inscriptions et Belles-Lettres 140, 1996, 503-527.

187 cf. M. Liverani, The Libyan caravan road in Herodotus IV. 181 – 185, Journal of the Economic and Social History of the Orient 43, 2000, 496 – 520.

nieodwracalnie niszczy lub w znacznym stopniu wpływa negatywnie na antyczną tkankę starożytnych miast Penatpolis (Fig.25).

Przy poznawaniu sieci komunikacji drogowej antycznej Cyrenajki, można dostrzec pewną przypadkowość odkryć – od początku XX wieku badania prowadzone są raczej pod kątem zdobycia i uzupełnienia wiedzy o urbanistyce głównych ośrodków miejskich Penatpolis (Fig.26). Sieć dróg Cyrenajki, jak do tej pory, nie została poddana kompleksowej prospekcji terenowej.188

Większość połączeń między ośrodkami miejskimi powstała w czasach greckich, zapewne na bazie wcześniejszych szlaków wyznaczonych przez rdzennych mieszkańców krainy,189 a ich modyfikacje czy przebudowy miały miejsce w kolejnych wiekach użytkowania.190 Informacje dotyczące sieci drogowej antycznej Cyrenajki podaje Klaudiusz Ptolemeusz (około 100 - 168 r. n.e.) w swym dziele Geografia.191 Na zawartej w nim mapie Cyrenajki zostały zaznaczone ważniejsze miasta regionu (choćby Ptolemais czy Cyrene), oraz nitki drogowe połączeń lądowych pomiędzy nimi. Istotnym dokumentem, umożliwiającym poznanie komunikacji wewnątrzlądowej Cyrenajki, jest Itinerarium Antonini.192 Informacje zawarte w owym itinerarium, pochodzą z zapewne z 214 - 215 roku, i dotyczą także terenów Cyrenajki. Z tekstu można dowiedzieć się choćby tego, iż Adriane (Hadrianopolis) znajdowało się 28 mil od Berenike, i o 18 mil od Theucira (Taucheira); Theucira znajdowała się 26 mil od Ptolemais, od którego z kolei 32 mile leżało Semeros; Lasamices leżące na 26 mili od Semeros; Cyrene znajdujące się na 25 mili od Lasamices; czy też Darnis na 45 mil od Cyrene.193 Itinerarium Tabula Peutingeriana (czasy powstania to około 335 – 366 r.), stanowi

188 M. Ambroziak, System drog antycznej Cyrenajki, niepublikowana praca licencjacka wykonana pod kierunkiem dr hab. M.Rekowskiej, Warszawa 2013, 5-9.

189 Po których nie zachowały się żadne elementy architektury, czy też wzmianki w literaturze źródłowej.

190 Goodchild, Roman Milestones in Cyrenaica.., 83-91.

191 cf. T. Derda, Klaudiusz Ptolemeusz i nauka aleksandryjska, in: Świat Ptolemeusza - włoska kartografia renesansowa w zbiorach Biblioteki Narodowej, red. nauk. T. Płociennik, M. Baliszewski, Warszawa 2012.

192 Itinerarium provinciarum Antonini Augusti oraz Imperatoris Antonini Augusti itinerarium maritime; cf. Goodchild, Roman Milestones.., 91.

193 B. Lohberg, Das "Itinerarium provinciarum Antonini Augusti". Ein kaiserzeitliches Strasenverzeichnis des Romischen Reiches Uberlieferung, Strecken, Kommentare, Karten, Berlin 2006. 44

kolejne źródło informacji o komunikacji lądowej antycznej Cyrenajki (Fig.27).194 Została tam zaznaczona główna droga nadmorska krainy, łącząca główne ośrodki miejskie: Berenike, Hadrianopolis, Ptolemais i inne. Według ów źródła, ta nadmorska droga łączyła Kartaginę z Aleksandrią. Główna droga nadmorska Cyrenajki (Via maritima),195 była na długim odcinku niezwykle prosta, łącząc ze sobą kilka miast. Trasy Cyrenajki miały częstokroć formę kolein wykutych w skale, lub wzniesionych na niewielkim nasypie, przykrytych warstwami rozbitych kamieni. 196

Źródłem istotnych informacji dotyczących ruchu lądowego po starożytnej Cyrenajce, były kamienie milowe, których kilkanaście zostało zidentyfikowanych na głównych trasach krainy. Znaleziono je choćby na drodze łączącej Taucheire z Ptolemais, 197 czy Cyrene z Apollonią.198 Stanowiły one jedną z najistotniejszych wskazówek drogowych dla antycznych podróżników. Kamienie milowe pozwalały ocenić przebyte trasy, poznać odległość do ośrodków miejskich, ułatwiały też orientację w terenie, spełniając ponadto funkcje propagandowe.

Cesarz Klaudiusz uznany został za pierwszego władcę, który przyczynił się do połączenia drogami całej prowincji (Fig.28).199 Miejscowości Cyrenajki łączyła główna droga nadmorska: patrząc od strony zachodniej,200 od Euesperides,201 do Ptolemais droga ta zlokalizowana była niemal na samym wybrzeżu. Na odcinku Ptolemais – Cyrene, istniały dwa szlaki: jeden przez Beleagre, drugi przez Semenos i Slontę. Droga do Apolonii wiodła

194 A. Łajtar, Tabula Peutingeriana - echo kartografii starożytnych Rzymian, in: Świat Ptolemeusza – włoska kartografia renesansowa w zbiorach Biblioteki Narodowej, red. nauk. T. Płociennik, M. Baliszewski, Warszawa 2012, 44; cf. O. A. W. Dilke, Itineraries and Geographical Maps in the Early and Late Roman Empires, in: J. B. Harley The History of Cartography, vol. 1, 1987, 234-257.

195 R. G. Goodchild, The Roman Roads of Libya and their Milestones, Libya in History, Benghazi 1971, 162.

196 R. G. Goodchild, Roman Milestones in Cyrenaica, Papers of the British School at Rome XVIII, 1950, 83-91.

197 Oliviero, Documenti Antichi dell’ Africa Italiana.., 246.

198 cf. Goodchild, Roman Milestones in Cyrenaica…, 83-91; Goodchild, The Roman Roads of Libya.., 155-171.

199 Goodchild, Roman Milestones.., 83-91.

200 D.W. Phillipson, African Archaeology, third edition, Cambridge 2005, 216.

201 A. M. Buzaian, J. A. Lloyd, Early urbanism in Cyrenaica: new evidence from Euesperides (Benghazi), Libyan Studies 27, 1996, 129-152. 45

bezpośrednio z Cyrene. Inny szlak wychodził z Cyrene i zmierzając w kierunku Darnis biegł aż do Paliouros. Kolejny szlak wiódł od Cyrene, przez Marandis, bezpośrednio do Paliouros (Fig.29).202 Drogi Cyrenajki miały także pewne znaczenie strategiczne bowiem w czasach zamieszek i niepokojów ulgały tarasowaniu bądź niszczeniu. W kilku inskrypcjach z okresu powstania żydowskiego w 115 r.n.e. znajdujemy wzmianki o drogach wybudowanych przez Trajana i odnawianych przez Hadriana w kontekście ich tarasowania, i fragmentarycznego niszczenia.203

Istniał też cały szereg małych, lokalnych dróg, w większości nieodkrytych do dziś, znajdujących się poza głównymi szlakami komunikacyjnymi, dzięki którym okoliczna ludność mogła podróżować między miastami. Drogi dostosowywane były do warunków atmosferycznych czy geologicznych.204 Drążono w skałach koleiny dla wozów wystrzegając się miejsc, które mogła podmywać płynąca okresowo woda deszczowa. Trasy te w znacznym stopniu ułatwiały komunikację wewnątrz krainy. Z racji ograniczonych badań nad siecią drogowej antycznej Cyrenajki, i swoistą przypadkowość odkryć (choćby wspomnianych kamieni milowych), nie da się ostatecznie stworzyć pełnej mapy drogowej starożytnej tej krainy.

202 Goodchild, Roman Milestones.., 83-89.

203 Goodchild, Roman Milestones.., 83-91.

204 cf. Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

PTOLEMAIS

II.1. Opis antycznej Ptolemais

Ruiny antycznej Ptolemais,205 czyli współczesnego miasta Tolmeita/ Tulmitah, znajdują się we wschodniej części Libii (32°42'N 20°57'E),206 a dokładniej mówiąc, w Cyrenajce (Fig.30).207 Starożytna Ptolemais oddalona była około 45 km na wschód od najbliższego dużego ośrodka miejskiego, Tauchiry, i około 25 km na północ w stosunku do miasta Barke (Fig.24).208 Co ciekawe, Ptolemais w linii prostej była odległa o około 1000 km od trzech dużych, słynnych antycznych ośrodków miejskich: Aten na północy, Aleksandrii na wschodzie,209 i Trypolisu na zachodzie.210 Studiowanie satelitarnej mapy opisywanego terenu pozwala dostrzec nie tylko ogólny zarys granic miasta oraz miejsce lokalizacji dwóch portów, ale nawet zarys poszczególnych insuli miejskich.

Antyczna Ptolemais miała doskonałą lokalizację strategiczną. Niemal cały teren ruin miasta rozciąga się pomiędzy Morzem Śródziemnym, a pasmem niezbyt wysokich wzgórz Gebel Akhdar – Gór Zielonych, osiągających maksymalnie około 700 - 800 metrów wysokości n.p.m.211 Zarówno dziś, jak i w przeszłości, wzgórza te oddzielają prawie dwukilometrową strefę nadbrzeżną od wrót Sahary.212

205 Nazwa miasta: J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print] - (…) założenie tutaj w początkach okresu hellenistycznego miasta nazwanego dynastycznym imieniem macedońskiego władcy Egiptu było w dużej mierze decyzją polityczną wynikającą z tradycyjnej przynależności Cyrenajki do strefy wpływów państwa egipskich faraonów, a potem greckich, a właściwie macedońskich Ptolemeuszy.

206 McCoy (ed.), Geo-Data.., 316; cf. T. Mikocki, Polskie wykopaliska archeologiczne w Libii. Wykopaliska Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Ptolemais (Tolmeita). Sondaże 2001 r. [Polish archaeological excavations in Libya. Excavations conducted by the Institute of Archaeology, University of Warsaw in Ptolemais. Test trenches 2001], Światowit 3 (44), fasc. A, 2001, 101-120.

207 J.H. Little, Harbours and settlements in Cyrenaica, Libyan Studies 9, 1977-78, 43-45; A. Laronde, La Cyrenaique, Dossiers d'Archeologie 167, 1992, 1-38.

208 Kraeling, Ptolemais.., 3; cf. rozdz.: Cyrenajka- Miasta antycznej Cyrenajki

209 P. M. Fraser, Ptolemaic Alexandria, vols 1‐3, Oxford 1972.

210 T. Mikocki, Ptolemias: Archaeological – Tourist Guide, Warsaw-Tripoli 2006, 9.

211 W lokalnej terminologii arabskiej ów teren, zawarty pomiędzy morzem a górami Gebel Akhdar, nazywany jest sahel. cf. Jones, Little., Coastal settlement…, 64-79; Little, Harbours and settlements.., 44.

212 0. Bates, The Eastern Libyans, London 1914 (reprint 1970), 6-7.

Antyczne miasto Ptolemais zajmowało obszar wapiennego plateau, które stopniowo obniżało się od strony Gór Zielonych w stronę wybrzeża Morza Śródziemnego (Fig.31).213 Podłoże miasta ukształtowane zostało głównie z eoceńskich i plejstoceńskich węglanowych osadów dennych, przykrywających starsze utwory górno-kredowe.214 Zwietrzelina skał wapiennych, znajdująca się bezpośrednio pod antyczną zabudową miasta, ułatwiała życie ptolemejczykom.215 Nieregularności w fakturze skalnego podłoża, sprzyjały tworzeniu się dużych pustych niecek, które po odpowiedniej przebudowie mogły spełniać rolę zbiorników na wodę.216 Cysterny znajdowały się pod powierzchnią użytkową budynków mieszkalnych i były w odpowiedni sposób preparowane do wieloletniego użytkowania.217 Krucha, łatwa do obróbki skała wapienna umożliwiała mieszkańcom Ptolemais budowę w podłożu (Fig.10).218

Warunki naturalne sprzyjały fundacji miasta. Najistotniejszym atutem powstania osady była jej lokalizacja na wybrzeżu. Dzięki brzegowi dogodnemu do cumowania statków, miasto, z niewielkiej osady początkowo założonej przy sąsiednim Barke,219 pod panowaniem rzymskim rozrosło się do znacznych rozmiarów. Ożywiona wymiana handlowa spowodowała rozwój gospodarczy miasta pozwalający na umieszczenie go na starożytnej mapie wybrzeża Morza Śródziemnego.220 Miasto w okresie prosperity, czyli za czasów wpływów antoninów,221 zajmowało obszar o szerokości ok. 2,5 km i długości nieprzekraczającej 3 - 3,5

213 C.B.M. McBurney, R.W. Hey, Prehistory and Pleistocene Geology in Cyrenaican Libya: A Record of Two Seasons' Geological and Archaelogical Fieldwork in the Gebel Akhdar Hills, with a Summary of Prehistoric Finds from Neighbouring Territories, Cambridge 2009.

214 P. Röhlich, Geological development of Jabal al Akhdar, Libya, International Journal of Earth Sciences 67, nr 2, 1978, 401- 412; J. Riley, The Petrological Investigation of Roman and Islamic Ceramics from Cyrenaica, Libyan Studies 10, 1978 – 79, 35-46.

215 Gregory, Cyrenaica.., 324-330.

216 Lloyd, Lewis, Water supply and urban population…, 35–40.

217 Opis zbiorników-cystern pochodzących z terenu Domu Leukaktiosa, cf. S. Lenarczyk, Pottery from cisterns in Ptolemais (Libya), in: Żelazowski (ed.), Ptolemais.. , 401-408; cf. Lloyd, Lewis, Water supply and urban population…,35-39; cf. rozdz.: Ptolemais – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

218 Najlepszym potwierdzeniem może być przykład zbadanego jedynie powierzchniowo teatru, położonego na zboczu Gebel Akhdar O teatrach w antycznej Ptolemais: Beechey, Proceedings of the Northern Coast..,, 380; cf. Stucchi, Architettura..., 136-7; Współczesne badania między innymi : Małkowski, Żelazowski, Some remarks on the history, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais..,35-55

219 cf. rozdz.: Cyrenajka - Wybrzeże

220 cf. rozdz.: Cyrenajka – Historia ekonomiczna Ptolemais od czasów hellenistycznych, aż do późnego antyku

221 A.R. Birley, The African Emperor. Septimius Severus, London 1988.

km.222 Niezwykle trudne do uchwycenia są dziś granice lądowe antycznej Ptolemais.223 W górach zlokalizowane zostały wyraźne pozostałości po umocnieniach miasta, zbiorniki na wodę czy fragmenty zabudowy warownej.224

Kolonizacja Cyrenajki rozpoczęła się od strony Morza Śródziemnego, tam zatem zostały zlokalizowane najstarsze pozostałości po hellenistycznej zabudowie. Określenie granic na wschodzie i zachodzie jest z kolei skomplikowane i obarczone dużym marginesem błędu. O zasięgu miasta w szczytowym okresie rozwoju ośrodka, świadczyć mogą pozostałości murów, zachowanych częściowo aż do czasów współczesnych.225 Dodatkową, naturalną granicą Ptolemais, obok morza i gór, stanowiły głębokie koryta rzek - wadi.226 Po wschodniej stronie miasta to Wadi Ziwana, na zachodzie natomiast Wadi Hambish.227

Miasto rozrastało się zatem jako bezpieczna dla mieszkańców enklawa otoczona naturalną barierą ochronną, która w połączeniu z wysokimi murami obronnymi, tworzyła niezwykle trudną do sforsowania przeszkodę. To duży,228 niemal 300 hektarowy nadmorski teren,229 w naturalny sposób podzielony na trzy schodzące od strony gór tarasy. Miasto zbudowane zostało według hellenistycznych prawideł, na ortogonalnej siatce ulic podzielonej na kwartały mieszkalne - insulae (Fig.32).230 Aktualny plan ruin antycznej Ptolemais, z

222 Rezultaty badań geofizycznych stale weryfikują i precyzują granice antycznej Ptolemais w różnych momentach jej istnienia.

223 W. Małkowski, K. Misiewicz, J. Żelazowski, Topography of Ptolemais. Lying out of the city and organisation of public space, ArcheologiaWarsz 61, 2010,

224 W. Małkowski, Investigation of the aqueduct of Ptolemais using GPS RTK survey equipment, in: J. Żelazowski (et alli), Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Ptolemais I, 2012, 93- 100.

225 W. Małkowski, J. Żelazowski, Some remarks on the history and topography of Ptolemais in the light of Polish research, in: Żelazowski (et alli), Ptolemais.., 35-56.

226 Hdr. 4.158; cf. rozdz.: Cyrenajka – Flora Cyrenajki

227 Kraeling, Ptolemais.., 33; Małkowski, Żelazowski, Some remarks on the history, in: Żelazowski, Ptolemais.., 46.

228 J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

229 T. Mikocki with the collaboration of K. Chmielewski, P. Jaworski, W. Małkowski, K. Misiewicz, M. Muszyńska-Mikocka, P. Sobczyński, J. Żelazowski, Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005. Report on two seasons of excavations, Światowit 6 (47), fasc. A, 2006, 93-107; cf. J. A. Lloyd, P.R. Lewis, Water supply and urban population in Roman Cyrenaica, Libyan Studies 18, 1976 – 77, 36.

230 cf. M. Bogacki, W. Małkowski, T. Mikocki, K. Misiewicz, Multimethodological approach to the study of ancient city planning: the case of Ptolemais in Cyrenaica, Libya, Archaeological Prospection, Studijne Zvesti 50

zaznaczonymi poszczególnymi insulami i budynkami, został wykonany w trakcie misji wykopaliskowych Polskiej Misji Archeologicznej.231 Poszczególnym insulae nadano kolejne numery, dzieląc je tym samym na odrębne sektory.232

W średniowieczu, zabudowa islamska opanowała nadmorski fragment pozostałości po antycznej Ptolemais. Bezpośrednio na ruinach zostały pobudowane domy lokalnie żyjącej ludności libijskiej. Pas współczesnej zabudowy zajmuje dziś jedynie około 300 metrów szerokości, na której w czasach okupacji włoskiej w początkach XX wieku, założona została mała wioska kolonistów. Jej pozostałości architektoniczne aż do teraz są widoczne w poszczególnych elementach współczesnych domów mieszkalnych.

Współcześni Libijczycy zdecydowali się zająć obszar antycznej tzw. nekropoli zachodniej, a także część portową Ptolemais, budując swe domy bezpośrednio na starożytnej zabudowie. Sytuacja ta, praktycznie uniemożliwia dokładne rozpoznanie chronologicznie najwcześniejszego, nadbrzeżnego przyportowego fragmentu miasta, w przeciwieństwie do pozostałej, znajdującej się pod ziemią, częścią Ptolemais. Konstrukcje współczesne nijak się oczywiście mają do oryginalnej zabudowy miejskiej starożytnej Ptolemais. Chaotycznie posadowione poszczególne domy są częściowo skonstruowane z budulca pozyskanego z terenu antycznego miasta (Fig.33); w wielu współczesnych ścianach budynków Tolmeity widoczne są elementy architektury dawnej Ptolemais (Fig.34).233

Archaeologickeho Ustavu Slovenskej Academie Vied 41, 2007, 117-119; K. Misiewicz, W. Małkowski, M. Muszyńska, The topography of Ptolemais. Preliminary results of geophysical surveys, Archeologia 59, 2008 (2010), 73-80.

231 Misiewicz, Małkowski, Muszyńska, The topography of Ptolemais.., 73-80; W. Małkowski, The city plan of Ptolemais, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (ed.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008 (Roma 2009) – contributions by M. Rekowska-Ruszkowska, E. Fabbricotti, M. Luni, N. Bonacasa, J. Żelazowski, W. Małkowski, K. Misiewicz, P. Jaworski, E. Gasperini, P. Pensabene, E. Wipszycka, R.M. Carra Bonacasa, E. Jastrzębowska, 125-132.

232 Insula badana przez Polską Misje Archeologiczną, otrzymała oznaczenie EXXI. cf. T. Mikocki, Polskie wykopaliska archeologiczne w Libii. Wykopaliska Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Ptolemais (Tolmeita). Sondaże 2001 r. [Polish archaeological excavations in Libya. Excavations conducted by the Institute of Archaeology, University of Warsaw in Ptolemais. Test trenches 2001], Światowit 3 (44), fasc. A, 2001, 101-120; T. Mikocki, P. Jaworski, M. Muszyńska, Ptolemais in Libya. The Warsaw University Institute of Archaeology excavations in 2002 and 2003. Report on two seasons of fi eldwork, Światowit 5 (46), fasc. A, 2003, 107-118 – contributions by K. Chmielewski (Conservation work in 2002-2003, 116-117), M. Gładki, W. Małkowski (Survey report for 2001-2003, 117), H. Meyza (Pottery report for the 2002 season, 111-113).

233 D. Atkinson, The politics of geographia and the Italian occupation of Libya, Libyan Studies 27, 1996, 71-84.

II.2. Port

Niezwykle istotnym czynnikiem, nadającym wysoką rangę antycznej Ptolemais (Fig.35), był port – najważniejszy element w ówczesnej wymianie handlowej wybrzeży.234 To w nim żeglarze pływający po Morzy Śródziemnym, znajdowali schronienie przed silnymi, północno-wschodnimi wiatrami,235 dosięgającymi nabrzeża Cyrenajki (Fig.36).236 Początkowo osada Ptolemais, funkcjonowała jako port-przystań dla sąsiedniego, niemającego bezpośredniego połączenia z morzem, ośrodka miejskiego – Barke.237 Starożytni barkańczycy potrzebowali swobodnego dostępu do wybrzeża, by móc prowadzić wymianę handlową z innymi miastami basenu Morza Śródziemnego.238 Barke była oddalona w linii prostej o 25 km od morza, niezbędne więc były konstrukcje przybrzeżne, w których możliwa byłaby obsługa statków towarowych.239 Co istotne, Barke było zlokalizowane na terenie niezwykle żyznych jak na Cyrenajkę gleb, których występowanie w znacznej mierze przyczyniło się do fundacji miasta w tej części lądu.240

Port w Ptolemais, z miejscem dla cumowania także dla dużych statków, stał się z czasem jednym z najważniejszych na terenie wybrzeża Cyrenajki (Fig.37).241 Wydaje się, że właściwe miejsce przeznaczone do cumowania, było zlokalizowane po wschodniej stronie cypla na wybrzeżu Ptolemais,242 czyli tam, gdzie także obecnie widoczne są konstrukcje portowe.243

234 R. York, A Survey of Ancient Harbours in Cyrenaica, Libyan Studies 3, 1972, 3-4.

235 A. J. Parker, Ancient Shipwrecks of the Mediterranean and the Roman Provinces, [BAR Int. ser. 580], Oxford 1992.

236 Jones, Little, Coastal Settlement.., 65; cf. York, A Survey of Ancient.., 3-4.

237 Periplus Skylaksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006, 83.

238 Ch. Preece, Marsa-el-Brega: a fatal port of call. Evidence for shipwreck, anchorage and trade in antiquity in the Gulf of Sirte, Libyan Studies 31, 2000, 29-58.

239 Sin. Catastasis, 54.

240 cf. Jones, Little, Coastal Settlement..,73; cf. rozdz.: Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

241 cf. rozdz.: Cyrenajka - Wybrzeże; cf. Goodchild Cyrene and Apollonia.., 26.

242 Kraeling, Ptolemais.., 48-51.

243 Goodchild, Cyrene.., 26. 52

Pierwsze wzmianki o portach w Ptolemais, znajdujemy w tekstach odnoszących się do istnienia osady Barke i jej miejsca portowego, które z czasem rozrosło się do osobnego ośrodka miejskiego. W Stadiasmus Maris Magni opisany został już port Ptolemais.244 Diodor Sycylijski też opisuje konstrukcje portowe antycznej Ptolemais.245 Strabon pisze o porcie Barki, który z czasem się usamodzielnił.246 Klaudiusz Ptolemeusz podaje dokładne koordynaty antycznego miasta portowego Ptolemais (49*05 31°10).247 Prokopiusz z Cezarei wspomina o porcie, a także o problemach z wodą pitną mieszkańców Ptolemais;248 wspomina także port Barki i jego odległość 100 km do Hesperyd. Synezjusz z Cyrene w swym utworze Catastasis poświęca fragment opisowi portu w Ptolemais.249

Bracia F.W. & H.W. Beechee’y, w trakcie swojego pobytu w mieście w początkach lat dwudziestych XIX wieku,250 na własnoręcznie wykonanej mapie umiejscowili dwa niezależne od siebie porty – jeden, mniej bezpieczny, po zachodniej a drugi, znacznie dogodniejszy dla statków, po wschodniej stronie cypla (Fig.38).251 Nigdy nie zostały przeprowadzone prace weryfikacyjne, które mogłyby jednoznacznie określić potencjalne istnienie owych portów. Co więcej, nigdy nie zostało potwierdzone istnienie dwóch miejsc do cumowania statków, widoczne na planie braci Beechey.

Główny port w Ptolemais był osłonięty od strony morza przez dwie niewielkie wyspy, skutecznie chroniącymi go przed nieprzyjaznymi wiatrami. Elementem poświadczącym lokalizację ów portu były znalezione pozostałości po falochronie, znacznie poprawiającym bezpieczeństwo na wschód od cypla.252

244 Stadiasmus Maris Magni, 48, 58.

245 Diodorus Siculus, Bibliotheke historike, XVII, 20, 1-2.

246 Strabo, Geographia, XVII, 3, 19-20.

247 Klaudios Ptolemaios, Geographia, (E. L. Stevenson (ed.), Claudius Ptolemy, The Geography, New York 1991), IV, 4.

248 Prokopius, De aedificiis, VI, 2.5, 2.9-2.11.

249 Sin. Catastasis, 54.

250 cf. rozdz.: Ptolemais - Odkrywanie i historia badań Ptolemais w czasach nowożytnych

251 Beechey, Beechey, Proceedings of the Northern Coast.., 27.

252 Jones, Little, Coastal Settlement.., 71.

Głębokość portu niemal przy samym brzegu sięgała kilku -lub kilkunastu metrów, co pozwalało cumować dużym statkom towarowym.253 Ze względu na stosunkowo sprzyjające warunki naturalne, zatoka zamulała się piaskiem jedynie w niewielkim stopniu. Co więcej, na jednej z wysp być może znajdowała się latarnia morska, wskazująca drogę nawigatorom statków,254 po której do czasów współczesnych nie zachowały się żadne pozostałości.255 Owa latarnia została zaznaczona na planie sporządzonym przez braci Beechey.

Problem zamulenia portu, czy też jego głębokości, były niezwykle istotnymi czynnikami, które decydowały o wielkości statków wpływających do zatoki przy mieście. Dobrym przykładem może być nieodległe Euhesperides – późniejsze Berenice, w której zbudowany był port, mogący obsłużyć jedynie niewielkie jednostki pływające. Permanentne zmiany linii brzegowej powodowały, że do portu mogły przybijać statki o niewielkim zanurzeniu. Podobna sytuacja miała miejsce w Tokrze, gdzie istniał mały port, ale nie zostały po nim praktycznie żadne ślady.256 Wydaje się, że większe jednostki wodne nie miały problemów z cumowaniem u wybrzeży Ptolemais, problem zamulenia nie dotyczył zatem bezpośrednio tego portu.257

Dziś brak wyraźnie zarysowanego portu w mieście Tolmeita, 258 a pozostałością po bytności na terenie Cyrenajki okupantów włoskich jest bardzo zniszczone molo (Fig.39). Charakterystyczne położenie naturalne miasta, z wybrzeżem posiadającym dogodny dla warunków cumowania cypel, nie wykluczało istnienia dwóch miejsc przeznaczonych do postoju statków. Ze względu na brak zweryfikowanych danych, jest niemożliwe jednoznaczne określenie charakteru tych konstrukcji, gdyż widoczne są jedynie pojedyncze kamienne bloki,

253 Kraeling, Ptolemais.., 48.

254 O latarni pisali między innymi: R. Pacho, Relation d’un voyage dans la Marmarique, la Cyrenaïque et les oasis d’Aujelah et de Maradèh accompagnée de cartes géographiques et topographiques et de planches représentant les monuments de ces contrées par M. J. R. Pacho. Ouvrage publié sous les auspices de J. E. Le Ministre de l’Intérieur. Dédié au Roi, 2 voll., Paris 1827, 178; G. Oliverio, Federico Halbherr in Cirenaica (Luglio 1910-Aprile 1911), Africa Italiana 4, 1931, 229-290.

255 Idem.

256 Jones, Little, Coastal Settlement.., 71.

257 Kraeling, Ptolemais.., 48 – 51; cf. Analogiczne założenia portu w Algierii, R.A. Yorke., D.P. Davidson, Roman harbours of Algeria, Underwater Association Report 1969, 10-16.

258 J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

wystające spod morskiego piasku na kilkadziesiąt centymetrów, zlokalizowane kilkadziesiąt metrów od brzegu; może są to pozostałości po nabrzeżnych konstrukcjach portowych antycznej Ptolemais (Fig.40).259 Nie budzi natomiast wątpliwości twierdzenie, że na terenie wybrzeża antycznej Ptolemais istniał przynajmniej jeden port i dzięki niemu całą pewnością miasto zyskało znaczenie gospodarcze na wybrzeżu Afryki Północnej.260

II.3. Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

Niezwykle istotnym czynnikiem, kształtujących przez lata charakter antycznej Cyrenajki, w tym Ptolemais, były katastrofy naturalne. Przyczyniały się one do upadków jednych, i rozrostu innych ośrodków miejskich wybrzeża Afryki Północnej,261 i stanowiły wydarzenia, bez których opis procesów gospodarczych czy politycznych krainy jest praktycznie bezzasadny.

Libia jest położona na silnie sejsmicznym terenie.262 Obszar Cyrenajki do dziś poddawany jest procesom związanym z trzęsieniami ziemi (Fig.41).263 Ruiny antycznej Ptolemais współcześnie pokryte są szczelnie ziemią, na głębokości dochodzącej miejscami na kolejnych terasach nawet do 3 – 3.5 metra. Sytuacja ta jest spowodowana w głównej mierze bliskością pustyni, skąd gorący, okresowo wiejący mocny wiatr ghibli każdorazowo niesie ze sobą duże ilości drobnego piasku od stuleci systematycznie przykrywając ten nadmorski

259 K. Lewartowski, K. Misiewicz, Searching for an ancient port of Ptolemais, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

260 cf. rozdz.: Ptolemais - Historia ekonomiczna Ptolemais od czasów hellenistycznych, aż do późnego antyku

261 A. S. Suleiman, P. Albini, P. Migliavacca, A short introduction to historical earthquakes in Libya, Annals of Geophysics 47, 2/3, 2004, 545 – 556.

262 E. Guidoboni, A. Comastri, G. Traina, Catalogue of the Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to the 10th Century, Bologna1994, 504.

263 N. Ambraseys, Material for the investigation of the seismicity of Libya, Libian Studies 25, 1994, 7-9.

teren. Na miasto oddziaływała też woda morska, wdzierająca się na ląd i niosąca piasek zamulający nadmorską część antycznej Ptolemais.

Co do trzęsień ziemi, wpływających na losy miast tak dawnych, jak i współczesnych,264 to do dziś zachowały się udokumentowane wzmianki o co najmniej dwóch znacznych ruchach tektonicznych skorupy ziemskiej na terenie Cyrenajki w czasach antycznych. Dwa wydarzenia, które w znacznym stopniu przyczyniły się do zniszczenia Ptolemais dzielił okres zaledwie około 100 lat, między około połowy III i połowy IV wieku.265

Wybrzeże Północnej Afryki jest permanentnie narażone na wzmożoną aktywność sejsmiczną.266 W czasach starożytnych trzęsienia ziemi wielokrotnie nawiedzały wybrzeże Afryki Północnej, mając swe epicentrum zazwyczaj w okolicach wyspy Krety.267 Były to wydarzenia o skutkach odczuwalnych także na terenie wybrzeża Cyrenajki268: jedno z nich miało miejsce na początku lub w połowie VIII wieku,269 innym jest precyzyjnie poświadczona

264 R. G. Goodchild, Earthquakes in Ancient Cyrenaica, Geology and Archaeology of Northern Cyrenaica, Libya, Amsterdam 1968.

265 Trzęsienia ziemi potwierdzone przez: Trebeliusz Gallienus, Scriptores Historiae Augustae, (trad. D. Magie, XXX, Loeb classical library 139 – 140, 263, London 1980 – 1991), 27 - autor wzmiankuje katastrofę, która miała dotknąć Rzym Libię i Azję, nie skonkretyzowane jest natomiast dokładne miejsce epicentrum i potencjalnych zniszczeń Cyrenajki; Ammianus Marcellinus, Res Gestae (Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, vol. 2, Księgi XXVIXXXI, trad. I. Lewandowski, Warszawa 2002), 15–18; Libanius, Funeral oration upon the Emperor Julian, (A. F. Norman (ed.), Libanius: Selected Works, 2 vols., Cambridge 1969-1977), 291-3; M. Henry, Le témoignage de Libanius et les phénomènes séismiques du IVe siècle de notre ère. Essai d’interprétation, Phoenix 39, 1985, 36-61.

266 Trzęsienia ziemi, zarówno to z połowy III wieku oraz IV-wieczne (z 365 roku), jak i te współczesne, które swym zasięgiem objęły Cyrenajkę, analizowane i potwierdzone są także przez współczesnych badaczy, między innymi: N.N. Ambraseys, C.P. Melville, R.D. Adams, The Seismicity of Egypt, Arabia and the Red Sea. A Historical Review, Cambridge 1994, 181; L. Bacchielli, A Cyrenaica earthquake post 364 A.D.: written sources and archaeological evidences, Annali di Geofisica 38, 1995, 977-982; P. Senay, Le Monument Circulaire de Carthage et les Tremblements de Terre du IVe Siècle de Notre Ère in Lixus (Actes du colloque organize par l’Ist, des Sc. De l’Arch. Et du Patrimoine de Rabat avec le Concours de l’ Ecole Française de Rome, Laroche, 8-11 novembre 1989), Coll. E. F. R, 166, 1989, 387-391; D. White, Fresh Reverberations from Cyrene’s Later Antique earthquakes, in: Scritti di antichità in memoria di Sandro Stucchi, a cura di L. Bacchielli e M. Bonanno Aravantinos, vol. I, La Cirenaica- grecia e l’Oriente mediterraneo [Studi Miscellanei 29, 1991- 92], Roma 1996, 317ff.

267 S.C. Stiros, The A.D. 365 Crete earthquake and possible seismic clustering during the fourth to sixth centuries A.D. in the Eastern Mediterranean: a review of historical and archaeological data, J. Struct. Geol. 23, (2-3), 2004, 545-562.

268 K. W. Russel, The earthquake of May 19, A.D. 363, BASOR 238, 1980, 47-64.

269 cf. N.N. Ambraseys, Material for the investigation of the seismicity of Tripolitania (Libya), Boll. Geof. Teor. Appl., 26, 1984, 143-153.

katastrofa z 24.06.1870 r.270 Ostatnią wzmożoną aktywność sejsmiczną zaobserwowano w 1963 roku, kiedy odległe o kilkadziesiąt kilometrów od antycznej Ptolemais miasto El Merj – starożytne Barke – zostało w znacznym stopniu zniszczone przez żywioł.271

Wspomniane wcześniej trzęsienia ziemi, z połowy III i połowy IV wieku, w znacznym stopniu wpłyneły na historę ekonomiczną i gospodarczą miast Cyrenajki.272 Wskutek obu katastrof i być może ich następstwa, czyli tsunami,273 poszczególne ośrodki miejskie zostały zniszczone w mniejszym lub większym stopniu.

Skutki katastrof wpływały także na sytuację polityczną Pentapolis. Przykładem może być Cyrene, wieloletnia stolica miast Ligi Pentapolitańskiej, którą w połowie III wieku w znacznym stopniu zniszczyło trzęsienie ziemi, przez co już nigdy nie powróciła do dawnej świetności.274 Jest to jedna z hipotez tłumaczących procesy urbanistyczno-administracyjne, związane z przeniesieniem stolicy prowincji z Cyrene do nadmorskiej Ptolemais.275 Potwierdzeniem trzęsienia ziemi z połowy III wieku przez udokumentowany materiał archeologiczny były zniszczenia, które dotknęły poszczególne budynki użytku prywatnego i publicznego w rzeczonym Cyrene. Były to między innymi destrukcje widoczne choćby w dekoracji i architekturze badanych przez włoskich archeologów Domu Jazona oraz Term Trajana.276 Część badaczy zupełnie neguje fakt katastrofy naturalnej z połowy III wieku n.e., tłumacząc to brakiem konkretnych historycznych wzmianek na ten temat.277 Wydaje się, że trzęsienie ziemi, które dotknęło w połowie III wieku wschodnią część Libii, mogło być także

270 Ambraseys (et al.), The Seismicity of Egypt.., 181.

271 Informacje dotyczące katastrofy zostały opublikowane przy okazji prezentacji skarbu monet z Ptolemais w Zamku Królewskim w Warszawie, cf. P. Jaworski (ed.), Skarb z Ptolemais. Katalog wystawy, Zamek Królewski w Warszawie 15 grudnia 2008-15 stycznia 2009 [The hoard from Ptolemais. Catalogue of the exhibition, The Royal Castle in Warsaw, December 15, 2008 – January 15, 2009], Warszawa 2008 – contributions by J. Żelazowski, T. Mikocki, P. Jaworski, M. Zawadzki, M. Kołyszko, M. Muszyńska, A. Dłuska, E. Walczak, 76. 272 G. Traina, Fra archeologia, storia e sismologia: il caso emblematic del 21 luglio 365 d.C., in: I terremoti prima del Mille in Italia e nell’area Mediterranea. Storia archeologia sismologia, Bologna 1989, 449-451, cf. rozdz.: Ptolemais – Historia ekonomiczna Ptolemais od czasów hellenistycznych, aż do późnego antyku

273 cf. A. Di Vita, Archaeologists and earthquakes: the case of 365 A.D., Annali Di Geofisica 38, 1995, 971-976.

274 cf. Jones, Beginning and endings.., 27 – 41.

275 cf. E. Jastrzębowska, Topography of churches and other Late Antique buildings in Ptolemais, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

276 Stucchi, Architettura.., (Stucchi podaje też datę 306 r. n.e., w którym mogło mieć miejsce kolejne trzęsienie ziemi, lecz brak konkretnych danych historycznych potwierdzających tą tezę); R.G. Goodchild, Earthquakes in ancient Cyreniaca, in: F. Barr (ed.) Petrol. Explor. Soc. Libya, 10th Ann. Field Conf, Amsterdam 1968, 41-44.

277 D. Roques, Synésios de Cyréne et la Cyrénaique du Bas-Empire, Paris 1987, 41-52.

(oprócz lub zamiast poddawanego w wątpliwość trzęsienia ziemi z 262 roku n.e.), tym samym, które w 251 roku n.e. według Platakis,278 zniszczyło Kretę.279

W samej Ptolemais, w insuli EXXI, widoczne były ślady zniszczeń wywołanych katastrofą naturalną zapewne z połowy III wieku; między innymi, mozaiki i fragmenty architektoniczne zostały zniszczone w sposób, potwierdzający jednoczasową katastrofę domów. Dobrym wyznacznikiem momentu katastrofy jest skarb monet, zadokumentowany w jednym z pomieszczeń Domu Południowego,280 gdyż emisja monet ze skarbu kończyła się około rzeczonej połowy III wieku.281

Lepiej rozpoznane i możliwe do udowodnienia są skutki trzęsienia ziemi z połowy IV wieku.282 Elementem precyzyjnie datującym ową katastrofę były skarby monet, zadokumentowane w trakcie badań archeologicznych na agorze w Cyrene283 i w dawnym sanktuarium Asklepiosa w Balagrae, gdzie najmłodszą chronologicznie była moneta Walentyniana I.284 Pierwszy z omawianych skarbów znaleziony został w 1956 roku w budynku wbudowanym w teatr (część sanktuarium Asklepiosa) w Balagrae.285 Budynek został zniszczony w trzęsieniu ziemi, co zdaje się potwierdzać depozyt monet. Większość numizmatów ze skarbu to niewielkie monety brązowe, wybite między 350 a 361 n.e. (Konstantinus II, Konstans Gallus i Julian Cezar), ale jedną z monet stanowi wydana w 364 roku n.e. (Walentynian I), co stanowić może terminus post quem dla trzęsienia ziemi.286 Drugi z omawianych skarbów znaleziono w 1916 roku w niewielkim budynku po

278 Platakis, Oi seismoti tis Kritis, Kritika Chronika 4, 1950, 473.

279 R. Coronelli, Isolario, Venice 1966.

280 Jaworski, Skarb z Ptolemais.., 36.

281 Wiele informacji dotyczących skarbu, okoliczności jego wydobycia i ram chronologicznych wyznaczonych przez wchodzące w jego skład monety, znajduje się w części dysertacji poświęconej charakterystyce poszczególnych pomieszczeń domów, jak i przy okazji opisu nieodległego w stosunku do znalezionego skarbu, pieca do wytapiania metali. 282 Wiele informacji dotyczących katastrofy zawarte jest w publikacjach wymienionych w poprzednich przypisach z rozdziału. Dodatkowo cf. C. Lepelley, L’Afrique du nord et le pretend séisme universel du 21 juillet 365, MEFRA 96, 1984, 463-91; Russel, The earthquake of May.., 64; F. Jaques, B. Bousquet, Le raz de mare du 21 juillet 365. Du cataclysme local à la catastrophe cosmique, MEFRA 96, 1984, 423-461.

283 Bacchielli, A Cyrenaica earthquake post 364 A.D.., 977-98.

284 R.G. Goodchild, A Coin-Hoard from Balagrae (El Beida), and the earthquake of A.D. 365, Libya Antiqua 3- 4, 1966-67, 203-306.

285 Goodchild, A Coin-Hoard from Balagrae (El Beida).., 203-306.

286 Bacchielli, A Cyrenaica earthquake…, 978.

południowej stronie niższego plateau agory w Cyrene. Większość z monet pochodzących z owego skarbu, reprezentuje typy emisji takich samych jak w Balagrae, skarb został więc prawdopodobnie zdeponowany w tym samym okresie. W pobliskim budynku znaleziono szkielety przygniecione przez kolumny północnej stoa, a bezpośrednio pod kolumnami monetę Konstancjusza II.287 Wymienione wyżej źródła, wydają się potwierdzać domniemanie, że w 365 roku n.e. w centralnej części basenu Morza Śródziemnego doszło nie tylko do jednego silnego trzęsienia ziemi, lecz do całej ich serii, nastepujących blisko siebie w czasie i o podobnej sile, w źródłach potraktowanych jako jedna katastrofa.288

Drugie z trzęsień ziemi musiało silnie zniszczyć także Ptolemais, wiele jej budynków publicznych i prywatnych. Miasto, a na pewno jego część, odbudowano, co poświadczone jest inskrypcjami honoryfikującymi cesarzy: Walensa i Walentyniana, Honoriusza, Gracjana, Honoriusza i Arkadiusza.289 Z tym drugim trzęsieniem ziemi łączone jest zburzenie Palazzo delle Colonne – słynnej rezydencji mieszkalnej miasta.290

Na terenie insuli EXXI antycznej Ptolemais także zostały potwierdzone świadectwa katastrofy z połowy IV wieku (Fig.42),291 jak choćby zniszczone dekoracje ścienne czy potrzaskane fragmenty architektoniczne, odkopane w kontekstach datowanych na połowę IV wieku (Fig.43).292 Po katastrofie 365 roku część budynków z insul w Ptolemais została wtórnie zaadaptowana i przebudowana przez kolejnych lokatorów. Temat ten stanowi główny punkt prezentowanej rozprawy doktorskiej. Na podstawie dostępnych informacji, pozyskanych w trakcie badań wykopaliskowych można domniemywać, iż w tym okresie nastąpiła migracja lokatorów z domów kwartału mieszkalnego. Bezpośrednią konsekwencją było przemianowanie kolejnych segmentów domów do użytkowania warsztatowego. Procesy te nie nastąpiły oczywiście od razu po sobie, lecz zapewne w odstępie kilku lub kilkunastu lat. Można domniemywać, że następstwem migracji mieszkańców na skutek trzęsienia ziemi,

287 Idem.

288 Di Vita, Archaeologists…, 975.

289 Kraeling, Ptolemais…, 22.

290 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

291 M. Rekowska-Ruszkowska, Architectural decoration of the House of Leukaktios: Preliminary remarks, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais..., 157-182.

292 cf. Ammianus Marcellinus, Res Gestae (Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, vol. 2, Księgi XXVIXXXI, trad. I. Lewandowski, Warszawa 2002), 15–18.

było odgruzowanie zniszczonych części i wygenerowanie w nich przestrzeni użytkowej. W miejscach tych zainstalowano warsztaty produkcyjne, przeznaczone do obsługi najbliższych mieszkańców centrum antycznej Ptolemais.293

III.3. Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

Ptolemais – jeden z ośrodków antycznej Pentapolis – traktowana była przez badaczy wybrzeża Morza Śródziemnego raczej pobieżnie.294 W porównaniu ze stosunkowo rozbudowaną analizą historii urbanistyki innych dużych ośrodków miejskich Cyrenajki, choćby Cyrene badanej od początków XX wieku przez włoskie misje archeologiczne, czy Apollonii odkrywanej przez dziesięciolecia przez naukowców francuskich, antyczna Ptolemais jest rozpoznana zaledwie w niewielkim stopniu. Na przełomie dziesięcioleci XX wieku powstało zaledwie kilka publikacji czy opracowań poświęconych historii istnienia starożytnej Ptolemais (Fig.44).295

Na podstawie opracowań dotyczących różnych kategorii zabytków antycznej Ptolemais, wyłonił się obraz początkowo niewielkiej osady, która z czasem zyskała na znaczeniu, stając się silnym i niezależnym ośrodkiem miejskim. Miastem, które przez pewien czas stało na czele grupy Libya Superior. Miastem, którego dzieje przeplatały się z okresami znacznej prosperity, znacznie podnoszącymi rangę wśród ośrodków Cyrenajki, wreszcie miastem, które cierpiało ze względu na katastrofy naturalne, a które od VI wieku borykało się

293 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyne w insuli EXXI

294 Geneza nadania nazwy Ptolemais – dalej w tekście.

295 Sytuacja ta zmieniła się po 2001 roku, kiedy na terenie Ptolemais rozpoczęła działalność Polska Misja Archeologiczna, kiedy to liczba publikacji związanych z opracowywaniem materiału pochodzącego z terenu wykopalisk znacznie wzrosła. Jak dotąd jedyną pracą monograficzną, w całości poświęconą problematyce związanej z miastem, jest publikacja C.H. Kraelinga, wydana w 1962 roku. Kraeling, Ptolemais: City of Libyan Pentapolis, Chicago 1963. To publikacja, w którym autor poruszył wiele wątków związanych z historią antycznej Ptolemais. Poza tym, przedstawione zostały także archeologiczne aspekty prac wykopaliskowych, prowadzonych przez misję amerykańską w połowie XX wieku na terenie tegoż miasta. cf. rozdz.: Ptolemais - Odkrywanie i historia badań Ptolemais w czasach nowożytnych

z najazdami okolicznych plemion koczowniczych. Wydarzenia z VII i VIII wieku doprowadziły w końcu do upadku właściwej Ptolemais, i ponownego przekształcenia w niewiele znaczącą osadę – port Barke.

Królewska fundacja polis,296 skojarzona została z dwoma władcami z egipskiej dynastii Ptolemeuszy: Ptolemeusza II Filadelfosa (283 – 246 r. p.n.e.), lub Ptolemeusza III Euergetesa I (246 - 221 r. p. n. e.).297 Ówcześnie prowincja Cyrenajka znajdowała się pod wpływem władców aleksandryjskich. Po powstaniu Magasa z połowy III wieku p.n.e., teren Cyrenajki został przyłączony pod wpływy władców aleksandryjskich – sytuacja ta utrzymała się przez kolejne stulecie.

Niewiele wiadomo o Ptolemais okresu hellenistycznego i wpływu panowania władców aleksandryjskich. Nieznane są początkowe losy miasta, znacznie lepiej poświadczony jest okres przełomu II I i II wieku p.n.e. Duża powierzchnia miasta i monumentalne budowle datowane na okres początkujący panowanie Rzymian na terenie Cyrenajki (do I wieku p.n.e.), wskazywały na znaczny rozkwit Ptolemais i bogacenie się miejscowej ludności. Majestatyczne Mauzoleum, zlokalizowane na zachód od centrum antycznej Ptolemais, datowane na okres późnego hellenizmu (około II wieku p.n.e.), nawiązywało swą koncepcją do tego typu obiektów Wschodu (Halikarnas, Bellewi, Xantos) (Fig.45).298 Inne budowle powstałe za panowania Ptolemeuszy to między innymi monumentalny hellenistyczny teatr, wykuty w Gebel Akhdar.299 Poza nimi, na ten okres chronologiczny został poświadczony gimnazjon (datowany na okres około II wieku p.n.e., z wieloma późniejszymi przebudowaniami) (Fig.46),300 oraz sama nekropola zachodnia. Najsłynniejszy budynek prywatny z Ptolemais, Palazzo delle Colonne – Pałac Kolumnowy, bogato dekorowany perystylowy dom, datowany został na przełom II i I wieku p.n.e., a istniał

296 Kraeling, Ptolemais.., 5.

297 Marquaille, Ptolemaic royal cult.., 25 – 42.

298 Mikocki, Ptolemais: Archaeological…, 58.

299 Współcześnie widoczny jest jedynie fragment obiektu, cf. Małkowski, Żelazowski, Some remarks on the history.. in: Żelazowski (et alli), Ptolemais.., 35 – 56; Cardo miasta zostało wytyczone z myślą o tymże teatrze, wkutym w górskiej skale – cf. J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

300 M. Luni, I Ginnasi a Tolemaide e in Citta della Cirenaica in eta Tolemaica, in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia.., 58 – 84. 61

także w okresie rzymskim (Fig.47).301 Poza miastem, na zachód od jego granic, mogły znajdować się także posiadłości - ogrody królewskie (ager regius).302 Przemyślany i rozbudowany plan miasta, a także monumentalność budowli datowanych na okres hellenistyczny, każe sądzić, iż w okresie następującym po oficjalnej fundacji miasta, musiało się ono szybko rozwijać i cieszyło się dobrobytem.

Na początku I stulecia p.n.e. miały miejsce wydarzenia, które wpłynęły na losy starożytnej Cyrenajki. W okresie późnego hellenizmu Egipt tracił na znaczeniu na rzecz rosnącego w potęgę Rzymu. W 96 r. p.n.e. drogą zapisu testamentowego Ptolemeusza IX Sotera Apiona prowincja Cyrenajka przeszła we władanie rzymskie.303 Przejście pod władanie Rzymu otworzyło rynek handlu Cyrenajki.304 W 78 roku p.n.e. Rzym wysłał legata, Corneliusa Lentulusa Marcellinusa, którego zadaniem było utworzenia ośrodka administracji rzymskiej w Afryce Północnej.305 W 67 roku p.n.e. Cyrenajka wraz z Kretą stały się jedną prowincją. W 30 roku p.n.e. Cyrenajka przeszła we władanie egipskie.

Zabytki epigraficzne pochodzące z Ptolemais i innych miast Pentapolis poświadczyły obecność dużej liczby wyzwoleńców, których nomen gentile świadczyło o ich przybyciu z Półwyspu Apenińskiego.306 Nowa prowincja stała się istotnym dla administracji rzymskiej terenem gospodarczym, ze względu na pozyskiwanie oliwy z oliwek,307 doskonałych koni, zboża i zapewne silphium.308 Wewnątrz Cyrenajki odnotowano tarcia pomiędzy greckimi mieszkańcami miast i nowo przybyłymi Rzymianami. Dodatkowo, ostatnią grupą etniczną, przez cały okres wpływów zarówno greckich jak i rzymskich, podsycającą waśnie i konflikty pomiędzy członkami poszczególnych nacji, była rdzenna ludność libijska.

301 cf. G. Pesce, Il Palazzo delle Colonne in Tolemaide di Cirene, Roma 1950. 302 Kraeling, Ptolemais.., 10.

303 J. Reynolds, Cyrenaica, Pompey and Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus, The Journal of Roman Studies 52, 1-2, 1962, 101.

304 P. Aleksiejczuk, Kontakty handlowe Cyrenajki, praca magisterska wykonana pod kierunkiem dr. hab. prof. UW Kazimierza Lewartowskiego, Warszawa 2013, 84.

305 J. Desanges, Un drame african sous Auguste: le meutre du Proconsul L. Cornelius Lentulus par les Nasamons. Hommages à M. Renard, Paris 1969, 197-213.

306 Kraeling, Ptolemais.., 12.

307 Mattingly, Oil for export?... , 33-56.

308 Fulford, To East and West…, 169-191; cf. rozdz.: Cyrenajka – Flora Cyrenajki

Początek panowania rzymskiego w Cyrenajce, miał duży wpływ na architekturę ówczesnej Ptolemais. Wzmocniono mury miasta (Fig.48), odnowiono drogi pomiędzy dużymi ośrodkami miejskimi (Ptolemais, Teuchira, Barke).309 Dokonano przebudowy Placu Cystern.310 W architekturze prywatnej odnotowane zostały zmiany w Palazzo delle Colonne, a także budowę zlokalizowanego w samym centrum miasta, Domu T, który w znacznym stopniu został przebudowany w okresie późnorzymskim (koniec IV wieku n.e.) i dziś w literaturze funkcjonuje jako Dom z Trzema Apsydami (Fig.49).311 Kolejnym przykładem budynku prywatnego, założonego na przełomie I i II wieku n.e., który około V wieku zyskał swój architektoniczny charakter, był tzw. Dom Paulusa, usytuowany przy głównej arterii miasta (Fig.50).312 Także na murach założenia datowanego na I wiek n.e., w III wieku posadowionego, a w V wieku przebudowanego, wzniesiono Willę Rzymską (Fig.56).313

Okres prosperity niektórych ośrodków miejskich Cyrenajki, choćby Ptolemais, przypada na czas panowania kolejnych cesarzy rzymskich poczynając od Trajana (98 – 117 r.) przez Hadriana (117-138 r.) aż do panowania władców dynastii Sewerów (193 – 238 r.). Miasta rozwijały się gospodarczo czy militarnie, podnosząc tym samym rangę Cyrenajki na mapie prowincji rzymskiego świata.

Dosyć istotnym wydarzeniem było powstanie Żydów zamieszkujących Cyrenajkę, w roku 116.314 W Cyrene i w innych miastach prowincji, choćby Berenike czy Ptolemais, mieszkało wówczas sporo przedstawicieli nacji żydowskiej,315 którzy pojawili się na terenie Cyrenajki po zniszczeniu Jerozolimy w 70 roku.316 Jeszcze wcześniej w roku 12 p.n.e., August wydał dekret protekcyjny dla Żydów, ich kultury i wierzeń. W 116 r. cesarz Trajan nakazał Kwintusowi Marcjuszowi Turbonowi stłumienie powstania w Egipcie, Cyrenajce i na

309 Ibidem, 22.

310 S. Stucchi, Per una pubblicazione scientifica del Piazzale delle Cisterne di Tolemaide di Cirenaica, ArchCl 25/26, 1973/74, 704-712.

311 cf. J. B. Ward-Perkins, J. Little, D.J. Mattingly, S.C. Gibbson, Town Houses at Ptolemais Cyrenaica, Summary Report of Survey and Excavations work in 1971, 1978-79, Libyan Studies 17, 1986, 109-153.

312 Kraeling, Ptolemais.., 15.

313 Nazwa pochodzi od monumentalnej mozaiki – kompleks mieszkalny w całości odkopany został przez ekipę archeologów kierowaną przez C.H. Kraelinga, cf. Kraeling, Ptolemais.., 119-140.

314 cf. S. Applebaum, Jews and Greeks in Ancient Cyrene, Leiden 1979.

315 G. Liideritz, Corpus judischer Zeugnisse aus der Cyrenaika, Wiesbaden 1983.

316 A.M. Berlin, J.A. Overman (ed.), The first Jewish Revolt. Archaeology, History and Ideology, London 2002.

Cyprze. W trakcie działań militarnych wielu Żydów zabito lub wysiedlono, a ich majątki skonfiskowano. Powstanie, stłumione w 117 roku, doprowadziło w ośrodkach Pentapolis do istotnych zniszczeń. Przykładem może być Cyrene, które po tych wydarzeniach nigdy nie odzyskała dawnej świetności. Imigracja Żydów na teren Trypolitanii z Cyrenajki miała miejsce około roku 118.

Odbudowa ośrodków miejskich Cyrenajki po wydarzeniach związanych z powstaniem żydowskim, sięga panowania cesarza Trajana. Na terenie prowincji osadzonych zostało 3000 żołnierzy – weteranów.317 W związku z przyjazdem i osiedleniem się żołnierzy, nastąpiły czasy odbudowy miast i ich gospodarki czy kontaktów handlowych. W tym okresie dużego znaczenia nabrały miasta portowe Cyrenajki – Ptolemais czy Apollonia. Miasta te znacznie szybciej bogaciły się na wymianie handlowej, co ułatwiało ewentualne dźwignięcie się po katastrofie naturalnej lub ataku potencjalnych agresorów.318 Trzęsienie ziemi z połowy III wieku n.e. w znacznym stopniu naruszyło strukturę poszczególnych miast antycznej Cyrenajki.319

Ptolemais zostało dotknięte katastrofą zapewne jedynie w niewielkim stopniu. Świadczyć o tym może apogeum rozwoju miasta, które za panowania cesarza Dioklecjana stało się stolicą prowincji (funkcję tę sprawowała aż do końca V w. n.e.).320 Oddzielona zostaje także władza cywilna od militarnej. Ta pierwsza znalazła się w rękach praeses obu prowincji, a zwierzchnictwo wojskowe należało do dux Aegypti et Thebaidos, utratumque Libyarum.321

Po katastrofie z połowy III wieku, nastąpiła odbudowa i reorganizacja infrastruktury miejskiej Ptolemais (wodociągi, ścieki, ulice), zmiana przeznaczenia niektórych budowli, a także całych kwartałów miejskich.322 Wybudowane zostały nowe miejskie zbiorniki na wodę. W II/III wieku n.e. w skale wapiennej został wykuty amfiteatr rzymski (Fig.52),

317 P.M. Fraser, S. Applebaum, Hadrian and Cyrene, JRS 40, 1950, 77-90.

318 cf. Yorke, A survey of ancient Harbours.., 3.

319 cf. rozdz.: Ptolemais - Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

320 R. G. Goodchild, The Decline of Cirene and Price of Ptolemais: Two new inscriptions, in: J. Reynolds (ed.), Libyan Studies. Select Papers of the late R.G.Goodchild, London 1976, 225-234.

321 Kraeling, Ptolemais.., 20.

322 cf. rozdz.: Ptolemais - Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

zlokalizowany w zachodniej części miasta.323 Odeon przebudowany został z wcześniejszego buleuterionu zapewne pod koniec II wieku n.e.324 Główna arteria miasta, tzw. Via Monumentale, była flankowana portykami z przełomu II i III wieku (Fig.53).325 Po obu stronach ulicy zaprojektowane zostały chodniki dla pieszych, które sąsiadowały z zadaszonymi portykami. Na wschodnim skrzyżowaniu Via Monumentale zlokalizowany został tetrastylos, na zachodzie znajdował się Łuk Konstantyna (powstały zapewne około roku 311 - 312/313).326 Palazzo delle Colonne, w okresie około III wieku, połączył się z pobliskimi domami (Dom Wielkiego Perystylu i Dom Małego Perystylu), i objął swym zasięgiem powierzchnię całej insuli. Część budynków miejskich straciła na znaczeniu, między innymi Plac Cystern przestał być wykorzystywany jako kolektor zaopatrujący mieszkańców miasta w wodę (Fig.51).327 Odbudowano drogi oraz wodociąg, wzniesiony za czasów panowania cesarza Hadriana.328 Przed powstaniem wodociągu, miejscowa ludność gromadziła wodę deszczową wewnątrz cystern. Domy mieszkalne posiadały swoje kolektory - zbiorniki tynkowane hydrauliczną zaprawą, a na terenie całego miasta widoczne były budynki związane z gospodarką wodną Ptolemais (kryte lub częściowo otwarte).329 Mieszkańcy Ptolemais, oprócz gromadzonej w cysternach wody deszczowej, mieli dostęp do źródła, położonego około 8 km na wschód od miasta.330 Niedaleko północno-wschodniej granicy miasta widoczne są do dziś szczątki dwóch linii akweduktu, ale zapewne nie był on jedynym źródłem wody, z którego korzystało miasto.331

323 cf. rozdz.: Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

324 R. Goodchild, The “Odeon” and related structures, in: Kraeling, Ptolemais.., 89-96.

325 Ulicę odbudowywano także za czasów panowania cesarzy Walentyniana (364-371 r.), Arkadiusza (395-408 r.) i Honoriusza (395-423 r.), cf. Kraeling, Ptolemais.., 20.

326 G. Caputo, Arco trionfale in Cirenaica, in: Atti del Terzo Congresso de studi coloniali 4, Firenze 1937, 133- 137.

327 Kraeling, Ptolemais.., 19.

328 Woda podrowadzana była bezpośrednio do miasta z odległego o 25 km Wadi Ziwana. cf. C. Arthur, The Ptolemais aqueduct: a description of its present condition and its course, RepSocLibSt 5, 1974, 24-29; Małkowski, Investigation of the aqueduct.., in: Żelazowski (et alli), Ptolemais,.., 93-100.

329 Dzięki nieinwazyjnym badaniom geofizycznym, które zapoczątkowali pracownicy Polskiej Misji Archeologicznej, na terenie całego miasta zostały dostrzeżone wodociągi i systemy hydrauliczne, doprowadzające wodę do najdalszych zakątków Ptolemais, cf. K. Misiewicz, Ptolemais (Libya) Archaeological and Non-Destructive Survey autumn season 2009, Preliminary Report.

330 Jones, Little, Coastal settlement.., 71.

331 Idem, 67- 68. 65

Katastrofalnym w skutkach dla miasta było trzęsienie ziemi z roku 365, którego efektem były częściowe zniszczenia Ptolemais.332 Wydarzenie to położyło kres istnieniu wielu monumentalnych budowli silnego wówczas miasta. Ucierpiały zarówno budowle użytku publicznego (między innymi Odeon i Amfiteatr) (Fig.54), jak i prywatne (Palazzo delle Colonne czy Willa Rzymska). Prawdopodobnie zmieniła się też linia brzegowa wybranych fragmentów Cyrenajki, zniszczone zostało nabrzeże Ptolemais.333 Przed trzęsieniem ziemi pobudowane zostały publiczne termy, które kilkanaście lat po katastrofie z 365 roku zostały ponownie oddane do użytku.

W okresie tym zaczęły powstawać budynki, związane z kultem chrześcijańskim, a więc bazyliki i kaplice. Jednym z najlepiej przebadanych budynków w siatce miejskiej Ptolemais, była trzynawowa tzw. Bazylika Zachodnia (Fig.55).334 Masywna konstrukcja dawała schronienie w swym wnętrzu okolicznym mieszkańcom podczas ataków potencjalnych agresorów; została wzniesiona w pierwszej w połowie V wieku i przebudowana w VI wieku, kiedy stolicą prowincji była już Apollonia.

Budowano lub odbudowywano także budynki użytku prywatnego. Dom z Mozaiką z Orfeuszem wydatowany został na koniec IV – początek V wieku.335 W V wieku przebudowane zostały również Dom Paulusa, i Willa Czterech Pór Roku (Fig.56).336

Dominowała tendencja do zamykania się ludności w mniejszych, prywatnych budynkach – twierdzach – z własnym zaopatrzeniem w wodę pitną i niezależnym zapleczem gospodarczym.337 Zlokalizowane były one zarówno przy głównych drogach biegnących

332 cf. rozdz.: Ptolemais - Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

333 Kraeling, Ptolemais..,., 48-51;cf. rozdz.: Ptolemais – Port

334 Odkopana i częściowo zrekonstruowana przez archeologów włoskich pod kierownictwem Giacomo Caputo w latach 30-tych XX wieku. cf. G. Caputo, La protezione dei monumenti di Tolemaide negli anni 1935-1942, Quaderni di archeologia della Libia 3, 1954, 33-66; G. Caputo, Una basilica Cristiana in Tolemaide, in: Communicazioni presentata al Convegno nazionale di storia dell’architettura 1938, Roma 1940, 159-162; J.B. Ward-Perkins, R.G. Goodchild, J. Reynolds (ed.) Christian Monuments of Cyrenaica, Society of Libyan Studies, Monograph 4, Oxford 2003; E. Wipszycka, The basilicas at Ptolemais: a historian’s commentary on the results of archaeological exploration, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 51-67.

335 Odkopany został przez misję brytyjską, jego nazwa pochodzi od wspaniałej mozaiki z Orfeuszem z nimbem za głową – cf. R. M. Harrison, An Orpheus Mosaic at Ptolemais in Cyrenaica, JRS 52, 1962, 13- 18.

336 Kraeling, Ptolemais.., 119-140.

337 J. Little, Urban change at Ptolemais, in: Barker, Lloyd, Reynolds, Cyrenaica in Antiquity.., 45.

pomiędzy miastami Cyrenajki czy Trypolitanii,338 jak też na terenach leżących zupełnie na uboczu.339

Mury miejskie z całą pewności były już mocno zniszczone, ludność gromadziła się w ufortyfikowanych budynkach: zarówno prywatnych jak i publicznych (np. wspomniana wcześniej Bazylika Zachodnia).340 Świadectwem rozbierania murów miejskich może być proces re-używania poszczególnych kamieni, pochodzących z linii fortyfikacji miejskiej do budowy prywatnych budynków (inskrypcje zachowane na kamieniach zdają się potwierdzać ten proceder).341

Świadkiem wydarzeń z początku V wieku był, wywodzący się z Cyrene, arystokrata Synezjusz. Około 410/411 roku został on mianowany biskupem miasta Ptolemais.342 Teksty, które pozostały po Synezjuszu są pewnym i w miarę dokładnym źródłem informacji, dotyczących początku V wieku nie tylko w Cyrenajce, ale i całym państwie rzymskim.343 Biskup interesował się polityką i angażował się w sprawy administracyjne miasta - to on pisał o wojskowej funkcji duxa w kontekście Ptolemais i innych ośrodków miejskich (Fig.57). W okresie tym Ptolemais stopniowo traciła swą ważność i zapewne systematycznie wyludniała się. Plemiona rdzennych pasterzy libijskich rosły w siłę i niezwykle często atakowały mieszkańców miast, co skutkowało znacznym ograniczeniem ruchu handlowego. 344

W połowie V wieku stolica prowincji przeniesiona została do nieodległej Apollonii. Nie da się precyzyjnie określić przyczyn zmiany stolicy. Z pewnością głównym problemem

338 Jones, Barker, Hayes, Libyan Valleys Survey.., 17; Hunt, Mattingly, Gilbertson, Dore, Baker, Burns, Fleming, van der Veen, Farm Mn 6.., 7-48.

339 Kraeling, Ptolemais.., 100-107.

340 cf. Wipszycka, The basilicas at Ptolemais.., 51-68; J. Kaniszewski, Non-invasive investigation of the Western Basilica at Ptolemais, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 41-44.

341Kraeling, Ptolemais.., 24.

342 J.H.W.G. Liebeschuetz, Why did Synesius become Bishop of Ptolemais ?, Byzantion 56, 1986, 180-195; A. Cameron, Synesius and late Roman Cyrenaica, rec. a D. Roques, Synésios de Cyréne et la Cyrénaique du Bas-Empire, JRA 5, 1992, 419-430.

343 Literatura, dotycząca postaci biskupa Synezjusz z Cyrene jest niezwykle bogata, warto wymienić kilka publikacji między innymi: Roques, Procope de Cesaree et la Cyrénaïque.., 393-434 ; Goodchild., Synesius of Cyrene.., 239-254; Barnes, When did Synesius .., 326-329.

344 cf. rozdz.: Ptolemais - Historia ekonomiczna Ptolemais od czasów hellenistycznych, aż do późnego antyku

były częste ataki plemion Mazyków na miasto Ptolemais, a także trudności z zaopatrzeniem mieszkańców w wodę pitną.345 Akwedukt, a także most nad Wadi Ziwana, zostały odbudowane dopiero za czasów panowania cesarza Justyniana (527-565 r.).346 Port praktycznie przestał funkcjonować. Niewyjaśniona jest kwestia kolejności wydarzeń: czy stolica została przeniesiona do Apollonii i miasto zaczęło upadać, bo nastąpiły procesy depopulacji, czy też było na odwrót – miasto stopniowo traciło na znaczeniu i dlatego zmieniono siedzibę władz prowincji.

Za czasów cesarza Justyniana nastąpił nieznaczny wzrost siły miasta Ptolemais.347 Wtedy to odbudowano zniszczony akwedukt i woda pitna znów zaczęła docierać wodociągami do poszczególnych punktów miasta.348 Kolejne poświadczone archeologicznie zmian w topografii, jakie zaszły w schyłkowym okresie funkcjonowania miasta, były związane z odbudową systemu fortyfikacji. W niesprecyzowanym momencie historii miasta, linia owych murów przestała mieć wartość i pełnić swoją funkcję, ośrodek miejski musiał się skurczyć. Pozostałością tego okresu, widoczną do dziś na powierzchni ziemi, są tzw. fortece, Jedną z nich był datowany na początek VI wieku budynek siedziby duxa, zlokalizowany we wschodniej części miasta. Budynek, jak dotąd nieprzebadany archeologicznie, znany jest z inskrypcji znalezionej wewnątrz - kopii dekretu cesarza Anastazjusza z 501 r. skierowanej do dux (gdy ten rezydował już w Apolonii, rzecz dotyczyła porządku oddziałów wojskowych regionu).349 Był to jeden z przykładów monumentalnych domów, wewnątrz których przy okazji ataków nomadzkich, gromadzili się mieszkańcy miasta. Kilka innych budynków o podobnej funkcji (choć już nie tak monumentalnych jak siedziba duxa), widocznych jest do dziś na terenie ruin miasta Ptolemais. Poza tym, niewątpliwym świadectwem niespokojnych

345 cf. rozdz.: Ptolemais – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

346 Caputo, La protezione dei monumenti di Tolemaide.., 58; Arthur, Bazama, The aqueduct of Ptolemais.., 248.

347 cf. K. E. T. Butcher, From Ptolemy to Justinian: The Evolution of an Urban Landscape. Archéologie et Patrimoine 4, 1996, 25-28.

348 Prokopius, De adeificiis, VII, 2,9.

349 G. Oliverio, Il decreto di Anastasio I su l’ordinamento politico-militare della Cirenaica. Iscrizioni di Tocra, el Chamis, Tolemaide, Cirene, Bergamo 1936.

czasów późnorzymskich czy też wczesnobizantyńskich, były duże konstrukcje kościelne pełniące nie tylko rolę sakralną, lecz także obronną.350

Oddziały militarne stacjonujące w Cyrenajce, pod wodzą generała Nicetasa, wyruszyły na wyprawę wojenną zdobywając Aleksandrię i Palestynę na początku VII wieku. Tereny Cyrenajki opustoszały a systematycznie niszczona i plądrowana Ptolemais praktycznie wyludniła się. Miasto zostało podbite podczas najazdu Amira ibn El-‘Asi około 643/644 roku.351 Warto tu odnotować, że między VIII a XI wiekiem Ptolemais, a raczej pozostałości po dawnym mieście, znów spełniała rolę portu dla rozwijającego się miasta Barke.352

Po drugim trzęsieniu ziemi, na ruinach domów powstawały niewielkie warsztaty produkcyjne. Ze względu na wspomniane już zniszczenia murów miejskich, i formowania się potężnych kompleksów mieszkalnych, warsztaty produkcyjne lokalizowano na obrzeżach ścian zewnętrznych budynków – twierdz. Miejsca wytwórstwa, charakteryzowane w prezentowanej dysertacji, znajdowały się w centralnej część miasta, w bezpośrednim sąsiedztwie dużego block-house’u. Ze względu na niezwykły charakter lokalizacji w tej części ośrodka miejskiego, wydaje się, że warsztaty te zostały zbudowane intencjonalnie w bliskości twierdzy.

III.4. Historia ekonomiczna Ptolemais od czasów hellenistycznych, aż do późnego antyku

Gospodarka i handel antycznej Cyrenajki od najdawniejszych czasów były związane z morzem. Nadwyżki towarów, zbierane lub wytwarzane w głębi lądu, transportowano na

350 E. Jastrzębowska, Topography of churches and other Late Antique buildings in Ptolemais, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

351 Ibn ‘Abd El-Hakam, trad. A. Gateau, La conquête de l’Afique du Nord et de l’Espagne, Alger 1947, 35-37.

352 Kraeling, Ptolemais.., 29; J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

wybrzeże, gdzie następowała wymiana handlowa. Zróżnicowanie poszczególnych ośrodków miejskich Cyrenajki powodowało, że specjalizowały się one niejako w produkcji i jakości towarów niszowych, wyróżniających dany region na mapie antycznej krainy – oliwy,353 wina czy zbóż.354 Jakość produktów przeznaczonych na sprzedaż zależała od warunków klimatycznych oraz rodzaju gleb, na których uprawiano produkty przeznaczone na eksport.355 Nadwyżki produkcji, przeznaczone na sprzedaż, transportowano lądem aż do wybrzeży Morza Śródziemnego,356 a następnie spławiano.357

Historia ekonomiczna miasta Ptolemais, czy też całej Cyrenajki, była niezwykle silnie powiązana z polityką i gospodarką prowadzoną przez różne ośrodki basenu Morza Śródziemnego. Wydarzenia lokalne na skrajach Śródziemnomorza miewały niejednokrotnie zasięg globalny, wpływająć bezpośrednio na sytuacje ekonomiczną ówczesnych państw; można tu podać przykłady sytuacji dotykających pośrednio wybrzeży współczesnej Libii.

Cyrenajka, choć już od VII wieku p.n.e. związana ze światem śródziemnomorskim (najpierw greckim, później rzymskim i bizantyjskim), a od I wieku p.n.e. będąca rzymską prowincją, nigdy nie miała dla Imperium strategicznego znaczenia. Z jednej strony nie było to miejsce militarnie istotne (raczej zsyłano tu weteranów wojennych), z drugiej zaś, pod względem importu dóbr, także nie był to istotny punkt na mapie wybrzeży Morza Śródziemnego, w porównaniu choćby z Egiptem, gdzie handlowano zbożami, czy słynącą z wyśmienitej oliwy Trypolitanii.358 Z administracyjnego punktu widzenia, warto jednak było utrzymywać Cyrenajkę, mogącą stanowić przystanek na trasie morskiej wzdłuż wybrzeża Afryki Północnej. Wydaje się także, że Ptolemais, oprócz stosunkowo krótkiego okresu,

353 Barker, Economic life.., 33; cf. Sin. Letters 134, 138; D.J. Mattingly, The olive boom: Libyan oil and the Roman economy. Libyan Studies 19, 1988, 21-41.

354 P. Horden, N. Purcell, The Corrupting Sea, Oxford 2000; Barker, Economic life.., 9; cf. rozdz.: Cyrenajka - Flora Cyrenajki /Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

355 cf. rozdz.: Cyrenajka – Klimat/Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

356 cf. rozdz.: Cyrenajka – Komunikacja lądowa

357 Według Synezjusza z Cyrene, transport morski Cyrenajki był najszybszy, cf. Sin., Epist. 53; cf. rozdz.: Cyrenajka - Wybrzeże

358 Hitchner, Olive production and the Roman economy.., 499–508.

w którym miasto stało się stolicą Pentapolis,359 była w pewnym stopniu izolowana od reszty Cyrenajki.360

Ze względu na znacznie ograniczone informacje pochodzące ze źródeł pisanych, niezwykle trudno ustosunkować się do tematyki handlu czy też ekonomii Cyrenajki w początkowych okresach: klasycznym czy hellenistycznym. Zakładane przez napływających kolonistów nowe miasta rozrastały się w różnych punktach krainy. 361 Ich fundacje uwarunkowane były warunkami naturalnymi.362 Miasta rozwijały się dzięki kapitałowi napływającemu, ale także i gospodarce, najpierw wewnątrz Cyrenajki, a następnie wymianie handlowej z innymi ośrodkami wybrzeża.

Z terenów samej Ptolemais, choćby na podstawie obserwacji dzisiejszych pozostałości ruin, można dostrzec świadectwa potęgi miasta za czasów dominacji władców egipskich. Znacznie rozbudowany plan hellenistycznego miasta, a także rozmach i monumentalność budynków datowanych na tożsamy okres każą domniemywać, iż początki ośrodka bezpośrednio po oficjalnej fundacji były niezwykle obiecujące i przepełnione bogactwem. Dostęp do wybrzeża z pewnością powodował rozwój handlu i gospodarki Ptolemais. W okresie późnohellenistycznym, sytuacja zapewne zaczęła się przekształcać, ze względu na ogólne zmiany, jakie w tym czasie zachodziły w basenie Morza Śródziemnego. Składały się na to między innymi: zmniejszenie międzynarodowego znaczenia Egiptu oraz coraz większa dominacja rosnącego w siłę Rzymu.

W 96 r. p.n.e. prowincja Cyrenajka przeszła we władanie rzymskie.363 Pod rzymskim władaniem otworzyły się nowe rynki zbytu towarów produkowanych w prowincji.364 W rekonstrukcji wczesnej historii politycznej i ekonomicznej Cyrenajki jako rzymskiej prowincji, pomóc może analiza inskrypcji, między innymi ośmiu dokumentów, dotyczących

359 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

360 A. Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy, in: G. Tsetskhlage, Ancient West & East 3 no 2, 2002, 143-154.

361 cf. rozdz.: Cyrenajka – Miasta antycznej Cyrenajki

362 cf. rozdz.: Cyrenajka - Flora Cyrenajki / Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

363 Reynolds, Cyrenaica, Pompey.., 101; cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

364 Aleksiejczuk, Kontakty handlowe Cyrenajki.., 84.

rządów Pompejusza oraz konsula Corneliusa Lentulusa Marcellinusa.365 Na podstawie owych inskrypcji można wyciągnąć wnioski, że na mocy testamentu ostatniego króla Cyrenajki z 96 r p.n.e., senat rzymski zaakceptował posiadanie ziemi królewskiego mienia, ale pozostawił miastom sporą niezależność.366 O słabości rządów centralnych w tym okresie świadczą niepokoje wewnątrz miast krainy.

W miastach Cyrenajki, w tym także w Ptolemais, za czasów początków władania Rzymu nad krainą, nastąpił okres względnego spokoju i prosperity.367 Wydobywanie metali szlachetnych na terenie kopalń zlokalizowanych w ówczesnej Hiszpanii na dużą skalę, doprowadziło w I i II wieku n.e.368 do ogólnie odczuwalnego ekonomicznego dobrobytu.369

Dla samego miasta Ptolemais początki zwierzchnictwa Rzymu, to także ważny moment rozwoju ekonomicznego. Dowodem czy też potwierdzeniem rangi miasta, może być fakt, że z tego okresu pochodziła moneta, która wydaje się być bita w samej Ptolemais.370 Symboliczną oznaką zmian zachodzących w Cyrenajce było przyjęcie ery Akcjum.371 W tym okresie lokalna produkcja ceramiki ciągle była na słabym poziomie. Dopiero w połowie II wieku n.e. jakość kiepskiej ceramiki uległa znacznej poprawie zarówno pod względem rodzaju domieszek (dodawano wapna), jak i typologicznie. W istotny sposób poprawiła się też komunikacja pomiędzy różnymi ośrodkami miejskimi, w których zaczęto na szerszą, nie tylko lokalną skalę, wytwarzać i dystrybuować produkty. 372

Tak jak w okresie klasycznym i hellenistycznym, z terenu krainy eksportowano zboża, chociaż głównymi dostawcami miast Morza Śródziemnego wciąż pozostawały Egipt i Tunezja.373 Tak jak w pozostałej części Cesarstwa, okres ten charakteryzował się dużą

365 Jednego z legatów Pompejusza, który został wysłany do Cyrene w 75 r p.n.e. w celu obrony wybrzeża Cyrenajki przez libijskimi piratami, cf. Reynolds, Cyrenaica, Pompey.., 97.

366 idem, 101-103.

367 M. Finley, The Ancient Economy, London 1973.

368 R.P. Duncan - Jones, The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies , Cambridge 1982.

369 Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 147- 148.

370 Kraeling, Ptolemais.., 12.

371 idem, 13.

372 J. Riley, Industrial Standardisation in Cyrenaica during the Second and Third Centuries A.D.: The Evidence from Locally Manufactured Pottery, Libyan Studies 11, 1979-80, 73 – 79.

373 Barker, Economic life.., 33. 72

stabilnością sytuacji politycznej, ochroną rozbudowanej armii, scentralizowaną administracją, urbanizacją obszarów prowincji, eksportem dóbr do Italii, a więc wzmożeniem ruchu handlowego. Wszystko to miało ogromne znaczenie dla rozwoju gospodarki prowincji, wzrostu produkcji i zapotrzebowania na dobra importowane.

Wydarzeniem istotnym dla gospodarki i wymiany handlowej tej rzymskiej prowincji było powstanie żydowskie.374 Wpłynęło ono na wstrzymanie ekonomicznego progresu Cyrenajki, w tym także Ptolemais,375 ale względu na powstanie z 116 roku, ożywiła się produkcja, a nowo napływająca ludność przyniosła ze sobą nowe gotowe do powielania wzory produktów. Dodatkowo, ze względu na krwawe zamieszki, a co za tym idzie znaczne zniszczenia dóbr, wzrosło zapotrzebowanie na lokalne przedmioty codziennego użytku. Fala imigracji przyniosła nowe wzorce z terenów egejskich. Ze względu na napływ nowych idei, nowych koncepcji, należało częściowo przeorganizować funkcjonujące warsztaty produkcyjne.376 Konsekwencją rozruchów było znaczne ograniczenie kontaktów handlowych z innymi ośrodkami Śródziemnomorza. Miasta - porty Cyrenajki w czasie trwania rewolty, zanotowały znaczny spadek dochodów wynikający z niemal dwuletniego, wyraźnie odczuwanego regresu ekonomicznego prowincji.377 Po zbrojnym stłumieniu powstania oddelegowano jednak z Rzymu ponad 3000 żołnierzy, którzy osiedlili się w Cyrenajce. Prowincja odzyskała oczywiście także swe dawne rynki zbytu a także nawiązałą ściślejsze kontakty ze stolicą.

Kolejny upadek gospodarczy miast Cyrenajki został spowodowany trzęsieniami ziemi między połową III i IV wieku.378 Wiele miast zostało zniszczonych w znacznym stopniu, w innych wymiana handlowa czy produkcja uległy istotnemu zmniejszeniu.

Antyczna Ptolemais stała się stolicą prowincji po trzęsieniu ziemi III wieku, kiedy to na mocy bezpośredniego nakazu z Rzymu, zarządzanie Cyrenajką przeniesiono z Cyrene właśnie do owego miasta. Ptolemais, która ucierpiała w niewielkim stopniu, wydała się być

374 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

375 Fraser, Applebaum, Hadrian.., 77-90.

376 Riley, Industrial Standardisation.., 73 – 79.

377 cf. J. Paterson, Trade and traders in the Roman world: scale, structure, and organisation, in: H. Parkins, Ch. Smith (ed.), Trade, Traders and the Ancient City, London - New York 1998, 145 – 165.

378 cf. rozdz.: Ptolemais – Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

idealnym miejscem do sprawowania władzy nad prowincją; tym samym, ranga miasta, a także jego możliwości handlowe, znacząco wzrosły. Sytuacja ta, sprzyjająca rozwojowi Ptolemais, już niedługo miała się diametralnie zmienić, gdyż w IV i V wieku coraz więcej podatków z terenów prowincji pobierano w złocie.379 Okolice Kartaginy były wówczas miejscem wymiany kruszcu, który wędrował z Afryki Zachodniej i drogą morską docierał do Rzymu.380

W późnym antyku kontynuowano tradycję eksportu towarów, z których słynęła Cyrenajka, jak choćby znakomitej jakości oliwy przeznaczonej do palenia oraz gotowania, a także wykorzystywanej do celów leczniczych i sportowych.381 Innym surowcem było wino czy też rośliny, występujące jedynie na zboczach Gebel Akhdar.382 Produkcja częściowo przeniosła się z miast prowincji na tereny wiejskie, do okolicznych gsur.383 Zwielokrotnione ataki ludów koczowniczych na miasta Cyrenajki powodowały, że produkcję systematycznie przenoszono do ufortyfikowanych twierdz wiejskich.384 W tym okresie wzrosła produkcja, a tym samym poszerzył się obszar zajmowany przez osadników, co z kolei wywoływało kolejne konflikty z ludnością tubylczą. W miejscowości Lamluda zostały zlokalizowane prasy i miejsca do magazynowania cieczy, datowane na około VI wieku.385 12 kilometrów od Cyrene, w Siret Gasrin el-Giamel, znajdują się dwa gsur, z ewidentnymi pozostałościami po produkcji wina i oliwy, z okresu pomiędzy V a VII wiekiem.386 Podobnie datowane są instalacje związane z produkcją wina i oliwy w okolicy Tansolluk, pomiędzy antycznym Hadrianopolis a współczesną Derną.387 To tylko niektóre przykłady pozostałości po produkcji prowadzonej w antycznych miejscowościach wybrzeża Cyrenajki, które z pewnością wytwarzały nadwyżki przeznaczone na handel.

379 T.F. Garrard, Myth and metrology: the early trans-Saharan gold trade, The Journal of African History 23.4, 1982, 443–61.

380 Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 147- 150.

381 idem.

382 cf. rozdz.: Cyrenajka - Flora Cyrenajki

383 A. Leone, Evolution and change: town and country in late antique North Africa, PhD Thesis, University of Leicester 2001, cf. rozdz.: Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

384 cf. rozdz.: Ptolemias - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

385 Ward-Perkins, Goodchild, Reynolds (ed.), Christian Monuments of Cyrenaica.., 294–302.

386 idem, 403.

387 Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 149 74

Synezjusz - kronikarz obyczajów i obserwator codziennego życia antycznych ośrodków miejskich Cyrenajki, podawał cenne informacje pośrednio dotyczące również spraw ekonomi starożytnej krainy.388 Z jego opisów wyłonił się obraz niezbyt zamożnej krainy, zajmującej się głównie (patrząc przez pryzmat walorów ekonomicznych), produkcją i handlem oliwą i winem, a także solonymi rybami i sosami wytwarzanymi na ich bazie.389 W anegdotycznych opowieściach, zawartych jakby mimochodem w prywatnej korespondencji, pojawiły się produkty ówczesnej Ptolemais, które wprowadzano w obieg wymiany handlowej: miód, zboża czy konie.390 Potwierdzeniem słów biskupa mogą być instalacje związane z produkcją i wytwarzaniem oliwy czy też wina, zlokalizowane w różnych częściach wybrzeża Cyrenajki w miastach, czy też we wspominanych gsur. Zapisy te dają możliwość skonstruowania pewnego obrazu importu i eksportu V - wiecznej Cyrenajki.

Nie dysponujemy konkretnymi danymi odnoszącymi się do gospodarki późnoantycznej Cyrenajki, poza listami Synezjusza z Cyrene i świadectwami architektonicznymi w postaci instalacji rzemieślniczych, które są znajdowane w czasie badań archeologicznych czy survayowych. Przyczyną jest tu zapewne opisywany przez Synezjusza charakter położonej na uboczu prowincji. Warunki produkcji i handlu nie zmieniły się radykalnie za czasów Synezjusza, ale prawdopodobnie z racji pozostawania poza głównym szlakiem komunikacji morskiej, więcej niż na eksport, produkowano na lokalne potrzeby.391

Ewidentny problem stanowili wtedy rdzenni mieszkańcy lądowi Cyrenajki, którzy coraz śmielej i częściej atakowali podupadające mury antycznej Ptolemais. Szkodzili oni skutecznie ruchowi handlowemu wybrzeża, bo statki rzadziej zawijały do portów, wymiana znacznie się ograniczała, miasta powoli się wyludniały.392 Z jakiegoś powodu port lub porty w Ptolemais nie funkcjonowały prawidłowo, właściciele statków nie chcieli wysyłać ich do Egei, a syryjskie statki nie zatrzymywały się w nich.393 Z całą pewnością importowano w tym

388 cf. D. Roques, Etudes sur la Correspondance de Synesios de Cyrene [ Latomus, 205], Bruxelles 1989 – Letter 57, 134, 148; cf. rozdz.: Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

389 idem, w szczególności List 148

390 Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 148

391 Kraeling, Ptolemais.., 25.

392 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

393 Kraeling, Ptolemais.., 25. 75

okresie marmur z kamieniołomów egejskich, do nowo powstających dekoracji budynków kościelnych, zauważalnych na mapie antycznej Ptolemais czy też pozostałych miast prowincji.394

Z niewyjaśnionych czy też niepotwierdzonych dotąd przyczyn, w połowie V wieku, stolica prowincji została przeniesiona z Ptolemais do nieodległej Apolloni. Wydaje się, że ze względu na częste ataki okolicznej ludności rdzennej, niszczenie murów, ograniczoną wymianę handlową w porcie oraz znaczne problemy z doprowadzeniem wody z górskich źródeł Gebel Akhdar, ów ośrodek miejski przestał być miejscem atrakcyjnym do życia dla jego mieszkańców.

Powtarzające się ataki plemion koczowniczych wymusiły inwestowanie środków w obronność miasta. Bizancjum w ograniczony sposób interesowało się prowincją, przeto właśnie lokalne elity musiały ponosić większość wydatków związanych z militariami czy odbudową murów miejskich. I tak, stopniowe wyludnianie doprowadziło do utraty znaczenia Ptolemais na mapie ośrodków wybrzeża Morza Śródziemnego – miasto kurczyło się, tak powierzchniowo jak i pod względem liczby mieszkańców.395 Mniej więcej w tym okresie odnotowywany został znaczny wzrost produkcji i eksportu towarów choćby z terenów Egiptu.396

Prokopiusz opisuje nieznaczną poprawę warunków życia w antycznej Ptolemais, za czasów rządów Justyniana, który doprowadził do kilku istotnych zmian w strukturze miasta, dając mu kolejny oddech ekonomiczny.397 Na mocy dekretu cesarskiego odbudowano zniszczony akwedukt, tym samym doprowadzając życiodajną wodę znów bezpośrednio do miasta. Za panowania Justyniana nastąpił także powrót znaczenia wymiany handlowej w miejscowym porcie.398 Jednym z istotnych czynników determinujących życie w mieście był dostęp do wody pitnej. Kraeling stawia hipotezę o związku istnienia i rozwoju wodociągów oraz centralnych zbiorników miejskich na wodę z dynamicznym progresem

394 Ward-Perkins, Goodchild, Reynolds (ed.): Christian.., 156; Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 151.

395 A.Wilson, Machines, power and the ancient economy, The Journal of Roman Studies 92, 2002, 1–32.

396 cf. D. Dzierzbicka, Wineries and their Elements in Graeco‐Roman Egypt, JJurP 35, 2005, 9‐ 91.

397 Prokopius, De adeificiis, VII, 2,9.

398 Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 143-154.

i lepszym funkcjonowaniem miasta, co miałoby mieć związek także z jego centralnym zarządzaniem. Najgłębszy kryzys dotknął Ptolemais w okresie późnorzymskim (po połowie IV wieku n.e.) kiedy to przestały funkcjonować zbiorniki centralne, a poszczególne domy - forty funkcjonowały wykorzystując własne, niewielkie cysterny, zlokalizowane wewnątrz każdego niemal umocnionego budynku.399

Fundusze cesarskie okresu późnego Rzymu miały być inwestowane głównie w mury miejskie i kościoły. W tym okresie także Cyrenajka nie mogła konkurować z bogatym w zboża Egiptem, czy też Trypolitanią, produkującą wyśmienitą oliwę400 na rynek kontrolowany przez Bizancjum.401 Ze względu na problemy związane z wymienionymi wcześniej czynnikami, niszczącymi struktury miejskie późnoantycznej Ptolemais, miasto znacznie podupadło.

Między VII a XI wiekiem region Barke miał być obszarem dobrze prosperującym, a Ptolemais (a raczej średniowieczna Tolometa lub Tolomieta) zaczęła ponownie pełnić rolę portu Barke.402 Jeden z niewielu krótkich opisów ówczesnej Tolomety pozostawił po sobie około XII wieku Idrisi, który utrzymywał, że miasto było zaludnione, otaczał je mur wybudowany z kamienia, a do portu zawijały między innymi statki z Aleksandrii w celu wymiany produktów. W drugim, pochodzącym z XIV wieku opisu Abu el-Fida, również wspomniana została Tolmeita jako port. W handlu z Arabami pośredniczyć mieli zamieszkali w mieście Żydzi.

Powyższa charakterystyka, niestety, nijak ma się do instalacji warsztatowych zlokalizowanych w centralnej części późnoantycznej Ptolemais, w insuli EXXI. Wydaje się, że ze względu na skromny charakter ów miejsc produkcji, zarówno powierzchniowy, jak i jakościowy, gospodarka całej Ptolemais nie uwzględniała tego typu instalacji. Małe ich rozmiary oraz lokalny charakter każe domniemywać, że wytwarzano przedmioty codziennego użytku na ograniczone potrzeby mieszkańców części miasta. Wyroby te nie były wyrafinowanymi dziełami przeznaczonymi dla elit miejskich, ale raczej niezbędnymi produktami wytwarzanymi bardziej ze względu na potrzebę chwili, niż na eksport z miasta.

399 Kraeling, Ptolemais.., 27-28.

400 Mattingly, The olive boom.., 21–41.

401 Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 151.

402 Wilson, Cyrenaica and the Late Antique Economy.., 28 – 29.

Przypuszczenia te odnoszą się to większości produktów wykowanych wewnątrz rzeczonych miejsc pracy w insuli EXXI. Cegły czy lampy ceramiczne służyły okolicznym mieszkańcom, podobnie jak produkty powstające przy okazji zapewne jednorodnego przetopu metali. Zastanawiać może istnienie dużych zbiorników typu circural storage vats; wyjaśnienie ich przeznaczenia znajduje się w dalszej części dysertacji.

II.6. Odkrywanie i historia badań Ptolemais w czasach nowożytnych

Od czasów średniowiecznych, aż do samego początku XX wieku, teren antycznej Ptolemais – współczesnej Tolmeity – odwiedziło niezbyt liczne grono podróżników. Po ich pobycie na terenie ruin miasta pozostawały opisy, szkice czy luźne notatki. Relacje te dotyczyły głównie kilku widocznych ponad powierzchnią ziemi budynków lub inskrypcji. Szczegółowość opisów zabytków architektonicznych zależna była zarówno od długości pobytu danej osoby na miejscu, jak też od pory roku.403 Mylne interpretacje, niewystarczająca wiedza techniczna i różny stopień zaangażowania badacza powodowały, że niektóre z opisów znacznie różniły się od rzeczywistości. Większość osób odwiedzających Ptolemais widziała sąsiednią Cyrene, gdzie stopień zachowania ruin antycznego miasta był nieporównywalnie lepszy. Częstokroć, wizyta w ruinach antycznej Ptolemais traktowana była jako krótki przystanek, kilkudniowy rekonesans, wystarczający na wykonanie kilku rysunków i szczątkowy opis zabytków. Przy porównaniu ówczesnych map, opisów i rysunków ze współczesnymi, można dostrzec różnice zarówno w interpretacji poszczególnych ruin, jak i nieścisłości pomiarowe niektórych budynków. Część obiektów opisanych i naszkicowanych przez ówczesnych podróżników, nie dotrwała do czasów współczesnych. Przykładem może być jeden z mostów, zaznaczony przez braci Beechey, dziś już całkowicie zniszczony.

403 Podróżnicy odwiedzający miasto jesienią mogli zobaczyć o wiele więcej pozostałości po antycznym mieście niż wiosną. Obserwacje te były uwarunkowane bujną roślinnością, pokrywającą cały tren miasta aż do czasu, kiedy silne słońce i wypasające się zwierzęta skutecznie przerzedzały trawy.

Najwcześniejszym tekstem, który przetrwał do czasów współczesnych, a w którym przedstawiony został wygląd średniowiecznego miasta Tolmeity,404 to relacja XII – wiecznego autora Muhammada al-Idrisiego.405 Autor opisał w nim tętniące życiem miasto, które otaczał kamienny mur, a do portu miejskiego wpływały statki. Opisy dotyczyły także wymiany handlowej z nieodległą Aleksandrią.406 O niewielkim porcie u wybrzeży osady, a także o dużej grupie społeczności żydowskiej, zamieszkującej Tolmeitę, wspominał także kolejny opis.407 Jego autor, syryjski historyk Abu Al- Fida (1273-1331 r.), odwiedził tereny Cyrenajki w XIV wieku. Na mapach z XV wieku również został zaznaczony niewielki ośrodek miejski z okolicznym portem.408 Właściwa historia badań nad Cyrenajką – jej aspektami geograficznymi i klimatycznymi, architekturą i zabytkami, zaczęła się stosunkowo późno, bowiem dopiero około połowy XVI wieku.

Ze względu na specyficzną sytuację polityczną ówczesnej Libii, będącej pod protektoratem Porty Otomańskiej, droga do poznania wybrzeża Afryki Północnej była utrudniona. Szczególnie uciążliwe były kontakty z ludnością autochtoniczną, której przedstawiciele, pomimo oficjalnego zwierzchnictwa Porty Otomańskiej z 1631 roku, uzurpowali sobie prawo do autorytarnego władania danym obszarem.409

Do 1706 roku zaledwie pojedynczy podróżnicy odwiedzali odległe i niedostępne tereny antycznej Ptolemais.410 Sytuacja ta spowodowana była znacznymi trudnościami, związanymi z dostaniem się do samego miasta. Żelaznymi punktami, docelowymi miejscami

404 D. Kennet, Some notes on Islamic Tolmeida, Libyan Studies 22, 1991, 83-89.

405 M. al-Idrisi , Geographia Nubiensis, id est accuratissima totius orbis in septem climata divisi descriptio [Texte imprimé], continens praesertim exactam universae Asiae et Africae... explicationem, recens ex arabico in latinum versa a Gabriele Sionita,... et Joanne Hesronita,... De nonnullis orientalium urbibus, nec non indigenarum religione ac moribus tractatus brevis a Gabr. Sionita,... ac Joanne Hesronita,... nubiensi geographiae adjectus, Paris 1619; Tekst został wydany w oryginale dopiero pod koniec XVI wieku, a w roku 1619 przetłumaczony na język łaciński.

406 Géographie d’Edrisi, traduite de l’arabe en français, d’après deux manuscrits de la Bibliothèque du Roi et accompagnée de notes par P. Amédée Joubert, in: Recueil de voyages et de mémoires, vol. 5-6, Paris 1836-1840, 293 (IIIe climat, 3e climat).

407 cf. S. Simonhson, The Jews in Sicily, 382 – 1200, vol. 1, New York 1997.

408 J. Lelewel, Géographie du moyen âge (Atlante); Nordenskiölds, Facsimile Atlas, Stockholm 1899.

409 R. G. Goodchild, A hole in Haevens, Libyan Studies 13, 1976, 271- 341.

410 cf. H. Omont, Missions archéologiques françaises en Orient aux XVIIIe siècle, vol. 1, Paris 1902, 312-338.

podróży, były inne ośrodki antycznej Cyrenajki.411 Chęć odkrycia nieznanych terenów oraz zdobycia cennych zabytków z czasem wpłynęła jednak na intensyfikację podróży w te rejony.

Podróżowało się niełatwo, bo drogę morską utrudniały liczne ataki piratów, plądrujących europejskie statki w basenie Morza Śródziemnego.412 Droga lądowa od strony Egiptu była z kolei niezwykle uciążliwa: znaczny odcinek trasy prowadził przez tereny pustynne, należało przejść przez obszar zamieszkany przez lokalną, koczowniczą ludność, w końcu brakowało bazy zaopatrzeniowej, służacej do uzupełniania uszczuplonych podróżą zapasów .

Pomijając pierwsze szczątkowe informacje o Ptolemais zawarte w opisach konsula Claude Le Maire z 1706 roku,413 jedne z najstarszych przekazów pochodzą od lekarza Granger’a.414 Kolejni badacze czy podróżnicy dokumentowali coraz to nowe elementy ruin antycznej Ptolemais lub powielali pracę swych poprzedników. James Bruce,415 Paolo della Cella,416 Pacifique de Monte Cassiano,417 Henry i Frederick Beechey (Fig.58), 418 Jean-

411 Cyrene, nazwane afrykańskimi Atenami, oraz Benghazi z siedzibą gubernatora otomańskiego – stolicą regionu, były szczególnie chętnie odwiedzane.cf. Laronde, Cyrène et la Libye hellénistique.., 28.

412 G. Fisher, Guerre Commerce et Piraterie en Afrique du Nord de 1415 a 1830, London 1991.

413 Relacja ukazała się w tomie Paula Lucasa: Lucas, Voyage du sieur Paul Lucas.., 110-134, 417.

414 Podróżował on w latach 1730-1732 po Egipcie, a w roku następnym udał się przez Cyrenajkę do Trypolitanii. Z jego badań topograficznych miast Cyrenajki, a w szczególności Ptolemais, pozostał kilkudziesięciu stronicowy dziennik uzupełniony własnoręcznie wykonanymi szkicami najbardziej interesujących autora ruin, ze szczególnym uwzględnieniem dużego zbiornika – Palcu Cystern. cf. A. Laronde, Aspects méconnus du voyage de Granger en Cyrénaïque au XVIIIe siècle, Bulletin de la Société des Antiquaires de France, 1990, 185-199.

415 Rysunek rostry – cf. J. Bruce, Travels to discover the sources of Nile in the years 1768, 1769, 1770, 1771, 1772 & 1773, vol. 1, Edinbourgh-London 1790 , p. XL-XLI (Introduction).

416 Opisał dużą cysternę, Mauzoleum Hallenistyczne, Bramę Zachodnią, nekropolę, P. della Cella, Narrative of an Expedition from Tripoli in Barbary to the Western Frontier of Egypt in 1817 by the Bey of tripoli, in letters to Dr. Viviani, of Genoa, by Paolo della Cella M.D. Translated from the Italian by Antony Aufrere Esq., London 1822; ibidem, Voyage de Tripoli de Barbarie aux frontière occidentales de l’Egypte, fait en 1817 par le Docteur P. Della Cella et rédigé en forme des lettres adressées à M. Dr. Viviani Professeur de botanique et d’histoire naturelles à Gênes: traduit de l’italien par M.E.A.D., Nouvelles Annales de Voyages 17, 1822, 145-227; ibidem, 18, 1823, 21-78; cf. A. Pezant, Notice sur la Cyrénaïque moderne ou Royaume de Barcah, in: Della Cella, Voyage en Afrique au Royaume de Barkeh et dans la Cyrénaïque à travers le desert, Paris 1840, 323-339.

417 Opisuje Mauzoleum oraz Rostry, P. Pacifique, Relation succinte de la Pentapole Libyque, par le révérend Père Pacifique de Monte Cassiano, Préfet apostolique de la mission de la sacrée propagande à Tripoli de Barbarie, traduite de l’italien par M. Delaporte, Vice-Consul à Tanger, Recueil de voyages et de mémoires, publié par la Société de Géographie, vol. 2, Paris 1825, 28-31.

418 Stworzyli plan miasta, zaznaczając naistotniejsze ruiny, między innymi amfiteatr, mury miejskie i inne, cf. Beechey, Beechey, Proceedings of the Northern Coast..,16-33; M. Rekowska – Ruszkowska, Ptolemais nelle prime ricerche europee, in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.) Archeologia a Tolemaide..., 17 – 48.

Raimond Pacho (Fig.59),419 James Hamilton,420 Heinrich Barth,421 Ibn Khaldun,422 el- Bakri,423 J. Vattier de Bourville,424 Edwin Augustin Porcher i Robert Murdoch Smith,425 Gerhard Rohlfs,426 to nazwiska niektórych tylko podróżników, naukowców czy badaczy, którzy od połowy XVIII wieku odwiedzili nadmorskie ruiny antycznej Ptolemais. Libia otwierała się stopniowo dla osób przybywających z Anglii,427 Włoch,428 Niemiec 429 czy też Francji.

Na początku XX wieku pojawiły się pierwsze próby podjęcia badań wykopaliskowych na terenie miast antycznej Pentapolis. W 1910 roku podjęte zostały, przez ekspedycję włoską pod kierownictwem G. Oliverio, pierwsze prace archeologiczne na terenie antycznej Ptolemais.430 W kolejnych latach badacze włoscy kontynuowali prace (1911 rok – ekspedycja

419 Oprócz rysunków oraz opisów ruin, kopiuje edykt cesarza Anastazjusza I Pacho, Relation d’un voyage dans la Marmarique.., 178-182; M. Letronne, Sur quelques inscriptions inédites trouvées dans la Cyrénaïque, par M. Pacho, Journal des savants, 1828, 183-188.

420 Opis Bramy Zachodniej wraz z komentarzem dotyczącym kolejnych inskrypcji ze ścian budynku, cf. J. Hamilton, Wanderings in North Africa, London 1856.

421 Opisy Mauzoleum oraz Placu Cystern czy Bramy Zachodniej, ale także budynków nadmorskich, cf. H. Barth, Wanderungen durch die Küstenländer des mittelländischen Mehres in den Jahren 1845-47. I, Wandernungen durch das punische und kyrenaische Küstenland, Berlin 1849.

422 Ibn Khaldun, Histoire des Berberes et des dynasties musulmans de l’Afrique Septentrionale, 4 vol., Paris 1852-1856.

423 El-Bakri, Description de l’Afrique septentrionale, De Slane ed., Paris 1859.

424 Słynący raczej z działalności rabunkowej, tworzył rabunkowe kolekcje skuwając między innymi edykt Anastezjusz , cf. J. Vattier de Bourville, Coup d’oeil sur la Cyrénaïque ancienne et modern, s.l.a.; Rapport adressé à M. le Ministre de l'Instruction publique et des cultes, par M. J. Vattier de Bourville, Bengasi, 27 mars 1848. [Inscriptions trouvées aux ruines de Cyrène.] = Extrait des Archives des missions scientifiques, 1re série, vol. 1, [Paris] 1850 ; ibidem, Extrait d’une lettre de M. Vattier de Bourville, agent consulaire a Benghazy, adressée à M. Jomard, Bulletin de la Société de géographie de la France, Juillet-décembre 1848, n˚ 10, 172-180.

425 Wykonali szereg bardzo dobrych rysunków poszczególnych ruin zastałych na terenach Ptolemais, między innymi Plac Cystern, Mauzoleum, czy akwedukt w górach, cf. E.A. Porcher, R. Murdoch Smith, History of the Recent discoveries at Cyrene made during an expedition to the Cyrenaica in 1860-1861 under the auspices of her majesty’s government by captain R. Murdoch Smith, R.E. and commander E. A. Porcher, London 1864.

426 Amfteatr, Plac Cystern, Odeon, to tylko niektóre ruiny opisane przez podróżnika, cf. G. Rohlfs, Von Tripoli nach Alexandrien: Beschreibung der im Aufrage Sc. Majestät des Königs von Preussen in den Jahren 1868 und 1869 ausgeführten Reise, Bremen 1871.

427 Gregory, Cyrenaica.., 324-330.

428 G. Di Martino, Cirene e Cartagine, Bologna 1908.

429 cf. G. Hainmann, Cirenaica, Bolletino della Società Geographica Italiana 7, 1882, 6-8, 92-121, 248-269, 313- 340; F. Solmi, Giuseppe Haimann, Casalecchio di Reno 1986.

430 Oliverio, Federico Halbherr.., 229-290.

F. Halbherr’a),431 prowadząc równocześnie szeroko zakrojone badania wykopaliskowe na terenie innego miasta Pentapolis, Cyrene. Tam, misja włoska prowadziła eksplorację, sąsiadując z misją amerykańską Richarda Nortona.432 Początkowo prace wykopaliskowe nastawione były na pozyskanie jak największej liczby wysokiej klasy zabytków i wywóz ich do europejskich muzeów.

W latach 1935 - 42 na terenie antycznej Ptolemais, działały jedynie misje włoskie pod kierownictwem Giacomo Caputo.433 Włoska ekspedycja składała się zarówno z archeologów, jaki i konserwatorów czy inżynierów - techników. Równocześnie prowadzono badania wykopaliskowe, jak i rekonstruowano poszczególne budowle, na przykład Palazzo delle Colonne.434 Przez te kilka lat prowadzono badania nad Odeonem, Bazyliką Zachodnią,435 tzw. Bramą Tokry, czy, w latach 50-tych, obiektami zlokalizowanymi przy Via Monumentale.436 Największym przedsięwzięciem badaczy włoskich,437 było odsłonięcie a także częściowa rekonstrukcja jednej z najsłynniejszych budowli antycznej Ptolemais, potężnego kompleksu mieszkalnego Palazzo delle Colonne. W trakcie prac wykopaliskowych została odsłonięta reprezentacyjna część domu, ze słynnymi mozaikami, okładzinami marmurowymi, rzeźbami i stiukami.

Od 1943 roku protektorat naukowy nad dwiema prowincjami: Trypolitanią i Cyrenajką, objęła Wielka Brytania. C.H. Kraeling, w latach 50-tych XX wieku, nadzorował badaniami wykopaliskowymi w okolicach Via Monumentale. Podjął także działalność archeologiczną na terenie ruin domu, zlokalizowanego w centralnej części miasta. Z czasem budynek został nazwany Willą Rzymska lub Willą Czterech Pór Roku – jego nazwa

431 S. Accame, F. Halbherr e G. De Sanctis, Pionieri delle Missione Archeologiche Italiane a Creta e in Cirenaica (dal carteggio De Sanctis 1909-1932), [Studi pubblicati dall’Istituto Italiano per la storia antica, fasc. 34], Roma 1984.

432 R. Norton, Bulletin of the Archaeological Institute of America 2, 1911, 57sq, 135 sq, 141 sq.

433 Caputo, La protezione dei monumenti.., 33-66.

434 Później także między innymi: Pesce, Il Palazzo delle Colonne.., 150.

435 Caputo, Una basilica Cristiana in Tolemaide.., 159-162.

436 Caputo, Arco trionfale in Cirenaica.., 133-137.

437 N. Bonacasa, Ancora su Tolemaide e Alessandria: Riflessioni sul Palazzo delle Colonne, in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia a Tolemaide.., 85–109.

pochodziła od mozaiki zadokumentowanej w jednym z reprezentacyjnych pomieszczeń domu.

Oprócz misji amerykańskiej, od końca lat 40-tych, w antycznej Ptolemais prace wykopaliskowe zaczęły prowadzić także misje brytyjskie. Badania w mieście należy w pierwszej kolejności łączyć z nazwiskiem Richarda W. Goodchilda, wieloletniego kierownika Libijskiego Departamentu Starożytności. Do połowy lat 60-tych misjom brytyjskim udało się sporządzić dokładny plan miasta, badano Odeon,438 poszukiwano z różnym skutkiem Forum miejskiego,439 opracowano i przewieziono do lokalnego muzeum Fontannę z Menadami.440 W 1962 roku misja wykopaliskowa pod kierownictwem R. M. Harrisona odsłoniła nadmorski Dom z mozaiką Orfeusza.441 Równocześnie prowadzone były intensywne poszukiwania źródeł słodkiej wody w Gebel Akhdar i sposobu jej dostarczania do Ptolemais.442 Kolejne prace wykopaliskowe w okolicach Via Monumentale przeprowadzili archeolodzy pod kierownictwem Johna B. Warda – Perkinsa,443 oraz J. H. Little’a.444 Równocześnie publikowane były prace dotyczące zagadnień związanych z architekturą antycznych miast Cyrenajki, w tym także Ptolemais.

Szeroko pojętą tematyką chrześcijańskiej Ptolemais zajmowali się między innymi, Goodchild445 oraz Ward–Perkins.446 Istnieje także kilka opracowań inskrypcji

438 Goodchild , The “Odeon”.., in: Kraeling, Ptolemais..,., 89-96.

439 R. G. Goodchild, The Forum of Ptolemais (Cyrenaica), QuadALibya 5, 1967, 47-51; cf. K. Misiewicz, In searching of Agora/Forum in Ptolemais, in: E. Jastrzębowska ed., Conferenze dell’Accademia Polacca di Roma, vol. 122, Roma 2009, 140-153.

440 R. G. Goodchild, The Fountain of the Maenads at Ptolemais, LibAnt 1, 1964, 121-126.

441 Harrison., An Orpheus Mosaic.. , 13-18.

442Arthur, Bazama, The aqueduct…, 243-249; Arthur, Ptolemais aqueduct.., 24-29; C. Arthur, Survey of the Roman aqueduct at Ptolemais, RepSocLibSt 4, 1972-73, 7-8.

443 Między innymi J. B. Ward-Perkins, Reports on expeditions: Expedition to Shahat and Tolmeita, Cyrenaica, RepSocLibSt 2, 1970-71, 8-9; Ward-Perkins, Little, Mattingly, Gibbson, Town Houses at Ptolemais.., 109-153.

444 J. H. Little, Note on the 1988/1989 Seasons at Tolmeita, LibSt 21, 1990, 23-24; J. H. Little., Excavations in the North East Quadrant [Ptolemais]: 1st Interim Report, Libyan Studies 11, 1980, 37-43.

445 Goodchild, Synesius of Cyrene: Bishop of Ptolemais, in: Reynolds (ed.), Select papers of the later .., 239-254.

446 Ward-Perkins, Little, Mattingly, Gibbson, Town Houses at Ptolemais.., 109-153.

zidentyfikowanych na terenie antycznej Ptolemais.447 Zasługi dla badań archeologicznych w Ptolemais mieli także badacze francuscy i niemieccy, działający na terenie całej Cyrenajki, między innymi badacz wybrzeża portowego Ptolemais A. Laronde.448 Do 2001 roku powstało stosunkowo niewiele opracowań drobnych zabytków ruchomych, znalezionych w trakcie badań archeologicznych, i praktycznie tylko tematyka dotycząca lamp ceramicznych została podjęta przez archeologów włoskich.449

Od 2001 roku na terenie antycznych ruin Ptolemais prowadzi działalność wykopaliskowo - badawczą Polska Misja Archeologiczna.450 Badania wykopaliskowe kwartału mieszkalnego insuli EXXI zainicjowane zostały przez prof. Tomasza Mikockiego.

447 J. N. Reynolds, Libya and Diocletiann’s Edict on Maximum Prices, LibyaAnt 8, 1971, 33-37; J.N. Reynolds, Ephebic inscriptions at Tocra and Tolmeita in Cyrenaica, LibyaAnt 2, 1966, 37 sq; J. N. Reynolds, Some inscriptions of Roman Ptolemais, in: Giornata Lincea sull’Archeologia Cirenaica, Roma 1990, 65-74.

448 A. Laronde, Les ports de Ptolémais et d'Apollonia, DossAParis 167, 1992, 54-63; A. Laronde, Les ports de la Cyrénaïque: Ptolémais et Apollonia, in: L’Africa Romana. Atti del III Convegno di Studio, Sassari 1985, 167- 170.

449 E. Fabricotti, Catalogo delle Lucerne di Tolemaide (Cirenaica), [BAR Int. Ser. 962], Oxford 2001

450 Raporty wykopaliskowe, dotyczące działalności Polskiej Misji Archeologicznej w Ptolemais: T. Mikocki, Polskie wykopaliska archeologiczne w Libii. Wykopaliska Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Ptolemais (Tolmeita). Sondaże 2001 r. [Polish archaeological excavations in Libya. Excavations conducted by the Institute of Archaeology, University of Warsaw in Ptolemais. Test trenches 2001], Światowit 3 (44), fasc. A, 2001, 101-120; T. Mikocki, P. Jaworski, M. Muszyńska, Ptolemais in Libya. The Warsaw University Institute of Archaeology excavations in 2002 and 2003. Report on two seasons of fi eldwork, Światowit 5 (46), fasc. A, 2003, 107-118 – contributions by K. Chmielewski (Conservation work in 2002-2003, 116-117), M. Gładki, W. Małkowski (Survey report for 2001-2003, 117), H. Meyza (Pottery report for the 2002 season, 111-113); T. Mikocki with the collaboration of K. Chmielewski, P. Jaworski, W. Małkowski, K. Misiewicz, M. Muszyńska-Mikocka, P. Sobczyński, J. Żelazowski, Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005. Report on two seasons of excavations, Światowit 6 (47), fasc. A, 2006, 93-107; T. Mikocki, G. Yacoub, K. Lewartowski, Polish archaeological research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007, LibyaAnt 5, n.s., 1998-2008 (2010), 99- 107 – contributions by J. Żelazowski (Excavations, 99-102), P. Jaworski (Coins, 102), M. Muszyńska-Mikocka (Sculptures, 102-103), M. Rekowska-Ruszkowska (Pottery and lamps, 103-104), K. Chmielewski (Conservation works, 104), W. Małkowski – K. Misiewicz (Topographical and geophysical prospection, 104-107); J. Żelazowski, M. Rekowska-Ruszkowska, Z. Kowarska, S. Lenarczyk, K. Chmielewski, E. Rosłoniec, P. Jaworski, K. Misiewicz, K. Lewartowski, G. Yacoub, M. Bogacki, W. Małkowski, Z. Polak, Polish archaeological research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009. Preliminary report, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 9-30 – contributions by J. Żelazowski, M. Rekowska-Ruszkowska, Z. Kowarska, S. Lenarczyk (Excavations, 9-17), Z. Kowarska, S. Lenarczyk (Storage vats from the excavated houses, 17-20), J. Żelazowski (The painted decoration of the House of the Atrium, 20-23), K. Chmielewski (Salvage conservation of wall paintings in the House of Leukaktios, 23-24), E. Rosłoniec (Appendix. Preliminary physicochemical analysis of samples of wall paintings from the House of Leukaktios, 24-25), P. Jaworski (Numismatic studies 2007-2009, 26-27), K. Misiewicz (Geophysical surveys 2006-2009, 27-28); Z. Kowarska, S. Lenarczyk, K. Lewartowski, K. Misiewicz, Ptolemais, Libya, 2010, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 195-197; J. Żelazowski, Z. Kowarska, S. Lenarczyk, K. Lewartowski, G. Yacoub, Polish Archaeological research in Ptolemais (Libya) in 2010. A preliminary report, Światowit 9 (50), fasc. A, 2011/2012 (2012), 9-34 – contributions by Z. Kowarska, S. Lenarczyk, J. Żelazowski (Excavations, 9-28), Z. Kowarska, S. Lenarczyk (Pottery from excavations, 28-33).

Wykopaliska archeologiczne insuli prowadzono przez 15 kampanii,451 począwszy od 2001,452 aż do 2010 roku.453 Tym samym odsłonięto obszar o powierzchni około 18 arów, z kilkoma średniozamożnymi domami nawiązującymi do architektury grecko – rzymskiej.454 Część pomieszczeń zidentyfikowanych w budynkach posiadała wysokiej klasy naścienną dekorację malarską ze wzorami geometrycznymi.455 Podłogi były dekorowane mozaikami figuralnymi, przedstawiającymi sceny z mitologii, lub wzorami geometrycznymi oplatającymi centralne panneau.456

Skomplikowana architektura domów ujawniła hellenistyczne początki budynków, na których z czasem posadowiono rzymskie mury.457 Odsłonięty bogaty detal architektoniczny ukazywał szczytowy okres wpływów mody seweriańskiej na elementy domów.458 W trakcie badań wykopaliskowych przeprowadzone zostały szczegółowe analizy na tzw. zabytkach drobnych: numizmatach,459 rzeźbach,460 lampach, lokalnej ceramice użytkowej,461 oraz

451 Zakłada się, że w obrębie pozostałości murów miasta, znajduje się około 244 insul cf. W. Małkowski, The City Plan of Ptolemais, in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia a Tolemaide.., 125.

452 Mikocki, Polskie wykopaliska archeologiczne w Libii…, 101-120.

453 Żelazowski, Kowarska, Lenarczyk, Lewartowski, Yacoub, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais.., 9- 33. 454 Mikocki et al., Polish Archaeological Research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007.., 99-107.

455 J. Żelazowski, La pittura parietaria di una casa del III sec. d.C. a Ptolemais (Cirenaica). Note preliminari, in: M. Luni (ed.), Cirene e la Cirenaica nell’antichitŕ, Monografie di Archeologia Libica XXX, Roma 2010, 205- 211; J. Żelazowski, Alcune considerazioni sulle Picture parietarie di una casa del III secolo d.C. a Ptolemais (Cirenaica), Archeologia 56, 2005, 69-75, pl. V-VII.

456 Mikocki, New mosaics.. 19-30, pl. I-X.

457 Mikocki et alii, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007…, 99-107.

458 M. Rekowska – Ruszkowska, J. Kaniszewski, Na zachód od Aleksandrii.., czyli o polskich wykopaliskach w Ptolemais (2001 – 2009), in: J. Kościuk (ed.), Non solum villae, Wrocław 2010, 265 – 282; Rekowska- Ruszkowska, Architectural decoration…in: Żelazowski (ed.), Ptolemais….157-182.

459 Wybrana literatura: P. Jaworski, Rzymskie mennictwo Cyrenajki (I w. p.n.e.-I w. n.e.). Odkrycia misji Instytutu Archeologii UW w Ptolemais, Biuletyn numizmatyczny 4 (344), 2006, 254-259; idem, Cyrenaican coinage from the beginning of Roman rule. New evidence from Ptolemais, Światowit 8 (47), 2006, fasc. A, 11- 18; Idem, Finds of cut bronze coins from Ptolemais. Part 1: An inventory, Wiadomości numizmatyczne 55, 2011, fasc. 1 (191), in print; idem, An Unknown Coin of Pupius Rufus struck in Cyrenaica, Wiadomości numizmatyczne 53, 2009, fasc. 2 (188), 183-192; idem, Srebrne monety rzymskie w skarbie znalezionym w Ptolemais, Biuletyn numizmatyczny 2 (362), 2011.

460 T. Mikocki, M. Muszyńska - Mikocka, Nowo odkryty relief wotywny z Ptolemais (Libia), in: I. Skupińska – Løvset (ed.), Papers on values and interrelations between Europe and the Near East in Antiquity, Folia Archaeologica 26, 2009, 177 - 187; M. Muszyńska, Kybele z polskich wykopalisk [Cybele from the Polish excavations], in: Jaworski, Skarb z Ptolemais..., 65-72.

ceramice importowanej,462 marmurach, metalach, obiektach szklanych, i kościanych. Przeprowadzono także szereg działań konserwatorskich, na wybranych kategoriach zadokumentowanych zabytków ruchomych,463 oraz dekoracji architektonicznych.464 Dzięki badaniom uzyskano obraz kilku budynków miejskich, reprezentujących interesującą sytuację tkanki miejskiej na przestrzeni kilku wieków.

Przeprowadzono także dodatkowo projekty związane z historią architektoniczną antycznej Ptolemais. Rozpoczęto prace geofizyczne, mające na celu zbadanie zabudowy miejskiej – wielowiekowego rozwoju, a także późniejszego upadku urbanistyki.465 Zakończono prace związane z opracowaniem i interpretacją projektu Chrześcijańskiej Ptolemais;466 przeprowadzono też wnikliwe poszukiwania agory miejskiej.467

Całość działań Polskiej Misji Archeologicznej na terenie Libii została ograniczona ze względu na wydarzenia polityczne, w znacznym stopniu wpływające na dynamicznie zmieniającą się strukturę nowo powstałego państwa. Po 2010 roku badania Misji ograniczyły się do prac studyjnych, i opracowywania pozyskanych danych.

461 M. Auch, The resource base for the production of local pottery in Ptolemais in the light of preliminary research, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 359 - 387; Lenarczyk, Pottery from cisterns…in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 401-408; Z. Kowarska, S. Lenarczyk, Coarse pottery from Polish archaeological excavations in Ptolemais, Libya, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais..., 387-400.

462 K. Domżalski, At the crossroads of trade router: terra sigillata, red slip wares and related fine pottery from the Polish excavations in Ptolemais (2002-2009), in: Żelazowski (ed.), Ptolemais..., 319-345.

463 M. Kołyszko, Konserwacja skarbu monet rzymskich z Ptolemais, in: Jaworski, Skarb z Ptolemais…56-64.

464 K. Chmielewski, Wall paintings from the House of Leukaktios. Technology and conservation, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 222-242; J. Żelazowski, K. Chmielewski, La decorazione pittorica nelle case di Cirenaica nel II-III sec. d.C.: continuità e trasformazione, in: Akten des XI. Internationales Kolloquium der AIPMA, Ephesos 13-17.09.2010.

465 K. Misiewicz, W. Małkowski, M. Muszyńska, The Topography of Ptolemais. Results of Non-Destructive Survey Campaigns (2002-2005), in: M. Luni (ed.), Cirene…, 197-203; idem, The Topography of Ptolemais.., 73- 80.

466 Wipszycka, The Basilicas…, 51-68; cf. Kaniszewski, Non-Invasive Investigation.., 41-44; Misiewicz, Non- Invasive Survey.., 31-38.

467 Misiewicz, In searching of Agora/Forum.., in: Jastrzębowska (ed). Conferenze dell’Accademia Polacca.., 140-153.

Insula EXXI w Ptolemais

III.1. Chronologia insuli EXXI w Ptolemais

Określenie precyzyjnych ram chronologicznych dla istnienia zabudowy mieszkalnej czy gospodarczej antycznej Ptolemais, a szczególnie insuli EXXI, jest skomplikowane. Zaproponowany poniżej podział chronologiczny w równej mierze został oparty na wydarzeniach poświadczonych historyczne i związanych z przeszłością miasta, jak i na zabytkach udokumentowanych w trakcie badań archeologicznych Polskiej Misji Archeologicznej. Pozyskany z prac wykopaliskowych materiał prezentuje historię kolejnych budynków, począwszy od czasów hellenistycznych, aż do późnorzymskich/ wczesnobizantyńskich.468 W historii miasta został oczywiście poświadczony okres klasyczny, nawiązujący do powstania osady – portu, od około połowy VI wieku p.n.e., aż do połowy IV wieku p.n.e.469 Poniżej zostaną także podjęte próby scharakteryzowania ram chronologicznych dla samej insuli EXXI, stanowiącej główny element dysertacji.

Na poszczególnych odcinkach kwartału mieszkalnego, podczas badań udokumentowano świadectwa okresów późnych położone na niepokojąco niskich poziomach arechologicznych. Wiąże się to zwydarzeniami współczesnymi – intencjonalnymi wykopami, ruchami tektonicznymi przemieszczającymi przedmioty z powierzchni na znacznie niższe poziomy, skutkami siły wody okresowych potoków i innymi. Te czynniki wpłynęły na znaczne zniekształcenie obrazu odkopanych budynków insuli, jednakże, przyjmując dopuszczalny margines błędu, został skonstruowany w miarę klarowny podział chronologiczny zaprezentowanych budynków zlokalizowanych w obrębie kwartału mieszkalnego EXXI (Fig.60).

Główne fazy chronologiczne budynków insuli EXXI można wpisać w następujące ramy: począwszy od czasów hellenistycznych, przez okres wpływów rzymskich, aż po późnorzymski.470 Ze względu na charakterystyczne położenie Ptolemais na mapie

468 Charakterystyka materiału ruchomego, pochodzącego z róznych okresów chronologicznych domów, znajduje się w kolejnych rozdziałach dysertacji.

469 Opis historii antycznej Ptolemais, cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

470 E. Jastrzębowska, Topography of churches and other Late Antique buildings in Ptolemais, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print]: “Of the three terms “Late Antique”, “Early Christian” and “Byzantine”, customary with historians and archaeologists of the Late Roman Empire, only the first fits in satisfactorily with the history of Roman province of Cyrenaica or of its capital Ptolemaisfrom the beginning of 88

historycznej, zaproponowane podziały, w porównaniu z ogólnie przyjętą chronologią obszarów wpływów rzymskich, mogą być jednak zniekształcone.

Terminy: hellenistyczny, wczesnorzymski, środkoworzymski i późnorzymski,471 w odniesieniu do datowania poszczególnych grup zabytków, są umowne i zostały zastosowane między innymi dla obszaru antycznego miasta Berenice. Periodyzacja, a więc także podział chronologiczny ceramiki z Sidi Khrebish opiera się na horyzontach historycznych wyznaczonych dla Berenike, na podstawie dobrze datowanych kontekstów archeologicznych i zmian w urbanistyce tego ośrodka. Odwołanie się do powyższych terminów jest również odwołaniem do głównej publikacji, dotyczącej ceramiki z terenów Cyrenajki.472

Ze względu na wielowiekowe funkcjonowanie budynków, a także na potwierdzoną zmianę właścicieli domów, dominującym materiałem ruchomym są zabytki związane z powyższymi okresami. Na podstawie owych zabytków zaproponowany został umownie przyjęty podział chronologiczny insuli EXXI. Na potrzeby dysertacji użyte zostały następujące terminy, odnoszące się do chronologii domów: okres hellenistyczny, wczesnorzymski, środkowo i późnorzymski.

Okres hellenistyczny, wyróżniony dla miasta Ptolemais głównie na podstawie ceramiki typu black glazed, oraz kilkunastu monet ptolemejskich, sięgał I wieku p.n.e. Od chwili zapoczątkowania dominacji rzymskiej rozpoczął się tzw. okres wczesnorzymski. Nakreślenie wyraźnej granicy dzielącej okresy wczesno i środkoworzymski, jest niezwykle trudne. Można przyjąć, że zmiany w Cyrenajce wynikające z napływu nowej kultury, nowych rozwiazań architektonicznych czy wytwórczych zostały wywołane wybuchem powstania żydowskiego w 116 roku.473 Znaczna liczba ludności napływającej na tereny ówczesnych

the 4th to the middle of the 6th century,understood as extending from the Tetrarchy to Justinian (293-565)” – cf. A. Demandt, Spätantike. Römische Geschichte von Diocletian bis Justinian (284 – 565), München 2007, 470- 492.

471 J.H.W.G. Liebeschuetz, The birth of Late Antiquity, An Tard 12, 2004, 253-261.

472 J.A. Riley, Coarse portery, in: Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice). [Supplement to Libya antiqua 5], Tripoli 1982, 91-466.

473 J. Riley, Industrial Standarisation In Cyrenaica during the Second and Third Centuries A.D.: The Evidence from Locally Manufactured pottery, Libyan Studies 11, 1979-1980, 73-78.

Cyrenajki i Trypolitanii, dostrzegalnie oddziaływała na wydarzenia historyczno – kulturowe wybrzeża.474

Od połowy III do połowy IV wieku, następuje okres środkoworzymski. Za dolną granicę chronologiczną tegoż okresu zwykło się przyjmować wydarzenia związane z dużym trzęsieniem ziemi.475 Wydarzenie to, w znacznym stopniu zdeterminowało rozwój urbanistyczny oraz ekonomiczny poszczególnych ośrodków miejskich antycznej Cyrenajki. Dla części z nich nastąpił czas regresu (Cyrene), dla innych, wprost przeciwnie – okres dynamicznego rozwoju (Ptolemais). Koniec okresu środkoworzymskiego nastąpił w połowie IV wieku, bo wtedy wydarzyła się kolejna katastrofa naturalna – potężne trzęsienie ziemi z epicentrum w okolicy nieodległej Krety. Nie dość, że wyhamowała ona znacząco rozwój samego miasta Ptolemais, to jej skutki odczuli także mieszkańcy insuli EXXI. Kwartał mieszkalny stopniowo wyludnił się, a w miejscu pomieszczeń mieszkalnych stworzono niewielkie warsztaty produkcyjne o lokalnym zasięgu dystrybucji wytwarzanych towarów.

Tym samym, w połowie IV wieku, rozpoczął się okres umownie nazywany późnorzymskim. Dla domów insuli EXXI, były to czasy poświęcone głównie działalności warsztatowej, prowadzonej dosyć nietypowo, bo w jednej z centralnych dzielnic miasta (Fig.60). Być może jest to dowód, że w okresie tym, w Ptolemais zmieniono charakter niektórych kwartałów mieszkalnych. Wydaje się, że okres ten umownie skończył się około połowy VI wieku, wraz z nastaniem wzmożonych najazdów plemion Mazyków. Były to czasy zahamowania rozwoju miasta, które stopniowo wyludniało się.476

Dzięki pracom archeologicznym w insuli EXXI, zadokumentowane zostały duże ilości przedmiotów użytkowanych w poszczególnych, wymienionych powyżej okresach chronologicznych. Najliczniejsze zabytki ruchome były związane ze schyłkowym okresem wpływów rzymskich, co jest zrozumiałe, bo kolejni lokatorzy domów pozbywali się wcześniejszych chronologicznie przedmiotów. Wynika z tego, że najliczniej udokumentowane przedmioty są świadectwem ostatnich faz użytkowych kolejnych pomieszczeń budynków.

474 Fraser, Hadian and Cyrene.., 77-90.

475 cf. rozdz.: Ptolemais – Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

476 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

Powyższy podział chronologiczny jest precyzyjny jedynie w ograniczonym stopniu, a ponadto odnosi się głównie do budynków insuli EXXI. Jednakże, na podstawie analogi z sasiednich stanowisk czy też budynków zlokalizowanych w innych częściach ruin antycznej Ptolemais, należy przyjąć powyższe ramy chrologiczne za właściwe i obowiązujące. Materiał ruchomy, dokumentowany w trakcie badań archeologicznych, zdaje się ową sytuację potwierdzać. Mimo wielu niewiadomych, należy zatem uważać powyższe uwagi za słuszne – na ich podstawie zbudowany zostanie szkielet chronologiczny kolejnych budynków insuli EXXI z Ptolemais.

Opisane spostrzeżenia można odnieść bezpośrednio do analogicznych podziałów chronologicznych, przyjętych dla sąsiedniego Sidi Krebish, gdzie ramy datujące stworzono na podstawie szerokiego spektrum reprezentowanego przez materiał ruchomy – ceramikę, monety, oraz inne zabytki drobne.477 Z terenu innych stanowisk pochodzą dane, potwierdzające powyższe tezy chronologiczne (jak choćby z antycznej Apolonii czy Barke – dzisiejszej Tokry), ale najlepszą, i najbardziej zbliżoną, pod względem materiału, jego typologii i analogii z basenu Morza Śródziemnego, są tereny współczesnego Benghazi – antycznej Sidi Krebish.

477W publikacjach dotyczących prac archeologicznych przeprowadzonych w okolicy dzisiejszego Benghazi, zaproponowane zostało rozwarstwienie chronologiczne. Podziały te dokonane zostały w oparciu o zadokumentowany materiał, głównie ceramiczny oraz historię Cyrenajki. Tym samym, tworząc chronologię dla zabytków z insui EXXI, można opierać się o rozwiązania zaproponowane przez badaczy antycznego Sidi Khrebish. cf. Riley, Coarse portery.., 91-466; J.A. Riley, The Hellenistic and Roman Coarse Pottery in Cyrenaica, PhD Thesis, Manchester University 1978.

III.2. Zabudowa insuli EXXI

Badania archeologiczne jednej z insul antycznej Ptolemais, w wyniku prac oznaczonych symbolem EXXI, 478 prowadzono przez 15 kampanii.479 Biorąc pod uwagę znaną z Ptolemais wielkość poszczególnych insuli (182.5 metrów długości x 36.5 metrów szerokości),480 - stanowi to zaledwie jej część (Fig.60).481

Ponieważ insula zlokalizowana została zaledwie kilkadziesiąt metrów od najsłynniejszego budynku mieszkalnego, znanego z antycznej Ptolemais, Palazzo delle Colonne,482 – domu z wysokiej klasy dekoracjami ściennymi czy podłogowymi, oraz zachwycającymi zabytkami drobnymi, początkowo można było domniemywać ekskluzywną dzielnicę miasta. Stosunkowo niewielka powierzchnia użytkowa odkopanych domów w insuli EXXI, oraz ich ewidentnie skromniejsza dekoracja, raczej nie potwierdziły jednak tezy o luksusowej dzielnicy.

W wyniku badań archeologicznych prowadzonych w latach 2001 - 2010,483 zostało odkopanych kilka średniej wielkości domów mieszkalnych, wpisanych w pierwotną, hellenistyczna siatkę ulic miejskich (Fig.61).484 Były one zorientowane na osiach według

478 Mikocki et alii, Polskie wykopaliska archeologiczne w Libii…, 101-120.

479 Na podstawie badań topograficznych, można z pewną ostrożnością założyć, iż w obrębie pozostałości murów miasta, znajduje się około 244 insul cf. Małkowski, The City Plan.., in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia a Tolmaide.., 125.

480 Małkowski, Żelazowski, Some remarks on the history.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 35-57.

481 Małkowski, Misiewicz, Żelazowski, Topography of Ptolemais.., in press

482 Literatura dotycząca historii, architektury czy dekoracji Palazzo delle Colonne jest obszerna, między innymi: Stucchi, Architettura..,; M.d’Este, Catalogo del materiale egizio ed egittizzante dal „Palazzo delle Colonne”, in: Tolemaide di Cirenaica, LibyaAnt 3, 1997, 83-112; N. Bonacasa, Ancora su Tolmaide.., in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia a Tolmaide.., 85 – 109.

483 T. Mikocki, Le campagne di scavo della missione archeologia polacca a Tolemaide (Ptolemais) condotte tra il 2001 e il 2003, in: E. Fabbricotti, O.E. Mendozzi, Cirenaica: studi, scavi e scoperte. Parte I: Nuovi dati da citta e territorio, Atti del X Convegno di Archeologia Cirenaica (Chieti, 24- 26 novembre 2003), BAR 1488, Oxford 2006a, 173–182.

484 Mikocki et al., Polish Archaeological Research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007.., 99-107; K. Lewartowski, Z. Kowarska, S. Lenarczyk, K. Misiewicz, G. Yacoub, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Cyrenaica), in years 2008-2010, Libya Antiqua, in print.

schematu północ – południe, wschód – zachód.485 Charakterystyczne dla całego założenia urbanistycznego, było nieznaczne odchylenie w kierunku wschodnim.486 Oprócz samej lokalizacji w obrębie miasta (Fig.62), hellenistyczne fazy poszczególnych budynków potwierdzono przez numizmaty487 i ceramikę.488

Na obecnym etapie badań można stwierdzić, iż pierwotna, hellenistyczna zabudowa insuli, której ślady widać między innymi w murach zewnętrznych, została w czasach rzymskich zmieniona (Fig.63).489 W jej wyniku powstało kilka średniej wielkości domów,490 których powierzchnia użytkowa nie przekraczała kilkuset metrów kwadratowych.491 Ruiny podobnych budynków mieszkalnych znane są zarówno z terenów samej Ptolemais, jak i z innych, wybranych ośrodków miejskich antycznej Cyrenajki.492 Granice między nimi w naturalny sposób wyznaczała różnica w poziomie kolejnych części teras. W planach domów i ich dekoracjach, można dostrzec potwierdzone dla Cyrenajki, współistniejące tradycje hellenistyczne i rzymskie.493

485 cf. Misiewicz et alli, The topography of Ptolemais…, 73-80.

486 cf. Rekowska – Ruszkowska, Kaniszewski, Na zachód od Aleksandrii.., 265 – 282.

487 cf. P. Jaworski, Ancient coins from the Warsaw university Institute of Archaeology excavations at Ptolemais, Libya (2002-2004), Archeologia 56, 2005, 77-90; ibidem, Cyrenaican coinage.., 11-18; ibidem, Alexandrian bronze coins of Cleopatra VII and Augustus found in Ptolemais, Cyrenaica, ArcheologiaWarsz 60, 2009 (2011), 27-34.

488 Informacje dotyczące chronologicznie najstarszej ceramiki z terenu badań Polskiej Misji Archeologicznej, in: D. Iwaniec, Ceramika hellenistyczna typu „Black Glazed” z polskich wykopalisk w Ptolemais, Libia, niepublikowany licencjat pod kierunkiem dr Moniki Rekowskiej – Ruszkowskiej, IA UW 2006; cf. F. M. Elrashedy, Imports of Post-Archaic Greek Pottery into Cyrenaica. From the end of the Archaic to the beginning of the Hellenistic period, [BAR IntSer 1022], Oxford 2002.

489 Analogiczna sytuacjadla domów Cyrenajki, cf. G. Bejor, Contributi cirenaici alla storia della casa greca in età romana, in: E. Catani, S.M. Marengo (eds), La Cirenaica in età antica, Atti del Convegno Internazionale di Studi (Macerata, 18-20.05.1995), Macerata 1998, 35-42; Mikocki et al., Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005.., 93-107.

490 cf. P. Pensabene, Elementi wchitettonici di Alessandria e di altri siti egiziani, Repertorio d’arte dell’Egitto Greco-romano, serie C, vol. III, Roma 1993, 70-95.

491 cf. analogiczne zabudowania między innymi z Aleksandrii, J. Mackenzie, The Architecture of Alexandria and Egypt c. 300 BC to 700 AD, London 2007.

492 Z terenów Ptolemais najlepszymi przykładami analogicznych konstrukcji mieszkalnych może być Dom Rzymski (czy też Willa Czterech Pór Roku), której odsłonięciem zajmowała się ekipa angielskich archeologów. Z terenu innych ośrodków miejskich Cyrenajki dobrym przykładem analogicznego prywatnego założenia mieszkalnego jest dom Jazona Wielkiego w Cyrene, cf. P. Mingazzini, Insula di Giasone Magno, Monografie di Archeologia Libica 8, Roma 1966.

493 G. Spinola, Note sull’evoluzione planimetria delle domus della Cirenaica, in: L. Bacchielli, M. Bonnano Aravantinos (eds.), Scritti di antichità in memoria di Sandro Stucchi, Studi Miscellanei 29, vol. 1, 1996, 281-92. 93

Aby zrozumieć ideę wtórnej adaptacji poszczególnych pomieszczeń domów, należy zapoznać się z początkiem funkcjonowania oryginalnych hellenistycznych budynków, a następnie procesami zmian przestrzeni mieszkalnej w okresie rzymskim. Z różnych powodów, zazwyczaj niezależnych od mieszkańców miasta, kwartały mieszkalne zmieniały swe pierwotne przeznaczenie. Zniszczenia na skutek katastrof, oraz ich następstwa, czyli zamieszkanie budynków przez nowych lokatorów, przyczyniły się do kompletnego zniekształcenia obrazu domów. Budynki, przynajmniej częściowo, zaczęły funkcjonować, jako niewielkie miejsca produkcyjne, docierające ze swym asortymentem zapewne do niewielkiej grupy odbiorców.494 Warsztaty, intencjonalnie lokalizowane na ruinach dawnych domów, funkcjonowały przez pewien okres, po czym bywały zupełnie opuszczone. Tym samym zaczął się schyłkowy okres istnienia insuli EXXI, czyli powolny, lecz nieuchronny proces niszczenia i pokrywania piaskiem pustyni kwartałów Ptolemais.

III.2.1. Kompleks Północny

III.2.1.1. Nazwa budynków

Najsłabiej dotychczas przebadanym archeologicznie obszarem mieszkalnym jest kompleks budynków wysuniętych w stosunku do Domu Leukaktiosa najbardziej na północ (Fig.85).495 Nazwa budynków nawiązuje, oczywiście, do lokalizacji domów w obrębie insuli badanej przez polskich archeologów, EXXI. Są to także budynki wysunięte najbardziej na północ w stosunku do reszty domów kwartału mieszkalnego (Fig.86).

494 Analogiczna sytuacja miała miejsce w warsztatach pompejańskich, R. Laurence, Roman Pompeii, Space and society, London 1994, 48-52.

495 J. Żelazowski, Le indagini archeologiche polacche a Ptolemais, in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia a Tolmaide.., 110-124; J. Żelazowski, General remarks on Polish excavations in Ptolemais, in: Żelazowski (et alli), Ptolemais.., 121-156.

III.2.1.2. Chronologia budynków / Konstrukcja i plan domów

W obrębie Kompleksu Północnego znaleziona została duża sala absydalna, początkowo interpretowana jako niewielka przydomowa kaplica (Fig.87).496 Ponieważ badania w tej części insuli zostały przerwane, nie dysponujemy wieloma danymi na temat jej dekoracji.497 Do kolejnego kompleksu należał bogato zdobiony holl R 25, 498 w którym na uwagę zasuguje wspaniała mozaika podłogowa.499 Przylegała doń sala z sześciokolumowym perystylem, dekorowanym wyrafinowaną mozaiką podłogową i malowidłami ściennymi.500 W pomieszczeniach zostały znalezione ślady wskazujące na przekształcenia architektoniczne pomieszczeń i reperacje dekoracji podłogowej mozaik. Brak kolejnych badań wykopaliskowych znacznie ograniczył możliwość pozyskania informacji i ich interpretacji, dotyczących tej części insuli EXXI.

III.2.2. Dom Leukaktiosa

III.2.2.1. Nazwa Domu

Największym i najbogatszym domem insuli EXXI jest tzw. Dom Leukaktiosa, pierwotnie w literaturze przedmiotu zwany Willą z Widokiem (Fig.89 – Fig.90).501 Budynek

496 cf. E. Jastrzębowska, Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report August – October 2006, unpublished report; E. Jastrzębowska, Le basiliche cristiane sconosciute centro città di Tolemaide, in: Jastrzębowska, Niewójt, Archeologia a Tolmaide.., 226-238.

497 E. Jastrzębowska, Topography of churches and other Late Antique buildings in Ptolemais, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

498 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 130-131.

499 Mikocki, New mosaic.. 19-30, pl. I-X.

500 cf. Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30.

501 Plan insuli EXXI. cf. Mikocki et alii, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007..., 99-107.

swą nazwę zawdzięcza inskrypcji z formułą aklamacyjną znalezioną na dwóch mozaikach, zlokalizowanych w triclinium oraz w perystylu. Aklamacja eutuχos Leukaktio502 –„ niech się wiedzie Lucjuszowi Akcjuszowi ” – to treść inskrypcji, identyczna w obu pomieszczeniach (Fig.91). Na jej podstawie można stwierdzić, że właścicielem domu w pewnym okresie użytkowania był Leukaktios – zapewne była to grecka forma rzymskiego imienia Lucius Actius.503 Obie inskrypcje na mozaikach nosiły ślady wtórnych reperacji, co mogło poświadczać zmianę właściciela domu: formuła mogła być ta sama, konwersja dotyczyła jedynie imienia.

III.2.2.2. Chronologia budynku

Ze względu na znaczny stopień różnorodności chronologicznej materiału ruchomego, znalezionego w poszczególnych warstwach zalegającej ziemi, niezwykle trudno było uściślić rzeczywiste ramy czasowe istnienia Domu Leukaktiosa. Najwcześniejsze okresy użytkowania budynku poświadczone zostały poprzez zabytki ruchome oraz poprzez fakt posadowienia murów rzymskich na fundamentach hellenistycznych.504 Znacznym utrudnieniem dla interpretacji elementów budynku było użycie spoliów do konstrukcji niektórych murów budynku.505 Co więcej, wiele z pomieszczeń należących do pierwotnych konstrukcji Domu Leukaktiosa, zostało wtórnie przekształconych przez kolejnych właścicieli.

Można domniemywać, że w bliżej nieokreślonym momencie zniszczenia domów, większośc pomieszczeń przestała się nadawać do zamieszkania. Niektóre z nich jednak, mniej zagruzowane lub łatwiej dostępne, zostały odkopane i przebudowane przez kolejnych lokatorów.

502 Mikocki, Jaworski, Muszyńska, Ptolemais in Libya. The Warsaw University Institute of Archaeology excavations in 2002 and 2003.., 110.

503 A. Łajtar, Greek inscriptions discovered during the archaeological work of the Polish Mission in Ptolemais, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 253 - 272; cf. Odmienna interpretacja inskrypcji: J. Kubińska, Deux inscriptions en mosaïque dans la demeure de Lucius Actius à Ptolemais (Cirenaique), Karthago 27, 2007, 159 – 166.

504 Mikocki et al., Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005.., 94-95.

505 Analogiczne procesy miały miejsce na terenie antycznego Koryntu, cf. S. S. Weinberg, The Southeast Building, the Twin Basilicas, the Mosaic House, Corinth 1 / 5, 1960, 5-7.

Główna faza użytkowania domu i jego świetności, przypadała na przełom okresów późnoantonińskiego i wczesnoseweriańskiego.506 To datowanie uzyskano poprzez analizę stylu odsłoniętych w domu mozaik (choćby z przedstawieniem fragmentu mitu Achillesa), oraz zastosowanie specyficznego rozwiązania architektonicznego – monumentalnego trójdzielnego przejścia, którego forma na terenie Cyrenajki zdobyła popularność w okresie pomiędzy drugą połową II wieku a połową III wieku (Fig.92).507 Wszelkie przesłanki i dane pozyskane w trakcie badań archeologicznych w Domu Leukaktiosa, chronologicznie usytuowały mozaiki z Ptolemais raczej na początek III wieku.508 Centralna część Domu Leukaktiosa została zniszczona zapewne na skutek trzęsienia ziemi z połowy drugiego stulecia, i już nigdy nieodbudowana. Niektóre z pomieszczeń po trzęsieniu ziemi dostały drugie życie – w ich wnętrzach prowadzono działalność mieszkalną, warsztatową lub produkcyjną.

III.2.2.3. Konstrukcja i plan Domu

Dom rozplanowany został wokół centralnego czterokolumnowego dziedzińca o powierzchni ponad 80 m2. Wokół rozlokowane były zarówno pomieszczenia prywatne jak i te o bardziej oficjalnym charakterze, służące do podejmowania gości właściciela domu.509 Wokół czterokolumnowego perystylu R 6,510 z geometrycznymi mozaikami podłogowymi, oraz zlokalizowaną centralnie w impluvium inskrypcją,511 znajdowały się niewielkie pomieszczenia reprezentacyjne (Fig.93). Na północ od dziedzińca zlokalizowane zostały pomieszczenia mieszkalne (Fig.94). Zabytki ruchome, zadokumentowane bezpośrednio nad mozaiką z impluvium, ograniczały się chronologicznie do okresu około II - III wieku n.e.

506 Mikocki, New mosaics.., 19-30.

507 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 125-127.

508 cf. M.T. Olszewski, Images allusives: Dionysos et Ariadne dans l’espace reserve aux femmes (gynécée)? Le cas de Ptolémaïs et Cyréne en Cyrenaïque, in: I. Bragantini (ed.), Atti del X Congresso Internazionale dell’AIPMA, Napoli 17-21 settembre 2007, Annali di Archeologia e Storia Antica 18/1 (Napoli 2010), 315-321; A. L. Ermeti, Note sull’urbanistica di Cirene in età antica. Atti del covegno internazionale di studi, Macerata 18-20.05.1995 [ICHNIA 1], Pisa-Roma 1998, 243 ff, pl. II, 2.

509 Rekowska – Ruszkowska, Kaniszewski, Na zachód od Aleksandrii.., 268.

510 cf. J.B. Ward – Perkins, A. Claridge, Pompeii AD 79, London 1979, 48.

511 Mikocki, New mosaics.., 19-30; Łajtar, Greek inscriptions discovered.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 253 – 272.

Obok zniszczonych na skutek trzęsienia ziemi polichromowanych kolumn należących do konstrukcji perystylu, znajdowały się elementy architektoniczne pochodzące z pierwszego piętra domu.512 Przykładem potwierdzającym istnienie wyższego poziomu użytkowego mieszkania, była mozaika figuralna, którą znaleziono około 1.5 m nad właściwą posadzką pomieszczeń R 1 oraz R 9 (Fig.95).513 Upadek z wysokości sprawił, że mozaika o powierzchni przekraczającej 30 m2 pokruszyła się na mniejsze fragmenty, jednakże stan zachowania bez wątpienia pozwolił na określenie dekoracji – częściowo jest to fragment Iliady Homera, przedstawiony na mozaice.514 Bezpośrednio ponad warstwą akumulacji nad mozaiką z piętra, przeważał materiał późny, związany nawet z VI wiekiem n.e. (Fig.96).

Na północ od perystylu znajdowały się cubicula - R 17 i R 12 – o powierzchni kilkanaście metrów kwadratowych każde (Fig.97). Ściana działowa pomiędzy nimi została w bliżej nieokreślonym czasie niemal całkowicie rozebrana (Fig.98). Na owej ścianie, oddzielającej oba pomieszczenia od siebie, znalezione zostały fragmentarycznie zachowane kawałki malowidła ściennego.515

Pomiędzy perystylem a zachodnią ulicą insuli EXXI, znajdowała się duża sala o powierzchni około 40 m2, z wysokiej klasy figuralną mozaiką podłogową z geometryczną bordiurą. Jej dekoracja przedstawiała thiasos dionizyjski – boga Dionizosa wśród swego orszaku: Menady, Satyra, Sylena i Pana (Fig.99). Dionizos uwieczniony został w chwili odnalezienia porzuconej przez Tezeusza Ariadny.516 Na zachowanych ścianach

512 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 137.

513 Mikocki, New mosaics.., 19-30; Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 137.

514 cf. F. F. Ghedini, Achille nel repertorio musivo tardo antico fra tradizione e innovazione, in: La mosaïque gréco-romaine VIII. Actes du VIIIème colloque international pour l’etude de la mosaïque antique et medievale, Lausanne 6-11.10. 1997, vol. II, Lausanne 2001, 58 sq; S. Muth, Zur Funktion mythologischer Mosaikbilder in der römisch-kaiserzeitlichen Wohnarchitektur, Archäologie und Geschichte, Bd 10, Heidelberg 1998, 151 sq.

515 Mur W 21 był sam w sobie interesującym przykładem charakterystycznej konstrukcji ścian. Na kamiennych fundamentach i dolnych partiach muru posadowione były rzędy cegieł suszonych. Częstokroć, na kamiennej podstawie muru stawiano filary pionowe, także zbudowane z kamiennych bloków, a przestrzeń między nimi wypełniano suszoną cegłą. cf. P. Giuliani, L’edilizia nell’antichità, Roma 1990, 106-110; Materiał pochodzący z wnętrza muru, zadokumentowany został w wyższych partiach W 21. W jego skład wchodziły dwie monety brązowe, oraz liczne fragmenty ceramiki, także datujące elementy diagnostyczne. cf. Żelazowski et alli, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010…, 9-33; Żelazowski, Alcune considerazioni…, 69-75, pl. V-VII.

516 Mikocki, New mosaic.., 25- 29; M.T. Olszewski, P. Zakrzewski, The decoration of the dining rooms at Ptolemais in Cyrenaica (Libya) in the light of the last researches, in: M. Sahin (ed.), Mosaics of Turkey and parallel developments in the rest of the ancient and medieval world. Questions of iconography, style and technique from the beginnings of mosaic until the Late Byzantine era, Bursa 2012, 665-674. 98

pomieszczenia została znaleziona kilkuwarstwowa dekoracja malarska. Dzięki działaniom konserwatorskim i zabraniu większości malowideł ze ścian, odkryte zostały fragmenty poprzedniej warstwy.517 Jest to dowód, że dekoracja pomieszczenia była co najmniej kilkakrotnie zmieniana.518 Co więcej, na mozaice M 3, głównie w okolicach oczepu cysterny C 2 zlokalizowanej przy jednej ze ścian pomieszczenia, widoczne były wyraźne ślady remontu dekoracji. Najbardziej zbliżonym stylistycznie przedstawieniem, pochodzącym z terenów Cyrenajki, była dekoracja podłogowa w Domu z Mozaiką Dionizyjską z Cyrene,519 wydatowaną na przełom III i IV w.

Z R 9 pochodziło także jedno z najbardziej znanych przedstawień malarskich z Domu Leukaktiosa – panel z namalowanym ptakiem; wydaje się, że analogiczne panele mogły wypełniać część ścian pomieszczenia (Fig.100).520 W podłodze pomieszczenia R 9 wybita została wąska, lecz głęboka cysterna o objętości około 15 m3, przeznaczona do przechowywania wody pitnej dla mieszkańców domu.521 Nad posadzką pomieszczenia znaleziona została wspomniana mozaika z pierwszego piętra Domu Leukaktiosa.522

Pomieszczeniem leżącym na południe od perystylu, było reprezentacyjne triclinium z charakterystyczną mozaiką figuralną na podłodze (Fig.101). Jej centralne panneau przedstawiało skrzydlatą postać dzierżącą szarfę z inskrypcją imienia właściciela domu – Leukaktiosa, w formie tabula ansata.523 Wokół dekoracji figuralnej znajdowała się geometryczna bordiura (Fig.102). Mozaika nosiła widoczne ślady reperacji: zmiany napisu na szarfie oraz odmienny kształt tesser widoczny był także w poszczególnych fragmentach

517 K. Chmielewski, Wall paintings from the House of Leukaktios.., in: Żelazowski et alli, Ptolemais.., 221-242.

518 Żelazowski, La pittura parietaria.., in: Luni (ed.), Cirene..., 205-211.

519 Stucchi, Architettura.. 113, 495.

520 Żelazowski, Le indagini archeologiche polacche..., in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia a Tolmaide.., 110 – 124.

521 Lenarczyk, Pottery from cisterns…, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 401-408; Wewnętrzne cysterny o butelkowatym kształcie, cf. D. P. Crouch, Water Management in Ancient Greek Cities, New York, Oxford 1993, 26; cf. rozdz.: Ptolemais – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

522 Mikocki et alli, Ptolemais in Libya. The Warsaw University Institute of Archaeology excavations in 2002 and 2003…, 109-120, pl. 47 – 66.

523 Mikocki, New mosaics.., 25; Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 122-124.

postaci – jedna z rąk nosiła ewidentne ślady zmian.524 Być może był to zabieg spowodowany zmianą właściciela domu i konieczne były przekształcenia dekoracji. Do przebudowy mogły zmusić mieszkańców katastrofy naturalne. Na ścianach pomieszczenia R 1, do wysokości nieprzekraczającej 1.8 m, zachowały się do czasów współczesnych kolorowe malowidła – imitacje okładzin marmurowych (Fig.103).525

Na zachód od triclinium R 1, zlokalizowane zostały pomieszczenia, które prowadzące do wnętrza domu od strony ulicy zachodniej. 526 Pomieszczenia R 11 i R 10, o powierzchni nieprzekraczającej 15 m2 każde, nosiły ślady wtórnych reperacji związanych z adaptacją pomieszczeń na inne, w stosunku do pierwotnych funkcje (Fig.104).527 Około połowy III lub IV wieku pomieszczenia te zostały całkowicie wtórnie przebudowane i ich funkcja się zmieniła.528 Mozaika podłogowa w pomieszczeniu R 11 nosiła ślady reperacji. Z jednego pokoju wydzielono, za pomocą dostawionej ściany posadowionej bezpośrednio na mozaice, mniejsze – R 7, R 8 i R 11. Ich oryginalna, pierwotna funkcja wiązała się zapewne z istnieniem eksedry recepcyjnej.529 Funkcja wspomnianego obszaru po przebudowach pozostaje nie w pełni sprecyzowana, możliwe, że oprócz zachowanego wejścia od strony ulicy, była to mała latryna.530

Pomiędzy pomieszczeniem R 8 a sąsiadującym z nim R 4, znajdowały się szerokie odrzwia z marmurowym progiem.531 R 4 było jednym z reprezentacyjnych pomieszczeń

524 Mikocki, New mosaics.., 24.

525 Żelazowski, Alcune considerazioni.., 69 – 75; J. Żelazowski, Le pitture parietali della Casa di Leukaktios del III sec. d.C. a Ptolemais (Cirenaica), in: I. Bragantini (ed.), Atti del X Congresso Internazionale dell’AIPMA, Napoli 17-21.09.2007, Napoli 2010, 565-573.

526 cf. K. M. D. Dunbabin, Triclinium and stibadium, in: W. J. Slater (ed.), Dining in a classical context, Ann Arbor, 1991, 121 – 148.

527 cf. rozdz.: Plan Domu Leukaktiosa

528 Mikocki et al., Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005..,. 95-96; Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 134.

529 cf. D. Michaelides, Roman mosaic floors and wall-painting at Berenice, in: J.A. Todd, D. Komini-Dialeti, D. Hatzivassiliou, Greek archaeology without frontiers, Athens 2002, 235-246.

530 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 133-134.

531 cf. Mikocki, Le campagne di scavo.., in: Fabbricotti, Mendozzi, Cirenaica: studi, scavi e scoperte.., 187–195.

100

Domu Leukaktiosa.532 O jego roli mogły świadczyć malowidła ścienne, imitujące panele z okładzinami marmurowymi.533 Podłoga R 4, wyłożona została mozaiką z geometrycznymi wzorami, wykonaną z czarnych i białych tesser.534 Zachowane ślady zmian układu pomieszczenia oraz przekształceń dekoracji wewnątrz pomieszczenia wskazywały na wieloletnie użytkowanie. Materiał archeologiczny, znaleziony bezpośrednio nad posadzką pomieszczenia, ograniczał się do okresu około końca III – końca IV wieku. Być może oryginalne funkcjonowanie pomieszczenia zakończyło się wraz z katastrofą 365 roku.535

Od strony ulicy zachodniej insuli EXXI, odsłonięty został szereg mniejszych pomieszczeń, których powierzchnia nie przekraczała razem 10 m2 - R 22 (Fig.105) oraz R 18 (Fig.106). Stan zachowania poszczególnych pomieszczeń, po całkowitym odsłonięciu, nie pozwalał na jednoznaczne określenie funkcji w obrębie domu. W obrębie pomieszczeń, w kolejnych okresach użytkowania, lokalizowano przydomową toaletę czy też warsztat produkcyjny. Obszar ten był miejscem, na którym zaobserwowane zostały znaczne przekształcenia architektoniczne, mające na celu całkowitą przebudowę prowadzącą do zmiany przeznaczenia zlokalizowanych tam pomieszczeń. Przebudowom sprzyjać mógł bezpośredni dostęp do pomieszczeń od strony ulicy, a także stosunkowo niewielka powierzchnia, którą łatwo można było zaadaptować, dla innych niż mieszkalne, celów. Był to obszar w planie budynku, gdzie sytuacja lokalizowania prywatnych sklepów lub zakładów wytwórczych była naturalna. Tego typu zakłady znajdowały się często tuż obok głównego wejścia do domu, jak choćby w przypadku Domu Wettiuszów z Pompejów.536 Osoba nadzorująca pracę w warsztacie zazwyczaj cały czas zajmowała się działalnością produkcyjną w obrębie miejsca pracy. Często pomieszczenie mieszkalne sąsiadowało z warsztatem. Zatem, pierwotnie był to chyba teren tabernae – przykłady lokalizacji małych warsztatów czy sklepów przy samej ulicy, w okolicy wejścia do domu, wielokrotnie zostały

532 J. Żelazowski, K. Chmielewski, La decorazione pittorica nelle case di Cirenaica nel II-III sec. d.C.: continuità e trasformazione, in: N. Zimmermann (ed.), Akten des XI. Internationales Kolloquium der AIPMA, Ephesos 13- 17.09.2010 (in print); Żelazowski, Le pitture parietali..,565-573.

533 Żelazowski, Alcune considerazioni… , 69–75.

534 Mikocki, New mosaics…, 24; cf. M.T. Olszewski, Mosaiques de pavement de la “Maison de Leukaktios” a Ptolémais en Cyrénaique (Libye). Essai d’identifi cation des pieces, ArcheologiaWarsz 58, 2007 (2009), 89- 96.

535 Meyza, Pottery report for the 2002 season.., in: Mikocki, Jaworski, Muszyńska, Ptolemais in Libya.., 112.

536 cf. Ellis, Roman Housing.., 4.

101

opisane w literaturze.537 Ostatecznie, w szeregu pomieszczeń od strony ulicy zlokalizowane zostały charakterystyczne płytkie prostokątne baseny oraz rodzaj małego piecyka, które pośrednio potwierdzają jedną z gałęzi działalności warsztatowej.

Pomieszczenie R 22 w pełni zajmował duży, chociaż jedynie fragmentarycznie zachowany basen ze ścianami z zaprawy hydraulicznej, wewnątrz którego wybity został otwór na kolejną instalację. Celowo przebudowano pomieszczenie po to, aby w jego wnętrzu umieścić mały ruszt (prowizoryczne urządzenie służące do podgrzewania). Miał on wymiary 0.35 m x 0.4 m, i wkomponowany był w północno-zachodnią ścianę pomieszczenia. Widoczne były ślady przepaleń po górnej stronie instalacji, co może świadczyć o czynnym korzystaniu z obiektu. Pod rusztem znalezionych zostało kilka niewielkich naczyń niewiadomego przeznaczenia. Istotny jest natomiast fakt, iż w sąsiednim R 18 znalezione zostały niemal identycznie wykonane, choć o dużo mniejszym rozmiarze, dwa baseny. Nie były one duże: oba około 0.8 m długości, wschodni ma 0.45 m, zachodni 0.9 m szerokości, jak i niedużą głębokość około 0.15 m. Dodatkowo, na granicy pomiędzy ulicą zachodnią a pomieszczeniem R 18 zainstalowany został głębszy okrągły basen o średnicy 0.5 m, zlokalizowany bezpośrednio na linii równoległej w stosunku do pozostałych małych basenów. Jego układ może sugerować współegzystowanie z pozostałymi instalacjami pomieszczenia R 18.

W kontekście pomieszczeń R 22 i R 18, można wysnuć następujące wnioski: pomieszczenia od strony ulicy początkowo były integralną częścią budynku – willi. Wielokrotne przebudowy pomieszczeń (których ślady widoczne są do dziś), sugerowały zmianę koncepcji planu przestrzennego domu na przełomie wielu lat użytkowania. W pewnym momencie, raczej po 2. połowie III wieku, centralna część willi została zniszczona.

Wydaje się logicznym stwierdzenie, iż kolejni lokatorzy budynku, chcąc odbudować, czy też powtórnie wykorzystać wybrane pomieszczenia kompleksu mieszkalnego, odgruzowali teren bezpośrednio przy ulicy zachodniej. Tym samym przyczynili się do zmiany koncepcji willi wtórnie zajmując wybrane pomieszczenia. Brak precyzyjnie datującego

537 Między innymi cf. J. E. Packer, Middle and lower classes Housing In Pompei and Herculanum, Neue forschungen in Pompeji, Essen 1974, 133-146; F. Rebuffat, Maisons à peristyle d’Afrique du Nord I, MEFRA 81, 1969, 677-678; S. Crawford, The Byzantine Shops at Sardis, Cambridge 1990.

102

materiału ruchomego z pomieszczeń skutecznie zaciera możliwość dokładnego określenia czasu zmian zachodzących na opisanym terenie.

Zostało wydzielone mniejsze pomieszczenie R 7, spełniające rolę zapewne cubiculum, z którego odpady usuwane były kanałem do kolektora zainstalowanego pod ulicą (Fig.107). W pomieszczeniu R 11 i R 4 miały miejsce procesy związane z wtórnym użyciem, lecz zbyt mała ilość danych zadokumentowanych w terenie nie pozwala na sprecyzowanie ich funkcji. Próba utrzymania wysokiej klasy dekoracji zarówno podłogowej jak i ściennej (widoczne ślady reperacji malowideł i mozaik), świadczyć mogły o funkcji pomieszczeń. R 22 i R 18 zaczęły spełniać rolę miejsca dla basenów, bowiem w obu zainstalowane zostały mniejsze lub większe zbiorniki. W bliżej nieokreślonym czasie jedno z pomieszczeń, R 22 straciło swoje przeznaczenie na rzecz zainstalowanego wewnątrz rusztu.

Po wschodniej stronie budynku, w pomieszczeniu R 14 została znaleziona dekoracja malarska oraz barwna mozaika geometryczna na podłodze, wskazujące na funkcję triclinium (Fig.108).538 W sąsiednim R 5 znaleziono jedynie częściowo zachowane dekoracje ścienne i podłogowe; tylko na północno- zachodniej ścianie, przy samej posadzce, odsłonięto pozostałości po tynku.539 Było to stosunkowo duże pomieszczenie o powierzchni około 30 m2. Nieznane jest oryginalne przeznaczenie pomieszczenia, którego układ ścian poświadczał kolejne fazy rozbudowy czy zmiany konstrukcyjne wnętrza.540 Do R 5 od strony dziedzińca, prowadziło szerokie przejście, które w bliżej nieokreślonym momencie zostało częściowo zamknięte. Fragment odrzwi widoczny jest nadal pod murem postawionym bezpośrednio na nich. Zniwelowany został mur zachodni, który pierwotnie oddzielał R 5 od wąskiego pomieszczenia przy triclinium Domu Leukaktiosa. Układ opisanych murów pomieszczenia nosił ślady zmian architektonicznych, bowiem ściany niejako wchodziły na teren perystylu – jeden z narożników R 5 został celowo posadowiony bezpośrednio na mozaice, będącej integralną częścią sąsiedniego dziedzińca (Fig.110 – Fig.111).

Pomieszczenia R 32 i sąsiadujące z nim R 30, oba o podobnych rozmiarach 3.40 x 2.90 m, graniczyły z R 5 od południa (Fig.109). Wewnątrz nich zadokumentowane

538 Rekowska – Ruszkowska, Kaniszewski, Na zachód od Aleksandrii.., 273; cf. P. Gros, L'architecture romaine, Paris 2001; Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 122-124.

539 Żelazowski, Alcune considerazioni.. 69-75, pl. V-VII; Żelazowski, Chmielewski, La decorazione.., in print.

540 J. Żelazowski, Painted decoration from the House of Leukaktios, in: Żelazowski et alli, Ptolemais.., 183-220.

103

zostały poziomy nieutwardzonych, glinianych posadzek, oraz kilkanaście kamiennych bloków pochodzących z zawalonych ścian. Pomieszczenia te mogły być związane ze wciąż dyskutowanym usytuowaniem klatki schodowej, prowadzącej na górne piętro Domu Leukaktiosa.541

We wschodniej części Domu Leukaktiosa, pomieszczenia nosiły ślady wielu zmian architektonicznych, i z punktu widzenia dysertacji, był to teren niezwykle interesujący. Początkowo obszar ten związany był z przestrzenią mieszkalną, natomiast wtórnie był związany bezpośrednio z działalnością gospodarczo - rzemieślniczą. Pierwotnie był to sporych rozmiarów dziedziniec, do której prowadziła szeroka brama (Fig.112).542 Miała on charakter kolumnowy, o czym mogły świadczyć znalezione charakterystyczne zagłębienia przystosowane pod bazy kolumn w posadzce. Brak zachowanych oryginalnych murów, oraz liczne, rozłożone w stosunkowo szerokich ramach chronologicznych przebudowy konstrukcji obu pomieszczeń, pozwalają jedynie na wysnucie ostrożnych hipotez bez poparcia ich niepodważalnymi dowodami.543 Dziedziniec R 21 / 46 miał 12 m długości i prawie 8 m szerokości.544 Posadzka pomieszczenia typu opus signinum, zainstalowana została bezpośrednio na oryginalnych hellenistycznych murach domu, co zostało stwierdzone na podstawie wyników prac sondażowych przeprowadzonych w centralnej części dziedzińca.545 Na powierzchni posadzki znaleziono trzy wloty prowadzące do dwóch niezależnych od siebie cystern – zbiorników przeznaczonych do gromadzenia wody. Co więcej, w posadzce zainstalowane zostały także charakterystyczne zbiorniki zasobowe (circular storage vats).546

Na północ od dziedzińca (Fig.113), zlokalizowane zostały pomieszczenia R 80 (Fig.114) i R 81. Zostały one odsłonięte w stanie pozbawionym niemal wszelkich elementów, zarówno architektonicznych jak i ruchomych artefaktów, które mogłyby świadczyć o ich

541 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 146-147.

542 ibidem, 152.

543 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30.

544 idem.

545 Mikocki et al., Ptolemais in Libya..., 93-107.

546 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats from the excavated houses, in: Żelazowski et all., Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 17 – 20.

104

indywidualnym przeznaczeniu w którejkolwiek fazie użytkowania. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami umożliwiało dekorowane przejście z ornamentem typu denticuli.547

W pomieszczeniu R 81 znajdowała się fragmentarycznie zachowana mozaika podłogowa (Fig.115). Dodatkowo, w warstwach zasypowych nad posadzką pomieszczenia znaleziono połamane kawałki kolorowych tynków, a drobne fragmenty malowidła zachowały się bezpośrednio na ścianie ograniczającej R 81 od wschodu i północy. W pomieszczeniu R 80 oprócz fragmentu podstawy (zapewne) pod posąg, nie znaleziono natomiast nic, co wskazywałoby na schyłkowy okres użytkowania. W profilu przy pomieszczeniu, w warstwie około 0.5 m nad posadzką, zadokumentowana została kilkucentymetrowa warstwa spalenizny, możliwego świadectwa pożaru w nieokreślony bliżej czasie. Istotny był także sposób zachowania murów w przypadku obu pomieszczeń, tzn. ściany zachowały się jedynie do wysokości około 0.3 m. Można wnioskować, że zniwelowane do małej wysokości mury umożliwiały bezpośrednią komunikację na większym obszarze w tej części domu, jednakże procesy te nastąpiły w później fazie użytkowania domu. Na podobnej wysokości odkopany został także oczep sąsiedniej cysterny C 8. Nie znaleziono ewidentnych śladów po produkcji rzemieślniczej, prowadzonej wewnątrz obu pomieszczeń.

Najciekawszym, z punktu widzenia wtórnej adaptacji obszaru po stronie wschodniej, był teren związany z R 45, R 75 oraz pomieszczeniami leżącymi w stosunku do nich na południe, w innym domu. W jednym, R 45, zainstalowany został piec przeznaczony do wypału lamp ceramicznych (Fig.116 – Fig.117).548 Drugie pomieszczenie R 75, służyło zapewne jako miejsce do fermentacji lub magazynowania płynów – być może wina (Fig.118).549 W niewielkiej odległości od pieca lampiarskiego, zlokalizowane zostały kolejne instalacje warsztatowe, kojarzone z ostatnią fazą użytkową willi.550

547 Rekowska-Ruszkowska, Architectural decoration.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais.., 157-182.

548 Ł. Celiński, Lampki terakotowe z budynku B z polskich wykopalisk w Ptolemais, niepublikowana praca licencjacka pod kierunkiem dr M. Rekowskiej - Ruszkowskiej IA UW, Warszawa 2006.

549 Szczegółowy opis instalacji zlokalizowanych wewnątrz wymienionych pomieszczeń jest jednym z głównych punktów zawartych w dalszej części dysertacji. cf. Kowarska, Lenarczyk, Storage..,in: Żelazowski et all., Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009...,17-20.

550 Ich opis, zgodnie z przyjętą koncepcją dysertacji, został umieszczony w dalszej części.

105

III.2.3. Dom Rzemieślnika (Dom Południowy)

III.2.3.1. Nazwa Domu

Kolejnym budynkiem mieszkalnym, którego znaczna część została przebadana w trakcie działań wykopaliskowych, był tzw. Dom Rzemieślnika czy też Dom Południowy (Fig.119). Pierwsza nazwa domu nawiązywała do znacznej liczby elementów instalacji warsztatowo-produkcyjnych, które znajdowały się w większości pomieszczeń badanego domu. Druga nazwa nawiązuje do lokalizacji domu względem dwóch pozostałych budynków insuli EXXI. Oba określenia nazwy budynku stosowane są wymiennie (Fig.120).551

III.2.3.2. Chronologia budynku

Na podstawie wyników badań archeologicznych stwierdzono, że Dom Południowy i Dom Leukaktiosa chronologicznie współistniały ze sobą.552 Świadczyć o tym mogły zarówno porównywalne typologicznie zabytki ruchome, identyfikowane w obu budynkach, jak i elementy ich konstrukcji. Doskonałym elementem datującym ów Dom, jest skarb monet, znaleziony pod posadzką jednego z pomieszczeń od strony ulicy zachodniej insuli EXXI. Monety z depozytu znalezionego w pomieszczeniu R 50 wskazują powstanie budynku na około I w. p.n.e., najmłodszą natomiast monetą jest sesterc Treboniana Galla z połowy III w.553 Skromniejsza architektura Domu Południowego oraz niezbyt wyrafinowana estetycznie dekoracja ścian i podłóg świadczyła o niewielkiej zamożności jego właścicieli.

W ostatniej fazie istnienia budynku po IV wieku n.e., dom niemal w pełni zaadaptowany został pod instalacje, związane z działalnością rzemieślniczo – wytwórczą.

551 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 137.

552 Rekowska-Ruszkowska, Kaniszewski, Na zachód od Aleksandrii.., 265-282.

553 Wybrana literatura dotycząca skarbu: Jaworski, Skarb z Ptolemais… , 42-43; P. Jaworski , M. Kołyszko, K. Misiewicz, Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologiczno-konserwatorskiej (część 1) [The Ptolemais hoard. Results of the archaeological-conservation mission (part I)], BNumWarsz 2008, no. 1 (349), 27-38; P. Jaworski, M. Kołyszko, K. Misiewicz, Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologiczno-konserwatorskiej (część 2) [The Ptolemais hoard. Results of the archaeological-conservation mission (part II)], BNumWarsz 2008, no. 2 (350), 95-102.

106

III.2.3.3. Konstrukcja i plan budynku

Dziedziniec centralny budynku stanowiło pomieszczenie R 51 (Fig.121). Był to stosunkowo duży obszar o powierzchni około 60 m2, licząc z sąsiednim R 54 – pomiędzy nimi praktycznie nieudokumentowana wyraźna granica.554 Wspomniany zespół pomieszczeń podlegał czasowym przekształceniom, o czym świadczą zmiany komunikacji pomiędzy dziedzińcem R 51 a sąsiednimi pokojami. Pomieszczenia były chyba pierwotnie zadaszone w części północnej, czego dowodzą ślady w płytach chodnikowych.

W centralnie zlokalizowanym impluvium o wymiarach 2.8 x 2.0 m zbierała się woda, odprowadzana następnie kanałami do dużej, kilkuwylotowej cysterny o objętości 85 m3. Główny wylot zbiornika znajdował się w zachodniej części dziedzińca (Fig.122).555 W jego bezpośrednim otoczeniu znajdował się kamienny relief przedstawiający kroczącego konia.556 Otwór prowadzący do wnętrza cysterny wybity został w dużym kamiennym bloku, drugi natomiast wylot znajdował się w jednym z pomieszczeń od strony ulicy, R 44 (Fig.125 – Fig. 126). W tym przypadku wylot obudowany został charakterystycznym oczepem, ułatwiającym korzystanie z wody z poziomu pomieszczenia. Kanały odprowadzały nadmiar wody przez pomieszczenie R 43, do ulicy zachodniej insuli EXXI (Fig.127).557 Posadzka dziedzińca R 51 zbudowana została z kamiennych bloków różnej wielkości. W południowo- zachodnim narożniku dziedzińca, na kamiennych płytach tworzących posadzkę, widoczne były ślady spalenizny. Z pomieszczenia R 54, będącego przedłużeniem R 51, istniało połączenie z dwoma niewielkimi pokojami, zlokalizowanymi na północ od dziedzińca.

Z racji jedynie niewielkiej powierzchni i kilkakrotnie przebudowywanej powierzchni niewiele można powiedzieć o pomieszczeniu R 3, ale sąsiedniemu R 2 należy się więcej atencji. Zajmowało ono powierzchnię 22 m2.558 Układ bloków kamiennych w ścianie W 14 sugerował, że pierwotnie istniało bezpośrednie połączenie pomiędzy pomieszczeniami R 2

554 Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report August – October 2006; Mikocki et al., Polish Archaeological Research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007.. , 99-107.

555 Lenarczyk, Pottery from… in: Żelazowski (ed.), Ptolemais.., 401-408.

556 Muszyńska Figural marble and limestone sculptures.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais,…, 312.

557 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 138-140.

558 Mikocki et alli, Ptolemais in Libya. The Warsaw University Institute of Archaeology excavations in 2002 and 2003…, 109-120.

107

i R 1. Miało to miejsce z pewnością przed położeniem malowideł na ścianach R 1, ponieważ w kolejnej fazie użytkowania domu, przejście zostało zaślepione, a na murze W 14 po stronie północne pojawiły się malowidła.559 Sposób przebudowy murów pomieszczenia sugerował, że w schyłkowej fazie użytkowania umożliwiona była komunikacja od strony R 70. W pomieszczeniu R 2 znaleziono znaczne ilości hellenistycznej ceramiki użytkowej, zadokumentowane pod powierzchnią użytkową. Większość powierzchni R 2 zajmowały instalacje związane z gospodarką wodną budynku.560 W centralnej części znaleziona została cysterna C 1. Zbiornik miał kształt prostopadłościanu o objętości 55 m3, z wąskim wlotem prowadzącym do wnętrza i był zasilany dwoma niezależnymi od siebie kanałami.561

Pomiędzy ulicą zachodnią, a dziedzińcem R 51, zlokalizowane zostały pomieszczenia o niewielkiej powierzchni, wtórnie pełniące rolę warsztatów produkcyjnych. Były to R 49 i R 44, a także sąsiednie R 50 i R 56.562 Z dziedzińca do pomieszczeń R 44 i R 49 prowadziły osobne przejścia. W południowo- zachodniej granicy dziedzińca R 51 znajdowało się szerokie przejście do sąsiedniej sali recepcyjnej R 48.563 W murach wschodnich dziedzińca R 51 zainstalowane zostało przejście do kolejnych pomieszczeń R 52 i R 59 (Fig.131). Do budowy części murów wykorzystany został blok architektoniczny z wyrytą inskrypcją (Fig.124), zawierającą datę z pierwszej połowy I wieku n.e. (LΞΙ), a następnie imię ΔΙΟΓΕΝHΣ (Fig.122).564

Na południe od R 51 znajdowała się sala recepcyjna R 48 o wymiarach 6 x 4 metry, z dekoracją polichromowanych ścian (Fig.130).565 Dekoracja malarska pochodząca z tego

559 Żelazowski, The Painted decoration of the House of the atrium, in: Żelazowski et all., Polish archaeological research… (cf. note 8), 22.

560 S. Lenarczyk, Zespół naczyń ceramicznych, stanowiących wypełniska cystern, w założeniu rezydencjonalnym w Ptolemais, praca magisterska pod kierunkiem J. Młynarczyk, Warszawa 2008, 19-25.

561 cf. Crouch, Water Management in Ancient Greek Cities.., 32; cf. rozdz.: Ptolemais – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

562 cf. D. Iwaniec, Ceramika z pomieszczenia R 50, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem prof. T. Mikockiego, IA UW, Warszawa 2007; cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI

563 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 13.

564 To przykład spoliów, które pomagają w ustaleniu precyzyjnej chronologii domów insuli EXXI. cf. A. Łajtar, Greek inscriptions.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 263-264; z innych stanowisk Afryki Północnej, między innymi cf. G. Majcherek, Notes on Alexandrian habitat Roman and Byzantine Houses from Kom el – Dikka, Topoi 5/1, 1995, 141.

565 Żelazowski, The painted decoration…, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 183 – 220.

108

pomieszczenia, określała chronologię na czasy późnoantonińskie/wczesnoseweriańskie.566 Pomiędzy dziedzińcem a R 48, zainstalowane zostało szerokie przejście z fragmentarycznie zachowanymi dekorowanymi odrzwiami.567 Pod powierzchnią użytkową R 48 odsłonięty został mur wpisujący się w hellenistyczną siatkę domu - mur, którego kontynuacja tworzy południową ścianę sąsiedniego R 50 (północną R56).

Przy tablinum R 48, od strony zachodniej, zlokalizowane zostały dwa pomieszczenia, R 50 oraz R 56, będące przyczynkiem do określenia chronologii bezwzględnej domu. W jednym z pomieszczeń zadokumentowany został skarb kilkuset brązowych,568 i srebrnych monet rzymskich.569

Ostatnimi pomieszczeniami zlokalizowanymi w obrębie Domu Południowego, w jego wschodniej części, były R 52 i R 59. Ich powierzchnia nie przekraczała kilkunastu metrów2. W ich obrębie znalezione zostały instalacje związane z magazynowaniem płynów – owalne zbiorniki wyłożone wodoodporną zaprawą hydrauliczną. Ich istnienie związane było z działalnością warsztatową insuli EXXI.570

Tym samym został zaprezentowany obraz budynku skromniejszego i bardziej kameralnego w porównaniu z Domem Leukaktiosa. Wydaje się, że pomieszczenia Domu Południowego znacznie ucierpiały w trakcie katastrofy z III wieku i jedynie niektóre z nich zostały powtórnie użyte w działalności warsztatowo – mieszkalnej. Ze względu na ułatwioną możliwość odgruzowania pomieszczeń zlokalizowanych przy zachodniej granicy insuli EXXI, ulokowano tam piec do wypalania metali (Fig.128) oraz pomieszczenia gospodarczo – warsztatowe. Ich istnienie w tej części domu, oprócz lokalizacji przy ulicy, należy także tłumaczyć faktem instalacji związanych z gospodarką wodną, zadokumentowanych wewnątrz kilku pomieszczeń – dużych zbiorników wraz z kanałami odprowadzającymi wodę.571

566 idem.

567 Rekowska, Architectural decoration.. , in: Żelazowski et alli, Ptolemais.., 157-182.

568 Skarb monet był cennym znaleziskiem, którego analiza zaprezentowana została w dalszej części dysertacji, w kontekście zadokumentowanego po sąsiedzku pieca przeznaczonego do przetopu metalu.

569 Jaworski, Skarb z Ptolemais… , 40-50.

570 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja wina

571 cf. rozdz.: Ptolemais – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

109

III.2.4. Dom Południowo–Wschodni

III.2.4.1. Nazwa Domu

Kolejny dom insuli EXXI, zlokalizowany został, jak sama nazwa wskazuje, w jej południowo-wschodniej części (Fig.132 – Fig. 133). W trakcie badań archeologicznych Polskiej Misji Archeologicznej nie został on w pełni odsłonięty.

III.2.4.2. Chronologia budynku

Trudno nakreślić ramy chronologiczne istnienia Domu Południowo-Wschodniego. Zabytki dokumentowane w niskich warstwach zasypowych, oraz układ architektoniczny domu świadczą o jego rzymskich początkach, po I wieku. Jednakże, na miejscu oryginalnych pomieszczeń, po IV wieku zbudowane zostały warsztaty produkcyjne, których nasycenie jest tu największe w porównaniu z resztą insuli EXXI. W obrębie budynku znajduje się miejsce produkcji cegieł oraz dachówek, warsztat rzemieślniczy niewiadomego przeznaczenia, a także platforma związana z wytwarzaniem wina.572 Wszystkie te instalacje warsztatowe spowodowały zatarcie wyraźnych granic chronologicznych Domu Południowo-Wschodniego. Po zaprzestaniu użytkowania budynku po pierwszym trzęsieniu ziemi,573 pomieszczenia zmieniły swe przeznaczenie. Dom został przebudowany i tym samym przystosowany do produkcji rzemieślniczej. Sądząc po przedmiotach wytwarzanych w warsztatach, instalacje produkcyjne istniały aż do połowy V wieku, a może i dłużej.574

III.2.4.3. Konstrukcja i plan budynku

Największym pomieszczeniem Domu odsłoniętego jedynie we fragmencie, było R 68 (Fig.140). Zostało ono zlokalizowane w bliskiej odległości od pieca K 1, przeznaczonego do wypału lamp ceramicznych z Domu Leukaktiosa. Ślady po solidnym, kamiennym płytowaniu

572 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30.

573 cf. rozdz.: Ptolemais – Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

574 Żelazowski, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010... , 9-33.

110

oraz zagłębienia, w których osadzone były kolumny poświadczały, iż R 68 pełniło funkcję dużego dziedzińca, o powierzchni przekraczającej 30 m2 (Fig.135). Zachodnia i centralna część pomieszczenia wraz ze szczątkowym impluvium, zostały w znacznym stopniu zniszczone na rzecz warsztatów produkcyjnych, związanych z wyrobem naczyń ceramicznych. Wbudowując w impluvium piec przeznaczony do wypału ceramiki, zaadaptowano je skutecznie dla potrzeb rzemieślniczych.575

Obok niego znajdowało się pomieszczenie R 70, w którym zaobserwowano ślady minimum kilku faz reperacji i przebudów. To duże pomieszczenie pełniło zapewne pierwotnie rolę triclinium, co zdawała się poświadczać zniszczona mozaika podłogowa. Dekoracyjny warkocz bordiury oplatał niezachowane, intencjonalnie usunięte, centralne panneau (Fig.136). W miejscu brakującej dekoracji wtórnie został zainstalowany duży piec K 3, przeznaczony do wypału ceramiki budowlanej (Fig.137).576 Konstrukcja pieca opierała się w znacznej mierze o chronologicznie wcześniejszy, być może oryginalny rzymski szkielet ścian domu, wtórnie wykorzystujący przestrzeń i architekturę budynku. W ścianach pieca znalezione zostały fragmenty architektoniczne, między innymi elementy kolumn czy płytkich basenów, które mogły pochodzić z terenu oryginalnej konstrukcji innych domów insuli EXXI.

Budowa pieca wymusiła częściową destrukcję leżącego nieopodal dużego pomieszczenia z fragmentarycznie zachowaną mozaiką podłogową typu opus tesselatum, R 70. Posadowienie pieca w tym miejscu spowodowało częściową niwelację murów oddzielających oba pomieszczenia, i skutecznie zatarło możliwości interpretacji dekoracji mozaiki. W posadzce pomieszczenia R 70 znaleziony został wylot z niezbyt dużej cysterny C 6.577 Dodatkowo, oczep prowadzący do wnętrza cysterny zlokalizowanej w centrum posadzki pokoju R 70, był podniesiony w stosunku do poziomu podłogi o kilkanaście centymetrów. W nieznacznej odległości od dużego pieca K 3 z pomieszczenia R 69, wyodrębnionego z triclinium R 70, znajdowała się platforma o powierzchni około 15 m2.578 Była ona związana z produkcją i przechowywaniem na tym terenie wina. Pomiędzy platformą

575 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 143.

576 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30; cf. rozdz.: Ptolemais –Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna

577 Lenarczyk, Zespół naczyń…, 58-61.

578 cf. rozdz.: Ptolemais –Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja wina

111

jednym z pieców K 5,579 przeznaczonych do wypału ceramiki budowlanej, została zlokalizowana studnia C 8 o głębokości kilkunastu metrów.580

Pomieszczenie R 73 zawierało dużą platformę zlokalizowaną bezpośrednio nad posadzką (Fig.138). Była ona częścią większej konstrukcji, związanej z działalnością produkcyjną, a w połączeniu z nieodległymi circular storage vats, mogły one stanowić jeden większy obszar wytwórczy.581 W okolicy południowej strony platformy, znajdowała się wspomniana wcześniej głęboka studnia/cysterna C 8 (Fig.139).582

Kolejne pomieszczenia tworzące Dom Południowo - Wschodni, stanowiły R 72 i R 83. Pomieszczenia te otaczały mury, których podstawy zbudowane zostały z dużych bloków kamiennych. Bezpośrednio na nich zostały wtórnie zlokalizowane kolejne fazy murów, kontynuujących podział terenu domu, zbudowane z ponownie użytych elementów. Charakterystyczną konstrukcją pomieszczenia była kamienna, okrągła podstawa, przygotowana być może pod kolejny piec metalurgiczny. Do zbudowania kamiennego okręgu wtórnie także wykorzystano elementy architektoniczne pochodzące z murów.583 W R 83 zlokalizowany został następny piec K 5, przeznaczony do wypału obiektów ceramicznych.584

Jednym z najistotniejszych elementów planu Domu Południowo - Wschodniego, było duże pomieszczenie R 83. W jego niemal bezpośrednim sąsiedztwie: pomieszczenia R 66 z piecem K 3 oraz R 81 z K 5, znajdowały się analogiczne, zarówno pod względem budowlanym jak i funkcjonalnym, konstrukcje. Stanowiły one główne elementy większej produkcji warsztatowej – chronologia względna obiektów była porównywalna, materiał ruchomy lokalizowany w okolicy pieców także zdawał się być spójny. Pomiędzy obydwoma piecami wydzielona została niewielka powierzchnia, przygotowana pod warsztat produkcyjny

579 Kowarska, Lenarczyk, Lewartowski,Misiewicz, Ptolemais, Libya.., 195-196.

580 Żelazowski et alii, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010... , 9-33.

581 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats from the excavated houses, in: Żelazowski et all., Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 17 – 20.

582 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30; cf. Crouch, Water Management in Ancient Greek Cities.., 32.

583 Ptolemais (Libya) Archaeological Non- Destructive Survey spring season 2007, Preliminary Report; Mikocki, Polish Archaeological Research..., 99-107.

584 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna

112

(Fig.140).585 Na niezbyt dużym brukowanym obszarze, znajdującym się na południe od dziedzińca R 68, znalezione zostały ślady po kole garncarskim. Co więcej, wschodnia część pomieszczenia R 83 kryje jak dotąd nieodsłonięte oryginalne fragmenty mozaiki podłogowej. Jej znaczna część ciągle znajduje się pod warstwami piasku, nieznany jest zatem jego zasięg w kierunkach wschodnim i południowym.586

III.2.5. Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

Istotnym elementem architektury domów, całego miasta Ptolemais, były zbiorniki związane z bezpośrednim dostępem do bieżącej wody (Fig.64). Wybrzeże Cyrenajki posadowione zostało na wapiennej skale, w której mieszkańcy Pentapolis z łatwością mogli drążyć i pogłębiać naturalne otwory, budując zbiorniki (cysterny), w których gromadzili wodę deszczową.587 Wysokie temperatury, okresy suszy oraz bliskość pustyni,588 zmuszały obywateli Ptolemais do starannego zbierania i gromadzenia w ogromnych cysternach i wszelkich dostępnych zbiornikach wody589 - deszczówki, okresowo płynącej w pobliskich wadi, czy też w okresie rzymskim - doprowadzanej do miasta akweduktem.590

W wielu budynkach antycznej Ptolemais znajdowały się zbiorniki do gromadzenia wody. Tak było zarówno w domach przeznaczenia prywatnego (jak choćby Willa Rzymska, 591 czy też późnorzymski Dom z Trzema Apsydami592), jak i publicznego (Plac Cystern).593

585 Żelazowski, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010... , 9-33.

586 Kowarska, Lenarczyk, Lewartowski, Misiewicz, Ptolemais, Libya.., 195-196.

587 cf. rozdz.: Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

588 S. A. Alghariani, Water transfer versus desalination in North Africa: sustainability and cost comparison, Libyan Studies 34, 2003, 147-152.

589 cf. rozdz.: Cyrenajka - Klimat

590 Kraeling, Ptolemais, 1-3; cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

591 Kraeling, Ptolemais, 1-3. 113

Poza tym, do miasta doprowadzana była woda ze źródła górskiego, oddalonego o kilka kilometrów na południowy wschód.594 Mimo niezbyt urodzajnych okolicznych gleb, wymagających ciągłego nawadniania, stały dostęp do górskich źródeł umożliwiał rozwój osadniczy nadmorskiej Ptolemais.595

Wśród zbiorników dominowały cysterny na planie prostokąta, kwadratu lub trapezu. Rzadziej, w domach insuli EXXI, znajdowano zbiorniki na planie koła – to pojedyncze przypadki w Domach Leukaktiosa i Południowo - Wschodnim. Ich objętość nie przekraczała kilkudziesięciu metrów sześciennych, chociaż zadarzały się znacznie większe cysterny, jak choćby ta pod dziedzińcem R 51 o objętości prawie 100 m3. Ściany zbiorników, drążone w łatwej do obróbce wapiennej skale, były tynkowane zaprawą hydrauliczną. Do znakomitej większość cystern kwartału mieszkalnego EXXI prowadziło wąskie gardło – szyb o średnicy kilkudziesięciu centymetrów (rzadko osiągający rozmiar 1m). Długość owych szybów wahała się od około 1 m, nawet do 3 - 4 metrów, gdzie gardło rozszerzało się prowadząc do komory głównej. Na szczycie zbiorników znajdowały się oczepy, w których lokalizowane były płyty przykrywające cysterny od góry. W przypadku trzech cystern z domów insuli EXXI, górne części szybów znajdowały się w basenach – impluvium, zbierających i doprowadzających wodę deszczową do wewnątrz.596

W obrębie opisywanej insuli EXXI, zlokalizowanych zostało kilka zbiorników, przeznaczonych do gromadzenia wody. Ich istnienie i sposób użytkowania, uwarunkowane były zarówno funkcją, jakie spełniało pomieszczenie z cysterną, a także okresem, w którym dany zbiornik był wykorzystywany. Pierwotnie, niecki wydrążone lub pogłębione w wapiennej skale, przeznaczone były do magazynowania wody pitnej dla mieszkańców domów.

592 Ward-Perkins, Little, Mattingly, Gibbson, Town Houses at Ptolemais Cyrenaica.., 109-153.

593 Stucchi, Per una pubblicazione scientifica..,704-712.

594 Akwedukt powstał zapewne w okresie panowania cesarza Trajana, mocno zniszczony został w trakcie trzęsienia ziemi w połowie IV wieku n.e, cf. Arthur, Bazama, The aqueduct of Ptolemais.., 243-249; dopiero za czasów cesarza Justyniana akwedukt został naprawiony, czego efektem był ponowny rozkwit miasta. cf. Procopis, De Aedificis, VI, 2, 9-11; Lloyd, Lewis., Water supply and urban population…, 35-40; Dodatkowo nękające mieszkańców regularne susze spowodowały konieczność budowania w obrębie prywatnych kompleksów mieszkalnych niezależnych zbiorników wodnych, cf. Jones, Little, Coastal Settelment…, 64-79.

595 cf. rozdz.: Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

596 Lenarczyk, Zespół naczyń ceramicznych..,33-35.

114

Wydaje się, iż po katastrofach, w których znaczna część domów została zniszczona, jednym z powodów odgruzowania wybranych fragmentów budynków, było właśnie istnienie w ich obrębie cystern. Woda, a zatem i zbiorniki, była niezbędna przy procesach warsztatowo-produkcyjnych. Te zbiorniki, które po fazie użytkowej przestawały funkcjonować, były zasypywane lub traktowane jako śmietniki. Wypełniska owych cystern - śmietników stanowią niezwykle interesujące zagadnienie w ich wnętrzach zachowały się bowiem zabytki w obrębie osobnych zamkniętych depozytów.597 Dominował w nich materiał ceramiczny, jednakże w kilku przypadkach zidentyfikowano monety czy też depozyt marmurowych rzeźb.598

W Domu Leukaktiosa, w fazie mieszkalnej, wykorzystywano zaledwie kilka zbiorników. Bezpośrednio pod pomieszczeniem R 6, została zainstalowana duża cysterna C 3 (Fig.65 – Fig.66).599 Wylot zbiornika osłonięty był kamiennym puteałem w kształcie walca (Fig.67). Wnętrze cysterny miało kształt prostopadłościanu o objętości około 47 m³ (Fig.68).600 Jej istnienie uwarunkowane było potrzebą magazynowania wszelkiej dostępnej wody deszczowej, która doprowadzana była do wnętrza zbiornika z impluvium.601

W podłodze pomieszczenia R 9 wybita została wąska, lecz głęboka cysterna o objętości około 15 m3, przeznaczona do przechowywania wody pitnej dla mieszkańców domu (Fig.69 – Fig.70).602 Widoczne ślady napraw wylotu sugerują, iż był on późniejszy w stosunku do mozaiki podłogowej (Fig.71). Ze względu na brak dowodów poświadczających inną możliwość, zbiornik zapewne był napełniany wodą ręcznie (Fig.72).603

597 Lenarczyk, Zespół naczyń ceramicznych.., 33-35.

598 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 142.

599 cf. Mikocki (et alli), Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005…, 93 – 107, pl. 81 – 110.

600 Lenarczyk, Zespół naczyń ceramicznych…, 33-39.

601 Materiał zidentyfikowany wewnątrz zbiornika, na podstawie którego określono hipotetyczne ramy chronologiczne korzystania z cysterny przez mieszkańców Domu Leukaktiosa w: P. Niedbał, Zespół naczyń ceramicznych z cysterny pod perystylem w Willi z Widokiem w Ptolemais, praca licencjacka pod kierunkiem dr M. Rekowskiej, Warszawa 2006.

602 Lenarczyk, Pottery from cisterns…, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 401-408; Wewnętrze cysterny o butelkowatym kształcie, cf. Crouch, Water Management in Ancient Greek Cities.., 26.

603 cf. Lenarczyk, Zespół naczyń…, 29-32. 115

R 2 to kolejne pomieszczenie z cysterną Domu Leukaktiosa (Fig.73). Jej główny wylot (Fig.74 – Fig.75 – Fig.76), wykorzystywany był do zasilania cysterny: kanał znajdujący się pod powierzchnią posadzki dziedzińca, doprowadzał wodę z impluvium do zbiornika C 1 (Fig.77).604 Znaczny stopień zniszczenia i zasypania cysterny, świadczył o wykorzystywaniu zbiornika, w jego schyłkowym okresie, jako śmietnika na odpady.605 Zbiornik miał kształt prostopadłościanu o objętości 55 m3, z wąskim wylotem prowadzącym z wnętrza. Zasilana była dwoma niezależnymi od siebie kanałami, doprowadzającymi wodę z dziedzińca R 51. Wnętrze zbiornika zawierało materiał chronologiczne znacznie przemieszany, datowany na III - V wiek (Fig.78).

Na terenie dziedzińca R 46 zlokalizowana została duża, trzywylotowa cysterna (Fig.79). Brak badań, przeprowadzonych w jej wnętrzu uniemożliwia jej dokładną analizę (Fig.80). W pomieszczeniu R 70 został znaleziony kolejny zbiornik na wodę, o objętości kilkunastu m3. Jej oczep był podniesiony w stosunku do poziomu podłogi o kilkanaście centymetrów. W jej wnętrzu znalezionych zostało kilkadziesiąt fragmentów ceramiki kuchennej, związanej z okresem środkowo i późnorzymskim.606

W przypadku Domu Południowego, sytuacja ze zbiornikami wodnymi jest nieco bardziej skomplikowana. Główna cysterna o objętości przekraczającej 90 m3, zlokalizowana została pod dziedzińcem R 51 (Fig.81). Miała ona dwa wyloty, przy czym pierwszy został zainstalowany w centralnej części R 51 i częściowo przykryty kamiennym reliefem przedstawiającym kroczącego konia (Fig.82).607 Drugi wylot w formie oczepu,608 znajdował się w jednym z pomieszczeń od strony ulicy, R 44. Nadmiar wody z impluvium odprowadzany był kamiennymi korytami, poprzez pomieszczenia od zachodniej strony ulicy,

604 Lenarczyk, Pottery from cisterns…, in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 401-408.

605 Materiał pochodzący z wnętrza zbiornika, cf. Lenarczyk, Zespół naczyń…, 37-40.

606 Lenarczyk, Zespół naczyń…,58-60; cf. J.A. Riley, The pottery from the cisterns 1977.1, 1977.2, 1977.3, in: Excavations at Carthage conducted by the University of Michigan, J.H. Humphrey (ed.), vol. 6, Ann Arbor 1981, 85‐124.

607 Muszyńska, Figural marble and limestone sculptures.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais,…, 312.

608 Analogiczny oczep znaleziony został w dziedzińcu Areopagus House C w Atenach, w VII – wiecznym kontekście, cf. A. Frantz, H. A. Thompson, J. Travlos, The Athenian Agora, Late Antiquity: A.D. 267 – 700, 24, 1988, plate 73.

116

aż do granicy insuli.609 Skalnej niecce nadano kształt prostopadłościanu z dwoma niezależnymi od siebie wylotami. Ściany cysterny były tynkowane, dno miało lejowaty kształt ułatwiający przeprowadzenie okresowego czyszczenia dna cysterny (Fig.83).610 Wypełnisko cysterny zawierało zarówno materiał ceramiczny, jak i fragmenty rzeźb, wskazujące na późniejszy, w stosunku do fazy mieszkalnej, okres wykorzystywania zbiornika (Fig.84).611

Woda w insuli EXXI, gromadzona była w kilku miejscach. W trakcie fazy mieszkalnej gospodarkę wodną kwartału mieszkalnego można określić jako dobrą, lub wystarczającą. Świadczyć o tym może duża objętość zbiorników, jak i ich liczba, proporcjonalna w stosunku do powierzchni domu. Po katastrofie IV wieku domy pustoszeją. Drugie życie zbiornikom dają jednak warsztaty rzemieślnicze, lokalizowane na terenie gruzowiska insuli, a woda, znów gromadzona w ich wnętrzach, pozwala na funkcjonowanie nowo przybyłym lokatorom domów.

609 Woda płynęła dwoma kanałami przez fragment R 51, kierując się do R 43, skąd odprowadzana była na ulicę. Kanał A prowadził aż do północnej granicy pomieszczenia R 43 - w stronę R 24, natomiast kanał B był skierowany bezpośrednio pod ulicę zachodnią. Kanały o szerokości około 0.2 m, wysokości 0.09 m i długości: A- około 1.45 m, B - około 1m wraz z półmetrową przerwą i zachowanym fragmentem, wchodzącym pod ulicę, tworzyły odpływy. Ścianki kanałów zbudowane zostały z bloczków kamiennych, natomiast dno pokryte było opus signinum. Od góry kanały przykryte były kamiennymi płytkami, cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 138-140.

610 cf. G. Klaffenbach, Astynomeninschrift von Pergamon. Abhandlungen der Deutschen Akademie der Wissenschaften zu Berlin Klasse fur Sprachen Literatur und Kunszt, 6, 1953.

611 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais..,142.

117

III.3. Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI

Insula EXXI, po fazie mieszkalnej, przechodzi gruntowne zmiany funkcjonalności. W centralnej części antycznej Ptolemais powstaje niewielkie obszary produkcyjne, działające na ograniczoną skalę (Fig.60). Odgruzowane po katastrofie fragmenty insuli EXXI wykorzystane zostaną przy kilku rodzajach produkcji. Częściowo warsztaty te mogły tworzyć wspólny, działający równocześnie kompleks wytwórczy, co może potwierdzić brak wyraźnych granic pomiędzy warsztatami, a także podobny profil wytwórstwa. Poniższa analiza produkcji wewnątrz insuli jest próbą odpowiedzi na pytania dotyczące zasięgu oraz rozmiarów warsztatów, ich przeznaczenia oraz chronologii. Najciekawszym zagadnieniem jest wszelako sposób przystosowania się właścicieli warsztatów do nowo zastałej sytuacji domów insuli EXXI, ich sposób adaptacji fragmentów budynków, a także ich stosunek do zastanych dekoracji czy architektury z okresu sprzed katastrofy. Faza ta kończy się zupełnym opuszczeniem, wyludnieniem kwartału mieszkalnego. Proces ten spowodowany był raczej migracjami ludności późnoantyczniej Ptolemais, narażonej na ataki ludności koczowniczej, niż katastrofą naturalną. Tym samym insula EXXI przestała funkcjonować, a piaski Sahary szczelnie zasypały każdy jej fragment.

III.3.1. Insula EXXI po 365 roku

W antycznej Ptolemais, problematyka związana z wtórną adaptacją przestrzeni miejskiej, dotyczyła większości Domów odsłoniętych w trakcie kolejnych sezonów badań archeologicznych Polskiej Misji Archeologicznej. Począwszy od fundamentów, datowanych na okres hellenistyczny I wieku p.n.e.,612 na terenie insuli EXXI, miały miejsce mniej lub bardziej gruntowne przebudowy.

612 Potwierdzone poprzez wykopaliskowe prace sondażowe. cf. G. M. Cohen, The Hellenistic Settlements in Syria, the Red Sea Basin, and North Africa, London 2006, 393-397. 118

Bezpośrednio na hellenistycznej zabudowie, w bliżej nieokreślonym czasie zostały posadowione ściany związane z kolejnym etapem rozbudowych architektonicznej, czyli okresem wczesnorzymskim. Procesy dotyczące przekształceń fragmentów budynków, mogły być także związane ze zmianą właścicieli gruntów.613 Informacje pozyskane w trakcie badań wykopaliskowych, jedynie w pewnym stopniu umożliwiły wydzielenie wyraźnych podziałów architektonicznych domów w różnym okresie funkcjonowania. W poszczególnych pomieszczeniach domów są widoczne ewidentne drobne przekształcenia (choćby wspomnianego już miejsca klatki schodowej), naprawy, zmiany dekoracji czy też kilkukrotne zamalowania ścian.614 Widoczne są także ślady przebudów dekoracji podłogowej – na inskrypcjach mozaik znaleziono ślady przekształceń układów tesser, podmiany imion właściciela Domu Leukaktiosa.615

Stosunkowo niewielka ilość materiału ruchomego, mogącego być mocnym argumentem świadczącym o uprzednim przeznaczeniu poszczególnych pomieszczeń budynków insuli, także skutecznie zaciera obraz średniozamożnego wczesnorzymskiego budynku mieszkalnego.616 Najciekawsze informacje, dotyczące przekształceń owych budynków, zadokumentowane zostały dla okresu po połowie III wieku, ze szczególnym naciskiem na okres po drugiej połowie IV wieku.

Zniszczenia budynków, zidentyfikowane dla okresu około połowy IV wieku, całkowicie zmieniły charakter domów nie tylko insul w Ptolemais, ale w całej Cyrenajce.617 Przekształcenia architektoniczne, zaobserwowane w wybranych pomieszczeniach budynków insuli EXXI, były spowodowane najprawdopodobniej katastrofą naturalną.618 Część pomieszczeń, na skutek trzęsienia ziemi, została pogrzebana. Przestrzeń znajdująca się przy ulicach domów, stała się natomiast areną wtórnego przekształcenia tkanki budynku

613 cf. Rekowska-Ruszkowska, Kaniszewski, Na zachód od Aleksandrii.., 265-282.

614 Żelazowski, Painted decoration.., in: Żelazowski, Ptolemais, 183 – 220.

615 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 123 – 124.

616 Kwestie te nieco bardziej szczegółowo poruszone są we wcześniejszych rozdziałach, których fragmenty poświęcone zostały opisowi funkcjonalności i, co najważniejsze, chronologii pomieszczeń budynków insuli EXXI.

617 cf. J.A. Lloyd, The Cities of Cyrenaica in the Third Century A.D., in: Archeologia Cirenaica, Atti della Giornata Lincea, Roma 1990, 41-53.

618 cf. rozdz.: Ptolemais - Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje

119

prywatnego pod działalność produkcyjną. Po owych wydarzeniach część mieszkańców zapewne opuściła swoje zdewastowane domy, a na terenach miasta miały miejsce liczne procesy wtórnej adaptacji całych budynków. Świadczyć o tym może charakterystyczny sposób odgruzowania granic insuli EXXI z Domami Leukaktiosa i Rzemieślnika. Procesy wtórnego przekształcenia obszaru Domów, zostały szczególnie dostrzeżone po wschodniej stronie insuli. To tam, na powierzchni kilkuset metrów kwadratowych, zadokumentowane zostały pozostałości po oryginalnych pomieszczeniach, następnie wtórnie zaadaptowanych na współistniejące ze sobą warsztaty produkcyjne. Sytuacja ta jest znana z innych stanowisk archeologicznych.

Najlepszą ilustracją zachowań społecznych polegających na odgruzowywaniu i adaptowaniu domów zniszczonych przez katastrofę jest postępowanie nowych mieszkańców Pompejów. Po katastrofie z 62 r. przestrzeń wielu opuszczonych i zniszczonych domów została odbudowana przez nowych lokatorów, dostosowujących całe budynki lub ich fragmenty do własnych potrzeb;619 działania te dotyczyły głównie budynków prywatnych.620 Były to zachowania akceptowane przez resztę społeczeństwa i miały miejsce także w innych ośrodkach miejskich świata antycznego.621 Na gruzach oryginalnych budynków tworzono własne mieszkania, z przydomowymi, lokalnie działającymi, warsztatami produkcyjnymi.622 Analogiczna sytuacja miała miejsce w House of Fountains po katastrofie z 349 lub 350 roku, na terenie dzisiejszego Bejrutu (Liban). Część insuli została całkowicie zniszczona, niektóre natomiast pomieszczenia zlokalizowane na granicy kwartału mieszkaniowego odsłonięto i przebudowano z godnie z nowymi potrzebami. Adaptacje wiązały się z przebudową fragmentów domu, niekoniecznie związanych z działalnością rzemieślniczą. Procesy zmian przestrzeni użytkowej można porównać z tymi z insuli EXXI z Ptolemais. Insula z Bejrutu pomiędzy 400 a 425 rokiem przeszła kolejną transformację: wymieniono podłogi,

619 P. Allison, The distribution of Pompeian house contents and its significance, unpublished Ph. D. thesis , University of Sydney 1992, 95–97.

620 J.J. Dobbins, Problems of chronology, decoration and urban design in the forum at Pompeii, AJA 98, 1994, 634.

621 cf. S. Kent, Analyzing activity areas. An ethnoarchaeological study of use of space, New Mexico 1984; S. Kent (ed.), Domestic architecture and the use of space. An interdisciplinary cross cultural study, Cambridge 1990.

622 J. E. Mills, The Ancient Mediterranean Trade in Ceramic Building Material: A Case Study in Carthageand Beirut, Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy at the University of Leicester By Philip John Edward Mills BSc, Bradford 2005, 16.

120

przebudowano ściany i powierzchnia Domu całkowicie się zmieniła. Przekształcenia te są niezwykle podobne do tych z insuli EXXI, a w szczególności z Domów: Leukaktiosa i Południowego.

W Domu Leukaktiosa główna, reprezentacyjna część budynku, została zniszczona w trakcie trzęsienia ziemi połowy III wieku.623 Chronologię wydarzenia potwierdziła analiza przeprowadzona tak na materiale ruchomym, jak i na elementach architektury pomieszczeń – dom został w znacznym stopniu zburzony, jednakże w kilku pomieszczeniach udokumentowano materiał późniejszy niż z połowy III wieku. Część przestrzeni insuli została ponownie zamieszkana. W centralnej części Domu Leukaktiosa zadokumentowano mozaiki zniszczone na skutek katastrofy jedynie w niewielkim stopniu. Ochroniła je warstwa ziemi, naniesionej do opuszczonego domu, jeszcze przed trzęsieniem ziemi i zawaleniem się piętra. Brak większości wyposażenia domów może także poświadczać fakt opuszczenia budynków przed katastrofą.624

W pomieszczeniach przylegających do budynku od strony obu ulic: zachodniej i wschodniej, zauważone zostały wtórne przebudowy. Niezwykle trudno uchwycić ewidentne granice chronologiczne, świadczące o wtórnych działaniach adaptacyjnych. Wydaje się, iż przebudowy te miały miejsce już po drugiej połowie IV wieku. Obszar został podzielony na mniejsze pokoje, których funkcje diametralnie się zmieniły. Duży teren przy eksedrze recepcyjnej przy zachodniej ulicy został rozparcelowany na mniejsze pomieszczenia o charakterze gospodarczo - usługowym. Poza tym, w kilku pomieszczeniach powierzchnie posadzek, zostały nieznacznie podniesione na potrzeby warsztatowe, zmieniając tym samym poziom użytkowy. Do celów rzemieślniczych przystosowywano także pojedyncze zabytki ruchome, jak kapitel, znaleziony w pomieszczeniu R 8, który w ostatniej fazie użytkowania służył jako siedzisko.625

Nowi lokatorzy wykorzystali teren pod raczej mało estetyczną działalność produkcyjną, nie dbając o szczegóły dekoracyjne. Przykładem może być wschodnia część insuli EXXI – pomieszczenie R 70, gdzie celowo usunięto znaczną część dekoracji

623 Mikocki, Ptolemias: Archaeological …, 5.

624 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 121 – 122.

625 cf. Mikocki, Le campagne di scavo..., 187-195.

121

mozaikowej typu opus tesselatum pokrywającej podłogę, a w jej miejsce zainstalowano duży piec.626

Charakter przebudowy wschodniego dziedzińca Domu Leukaktiosa jest bardzo ciekawym przykładem wtórnej adaptacji zastanego terenu przez nowych lokatorów. Okrągłe zbiorniki służące do przechowywania płynów przekształcono w miejsca szlamowania gliny w niewielkiej manufakturze ceramicznej. Co więcej, na potrzeby instalacji warsztatu do wypału lamp ceramicznych, dziedziniec wschodni R 46 został podzielony na kilka mniejszych pomieszczeń. W jednym z nich, bezpośrednio na mozaice, ustawione zostały mury działowe, na których oparto konstrukcję niewielkiego pieca K 1, przeznaczonego do wypału lamp ceramicznych. To w jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdowały się wspomniane już głębokie zbiorniki circular storage vats.627

Ze względu na specyficzną sytuację stratygraficzną, w której zabytki pochodzące z różnych okresów historycznych były ze sobą znacznie przemieszane, praktycznie nie sposób precyzyjnie określić dat przekształceń architektonicznych Domów insuli EXXI. Po pierwsze, w trakcie opuszczania przez mieszkańców domów, zabrany został praktycznie cały majątek ruchomy właścicieli.628 Po drugie, niewielka liczba materiału chronologicznie związanego z hellenistyczną lub wczesnorzymską zabudową domów, mogła być świadectwem przywłaszczenia sobie cennych przedmiotów przez kolejnych lokatorów mieszkań. Efektem był brak większości narzędzi, wykorzystywanych w procesach produkcyjnych. Brak także finalnych produktów procesów wytwórczych – jedynie kilkadziesiąt fragmentów lamp ceramicznych i cegieł (oprócz obiektów stałych, jak piece), mogło świadczyć o usługowym charakterze opisanego obszaru Domu.

I tak, ostatecznie, powstał mocno niespójny, zniekształcony obraz chronologiczny domów, niepewnie osadzony w realiach chronologicznych. Zastanawiająca jest także kwestia kryteriów, jakimi kierowali się mieszkańcy, lokalizując w danej insuli warsztaty rzemieślnicze. Zazwyczaj tego typu instalacje konstruowane były na obrzeżach okręgów

626 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30; cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja wina

627 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja wina

628 Podobna sytuacja miała miejsce w Herkulanum, gdzie cenne przedmioty były znajdowane przy szkieletach osób uciekających z domów na ulice, cf. U. Pappalardo, L’eruzione pliniana del Vesuvio nel 79 d.c.:Ercolano, in: C. Albore – Livadie (ed.), Volcanology and archaeology, PACT 25, Strasbourg 1990, 205.

122

miejskich, w mało dostępnych i rzadko odwiedzanych obszarach.629 Lokalizacja warsztatów uwarunkowana była chociażby wysokimi temperaturami panującymi wewnątrz pieców i w ich bezpośrednim otoczeniu, a także emisją dymów.630 Warsztaty rzemieślnicze wewnątrz centralnie lokalizowanych insuli miejskich były rzadkością.

Insula EXXI, która w okresie pomiędzy I a IV wiekiem n.e. znajdowała się w dzielnicy miasta przeznaczonej dla średniozamożnych lokatorów, w późniejszym okresie opustoszała, a na jej miejscu stworzono warsztaty rzemieślnicze. Zapewne po końcu V, a nawet początku VI wieku domy insuli opustoszały. Destrukcyjna działalność silnych wiatrów znad pustyni oraz woda intensywnie płynąca zboczem gór w porach zimowych, powodowały przemieszczanie się drobnych przedmiotów, z górnych rejonów miasta do niższych. Wiele z nich przedostało się w dolne partie ośrodka miejskiego, mieszając się z oryginalnym materiałem ruchomym – przez to skutecznie zacierając wczesną historię kolejnych domów.

III.3.2. Antyczne prawo budowlane a sytuacja w Ptolemais i insuli EXXI

Badając problematykę lokalizacji budynków użytku publicznego, prywatnego czy wytwórczego na mapie antycznej Ptolemais, warto pokrótce przedstawić prawa budowlane mieszkańców miast starożytności. Podczas wznoszenia budynków, zarówno publicznych, jak i prywatnych, kierowano się bowiem wyraźnymi wskazówkami praw budowlanych. Były to zazwyczaj spisy wskazówek czy też istotnych, sprawdzonych informacji, po zastosowaniu których budynki zyskiwały status bezpieczniejszych, stabilniejszych i pewniejszych konstrukcyjnie. Poza tym regulacje te precyzyjnie określały wygląd domów prywatnych czy budynków publicznych w szerszym kontekście, niejednokrotnie w odniesieniu do całych

629 Choćby piece z terenów dzisiejszej Słowenii, cf. M. Mirković, Sirmium – Its History from the I Century A.D. to 582 A.D., Sirmium 1, 1971, 26 – 33; J. Bućić, P. Petrović, Rimskie ciglarske peći i vila u Bakionici kod Požege, Užički zbornik 13, 1984, 20.

630 Miejsce, gdzie znajdowały się piece do wypału ceramiki w okolicy Ptolemais, zlokalizowane było między innymi w sąsiedniej Tokrze (antycznej Barce), J.A. Riley, Excavation of a K Side at Tocra, Libya in August 1974, Libya Antiqua 13-14, 1976-77, 235; czy w Trypolitanii: P. Arthur, Amphora production in the Tripolitanian Gebel, Libyan Studies 13, 1982, 62.

123

założeń miejskich.631 Prawa precyzowały nie tylko konstrukcję budynków, ale opisywały także czynności związane z dbaniem o bezpośrednie otoczenie – obejścia domów, przedstawiały charakter kanalizacji itd.

Szeroko pojęta tematyka warsztatowo-rzemieślnicza także znajdowała się wśród spisanych praw. Opisane były precyzyjne wskazówki, które pozwalały w sposób bezpieczny dla otoczenia konstruować dany charakter warsztatów produkcyjnych. Zasady te szczegółowo odnosiły się do funkcji i charakteru konstrukcji rzemieślniczych w antycznej siatce miejskiej. Wskazówki dotyczące produkcji i wytwórstwa, zawierały zarówno teksty poszczególnych cesarzy (np. cesarza Zenona), jak i podręczniki, tworzone przez budowniczych architektów (choćby Witruwiusza czy Juliana z Askalonu).

Przy charakterystyce budowlanych kodyfikacji prawnych warto sięgnąć do najdawniejszych tekstów źródłowych. Najstarsze teksty, dotyczące regulacji wyglądu poszczególnych fragmentów zabudowy miejskiej jak i poruszające problem architektury i urbanistyki całych dzielnic, datowane są na V wiek p.n.e. (tzw. Stela z Tazos).632 Interesującym jest tekst Prawa Astynomów z Pergamonu, pochodzący z III wieku p.n.e., w którym dokładnie opisane były prace związane z piastowaniem tytułowego urzędu (άστυνόμοι). Także tam opisane zostały pomniejsze regulacje dotyczące budynków mieszkalnych, takich jak akty dotyczące ochrony ścian sąsiednich budynków, umieszczania przy murach palenisk, naprawy murów i inne.633 Mniej więcej z tego okresu pochodzi także tekst Kodeksu z Hermopolis. Oba teksty bezpośrednio odnoszą się raczej do funkcji urzędników miejskich, opisując obowiązki związane z piastowanymi przez nich stanowiskami.

Zdarzały się także akty prawne, przeznaczone jedynie dla określonego ośrodka miejskiego, i obowiązujące tylko w obrębie granic danego miasta.634 Było to uwarunkowane lokalnymi warunkami atmosferycznymi, specyficznym ukształtowaniem terenu, itp. Niezwykle trudno było stworzyć prawo, które w sposób kompleksowy stanowiłoby

631 M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycji, współczesność, Lublin 2003.

632 H. Duchene, La Stèle du Port. Fouilles du Port 1. Reserches sur une nouvelle inscription thasienne, Athens 1992.

633 Prawo Astynomów z Pergamonu, ll. 112–21.

634 B. Sitek, Tabula Heracleensis (Lex Iulia Municipalisi), Olsztyn 2006, 14–8, 30–51.

124

wskazówki dla architektów w różnych miejscach świata antycznego. Twórcy czy współautorzy aktów prawnych, wdrażali wskazówki architektoniczne dla mniejszych okręgów, czyli odnoszące się praktycznie do konkretnych miast. Po wielkim pożarze Rzymu w roku 60, spisane zostały rygorystyczne akty prawne, odnoszące się między innymi do problematyki bliskości budynków prywatnych i publicznych.635 Zakazano budowy domów prywatnych w odległości mniejszej niż 10 stóp względem siebie (15 stóp odnośnie do budynków publicznych), a poza tym zakazano stosowania drewnianych elementów konstrukcji dachowej wewnątrz zabudowań.

Interesujący był także stosunek cesarzy rzymskich do tematu praw budowlanych. Próbowali oni bowiem ingerować w strukturę podległych im miast. Począwszy od Augusta, w kolejnych konstytucjach cesarskich można było odnaleźć znaczne ustępy, jasno określające i kodyfikujące prawo budowlane, przeznaczone zarówno dla poszczególnych miast jak i dla całych obszarów dominacji rzymskiej.636 W Kodeksie Justyniana znaczna część odnosiła się do kodyfikacji prawa budowlanego.637 Kodeks… był zbiorem tekstów, w których została poruszona problematyka budownictwa tak publicznego, jak i prywatnego użytku.638

Odrębną kategorię stanowiły lokalne akty prawne sporządzone dla konkretnych miast lub krain geograficznych i dostosowane do warunków atmosferycznych czy ukształtowania terenu. Można domniemywać, że chodziło tu o tzw. ochronę widoku, stanowiącego niezwykle ważny element poruszany w wielu aktach prawnych, konstytucjach cesarskich a nawet tekstach literackich.639

635 Tacyt, Annales 15. 43.

636Między innymi konstytucje cesarzy: Marka Aureliusza, Aleksandra, Filipa Araba, Dioklecjana i Maksymiana, Konstantyna, Juliana, Walensa, Gracjana i Walentyniana II, Arkadiusza, Honoriusza i Teodozjusza II, Zenona i Justyniana – informacje pozyskane z pracy magisterskiej: A. Skalec, Traktat Juliana z Askalonu- regulacje dotyczące budownictwa prywatnego w Palestynie w VI w. n.e., Praca wykonana pod kierunkiem Prof. dr hab. Marii Zabłockiej Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego; cf. C. Kunderewicz, Prawo budowlane starożytnego Rzymu, in: C. Kunderewicz, Studia z rzymskiego prawa administracyjnego, Łódź 1991, 92.

637 10 księga De aedificiis privatis w całości poświęcona jest rzymskiemu budownictwu prywatnemu.

638 Między innymi cesarzy Leona (450 – 474 n.e.) i Zenona (474–91 n.e.). Konstytucja cesarza Leona została napisana najprawdopodobniej po wielkim pożarze Konstantynopola w 475 r. n.e., kiedy ogień strawił wiele kwartałów publicznej części miasta. Zwrócono w nim szczególną uwagę na regulację prawną wysokości budynków, wybijanie otworów okiennych itd.

639 Między innymi w tekstach Cycerona: Cyceron, Ep. ad Familiares, 7. 1. 11.; Poza tym informacje zawarte w pierwszym angielskim opracowaniu Traktatu Juliana z Askalonu in: B. S. Hakim, Julian of Ascalon treatise of construction and design rules from sixth-century Palestine, Journal of the Society of Architectural Historians 60, 125

Interesującym przykładem polityki nieingerowania w lokalnie akceptowane prawa budownicze przez Rzymian, była prowincja egipska,640 czy kodyfikacja prawa w Pergamonie.641 Traktat Juliana z Askalonu łączył w sobie akty praw lokalnych i wybrane ustępy z konstytucji cesarskich.642

Wszystkie wymienione wyżej akty prawne precyzyjnie wskazywały na sposób lokalizacji i wykonania budynków w siatce miejskiej. Regulacje te miały często powtarzalny charakter – to znaczy permanentnie odnosiły się do tych samych przepisów i problemów dotyczących budynków przestrzeni miejskiej. Najwięcej tego typu regulacji uchwalano po katastrofach naturalnych, problemach natury finansowej władz miast (w przypadku budowli publicznych), lub po pożarach trawiących połacie miast. Były to prawa czasowe, które dynamicznie przekształcano w trakcie pojawiających się nowych problemów, z jakimi borykały się miasta.

Państwo rzymskie rzadko narzucało swe prawa prowincjom; starano się akceptować i nieznacznie poprawiać utarte prawa w obrębie odległych miast, gdzie warunki atmosferycznie niejako wymuszały pewne założenia i charakter konstrukcji, odwołując się do lokalnych tradycji. Obok aktów prawnych, kodyfikujących założenia architektoniczne, powstawały dzieła – podręczniki inżynierii, które miały pomóc w konstruowaniu idealnego założenia publicznego bądź prywatnego. Spisane w nich dane stanowiły wzór dla innych inżynierów – architektów, planujących przebudowę czy renowację danej konstrukcji.643 Najbardziej znanym tego typu podręcznikiem jest dzieło Marcusa Vitruviusa Pollio, architekta i budowniczego, który zasłynął pracą z I wieku p.n.e.: De Architectura.644

Interesującym aspektem powyższych rozważań było realne wdrażanie poszczególnych kodyfikacji prawnych w życie. Poza tym regulacje te odnosiły się do oryginalnych,

1, 2001, 13; cf. Z. Weiss, Private Architecture in the Public Sphere: Urban Dwellings in Roman and Byzantine Sepphoris, in: Galor, Waliszewski (eds.), From Antioch.., 125-36.

640 Za panowania Ptolemeuszy, cf. R. Taubenschlag, The Law of Greco-Roman Egypt in the light of the papyri, 332 B. C.- 640 A. D., Warszawa 1955.

641 Amelotti, L’epigrafe di Pergamon.., 100.

642 Niezwykle interesującym aspektem Traktatu… jest część poświęcona działalności rzemieślniczej (Dział I (§ 3–15). Zwrócono w nim uwagę na zmienne wiatry, występujące na danym terenie, odległość między różnego rodzaju warsztatami (między innymi piekarniami),w stosunku do sąsiednich budynków.

643 Skalec, Traktat Juliana z Askalonu.., 102.

644 Vitruvius Pollo, On Architecture, (translated by F. Grainger, Loeb Classical Library no 251, Cambrige 1934) 126

precyzyjnie zaplanowanych dzielnic publicznych, prywatnych czy rzemieślniczych. Nieznane są jednak żadne akty prawne, odnoszące się bezpośrednio do problematyki re-użycia pierwotnej zabudowy miejskiej pod wtórne konstrukcje. Brak także regulacji prawnych poruszających temat wtórnej adaptacji zniszczonych budynków użytku prywatnego czy publicznego, przez kolejnych lokatorów. Przykład Pompejów to najlepszy dowód na wtórną adaptację całych kompleksów mieszkalnych,645 a co za tym idzie, zmianę charakteru i funkcjonalności danego budynku.646

Być może, ze względu na ewidentną zmianę charakteru dzielnic, na zgliszczach dawnych willi powstawały całe ośrodki produkcyjne. Warsztaty tworzone były w chaotyczny, przypadkowy sposób, dyktowany zastaną sytuacją (jak w przypadku Ptolemais i insuli EXXI). Drobne warsztaty, zaspokajające ograniczone potrzeby, powstawały bezpośrednio w zniszczonych domach mieszkalnych. Procesy wtórnej adaptacji były zjawiskiem żywiołowym i przypadkowym. W przypadku antycznej Ptolemais, patrząc z perspektywy całego założenia miejskiego zniszczonej wskutek katastrof naturalnych, procesy budowlane miały charakter niekontrolowany. Po katastrofach naturalnych, w trakcie których znaczne fragmenty zabudowy miejskiej ulegały całkowitemu zniszczeniu, następował proces wtórnej adaptacji, przeprowadzany na zgliszczach konstrukcji. Kolejni lokatorzy odgruzowywali poszczególne pomieszczenia, w obrębie których lokalizowali swe mieszkania czy warsztaty. Dostosowywali do własnych potrzeb całe kompleksy mieszkalne, w których instalowali warsztaty produkcyjne, działające w ograniczonym, lokalnym zasięgu. Przykładem tego typu wtórnych adaptacji był duży fragment Domu Leukaktiosa i znaczna część Domu Południowego – oba z kwartału mieszkalnego EXXI. Przebudowy te przeprowadzone zostały w okresie późnorzymskim – około końca IV do początku VI wieku n.e.647

645 Laurence, Roman Pompeii.., 62-81, 167-180.

646 Między innymi: L. Richardson, Pompeii, An Architectural History, London 1997, 309-360.

647 Mikocki et al., Polish Archaeological…., 99-107.

127

III.3.3. Produkcja wina

Jednym z tematów przewodnich dysertacji jest stworzenie jak najdokładniejszego opisu i charakterystyki instalacji rzemieślniczych, zlokalizowanych na terenie insuli EXXI (Fig.60). Jednakże, aby w pełni wyczerpać tematykę warsztatowo - produkcyjną, nie sposób pominąć problematyki związanej z magazynowaniem wytworzonych cieczy.648 Samo przechowywanie produktów stanowiło zaledwie jeden z finalnych elementów przedsięwzięcia, bo istotne jest zaprezentowanie sposobów magazynowania finalnych wytworów podejmowanych w warsztatach. Jest to tym bardziej ważne, że w przypadku domów insuli EXXI, sposób przechowywania efektów pracy ściśle wiązał się z szeroko pojętą działalnością warsztatową. Także ze względu na znaczne ograniczenia wskazań potwierdzających pierwsze etapy wytwarzania wina, jedynymi niepodważalnymi dowodami produkcji mogą być tylko konstrukcje przeznaczone do magazynowania.

Produkcja wina na terenie budynków insuli EXXI była niemal pewna. Mogą na to wskazywać obiekty stałe, zadokumentowane w obrębie ów kwartału mieszkalnego (Fig.141 – Fig.142). Są to głębokie i wąskie zbiorniki,649 opisane w literaturze tematu jako circular storage vats, charakterystyczne nie tylko dla terenów całej Cyrenajki, lecz także znane ze stanowisk wybrzeża Morza Śródziemnego.650

Pierwsze etapy związane z produkcją wina, rozpoczynały się od zgromadzenia w jednym miejscu zebranych owoców. Następnie wytłaczano sok w charakterystycznej prasie,651 bądź też wyciskano go w koszach (w mniejszych warsztatach).652 Wyciśnięty sok zbierano w doliach lub pojemnikach do fermentacji – choćby zbiornikach typu circural

648 cf. O. Karagiorgou, Urbanism and Economy in Late Antique Thessaly (3rd – 7th century A.D.) The Archaeological Evidence, Trinity 2001, 172-174.

649 cf. Thurmond, A handbook.., 111–165.

650 Wilson, Urban Economies of Late Antique Cyrenaica.., 29-43.

651 M.T. Varro, De re rustica, trad. I. Mikołajczyk, Wrocław 1994, 1, 54.

652 Plin., Nat. Hist. XVIII. 317. 128

storage vats. Tam też, w celu poprawy smaku, dodawano do płynów miód czy też przyprawy. Po fermentacji ciecz przelewano do amfor – cały proces trwał nie dłużej niż 25-30 dni.653

Już Columella wspomina o charakterystycznych zbiornikach, które są elementem niezbędnym przy procesach fermanetacji wina (łac. fervere). Mowa tu oczywiście o jednym z ostatnich etapów wytwarzania wina, o miejscu, gdzie wlewano już gotową ciecz, przechowywaną w dużych zasobowych zbiornikach, zamykanych od góry.654 Poza circural storage vats, w obszarze insuli EXXI, zidentyfikowano mocno zniszczone platformy,655 zbudowane w opus signinum.656 Mogły one stanowić potwierdzenie prac związanych z produkcją czy magazynowaniem wina, lub innych ciekłych produktów.657

Mimo powyższych elementów, zdających się jednoznacznie potwierdzać produkcję, w pomieszczeniach budynków insuli EXXI, nie udokumentowano jednak żadnych pozostałości po instalacjach tłoczni. Brak też świadectw niepodważalnie potwierdzających istnienie instalacji ruchomych, obsługiwanych przez pracowników warsztatów produkujących wino,658 w obrębie kilku pomieszczeń domów.659 Nasuwa się zatem pytanie, czy w obrębie poszczególnych pomieszczeń domów insuli, w pewnym momencie istniała produkcja wina,

653 P. Dyczek, Amfory rzymskie z obszaru dolnego Dunaju. Dystrybucja amfor i transport w nich produktów w I – III wieku po Chrystusie, Warszawa 1999, 236.

654 Thurmond, A handbook.., 144; Columella, DRR 12.39.2.

655 W. M. Widrig, Two Sites on the Ancient Via Gabina, in: K. Painter, ed., Roman Villas in Italy: Recent Excavations and Research, London 1980, 127–8.

656 cf. M. Heltzer, Olive oil and wine production in Phoenicia and in the Mediterranean trade, La production du vin et de l’huile en Méditerranée. Actes du symposium international organisé par le Centre Camille Jullian et le Centre archéologique du Var, Aix-en-Provence et Toulon 20-22 novembre 1991, 49-54.

657 Thumond, A handbook .., 128–136.

658 F. El-Ashmawi, Pottery K and wine – factory at Burg El-Arab, in: J. Yves Empereur (ed.), Commerce et Artisanat dans l’Alexandrie Hellenistique et Romaine, Actes Du Colloque d’ Athenes, organisé par le CNRS, le Laboratorie de céramologie de Lyon et L’Ecole française d’ Athénes 11-12 décembre 1988, 62-64.

659 Vitr.6.2-4 „Także tłocznia powinna być w pobliżu kuchni, by ułatwić pracę przy tłoczeniu owoców. Do tłoczni powinna przylegać komora na wino z oknami zwróconymi ku północy. Jeśli bowiem okna umieszczone będą z innej strony, gdzie może nagrzewać słońce, to złożone w komorze wino wskutek gorąca zmętnieje i straci swą moc. W przeciwieństwie do tego komora na oliwę ma być tak umieszczona, by światło padało od południa lub innej ciepłej strony świata, gdyż oliwa nie powinna marznąć, lecz pod wpływem umiarkowanego ciepła ma pozostawać ciekła. Wielkość komór powinna być dostosowana do ilości owoców i beczek; jeżeli to będą wielkie beczki, tak zwane cullearia, to każda z nich mierzona po osi powinna mieć cztery stopy. Jeśli się nie tłoczy za pomocą śruby, lecz używa dźwigni i prasy, tłocznia nie powinna mieć mniej niż czterdzieści stóp długości; w ten sposób obsługujący dźwignię będzie miał dość miejsca. Szerokość tłoczni nie powinna być mniejsza niż szesnaście stóp, wtedy bowiem pracownicy będą mogli poruszać się swobodnie. Jeśli zaś trzeba będzie umieścić dwie prasy, wówczas tłocznia powinna mieć szerokość dwudziestu czterech stóp”.

129

czy też znalezione zbiorniki służyły jedynie do przechowywania lub fermentacji cieczy wewnątrz nich.

We wszystkich przypadkach instalacji warsztatowo - rolniczych, zadokumentowanych w badanym kwartale mieszkalnym, znalezione zostały pojedyncze elementy, niekoniecznie składające się w logiczną całość produkcyjną. Wydaje się jednak, iż mimo zastanego stanu zachowania budynków, należy podjąć próby scharakteryzowania obrazu obszarów związanych z produkcją wina, a następnie porównać je z analogicznymi przykładami z terenu Cyrenajki i innych stanowisk basenu Morza Śródziemnego.

Poruszając problematykę produkcji wina na terenie Ptolemais czy samej Cyrenajki, warto rozpocząć od charakterystyki rzeczonych zbiorników typu circular storage vats.660 Poza tym, należy wykazać potencjalną potrzebę koegzystowania owych dużych pojemników zasobowych z sąsiednimi kolektorami na wodę – cysternami.661 Ilość zadokumentowanych cystern na terenie budynków insuli EXXI zdaje się wykluczać użycie circular storage vats, jako zbiorników na wodę.

Zasadnicza różnica pomiędzy cysternami a ów zbiornikami, polegała przede wszystkim na różnych rozmiarach/proporcjach.662 Cysterny insuli EXXI były znacznie większe, o objętości przekraczającej kilkanaście czy kilkadziesiąt metrów sześciennych każda.663 Były też zdecydowanie głębsze, w porównaniu z wąskimi i stosunkowo płytkimi zbiornikami typu vats. Wydaje się także, że sposób lokalizacji instalacji typu circular storage vats przez mieszkańców, był działaniem w pełni świadomym. Cysterny częstokroć były nieckami naturalnie występującymi w wapiennym plateau, jedynie powiększonymi i przekształconymi przez mieszkańców.664 Kilka cystern na terenie domów odkopanych w insuli EXXI, mogło pomieścić znaczne ilości wody, dochodząc nawet do kilkuset metrów sześciennych.665 Hipoteza o przeznaczeniu wąskich i niezwykle szczelnych zbiorników

660 cf. D. Rathbone, Italian Wines in Roman Egypt, Opus 2, 1983, 81‐98.

661 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

662 cf. D. Mattingly, C. Hunt, G, Rushworth, D.D. Gilbertson. Romano-Libyan dryland animal husbandry and landscape: pollen and palynofacies analysis of coprolites from a farm in the wadi el-Amud, Tripolitania. Journal of Archaeological Science 28, 2001, 351-363.

663 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

664 Kraeling, Ptolemais.., 1-3; cf. rozdz.: Cyrenajka- Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

665 Lenarczyk, Pottery from…, in: Żelazowski, Ptolemais.., 401-408. 130

circular storage vats na kolektory wody, wydaje się zatem nieuzasadniona. Poza tym, analogie zidentyfikowane na terenie kolejnych stanowisk archeologicznych wybrzeży Morza Śródziemnego, niemal jednoznacznie precyzują przeznaczenie zbiorników circular storage vats, na pojemniki zasobowe do przechowywania materiałów płynnych, – w tym przypadku najprawdopodobniej wina.666

Finalne przeznaczenie zbiorników jest w dalszym ciągu dyskusyjne. Brakuje koronnych dowodów, mogących jednoznacznie je określić. Innym wyjaśnieniem przyczyn instalowania takich pojemników zasobowych, poza zamiarem przechowywania w nich wina czy – co mniej prawdopodobne, oliwy – mogło być marynowanie /zasalanie ryb ułożonych rzędami w ich wnętrzu. Tego typu działalność znana jest z terenów stanowisk Afryki Północnej, choćby z antycznej Sabraty.667 Jednakże, w przypadku vats z terenu miasta Sabrata, ryby umieszczane były w prostokątnych głębokich zbiornikach, innych niż te z Ptolemais czy kolejnych stanowisk Cyrenajki.668 Analogiczna sytuacja miała miejsce w okolicach antycznej Ausigdy (dziś nadmorska El Ogla). Przeznaczenie okrągłych zbiorników (łac. cetariae), zlokalizowanych bezpośrednio przy wybrzeżu Morza Śródziemnego, interpretowane jest jako miejsce do przechowywania tuńczyków, lub też do produkcji garum.669 Jest to sytuacja nieco odmienna w porównaniu z circural storage vats choćby z insuli EXXI z Ptolemais, a to ze względu na miejsce występowania obiektów.

W antycznej Ptolemais, insula EXXI znajdowała się w centralnej, środkowo- wschodniej części miasta, z dala od wybrzeża, zatem przeznaczenie zbiorników mogło być inne. Poza tym, różnice co do miejsc przechowywania ryb i circural storage vats nie są zbyt dobrze rozpoznane. Wydaje się, że miejsca związane z produkcją ryb miały inne rozmiary, były większe i częstokroć zbiorniki budowane były na planie prostokąta.670 Co więcej,

666 Opis analogii dla zbiorników za świata antycznego, znajduje się w dalszej cześci rozdziału.

667 A. Wilson, Commerce and Industry in Roman Sabratha, Libyan Studies 30, 1999, 29–52.

668 ibidem, 30.

669 Arena, Sito costieri.., 167-184; R.I. Curtis, The salted fish industry of Pompeii, Archaeology 37, 1984, 58, 74.

670 Literatura dotycząca tematyki produkcji ryb w świecie antycznym jest niezwykle rozbudowana. Z wielu miast znane są miejsca produkcji i przechowywania ryb. cf. Arena, Sito costieri.., 167-184; K. C. Nicolaou, Ancient fish-tanks at Lapithos, Cyprus, The International Journal of Nautical Archaeology 5.2, London 1976, 133-141; J. R. Steven, The rise and reorganization of the Pompeian salted fish industry, in: S. Ellis (ed.), The Making of Pompeii: Studies in the history and urban development of an ancient town, JRA suppl. 85, 2011, 59-88; R. Étienne, A propos du *garum sociorum , Latomus 29, no. 2, 1970, 297-313; A. Trakadas, The archaeological 131

ważnym czynnikiem była wspomniana już lokalizacja względem akwenów, z których odławiano ryby.

Zbiorniki do przechowywania ryb były zazwyczaj sytuowane w pobliżu wybrzeży, ale łatwo pomylić przeznaczenie powyższych konstrukcji, bo różnice są trudne do uchwycenia. Więcej jest punktów wspólnych: okrągłe zbiorniki ze ścianami wyłożonymi zaprawą wodoodporną, z półkolistym dnem, o głębokości sięgającej 3 metrów, lokalizowane po kilka w obrębie jednego pomieszcznia, zamykane od zewnątrz. Wspólne cechy obu kategorii zbiorników o różnym przekształceniu powodują trudności w interpretacji owych konstrukcji. W dalszej części pracy zostaną scharakteryzowane zbiorniki typu circural storage vats, które wydają się jednoznacznie potwierdzać tezę o przeznaczeniu ich w procesach produkcji wina.

III.3.3.1. Pomieszczenie R 52 Domu Południowego

Charakterystykę instalacji circural storage vats można zacząć od pomieszczeń R 52 i R 59 (Fig.143). W obu tych pomieszczeniach, w trakcie badań wykopaliskowych, zadokumentowane zostały elementy konstrukcji stałych, związanych z aktywnością produkcyjno - magazynową.671

evidence for fish processing in the Western Mediterranean, in: T. Bekker-Nielsen (ed.), Ancient fishing and fish- processing in the Black Sea region, Black Sea Studies 2, 2, 2004, 47-82; R.I. Curtis, The Garum shop of Pompeii (1.12.8), Cronache Pompeiane 5, 1979, 5–23; A. Wilson, Fishy business: Roman exploitation of marine resources, Journal of Roman Archaeology 19.2, 2006, 525-37; A. Wilson, Fish-salting workshops in Sabratha, in: Congreso Internacional Cetariae 2005. Salsas y Salazones de pescade en occidente durante la antigüedad. Cadiz, 7-9 Noviembre 2005.

671 Mikocki et alii, Polish Archaeological Research…, 99-107; Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 9-30; Żelazowski et alli, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010... , 9-33.

132

III.3.3.1.1. Konstrukcja pomieszczenia

Pomieszczenie R 52, od strony północnego zachodu zostało zamknięte murem W 105, zbudowanym z dużych kamiennych bloków, łączonych z mniejszymi zaprawą wymieszaną z fragmentami ceramiki (Fig.144).672 Następnie, mury W 104, W 103, W 133 i W 138 przechodziły w ścianę W 149. Zachowała się ona do wysokości około 0.7 m i została zbudowana z dużych, pojedynczych bloków kamiennych; tym samym, pomieszczenie tworzyły mury, w większości noszące ślady wtórnej przebudowy, z użyciem między innymi spoliów (Fig.145).

Powierzchnia pomieszczenia to około 34.90 m2, co czyniło je jednym z największych w obrębie Domu Południowego. Pomiędzy dziedzińcem R 51, a pomieszczeniem R 52, oryginalnie istniało szerokie na około półtora metra przejście, umożliwiające komunikację między nimi.673 W przejściu pomiędzy pomieszczeniami znajdował się próg z wyrzeźbionymi powierzchniowo bruzdami – czterema tunelami. Wygląd owego progu przywoływał na myśl wtórne przystosowanie go do kół pojazdu/wózka, którym dowożono potencjalny surowiec do dalszej obróbki wewnątrz warsztatu. Charakterystyczne bruzdy w progu ułatwiały zsunięcie wózka z progu – jak sądzi autor dysertacji - nie dysponując dowodami w postaci analogii. Ze względu na długi okres użytkowania, próg został znacznie wytarty.

W ostatniej fazie użytkowania pomieszczenia, mur wschodni został zniwelowany do poziomu pozwalającego na bezpośrednie przejście do pomieszczeń obok. W południowo - zachodnim narożniku pomieszczenia R 52, został intencjonalnie wydzielony obszar, o powierzchni użytkowej 1.5 m2, ograniczonymi niezbyt wysokimi murami. Ściany te postawione zostały bezpośrednio na posadzce związanej z fazą mieszkalną Domu. W owym wyodrębnionym obszarze, zadokumentowana została gruba na około 0.1 m warstwa przemieszanych ze sobą niewielkich ilości popiołu, przepalonych kości i drewna.674 Być może

672 Na podstawie najbliższych analogii materiał ceramiczny, znaleziony pod warstwą tynku, można przypisać do okresu od końca II wieku do połowy IV wieku. cf. Riley, Coarse portery.., 91-466; Riley, Coarse pottery, fig. 103, nos. D 501, D 502, D 503, D 504, D 506, Riley, Excavations of a K…, 247-248, Type B1, fig. 5, nos. 11- 13; J. W. Hayes, The Villa Dionysos Excavations, Knossos, The Pottery, BSA 78, 1983, 97 – 171, fig, 7: 81-90; H. S. Robinson, Pottery of the Roman Period, Chronology, [The Athenian Agora V], New Jersey 1959, Pl. 14, K 95, K 96.

673 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli

674 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 10–14.

133

był to rodzaj jednorazowego, lub używanego jedynie kilkakrotnie paleniska, lub miejsce składowania odpadów po palenisku.675

III.3.3.1.2. Przeznaczenie pomieszczenia

Pierwotnie, pomieszczenie R 52, w planie domu miało charakter reprezentacyjny, być może pełniło funkcję triclinium, czego najlepszym świadectwem były znalezione fragmenty malowideł na południowo-wschodnich ścianach.676 W materiale ruchomym, w niższych partiach zasypu, zadokumentowano kilkadziesiąt białych tesser, co mogło być świadectwem mozaikowej dekoracji podłogi pomieszczenia.677 Już w okresie wykorzystywania pomieszczenia do celów magazynowych, podniesiono poziom użytkowy R 52. Świadectwem tych działań mogły być mocno zniszczone pozostałości po zaprawie wymieszanej z drobnymi kamieniami – posadzce pokrywającej w ostatniej fazie użytkowania podłogę pomieszczenia.

III.3.3.1.3. Instalacje wytwórcze

W północno - zachodniej części pomieszczenia R 52 zostały zainstalowane dwa duże zbiorniki – pojemniki zasobowe circular storage vats (V 4 i V 5) (Fig.146).678 Ich ściany pokryte zostały warstwą opus signinum. Dookoła zbiorników, na powierzchni, znajdowała się platforma – posadzka w całości wykonana z nieprzepuszczalnej zaprawy o grubości około 0.15 m (Fig.147).679 Posadzka została wyprofilowana w taki sposób, aby nic z jej poziomu nie

675 cf. W. Smith, Fuel for Thought: Archaeobotanical Evidence for the Use of Alternatives to Wood Fuel in Late Antique North Africa, Journal of Mediterranean Archaeology 11.2 , 1998, 191-205.

676 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 138–139.

677 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 10–14.

678 cf. tzw. collecting vats – analogiczne zbiorniki przeznaczone do gromadzenia wyciśniętego soku z winogron, o rozmiarach około 1.3 – 1.5 m x 1.7 – 1.9 m i głębokości nie przekraczającej 1.5m – S. Kingsley, The Economic Impact of the Palestinian Wine Trade in Late Antiquity, in: S. Kingsley, M. Decker (ed.), Economy and Exchange in the East Mediterranean during Late Antiquity, Proceedings of a conference at Somerville College, Oxford – 29th May, 1999, Oxford 2001.

679 Jedynie w części północno-zachodniej posadzka była nieznacznie grubsza i zainstalowana kilka centymetrów wyżej w stosunku do reszty platformy, cf. R. Frankel, Wine and Oil Production in antiquity in Israel and other Mediterranean Countries, Sheffield 1999.

134

dostało się do wnętrza zbiorników. Dodatkowo, oczepy poszczególnych wylotów zbiorników były podniesione o około 0.03 - 0.05 m, w stosunku do poziomu posadzki.

Platforma swym kształtem tworzyła prostokąt o wymiarach około 1.7 m x 3.2 m, i nieznacznie obniżała się z zachodu na wschód. Rant wylotów zbiorników został tak wyprofilowany, aby ciecz z platformy nie mogła swobodnie spłynąć do wnętrza vats. Reasumując, miejsce przygotowane zostało w taki sposób, aby nic przypadkowego nie dostało się do wnętrza zbiornika, czy to w postaci płynnej czy stałej.

Konstrukcja obu zbiorników V 4 i V 5 była niemal identyczna.680 Oba były podobnej głębokości, nieprzekraczającej 3.5 - 3.7 m każdy; także ściany w obu przypadkach zbudowano z wodoodpornej zaprawy opus signinum (Fig.148).681 Krawędzie obu zbiorników oddalone były względem siebie o około 0.85 m. Średnica wylotów poszczególnych zbiorników to, zaczynając od zachodniego, 0.78 m + 0.1 m rant / rodzaj wyżłobienia, w którym zapewne umieszczano płytę zakrywającą wylot. W przypadku zbiornika wschodniego, był to podobny wylot o wymiarach 0.73 m + 0.08 m. Okrągłe wejścia do zbiorników otoczone były rantem o wysokości nieprzekraczającej 0.05 m, w których wybite zostały cztery naprzeciwległe otwory (po dwa na równoległych ścianach). Potwierdzeniem wspomnianych przykryw były zadokumentowane wewnątrz zbiornika wschodniego dwa niewielkie elementy, części kamiennej płyty zakrywającej wylot.682 Znalezione fragmenty płyty, stanowiące zaledwie około 10% całości pokrywy, były stosunkowo dużej wagi, kompletna, nieuszkodzona płyta, musiała zatem ważyć przynajmniej kilkanaście kilogramów. Był to kolejny dowód na niezwykłą dbałość o jakość płynów gromadzonych wewnątrz zbiorników. Solidne płyty ograniczały zmianę temperatury panującej wewnątrz zbiorników, a także kontrolowały dopływ światła do środka.

Wewnątrz obu opisanych zbiorników, na głębokości sięgającej około 1.8 – 2.2 m, znajdował się kamienny kołnierz - rodzaj przewężenia w którym można było osadzić dodatkową, niezależną od górnej, kamienną płytę tworząc tym samym wewnątrz dwa

680 F. El Ashmawi, Pottery K and wine – factory at Burg El-Arab, in: J. Yves Empereur (ed.), Commerce et Artisanat dans l’Alexandrie Hellenistique et Romaine, Actes Du Colloque d’ Athenes, organisé par le CNRS, le Laboratorie de céramologie de Lyon et L’Ecole française d’ Athénes 11-12 décembre 1988, 55-64.

681 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 141-142.

682 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 17 – 20.

135

zbiorniki. Być może zasadność instalacji dwóch płyt związana była z ilością płynu zgromadzonego wewnątrz zbiornika, to znaczy, jeśli istniała potrzeba zasłonięcia circular storage vat, który był wypełniony jedynie w niewielkim stopniu, korzystano z przewężenia w połowie wysokości zbiornika. W przypadku znacznych ilości cieczy wewnątrz, płyta zakrywała zbiornik na wysokości posadzki pomieszczenia. Zbiorniki nieznacznie zwężały się aż do samego dołu. Spód, dno zbiorników także zbudowane zostało z opus signinum i tworzyło niewielką niszę – zagłębienie zlokalizowane w centralnej części podłogi mającą głębokość nieprzekraczającą 0.05 m (Fig.149).

III.3.3.1.4. Chronologia instalacji wytwórczych

Najlepszym świadectwem, potwierdzającym i precyzującym chronologię wykorzystywania zbiorników, jest materiał ruchomy, zadokumentowany w ich wnętrzach. Zbiorniki V 4 i V 5 w całości były zasypane luźną ziemią, w znacznym stopniu przemieszaną z materiałem ruchomym (ceramika użytkowa, kości i inne). Zamknięte konteksty, jakimi były wypełniska poszczególnych zbiorników wraz z materiałem, stanowił niezwykle istotny i ciekawy element określający charakter produkcji w opisywanym kompleksie rzemieślniczym. Utrudnieniem w określeniu chronologii zbiorników na podstawie zabytków pochodzących z ich wnętrza, był duży stopnień przypadkowości materiału ruchomego. Po odsłonięciu zbiorników, w trakcie badań archeologicznych okazało się, że żaden z nich nie był zasłonięty. Tym samym oba zbiorniki były w całości zasypane luźną, sypką ziemią.683 Wartość materiału dla ustaleń chronologicznych zależała od charakteru wypełniska zbiorników – jednorazowego zsypu lub też stopniowego wypełnienia. Oba zbiorniki wypełniane były stopniowo przez nanoszony materiał, aczkolwiek jeden ze zsypów mógł trwać znacznie krócej niż w przypadku drugiego vat. Oba też dostarczyły spójnych danych na temat chronologii, chociaż zdecydowanie vat V 4 umożliwiał większą precyzję datowania.

W przypadku zbiornika circular storage vat V 4 (Fig.150), do materiału ruchomego należały drobne fragmenty malowideł ściennych i tynku,684 monety,685 fragmenty ceramiczne

683 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 17 – 20.

684 cf. Żelazowski, Alcune considerazioni… , 69 – 75.

136

charakteryzujące się pewnym stopniem spójności chronologicznej i typologicznej,686 kości zwierzęce, kościane szpile, a także znaczne ilości miałkiego popiołu przemieszanego z drobnym węglem. Wydaje się, iż w przypadku tego zbiornika można ostrożnie mówić o krótkotrwałym procesie wypełniania wnętrza przez materiał sypki po całkowitym opuszczeniu domu. Wyróżnione zostały zaledwie dwie warstwy stratygraficzne. Materiał był w miarę spójny chronologicznie, i ograniczał się do okresu pomiędzy połową III a drugą połową IV wieku. Można było zatem mówić o szybkim procesie wypełnienia wnętrza – jednorazowy zasyp ¾ zbiornika został uzupełniony o najwyżej zlokalizowaną warstwę ziemi, która mogła utworzyć się w stosunkowo krótkim okresie czasu; druga warstwa charakteryzowała się luźną, sypką ziemią. Materiał ruchomy był w miarę spójny chronologicznie i typologicznie.

Sytuacja w circular storage vat V 5 była o wiele bardziej skomplikowana, ze względu na odmienny (w porównaniu ze zbiornikiem V 4) układ zalegających warstw ziemi (Fig.151). W poszczególnych warstwach zadokumentowane zostały zabytki określające okres korzystania ze zbiornika na III - V wiek. Znaczny stopień różnorodności materiału nie pozwolił na precyzyjniejsze określenie chronologii tego circular storage vats. Obok wczesno i środkoworzymskiej ceramiki użytkowej,687 wewnątrz znalezione zostały fragmenty naczyń datowanych na okres wczesnorzymski,688 ceramika typu fine ware;689 kawałki dachówek;690

685 Monety pochodziły z różnych okresów chronologicznych: jedna datowana na czasy cesarza Trajna, a druga na początek IV wieku n.e. Natomiast na dnie zbiornika znaleziona została także moneta, pochodząca z przełomu II i I wieku p.n.e. – być może ptolemejska (znaczny stopnień zniszczenia numizmatu nie pozwala na precyzyjną weryfikację chronologii).

686 Ceramika typu Mid i Late Roman: naczynia do gotowania (cooking pots), Typ 1. - Berenike D 502/D 504- 505/D506, Tauchira nr 11; Typ 2. – Berenike D 517, Typ 3. - AtenAg J55, J56; Berenike D 519 – D 520; Knossos nr kat. 58 – 64; Pafos 2, 3 (fig. XXVII); Tauchira nr kat. 21; Typ 4. – Berenike D 524; Typ 5. – Berenike D 527; Typ 6. – Berenike D 563; dzbany (jars): Berenike D 1148;misy (bowls): Typ 1. - Berenike D874 – D879; Knossos nr kat. 178; Tauchira nr kat. 26; situle: Typ 1. - AtenAg nr kat. K78, K79; Berenike D901; Knossos nr kat. 173 – 176; amfory (amphorae): Mid Roman Amphora 3 oraz Mid Roman Amphora 7.

687 cf. Kowarska, Lenarczyk, Coarse pottery from Polish...,in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 387-400; Dzbany: Typ 1. - Berenike D 645; Typ 2. - AtenAg nr kat. K82; Berenike D1145; Knossos nr kat. 76K83; Typ 3. – Berenike D 1148, Berenike D1150, Sabratha nr kat. 368, Tauchira nr kat. 581150; Typ 4. – Berenike D1164; Naczynia do gotowania: Typ 1. - Berenike D 502, Berenike D 504, Berenike D 506; Typ 2. - AtenAg J55, J56; Berenike D519 – D520; Knossos nr kat. 58 – 64; Pafos 2, 3 (fig. XXVII); Tauchira nr kat. 21; Typ 3. - AgAten nr kat. J 55-56; Berenike D515; Tauchira nr kat. 20; Typ 4. – Berenike D 547; Typ 5. – Berenike D 581; Misy typu Berenike D874 – D879; Knossos nr kat. 178; Tauchira nr kat. 26; Situla: Typ 1. - AtenAg nr kat. K78, K79; Berenike D901; Knossos nr kat. 173 – 176; Amfory: Typ 1. - Mid Roman Amphora 11; Typ 2. - Mid Roman Amphora 17A; Typ 3. - Late Roman Amphora 2; Typ 4. – Late Roman Amphora 11. 688 Typ 1. – Berenike D 416; Typ 2. - amfora Early Roman Amphora 12; Typ 3. - dzban Berenike D 1116.

137

zabytki metalowe - gwoździe, metalowe szpile, fragmenty bliżej nieokreślonych kształtem metali; marmury - mocno zniszczone fragmenty okładziny, i kawałki zmiażdżonego szkła. Najistotniejszym elementem zidentyfikowanym wewnątrz zbiornika, były opisane już wcześniej fragmenty grubej kamiennej pokrywy, zasłaniającej wylot zbiornika. Były one świadectwem przykrywania od góry circular storage vat, w celu eliminacji dostawania się do wnętrza niepożądanych przedmiotów czy nieczystości. V 5 był ewidentnym przykładem na wieloletnie gromadzenie materiału ruchomego w odsłoniętym wnętrzu.

III.3.3.2. Pomieszczenie R 59 Domu Południowego

Sąsiadujące z R 52 od strony południowej pomieszczenie R 59 o wymiarach 5 x 3 m, stanowiło stosunkowo niewielki obszar użytkowy (Fig.152). Było to miejsce, w którym zaobserwowane zostały znaczne przekształcenia architektoniczne, mające na celu usprawnienie komunikacji w okolicznym warsztacie, związanym z produkcją lub magazynowaniem cieczy.691

III.3.3.2.1. Konstrukcja pomieszczenia

Do pomieszczenia, w schyłkowej fazie użytkowania, można było się dostać praktycznie z każdej strony (Fig.153). Po wschodniej stronie znajdowało się połączenie z sąsiednim centralnym dziedzińcem budynku R 51. Dodatkowo zostały skonstruowane i zainstalowane prowizoryczne schody pomiędzy pomieszczeniem a dziedzińcem, mające za

689 Typ 1. - Apullian Gnathia ware; Typ 2. - Eastern Sigillata A, f. 42; Typ 3. – cztery fragment typu Hayes, f. 31 B; Typ 4. - trzy fragmenty African Red Slip Ware, Hayes, f. 32 B; Typ 5. - fragment Hayes, f. 50 A; Typ 6. - dwa fragmenty Hayes, f. 181 B.

690 Archaeological Works & Non Destructive Survey, Autumn 2010, Preliminary Report - unpublished; Żelazowski, et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 9-30.

691 Żelazowski, et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 9-30.

138

zadanie usprawnienie komunikacji.692 Oryginalnie zamknięte przejście pomiędzy pomieszczeniami R 52 i R 59 zostało fragmentarycznie zniwelowane – mur został podzielony na dwie części. Jedna z nich zachowała swój pierwotny kształt, druga została zupełnie wybrana, tym samym umożliwiono poruszanie się pomiędzy pomieszczeniami ze zbiornikami circular storage vats.693 Na północno-wschodnim murze zadokumentowane zostały ślady przebudowy, która umożliwiła przejście do pomieszczenia R 73. Ów mur został częściowo zburzony, a zamiast progu wtórnie zaadaptowana została fragmentarycznie zachowana mozaika M 14, o zachowanej powierzchni nieprzekraczającej 1 m2. Po północno – zachodniej stronie, granicę pomieszczenia R 59 stanowił mur, wtórnie posadowiony na chronologicznie wcześniejszych fundamentach. Była to jednocześnie główna ściana sąsiedniej konstrukcji - dużego pieca K 3, przeznaczonego do wypału ceramiki budowlanej, zainstalowanego w pomieszczeniu R 66.694 Oryginalnie, ściany pomieszczenia R 59 były zdobione dekoracją malarską, co znajduje potwierdzenie w postaci ich fragmentarycznych pozostałościach. Zatem pierwotna funkcja owego pomieszczenia mogła mieć charakter reprezentacyjny.

III.3.3.2.2. Instalacje wytwórcze

Najważniejszym elementem architektury R 59 były zainstalowane w jego centrum zbiorniki typu circular storage vats, wraz z okalającą je platformą będącą jednocześnie posadzką (Fig.154). Została ona wykonana z wodoodpornej zaprawy i miała wymiary 4.8 x 2.9 m. W jej centralnej części zainstalowane zostały dwa zbiorniki. Dodatkowym wyposażeniem pomieszczenia były trzy bloki, zlokalizowane bezpośrednio przy murze północnym, postawione na powierzchni platformy. Mogły one być wykorzystywane jako siedziska lub podpory pod prowizorycznego żurawia, dzięki któremu wydobywano ciecz z wnętrza zbiorników. Charakterystyczny był nieznaczny spadek posadzki w pomieszczeniu, bowiem platforma wyprofilowana została w taki sposób, aby ciecz z żadnego punktu posadzki samoistnie nie spływała do wnętrza vats.695

692 Żelazowski, et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 9-30.

693 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et all, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 17 – 20.

694 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI– Produkcja ceramiczna

695 Był to nieznaczny spadek około 0.015 m na 1 m długości w stronę środka posadzki. 139

Posadzka w części północnej dochodziła do muru. Ze względu na zlokalizowany po sąsiedzku piec K 3, który chronologicznie związany był zapewne z okresem znacznie późniejszym w stosunku do rzeczonych zbiorników, zniszczono fragmenty posadzki. Tym samym, częściowo na jej miejscu powstała obudowa pieca.696 W przypadku pozostałych murów okalających pomieszczenie R 59, posadzka nie kończyła się przy murach, tylko fragmentarycznie zachodziła na tynkowane ściany.

Zachodni circular storage vat V 7 był oddalony od sąsiedniego, wschodniego V 6, o około 1.1 m. Wygląd obu zbiorników praktycznie nie odbiegał od analogicznych circular storage vats, opisanych przy okazji pomieszczenia R 52. Oba zbiorniki były głębokie na około 3.5 metra każdy. Także w obu przypadkach, na głębokości około dwóch metrów, znajdowało się przewężenie, rodzaj kołnierza, na którym mogła być umieszczona dodatkowa płyta. Zbiorniki w niewielkim stopniu rozszerzały się aż do samej podstawy – dna, które także zbudowane było z opus signinum. Średnica wylotu zbiornika zachodniego wynosiła 0.76 m + wyżłobiony kołnierz o szerokości 0.1m, w którym umieszczona była płyta zakrywająca wylot. Średnica wylotu drugiego, wschodniego zbiornika, wynosiła 0.83 m + 0.09 m szerokości kołnierza na kamienną płytę.697

III.3.3.2.3. Chronologia pomieszczenia

Materiał pochodzący z wnętrza zbiorników, w ograniczonym stopniu przyczynił się do wyznaczenia ram chronologicznych vats. Znaczne przemieszanie materiału ruchomego, zarówno chronologiczne jak i typologiczne, oraz duża fragmentaryczność kawałków naczyń, uniemożliwiły precyzyjne ustalenie ram czasowych dla V 6 i V 7.

We wnętrzu circular storage vat V 6 znaleziono ponad 1500 fragmentów ceramiki, której identyfikacja wskazała chronologię niezwykle szeroką: materiał hellenistyczny oraz wczesno rzymski,698 środkowo-rzymski699, a także fragmenty typu African Red Slip Ware.700

696 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI– Produkcja ceramiczna

697 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et all, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 17 – 20.

698 Dzbany i naczynia zasobowe Berenike D 605, Berenike D 613-614.

699 Między innymi dzbany: Typ 1 - cf. Riley, Coarse pottery..., fig. 138-141, nos. D 1147, D 1150, D 1151, D 1181, Riley, Excavations of a K…, 255, fig. 8, nos. 59, 62-63; Hayes, The Villa Dionysos…, 130, fig. 11: 142- 140

Ważnym artefaktem była ptolemejska moneta, znaleziona w niższych warstwach ziemi zalegającej w zbiorniku V 6.701 Materiał ruchomy potwierdził procesy związane z wieloletnim przemieszaniem materiału. Zapewne zbiorniki stały odsłonięte przez lata, nawet po opuszczeniu przez mieszkańców domu, circular storage vats wypełniły się zatem po brzegi (Fig.156).

Zbiornik V 7 także w całości zasypany był ziemią (Fig.157). Zawierał w swym wnętrzu kilkadziesiąt niewielkich obrobionych kamiennych bloków, znalezionych na samym dnie zbiornika. Materiał ruchomy także był chronologicznie przemieszany: wczesnorzymskie naczynia użytkowe,702 znalezione zostały na tej samej wysokości co hellenistyczna ceramika typu Black-glazed, oraz fragmenty naczyń należących do szeroko pojętej grupy Mid Roman Coarse Pottery.703 Oprócz wymienionych wyżej zabytków ceramicznych, we wnętrzu zbiornika znaleziona została moneta ptolemejska, datowana na koniec II wieku p.n.e., a także kościana szpila.704

Brak niepodważalnych, jednoznacznych dowodów na produkcję wina na terenie opisanych pomieszczeń. Jedynymi pozostałościami, mogącymi świadczyć o wskazanej działalności, były zarówno zbiorniki jak i posadzki wykonane z zaprawy hydraulicznej.705 Brak natomiast świadectw ruchomych czy stałych instalacji służących do wyciskania i przechowywania soków. Poza tym, analiza materiału ruchomego, znalezionego wewnątrz zbiorników, mogła jedynie przynieść określenie terminus ante quem. Ten sam materiał przemieszany z ziemią, uniemożliwił pobranie jakichkolwiek próbek z dna czy ścian

143, 145 (?). Typ 2 - cf. Riley, Coarse pottery, fig. 138, nos. D 1145, D 1146, Riley, Excavations of a K…, 252, fig. 7, no. 57, Hayes, The Villa Dionysos…, 124, fig. 6: 76-77; 134, fig. 15: 175-176, Robinson, The Athenian Agora…, 93, Pl. 23:M 101.

700 African Red Slip Ware, f. 32 B.

701 Jaworski, Rzymskie mennictwo Cyrenajki.., 254-259.

702 Dzban typu Berenike D 420.

703 Naczynia do gotowania - Riley, Coarse pottery, fig. 104, nos. D 519, D 520 i mniejsze: fig. 104, nos. D 521, D 522, Riley, Excavations of a K…, . 247-248, Type B3b, fig. 5, no. 21, 247, 249, Type B4, fig. 6, no. 22; Hayes, The Villa Dionysos…, 105, 124, fig. 6: 67-70; Robinson, The Athenian Agora…, Pl. 14, K 97, K 101, K 103.

704 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et all, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 17 – 20.

705 cf. K. Ruffing, Wein und Weinbau im römischen Ägypten (1.–3. Jh. n. Chr.), in: P. Herz, G. Waldherr, edd. Landwirtschaft im Imperium Romanum, Pharos: Studien zur griechisch-römischen Antike 14, 2001, 57–72.

141

zbiorników, które mogłyby potwierdzić lub obalić teorię o produkcji lub samym przechowywaniu płynów wewnątrz V 4, V 5, V 6 oraz V 7. Jedynie analogiczne zbiorniki z terenów Cyrenajki mogły być wskazówką, ostatecznie rozwiązującą kwestię domniemanego przeznaczenia owych zbiorników.706

III.3.3.2.4. Dolium

Z pomieszczenia R 59 istniało połączenie z sąsiednim R 54. Był to wydzielony obszar niewielkiego pomieszczenia, w którym chronologicznie oryginalną instalacją było terakotowe dolium o średnicy około 1 m (Fig.155). Poziom podstawy dolium wskazywał, iż korzystano z niego z wysokości sąsiedniego dziedzińca, kiedy nie istniało bezpośrednie połączenie między R 51 a R 59. Tym samym podstawa obiektu była wbudowana poniżej poziomu chodzenia (łac. supra terram).707 W nieokreślonym momencie postanowiono zakryć kamienna posadzką obszar nad pomieszczeniem R 54, co stało się bezpośrednią przyczyna częściowego zniszczenia dolium. Chociaż niesprecyzowane zostało przeznaczenie obiektu oraz nie można w pewny sposób potwierdzić jego współistnienia z sąsiednimi circular storage vats, pozostaje on instalacją niewątpliwie związaną z działalnością rolniczo – gospodarczą,708 jest to bowiem typ zbiornika, który mógł być wykorzystywany w procesach związanych z produkcją wina.709 Tego typu obiekty wykorzystywane były do etapu fermentacji cieczy i znane są z różnych antycznych stanowisk Morza Śródziemnego.710 Owo dolium, mimo iż zadokumentowane jedynie w niewielkim fragmencie, nosiło cechy charakterystyczne dla obiektów, w których fermentowało wino.711

706 cf. Analogie zbiorników znajdują się w dalszej części dysertacji.

707 cf. J. J. Rossiter, Wine and Oil Processing at Roman Farms in Italy, Phoenix 35, 1981, 351–53; Thurmond, A handbook of food processing..., 142.

708 cf. White, Roman Farming..,157-160.

709 M. Jackson, K. Greene, Ceramic production, in: J.P. Oleson (ed.), The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the classical world, Oxford 2008, 508 – 509; cf. R. Hampe, A. Winter, Bei Töpfern und Töpferinnen in Kreta, Messenien und Zypern, Maintz 1962.

710 Thurmond, A handbook of food processing..., 126.

711 Cato, Agr. 113.1.

142

III.3.3.3. Pomieszczenie R 48 Domu Południowego

Interesujące, choć nie ewidentne dowody, mogące w pewnym stopniu potwierdzać produkcję wina w obrębie kilku pomieszczeń Domu Południowego, zostały znalezione w sąsiednim R 48 (Fig.158).712 Pomieszczenie to w pierwotnym układzie budynku spełniało funkcję reprezentacyjnego tablinium (Fig.159).713 Szczególnie interesujący był próg zainstalowany pomiędzy pomieszczeniami R 48 i dziedzińcem, z opisanymi już wcześniej bruzdami na powierzchni. Można dopuścić hipotezę, że stan progu wiąże się z transportem wina przechowywanego po sąsiedzku w circular storage vats tak, by je można było przewieźć na ulicę zachodnią (Fig.160).

Z powodu braku badań archeologicznych na południe od opisanych pomieszczeń, nie sposób jednoznacznie określić zasięgu działalności, ani precyzyjnie scharakteryzować architekturę potencjalnego miejsca produkcji. Mur ograniczający owe pomieszczenia od południa, a na którym zatrzymane zostały prace wykopaliskowe, został z niezrozumiałych powodów zniesiony do wysokości kilkudziesięciu centymetrów. Miejscami jedynie zachowały się pojedyncze kamienne bloki, nie przekraczające 1.5 m wysokości (Fig.161).714 Brak zatem jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, czy dany warsztat nie zajmował znacznie większego terenu, zlokalizowanego w południowej części budynku.

III.3.3.4. Pomieszczenie R 73 Domu Południowo - Wschodniego

Ważnym elementem, który stanowił kolejny dowód na lokalną produkcję rolniczo – rzemieślniczą w schyłkowej fazie użytkowania domów Południowego i Południowo - Wschodniego, było pomieszczenie R 73 z charakterystyczną platformą (Fig.162). Poza nią,

712 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli

713 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009... , 9-30.

714 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010..., 9-33.

143

w obrębie pomieszczenia, zadokumentowana została głęboka cysterna C 8. Wydaje się, iż istniało bezpośrednie połączenie pomiędzy R 59 a konstrukcją platformy, zainstalowaną po sąsiedzku.715

Kształt i charakterystyczna prostokątna budowa obiektu sugerowały wykorzystywanie jej przy procesach produkcji wina. Pomieszczenie R 73 łączyło się z R 67, tworząc tym samym duży teren o powierzchni 40.90 m2 (Fig.163). Obszar ten otoczony został kilkoma murami, o różnej wysokości każdy. Tym samym, ze względu na znaczne przebudowy murów w fazie warsztatowej, umożliwiono komunikację wewnątrz ciągu pomieszczeń. Stworzono tym samym duży obszar, w którym mogła odbywać się produkcja warsztatowa.716

Powierzchnia użytkowa pomieszczenia R 73 była znacznie zniszczona. W zachowanych fragmentach podłogi, dominowały pozostałości po posadzce z zaprawy wzmocnionej niewielkimi kamieniami. Interesującym był fakt, iż w północno-zachodnim narożniku pomieszczenia znaleziono szczątkowe pozostałości po oryginalnej bordiurze mozaiki. Niewielki rozmiar fragmentu mozaiki uniemożliwił identyfikację dekoracji, zadokumentowano jedynie niewiele białych i niebieskich tesser.717 Przy mozaice znajdował się fragment kamiennej podłogi, tworzącej przejście pomiędzy platformą a wejściem do pomieszczenia R 59. Jest to dowód na istnienie w okresie warsztatowym ciągu komunikacyjnego między pomieszczeniami.

III.3.3.4.1. Instalacje wytwórcze W północnej części pomieszczenia R 73 znaleziono zniszczoną platformę. Jej powierzchnia (około 13 m2), wykonana została z wodoodpornej zaprawy. Została ona zakończona zaokrąglonym, schodzącym gładko w stronę posadzki, wysokim na 0.15 m rantem.718 Pojedyncze, wtórnie użyte kamienie tworzyły jej granicę po stronie północnej i wschodniej. Powierzchnia platformy była znacznie zniszczona, miejscami lekko

715 Podobna platforma cf. Ashmawi, Pottery K and wine – factory.., 61-64.

716 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli

717 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010… , 9-33.

718 Analogiczna platforma (o wymiarach 2.34 x 1.64m), wykorzystywana w procesie produkcji wina - na jej powierzchni wyciskano sok z winogron, który spływał do niewielkiego zbiornika zainstalowanego nieopodal, została znaleziona w Henscir Salamat w Trypolitanii, cf. Reynolds (ed.), Roman Sites…, 89.

144

chropowata. Poziom platformy był zmienny i schodził pod kątem kilku stopni w dół, w kierunku południowo – wschodnim.719 Chronologia zabytków, zadokumentowanych wewnątrz warstw znajdujących się bezpośrednio nad posadzką pomieszczenia R 73 - monety, ceramika, i lampki, wskazała koniec IV - połowę V wieku.720.

Cysterna C 8 zlokalizowana została we wschodniej części pomieszczenia R 73 (Fig.164). Jej tulejkowaty kształt oraz kilkumetrowa głębokość, powodowała skojarzenia ze studnią (Fig.165). Maksymalna średnica zbiornika wynosiła 0.65 m (Fig.166).721 Materiał zadokumentowany wewnątrz, wskazywał na późno rzymski okres użytkowania zbiornika.722 Zarówno ceramika użytkowa,723 jak i monety,724 wskazują na okres po drugiej połowie IV wiek n.e.725 Dodatkowo, w najniższym dokopanym poziomie, znaleziony został duży fragment bazy kolumny oraz kawałki cegieł, pochodzące zapewne z zainstalowanego po sąsiedzku pieca K 5, przystosowanego do wypału ceramiki.

Platforma zajmowała znaczną część pomieszczenia R 73. W połączeniu z okolicznym zbiornikiem C 8, platforma zwartą konstrukcję. Dodatkowo, przy samej cysternie został znaleziony niewielkich rozmiarów wapiennik.726 Tym samym, w obrębie ruin dwóch domów, Południowego i Południowo – Wschodniego, znaleziono elementy architektoniczne, związane z działalnością rzemieślniczą. Zarówno zbiorniki circular storage vats, jak i platforma z cysterną, stanowią zwarty zespół, umożliwiający prowadzenie działalności warsztatowej.727 We wschodniej części Domu Południowo-Wschodniego, z którego można

719 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30.

720 W warstwach zalegających powyżej znaleziono przemieszany materiał środkowo i późnorzymski, cf. Żelazowski et alli, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010… , 9-33; L. Neuru, Late Roman Pottery: a Fifth Century Deposit from Carthage, Antiquités africaines 16, 1980, 195-211.

721 Zbiornik nie został w pełni wyeksplorowany. Zatrzymano się na głębokości około 1.5 – 1.8 m, przez co nie udało się jednoznacznie i ostatecznie określić jej funkcji.

722 cf. rozdz.: Ptolemais – Chronologia insuli EXXI w Ptolemais

723 cf. D.P.S. Peacock, Pottery in Roman World, London - New York 1982.

724 Moneta nie w pełni czytelna, jednakże zakłada się, iz pochodzi z przełomu IV i V wieku – konsultacja z dr P. Jaworskim.

725 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30.

726 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna

727 cf. N. Purcell, Wine and Wealth in Ancient Italy, JRS 75, 1985, 9‐13.

145

było się swobodnie dostać do platformy czy zbiornika C 8, oprócz opisanych elementów znajdowały się jeszcze inne, zwiazane z odmienną działalnością wytwórczą. Chronologia zabytków oraz samych opisanych obiektów pozwala na ostrożne przypuszczenie współistnienia konstrukcji,728 jednakże nie sposób tego ewidentnie potwierdzić.

III.3.3.5. Produkcja wina we wschodniej części Domu Leukaktiosa

Kontynuując opis warsztatów zajmujących się produkcją lub samym przechowywaniem wina, należy przenieść się o kilkadziesiąt metrów w stronę północną. Tam, w trakcie badań wykopaliskowych zadokumentowane zostały kolejne zbiorniki typu circular storage vats. Jednakże w przypadku zbiorników znalezionych we wschodniej części insuli EXXI, których opis znajduje się poniżej, zarówno ich charakterystyczna konstrukcja, jak i materiał znaleziony wewnątrz oraz w najbliższej okolicy, pozwolą na wysunięcie i obronę konkretnych tez dotyczących rodzaju produkcji rzemieślniczej.729

III.3.3.5.1. Pomieszczenie R 75

Miejscem, z całą pewnością przystosowanym do magazynowania płynów, było pomieszczenie R 75. Zostało ono zlokalizowane w sąsiedztwie dziedzińca R 21 / 46 Domu Leukaktiosa, i ograniczone z trzech stron murami (Fig.167 – Fig. 168).730 Tym samym

728 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna

729 J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

730 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais..,152.

146

stworzona została niewielka powierzchnia użytkowa 5.57 m2. Nie ustalono pierwotnej funkcji pomieszczenia (Fig.169). Jego rozmiary i lokalizacja w planie domu mogły sugerować, że oryginalnie stanowiło ono rodzaj cubiculum. W warsztatowej fazie produkcji zainstalowano w nim dwa niewielkie zbiorniki (Fig.170). Były to obiekty typu circular storage vats: V 1 i V 2. Swym rozmiarem zbiorniki zajmowały niemal całą powierzchnię pokoju, pozostawiając zaledwie niewielkie przejście pomiędzy vats. Aby swobodnie korzystać z produktów umieszczonych w zbiornikach, mieszkańcy musieli zniwelować do powierzchni posadzki oryginalne mury otaczające pomieszczenie (Fig.171). Dzięki temu, do pomieszczenia można było dostać się praktycznie z każdej strony. Jedynie od południowego – zachodu było to niemożliwe - pomiędzy dziedzińcem a pomieszczeniem była różnica 0.5 m w poziomach użytkowych.

III.3.3.5.1. Architektura pomieszczenia

Najistotniejszym elementem architektury samego pomieszczenia były instalacje typu circular storage vats – niewielkie zagłębienia w ziemi, spełniające rolę zbiorników zasobowych, ze ścianami z opus signinum (Fig.172).731 Wyloty zbiorników zostały ujednolicone, praktycznie wkomponowane wysokością w poziom użytkowy pomieszczenia i wystawały zaledwie kilka centymetrów ponad posadzkę.732 Tym samym, ze względu na niewielką powierzchnię podłogi, kamienie obudowy zbiorników wraz z ubitą ziemią tworzyły prowizoryczny poziom użytkowy. Charakterystycznym elementem, odróżniającym oba zbiorniki od innych vats zlokalizowanych w obrębie insuli EXXI, była wspomniana solidna, kamienna obudowa wylotów, sporządzona z obrobionych, ściśle ułożonych kamieni, okrążających promieniście wyloty zbiorników.

Ściany circular storage vats zbudowane zostały z wodoodpornej zaprawy; to dowód na przechowywanie w ich wnętrzu płynów. Oba zbiorniki były głębokie na 3.5 – 3.7 m (Fig.173 – Fig. 174 / Fig.176 – Fig.177), a także identycznie szerokie przy wlocie, osiągając

731 cf. podobne pod względem zarówno rozmiarów, jak i sposobu wykonania zbiorniki ze stanowiska Kom El – Dikka – dwa zbiorniki z domu H4B,z charakterystyczną posadzką pomiędzy nimi, datowane podobnie jak przykłady z Ptolemais, cf. Majcherek, Notes on Alexandrian.., 141-145 (rozdział dotyczący architektury czasów Late Roman - Byzantine IV –VII n.e. ).

732 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 17 – 20.

147

wymiar 1.06 m. W obu przypadkach, na głębokości około 0.8 m od dna, średnica zbiorników zmniejszała się także do około 0.9 m. Odnotowany został charakterystyczny, kamienny kołnierz powodujący owo przewężenie. Zatem, pomimo mniejszych rozmiarów i głębokości, oba zbiorniki w zasadzie powtarzają schemat, opisany przy okazji wcześniejszych circular storage vats – V 4, 5, 6, 7. Porównując zarówno wymiary, jak i samo otoczenie, zauważa się wyraźne różnice, choć wydaje się, że pierwotna funkcja wszystkich zbiorników tego rodzaju z insuli EXXI była podobna.

Zbiorniki w całości zasypane były luźną ziemią przemieszaną z drobnym materiałem ruchomym. Zabytki zadokumentowane wewnątrz zbiorników były decydującym czynnikiem, określającym sposób wykorzystywania owych obiektów, i, co najistotniejsze, przyczyniły się do odpowiedzi na pytanie o chronologię użytkowania.

III.3.3.5.2. Zbiornik V 1 i jego chronologia

W przypadku najpłycej zalegających warstw wypełniska V 1 (Fig.175), charakterystyczny był fakt zadokumentowania kilku fragmentów ceramiki fine ware,733 kawałków tynku, zniszczonych fragmentów szkła oraz kilka obiektów metalowych.734 W niższych, starszych warstwach zbiornika, obok ceramiki typu fine ware,735 dominowały fragmenty użytkowej ceramiki kuchennej środkowo i późnorzymskiej,736 a także elementy amfor,737 fragmenty zniszczonego szkła, czy kościane szpile, a także, niezwykle istotne przy próbach interpretacji chronologicznej zbiornika, znacznie skorodowane monety.738 W wyższych warstwach ziemi zalegającej w zbiornikach, ważnymi artefaktami w kontekście

733 Eastern Sigillata A, f. 8; Italic Sigillata, f. 18; Eastern Sigillata B, f. 70; dwa fragmenty African Red Slip, f. 50A i f. 61 B; a także Phocaean Red Slip Ware (Late Roman C Ware), f. 1 D.

734 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 17 – 20.

735 Black Glazed Campana A oraz Eastern Sigillata A, f. 3, a także African Red Slip Ware, f. 50 A.

736 Riley, Coarse pottery.., fig. 105-108, nos. D 538, D540-D 542, D 548, D 549, D 591, poza tym idem, fig. 132, nos. D 1041, D 1046; idem, jugs, fig. 142-143, nos. D 1195-1202, 1209; cf. Robinson, The Athenian Agora…, 114, Pl. 31, M 321-322, 122, Pl. 35, N 1-N 4.

737 Było to naczynie typu Late Roman Amphora 11.

738 Monety te to: Konstancjusz II (datowany na II połowę IV wieku), Konstans (na rewersie Gloria Romanorvm), nieczytelna (prawdopodobnie V wiek), oraz numizmat bizantyński datowany na VI wiek (na rewersie XX).

148

pobliskiego pieca, były także fragmenty lamp terakotowych.739 Niezwykle istotnym odkryciem z wnętrza zbiornika była warstwa ziemi, zlokalizowana niemal przy dnie, w której oprócz dużego depozytu popiołu, znalezione zostały uformowane, lecz niewypalone fragmenty naczyń ceramicznych. Typologicznie były one związane z okresem środkowo i późnorzymskim.740 Poniżej, przy samym dnie znajdowała się warstwa wyszlamowanej gliny, w której także znalezionych zostało kilka niewypalonych, niezidentyfikowanych typologicznie, fragmentów imadeł amfor lub dzbanów.741 Masa ziemi charakteryzowała się ciemnobrązową barwą742 oraz dużą plastycznością. Zidentyfikowano w niej także pozostałości domieszki nieorganicznej oraz organicznej.

III.3.3.5.1.3. Zbiornik V 2 i jego chronologia

Materiał ruchomy z circular storage vat V 2 (Fig.178), charakteryzował się większą spójnością chronologiczną i typologiczną. Obok materiału ceramicznego, datowanego na szeroko pojęty okres środkowo743 i późnorzymski,744 znaleziono obiekty metalowe oraz fragmenty pithoi (zapewne lokalnej produkcji). Analogiczna sytuacja, w stosunku do sąsiedniego zbiornika, miała miejsce w głębszych warstwach, gdzie znalezione zostały kilkudziesięciocentymetrowe pokłady wyszlamowanej gliny wraz z fragmentami niewypalonej ceramiki (imadła dzbanów lub amfor). Istotne dla datowania zbiornika były

739 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna

740 Typ naczynia: Berenike D 959.

741 S. Demesticha, The excavation of a Late Roman 1 amphora K in Paphos, La céramique byzantine et proto- islamique en Syrie-Jordanie, IVe - VIIIe siècles apr. J.C. Actes du colloque tenu à Amman les 3, 4 et 5 décembre 1994, 549-554.

742 P. Munsell, Soil Colour Charts, Baltimore 1973 - 7.5 YR 2.5/2 - 10 YR 2/2.

743 Między innymi naczynie typu Early Roman Amphora 8.

744 Dzbany: Typ 1 - cf. Riley, Coarse pottery.., fig. 138-141, nos. D 1147, D 1150, D 1151, D 1181, Riley, Excavations of a K…, 255, fig. 8, nos. 59, 62-63; Hayes, The Villa Dionysos…, 130, fig. 11: 142-143, 145 (?). Typ 2 - cf. Riley, Coarse pottery.., fig. 138, nos. D 1145, D 1146, Riley, Excavations of a K…, 252, fig. 7, no. 57, Hayes, The Villa Dionysos…, 124, fig. 6: 76-77; 134, fig. 15: 175-176, Robinson, The Athenian Agora…, 93, Pl. 23:M 101.

149

monety,745 znalezione w jednej z najniżej zalegających warstw, wskazujące niemal jednoznacznie na okres po drugiej połowie IV wieku.

III.3.3.5.1.4. Warsztat po procesach związanych z produkcją wina w obrębie R 75

W przypadkach obu zbiorników niezwykle istotne były pokłady niewypalonej gliny, które zdawały się świadczyć o interesującym współistnieniu zbiorników z zainstalowanym nieopodal piecem do wypału ceramiki. Pierwotnie, w późnoantonińskich i wczesnoseweriańskich czasach świetności Domu Leukaktiosa, pomieszczenie R 75 było częścią większego, przestronniejszego pomieszczenia.746 Tworzyło jedną całość razem z sąsiednim R 45 (Fig. 60).747 W pewnym, bliżej niesprecyzowanym momencie, mieszkańcy budynku zdecydowali się na podział pomieszczenia na dwa mniejsze, i zainstalowanie w niewielkim, wydzielonym obszarze dwóch zbiorników zasobowych (Fig.179).

Kolejna pobliska inicjatywa warsztatowa związana była z działalnością minimum trzech okolicznych pieców ceramicznych. Ich istnienie i instalacja zbiorników wydaje się być równoczesne, to znaczy samo korzystanie z owych konstrukcji warsztatowych mogło być powiązane pod względem chronologicznym.748 Po zaprzestaniu wykorzystywania zbiorników jako kolektorów na płyny, wewnątrz circular storage vats V 1 i V 2 zaczęto odkładać pokłady gliny. Proces ten mógł być związany ze zmianą właściciela warsztatu, który znalazł potencjalne miejsce do szlamowania surowca. Oczywiście, nie było to najłatwiejsze w obsłudze miejsce do obróbki gliny – o wiele częściej w procesach przygotowania do dalszej obróbki surowca, wykorzystywano płytkie zbiorniki na planie prostokąta czy kwadratu.749

745 Monety: dwie niemal całkowicie nieczytelne (datowane zapewne na przełom IV i V wieku), Honoriusz lub Arkadiusz (na rewersie Wiktoria), nieczytelny awers (datowana na IV-V wiek, na rewerskie Wiktoria), Konstancjusz II (na rewersie VOT/XX/MVLT XXX), kolejna nieczytelna (prawdopodobnie IV w., mennica Aleksandria).

746 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Dom Leukaktiosa

747 Na co wskazuje charakterystyczny układ pomieszczeń na planie insuli.

748 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna

749cf. F. Bentaher, A. Buzaian, Roman wine production in Cyrenaica: New evidence from Balagrae (Al-Beida), in: Luni (ed.), Cirene…, 31-36; A.K. Rieger, Ks, Commodities and Consumers: Greco-Roman Pottery Production in Eastern Marmarica (Northwestern Egypt), Archäologischer Anzeiger, 2011, 1, 140-164.

150

Posłużono się jednakże tym, co było akurat dostępne, częściwo instalując produkcję w płytkich zbiornikach na planie koła (Fig.180).

Innym wytłumaczeniem działalności była lokalizacja okolicznych pieców. Ze względu na zapotrzebowanie na materiały ceramiczne (ceramikę budowlaną lub kuchenno - gospodarczą), piece zbudowane zostały w miejscu nieopodal którego wyodrębniono obszar przystosowany do szlamowania gliny. Przekwalifikowano zatem funkcję zbiorników, które zamiast kolektorami na płyny stały się miejscem obróbki surowca przeznaczonego do wypału.750 Materiał znaleziony nad pokładami gliny wydawał się być przypadkowym zsypem, o czym mogło świadczyć znaczne przemieszanie chronologiczne i typologiczne. Nie można na jego podstawie wysnuć wniosków dotyczących wczesnej chronologii zbiorników i ich okolicy.

Zbiorniki zlokalizowane w pomieszczeniu R 75, wykorzystywane były jako miejsca do szlamowania gliny. Świadczyć o tym miała gruba warstwa niewypalonej gliny, zadokumentowanej w obu wnętrzach.

Ostatnia działalność warsztatowa, odnosząca się do zbiorników V 1 i V 2, związana była zatem z produkcja ceramiki.751 Kilka fragmentów imadeł amfor czy dzbanów, uformowanych z pokładów plastycznej gliny, nie mogłoby stanowić precyzyjnego odnośnika chronologicznego. Pozostały, zidentyfikowany wewnątrz zbiorników materiał ruchomy, jakim są między innymi monety, zdawał się potwierdzać szeroko pojęty okres środkowo i późnorzymski.752 Jest to, jak dotąd, jedyny zachowany kontekst ceramiczny, na podstawie którego można byłoby przeprowadzić badania nad lokalną produkcją ceramiki na terenie insuli EXXI. Pojedyncze fragmenty niewypalonych naczyń stanowią niewielki ułamek w stosunku do ilości fragmentów naczyń zadokumentowanych w trakcie wykopalisk, ale są jednym z niepodważalnych świadectw produkcji w ruinach Domu Leukaktiosa. Sąsiedztwo pieców K 3, K 4, i K 5 w stosunku do R 75, zdawało się także potwierdzać warsztatowo – produkcyjny charakter pomieszczeń w okresie późnorzymskim.

750 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., in: Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 17 – 20; cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna – Zaplecze surowcowe – glina 751 G. Anelay, Three Roman pottery Ks from Osborne Farm, Kingsley, Bordon, Hampshire, Hampshire Studies, 69 , 2014, 82-113

752 cf. rozdz.: Ptolemais – Chronologia insuli EXXI w Ptolemais 151

Po zakończeniu działalności w opisanej okolicy, właściciele warsztatów przenosząc się w inne miejsce, praktycznie nic nie pozostawili, zabierając ze sobą narzędzia. Oprócz rzeczonych zbiorników circular storage vats, oraz pieców przeznaczonych do wypału, nie znaleziono żadnych przedmiotów ruchomych, poświadczających produkcję warsztatową. Jedynym materiałem, na podstawie którego można było wnioskować zarówno charakter, jak i lokalny zasięg działalności gospodarczej, były fragmenty form do wyciskania oraz kilkaset fragmentów potłuczonych lamp.753

III.3.3.6. Produkcja wina na terenie Cyrenajki

III.3.3.6.1. Ptolemais

Produkcja i sposób magazynowania wina na terenie starożytnej Cyrenajki są dość dobrze rozpoznane.754 Wiąże się to z eksportowaniem z wybrzeży Afryki Północnej win wysokiej klasy.755 Produkcja win została dosyć dobrze poświadczona także przez powtarzanie się, na różnych stanowiskach, zbiorników typu circular storage vats, wielokrotnie dokumentowanych tak na terenie Cyrenajki, jak i poza nią.

W samym Ptolemais znaleziono kilka zbiorników przeznaczonych do przechowywania płynów.756 Zlokalizowane zostały one wewnątrz domów, których początki należało częstokroć wiązać z okresem jeszcze hellenistycznym. Budynki te, poddawane niejednokrotnym przebudowom na przełomie wieków, stanowiły domy mieszkalne.757 Ich funkcja przez wiele lat pozostawała niezmieniona, przekształcał się jedynie wewnętrzny

753 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna

754 E. Catani, Il Torculario e le celle vinarie della fattoria paleobizantina di Siret El Giamel nella chora cirenea, in: L. Gasperini, S.M. Marengo (eds), Cirene e la Cirenaica nell’antichità. Atti del convegno internazionale di studi, Roma-Frascati, 18-21 Dicembre 1996, Tivoli 2007, 125-156; Wilson, Urban Economies of Late…, 29-43.

755 Wilson, Urban Economies of Late…, 29-43.

756 Little, Excavations In the North… , 40-42.

757 Catani, Il Torculario e le celle vinarie.., in: Gasperini, Marengo (eds), Cirene e la Cirenaica.., 125-156.

152

plan konstrukcji. Pojawiały się reprezentacyjne sale apsydowe, w sąsiedztwie których lokalizowano instalacje związane z produkcją lub przechowywaniem wytwarzanych płynów.758

Na podstawie poniżej zaproponowanych przykładów można dostrzec pewne podobieństwa, zarówno konstrukcyjne, jak i lokalizacyjne, w kontekście opisanych procesów wytwórczo - magazynujących. Były to zawsze zbiorniki głębokie na minimum 1.5 metra i średnicy około 1 m, znajdowane w różnych niewielkich pomieszczeniach domów, zazwyczaj zlokalizowanych przy ulicach. Obudowywano je zazwyczaj platformami z wodoodpornej posadzki opus signinum.759 W schyłkowej fazie użytkowej wykorzystywano je często jako kolektory do szlamowania gliny lub śmietniki.

Najlepiej opracowanymi instalacjami rzemieślniczo - magazynującymi circular storage vats z terenu Ptolemais, były zbiorniki z gospodarczej części Willi Rzymskiej.760 W budynku zainstalowanych zostało 6 zbiorników o głębokości 1.7 – 1.8 m każdy.761 Ich średnica nie przekraczała 0.7 m, w porównaniu z insulą EXXI, były zatem nieznacznie mniejsze. Ich wewnętrzne ściany oraz platformy przy wylotach, zostały wyłożone wodoodporną zaprawą. Konstrukcje te były wtórnie zainstalowane w Willi Rzymskiej, i ich użytkowanie odnosiło się do czasów późnorzymskich/wczesnobizantyńskich.762 Zbiorniki pojawiły się w kontekście ponownego użycia niektórych z pomieszczeń budynku po drugiej połowie IV wieku. Pierwotny charakter budynków mieszkalnych uległ zmianie, gdy przekształcono je w warsztaty produkcyjne, co pozwala na dostrzeżenie bezpośrednich analogii chronologicznych i konstrukcyjnych między Willą Rzymską i budynkami insuli EXXI.

Innym budynkiem, na terenie którego znaleziono zbiorniki circular storage vats, było Palazzo delle Colonne – najsłynniejsza rezydencja mieszkalna znana z obszaru antycznej

758 E. Gasparini, Impianti produttivi nelle domus tardoantiche di Tolemaide, in: M.Milanese, P. Ruggeri, C. Vismara (eds.), L’Africa romana, I luoghi e le forme dei mestieri e della produzione nelle province africane, XVIII, Roma, 681–702.

759 cf. Thurmond, A handbook of.., 225.

760 cf. Kraeling, Ptolemais.., 136.

761 idem.

762 Wilson, Urban Economies of Late…, 35.

153

Ptolemais.763 W części gospodarczej budynku zainstalowane zostały konstrukcje przeznaczone do magazynowania cieczy. W glinianej posadzce, noszącej ślady minimum kilku przebudów, znaleziono zbiorniki z wylotami otoczonymi niewielkich rozmiarów kamiennymi płytami. Funkcja owych zbiorników nie została finalnie w pełni wyjaśniona - być może były to instalacje związane z przechowywaniem wina lub oliwy.764 Brak informacji na temat materiału pochodzącego z ich wnętrza.765

Na terenie Budynku Północno-Wschodniego (Dom G, Dom z Jońskim Perystylem),766 znalezionych zostało kilka zbiorników o konstrukcji porównywalnej z circular storage vats. Wewnątrz domu zadokumentowane zostały ślady licznych zmian – przebudów, mających między innymi na celu wydzielenie mniejszych powierzchni pod instalacje rzemieślniczo - gospodarcze.767 Początki funkcjonowania budynku należy łączyć zapewne z początkiem I wieku n.e., a jednym z głównych wydarzeń, które bezpośrednio wpłynęły na historię domu, było trzęsienie ziemi 365 roku. 768 W budynku doszło następnie do niesprecyzowanych bliżej przebudów, które należy łączyć zapewne z okresem późnorzymskim.769 Ostatnie wydarzenia tworzące historię domu, sprecyzowane poprzez badania radiowęglowe przeprowadzone w jednym pomieszczeń, odnosiły się do lat 680-780.770 W Domu G zostały znalezione pozostałości po warsztatach rzemieślniczo - gospodarczych, co należy łączyć z produkcją oliwy oraz wina. Zadokumentowano kamienne elementy prasy oliwnej, fragmentarycznie zachowaną platformę oraz wykute w wapiennej skale zbiorniki.771 Instalacje te zostały wtórnie posadowione w oryginalnych pomieszczeniach Domu.772 Wydaje się, iż całe

763 Stucchi, Architettura..,301–308.

764 ibidem, 305-6.

765 Pesce, Il Palazzo delle Colonne…, 64-65. 766 R.G. Goodchild, Archaeological News: Cyrenaica, Libya Antiqua 1, 1964, 143-145; M. J. Vickers, J. M. Reynolds, Cyrenaica, 1962-72, Archaeological Reports 18, 1971 - 1972, 27-47; I. Baldini Lippolis, La domus tardoantica. Forme e rappresentazione dello spazio domestic nelle città del Mediterraneo, Bologna 2001, 315.

767 Ward-Perkins, Little, Mattingly, Gibbson, Town Houses at Ptolemais.., 119.

768 Gasparini, Impianti produttivi..., in: Milanese (et alli), L’Africa romana.., 684.

769 Baldini Lippolis, La domus tardoantica.., 315.

770 Little, Note on the 1988/1989.., 23; Wilson, Urban Economies of Late.., 37.

771 Wilson, Urban Economies of Late.., 37-40.

772 Ward Perkins, Little, Mattingly, Gibbson, Town Houses at Ptolemais.., 121.

154

pomieszczenia zostały dostosowane do potrzeb produkcji rzemieślniczej. Przebudowano ściany, zamontowano nowe posadzki, wtórnie użyto do instalacji warsztatowej elementów architektonicznych oraz kamiennych basenów zasobowych. Procesy te widoczne były między innymi w pomieszczeniu IA/F.773 W budynku znajdowała się prasa do wytłaczania oliwy, w skład której wchodziły zadokumentowane: czworokątny zbiornik wykuty w rogu pomieszczenia oraz prostopadłościenny blok.774 Konstrukcję owej, fragmentarycznie zachowanej prasy, można skojarzyć z typem dźwigowym z przeciwwagą, ale nieznacznie odbiegającym od podobnych instalacji spotkanych na afrykańskim wybrzeżu Morza Śródziemnego.775

W niedalekiej okolicy pras z Domu G, zadokumentowano inne elementy, świadczące o produkcji lub przechowywaniu wina/oliwy. Były to kamienne okrągłe lub prostokątne płytkie zbiorniki; przechowywano w nich zapewne produkty przygotowane do wyciskania, lub mycia. Po procesach związanych z wyciskaniem soku, w zbiornikach można było przechowywać pulpę – miąższ.776 Problematyczny wydaje się jedynie stosunkowo niewielki rozmiar zbiorników w stosunku do przypisywanych im funkcji; jest to może dowód na prowadzenie ograniczonej produkcji na potrzeby domowników. 777

W Domu Małego Triconchosu, zostały także zadokumentowane elementy architektoniczne potwierdzające lokalną produkcję.778 Badania przyniosły dowody na istnienie kilku faz użytkowych budynku, który stopniowo przekształcał się w mieszkanie połączone z tłocznią oliwy. Finalnym efektem przekształceń, przystosowujących część budynku pod warsztaty produkcyjne, był swoisty chaos architektoniczny: nowo postawione ściany częściowo zbudowane zostały na granicy insuli, podłogi wyłożone gliniana posadzką

773 Ibidem, 109-153.

774 Gasparini, Impianti produttivi..., in: Milanese (et alli), L’Africa romana.., 685.

775 Literatura dotycząca pras oliwnych dźwigowych z przeciwwagą jest niezwykle rozbudowana: Mattingly, Olive Press..., 578-580; D.J. Mattingly, R.B. Hitchner, Technical specifications for some North African olive presses of Roman date, in: M.C. Amouretti, J.P. Brun, D.Eitham, La production du vin et de l’huile en Meditérranée, Actes du Symposium international (Aix – en – Provence, 20-22 novembre 1991), Athens 1993, 439-462; Frankel, Wine and Oil Production in antiquity.., 132 -145.

776 Mattingly, Hitchner, Technical specifications for some.., 122.

777 Gasparini, Impianti produttivi..., in: Milanese (et alli), L’Africa romana.., 690.

778 idem; Little, Excavations in the North… , 40-42.

155

itd.779 W jednym z pomieszczeń znalezione zostały trzy płytkie zbiorniki oraz system kanalizacyjny,780 które po dokładnej analizie powiązano z produkcją wina lub oliwy zapewne około połowy V – połowy VI wieku. 781

Podsumowując, na terenie antycznej Ptolemais, w schyłkowym okresie funkcjonowania miasta, wewnątrz poszczególnych budynków, instalowane były warsztaty o charakterze rolniczo - produkcyjnym. Było to zjawisko zadokumentowane przynajmniej w kilku budynkach odsłoniętych w trakcie badań archeologicznych. Instalacje rzemieślnicze charakteryzowały się lokalizacją w przekształconych architektonicznie, opuszczonych uprzednio lub zniszczonych budynkach. Dzięki owym przebudowom, przygotowywane zostało miejsce dla instalacji warsztatowych. Zazwyczaj, do budowy konstrukcji wykorzystywano wszelkie dostępne surowce, wtórnie stanowiące elementy ścian czy samych instalacji. Tak powstawały niewielkie, przydomowe warsztaty o lokalnym zasięgu, których produkty miały zaspokajać potrzeby mieszkańców okolicy.

III.3.3.6.2. Tokra / antyczna Tauchira

Instalacje warsztatowo – rolnicze zadokumentowane zostały także w innych częściach wybrzeża Cyrenajki. W odległej o 45 kilometrów na wschód Tokrze, znalezione zostały pozostałości po zbiornikach circular storage vats. W Budynku A (Building A lub Building VII), odsłonięto osiem zbiorników o głębokości 3.5 m i średnicy około 0.8 m każdy. Były one pokryte wodoodporną zaprawą hydrauliczną.782 Materiał znaleziony wewnątrz zbiorników datowany został na III wiek n.e., w stosunku do instalacji z Ptolemais, były to zatem zbiorniki wcześniejsze, ale pod względem konstrukcyjnym zbiorniki z Tokry, jak i te z insuli EXXI w Ptolemais, były niemal identyczne.783 Posadzka wokół wylotów zbiorników wyłożona została

779 Gibson, Little, Perkins, Ptolemais.., 9.

780 Little, Excavations in the North.., 41.

781 Gasparini, Impianti produttivi..., in: Milanese (et alli), L’Africa romana.., 692-3.

782 F. Bentaher, General Account of Recent Discoveries at Tocra, Libyan Studies 25, 1994, 231 – 244; F. Bentaher, A.M. Buzaian, Excavations of Garyounis University at Tocra 1997 – 2002, in: E. Fabbricotti, O. Menozzi, Cirenaica: studi, scavi e scoperte, Atti del X Convegno di Archeologia Cirenaica (Chieti 24-26 novembre 2003), Oxford 2006, 163-172.

783 Buzaian, Excavations in Tocra…, 70-80.

156

opus signinum, tworząc tym samym platformę, po której wyciśnięty sok z owoców swobodnie spływał do zbiornika fermentacyjnego.784 Zbiorniki przeznaczone były do przechowywania wina. Niemal identyczne zbiorniki znalezione zostały także w innej części miasta, w tzw. Willi Rzymskiej.785

III.3.3.6.3. Benghazi / antyczne Euesperides

W trakcie badań wykopaliskowych w okolicach współczesnego Benghazi, na terenie antycznej Sidi Krebish, znalezione zostały zbiorniki, mogące należeć do grupy circular storage vats.786 W budynku P 1, częściowo wyeksplorowanych zostało 18 dużych zbiorników, podzielonych na dwie grupy biorąc pod uwagę aspekt chronologiczny: w pierwszej grupie 12, w drugiej 6. Głębokość zbiorników była podobna i sięgała około 2.5 – 3 m. Wszystkie otoczone były wodoodporną zaprawą opus signinum, zatem z całą pewnością służyły do przechowywania cieczy.787 Na podstawie materiału zadokumentowanego wewnątrz poszczególnych zbiorników, pierwszych 12 circular storage vats zostało datowanych stosunkowo wcześnie - na III wiek n.e. Jednakże pozostałych 6, zostało wtórnie użytych w VII wieku, co zdaje się potwierdzać materiał ceramiczny pochodzący z ich wnętrza.788

Analogiczne zbiorniki z Sidi Krebish, znalezione zostały w baptysterium jednego z kościołów i datowane zostały na czasy islamskie.789 Platforma zbudowana z zaprawy wodoodpornej, znaleziona została w jednej ze świątyń oznaczonej symbolem X. W jej

784 Buzaian, Excavations in Tocra…, 59–102; Wilson, Urban Economies of Late…, 32–35.

785 G.D.B. Jones, Excavations at Tocra and Euhesperides, Cyrenaica, 1968 – 1969, Libyan Studies 14, 1983, 109 – 121.

786 Lloyd, Reece, Reynolds, Sear, Excavations at Sidi Khrebish.., 100-101, 134, 143-4, 189-190, 200-202, 214.

787 Także w wyeksplorowanej farmie typu gsur, Lm 4E na terenie Trypolitanii, znalezione zostały pozostałości po prasie oliwnej, w bezpośrednim sąsiedztwie której znajdowały się dwa niewielkie zbiorniki – jakby zminiaturyzowane circular storage vats . Ich przeznaczenie tłumaczone jest jako zbiorniki do przechowywania wytłoczonej w pobliskim warsztacie oliwy. Baker, Jones, The UNESCO Libyan Valleys.., 1-44.

788 Lloyd, Reece, Reynolds, Sear, Excavations at Sidi Khrebish.., 214.

789 idem.

157

bezpośrednim sąsiedztwie zidentyfikowano także zbiorniki i cysterny. Przynajmniej jeden ze zbiorników, datowany na połowę I w. n.e., wydawał się być circular storage vat. Przykłady te przywołane zostały ze względów architektonicznych – analogiczne zbiorniki, związane z inną cezurą chronologiczną, były znajdowane w antycznej Ptolemais.

W trakcie archeologicznej prospekcji terenowej, przeprowadzonej w okolicy współczesnego Benghazi, znaleziono fragmenty trzech okrągłych pras, przeznaczonych do wyciskania winogrona. Na podstawie znalezionych elementów pras określono ich rozmiary: około 1.6 m średnicy i około 0.5 m głębokości; elementów tych nie znaleziono raczej in situ.790 Na tym etapie badań nie da się sprecyzować ram chronologicznych owych instalacji – warto odnotować jedynie ich konstrukcję, nieodbiegającą od analogicznych instalacji z innych stanowisk antycznej Cyrenajki.791

III.3.3.6.4. Apollonia / współczesna Minaa Susa

Zbiorniki typu circular storage vats zostały zadokumentowane w Apolonii, przy jednym z miejscowych kościołów. Konstrukcja pięciu zbiorników była niemal identyczna jak w przypadku wymienionych wcześniej przykładów. Były one głębokie na około 3 m, o średnicy nieprzekraczającej 0.9 m. Dodatkowo, w budynku Bizantyńskich Łaźni znalezione zostały 3 kolejne zbiorniki, z wylewką z opus signinum dookoła wylotów.792 Wszystkie te konstrukcje związane były z procesami produkcji – fermentacji wina.793 Brak konkretnych danych mogących jednoznacznie określić chronologię wspomnianych zbiorników. W pobliżu miasta, przy tzw. Greckiej Drodze, znalezionych zostało kilka analogicznych zbiorników, które jak dotąd nie zostały przebadane archeologicznie.794

790 P. Bennett, A. Buzaian, A preliminary survay of Gasr Shibna, Benghazi, Libyan Studies 37, 2006, 31–44.

791 Curtis, The salted fish industry of Pompeii.., 74.

792 J.G. Pedley, The Byzantine Baths, in: J.H. Humphrey (ed.), Apollonia, the Port of Cyrene; Excavations by the University of Michigan 1965 – 1967, Supplements to Libya Antiqua 4, 1979, 225 – 243; Arena, Siti costieri.., 167-184.

793 Wilson, Urban Economies of Late…, 38.

794 idem.

158

III.3.3.6.5. Cyrene / współczesne Shahad

Także w pierwszej stolicy miast Pentapolis, w Cyrene, 795 znalezione zostały instalacje rzemieślnicze związane z produkcją i przechowywaniem wina w zbiornikach typu circular storage vats.796 Były to zbiorniki wykute w skale/podłożu, na którym zostało posadowione miasto. Brak konkretnych danych, określających ramy chronologiczne zbiorników.

III.3.3.6.6. Inne ośrodki Cyrenajki

W okolicy założeń miejskich, potwierdzono instalacje wiejskie, związane z produkcją rolniczo- warsztatową. Wśród wymienionych stanowisk wiejskich, zadokumentowane zostały także ślady wtórnych przebudów i zmian koncepcji architektonicznych, związanych z istnieniem circular storage vats. Wśród pojedynczych domów wiejskich, należy wymienić Siret el Giamel,797 Messa, Lamluda i Magharne.798

III.3.3.6.7. Trypolitania

W Trypolitanii circular storage vats dokumentowane były w kontekście miejsc przeznaczonych do produkcji i fermentacji wina. Interesująca sytuacja miała miejsce w przypadku antycznego miasta Sabrata. W trakcie prowadzonych prac wykopaliskowych zostało tam zadokumentowanych kilkadziesiąt zbiorników, określanych szeroko pojętą nazwą vats.799 Pod względem konstrukcyjnym były one zupełnie inne niż circular storage vats zidentyfikowane na terenie stanowisk w Cyrenajce. Miały kształt prostopadłościanów o w miarę zestandaryzowanych rozmiarach, które upraszczając, można określić następująco: 1- 2 m długości x 1 – 1.5 /1.6 m szerokości; głębokie na 1 – 1.3 m. W obu przypadkach, zarówno circular storage vats z Cyrenajki jak i vats z Sabraty, ściany zbiorników były

795 M. Rekowska-Ruszkowska, Cyrene – miasto w Cyrenajce [Cyrene – a city in Cyrenaica], Ad Rem 2009, no. 3, 12-16.

796 Wilson, Urban Economies of Late…, 38.

797 Cattani, Il torculario e le celle.., in: Gasperini, Marengo, Cirene e la Cirenaica.., 125-56.

798 Wilson, Cyrenaica and the late.., 149.

799 ibidem, 29–52.

159

wykonane z opus signinum, a na powierzchni dookoła zadokumentowane zostały ślady po platformach wykonanych także z wodoodpornej zaprawy hydraulicznej. W przypadku zbiorników z Sabraty, ze względu na brak pozostałości po prasach służących do wyciskania oliwy lub wina, zbiorniki wiązano z produkcją garum,800 lub z przechowywaniem/marynowaniem ryb. Ryby były układane rzędami jedna na drugiej, a między nie sypano sól.801 Miejsce produkcji oliwy w Sabracie znajdowało się w domu Villa degli Oleifici, gdzie zadokumentowane zostały pozostałości po prasie służącej do wyciskania płynu, a także kilka zbiorników typu vats, w których przechowywano oliwę.802

III.3.3.7. Podsumowanie produkcji i przechowywania wina

Tematyka warsztatów produkujących wino na terenie insuli EXXI jest niezwykle skomplikowana i trudna do jednoznaczego zweryfikowania. Trudno cokolwiek precyzować w sytuacji braku jakichkolwiek narzędzi, pras do tłoczenia czy przedmiotów ruchomych, a jedynie na podstawie udokumentowanych instalacji rzemieślniczych. Świadectwem potwierdzającym istnienie warsztatów i dowodzącym słuszności tezy o produkowaniu wina na terenie Domów kwartału mieszklanego sa instalacje stałe.

Platformy oraz charakterystyczne zbiorniki circural storage vats, przeznaczone do magazynowania wina, a także niezbędne w procesach wytwarzania wina cysterny z w miarę świeżą wodą, są poparte jedynie pojedynczymi, dodatkowymi kategoriami zabytków ruchomych przekonującymi o istnieniu produkcji. Dolium czy też fragmenty amfor, co prawda znajdowane w setkach elementów, to jedyne dowody tezy o istnieniu produkcji wina w insuli EXXI. Brak pras czy innych elementów wyposażenia warsztatów służących do

800 cf. H. J. Drexhage, Garum und Garumhandel im römischen und spätantiken Ägypten, MBAH 12.1, 1993, 27‐55.

801 Ibidem, 50; Odnośnie do produkcji garum podobne zbiorniki znalezione zostały na terenie Tunezji czy wybrzeża Hiszpanii, cf. R.I. Curtis, Garum and Salsamenta: production and commerce in materia medica, Studies in Ancient Medicine 3, Leiden 1991; P. Trousset, La vie littorale et les ports dans la Petite Syrte a l’epoque romaine, in: Afrique du Nord antique et médiévale. Spectacles, vie portuaire, religions. Actes du Ve colloque international sur l’histoire et l’archéologie de l’Afrique du Nord (Avignon, 9-13 avril 1990), Paris 1992, 317–332.

802 Wilson, Commerce and Industry.., 46.

160

obróbki i produkcji winogron nie ułatwia odpowiedzi na pytanie o wygląd miejsc produkcji wina. Układanka dotycząca wytwarzania wina w obrębie Domów insuli pozostanie niekompletna, bowiem w trakcie badań archeologicznych zadokumentowane zostały wszelkie elementy składające się na obraz sytuacji warsztatowej kwartału mieszkalnego.

Zbiorniki świadczą o przechowywaniu płynów – ich szczelna konstrukcja i ściany zbudowane z wodoodpornej zaprawy to potwierdzają. Platformy przy circural storage vats, oraz identycznie wyglądające instalacje, zbudowane w sąsiedztwie zbiorników, stanowią także niepodważalny dowód potwierdzający tezę o winie.

Istnieje jednak wiele elementów składowych w tego typu przedsięwzięciach, których nie zadokumentowano w Domach Leukaktiosa, Południowym i Południowo-Wschodnim. Czy przez to teza o istnieniu produkcji wina zostaje obalona? Odpowiedz brzmi: nie. Jest to bowiem niepełny obraz warsztatów z pewnością związanych z produkcją wina. Ilość zbiorników i platform,wsparta ograniczoną ilością fragmentów amfor i doliów mogą świadczyć o niewielkich, domowych instalacjach, produkujących wino na niezbyt wyrafinowane potrzeby.

O tym, że dbano o zawartość zbiorników, świadczych mogą choćby fragmenty płyt przykrywających od zewnątrz ciecz przelaną do wnętrza. Z racji niewielkich rozmiarów produkcji liczba obsługujących ją osób była niewielka. 803 Ze względu na brak materiału ceramicznego – amfor, charakterystycznych dla terenów Ptolemais (badania nad tego typu kategorią zabytków ruchomych nigdy nie zostały przeprowadzone), wydaje się, iż wino przelewano do wtórnie wykorzystanych naczyń. W opisie poszczególnych elementów instalacji zawarte zostały informacje dotyczące materiału ceramicznego, rzeczonych amfor, służących zapewne do transportu owego wina.

Podsumowując, produkcja wina w obrębie insuli EXXI jest potwierdzona. Niedostatek wielu czynników mogących bezapelacyjnie stwierdzić rozmiar i charakter produkcji, zdają się rekompensować elementy zadokumentowane w trakcie badań archeologicznych. Mamy więc do czynienia z chronologicznie pierwszą działalnością warsztatową – produkcyjną na terenie insuli EXXI.

803 cf. H. Crane, Traditional Pottery Making in the Sardis Region of Western Turkey, Muqarnas 5, 1988, 11-12. 161

III.3.4. Produkcja ceramiczna

Faza warsztatowa na terenie insuli EXXI związana była z drobną, lokalną produkcją, ograniczoną zarówno przestrzennie, jak i chronologicznie.804 Po opuszczeniu zniszczonych przez trzęsienie ziemi domów, nastąpił czas stagnacji. Ruiny budynków zlokalizowanych w dawnym centrum miasta, mogły powodować zainteresowanie wśród potencjalnych nowych lokatorów. Z niesprecyzowanych dotąd powodów, ta część chylącego się ku powolnemu upadkowi miasta, przestała pełnić funkcję dzielnicy mieszkalnej. Na terenie antycznej Ptolemais po drugiej połowie IV wieku zaczął się proces tworzenia dużych, zamkniętych kompleksów mieszkalnych, bo mury miejskie niszczały a mieszkańcy byli narażeni na niebezpieczeństwo ze strony lokalnych plemion koczowniczych.805

Jeszcze przed najazdami czy też procesami związanymi z wyludnianiem się miasta, na terenie dawnej insuli EXXI można było odnotować ruchy mające na celu dźwignięcie budynków z ruiny (Fig.181). Odsłaniane były tereny przy ulicach wschodniej i zachodniej. Mury działowe wewnątrz budynków przestały istnieć. Dekoracje pomieszczeń, dawniej kipiących splendorem i wyrafinowaną estetyką, zostały odsłonięte, po czym ordynarnie zniszczone na rzecz warsztatów produkcyjnych. Znaczna część insuli mieszkalnej została przebudowana pod działalność wytwórczą. Dlaczego akurat w tym miejscu? Być może działalność warsztatowa odbywała się przy murze nieopodal zlokalizowanego dużego kompleksu mieszkalnego, którego szczątki do dziś widoczne są po północno-wschodniej stronie, w obszarze niezbyt odległym od insuli EXXI (Fig.182).

Wydaje się, że do stworzonego miejsca pracy można było się dostać bezpośrednio z ulicy, bowiem niewidoczne były mury stanowiące granice nowo powstałych pomieszczeń. Tym samym powstały większe obszary wykorzystywane do działalności produkcyjnej. Wśród różnych profilów wytwórstwa dominowały piece służące do produkcji ceramiki budowlanej oraz naczyń. Były one skoncentrowane raczej w okolicy wschodniej oraz centralnej granicy insuli. Można założyć, że kilka pieców wykorzystywano w zbliżonym czasie, co potwierdza ich chronologia.

804 cf. Riley, Industrial Standardisation in Cyrenaica.., 73-78.

805 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

162

Procesy produkcji skupiły się zatem wokół kilku konstrukcji, usytuowanych w dawnym pomieszczeniach Domów kwartału mieszkalnego. Działalność wytwórcza trwała przez pewien, niezbyt precyzyjnie oznaczony okres. Ze względu na odpady poprodukcyjne, a także efekty działalności, czyli przedmioty tworzone w owych warsztatach, można przyjąć, że był to okres przynajmniej kilku lat.806

Po fazie produkcji warsztatowej insula ostatecznie opustoszała. Nie były to procesy spontaniczne, podyktowane koniecznością ucieczki z miejsca produkcji, brak bowiem narzędzi oraz przedmiotów codziennego użytku osób pracujących w warsztatach. Były to celowe działania, związane z zaprzestaniem w tym miejscu produkcji i opuszczeniem insuli. Tym samym, do obecnych czasów przetrwały jedynie konstrukcje pieców oraz drobne elementy związane z produkcją, na podstawie których należy postawić właściwą hipotezę, wysnuć odpowiednie wnioski i potwierdzić lub obalić założenia.

Poruszając tematykę produkcji związanej z konstrukcjami pieców na terenie insuli EXXI, należy także poruszyć kwestie niezbędnego do pracy zaplecza wytwórczego – paliwa, gliny i wody,807 przy czym tematyka wody została dosyć szczegółowo opisana we wcześniejszym etapie dysertacji.808

III.3.4.1. Zaplecze surowcowe – glina

W niewielkiej odległości od miasta Ptolemais znajdują się, poświadczone przez współczesnych badaczy, pokłady gliny. Istnieje prawdopodobieństwo, iż także w czasach

806 cf. M.Krogulska, A ceramic workshop in the western quarter of Palmyra, Studia Palmyreńskie 8, 1985, 42- 68.

807 J.T. Peńa, M. McCallum, The Production and Distribution of Pottery at Pompeii A Review of the Evidence, Part 1 - 2, The Material Basis for Production and Distribution, American Journal of Archaeology 113, vol. 1 i 2, 2009, 57–79.

808 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

163

antycznych, owe pokłady wykorzystywano do produkcji lokalnej ceramiki użytkowej.809 Surowiec ten znajduje się w odległości około 10 km od centrum dzisiejszej Tolmeity, w pobliżu drogi do antycznej Tauchiry (współczesna Tokra).810 Jest on określany przez miejscowych jako tuflah hamra - glina czerwona. Badania właściwości fizycznych pobranych próbek gliny wykazały, iż mogła ona być wykorzystywana w starożytności do produkcji garncarskiej. Co więcej, surowiec zbierany jest aż do dzisiejszych czasów przez mieszkańców okolicznych wiosek.811 Najlepszymi właściwościami charakteryzowała się glina żelazista, obecnie używana do produkcji naczyń i pieców chlebowych. Z kolei, glina używana do wyrobu cegły suszonej, nie nadaje się do produkcji naczyń ceramicznych. Uzyskane wyniki posłużyły do dalszych badań nad składem surowcowym ceramiki zabytkowej ze stanowiska Ptolemais.812 Wykonane zostały analizy punktowe składu chemicznego.813 Dodatkowo analizie poddane zostały makrofotografie szlifów przełomów ceramiki z Ptolemais. Wyniki jednoznacznie określiły grupę fragmentów, która mogła być wyprodukowana lokalnie. Inne próbki obaliły przyjętą tezę o okolicznej produkcji, tym samym typując wąską grupę surowca wykorzystywanego lokalnie.814

Inne miejsce, z którego w czasach antycznych możliwe było pobieranie surowca do produkcji ceramiki, leżało w oddalonym od antycznej Ptolemais o 30 km na wschód obszarze doliny Wadi al Kuf.815 Złoże jest dosyć bogate w surowiec, i istnieje duże

809 Auch, The resource base for the production of local pottery.., Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 359-387; - autor artykułu bazował na analogicznym materiale ceramicznym i okolicznej bazie surowcowej dla miasta Euchesperides, opublikowanym w 2007 roku: K. Göransson, The transport amphorae from Euhesperides. The maritime trade of a Cyrenaican city 400-250 BC, Acta Archaeologica Lundensia, Series in 4o, No. 25., Lund 2007.

810 Auch, The resource base for the production of local pottery.., Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 359-387.

811 W trakcie badań M. Auch przeprowadził szereg rozmów z lokalnymi wytwórcami, wykorzystującymi do dziś pokłady gliny z okolic drogi do dzisiejszej Tokry.

812 Wytypowane fragmenty to: elementy lamp oliwnych, zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie pieca ceramicznego z Domu Leukaktiosa, fragmenty cegieł oraz rur ceramicznych, kawałki naczyń zasobowych i inne.

813Badania przeprowadzone zostały w Centralnym Laboratorium Zakładu Nauk Stosowanych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Badania składu chemicznego wykonała E. Pawlicka przy współudziale autora, na spektrometrze fluorescencji rentgenowskiej Avalon 8000, firmy Princeton Gamma Tech, z detektorem EDS Si9Li PRISM 2000, połączonym z mikroskopem skaningowym, cf. Auch, The resource base..., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 359-387.

814 cf. Auch, The resource base..., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 359- 387.

815 Informacje pozyskane od lokalnych mieszkańców, którzy wskazują to miejsce jako alternatywę dla bazy surowcowej przy drodze do Tokry.

164

prawdopodobieństwo korzystania z niego także w czasach antycznych. Co ciekawe, nie zidentyfikowano także złóż surowca do wyrobu ceramiki dla obszaru antycznej Taucheiry.

Zakłada się, że była to ta sama tuflah hamra, znaleziona w okolicach Gebel Akhdar i do dziś używana w lokalnych warsztatach produkujących wyroby ceramiczne.816 Źródłem pozyskiwania surowca dla dwóch dużych ośrodków świata antycznego, mógł więc być ten sam obszar.

III.3.4.2. Paliwo

Badając problematykę związaną z lokalną produkcją ceramiczną czy metalurgiczną,817 nie sposób ominąć problem paliwa zasilajacego warsztaty.818 Charakter i kryteria doboru opału dotyczyły zarówno pieców przeznaczonych stricte do wypału ceramiki użytkowej czy też budowlanej, jak i innych, wybranych kategorii.

Istotną kwestią był dobór materiału, którym palono wewnątrz pieców zlokalizowanych na terenie insuli EXXI. Jednakże, ze względu na stosunkowo niewielką wiedzę dotyczącą tego typu konstrukcji warsztatowych z terenu Ptolemais, czy nawet szerszego kontekstu odnoszącego się do całego regionu, charakterystyki paliwa nie sposób ograniczyć lokalizacyjnie jedynie do terenu antycznej Cyrenajki.

Niewątpliwym ograniczeniem, niepozwalającym na precyzowanie zawartości zadokumentowanego materiału wewnątrz pieców, jest brak pobranych próbek popiołów, przeznaczonych do dalszych analiz laboratoryjnych (Fig.183). Nierozpoznany został skład pozostałości poprodukcyjnych znalezionych przy rzeczonych warsztatach produkcyjnych.

816 Riley, Excavations of a K Site…, 235–266.

817 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Pozostałości związane z wytopem metali na obszarze insuli EXXI

818 A. K. Riegel, H. Möller, Ks, Commodities and Consumers: Greco – Roman Pottery Production in Eastern Marmarica (Northwestern Egypt), Archäologisher Anzeiger 1, 2011, 160.

165

Ilości popiołów, zlokalizowanych w okolicach warsztatów, w poszczególnych budynkach były znaczne. Były to zazwyczaj punktowe pokłady grubej na kilka centymetrów warstwy drobnego, sypkiego piasku przemieszanego z popiołem lub samego popiołu - zsypy. W większości warstw ziemi przemieszanej z popiołem, zidentyfikowane zostały śladowe ilości węgla. Ze względu na dużą nieregularność lokalizacji, wydaje się, iż nie należy wspomnianych warstw kojarzyć z wydarzeniami, które mogły w sposób znaczący wpłynąć na losy domów insuli EXXI (jak choćby pożary). Pozostałości po tego typu zdarzeniach charakteryzują się wąskim pasem popiołów widocznym w warstwie zasypowej (Fig.184).819

W kilku miejscach domów insuli EXXI, występowanie popiołów należy brać pod uwagę w kontekście produkcji rzemieślniczej. Jedynym odosobnionym przypadkiem, zidentyfikowanym w kontekście warstwy zasypowej, a kojarzonym z pożarem, mogła być gruba na 0.05 - 0.07 m warstwa popiołu przemieszanego z niewielkimi ilościami węgla. Rozciągała się ona na szerokości 2 pomieszczeń Domu Leukaktiosa, R 80 i R 81.820 Warto także odnotować, iż na kilku posadzkach opisanych domów, w okresie chronologicznie przyporządkowanym do fazy warsztatowej, widoczne były ślady punktowych palenisk. Były to jednakże pojedyncze przypadki kojarzone z ogniskami, bez związku z tematyka podjętą w dysertacji.

Analizując problematykę paliwa, które wykorzystywano w procesach produkcyjnych wewnątrz pieców, należy wziąć pod uwagę minimum kilka niezwykle istotnych czynników - rodzaj oraz nieodzownie związaną z nim dostępność materiału na danym terenie, czas spalania, ilość popiołu poprodukcyjnego który należało gdzieś magazynować/składować, i inne. W zależności od przeznaczenia pieców, palono w nich odmiennym rodzajem materiału. Chcąc uzyskać odpowiednią temperaturę przekraczającą kilkaset stopni Celsjusza, należało wykorzystać wszelki dostępny surowiec, co więcej, wypał odbywał się w pewnych odstępach czasu, należało zatem także w ciągu kilku lub kilkunastu godzin podtrzymywać temperaturę panującą wewnątrz pieców. Do produkcji ceramiki starano się używać opału pod

819 W przypadku pożarów warto też zadać pytanie o przyczynę spalenia budynku, czy były to wydarzenia związane z przypadkiem, katastrofą naturalną, czy też z celowymi zniszczeniami, powstałymi w trakcie celowego zaprószenia ognia (np. na skutek ataku zbrojnego).

820 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 9-30.

166

postacią odchodów zwierzęcych,821 co wiązało się z ich właściwościami, pozwalającymi na utrzymanie odpowiednio długo dostatecznej temperatury wewnątrz pieców.822

Dobór paliwa zwykle związany był z jego dostępnością na danym obszarze. Ze względu na znaczne ograniczenia surowcowe na terenie wybrzeża Cyrenajki, nierozstrzygnięty został ostatecznie problem dotyczący sposobu zastępowania drewna czy węgla drzewnego innym tworzywem.823

Drewno, uchodzące za jeden z najlepszych surowców, idealny do opalania pieców, w antycznej Cyrenajce był materiałem z pewnością niewystarczającym, a wręcz deficytowym. Najpospolitszym, lecz niezbyt wydajnym paliwem, mogły być niewysokie karłowate krzewy, bujnie porastające zarówno w czasach antycznych, jak i dziś, wzgórza Gebel Akhdar.824 Wyższe drzewa także tworzyły, choć niezbyt liczne, drzewostany, na zboczach okolicznych gór. Wyższe drzewa tworzyły także nieliczne skupiska na zboczach okolicznych gór. W starożytności Góry Zielone mogły być porośnięte sosnami, i cyprysami.825 Ważną kwestią pozostają także lokalne, prywatne ogrody, w których mogły być sadzone różne gatunki drzew owocowych, jak jabłonie, grusze czy jeżówki.826 W przypadku drzew z pewnością nie chodziło jedynie o część naziemną, ale głównie o korzenie, stanowiące potencjalne paliwo.827 Wydaje się, że z racji niedostatku drewna koniecznego dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców Cyrenajki nie było ono materiałem dominującym.828 Braki opału drewnianego rekompensowano sobie zapewne wszelkimi innymi dostępnymi surowcami.829

821 cf. rozdz.: Cyrenajka – Fauna Cyrenajki

822 Smith, Fuel for Thought.., 191-205.

823 cf. rozdz.: Cyrenajka – Flora Cyrenajki

824 Kraeling, Ptolemais.., 8.

825 Kraeling, Ptolemais.., 7.

826 Periplus Skylaksa z Karyandy, tłum. K. Głombiowski, Gdańsk 2006, 110–111.

827 cf. rozdz.: Cyrenajka - Gleby, rolnictwo i hodowla Cyrenajki

828 Analogiczna sytuacja miała miejsce w sąsiednich terenach wybrzeża antycznej Afryki: Tunezji i Egiptu, cf. N. Miller, T. Smart, Intentional burning of dung as fuel: a mechanism for the incorporation of charred seeds into the archaeological record, Journal of Ethnobiology 4, 1984, 15-28.

829 Możliwe jest kategoryzowanie opału pod kątem rodzaju pieca - odmienne wykorzystanie danego surowca do innych rodzajów wypału. W produkcji ceramiki użytkowej palono innym budulcem, niż np. w produkcji 167

Popularnym surowcem, możliwym do wykorzystania także na terenie Afryki Północnej, były odpady pochodzące z produkcji oliwy,830 z której Cyrenajka słynęła.831 Po procesie wytłoczenia soku z owoców, pozostawał miąższ zwany piríni, który z powodzeniem wypełniał zapotrzebowanie na alternatywne źródło paliwa przeznaczonego do palenia w różnych kategoriach pieców.832 Częstokroć wykorzystywano miąższ pochodzący z drugiego tłoczenia oliwy, co potwierdzone zostało analizą popiołów znalezionych w miejscu produkcji.833 Miąższ zazwyczaj mieszano z innymi surowcami by otrzymać potrzebne paliwo. Procesy pozyskiwania paliwa z odpadów związanych z produkcją oliwy nie zmieniły się praktycznie przez wiele stuleci.834 Do dziś są to metody wytwarzania alternatywnego źródła surowca wykorzystywanego choćby na terenach współczesnej Tunezji.835 Co więcej, na niektórych obszarach, na przykład w antycznej Grecji, materiał ten był uważany za dominujący, szczególnie w produkcji ceramiki, gdyż odpowiednio długo utrzymywał pożądaną temperaturę wewnątrz pieców.836

Interesującym zagadnieniem jest także problematyka powiązania warsztatów produkcyjnych (pieców do wypału ceramiki) z gajami oliwnymi lub miejscami

metalurgicznej, w której niejednokrotnie należało otrzymać znacznie wyższą temperaturę, cf. N.T. Miller, Plant use at Gordion: Archaeobotanical Reserch from the 1988- 1989 Season, American Journal of Archaeology 97, 304.

830 Miedzy innymi stanowisko Leptiminus, gdzie został potwierdzony znaczny udział budulca jakim jest miąższ pochodzący z tłoczenia oliwy, jako paliwo do nagrzania pieców ceramicznych, cf. Smith, Fuel for Thought.., 191-205; A. Walmsley, Byzantine Palestine and Arabia: Urban Prosperity in Late Antiquity, in: N. Chrisite, S.T. Loseby, Towns in Transition. Urban Evolution in Late Antiquity and the Early Middle Ages, London 1996, 143.

831 Sin. 134, 138.

832 R. A. Tomlinson, Archaeology in Greece, AR, 1995, 1–74.

833 H. Sethom, Les artisans potiers de Moknine, Revue tunisienne de sciences sociales 1, 1964, 53-70.

834 cf. L. Foxhall, Bronze to iron: agricultural systems and political structures in Late Bronze Age and Early Iron Age Greece. The Annual of the British School at Athens 90, 1995, 239-50; Smith, Fuel for Thought.., 193.

835 Sethom, Les artisans potiers.., 53–70.

836 F.R. Matson, Ceramic studies, in: W.A. McDonald, G.R. Rapp, Jr (eds.), The Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, 1972, 200-224.

168

przeznaczonymi do produkcji i przechowywania oliwy. Ciekawy może być także sposób wzajemnego wykorzystywania odpadów poprodukcyjnych.837

Alternatywnym źródłem dla rozpalenia pieca mogły być rośliny uprawne lub dziko rosnące chwasty.838 Warto poruszyć także kwestię związaną z rozpalaniem, bowiem pozostałości po tej grupie surowców można odnaleźć w poprodukcyjnych popiołach. Tak zwane „odpady zbożowe,” czyli części niewykorzystanych lub zniszczonych plonów, przeznaczone były do spalenia.839 Sposób ten znany był między innymi z obszarów antycznej Grecji.840 Używano także innych roślin, między innymi w Egipcie (przykładem może być stanowisko Kom el-Nana), 841 gdzie w popiele przy piecach, czy raczej rusztach, znaleziono szczątki koniczyny oraz różnych rodzajów zbóż, w tym jęczmienia i pszenicy.842 Niejednokrotnie rośliny hodowlane, głównie odmiany zbóż pochodzących z terenów Cyrenajki, jak owies czy żyto,843 stanowiły rodzaj wypełniacza, wiążącego/spajającego ze sobą choćby odchody zwierzęce, uformowane w większe kawałki - grudy.844

837 cf. D. Mattingly, First fruit? The olive in the Roman world, in: G. Shipley, J. Salmon (eds), Human Landscapes in Classical Antiquity. Environment and culture. Routledge 1996, 213-53; Mattingly, Oil for export?..., 33-56.

838 cf. R. Stewart, Carbonized seeds, in: H.R. Hurst, S.P. Roskams (eds.), Excavations at Carthage, The British Mission I.1. The Avenue du President Habib Bourguiba, Salmmbo: The Site and Finds Other than Pottery, University of Sheffield 1984, 257.

839 S. Anderson, F. Ertug-Yaras, Fuel, fodder and faeces: an ethnographic and botanical study of dung fuel use in central Anatolia. Environmental Archaeology: The Journal of Human Palaeoecology 1, 1998, 99-109.

840 G. Jones, Interpretation of archaeological plant remains: ethnographic models from Greece, in: W. van Zeist, W.A. Casparie (eds.), Plants and Ancient Man: Studies in Palaeoethnobotany, 1984, 43- 61.

841 Monastyr, chronologicznie datowany na okres pomiędzy V a VII wiekiem.

842 Smith, Fuel for Thought.., 195; Szczątki roślin hodowlanych oraz rosnących dziko, wykorzystywanych jako paliwo do utrzymywania temperatury w piecach w starożytnym Egipcje także cf: M. van der Veen, The plant remains from Mons Claudianus, a Roman quarry settlement in the Eastern Desert of Egypt: an interim report. Vegetation History and Archaeobotany 5, 1996, 137-41; R. Cappers, Archaeobotanical remains, in: S. Sidebotham, W. Wendrich (eds.), Berenike ‘95: Preliminary Report of the 1995 Excavations at Berenike (Egyptian Red Sea Coast) and the Survey of the Eastern Desert, 1996, 319-336.

843 Lloyd, Excavations at Sidi Khrebish.., 1-7.

844 M. Charles, Fodder from dung: the recognition and interpretation of dung-derived plant material from archaeological sites. Environmental Archaeology, The Journal of Human Palaeoecology 1, 1998, 111-122; G. Hillman, Interpretation of archaeological plant remains: the application of ethnographic models from Turkey, in: Zeist, Casparie (eds.), Plants and Ancient Man.., 1-41.

169

Wysuszone odchody zwierzęce,845 były alternatywnym źródłem paliwa, wykorzystywanym do ogrzania pieców produkcyjnych. Problematyka używania odchodów jest bardzo dobrze rozpoznana na terenie stanowisk archeologicznych Bliskiego Wschodu,846 oraz wybrzeża Afryki Północnej.847 Były to odchody zwierząt hodowanych na tych terenach – między innymi osłów, wielbłądów, owiec czy krów.848

Podsumowując, w czasach antycznych palono w piecach wszelkim dostępnym materiałem łatwopalnym. Rodzaj i charakter budulca zależał oczywiście od dostępności materiału, zamożności właściciela warsztatu oraz chęci uzyskania odpowiednich warunków dla produkcji. Tylko od kreatywności osób zajmujących się wytwórstwem, związanym z wykorzystaniem pieców, mogła zależeć intensywność i wielkość wypału. Wykorzystując dostępny materiał, zapewniali oni ciągłość danej produkcji. Czasami nie tylko zapotrzebowanie na dany produkt, ale ilość lub jakość paliwa definiowała liczbe/ilość wytworów. Stosunkowo niewielka, raczej mocno ograniczona produkcja rzemieślnicza, prowadzona wewnątrz pomieszczeń insuli EXXI w Ptolemais, musiała bazować na ogólnodostępnym paliwie. Niezbyt wyrafinowana produkcja, mająca miejsce w warsztatach badanych domów, w znacznym stopniu ograniczona była dostępnością i jakością surowca wykorzystywanego jako paliwo. Zapewne palono tym, co akurat było łatwe do uzyskania, o czym może świadczyć niezbyt rozległy, raczej lokalny charakter produkcji. Powyżej przedstawiono różne, potencjalne możliwości związane z surowcem paliwowym.849

845 cf. rozdz.: Cyrenajka – Fauna Cyrenajki

846 Anderson, Ertug-Yaras, Fuel, fodder and faeces.., 99-109; Miller, Smart, Intentional burning of dung as fuel.., 15-28; N. Miller, The interpretation of some charred cereal remains as remnants of dung cake fuel, Bulletin on Sumerian Agriculture 1, 1984, 45-47; N. Miller, The use of dung as fuel: an ethnographic example and an archaeological application, Paléorient 10, 1984, 71-79.

847 cf. Charles, Fodder from dung.., 111-122.

848 cf. Miller, The use of dung.. 71-79; Smith, Fuel for Thought.., 197; Miller, Smart, Intentional burning of dung as fuel.., 15-28; cf. rozdz.: Cyrenajka - Fauna Cyrenajki 849 Dopiero analizy post-produkcyjnego popiołu mogą przynieść ostateczną odpowiedz o opał wykorzystywany w produkcji warsztatów insuli EXXI.

170

III.3.4.3. Piece ceramiczne na obszarze antycznej Ptolemais

Ceramika codziennego użytku mieszkańców Ptolemais pochodziła prawdopodobnie z warsztatów lokalnych, gdzie produkowano różne przedmioty, niezależnie od importu naczyń bardziej luksusowych. Wniosek taki nasuwa się, gdy weźmiemy pod uwagę, że Ptolemais – duży ośrodek miejski w okresie swej świetności liczący kilkanaście tysięcy mieszkańców – miała dostęp do pokładów gliny, stanowiącej lokalny surowiec.850 Nieznana jest jednak intensywność oraz skala tej produkcji, a zatem wyznaczenie kręgu potencjalnych odbiorców jest niezwykle trudne do określenia.

Produkcja materiałów budowlanych w Ptolemais miała miejsce już za czasów flawijskich. Około II wieku n.e. nastąpiła całkowita zmiana architektoniczna miasta, które zmieniło surowiec budowlany na trwalszy i solidniejszy, służący do tworzenia budynków mieszkalnych lub prywatnych.851 Cegły i kamienne bloki zaczęły wypierać konstrukcje na bazie drewna. W tym czasie zapewne pojawiła się potrzeba produkcji cegieł na miejscu, bowiem z pewnością nie opłacało się importować znacznych pokładów cegły do miasta, na obrzeżach którego można było wyrabiać cegły.852

Do użytku kuchenno - gospodarczego wykorzystywano naczynia produkowane na miejscu. Znaczne ilości zniszczonych fragmentów naczyń ceramicznych znajdowane były w trakcie kolejnych misji archeologicznych przeprowadzonych na terenie insuli EXXI, na różnych poziomach użytkowych domów. Dotychczas, w kolejnych warstwach zasypowych, zalegających na terenie objętym badaniami wykopaliskowymi, zadokumentowane zostały dziesiątki tysięcy elementów naczyń kuchenno-gospodarczych, wytwarzanych prawdopodobnie w miejscowych piecach. Analogiczne do tego typu naczyń mogą być zabytki zidentyfikowane na terenie badań w sąsiedniej Benghazi, których charakterystyka i opis zostały opublikowane w jednym z tomów Libya Antiqua.853

850 Auch, The resource base for the production.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 359 – 387.

851 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

852 cf. Nicklin, The Location of Pottery.., 436-458.

853 Riley, Coarse portery..., 91-466.

171

W obrębie miasta Ptolemais lub poza jej murami, do tej pory nie znaleziono jednak pieców przeznaczonych stricte do wypału ceramiki użytkowej. Od początku XX wieku, kiedy na terenie miasta zaczęto prowadzić regularne badania wykopaliskowe, nie powstała żadna publikacja, odnosząca się bezpośrednio do problematyki związanej z wytwórstwem - produkcją. Charakter gospodarczej działalności był w powstałych opracowaniach raczej marginalizowany lub zupełnie pomijany. Jedynie przy okazji publikacji informacji dotyczących Domu Rzymskiego, pojawiły się pojedyncze informacje dotyczące produkcji i wytwarzanych przedmiotów ceramicznych.854 Skupiano się głównie na zagadnieniach architektonicznych, dekoracyjnych czy też zabytkach ruchomych wysokiej klasy jak marmurowe rzeźby, terakotowe lampy oraz numizmaty.

Literatura, dotycząca poszczególnych kategorii zabytków zidentyfikowanych na terenie antycznej Ptolemais, nie jest zbyt obszerna. Przez kilkadziesiąt lat badań wykopaliskowych i dokumentacyjnych, powstało zaledwie kilkanaście publikacji naukowych, oraz szereg artykułów, umieszczanych w czasopismach i seriach wydawniczych, między innymi Libian Studies czy Libya Antiqua, które w całości poświęcone były wynikom badań archeologicznych i etnograficznych, prowadzonych na terenie współczesnej Libii.855 Antyczna Ptolemais i zagadnienia z nią związane zajmują jedynie nikły procent wśród publikacji dotyczących miast starożytnej Cyrenajki i Trypolitanii. Szeroko pojętą produkcję na prywatne lokalne potrzeby zdają się potwierdzać jedynie obiekty – konstrukcje rzemieślnicze, zadokumentowane na terenie insuli E XXI przez polskich archeologów.

III.3.4.3.1. Piece w badaniach nieinwazyjnych na terenie Ptolemais

Pomimo braku potwierdzonych ewidentnych danych, dotyczących produkcji na terenie antycznego miasta Ptolemais, w trakcie nieinwazyjnych badań geofizycznych przeprowadzonych przez członków Polskiej Misji Archeologicznej, natrafiono na interesujące obiekty (Fig.185). Ich tzw. anomalie negatywne potwierdziły tezę, iż były to konstrukcje

854 cf. Kraeling, Ptolemais.., 125-130.

855 I. d’Angelo, Cirene in età arcaica alla luce degli scavi nell’area della Casa del Propileo: produzioni ceramiche locali di coppe ioniche, descrizione delle argille locali e dati preliminari delle indagini, in: IX Symposium on Mediterranean Archaeology (Chieti 24-26 febbraio 2005), [BAR International Series 1488]. Oxford, 2008, 505- 514. 172

warsztatowe.856 Precyzując, są to obiekty związane z produkcją, której nieodzownym czynnikiem była wysoka temperatura panująca wewnątrz miejsca wytwarzania, czyli pieca. Duża głębokość, na jakiej zlokalizowane zostały wskazane obiekty, miejscami dochodząca nawet do około 2 metrów, nie pozwoliła na przeprowadzenie badań sondażowych, mających na celu weryfikację hipotezy o warsztatach produkujących przedmioty lokalnego użytku.857

Anomalie,858 wskazujące na konstrukcje pieców, zadokumentowane zostały w kilku miejscach antycznego miasta. Przy zachodniej granicy miasta, pomiędzy Bazyliką Zachodnią a pozostałościami po murach miejskich pochodzących z szeroko pojętych czasów rzymskich,859 zidentyfikowano szereg rozbudowanych pieców. Piece będące obiektami wolnostojącymi, nie wydały się być integralną częścią żadnej okolicznej konstrukcji.860 Istnieje jednak spore prawdopodobieństwo, że część pieców mogła być związana z łaźniami miejskimi.

Piece zidentyfikowane za pomocą metod nieinwazyjnych w tej części miasta, były zapewne związane z okresem późnorzymskim lub bizantyńskim, wpisują się one bowiem w bizantyńską, a nie hellenistyczną siatkę ulic.861 Na sporządzonej mapie podziemnych konstrukcji zauważone zostały 3 duże piece połączone ze sobą rodzajem kanału. Poświadczeniem istnienia pieców, mogą być znaczne ilości wypalonych i niewypalonych naczyń ceramicznych noszących cechy produkowanych lokalnie, zadokumentowanych bezpośrednio nad badanym miejscem, na powierzchni. Są to mocno rozdrobnione elementy naczyń kuchenno-gospodarczych oraz ceramiki budowlanej. Kilka fragmentów ceramiki znalezionych w okolicy miało charakterystyczny, zielonkawy kolor powierzchni, powstały

856 G. McGill, Building of the past. A guide to the archaeology and development procces, London 1995, 28.

857 Nieinwazyjne badania geofizyczne swym zasięgiem objęły dotychczas obszar około 80 % terenu antycznej Ptolemais wewnątrz murów, oraz kilka hektarów poza obrębem miasta. Badania te miały na celu stworzenie „podziemnej” mapy miasta bez konieczności bezpośredniej ingerencji w strukturę ziemi. Nadrzędnym efektem prac miało być zapoznanie się z detalami architektury ostatniej fazy użytkowania miasta, jego przebudowy w okresie późnorzymskim i bizantyńskim. K. Misiewicz, W. Małkowski, New data from magnetic survey of Ptolemais, Revue d’Archéométrie, Suppl. no. 33, 2009, 117-121.

858 cf. A. M. Greaves, B. Helwing, Archaeology in Turkey, The Stone, Bronze and Iron Ages, 2000, AJA 107/1, 2003, 71-103.

859 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

860 cf. K. Misiewicz, Geophysical prospection in Ptolemais – interim report, in: Żelazowski, Ptolemais.., 57-76.

861 Ptolemais (Libya) Archaeological and Non-Destructive Survey autumn season 2009, Preliminary Report.

173

przy nieudolnym wypale naczynia.862 Były to bryły stopionych w jedną całość kilku naczyń, w znacznym stopniu zniekształconych.863

Identyczna sytuacja miała miejsce w północno-wschodniej części miasta, gdzie badane anomalie negatywne wskazały istnienie całego zespołu urządzeń warsztatowych, w których wytwórstwo wiązało się z uzyskiwaniem wysokich temperatur. Zajmowały one powierzchnię około 300 metrów kwadratowych.864. Także w tym przypadku na powierzchni znaleziono kilkaset fragmentów wypalonych naczyń ceramicznych. Podobnie jak w przypadku zachodniej części miasta, zostały znalezione zarówno fragmenty naczyń kuchenno- gospodarczych, jak i tzw. odpadów poprodukcyjnych.865

Ostatnim miejscem związanym z produkcją ceramiki budowlanej czy użytkowej, był teren przy wschodnich granicach antycznej Ptolemais, poza murami miejskimi. Obszar ten nie został przebadany magnetycznymi metodami nieinwazyjnymi, lecz jedynie sprawdzony podczas badań powierzchniowych. Tam, na obszarze kilkunastu arów, zadokumentowane zostało znaczne nasycenie materiałem ceramicznym; fragmenty ceramiki są liczone w tysiącach elementów.866 Były to głównie kawałki amfor, gospodarczo - kuchennych naczyń ceramicznych, a także elementy ekskluzywnej ceramiki typu terra sigillata.867 Poza nimi, dominowały fragmenty lamp, odważników czy dachówek, a także cegieł. Zabytkami potwierdzającymi okoliczną produkcję mogły być odpady poprodukcyjne, w postaci fragmentów naczyń i brył niewykorzystanej gliny.

Miejsce to zlokalizowane zostało poza granicami miasta, co stanowi potwierdzenie procesów spotykanych w innych ośrodkach miejskich świata antycznego. Piece, czy ogólniej, warsztaty produkcyjne, emitujące nieprzyjemny zapach i generujące wysokie temperatury

862 W. P. Anderson, The Ks and workshops of Sarepta (Sarafand, Lebanon): Remnants of a Phoenician ceramic industry, Berytus 35, 1987, 41-66.

863 Peña, McCallum, The Production and Distribution.., 170.

864 Obszar ten można było opisać w prostokącie o bokach 15 x 20 metrów, co dało pewne wyobrażenie o znacznych rozmiarach konstrukcji warsztatowych.

865 cf. M.R. Hull, The Roman potters’ Ks of Colchester, Society of Antiquaries of London Research Report 21, Oxford 1963.

866 Riley, Excavations of a K…, 235 – 266.

867 Riegel, Möller, Ks, Commodities and Consumers.., 149.

174

oraz dym 868 znacznie ograniczający widoczność, konstruowane były poza murami miast.869 Znaleziony na powierzchni materiał ruchomy skojarzony został raczej z produkcją wczesnorzymską, a nawet hellenistyczną.870 Obszar ten wpisywał się także w hellenistyczną siatkę ulic. Dla porównania, piece zlokalizowane przy zachodniej czy północno-wschodniej części, ewidentnie wpisały się w późną siatkę miejską.871 Wtedy zapewne, architektura miejska w znacznym stopniu zmieniła się w stosunku do swych oryginalnych koncepcji. W tym okresie poszczególne konstrukcje były budowane bez zachowania wcześniejszych założeń urbanistycznych, jak choćby bez dostosowywania się do pierwotnej siatki insul.872

868 Crane, Traditional Pottery Making.., 15, fig. 10.

869 Przykładów potwierdzających lokalizowanie pieców poza obrębem ośrodków miejskich jest wiele. Najlepszym przykładem może być okoliczna Tokra, cf. Riley, Excavations of a K…, 235 – 266; ale i piece z wybrzeża dzisiejszej Tunezji, cf. D.P.S. Peacock, F. Bejaoui, N. Ben Lazreg, Roman pottery production in central Tunisia, JRS 3, 1990, 59-84 - znaleziono okrągłe cylindryczne piece do produkcji amfor, cegieł, oraz ceramiki typu Coarse Ware na stanowiskach: Henchir Ben Hassine – znaleziono pozostałości po cegłach z pieca ceramicznego, trochę fragmentów ceramiki na powierzchni ziemi, między innymi Africana IA; Acholla – niewielkie ale liczne miejsca produkcji ceramiki, Tripolitana II i III, Africana IA – II/III wiek n.e.; Henchir ech Choggaf – pojedyncze ślady po cegłach i fragmenty ceramiki, Dressel 2-4, Hayes 195-196, Hayes 91 – okolice końca II i III wieku; Aioune ech Chekaf – cegły pieca, odpady produkcyjne, ceramika: Trypolitania III, Africana IIA – datowanie od końca II wieku aż do końca V wieku; Henchir Mbarek – fragmenty ceramiki, kawałki cegieł i odpady produkcyjne, Africana II A, Keay XXVB, Keay XIX, Hayes 195-196, od III do połowy V wieku; Aioune es Soltane – amphoras i coarse pottery, a także cegły, Keay XXXV, Keay LXII, IV i V wiek n.e.; Tarfayat – dużo fragmentów amfor i lokalnej ceramiki użytkowej, oraz fragmentów cegieł, wszystko to w małym domu w którym produkowano ceramikę (pozostałości po innych instalacjach niezbędnych przy wytwarzaniu naczyń ceramicznych – baseny itd.), ceramika Keay XXV (III-V wiek); Henchir El –Guelel – kawałki cegieł, ceramika Tripolitania II i III, Keay LXII, Africana IA – od początku III do końca V wieku, Hayes 84, 82, 195-196; Henchir El – Gallal – pozostałości po piecach i pokłady ceramiki,głównie Red Slipy; Hayes 99, 61B, 103, 81B, 94, 58B, 103B, 104, -datowane na IV-V wiek n.e.; Sidi Marzouk – duża willa z częścią gospodarczą, oraz miejscem do wyrobu ceramiki, znaleziono wewnątrz budynku formy do wypału lamp, fragmenty lamp i ceramiki, a także cegły; jest to jedno z najbogatszych stanowisk badanych i opisywanych w artykule; ceramika – Hayes 72, 67/71, 94,84, 86, 50,73, 46, 90, 67/76, 75, 91 – III-V wiek; było to centrum produkcyjne lamp: {Hayes IIA, Fulford&Peacock 2A – IV/V wiek}; Henchir El- Guellal – widoczna ściana pieca; ceramika Tripolitania II/III, Africana IIA – koniec III – połowa V wieku; Ksar El – Guellal – rzymska farma, gdzie była produkowana oliwa, znaleziono fragmenty Red Skip, Hayes 58B, 76, 22, 68, 71; Henchir Es – Srira – fragmenty pieca (cegły), kawałki fragmentów ceramiki: Hayes 59A, 68, 50B, 61A, 66, 70 – od końca III wieku do początków V; fragmenty lamp: Hayes I, F&P 2A, 1; Henchir El – Guellal, Madje – pozostałości po dużej rzymskiej farmie, w której produkowana była oliwa, gdzie znalezione zostały 4 prasy, ceramika Hayes 182, 62B (350-420 r.), 67 (IV-V wiek); Henchir El – Guellal, Djilma – duże pokłady Red Slip, kawałki pieca do wypału ceramiki, ceramika: Hayes 50A, 52A, 45C, 66, 68, 76, 62, 73/73B, 70, 91/B-C – wszystkie fragmenty na IV-V wiek; lampy – Hayes 1, F&P 2A.

870 Elementy naczyń ceramicznych należały między innymi do grupy Black Glazed pottery, oraz Riley, Coarse pottery.., fig. 99- 102, nos. D 456 D 493, D 489, D 463/D 471; Lampy ewidentnie kojarzone mogły być z okresem wczesno rzymskim, cf. D.M. Bailey, The Lamps, in: Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice). Supplement to Libya antiqua 5, vol.3, Tripoli 1982.

871 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

872 J. Żelazowski, History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

175

Zastanawia fakt, że w przypadku dużego „piecowiska” w północno-wschodniej części miasta, tak duże warsztaty produkcyjne zlokalizowano bezpośrednio wewnątrz struktury ośrodka miejskiego. Być może wiązało się to z niemal całkowitym zniszczeniem murów miejskich i koniecznością schronienia się mieszkańców wewnątrz dużych kompleksów obronnych w okresie późnorzymskim/ bizantyńskim.873 Warsztaty rzemieślnicze, produkujące przedmioty codziennego użytku na własne, lokalne potrzeby były wtedy konstruowane w obrębie miasta.874

Spore rozmiary miasta świadczą o istnieniu w obrębie antycznej Ptolemais licznych miejsc produkcji. Musiały istnieć centra produkcyjne lokalnie ograniczone swym zasięgiem, w których wytwarzano przedmioty codziennego użytku. Zastanawia fakt istnienia tego typu obiektów także w niemal centralnej, zamożnej dzielnicy Ptolemais – w insuli EXXI.

III.3.4.4. Piece w insuli EXXI

Gliniane cegły były jednym z najbardziej rozpowszechnionych materiałów budowlanych w świecie starożytnym.875 Rzadko kiedy był to, w opozycji do kamienia, materiał trwały, 876 czyli wieloletni i kilkukrotnego użytku,877 ale ze względu na stosunkowo mało skomplikowany proces produkcyjny,878 stanowił niezwykle popularny materiał

873 Mikocki, Ptolemias, Archaeological…,23.

874 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

875 A. Radivojević, Investigation of Late Antique bricks from archaeological sites of contemporary Serbia as a basis of conservation works, Facta Universitatis, Series: Architecture and Civil Engineering 3, no 2, 2005, 185- 193; G. Brodribb, Roman brick and tile, Current Archaeology 89, 175-177.

876 cf. T. Darvill, A. McWhirr, Roman brick production and the enviroment, in: D. Miles, The Romano-British countryside: Studies in rular settlement and economy, Part I, British Archaeological Reports British Series 103, 2002, 137–150.

877 N. Davey, A History of Building Materials, London 1961.

878 D. Pering, The Roman House in Britain, London New York 2002, 107.

176

budowlany.879 W Rzymie produkcja cegieł trwała aż do VIII wieku (chociaż od V wieku na mniejszą, bardziej prywatną skalę).880 Mimo, iż nie był to materiał trwały, w Rzymie po VI wieku miały miejsce procesy związane z wtórnym użyciem cegieł pozyskiwanych ze zrujnowanych budynków.881

Na terenie antycznej Ptolemais, zadokumentowano wiele przykładów wykorzystania glinianych cegieł, przeznaczonych do konstrukcji murów. Ze względu na niską trwałość surowca tworzącego cegły, w wielu przypadkach znajdowano szczątki murów domów insul miasta. Ów materiał budowlany był wytwarzany zapewne w kilku miejscach antycznej Ptolemais, także na terenie insuli EXXI. Wewnątrz pieców, zlokalizowanych w opisywanym kwartale mieszkalnym, produkowano niestemplowane, nieskomplikowane (półokrągłą) formą cegły. Produktom końcowym wypału brakuje cech indywidualnych, świadczących o miejscu produkcji (praedia), o osobie nadzorującej wypał (officinator), czy nawet o materiale, z którego zostały one wykonane (figlinae) – informacjach,882 które zazwyczaj przy tego typu produkcji pojawiały się na powierzchni cegieł.883 Był to zupełnie niedekorowany materiał budowlany, mający zaspokoić najbardziej podstawowe potrzeby okolicznych mieszkańców.884

Cegły wypalano w charakterystycznych piecach, zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczeń dawnych domów insuli EXXI. Mimo wyraźnie zarysowanego miejsca produkcji, znaleziono zaledwie kilkadziesiąt cegieł, świadczących o ich wytwarzaniu. Dowodem niepodważalnie świadczącym o istnieniu niewielkiej produkcji materiałów budowlanych w obrębie kwartału EXXI, były same konstrukcje pieców. Na badanym terenie odkryto co najmniej dwie duże konstrukcje, przeznaczone najprawdopodobniej do wypału ceramiki budowlanej. Dodatkowo, w bezpośredniej okolicy wspomnianych pieców,

879 J. DeLaine, Bricks and mortar: exploring the economics of building techniques at Rome and Ostia, in: D. J. Mattingly, J. Salmon, (eds.), Economies beyond Agriculture in the Classical World , London 2000, 271–96

880 I. Lazar, The Roman Tile factory at Vransko near Celeia (Noricum), Part one: excavation report, Rei Cretariae Romanae Fautorum ACTA 35, 1997, 159–164.

881 Wilson, Cyrenaica and the.., 147-149.

882 J. P. Adam, Roman building: Materials and techniques, London 1994.

883 cf. P. Weaver, Imperial slaves and freedmen in the brick industry, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 122, 1998, 238–246.

884 cf. J. DeLaine, The supply of buliding mateials to the city of Rome, in: N. Christie (ed.), Settlement and economy in Italy, 1500 B.C. to A.D. 1500, Oxford 1995, 555- 562.

177

znajdował się mniejszy powierzchniowo obiekt, którego przeznaczenie nie zostało w pełni wyjaśnione. Wszystkie te konstrukcje nosiły charakterystyczne cechy indywidualne, które pozwoliły na mniej lub bardziej precyzyjne określenie ich chronologii i przeznaczenia. Należy pamiętać, iż były to obiekty wtórnie osadzone w zastanych realiach, budowane na ruinach domów i przy wykorzystaniu wszelkich dostepnych materiałów. Konstrukcja pieców miała umożliwiać prowadzenie różnorodnej produkcji, zgodnie z jej przeznaczeniem.

Poniższa analiza kolejnych konstrukcji warsztatowych jasno określa produkcję materiałów budowlanych wypalanych wewnątrz wspomnianych pieców (Fig.186). W piecach tych można było wypalać ceramikę użytkową, kuchenną lub zasobową,885 gdyż tego typu konstrukcje nie były ściśle dostosowane do wypału jednej, określonej kategorii przedmiotów.886

Ze względu na stosunkowo łatwą dostępność materiału, czyli pokładów gliny zlokalizowanych w okolicy miasta Ptolemais,887 możliwy był wypał cegieł w dosyć prymitywnych warunkach. Piece insuli EXXI, nie były konstrukcyjnie wyrafinowanymi obiektami produkcyjnymi. Są to niewielkie obiekty, raczej wbudowane w już istniejące, chronologicznie starsze pomieszczenia. Świadczyć o tym mogły zarówno rozmiary pieców, ograniczone do 3 – 4 m2, jak i sam produkt końcowy – niestemplowane cegły, będące raczej elementami składowymi konstrukcji ścian działowych. Wygląd warsztatów, w których odbywała się produkcja, zdawał się potwierdzać znacznie ograniczone zapotrzebowanie na ten surowiec budowlany. Niezbyt solidna konstrukcja ścian oraz brak zaplecza gospodarczego, zlokalizowanego w okolicy pieców świadczyła o jedno, ewentualnie kilkukrotnym użyciu obiektów do wypału. Rzemieślnicy, po skończonej produkcji, zabrali wszystkie narzędzia ze sobą, zostawiając na miejscu jedynie piece.

Ograniczenie terenu objetego wykopaliskami stanowiło duże utrudnienie przy określaniu zasięgu i rozmarów produkcji ceramiki budowlanej. Opisane poniżej piece wydają się być jednymi z najpóźniej zbudowanych instalacji rzemieślniczych w obrębie insuli EXXI.

885 cf. Riley, Coarse pottery.., 91-466.

886 cf. Bućić, Petrović, Rimskie ciglarske peći.., 20; L. Berger, Ausgrabungen in Augst III (Ein rŏmischer Ziegelbrennofen bei Kaiseraugst), Basel 1969, 26 – 27; V.G. Swan, The Pottery Ks of Roman Britain, London 1984, 53–146.

887 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja ceramiczna - Zaplecze surowcowe – glina

178

Produkcja związana z wykorzystaniem owych pieców miała miejsce w okresie znacznych zmian urbanistycznych antycznej Ptolemais – zmieniała się siatka ulic oraz linia murów miejskich.888 Pierwotne dzielnice rezydencjonalne traciły na znaczeniu na rzecz warsztatowych miejsc produkcyjnych.889

W dalszej części dysertacji zawarty został szczegółowy opis konstrukcji architektonicznych, związanych z produkcją warsztatową. Odkopane miejsca wytwórstwa, wraz z zapleczem do nich przyległym, stanowiły niepodważalny dowód produkcji, zlokalizowanej w centralnej części antycznej Ptolemais w okresie, kiedy miasto traciło na znaczeniu. Krótki żywot poszczególnych konstrukcji pieców, znikome pozostawione elementy wyposażenia warsztatów, a także praktycznie brak wyrobów tworzonych w ich wnętrzach, znacznie skomplikowały próby stworzenia w miarę kompletnego obrazu rzeczywistości zastanej przez archeologów.

III.3.4.4.1. Piec K 3

W pomieszczeniu R 66 Domu Południowo – wschodniego, zlokalizowane zostały pozostałości po dużym piecu K 3 (Fig.187).890 Był on integralną częścią większego kompleksu rzemieślniczego, w obrębie którego prowadzono produkcję na niewielką skalę. Potwierdzeniem mogą tu być dwie mniejsze konstrukcje związane z produkcją i wypałem znajdujące się w bezpośrednim sąsiedztwie K 3.

888 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

889 Analogiczna sytuacja miała miejsce w sąsiedniej Berenice, cf. Vickers, Reynolds, Cyrenaica.., 27-47.

890 Poszczególne obiekty związane z produkcją, w trakcie badań archeologicznych otrzymały anglojęzyczne nazwy. Nazwy nadawano także chronologicznie, w ciągu postępu prac badawczych. Tak więc na przykład piec do wypału lamp, odsłonięty jako pierwszy, otrzymał numer K 1 (w skrócie K 1), piec do przetopu metali K 2 (K 2), piece K 3-5 to piece do produkcji materiałów budowlanych (K 3, K 4, K 5).

179

Lokatorzy budynku zdecydowali się na drastyczną przebudowę tej części domu, dokonując podziału wspomnianych pomieszczeń, w okresie po drugiej połowie IV wieku.891 W zniszczonym, odosobnionym miejscu nietrudno było umiejscowić instalacje rzemieślnicze. Przebudowy swym zasięgiem objęły znaczny fragment budynku. Przede wszystkim, w oryginalnym impluvium, zbudowana została konstrukcja małego pieca ceramicznego, K 4.892 Część posadzki w dziedzińcu R 68 wybrano i zastąpiono posadzką zbudowaną z małych kamieni polepionych zaprawą, tworząc tym samym utwardzoną powierzchnię użytkową. Najbardziej interesujące przebudowy miały miejsce w okolicy pomieszczenia z mozaiką geometryczną R 70 (Fig.188).

Piec posadowiony został w dużym pomieszczeniu R 66 (Fig.189). Konstrukcja pieca została ograniczona z czterech stron murami. K 3 wmontowany został w istniejące wcześniej pomieszczenie, oryginalnie należące do nieodkopanego w pełni domu (Fig.190). W fazie produkcyjnej element powierzchni budynku został przystosowany do budowy konstrukcji pieca, przy wtórnym wykorzystaniu oryginalnych ścian. Dobudowane ściany wschodnia oraz południowa, w połączeniu z istniejącymi murami, tworzyły instalację produkcyjną (Fig.191).

III.3.4.4.1.1. Pomieszczenie R 70

Aby lepiej uzmysłowić sobie konstrukcję warsztatu produkcyjnego posadowionego w centralnej części domu z insuli E XXI, niezbędne jest przybliżenie jego bezpośredniego otoczenia.893 Na północy, w stosunku do opisanej konstrukcji pieca, zlokalizowane zostało duże pomieszczenie R 70, o powierzchni nieprzekraczającej 30 m2 (Fig.192). Zachowała się fragmentarycznie mozaika podłogowa pomieszczenia, świadcząca o pierwotnie reprezentacyjnej funkcji przestrzeni.

Pomieszczenie było pierwotnie integralną częścią reprezentacyjnego fragmentu mieszkania, wraz z sąsiednim dziedzińcem (R 68) i jego impluvium (R 69) (Fig.193). Brak oryginalnego materiału, fragmentarycznie zachowana mozaika typu opus tesselatum, zbudowana z białych i niebieskich tesser, a także przebudowy murów w okolicy

891 cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais..,143.

892 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

893 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Dom Południowo - wschodni

180

pomieszczenia R 70, spowodowały niezwykłe trudności z próbą sprecyzowania chronologii tej części domu.894 Sąsiednie pomieszczenia i instalacje sugerowały połowę III wieku n.e. jako moment powstania dekoracji w R 70, które jedynie w niewielkim fragmencie zachowały się do czasów współczesnych.

Pomieszczenie R 70 zostało w fazie produkcyjnej podzielone na dwie części. Północny fragment zachował się w niemal niezmienionym kształcie: widoczne były wspominane już pozostałości po mozaice, a także oryginalna obudowa wylotu cysterny, znajdującego się w podłodze. Tam, gdzie powinno widnieć centralne panneau mozaiki, oryginalna posadzka została całkowicie zdjęta, a w tym miejscu, bezpośrednio na skale ulokowano duży piec ceramiczny K 3 (Fig.194).

W północnej części mozaiki został wydrążony otwór prowadzący do niewielkiego podziemnego zbiornika – cysterny, przeznaczonej do magazynowania wody deszczowej (Fig.195).895 Wylot zbiornika obudowany został prowizorycznym, kilkudziesięciocentymetrowej wysokości oczepem. Konstrukcja składała się z kilku kamiennych bloków otaczających otwór.896 Fakt nadbudowy oczepu, dowodzi wtórnego korzystania ze zbiornika.897 Użytkownicy warsztatu, znajdując cysternę, umożliwili sobie bezpośredni dostęp do wody.898 W połączeniu z wnioskami płynącymi z analizy materiału pochodzącego z wnętrza cysterny C 6, wskazującymi końcową fazę korzystania ze zbiornika w okolicy V wieku n.e., potwierdziła się hipoteza o funkcjonowaniu warsztatu z wykorzystaniem dostępnych w okolicy elementów dawnej architektury domowej.899

894 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 9-30.

895 Szczegółowy opis konstrukcji cysterny, a także materiału pochodzącego z wnętrza: Lenarczyk, Zespół naczyń… ,58-61.

896 cf. H. M. Walda, Lepcis Magna excavations Autumn 1995: report on surveying, archaeology and pottery, Libyan Studies 27, 1996, 125-127.

897 cf. Crouch, Water Management in Ancient Greek Cities.., 328.

898 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

899 Lenarczyk, Zespół naczyń…, 67 – 144; Materiał ze zbiornika należy łączyć z procesami warsztatowo – produkcyjnymi w tej części budynku. Pracownicy warsztatów, potrzebując wody do procesów warsztatowych, wykorzystywali wszelkie dostępne, głównie pobliskie, zbiorniki. Oczep cysterny podniesiony został do wysokości posadzki, po której poruszano się w trakcie obsługi produkcji. Tym samym wtórnie wykorzystano istniejący zbiornik – cysternę, i korzystano z niej do końca istnienia warsztatu. cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI. Materiał z wnętrza zbiornika, cf. Riley, Coarse pottery.., fig. 118, nos. D 750, D 751; ibidem, fig. 105-108, nos D540-D 542, D 548, D 591; dzbany - Riley, Coarse 181

Przeorganizowania architektoniczne, związane ze zmianami funkcji budynku przeprowadzone zostały w momencie, gdy przy ulicy wschodniej insuli E XXI zachodziły analogiczne zjawiska – nowi mieszkańcy przebudowali oryginalne pomieszczenia, w tym dziedziniec Domu Leukaktiosa, konstruując w nich nowe instalacje rzemieślnicze. Materiał ruchomy, zidentyfikowany w nowo powstałych warsztatach rzemieślniczych, wyznaczył ramy chronologiczne opisanego obszaru, niezbyt precyzyjnie, na okres końca IV wieku – koniec V wieku n.e.900

Powyższy opis architektury związanej z fazą produkcyjną insuli EXXI, precyzuje charakter okolicznych pomieszczeń, w obrębie których prowadzona była działalność rzemieślniczo – wytwórcza. Sam piec K 3 posadowiony został bezpośrednio na wapiennej skale macierzystej, w pomieszczeniach R 70 / R 66. Ograniczony był z dwóch stron wtórnie dostawionymi murami, złożonymi z kamiennych a także spoliami, między innymi elementami bębna kolumny i niewielkiego kamiennego basenu.

III.3.4.4.1.2. Konstrukcja pieca K 3

Konstrukcję pieca tworzyły podwójne ściany: zewnętrzna, zbudowana z kamiennych bloków, oraz mur wewnętrzny, zbudowany z glinianych cegieł (Fig.196). Ściany kamienne po obu stronach pieca miały grubość około 0.3 m każda. Dodatkowo dostawiony mur, zbudowany z wypalonych cegieł, tworzył warstwę obudowy o grubości około 0.3 m po obu stronach konstrukcji. Centralne wnętrze pieca stanowił korytarz, długi na około 2 m, i wąski na 0.6 m (Fig.197).

Jedynymi zachowanymi śladami po istnieniu rusztu, były pojedyncze cegły widoczne po odkopaniu a zlokalizowane w murach ograniczających piec od północy i południa. Tym samym K 3 miał kształt prostokąta z dodatkowym podłużnym korytarzem, zlokalizowanym we wschodniej ścianie konstrukcji.901 Dolna komora pieca miała 7 m2

pottery.., fig. 142-143, nos. D 1195-1202; cf. Robinson, The Athenian Agora…, 114, Pl. 31, M 321-322, 122, Pl. 35, N 1-N 4.

900 cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais..,143-144.

901 cf. Z. Šubić, Kompleks rimskih opekarskih peći v Ptuju, Arheološkij vestnik XIX, 1968, 455–463.

182

powierzchni, natomiast prostokątny korytarz miał powierzchnię około 2.8 m2.902 Zachowana głębokość pieca, mierzona od korony odsłoniętych murów okalających komory do skały macierzystej, wynosiła 1.5 m – 1.75 m. Powyższy opis odnosi się do stanu po przeprowadzonych badaniach archeologicznych; piec z górną komorą miał wysokość kilku metrów.903 Ściany pieca zbudowane z kamiennych bloków, nosiły wyraźne ślady spalenizny, co bezpośrednio potwierdza wykorzystywanie pieca do celów produkcyjnych.904

Na obszarze całego pomieszczenia zadokumentowane zostały znaczne ilości cegieł, składających się zapewne częściowo tak na kopułę, jak i na ostatni ładunek pieca (Fig.198).905 Cegły leżały w zupełnym nieładzie na całej powierzchni zasypowej, zalegającej nad paleniskiem pieca i w jego wnętrzu. Były zbliżone do siebie rozmiarami, które można wypośrodkować: około 0.25 m długości x 0.18 m szerokości, grubość nieprzekraczająca 0.04 m.906 Na powierzchni cegieł widoczne były wyraźnie zagłębienia po palcach formujących kształy w rozgrzanej plastycznej glinie. Cegły tworzyły kształt lekko wygiętego - łukowatego prostopadłościanu (Fig.199).907

Przy murach zewnętrznych pieca, zadokumentowane zostały poziome ciągi cegieł, tworzące podstawę kopuły. Ich duża ilość, oraz podobny kąt ułożenia poszczególnych cegieł na stosunkowo niewielkim obszarze, potwierdziły jednorazowe zniszczenie konstrukcji.

Zachowały się jedynie szczątkowe fragmenty rusztu – minimalnie wygięte w stronę górnej komory cegły tworzyły rodzaj kratownicy, przez której otwory przepływały masy gorącego powietrza z dolnej komory wypełnionej paliwem. Ruszt został zainstalowany 1.2 m nad skałą, tym samym tworząc stosunkowo dużą powierzchnię komory dolnej. Na dnie,

902 Podobny kszatłtem i rozmiarami piec, przeznaczony do wypału naczyń ale i ceramiki budowlanej, znaleziony został na stanowisku Tell Ziyada.

903 cf. Mirković, Sirmium.., 26–33.

904 T. Darvill, Brick and tile production in Roman Britain. Models of economic organisation, World Archaeology 15, 1983-84, 245.

905 Podobna sytuacja miała miejsce w przypadku pieca znalezionego na Krecie (którego ramy chronologiczne sa znacznie wcześniejsze w porównaniu z K 3 – sięgały V – IV w. p.n.e.), gdzie część konstrukcji uległa zniszczeniu, i w jej wnętrzu znaleziono kilkadziesiąt cegieł tworzących komorę górną, cf. J. W. Shaw (ed.), A LM IA Ceramic K In South-Central Crete, Function and Pottery Production, The American School of Classical Studies at Athens, 2001, 9.

906 M. Mirković, Sirmium et l’arme romain, Arch. Vestnik 41, 1990, 631-41.

907 Rieger, K., Commodities and Consumers..., 140-164.

183

bezpośrednio na wapiennej skale stanowiącej naturalną podstawę pieca, zadokumentowano znaczne ilości gęstego popiołu przemieszanego z fragmentami węgla i, w niewielkim procencie, z piaskiem. Brak analiz składu popiołów ograniczył możliwości określenia surowca, którym palono wewnątrz rzeczonego pieca K 3.908

Dodatkowo, niemal całe wnętrze tunelu, którym wprowadzano paliwo, wypełnione było licznymi fragmentami zniszczonych cegieł, pochodzących z kopuły lub z ostatniego załadunku pieca. Kilkudziesięciocentymetrowy poziom popiołów, nad którymi zadokumentowano zwalisko cegieł, potwierdził produkcję i wskazywał na wielokrotny wypał wewnątrz konstrukcji.

Przeznaczenie konstrukcji jest dyskusyjne, wewnątrz pieca bowiem udokumentowano znaczne ilości cegieł oraz zaledwie pojedyncze fragmenty ceramiki. W trakcie eksploracji odsłonięto około 150 sztuk cegieł, które częściowo tworzyły kopułę górnej komory pieca, a częściowo stanowiły ostatnie wypełnisko produkcji pieca.909

Stosunkowo niewielka ilość materiału ruchomego, zlokalizowanego wewnątrz komór oraz w sąsiedztwie konstrukcji, w znacznym stopniu utrudniła sprecyzowanie zarówno produkcji, jak i chronologii pieca. Jedynym materiałem zadokumentowanym wewnątrz, były rzeczone cegły. Nie znalezione zostały praktycznie żadne narzędzia czy odpady post- produkcyjne, które mogłyby stanowić istotny argument potwierdzający charakter produkcji. Wydaje się, iż narzędzia wykorzystywanie w procesie produkcji zostały celowo, intencjonalnie zabrane w momencie opuszczania warsztatu przez właścicieli.910 Zabrano potrzebny sprzęt ruchomy, piec natomiast pozostał w pomieszczeniu R 66.

Zastanawiająca jest kwestia kolejności: czy piec uległ zniszczeniu i warsztat został porzucony, czy najpierw zrezygnowano z produkcji, teren został opuszczony, a konstrukcja

908 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Produkcja ceramiczna - Paliwo

909 Jest to zjawisko często spotykane, gdy piec jest wyczyszczony po ostatnim ładowaniu, a jedynie materiał znaleziony w bezpośrednim sąsiedztwie może być przydatnym elementem datującym: cf. J. Reynolds (ed.), Roman Sites on the Tarhuna plateau of Tripolitania, Libyan Studies. Select papers of the late R.G.Goodchild, 1976, 72-106; Arthur, Amphora Production.., 72; Analogiczne piece między innymi w Panonii w Sirmiun, M. Jeremić, Brick Ks In Sirmium, Starinar 50, 2001, 131–153.

910 Przypadek intencjonalnego opuszczenia warsztatu produkującego ceramikę, którego chronologia istnienia rozpoczyna się około I w., a kończy na początku V w., cf. R. Etienne, F. Mayet, Itinéraires Lusitaniens: Trante années de colaboration archéologique luso-française. Actes de la réunion teneu à Bordeaux les 7 et 8 avril 1995 à l’occasion du trentiéme anniversaire de la Mission Archéologique Française au Portugal, Paris 1997, 298, pls. 42, figs. 89.

184

pieca załamała się. Ilość cegieł pochodzących z wnętrza konstrukcji sugeruje jednak tą pierwszą koncepcję – zdawał się to potwierdzać charakter ostatniego zadokumentowanego wypełniska pieca, czyli cegieł.911 Piec, wypełniony materiałami budowlanymi gotowymi do wypału, uległ zniszczeniu, i dlatego wnętrze konstrukcji pełne było częściowo wypalonych cegieł.912 Następnie zabrano elementy warsztatu nadające się do transportu w inne miejsce i opuszczono okolicę.

III.3.4.4.1.3. Chronologia pieca K 3

Materiał ruchomy, a w szczególności ceramiczny, zidentyfikowany wewnątrz pomieszczenia R 66 i w bezpośredniej okolicy pieca K 3, pozwala na niezbyt precyzyjnie określenie chronologii konstrukcji. Ceramika typu Late Roman Cooking and Plain Ware,913 w połączeniu z innymi zabytkami pochodzącymi z okolicznej cysterny czy sąsiednich pomieszczeń, wskazują na okres późnorzymski – około końca IV aż do połowy V wieku, wykorzystywania pieca.914

Materiał archeologiczny, zidentyfikowany w okolicy pieca K 3, charakteryzował się dużą spójnością typologiczną, która w znacznym stopniu ułatwiła określenie ram chronologicznych zarówno dla poszczególnych zabytków ruchomych, jak i dla całego warsztatu. Zadokumentowanych zostało zaledwie kilkadziesiąt fragmentów diagnostycznych, zarówno ceramiki jak i zabytków pozostałych kategorii (lampki, monety, szkło itp.).915 Zabytki zidentyfikowane na terenie pieca ceramicznego i okolicy określiły ramy chronologiczne dla całego kompleksu na okres po 2 połowie IV wieku.

911 Analogiczna sytuacja ma miejsce w przypadku innych pieców znalezionych na terenie Cyrenajki czy Trypolitanii: cf. Reynolds (ed.), Roman Sites … 95-98.

912 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…., 12-20.

913 Riley, Coarse portery.., 91-466; J.W. Hayes, Late Roman Pottery, London 1972.

914 cf. rozdz.: Ptolemais – Chronologia insuli EXXI w Ptolemais

915 cf. F. O. Waage, The Roman and Byzantine Pottery, Hesperia, 2,1933, 279-328; Ceramika: Dzbany : Typ 1 - Berenike D 1148; Typ 2 – Berenike D 1152; Typ 3 - Berenike D 1145, D 1146; Tauchira nr kat. 57; Sabratha nr kat. 383; AthenAg nr kat. K82; K83; Knossos nr kat. 76;Typ 4 – Berenike D 1142; Situle: Typ 1 - Berenike D902; AthenAg nr kat. K78, K79; Knossos nr kat. 173 – 176; Mortaria: Typ 1 – Berenike 989; Amfory: Typ 1 – Berenike D 365;Typ 2 – Berenike D 350;Typ 3 – Berenike D 407;Typ 4 – Berenike D 348; Misy: Typ 1 – Berenike D 981;Typ 2 - Berenike D 875 – D 879; Tauchira nr kat. 26; Knossos nr kat. 178; Typ 3 – Berenike D 959;Typ 4 – Berenike D 989; Naczynia do gotowania: Typ 1 - Berenike D 516/ D 517;Typ 2 - Berenike D 506; Tauchira nr kat. 11.

185

Piec K 3 mógł być przeznaczony głównie do wypału ceramiki budowlanej. Ze względu na znaczne rozmiary pieca, a także charakterystyczny prostokątny kształt podstawy konstrukcji, można było wypalać w nim cegły czy duże naczynia zasobowe.916 Ze względu na wspomniane duże rozmiary pieca, przy okazji wypału budowlanego, możliwe było także uzupełnienie wnętrza konstrukcji naczyniami ceramicznymi codziennego, kuchennego użytku. Ze względu na temperaturę, którą łatwiej uzyskać i utrzymać w okrągłych konstrukcjach, jak i inny ciężar naczyń kuchennych, ceramikę użytkową przeznaczenia domowego wypalano raczej w piecach na planie koła.917 Duże powierzchniowo piece o okrągłym kształcie podstawy, o średnicy od 3 do 5 metrów mogły być wykorzystywane do wypału zarówno ceramiki jak i cegieł.918

Piec K 3 został posadowiony we wtórnie zaadoptowanym obszarze Domu Południowo-Wschodniego, tym samym stając się głównym elementem warsztatu produkcyjnego. Wtórna adaptacja pomieszczenia mogła być związana z okolicznościami sprzyjającymi instalacji tego typu konstrukcji wewnątrz zniszczonego budynku. Dogodne warunki dla produkcji sprzyjały tworzeniu i rozrastaniu się warsztatu w obrębie dawnej insuli EXXI. Kolejnymi elementami składowymi większej działalności warsztatowo - wytwórczej, były następne piece, a także obszar stanowiący ich zaplecze.

III.3.4.4.2. Piec K 4

W sąsiedztwie K 3, w północno - wschodnim narożniku pomieszczenia R 69, zlokalizowano niewielkich rozmiarów piec ceramiczny K 4 (Fig.200). Sposób lokalizacji obu konstrukcji mógł świadczyć o próbach rozbudowy produkcji w tożsamym okresie, wewnątrz większego warsztatu. Większe zapotrzebowanie na lokalnie wytwarzane elementy

916 cf. Bućić, Petrović, Rimskie ciglarske peći.., 20.

917 cf. Swan, The Pottery Ks of Roman.., 53–146.

918 B. Eva, Rómaikori fazekaskemencek, Industrial Arhcaeology Ks and Furnaces, Sopron 1980, 12-15.

186

ceramiczne, skutkowało możliwym zwiększeniem produkcji i jej znacznym urozmaiceniem. Prawdopodobna jest także możliwość wykorzystania w innych etapach produkcji poszczególnych konstrukcji pieców, a także, że funkcjonalnie K 3 różnił się od K 4. Niewielkie rozmiary oraz brak ewidentnych pozostałości po produkcji wewnątrz rzeczonej konstrukcji, nie pozwoliły jednoznacznie określić funkcji pieca K 4 w kontekście okolicznych warsztatów.

III.3.4.4.1.1. Konstrukcja i lokalizacja pieca K 4

Mały piec z pomieszczenia R 69 posadowiony został bezpośrednio na wapiennej skale. Konstrukcja pieca zlokalizowana została w dziedzińcu R 68 Domu Południowo- Wschodniego, wewnątrz oryginalnego impluvium.919 Na poziomie posadzki konstrukcji znajdowała się mocno zniszczona mozaika. Jej oryginalne tessery wypełniały jedynie wnętrze impluvium, reszta pomieszczenia R 69 wyłożona była natomiast dużymi kamiennymi płytami o wymiarach 0.8 x 0.35 m (Fig.201).

Dookoła impluvium, w posadzce umieszczone zostały charakterystyczne, wyniesione ponad poziom użytkowy bloki, na których pierwotnie posadowione były bazy kolumn podtrzymujących dach dziedzińca z przynajmniej trzech stron (Fig.203).920 Kolejny blok, znajdujący się pierwotnie w południowej części pomieszczenia, został usunięty wraz z posadzką.921. Pozostałości kolumn, jak i niewielkie fragmenty mozaiki M 16 w środku impluvium, wskazały na istnienie portyków w oryginalnej, wczesnorzymskiej fazie użytkowania budynku.922 W północnej części kamiennej posadzki znajdowały się także kanały odpływowe, którymi odprowadzano nadmiar wody z płytkiego basenu zlokalizowanego wewnątrz dziedzińca.

Prostokątny w podstawie kształt pieca K 4 miał wymiary 1.2 m długości x 0.7 m szerokości (Fig.202). Zachowana wysokość konstrukcji wynosiła 0.85 m bez kopuły.

919 Podobna lokalizacja pieca na stanowisku Oristano, w dziedzińcu budynku przy Via Figoli, cf. M. B. Annis, Resistance and Change: Pottery Manufacture in Sardinia, World Archaeology 17 / 2, Ethnoarchaeology, 1985, 247.

920 cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 143-144.

921 Nieliczne fragmenty owych kolumn znalezione zostały w bezpośrednim sąsiedztwie pieca K 4.

922 cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 143-144.

187

Odsłonięte zostały kamienne fundamenty pieca, które zachowały się do wysokości nieprzekraczającej 0.3 m. Pozostałości po górnej kopule pieca dały wyobrażenie, i potwierdziły, niewielkie, szacunkowe rozmiary konstrukcji. Jej całkowita wysokość nie mogła przekraczać 1.5 m. Kopuła zachowana jedynie fragmentarycznie, wykonana została z prostokątnych cegieł o wymiarach 0.25 x 0.15 m każda. W pełni przetrwało palenisko pieca, łącznie z charakterystycznymi otworami w ruszcie (Fig.204 – Fig. 205).

Kilka cegieł kopuły pieca K 3 znaleziono bezpośrednio na palenisku. Ich układ nie wskazywał na zniszczenia pieca związane z jakąś katastrofą, lub celową rozbiórką. Wydaje się, iż warsztat został opuszczony, piec pozostał na miejscu i uległ częściowemu zniszczeniu na skutek działania czasu czy innych naturalnych czynników zewnętrznych.

III.3.4.4.1.2. Chronologia materiału z pieca K 4 i okolicy

Jedynym materiałem, zidentyfikowanym wewnątrz pieca i w jego bezpośredniej okolicy, na terenie pomieszczeniu R 69, była znacznie zniszczona ceramika. Charakteryzowała się ona w miarę spójną, choć szeroką chronologią. Zarówno w wyższych warstwach zasypowych, jak i w sąsiedztwie pieca, materiał ceramiczny wskazywał na okres pomiędzy końcem IV a początkiem VI wieku n.e. Duża rozpiętość chronologiczna spowodowana była zarówno niewielkimi ilościami fragmentów diagnostycznych, jak i uniwersalnym wyglądem większości zidentyfikowanych kawałków ceramiki. Wewnątrz pieca zadokumentowanych zostało kilkanaście niediagnostycznych, mocno zniszczonych fragmentów brzuśców, należących do szeroko pojętych naczyń użytkowej ceramiki.923

III.3.4.4.1.3. Żarno

W małym pomieszczniu R 32, sąsiadującym z piecem K 4, znaleziono charaktrystyczny obiekt (Fig.206). Wewnątrz pokoju zadokumentowany został poziom

923 Situle – Typ 1 – AgRom nr kat. K78, K79; Berenike D 902; Knossos nr kat. 173 – 176; Amfory - Typ 1 – Berenike D 296 ; Typ 2 – Berenike D 365; Typ 3 – Berenike D 348; Misy - Typ 1 - Berenike D 874 – D 879; Knossos nr kat. 178; Tauchira nr kat. 26; Naczynia do gotowania - Typ 1 - Berenike D 501-506; Tauchira nr kat. 11; Typ 2 – Berenike D516, D517 Dzbany – Typ 1 - AgRom nr kat. K82, K83; Berenike D1145, D1146; Knossos nr kat. 76; Sabratha nr kat. 383; Tauchira nr kat. 57; Typ 2 - Berenike D1151; Sabratha nr kat. 368; Tauchira nr kat. 5.

188

nieutwardzonej, glinianej posadzki, oraz kilkanaście kamiennych bloków tworzących w miarę regularny kształt – pozostałość po nieokreślonej konstrukcji lub część zawalonej ściany W 75 (Fig.207). Zachowana wysokość muru W 75 stanowiła poziom dostosowany do wysokości kamiennego dziedzińca, zlokalizowanego na południe od R 32 i R 30. Wydaje się, iż z poziomu dziedzińca, wydrążonymi w kamiennych blokach kanałami, odprowadzana była woda (z impluvium), która spływała do pomieszczenia R 32 (Fig.208).

Znaczny stopień zniszczeń pomieszczenia nie pozwala na wysunięcie konkretnych tez dotyczących przeznaczenia R 32, ale interesujące było żarno o wysokości około 0.6 m, które zostało zadokumentowane w centralnej części R 32. Dookoła obiektu była zainstalowana prowizoryczna podłoga zbudowana z niewielkich kamieni.924

III.3.4.4.1.4. Porównanie pieców K 3 i K 4

Powyższe konstrukcje, związane z działalnością rzemieślniczą, wymuszają niejako na tym etapie rozprawy pewne podsumowania. Oryginalna mieszkalna zabudowa, kojarzona ze średniozamożnym Domem Południowo-Wschodnim, którego szczytowy okres funkcjonowania wyznaczony został na czasy późnoantonińskie, czy nawet wczesnoseweriańskie, uległa diametralnej zmianie. Po wydarzeniach niezależnych od mieszkańców domów, część budynków niszczała. Po nich nastąpiła faza warsztatowa. Zmieniła się więc pierwotna funkcja tej części domów kwartału mieszkalnego. Na miejscu pomieszczeń stricte reprezentacyjnych, z bliżej nieokreślonego powodu pojawiła się produkcja rzemieślnicza.

Nie da się precyzyjnie określić ani momentu przebudów przeprowadzonych w obrębie pomieszczenia z perystylem i przyległymi pomieszczeniami, ani sprecyzować czasu instalacji konstrukcji obu pieców w pomieszczeniach R 69 i R 66. Bliskość struktur obu pieców kojarzonych z produkcją warsztatowo - rzemieślniczą i zajmujących dwa sąsiadujące ze sobą niewielkie pomieszczenia, może dowodzić istnienia większego połączonego ze sobą kompleksu wytwórczego.

924 W warstwach zasypowych pomieszczenia R 32 znalezione zostały znaczne ilości ceramiki Mid i Late Roman Coarse Ware. Wydaje się iż stopnień zniszczeń materiału ceramicznego a także jego znaczne ilości zdają się potwierdzać okoliczną produkcję ceramiczną. W najniższych warstwach użytkowych pomieszczenia zadokumentowanych zostało pięć wczesnych, ptolemejskich monet, wskazujących na okres hellenistyczny, związany z pierwotnym przeznaczeniem i użytkowaniem R 32.

189

Istotną kwestią jest określenie prawdopodobieństwa współistnienia obu pieców, K 3 oraz K 4 w równoległym okresie chronologicznym. Wydaje się, iż obie konstrukcje nie wykluczały wzajemnego funkcjonowania. Co więcej, można zakładać, że niewielka odległość między piecami, a także brak widocznych granic (mury pomiędzy konstrukcjami zostały celowo zniszczone i niemal zrównane z posadzkami), uzasadniały możliwość jednoczesnej obsługi produkcji przez tych samych rzemieślników.

Piec K 4, ze względu na raczej odmienną konstrukcję w porównaniu z K 3, mógł być przeznaczony do innego wypału, prowadzonego na mniejszą skalę.925 Po pierwsze, mogła być to niewielka, przydomowa produkcja warsztatowa na potrzeby właściciela i jego rodziny. Po drugie, mogła być to część większego kompleksu, zajmującego się produkcją/wytwórstwem na lokalne potrzeby okolicznych mieszkańców. Piec ten z pomieszczenia R 69 został wtórnie zainstalowany w centralnej części istniejącego już domu. Zatem także w tym przypadku można wskazywać na moment całkowitego opuszczenia budynku, a pojawienia się ludzi tworzących warsztat rzemieślniczy wewnątrz.

Oba piece (K 3 i K 4), a także ich okolice, zostały niemal kompletnie wyczyszczone z materiału ruchomego.926 Jedynymi pozostałościami były niewielkie ilości użytkowej ceramiki kuchennej, znalezione w okolicy obu konstrukcji, niekoniecznie związane z funkcjonowaniem warsztatów. Był to dowód na świadome zaprzestanie produkcji rzemieślniczej w warsztatach., niespowodowane żadną katastrofą naturalną czy najazdem lokalnych plemion. Mieszkańcy zabrali wszystkie potrzebne im przedmioty i opuścili miejsce pracy pozostawiając na miejscu produkcji piece.927

Zastanawiająca jest natomiast lokalizacja obu konstrukcji, praktycznie w centralnej części insuli E XXI, w miejscu, które uważać można było za okolicę oryginalnych średniozamożnych domów mieszkalnych antycznej Ptolemais. W V wieku, okresie częściowo opisywanym przez biskupa Synezjusza z Cyrene,928 miały miejsce częste najazdy ludów koczowniczych, atakujących mieszkańców Ptolemais. Potwierdzeniem tych wydarzeń są

925 cf. P. Koščević, Gradjevna opeka, crijep, Zagreb 1969, 40-55.

926 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 143-144.

927 ibidem, 155-156.

928 Roques, Etudes sur la Correspondance..,85; cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

190

widoczne do dziś potężne konstrukcje mieszkalne, w murach których okoliczni mieszkańcy szukali schronienia. Zniwelowane zostały właściwe granice miasta, mieszkańcy chronili się w bezpiecznych murach prywatnych założeń miejskich o charakterze obronnym.929 W bezpośredniej okolicy odsłaniali natomiast zagruzowane pobliskie domy i na ich zgliszczach konstruowali niewielkie warsztaty, obsługiwane przez kilka osób. Przebudowując lub w całości adoptując pomieszczenia, tworzyli małe warsztaty produkcyjne o lokalnym zasięgu i dystrybucji.930

III.3.4.4.3. Warsztat wraz z piecem K 5

Nie sposób wyjaśnić procesów wytwórczych, zachodzących w obrębie centralnej części insuli EXXI, bez szczegółowego omówienia warsztatu produkcyjnego znalezionego w południowo - wschodnim narożniku kwartału mieszkalnego (Fig.209). W tej części insuli zlokalizowany był niemal samowystarczalny warsztat produkcyjny wraz z zapleczem, zajmujący się ceramiką budowlaną. Głównym elementem obszaru produkcyjnego była konstrukcja pieca K 5, przeznaczonego do wytwarzania materiałów budowlanych. W jego sąsiedztwie znajdował się wydzielony obszar, w którym przygotowywano surowiec do obróbki cieplnej wewnątrz pieca (Fig.210 – Fig. 211).

III.3.4.4.3.1. Piec K 5

Piec K 5, jest ostatnim z grupy konstrukcji warsztatowych, zaliczających się do typu produkcji o charakterze budowlanym insuli EXXI.931 Zlokalizowany został w obrębie

929 cf. Stucchi, Architettura.., 446, 455, 363, 365.

930 Gasparini, Impianti produttivi nelle domus.., 681–702.

931 Niemal identyczny pod względem konstrukcyjnym piec znajduje się w Sirmium – piec o numerze 5, cf. Jeremić, Brick Ks In Sirmium.., 131–153.

191

pomieszczenia R 83 (Fig.60). Charakterystyczny jest układ i kształt poszczególnych ścian tworzących mury zewnętrzne opisywanego obiektu (Fig.212).

Od strony południowej konstrukcja pieca ograniczona została ścianą, zbudowaną kilkadziesiąt centymetrów od muru ograniczającego Dom Południowo - Wschodni od strony południowej. Po zachodniej stronie znajduje się kamienny mur, częściowo dobudowany do istniejącego W 152.932 Na podstawie bloków tworzących ów masywny mur, można ostrożnie stwierdzić, iż należał on do pierwotnej, rzymskiej konstrukcji domu. Po stronie północnej pieca K 5, zlokalizowano wąski korytarz (o szerokości 0.3 m i wysokości nieprzekraczającej 0.4 m.) – wylot skonstruowany z pojedynczych kamieni i cegieł oraz kamiennej kolumny; tędy dostarczano paliwo do wnętrza konstrukcji, otwór prowadził bezpośrednio do dolnej komory pieca (Fig.213 – Fig.214).

Po stronie wschodniej, piec został ograniczony ścianą zbudowaną z glinianych cegieł i niewielkich kamieni. Charakterystyczny zasklepiony kamieniami otwór, został zlokalizowany na wysokości 0.5 m w stosunku do podstawy pieca.933 Był on zapewne używany do kontroli temperatury panującej wewnątrz, w trakcie trwania procesu wypału.934 Przez niego można było także uzupełniać wnętrze konstrukcji o kolejne przedmioty przeznaczone do wypału.

Od wewnątrz, ściany pieca były pokryte zaprawą, której resztki zadokumentowane zostały w trakcie odsłaniania obiektu.935 Wewnątrz korytarza, pod warstwą zawalonych cegieł przemieszanych z piaskiem, znajdowała się utwardzona posadzka wzmocniona pojedynczymi kamieniami. Podstawę pieca posadowiono bezpośrednio na wapiennej skale.

Ściany obiektu tworzyły konstrukcję na planie prostokąta, o wymiarach 3.5 m długości x 2.8 m szerokości.936 Do czasów współczesnych zachowała się niemal w całości

932 Żelazowski, Kowarska, Lenarczyk, Lewartowski, Yacoub, Polish Archaeological Research in Ptolemais.., 9- 33. 933 cf. P.R.S. Moorey, Ancient Mesopotamian Materials and Industries. The Archaeological Evidence. Oxford 1994, 150.

934 Jackson, Greene, Ceramic production.., in: Oleson (ed.), The Oxford Handbook of…, 503-504.

935 Żelazowski, Kowarska, Lenarczyk, Lewartowski, Yacoub, Polish Archaeological Research in Ptolemais.., 9- 33; Osobnym zagadnieniem jest tynk na ścianach pieca K 5. Wydaje się, iż do jego produkcji wykorzystano mały wapiennik, zlokalizowany w sąsiedztwie ów obszaru produkcyjnego – wyjaśnienie dalej w tekście.

936 cf. Radivojević, Investigation of late Antique bricks.., 185-193.

192

wąska, dolna komora pieca. Pozostałością po górnej części konstrukcji były jedynie liczne cegły, zadokumentowane bezpośrednio w komorze pieca, jak i w jego najbliższej okolicy. Elementami rusztu były pojedyncze cegły tkwiące w murach konstrukcji, zachowane po wewnętrznej stronie ściany zachodniej i wschodniej.937 Najlepszym przykładam analogicznego pieca z charakterystycznym rusztem, na którym lokalizowano materiał do wypału, są piece z terenów dzisiejszej Słowienii, ze stanowiska Sirmium – K 5 / 6 / 7.938 Tam także istniały identyczne ruszty o rozmiarach analogicznych do konstrukcji z insuli EXXI.

Konstrukcja wewnętrzna pieca K 5 ograniczała się do dwóch ścian, zlokalizowanych po zachodniej i wschodniej stronie. Pomiędzy nimi znajdował się ruszt. W środkowej części obiektu znajdował się szeroki na 0.7 m korytarz, wewnątrz którego znaleziono znaczne ilości półokrągłych cegieł. Były to pozostałości po konstrukcji rusztu, który z bliżej nieokreślonych przyczyn zawalił się częściowo do środka. Poza tym, cegły znalezione wewnątrz pieca mogły stanowić element zarówno górnej kopuły, jak i być ostatnim ładunkiem przeznaczonym do wypału.939

Piec swym kształtem nawiązywał do prostokątnych konstrukcji przeznaczonych do produkcji ceramiki budowlanej czy też do wypału dużych naczyń zasobowych.940 Interesujący był także fakt, iż piece do wypału cegieł mogły mieć kształty uwarunkowane miejscem, w którym planowano budowę, jak również materiałem przeznaczonym do wypalenia. Okrągłe fundamenty pieców nie są zatem jednoznacznym argumentem świadczącym o przeznaczeniu konstrukcji.941 Charakterystyczna prostokątna forma pieca jednoznacznie sugeruje przeznaczenie konstrukcji do wypału ceramiki budowlanej (cegieł, dachówek) 942 lub dużych rozmiarów ceramiki użytkowej (kuchennej czy gospodarczej).943 Duże rozmiary, kształt

937 cf. B. Vikić – Belančić, Beitrag zur Problematik der keramischen Werkstätten in Südpannonien in der römischen Kaiserzeit, Archaeologia Iugoslavica IX, 1970, 32-3.

938 Jeremić, Brick Ks In Sirmium.., 146.

939 Darvill, Brick and tile production in Roman Britain…, 240-261.

940 cf. Radivojević, Investigation of late Antique bricks.., 185-193.

941 Znane są przypadki konstrukcji na planie okręgu, jak np. piec o średnicy około 4 m znaleziony w okolicach Velia, cf. Berger, Ausgrabungen in Augst III.., 26–27.

942 cf. Piec w Veliki vasi, w którym znaleziono zarówno cegły jak i ceramiczne rury, P. Petru, Proizvodnja lončenie v rimskie dobi, Rimska keramika v Sloveniji, Ljubljana 1973, 14; cf. Mills, The Ancient Mediterranean Trade.., 24.

943 cf. Riley, Industrial Standardization in Cyrenaica..,73-79. 193

a także spore ilości zniszczonych, fragmentarycznych cegieł zadokumentowanych wewnątrz oraz w sąsiedztwie pieca – wszystko to potwierdziło charakter produkcji materiałów budowlanych (Fig.215).944

Wsadem do tego typu pieców mogły być nie tylko same cegły, ale i większe naczynia ceramiczne, amfory czy też naczynia o przeznaczeniu kuchenno-gospodarczym.945 Niewielka ilość popiołu, a także stosunkowo ograniczone ilości cegieł sugerowały produkcję prowadzoną na lokalną skalę. Być może produkcja materiałów budowlanych była warunkowana przede wszystkim zapotrzebowaniem w czasie wznoszenia konstrukcji.

W bezpośrednim otoczeniu pieca zlokalizowana została kamienna posadzka, której pozostałości w postaci pojedynczych kamieni zachowały się do dziś; wydaje się, że kamienie tworzyły podłogę dookoła pieca. W połączeniu z wystającą, wygładzoną powierzchnią skały macierzystej tworzyły solidną posadzkę. Kolejnym elementem potwierdzającym fakt korzystania z warsztatu, były wygładzone kamienie posadzki i skały – częste poruszanie się po nich wypolerowało ostre krawędzie.946

III.3.4.4.1.2. Warsztat przy piecu K 5

Piec K 5 nie był jedynym ewidentnym elementem produkcji w obrębie południowo- wschodniego narożnika EXXI. W jego sąsiedztwie znajdowało się miejsce wydzielone trzema niezbyt wysokimi murami (Fig.216). Przestrzeń ta wykorzystywana była zapewne przy procesach rzemieślniczych. W obrębie wydzielonego obszaru powstało otwarte z jednej strony pomieszczenie, zlokalizowane pomiędzy dziedzińcem R 68 a piecem K 5. Dodatkowym utrudnieniem, uniemożliwiającym określenie funkcji pomieszczenia, była jedynie 80% eksploracja przestrzeni użytkowej.947

944 O. G. S. Crawford, Roman tile Ks at Mintey, Wiltshire Archaeological Magazine 41, 1921, 68-72.

945 Między innymi piece datowane na IV wiek n.e. z okolicy Bakionica znalezione zostały wypełenione wypalonymi cegłami czy pitosami – Bućić, Petrović, Rimskie ciglarske peći.., 20; cf. Riley, Industrial Standardization in Cyrenaica.., 73-79.

946 Żelazowski, Kowarska, Lenarczyk, Lewartowski, Yacoub, Polish Archaeological Research in Ptolemais.., 9- 33.

947 Fakt połowicznego odkopania pomieszczenia podyktowany został ideą pozostawienia pomiędzy warsztatem a pomieszczeniem R 68 (opisanym w początkowym fragmencie rozdziału), tzw. świadka – zalegał on na 20 % 194

Pomieszczenie miało wymiary 1.8 m szerokości i 3 m długości, co tworzyło przestrzeń długą, ale wąską (Fig.217).948 Obszar ten dobudowany był do ściany dziedzińca R 68. Podłoga pomieszczenia wyłożona została przylegającymi ściśle do siebie małymi kamieniami, tworzącymi solidną posadzkę. Wygładzony wierzch kamieni podłogowych świadczył o częstym korzystaniu z pomieszczenia.

Przestrzeń ograniczona została niewysokimi (około 1.5 m wysokości), i wąskimi murami, zbudowanymi z kamiennych bloków o różnym rozmiarze.949 Szczególnie interesującym jawił się mur wschodni, stworzony z kamieni wmontowanych wtórnie w konstrukcję. Po stronie zachodniej obszar nie był ograniczony żadnym murem. Tamtędy bezpośrednio wchodzono do wydzielonej przestrzeni pomieszczenia wejściem o szerokości 0.8 m.950

Wewnątrz pomieszczenia nie znaleziono żadnych przedmiotów – zabytków ruchomych, mogących precyzyjnie określić charakter produkcji. Pomieszczenie zostało opuszczone i pozbawione wszelkich dowodów, potwierdzających charakter i docelowe przeznaczenie wydzielonej przestrzeni. Wskazówką, mogącą określić ideę jej powstania, był jednakże znaleziony wewnątrz pojedynczy kamień (Fig.220). W północno-zachodnim murze pomieszczenia został intencjonalnie zainstalowany niewielkich rozmiarów kamienny blok z wyżłobionym, znacznie wytartym od strony wewnętrznej, płytkim otworem. Na podstawie analogii z sąsiednich stanowisk czy też terenu wybrzeża Afryki Północnej, można domniemywać, że w kamieniu tym umieszczony był trzpień koła garncarskiego.951 Ów

powierzchni całego warsztatu. Istnienie pasa ziemi, podyktowane zostało chęcią szczegółowej dokumentacji poszczególnych warstw ziemi zalegających bezpośrednio nad badanym obszarem. Było to o tyle istotne, iż w profilu nieodkopanej ziemi widoczna była na wysokości 0.4 m nad poziomem użytkowym (posadzką) warstwa spalenizny, o miąższości minimum 0.06 m. Wydaje się, iż popiół z warstwy mógł być kojarzony z okoliczną produkcja warsztatową.

948 cf. H. M. Walda, Recent excavations at Lepcis Magna, Libyan Studies 26, 1995, 101-104.

949 Do budowy murów wykorzystane zostały fragmenty kamiennych odrzwi a także element bazy kolumny. Nie sposób określić pierwotnego przeznaczenia owych kamiennych elementów architektonicznych – z których domów oryginalnie pochodziły.

950 Kowarska, Lenarczyk, Lewartowski, Misiewicz, Ptolemais, Libya 2010.., 195-196.

951 Analogiczne bloki z podobnymi wyżłobionymi otworami znalezione były między innymi na stanowisku w sąsiedniej Tokrze: Riley, Excavations of a K… 265, plate LXVII,b – jest to teren tzw. Howa El- Faquar (w wolnym tłumaczeniu „Pole fragmentów ceramiki”), zlokalizowany około 100 metrów na północny – zachód od Zachodniej Bramy rzymskiej Tokry; Analogiczny kamień także: cf. J. L. Combes, A. Louis, Les Porties de Djerba, Tunis 1967, 49, fig. 117.

195

kamień zlokalizowany został na wysokości około 0.25 - 0.3 m nad poziomem posadzki. Był to jedyny dowód na możliwość swobodnego umieszczenia w nim niewielkiego koła do wyrobu przedmiotów przeznaczonych do wypału wewnątrz pieca. Był to tym samym jedyny element świadczący o możliwości istnienia wewnątrz wydzielonego obszaru przestrzeni warsztatowo - produkcyjnej.

Pomiędzy piecem K 5 a przestrzenią opisaną powyżej, znajdowało się pomieszczenie odkopane jedynie fragmentarycznie. Fragment pokoju zawierał znacznie zniszczoną posadzkę, pokrytą zachowaną szczątkowo mozaiką z niebieskich i białych tesser.952 Mogła ona poświadczać reprezentacyjny charakter tej części domu, przy której w ostatniej fazie użytkowania budynku zlokalizowany został warsztat rzemieślniczy. Poza tym, w trakcje eksploracji wykopaliskowej, w murze południowym ów pomieszczenia, zadokumentowane zostały spolia. Jednym z fragmentów architektonicznych tworzących ścianę, był niemal w pełni zachowany kamienny zegar słoneczny.953 Znalezisko nie odnosiło się bezpośrednio do warsztatowej idei pomieszczeń z tego obszaru. Kamienny fragment zegara stanowił częściowe wypełnienie jednej ze ścian (Fig.218).

III.3.4.4.1.3. Cysterna C 9

Piece, przeznaczone do wypału ceramiki użytkowej lub budowlanej, były zazwyczaj lokalizowane w sąsiedztwie zbiorników wodnych.954 Duże zapotrzebowanie na bezpośredni dostęp do wody generowało potrzebę koegzystowania cystern z różnego rodzaju konstrukcjami warsztatowymi.955 Piece lokalizowane były zatem przy zbiornikach, lub specjalnie na okoliczność tworzenia warsztatów rzemieślniczych, w sąsiedztwie drążono cysterny czy inne kolektory wodne. Analogiczna sytuacja miała miejsce w przypadku pieca K 5, przy którym znalezione zostały dwa zbiorniki przeznaczone do gromadzenia wody.

952 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010…, 9-33.

953 Niemal identyczny pod względem rozmiarów jak i samej konstrukcji fragment zegara znany jest z terenu Egiptu - cf. M. Rodziewicz, Un quartier d’habitation gréco – romain à Kom el –Dikka, Sondage R 1970-1973, Études et Travaux 9, 1976, 169-210.

954 Przykłady tego typu rozwiązań są znane z całego świata antycznego i nie tylko, cf. B. Homann – Wedeking, A K side at Knossos, The Annual of the British School at Athens 45, 1950, 165-192; Bentaher, General Account.., 238; Swan, The Pottery Ks of.., 53–146.

955 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI 196

Pierwszym z nich była cysterna C 9, o objętości kilkudziesięciu metrów sześciennych (Fig.219). W jej wnętrzu zostały znalezione znaczne ilości ceramiki przemieszanej z warstwą popiołów oraz luźną ziemią nasypową. Dominującym materiałem była ceramika użytkowa, datowana na okres od początku IV do końca VI wieku,956 ale we wnętrzu znaleziono także chronologicznie wcześniejszy materiał ruchomy.957 Charakterystyczny był także sposób wykonania oczepu, ze szczególnym uwzględnieniem szczelnego zakrycia płytą wylotu cysterny.958 Wylot zbiornika zlokalizowany został bezpośrednio przy południowej granicy posadzki pomieszczenia R 83, a w bezpośrednim sąsiedztwie fragmentarycznie odsłoniętego pomieszczenia przy wschodniej granicy insuli. Konstrukcja oczepu prowadzącego do wnętrza cysterny, znajdowała się pod późniejszą posadzką, a zatem wcześniejsza chronologicznie cysterna została fragmentarycznie pokryta nową posadzką pomieszczenia R 83. Jest to wtórnie wykorzystany element oryginalnego budynku, który został zaadoptowany dla potrzeb warsztatowych. Być może był to także jeden z powodów lokalizacji warsztatu, czyli stosunkowo łatwy dostęp do istniejącego kolektora wodnego.

Tulejkowaty zbiornik C 9 o średnicy około 0.92 m nie został w pełni wyeksplorowany.959 Wydobyto jedynie warstwy ziemi zalegające do głębokości około 1.5 m. Materiał zadokumentowany wewnątrz wskazywał na najpóźniejszy, późnorzymski okres użytkowania zbiornika. Ceramika użytkowa wskazywała na koniec IV – połowę V wieku n.e. 960 Dodatkowo, w najniżej odkopanym poziomie ziemi, znaleziony został duży fragment bazy kolumny oraz kawałki cegieł, pochodzące być może ze zainstalowanego po sąsiedzku pieca K 5. Obiekty te dostały się do wnętrza raczej w sposób przypadkowy.

956 cf. A.D. Ritterspach, The Meiron Cistern Pottery, BASOR 215, 1974, 19-29.

957 Głównie dzbany, cf: Typ 1 - Riley, Coarse pottery.., fig. 138-141, nos. D 1147, D 1150, D 1151, Riley, Excavations of a K…, 255, fig. 8, nos. 59, 62-63; Hayes, The Villa Dionysos…, 130, fig. 11: 142-143; Typ 2 - cf. Riley, Coarse pottery, fig. 138, nos. D 1145, D 1146; Riley, Excavations of a K…, 252, fig. 7, no. 57; Hayes, The Villa Dionysos…, 124, fig. 6: 76-77; 134, fig. 15: 175-176; Poza tym situle - Riley, Coarse pottery…, fig. 125, types: D 900, D 901, D 902; Hayes, The Villa Dionysos…, 109, 133, fig. 14: 173-174; oraz mortaria – Riley, Coarse pottery, fig. 124-128, nos. D 874 - D 891, D 910, D 947; Riley, Excavations of a K…, 249-250, Type C1, fig. 6, nos. 26, 29-30.

958 Identyczny wylot od cysterny znajduje się nad zbiornikiem w pomieszczeniu R 9, oraz w innych budynkach antycznej Ptolemais. cf. Lenarczyk, Zespół naczyń…., 29-32.

959Żelazowski et alli, Polish Archaeological Reserch in Ptolemais (Libya) in 2010…, 9-33.

960 cf. Riley, Coarse pottery, fig. 118, nos. D 750, D 751; Riley, ibidem, fig. 105-108, nos D 548, D 591, jugs, fig. 142-143, nos. D 1195-1202; cf. Robinson, The Athenian Agora…, 114, Pl. 31, M 321-322, 122, Pl. 35, N 1- N 4.

197

III.3.4.4.4.Wapiennik

Na terenie insuli EXXI zidentyfikowano mały piec, służący do realizacji działalności warsztatowej jaką była produkcja wapna ze zniszczonych/potłuczonych rzeźb bądź marmurowych okładzin. Zlokalizowano go w Domu Południowo-Wschodnim, gdzie został niejako wbudowany w warsztat produkcji ceramiki budowlanej (Fig.221 – Fig. 222).961

W pomieszczeniu R 73, pomiędzy cysterną C 8 a dużym murem działowym, zainstalowana została prowizorycznie wykonana konstrukcja pieca o wymiarach 1.2 x 0.85 m (Fig.223). Obiekt ten w całości został zbudowany z glinianych cegieł i małych kamieni, połączonych ze sobą zaprawą (Fig.224).962 Zachował się jedynie fragment obiektu, na wysokości fundamentów ścian szerokich na zaledwie kilkanaście centymetrów. Sprawiał on wrażenie konstrukcji niezbyt trwałej, raczej jednorazowego użytku, w której podjęto próbę pozyskania wapna.963 Był to zatem wapiennik zbudowany zapewne dla zaspokojenia prywatnych potrzeb właściciela warsztatu produkującego materiały budowlane.964

Wewnątrz pieca zadokumentowana została 0.15 m warstwa miałkiego wapna, przemieszanego z drobnymi i cienkimi kawałkami marmurowej okładziny podłogowej. Istnienie wapiennika należy tłumaczyć bezpośrednią bliskością pieców z tynkowanymi ścianami komór. Hipotetycznie, wapno pozyskiwane w owym obiekcie, idealnie nadawało się do wykorzystania przy tworzeniu powierzchni ścian pieców. Aby pozyskać stosunkowo niewielkie ilości wapna, nie były potrzebne wyrafinowane konstrukcje warsztatowe. Przygotowano obszar znacznie ograniczony powierzchniowo, osłonięto go ścianami,

961 cf. O produkcji i wykorzystaniu wapna pisał choćby Witruwiusz, Vitr.2.1-2, (…), należy zająć się tynkiem. Dobrze będzie, jeśli na długo przed rozpoczęciem prac ugasi się bryły najlepszego wapna, aby w razie niedostatecznego wypalenia w piecu wilgoć wyparowała przez długotrwałe lasowanie i masa stała się jednolita. Jeśli się użyje przy nakładaniu tynku niedostatecznie wygaszonego świeżego wapna, to niewypalone cząsteczki będą wydzielać pęcherzyki. Cząsteczki te, nierównomiernie ugaszone, rozpuszczają się dopiero w tynku na murze, powodując rysy.

962 cf. Wtórne posadowienie pieca przeznaczonego do pozyskiwania wapienia, datowanego na okres po V wieku, Karagiorgou, Urbanism and Economy in Late Antique Thessaly.., 69, 73.

963 cf. B. Burrell, Neokoroi. Greek Cities and Roman Emperors, Cincinnati Classical Studies 9, Leiden 2004, 95, 130.

964 cf. B. Dix, The Manufacture of Lime and Its Uses In The Western Roman Provinces, Oxford Journal of Archaeology, 1, 1982, 331–343.

198

i wewnątrz pozyskiwano materiał wykorzystywany przy pracach budowlanych. Można zatem wysunąć ostrożną hipotezę, iż wapiennik ten był elementem zaplecza produkcyjnego przy piecu K 5.965 Materiał przeznaczony do niszczenia wewnątrz pieca, znajdowany był zapewne na terenie gruzowisk domów insuli EXXI. Zarówno marmurowe okładziny podłogowe, jak i potłuczone fragmenty rzeźb, mogły być wykorzystane do produkcji wapna.

Datowanie obiektu nastręcza pewne trudności, bowiem w bezpośrednim jego sąsiedztwie praktycznie nie znaleziono materiału ruchomego, mogącego określić ramy czasowe funkcjonowania pieca, jednakże, ze względu na bliskość obiektu z terenem warsztatu produkcji ceramiki budowlanej na terenie narożnika Domu Południowo-Wschodniego, należy domniemywać ich współistnienie. Wysuwając ostrożną hipotezę, wapiennik ten należy zatem wiązać z okresem po drugiej połowie IV wieku, a nawet raczej z V wiekiem.966

III.3.4.4.5. Piece do produkcji ceramiki budowlanej

W obrębie miast antycznej Cyrenajki – ośrodków starożytnej Pentapolis – znaleziono kilka konstrukcji rzemieślniczych, które wydały się być związane z szeroko pojętą produkcją materiałów budowlanych. Niezwykle trudno było jednak wyodrębnić konstrukcje przeznaczone do wypału materiałów budowlanych spomiędzy tych, wykorzystywanych w procesach produkcji ceramiki kuchennej czy użytkowej. Na określony charakter produkcji mógł wskazywać jedynie charakterystyczny kształt pieców o prostokątnych fundamentach, przeznaczonych do wypału ceramiki budowlanej.

Częstokroć zdarzały się także sytuacje, gdzie w piecach, oryginalnie wybudowanych na potrzeby wypału materiałów budowlanych, produkowano kuchenną ceramikę użytkową.

965 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI – Piece w insuli EXXI – Warsztat wraz z piecem K 5

966 cf. Piec do wypału wapna, datowany na późnorzymski okres, znaleziony został w nieodległej Cyrene, przy świątyni Demeter, Vickers, Reynolds, Cyrenaica.., 27-47.

199

Przykłady te stanowiły dodatkowe utrudnienie w próbach znalezienia w pełni uzasadnionych typologicznie analogii opisanych powyżej konstrukcji produkcyjnych. Poza tym, ze względu na długą tradycję produkcji ceramiki, zarówno użytkowej kuchennej, jak i budowlanej, a tym samym stosunkowo ograniczone zmiany w konstrukcjach i procesach tworzenia, poniższe analogie odnoszą się do obiektów o różnej chronologii. Jednak, w przypadku prób korelacji chronologiczno- typologicznej konstrukcji warsztatowych antycznej Cyrenajki, przedstawione porównania wydają się być zasadne.

Poza poniższymi przykładami analogicznych pieców z Cyrenajki czy też z terenów wybrzeży Morza Śródziemnego, na szczególną uwagę zasługują instalacje rzemieślnicze, tworzące serię warsztatów koegzystujących ze sobą. Tak jak to miało miejsce w przypadku insuli EXXI, także w innych miejscach wschodniej Afryki, znalezione zostały kompleksy produkcyjne, związane z wytwarzaniem naczyń ceramicznych, istniejące w bezpośrednim sąsiedztwie innych kategorii wytwórstwa, jak choćby wina.

Na stanowisku Wadi Qasaba, znaleziony został piec, dobudowany do istniejącego wcześniej budynku.967 W obrębie terenu o powierzchni kilkuset metrów kwadratowych, znajdowało się miejsce do wyciskania winogron, pozyskiwania soku oraz wytwarzania naczyń ceramicznych. W sąsiedztwie okrągłego pieca do wypału ceramiki – amfor oraz naczyń kuchennych typu coarse ware – znajdowały się zbiorniki przeznaczone do przechowywania wody oraz fragmenty instalacji pras.968 Cały ten kompleks przywodzi na myśl K 5 i K 3 (mimo odmiennych, w porównaniu, kształtów pieców), w okolicy których znajdowały się cysterny oraz platformy wraz ze zbiornikami circural storage vats, przeznaczonych do produkcji wina. W przypadku Wadi Qasaba, oprócz stałych konstrukcji, znalezione zostały także fragmenty ruchomych pras, służących do wyciskania miąższu.

Analogiczna sytuacja miała miejsce w przypadku Wadi Umm al Ashtan,969 gdzie w obrębie kilku pomieszczeń miały miejsce procesy związane z produkcją rzymskiej ceramiki użytkowej (coarse ware) czy też amfor, oraz produkcja wina. W przypadku tego stanowiska, wytwarzanie ceramiki miało charakter produkcji przeznaczonej głównie na eksport – w jego

967 Riegel, Möller, Ks, Commodities and Consumers.., 152.

968 G. Majcherek, A. El Shennawi, Research on Amphorae Production on the Northwestern Coast of Egypt, CahCerEg 3, 1992, 123-136.

969 Riegel, Möller, Ks, Commodities and Consumers.., 152.

200

obrębie zadokumentowano duże ilości zniszczonych fragmentów naczyń.970 Było co najmniej siedem stanowisk pracy, w obrębie których znajdowały się posadowione na okrągłym planie piece ceramiczne, natomiast instalacji związanych z produkcją wina było kilkanaście w obrębie wspomnianego terenu. Fakty te potwierdzają produkcyjny charakter Wadi Umm al Ashtan.971 Ramy chronologiczne, określone na podstawie ceramiki znalezionej w obrębie wspomnianego terenu, sięgają IV wieku.

Od czasów Augusta, aż do okresu flawijskiego, na terenie Italii i Istrii, działały pracownie przystosowane do produkcji ceramiki (głównie amfor, lamp i dachówek), obok których zlokalizowane były tłocznie wina;972 warsztaty te koegzystowały zatem ze sobą w tożsamym okresie.973 Miejsca produkcji ceramiki zaklasyfikowane zostały do warsztatu Laecaniusa.

III.3.4.4.5.1. Tokra / antyczna Teuchira

W Tokrze (antyczna Teuchira), odkryty został piec na planie prostokąta, o wymiarach 2.6 m długości x 2.2 m szerokości. Jego fundamenty posadowione zostały bezpośrednio na wapiennej skale.974 Wewnątrz pieca i w jego bezpośredniej okolicy zostały zadokumentowane niewypalone fragmenty dzbanów i naczyń kuchennych, a nawet fragment lagynosu. W sąsiedztwie pieca znajdowała się głęboka na kilka metrów studnia/cysterna, z której zadokumentowano materiał związany z okresem hellenistycznym. Wśród znalezisk dominowały lampy oraz ceramika użytkowa i stołowa.975 W pobliżu pieca zlokalizowano dwa prostokątne płytkie zbiorniki, przeznaczone do przygotowania gliny. Zabytki zadokumentowane w okolicy pieca pozwoliła datować obiekt na okres hellenistyczny lub początek wczesnorzymskiego, ale nie późniejszy niż początek I wieku n.e.976 Mimo różnicy w

970 cf. C. Hope, Pottery Ks from the Oasis of el- Dekhla, in: D. Arnold, J. Bourriau (eds.), An Introduction to Ancient Egyptian Pottery, Maintz 1993, 121-27.

971 Riegel, Möller, Ks, Commodities and Consumers.., 152-54.

972 Dyczek, Amfory rzymskie z obszaru dolnego Dunaju…, 40.

973 T. Bezeczky, Amphorae and amphora stamps from the Laecanius workshop, JRA 8, 1995, 41-63.

974 Bentaher, General Account.., 231–244.

975 Riley, The Hellenistic and Roman Coarse .., 66.

976 A. M. Buzaian, Excavations in Tocra, Libyan Studies 31, 2000, 59–102. 201

chronologii pomiędzy piecami z Ptolemais a obiektem z Tokry, warto zaznaczyć podobieństwo konstrukcyjne pomiędzy budowlami.

Interesujące jest też to, że we wspomnianej Tokrze, w kilku miejscach przeprowadzono archeologiczne prace sondażowe, ze względu na znaczne nagromadzenie materiału ceramicznego na powierzchni. Jeszcze dziś, na powierzchni ziemi znajdowane są tzw. odpady poprodukcyjne – zlepione ze sobą fragmenty ceramiki użytkowej, zdające się jednoznacznie potwierdzać teorię o istnieniu produkcji w obrębie lub przy samych murach miasta. Weryfikacja fragmentów zabudowy miejskiej w okolicy Zachodniej Bramy przy murach miasta przyniosła interesujące rezultaty.977 Nie znaleziono śladów pieców, jednak ze względu na znaczne ilości materiału ceramicznego zgromadzonego na powierzchni ziemi badanego terenu, miejsce określono jako obszar produkcyjny. Piece w których produkowana była ceramika, znajdowały się zapewne na północ w stosunku do przebadanego obszaru.978 Okolica warsztatowa, nieodległa od samego miasta, lecz de facto jednak poza murami, pozostałości po kole garncarskim oraz znaczne ilości ceramiki, zadokumentowane na powierzchni – wszystko to stanowiło wystarczający dowód produkcji. Ceramika stołowa, znaleziona podczas eksploracji, a także kuchenno-gospodarcza ceramika użytkowa oraz lampki, określały w większości chronologię okolicy na pierwszą połowę III wieku n.e. Dodatkowo materiał, w postaci pojedynczych przepalonych prostokątnych i lekko zaokrąglonych cegieł oraz niestemplowanych dachówek, nie przekreślił możliwości produkcji w tej okolicy materiałów budowlanych wewnątrz pieców.

III.3.4.4.5.2. Benghazi / antyczne Euesperides

Pozostałości po piecach przeznaczonych do wypału naczyń ceramicznych, oraz być może budowlanych, zadokumentowane zostały w trakcie badań powierzchniowych, przeprowadzonych w okolicach antycznej Euesperides (dzisiejsze Benghazi).979 Twierdzenie odnośnie do produkcji materiałów budowlanych opiera się na ilości resztek wypalonych

977 G.H. R. Wright, Excavations at Tocra, Libyan Studies 11, 1980, 53-64.

978 Riley, Excavations at K.., 258.

979 R. G. Goodchild, Benghazi, The Story of a City, Benghazi 1962.

202

cegieł i dachówek znalezionych w bezpośrednim sąsiedztwie pieców.980 Piece miały fundamenty zorientowane na planie prostokąta, jednakże stan zachowania znacznie utrudniał precyzyjne określenie ich rozmiarów. Wielusetletnie zniszczenia, którym podlegały ściany pieców, powodują znaczne problemy z określeniem charakteru produkcji. Materiał ceramiczny znaleziony w pobliżu pieców, na podstawie którego wydatowany został cały warsztat produkcyjny, zaklasyfikowano do IV i III wieku p.n.e.981

III.3.4.4.5.3. Analogie ze świata antycznego

Poza granicami Cyrenajki, pozostałości po produkcji materiałów budowlanych, znajdowane są niemal w każdym zakątku świata antycznego. Działalność warsztatowa była najczęściej związana z bytnością na danym terenie stacjonujących tam wojskowych – legionistów.982 Tematyka produkcji warsztatowo- budowlanej, kojarzona była niejednokrotnie z okoliczną działalnością stacjonującego legionu.

Piece przeznaczone do produkcji ceramiki budowlanej powstawały głównie na z potrzeby wypalania cegieł.983 Piece z terenów współczesnej Słowenii, tak pod względem chronologicznym, jak i typologicznym były najlepszą, spoza Cyrenajki, analogią dla pieców z insuli EXXI.

Konstrukcje znalezione zostały w południowo-wschodniej Panonii, w miejscowości Sirmium, i wiązały się z bytnością ludności rzymskiej na tym terenie.984 To tam znaleziono 7 dużych pieców przeznaczonych do wypału cegieł.985 Były to obiekty zbudowane na fundamentach na planie prostokątów, mające wysokość przekraczającą 2.5 metra i wymiary

980 Buzaian, Lloyd, Early urbanism in Cyrenaica.., 129-152.

981 J.A. Lloyd, A. Buzaian, J.J. Coulton, Excavations at Euesperides (Benghazi) in 1995, Libyan Studies 26, 1995, 97-100.

982 R. Kurzmann, Soldier, civilian and military brick production, Oxford Journal of Archaeology 24 (4), 2005, 405-415; R. Kurzmann, Roman military brick stamps: a comparision of methodology, [BAR Int Ser 1543], 2006, 16-17 – miejsca produkcji cegieł I innych materiałów budowlanych, wytwarzanych przez legionistów, to choćby Holdeurn przy Nijmegen czy też Abbach w Raetia.

983 cf. Bućić, Petrović, Rimskie ciglarske peći., 20; Petru, Proizvodnja lončenie v rimskie dobi.., 14.

984 Ludność napłynęła w czasach przed-Flawijskich; cf. Mirković, Sirmium – Its History from the I Century A.D.., 26–33.

985 Jeremić, Brick Ks In Sirmium…, 131-153.

203

przynajmniej 3 - 4 m szerokości na 4 - 5m długości.986 Wszystkie one tworzyły w miarę spójny obszar produkcyjny. Konstrukcje te zlokalizowane zostały z dala od głównej części miasta, na miejscu wcześniejszej chronologicznie nekropoli.987 Lokalizacja warsztatów wynikała z kilku żelaznych czynników: między innymi ze względu na ograniczenie widoczności przez gęsty dym unoszący się nad piecami, nieprzyjemny zapach, a także znaczne temperatury w okolicy samego piecowiska. Dodatkowo, w opisanej okolicy znajdowało się odpowiednie podłoże hydrologiczne, niezbędne w procesach związanych z wypałem cegieł. Chronologicznie, piece te związane były z okresem około końca III – końca IV w. n.e. Wcześniej, pomiędzy I a III w. n.e., w okolicy znajdowała się nekropolia. Nie była to identycznie tożsama pod względem chronologicznym analogia z obiektami z Ptolemais, była jej jednak niezwykle bliska architektonicznie i wytwórczo.

Poza kilkoma wyżej wymienionymi konstrukcjami, przy miejscowości Sirmium, w okolicy nekropolii, znaleziono kolejnych 28 pieców do wypału ceramiki użytkowej, z których także część mogła być wykorzystywana do produkcji materiałów budowlanych.988 Po okresie użytkowania owych obiektów, w III i IV wieku, teren warsztatów znów zaczął pełnić rolę miejsca pochówku zmarłych. Kolejne piece znalezione zostały przy granicach miasta – one też wykorzystywane były do produkcji ceramiki użytkowej i budowlanej.989

Piece, których podstawy miały kształt prostokąta, znajdowane były w kontekście różnych produkcji warsztatowych w okresie klasycznym na terenach Grecji. W sanktuariach Olimpia czy Nemea wykorzystywano piece do produkcji niektórych elementów związanych z konstrukcją budynków; w Koryncie pełniły rolę miejsc do wytwarzania dachówek; z Aten natomiast znanych jest kilka przypadków, gdzie piece na planie koła i prostokąta istniały koło siebie – ceramika użytkowa i kuchenna wytwarzana była w tych pierwszych, ceramika budowlana lub zasobowa, w tych drugich.990 Kilka pieców, których konstrukcja oparta była na planie prostokątów (o wymiarach 5.5 x 2.5 m każdy), przeznaczonych do produkcji

986 M. Jeremić, Drveni skelet u arhitekturi Sirmiuma I – IV veka, Starinar 36, 1985, 75-8.

987 P. Milošević, Sremska Mitrovica – Sirmium, istočna nekropola, Arch. Pregled 26, 1985, 115–116.

988 Jeremić, Brick Ks In Sirmium…,135.

989 cf. A. Premk, Production of Early Roman Pottery, ACTA (Rei cretarie romanae favtorum) XXV - XXVI, London 1987, 437-450

990 E. Hasaki, Rectangular Ceramic K in Greece: Issues of Technology and Production, AJA 105 / 2, 2001, 298.

204

ceramiki budowlanej, zlokalizowano w Atenach.991 Chronologicznie, materiał pochodzacy z pieców, zadokumentowany został w VI i VII-wiecznych kontekstach. Porównując konstrukcje z Aten i Ptolemais, można dostrzec podobieństwa w instalacjach stałych – piece miały podobne ruszty, czy też wymiary.

Interesującym obiektem, porównując z piecem K 3, jest miejsce do wypału ceramiki i naczyń budowlanych z terenu Tell Ziyada.992 Choć nie są to chronologicznie porównywalne miejsca produkcji (piec z Tell Ziyada datowany jest na VI w. p.n.e.), warto zwrócić uwagę na pewne cechy wspólnie. Szczególne podobieństwo można zaobserwować przy analizie tożsamych elementów konstrukcji owego pieca z obiektem z insuli EXXI: zarówno plan obu instalacji, jak i charakterystyczny korytarz umożliwiający wprowadzenie paliwa do wnętrza, pozwalają na wysnucie skojarzeń.993

Piec datowany na III wiek p.n.e., został zadokumentowany na terenie stanowiska Cetamura.994 We wnętrzu konstrukcji zbudowanej na planie prostokąta, wytwarzane były cegły budowlane, duże naczynia ceramiczne oraz dachówki czy też odważniki. W niedalekim sąsiedztwie pieca zlokalizowane były zbiorniki przeznaczone do przygotowywania gliny oraz platforma. W okolicy warsztatu zadokumentowane znaczne ilości popiołów oraz półproduktów– odpadów post-produkcyjnych. Warsztat przypominał pod wieloma względami (oprócz ram chronologicznych), miejsce produkcji w insuli EXXI z piecem K 5.

Charakterystyczny piec na planie prostokąta, został zadokumentowany w jednym z domów w antycznych Tessalonikach. Hellenistyczna konstrukcja, datowana na II wiek p.n.e. służyła zapewne do produkcji lokalnej ceramiki użytkowej, a także budowlanej. Świadczyć o tym mogą fragmenty cegieł i dachówek, zlokalizowane w okolicy zniszczonego obiektu.995

991 Frantz, Thompson, Travlos, The Athenian Agora.., 120-122.

992 Buccellati, Buia, Reimer, Tell Ziyada: The First Seasons…, 44–45.

993 A. H. Streily, Early Pottery Ks in the Middle East, Paléorient 26/2, 1995, 69-81.

994 N.T. de Grummond, Ch. Ewell, An Etruscan Artisans’ Zone at Cetamura del Chianti (Civitamura), AJA 104 / 2, 2000, 363-364.

995 Karagiorgou, Urbanism and Economy in Late Antique Thessaly.., 130.

205

Seria pieców, w obrębie których znalezione zostały zarówno fragmenty cegieł, jak i innych materiałów budowlanych (choćby dachówek), została zadokumentowana w kontekście pobytu legionistów rzymskich w Binya- nei Ha’uma w Jerozolimie.996 Obiekty te datowane są na okres pobytu 10. Legionu Rzymskiego, począwszy od około 70 r., aż do końca III wieku stacjonowania na tym terenie; wiele z nich było sygnowanych sygnaturą wojskową. Poza wymienionymi wyżej kategoriami przedmiotów, produkowanych w warsztatach wytwarzano także ceramikę codziennego użytku. Dominującymi formami ceramiki były naczynia kuchenne i użytkowe. Można doszukiwać się analogii z konstrukcjami pieców, porównując ich formy i plany z tymi z Ptolemais.

W Pegamonie znaleziono kilka warsztatów produkcyjnych, w których wytwarzano ceramikę luksusową (sigillata), oraz użytkową - kuchenną. Podstawy co najmniej dwóch konstrukcji zidentyfikowanych na terenie antycznego Pergamonu miały kształt prostokąta, (Room D zawierał piec K 4 o wymiarach 2.9 x 1.95 m – warsztat był najprawdopodobniej niezadaszony; na północ od niego zlokalizowany był kolejny obiekt o podobnych rozmiarach – K 9, w okolicy którego znaleziono także zbiorniki do przygotowywania gliny; do K 13, który różnił się od wyżej wymienionych rozmiarami (3.2 x 2.5 m), prowadziła dodatkowa komora o szerokości około 2 m – wyglądem przypominał piec K 3 z insuli EXXI). Chronologię konstrukcji określiły przedmioty zidentyfikowane w okolicy pieców i wyznaczając ramy wykorzystywania pieców na okres I w. p.n.e. – I w. n.e.997 Interesujące są, w kontekście pieców z insuli EXXI, zarówno rozmiary, jak i kształt konstrukcji z Pergamonu. Tym samym można rozważyć hipotezę o kształtach pieców: czy rzeczywiście konstrukcje na planie prostokąta były wykorzystywane jedynie do ceramiki budowlanej i naczyń dużych gabarytów? Generalnie, w piecu na planie koła łatwiej osiągnąć, a następnie utrzymać odpowiednią temperaturę wypału, jednakże zdarza się, że ceramikę tzn. luksusową wypala się w piecach o podstawie prostokątnej.

Dobrym przykładem pieców przeznaczonych do produkcji ceramiki budowlanej, które swymi rozmiarami, prostokątnym planem fundamentów oraz materiałem pozyskiwanym

996 J. Magness, The Roman Legionary Pottery, in: B. Arubas, H. Goldfus (eds.), Excavation on the site of the Jerusalem International Convention Center (Binyanei Ha’uma): a settlement of the late First to Second Temple period, the Tenth Legions’ Kworks, and a Byzantine monastic complex: the pottery ant the other small finds, Journal of Roman archaeology. Supplementary series 60. Porthsmouth 2001, 69-191.

997 J. Poblome, O. Bounegru, P. Degryse, W. Viaene, M. Waelkens, S. Erdemgil, The sigillata manufactories of Pergamon and Sagalassos, JRA 14, 2001, 153-156.

206

w trakcie procesów wytwórczych przypominały obiekty z insuli EXXI, są Pompeje, oraz stanowisko Liebrüti w dzisiejszych Niemczech. Szczególnie interesujące są podobieństwa rusztów, na których stawiano materiał do wypału; mają podobną grubość i powierzchnię oraz charakterystyczny otwór w ścianie pieców, służący do kontrolowania wewnętrznej temperatury.998

W III-wiecznym Pantikapaionie znajdowały się pracownie, zajmujące się wytwarzaniem ceramiki budowlanej, a jednocześnie także ceramiki zasobowej i amfor.999 W Sucidava wytwarzane były lampy ceramiczne, a także cegły przeznaczone na potrzeby stacjonującego tam legionu wojska rzymskiego.1000

Kilka z obiektów – pieców ceramicznych, znalezionych na stanowiskach Butovo i Hotnica, oprócz produkcji naczyń, było wykorzystywanych do wytwarzania materiałów budowlanych (choćby cegieł czy dachówek).1001 Poza piecami i platformami znaleziono także pracownie i pomieszczenia mieszkalne osób obsługujących warsztaty pomiędzy II a IV wiekiem.

W trakcie badań archeologicznych na terenie Wielkiej Brytanii, zadokumentowano wiele stanowisk, w obrębie których miała miejsce produkcja ceramiki budowlanej. Najczęściej, owo wytwórstwo cegieł, dachówek czy rur terakotowych, wiązało się ze stacjonowaniem, w danym miejscu, legionów rzymskich. Hampshire,1002 Cirencester,1003 Bedford, Kenchester, Holt,1004 Dorset,1005 New Forest,1006 Satffordshire,1007 Ashburnham1008 –

998 V. Kockel, B. Weber, Die Villa delle colonne a mosaico, Miteilungen des Deutschen Arch. Ins. 90/1, 1983, 78, Abb. 8-11.

999 Dyczek, Amfory rzymskie z obszaru dolnego Dunaju.., 40.

1000 I.B. Zeest, Keramiéeskaja tara Bospora, Materialy i issledovanija po arheologii SSSR 83, 1960, 116.

1001 B. Sultov, Ceramic Production on the territory of Nicopolis ad Istrum (II-nd – IV-th Century), Godišnik na Sofijskija Universitet “Kliment Ohridski” 76, 2, 1983, 19, 26, 41-2.

1002 D. Young, Brickmaking at Sandleheath, Hampshire, Industrial Archaeology 7, 1970, 439-442.

1003 A.D. McWhirr, Tile – Ks in Roman Britain, in: A.D. McWhirr (ed.) Roman brick and tile studies in manufacture, distribution and use in the Western Empire, BAR S68, 1979, Oxford, 97-190.

1004 W.F. Grimes, Holt Denbighshire: The works – depot of the Twentieth Legions at Catle, (= Y Cymmrodor 41), Society of Cymmrodor, 1930.

1005 D. Young, Brickmaking at Broadmayne. Proceeding of the Dorset Natural History and Archaeological Society 89, 1968, 318-24.

1006 M.G. Fulford, New Forest Roman Pottery, BAR 17, Oxford 1975. 207

to tylko niektóre ośrodki, w których warsztaty były lokalizowane najczęściej poza głównymi arteriami miast z racji zapachów, dymu czy temperatur towarzyszących produkcji.1009 Na poszczególnych stanowiskach, w trakcie regularnych badań wykopaliskowych czy też rozpoznania powierzchniowego, znajdowane były steplowane cegły lub dachówki, a także całe piece z szeroko pojętego okresu rzymskiego.1010 Konstrukcje pieców znane z terenów Brytanii, oparte o plan prostokąta, były także analogiczne z tymi z insuli EXXI (K 3 i K 5).

III.3.4.4.6. Podsumowanie produkcji ceramicznej

Na obszarze południowo-wschodniej części insuli EXXI, miała miejsce produkcja warsztatowa, związana z okresem po drugiej połowie IV wieku. Powielony został, opisany już kilkukrotnie we wcześniejszych etapach dysertacji, schemat wtórnej adaptacji budynków dla potrzeb produkcji przedmiotów codziennego użytku.

Pracownie produkcji ceramiki użytkowej i budowlanej zbudowane zostały w odgruzowanych częściach opuszczonych domów kwartału mieszkalnego Ptolemais. Katastrofa IV wieku doprowadział do powstania dużego terenu gruzowiska, który zapewne przez pewien czas stał nieużytkowany. Część pomieszczeń, zlokalizowanych przy granicy insuli, a zatem blisko ulicy, została z czasem wyczyszczona i przystosowana do zmian konstrukcyjnych – przebudowy.

Stworzony został tym samym ciąg pomieszczeń produkcyjnych, wewnątrz których odbywały się różne etapy wytwórstwa związane z pozyskiwaniem materiałów budowlanych wykorzystywanych w pobliskich domach. Ze względu na rozmiary warsztatów, w których przygotowywano materiał do obróbki, a finalnie pozyskiwano elementy budowlane lub ceramikę użytkową, można wysunąć ostrożną tezę o niewielkiej, ograniczonej produkcji. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że poszczególne piece i warsztaty współpracowały ze sobą, a nawet mogły współistnieć. Świadczyć o tym mogą choćby zniwelowane ściany, pierwotnie tworzące podziały w pomieszczeniach Domów insuli EXXI, a finalnie

1007 E. Rosenthal, Pottery and ceramics, Penguin 1949, 148.

1008 H.A. Gordon, The brick Ks at Ashburnham, Country Life 146, 240-4.

1009 Darvill, McWhirr, Brick and tile production in Roman Britain.., 247.

1010 Idem, 251.

208

zmniejszone do wysokości umożliwiającej poruszanie się po jednym poziomie użytkowym na dużej powierzchni. Innymi dowodami poświadczającymi współistnienie były zabytki ruchome oraz częściowo zachowane produkty wytwarzane w poszczególnych warsztatach.

Kolejne elementy zabudowy były dostosowywane lub tworzone na nowo dla potrzeb wytwórczych. Dostęp do wody, miejsce do formowania, a także konstrukcje do wypalania, tworzyły obraz warsztatów. Brak znalezionego wyposażenia ruchomego warsztatów, narzędzi i różnych kategorii przedmiotów wytwarzanych wewnątrz konstrukcji, co znacznie utrudnia sprecyzowanie charakteru produkcji. Obraz sposobu wytwarzania i zasięgu produkcji może być tworzony jedynie na podstawie wyglądu konstrukcji stałych, opuszczonych przez właścicieli i rzemieślników, a także fragmentów pojedynczych przedmiotów.

Owe warsztaty istniały zapewne przez kilkanaście lat, co poświadczają ilości odpadów poprodukcyjnych, zlokalizowanych w pobliżu miejsc produkcji. Po okresie funkcjonowania, warsztaty z niewiadomych przyczyn opuszczono, a ich właściciele pozostawili jedynie konstrukcje pieców, zabierając ze sobą zarówno narzędzia niezbędne do pracy, jak i większość z wyprodukowanych przedmiotów.

Dlaczego produkcja ceramiki budowlanej odbywała się właśnie w tym miejscu – w dzielnicy, która jeszcze przed katastrofą połowy IV wieku, znajdowała się praktycznie w centrum owego antycznego miasta? Ulokowanie warsztatów w takim miejscu jest zastanawiające, bo emitowały one wysoką temperaturę, dymy i niemiłe zapachy; wszystko to mocno uciążliwe dla mieszkańców. Możliwe, że po drugiej połowie IV wieku osiedlanie się w tej części miasta nie było wygodne i tylko warsztaty produkcyjne miały rację bytu. Okolica się wyludniła i zostały tylko domy w ruinach, pozornie bezużyteczne. Dzięki przystosowaniu jednak znacznej powierzchni Domów insuli EXXI, powstał teren dla warsztatów produkcyjnych.

Ciekawe jest usytuowanie nieopodal insuli EXXI dużej, masywnej konstrukcji, być może jednego z późnoantycznych block-house’ów. Ruiny budynku znajdują się kilka kwartałów mieszkalnych na wschód od Domów opisanych w dysertacji. Jego masywne mury oraz fakt dobrego zachowania pewnych elementów konstrukcji wystających niekiedy po kilka metrów ponad ziemię świadczą, iż budynek ten należy kojarzyć z okresem po V wieku, kiedy to ludność miasta, w obawie przed najazdami okolicznych ludów koczowniczych, koncentruje się w obrębie większych domów – twierdz. Wykorzystując niezamieszkałą okolicę,

209

mieszkańcy twierdzy mogli zlokalizować miejsca produkcji przedmiotów codziennego użytku w bliskiej odległości, ale poza murami domu. Można domniemywać, że owa masywna konstrukcja była wykorzystywana jako miejsce produkcji ceramiki budowlanej i użytkowej, ale powyższa hipoteza nie jest poparta żadnymi konkretnymi dowodami. Nigdy nie przeprowadzono badań archeologicznych w obrębie wspominianego domu; wnioski te wysnuto na podstawie skojarzeń z innymi tego typu budowlami z późnoantycznej Ptolemais.

210

III.3.4.5. Warsztat produkcji lamp ceramicznych przy wschodniej granicy Domu Leukaktiosa

Obszar zlokalizowany po wschodniej stronie insuli EXXI, należący do Domu Leukaktiosa, był miejscem szczególnie interesujących przemian architektonicznych, rozłożonych w rozległych ramach chronologicznych.1011 Był to teren zlokalizowany bezpośrednio przy granicy insuli (Fig.225). W pierwotnym zamyśle architektonicznym obszar ten spełniał funkcję dziedzińca wraz z dużym wejściem, bramą prowadzącą do budynku.1012 Jej wielkość umożliwiała nawet wprowadzenie wozu do środka a. do wnętrza dziedzińca na dziedziniec (Fig.226).

Na przestrzeni lat, od okresu wczesno do późnorzymskiego, powierzchnia dziedzińca uległa interesującym z architektonicznego i funkcjonalnego punktu widzenia, przekształceniom. Z istniejącego początkowo dziedzińca z zainstalowaną szeroką bramą wejściową i sąsiadującą z nią wąską klatką – wejściem, powstał ciąg warsztatów produkcyjnych. Były to obiekty w miarę spójne, zarówno pod względem architektonicznym i chronologicznym, a przede wszystkim funkcjonalnym. Skomponowana całość umożliwiała produkcję zakrojoną na ograniczoną skalę.

III.3.4.5.1. Instalacje rzemieślnicze warsztatu

W pierwotnie zbudowanym szeregu niewielkich pomieszczeń, zlokalizowanych bezpośrednio przy i na dziedzińcu R 21 / R 46, zostały wtórnie zainstalowane warsztaty rzemieślnicze (Fig.227). W chronologii pośredniej, po fazie użytkowania tej części domu jako dziedzińca wraz z okolicznymi pomieszczeniami, nastąpiły zmiany funkcjonalne. Zainstalowane zostały zbiorniki przeznaczone do magazynowania płynów, być może wina, circular storage vats – V 1 i V 2, wraz z fragmentarycznie okalającą je, zachowaną platformą (Fig.228).1013

1011 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 149, 152.

1012 ibidem, 152.

1013 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne insuli EXXI – Produkcja wina 211

Chronologicznie, w ostatniej fazie, zapewne około V wieku, użytkownicy opisanych pomieszczeń zbudowali na terenie dawnego dziedzińca warsztat do wyrobu lamp ceramicznych (Fig.229). Warsztat ten był także ściśle powiązany ze wspomnianymi już dwoma zbiornikami. Precyzyjna chronologia była możliwa dzięki znalezionym zabytkom ruchomym. Wszystkie dane pozyskane w trakcie misji wykopaliskowych przeprowadzonych na tym terenie zdają się potwierdzać czysto produkcyjną, ostatnią fazę użytkowania pomieszczeń przy wschodniej granicy insuli EXXI.1014

Odkopanie fundamentów pieca w czasie sondaży archeologicznych pozwoliło na weryfikację najniższych warstw ziemi – tym samym potwierdzone zostały hellenistyczne początki zabudowy w insuli EXXI. Pojedyncze fragmenty czarno pokostowanej ceramiki typu black-glazed1015 oraz kilka monet ptolemejskich, zadokumentowanych w najniższych warstwach, zdawały się jednoznacznie potwierdzać przyjętą tezę o hellenistycznym początku funkcjonowania pomieszczeń. Dodatkowym świadectwem najwcześniejszej zabudowy Domu Leukaktiosa i budynków przyległych, zdawały się być fragmentarycznie zachowane, w znacznym stopniu zniszczone mury działowe oraz fundamenty, odkopane pod zachowaną powierzchnią użytkową pomieszczeń.1016

Praktycznie w każdym z pomieszczeń przylegających do dziedzińca R 21 / R 46, badania sondażowe potwierdziły istnienie zachowanych szczątków pierwotnych, hellenistycznych murów.1017 Z racji niedostatku informacji nie udało się precyzyjnie określić pierwotnego układu pomieszczeń i ich funkcji. Na podstawie informacji pozyskanych z badań sondażowych, otrzymano natomiast zarys murów pochodzących z czasów rzymskich, które nie były posadowione bezpośrednio na hellenistycznych konstrukcji ścian.1018

1014 Pełen spis materiału ruchomego, zadokumentowanego w trakcie badań we wschodniej części insuli EXXI: T. Mikocki (et alli), Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005.., 93 – 107; Niepublikowany raport wykopaliskowy: Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report August – October 2006; Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 9-30.

1015 Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 150-151.

1016 cf. Rekowska-Ruszkowska, Kaniszewski, Na zachód od Aleksansrii., 272.

1017 Mikocki et al., Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005.., 94.

1018 To dowód chronologicznie pierwszych przemian w obrębie tematu funkcjonalności i architektury pomieszczeń domów insuli EXXI w różnych okresach istnienia budynków. 212

Kolejną rozpoznaną fazą użytkowania powierzchni przy wschodniej części insuli EXXI, była budowla murów tworzących rodzaj dziedzińca wraz z przyległymi pomieszczeniami: R 81 od strony północnej, R 45, R 30, R 32 – zlokalizowanych po stronie południowej. Ponadto znaleziono szereg pomieszczeń nieoznaczonych dotychczas na planie insuli, usytuowanych pomiędzy opisywanym terenem dziedzińca a ulicą.

Chronologicznie, z fazy wczesnorzymskiej, dla tej części budynku zachowało się także niewiele elementów potwierdzających funkcjonowanie dziedzińca z przyległymi pomieszczeniami. Ze względu na kolejne fazy użytkowania budynku, zachowało się niewiele informacji mogących w przydatny sposób przybliżyć charakter i wygląd opisywanego terenu z początków okresu rzymskiego.

Na południe od dziedzińca zadokumentowana została mozaika M 13.1019 Kolejne przebudowy R 21 / R 46 i okolicznych pomieszczeń, a w szczególności zanik murów, związany ze zmianami funkcji danych pomieszczeń, skutecznie zatarły pierwotny zamysł architektoniczny. Praktycznie nie zachowała się także dekoracja na ścianach wspomnianych pomieszczeń, związana z wczesnorzymskim okresem użytkowania domu; jedynie na pojedynczych murach pomieszczenia R 5 na zachód od dziedzińca, zachowały się szczątkowe fragmenty tynków ze znacznie zniszczoną polichromią.1020

Analiza, w znacznym stopniu przemieszanego materiału ruchomego, zlokalizowanego na poziomie warstwy zalegającej bezpośrednio nad posadzkami owych pomieszczeń, nie określiła wczesnej fazy chronologii Domu. Był to bowiem materiał związany głównie z ostatnią, schyłkową działalnością warsztatową, prowadzoną na terenie budynku. Przekwalifikowanie funkcji pomieszczeń niosło ze sobą konieczność zmiany dekoracji, wyposażenia czy też architektury w obrębie danych pomieszczeń, naturalny był zatem niemal całkowity brak wyposażenia domu, związany z okresem świetności Domu Leukaktiosa.

Kolejny etap funkcjonowania dziedzińca R 21 / R 46 wraz z przylegającymi pomieszczeniami, wiązał się z historią przyjętą dla całego Domu Leukaktiosa. Wydaje się, że trzęsienie ziemi – z połowy III lub IV wieku – położyło kres istnieniu Domu.1021 W trakcie

1019 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli - Dom Leukaktiosa

1020 cf. Żelazowski, Alcune considerazioni…, 69-75, pl. V-VII; cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 149.

1021 cf. rozdz.: Ptolemais - Trzęsienia ziemi i ich konsekwencje 213

katastrofy, centralny reprezentacyjny fragment domu został bezpowrotnie zasypany. Interesujące wydarzenia rozegrały się natomiast we wschodnich i zachodnich granicach insuli, kiedy nowi lokatorzy odgruzowywali pojedyncze pomieszczenia domów częstokroć instalując w nich warsztaty produkcyjne. Dokładnie taki schemat dotyczył dziedzińca R 21 / R 46 oraz przylegających doń pomieszczeń. Obszar ten, znajdujący się przy samej granicy insuli, był dostępny bezpośrednio od strony ulicy, tym samym łatwiejszy we wtórnej adaptacji, niż tereny zagruzowane w części centralnej.

Dużym prawdopodobieństwem w wyborze miejsc instalacji warsztatów, był różny stopień zniszczeń. Być może w momencie odkopywania reprezentacyjnej części domu, natrafiono na znaczne zagruzowanie obszaru. Na wybór miejsca instalacji warsztatów wpływał, co wielce prawdopodobne, stopień zniszczeń. Możliwe, że widok od strony ulicy wschodniej był na tyle korzystny, że zachęcał do przeprowadzania prac porządkowych i instalowania warsztatów w odgruzowanych pomieszczeniach.

Ostatnia faza użytkowania domu, zwiazana z konstruowaniem w jego wnętrzu pojedynczych warsztatów, dostarczyła najwięcej informacji. Stanowiły one mocną podstawę w określeniu chronologii wskazanego terenu oraz w miarę precyzyjnego określenia charakteru i zasięgu produkcji. Dziedziniec R 46, z centralną częścią Domu Leukaktiosa łączyły wtórnie przebudowane mury, które zachowały się do wysokości jedynie kilkudziesięciu centymetrów ponad powierzchnię użytkową – posadzkę. Brak na nich widocznych śladów po tynku czy dekoracji ściennej. Na całym obszarze dziedzińca widoczna była posadzka opus signinum, ponad którą wystawały wyloty dwóch niewielkich zbiorników. Cysterny C 5 i C 7, swymi rozmiarami dochodzące do kilkudziesięciu metrów sześciennych każda, nie miały bezpośredniego połączenia ze sobą. Były od siebie zupełnie niezależne.1022

III.3.4.5.2. Zbiorniki C 5 i C 7

W celu uściślenia chronologii ostatnich faz użytkowych dziedzińca, należy przedstawić szczegółowy opis owych zbiorników. Wylot cysterny C 5 znajdował się w południowej części dziedzińca R 21 / R 46 (Fig.231).1023 Oczep cysterny został osłonięty

1022 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa mieszkalna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

1023 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30. 214

kamiennym, fragmentarycznie zachowanym puteałem. W północno-zachodniej części dziedzińca zidentyfikowany został niewielkich rozmiarów kanał, doprowadzający wodę bezpośrednio do wnętrza owej cysterny. Wnętrze zbiornika C 5 było zasypane niemal w całości. To kolejny kolektor na wodę zlokalizowany w Domu Leukaktiosa, który był wykorzystywany wtórnie, ostatecznie pełniąc funkcję zbiornika na odpady. Materiał pochodzący z jego wnętrza, charakteryzował się dużą rozpiętością chronologiczną. Zidentyfikowane zostały fragmenty naczyń środkoworzymskich, przypisane do okresu około połowy III wieku do połowy IV wieku.1024 Obok nich znajdowały się naczynia pochodzące z okresu tzw. późnorzymskiego, drugiej połowy IV – końca V wieku.1025 Dodatkowym elementem, zupełnie zaburzającym chronologię korzystania z cysterny, były dwie monety ptolemejskie.

Druga z cystern, C 7, została przebadana w bardzo ograniczonym stopniu (Fig.230).1026 Zbiornik został odsłonięty w trakcie ostatniej kampanii wykopaliskowych na terenie Ptolemais.1027 Do wnętrza prowadziły 3 otwory – dwa niewielkich rozmiarów wyloty, o średnicy 0.3 m. Otoczone były małymi, pojedynczymi kamieniami, które spełniały rolę prowizorycznych oczepów. Natomiast nad głównym wylotem, o średnicy 0.6 m, zbudowany został oczep z dużych, wtórnie wykorzystanych fragmentów architektonicznych.1028 Wylot ten został celowo solidnie obudowany i wyniesiony ponad poziom użytkowy dziedzińca na minimum kilkadziesiąt centymetrów.

Być może, ostatni lokatorzy budynku, mając świadomość istnienia podziemnej cysterny, celowo zbudowali wysoki prowizoryczny oczep, by mieć ułatwione korzystanie ze

1024 cf. Kowarska, Lenarczyk, Preliminary remarks ... in: Żelazowski (ed.), Ptolemais..., 387-400; Dzbany – Typ 1 - AtenAg nr kat. K82, K83; Berenike D 1147, Sabratha nr kat. 383, Tauchira nr kat. 57; Typ 2 - Berenike D1150, Sabratha nr kat. 368, Tauchira nr kat. 58; Naczynia do gotowania –Typ 1 - Berenike D 501 – 506; Tauchira nr 11; Typ 2 - AtenAg J55, J56; Berenike D519 – D520; Knossos nr kat.58 – 64; Pafos 2, 3 (fig. XXVII); Tauchira nr kat. 21.

1025 cf. Kowarska, Lenarczyk, Preliminary remarks ... in: Żelazowski (ed.), Ptolemais..., 387-400; Riley, Coarse pottery.., 91-466.

1026 Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report 2009; Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009.., 9-30.

1027 Informacje na temat wypełniska C 7 są niezwykle skąpe, i pochodzą jedynie z kilkudziesięciominutowych oględzin wnętrza zbiornika.

1028 Wśród elementów tworzących oczep znalazł się nawet fragment bazy kolumny.

215

zbiornika z dobudowanej na większej wysokości powierzchni użytkowej. Wnętrze cysterny zostało w znacznej części zasypane sypkim piaskiem, w którym zadokumentowano pojedyncze fragmenty naczyń ceramicznych. Powierzchowne oględziny wnętrza nie pozwoliły na jednoznaczne określenie charakteru i sposobu użytkowania zbiornika. Mała, w porównaniu ze wzmiankowaną cysterną C 5, ilość ceramiki we wnętrzu może dowodzić, że cysterna przez lata służyła jedynie jako zbiornik wody.

Obie cysterny były zapewne wykorzystywane w okolicznej produkcji warsztatowej, gdzie woda spełniała niezwykle istotną rolę. W posadzce opus signinum dziedzińca, zadokumentowane zostały okrągłe otwory po bazach kolumn. Jedna z nich, o średnicy 0.35 m, znaleziona została w bezpośrednim sąsiedztwie wylotu cysterny C 5. Bezpośrednio na posadzce, znalezionych zostało także kilka elementów architektury domowej (kolumny, kapitele), których sposób ułożenia wskazywał na wtórne wykorzystanie ich w charakterze siedzisk. Także znaczny stopień wygładzenia ostrych brzegów poszczególnych fragmentów architektonicznych, mógł świadczyć o długim okresie użytkowania.1029

III.3.4.5.3. Circular storage vats V 1 i V 2 Istotnym elementem działalności warsztatowej, po której ewidentne świadectwa zachowały się w strukturze dziedzińca, były dwa niewielkie zbiorniki zasobowe circular storage vats (Fig.232).1030 Warto przypomnieć, iż wewnątrz obu zbiorników, na samym dnie, zostały znalezione znaczne ilości niewypalonej gliny przygotowanej do procesu szlamowania.1031 Także w tej warstwie znajdowało się kilkanaście niewypalonych, ale uformowanych, kawałków imadeł i wylewów amfor lub dzbanów. Ich fragmentaryczność nie pozwoliła na sprecyzowanie typologiczne.1032 Masa ziemi w wypełnisku zbiorników typu vats charakteryzowała się ciemnobrązowym kolorem a także dużą plastycznością. Wydaje się, iż natrafiono na materiał przygotowany bezpośrednio do wypału w jednym z pobliskich pieców.

1029 Rekowska-Ruszkowska, Kaniszewski, Na zachód od Aleksandrii.., 265-282.

1030 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., 17 – 20; cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja wina

1031 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., 19.

1032 idem.

216

Co prawda, circular storage vats, nie stanowiły idealnych zbiorników do szlamowania gliny, które teoretycznie powinny charakteryzować się znacznie większymi rozmiarami w połączeniu z głębokością ograniczoną do kilkudziesięciu centymetrów.1033 Wydaje się, że rzemieślnicy wykorzystując architekturę otoczenia, poza adaptacją cystern, przystosowali jednak wtórnie także i zbiorniki.1034 Circular storage vats były już zainstalowane w podłożu, co wiązało się z magazynowaniem w nich płynów. Zmiana działalności produkcji na tym obszarze mogła się bezpośrednio wiązać z wtórnym wykorzystaniem wszelkich dostępnych instalacji, w tym zbiorników V 1 (Fig.233 – Fig.234), oraz V 2 (Fig.235 – Fig.236).

Wszystkie wymienione powyżej elementy stanowiły bezpośrednie tło do właściwej działalności produkcyjnej. Dodatkowo, pomiędzy dziedzińcem R 21 / R 46, a ulicą wschodnią, znajdował się jednakże szereg niewielkich pomieszczeń o powierzchni nieprzekraczającej kilku m2, o których wiadomo stosunkowo niewiele. Problemem były kolejne, posadowione jedna na drugiej, fragmentarycznie zachowane konstrukcje i posadzki. Stanowiły one element architektoniczny w znacznym stopniu utrudniający pozyskanie wiarygodnych informacji na temat charakteru i przeznaczenia pomieszczeń w trakcie użytkowania ich równocześnie z dziedzińcem. Niejasność funkcji spełnianej w etapach produkcji warsztatowej, wynikała ze znacznego stopnia zniszczeń pomieszczeń. Ich mury i posadzki nosiły ślady wielokrotnych przebudów. Dodatkowo, materiał ruchomy także nie określał wyraźnych ram chronologicznych ich użytkowania i tylko, mniej więcej na tożsamej wysokości przy posadzce pomieszczeń, zadokumentowano fragmenty wyposażenia domu, związane zarówno z okresem tzw. środkoworzymskim, jak i pochodzące z okresu około V - VI wieku n.e.1035 Jednym z takich pomieszczeń było R 77, o wymiarach 3.5 m x 5.15 m. Zostało ono zlokalizowane bezpośrednio przy wschodniej ulicy insuli EXXI.

Od granicy kwartału miejskiego ograniczał je mur, powstały – sądząc po rozmiarach – zapewne jeszcze w czasach hellenistycznych. Po południowej i zachodniej stronie był on ograniczony ścianami. Mur po stronie zachodniej został w znacznym stopniu wtórnie obniżony, i praktycznie w całości przykryty kamiennymi płytami, tworzącymi poziom tożsamy z pobliskimi zbiornikami pomieszczenia R 75. Po północno-zachodniej stronie

1033 Wilson, Urban Economies of Late…, 38.

1034 Jackson, Greene, Ceramic production.., in: Oleson (ed.), The Oxford Handbook.., 504.

1035 Kowarska, Lenarczyk, Storage vats.., 20-30.

217

znajdowało się przejście pomiędzy pomieszczeniem a sąsiednim R 78. Stan zachowania pomieszczenia był bardzo zły, zachowały się jedynie elementy poszczególnych posadzek instalowanych bezpośrednio na sobie. Miały one wyrównać poziom użytkowy pomiędzy dziedzińcem R 46, pomieszczeniem R 75 ze zbiornikami, a R 77. W dolnych warstwach zalegających w pomieszczeniu, zadokumentowane zostały fragmenty greckiej ceramiki typu Black-glazed. W wyższych partiach ziemi zidentyfikowana została znacznie przemieszana rzymska ceramika użytkowa – od początku IV aż po koniec V wieku.1036

Ślady w północno-zachodnim narożniku pomieszczenia wskazywały, iż w obrębie R 77 miała miejsce niesprecyzowana produkcja rzemieślnicza. Potwierdzać to mogą znaczne ilości spalenizny – popiołu, zadokumentowane bezpośrednio na znacznie zniszczonej platformie.1037 Można przyjąć hipotezę, iż było to jedno z integralnych pomieszczeń związanych z produkcją ceramiczną na wspomnianym terenie.

Podobna problematyka dotyczyła pomieszczenia R 78, wewnątrz którego znalezione zostały fragmenty kamienno-glinianej posadzki, a także fragmenty murów z ubytkami uzupełnionymi glinianymi cegłami. Pomieszczenie to znajdowało się bezpośrednio między dziedzińcem a wschodnią granicą insuli E XXI. Oddzielone zostało od ulicy murem zachowanym do wysokości kilkudziesięciu centymetrów.1038 Potwierdzeniem hellenistycznych początków pomieszczenia, zdawały się być niewielkie monety ptolemejskie, oraz fragmenty czarnopokostowanej ceramiki typu Gnathia, zadokumentowane na wysokości zachowanej powierzchni użytkowej R 78.1039 Pomieszczenie to, wraz z sąsiadującym R 77 opisanym powyżej, wpisało się w warsztatowy charakter okolicy; znaczne zniszczenia i kolejne przebudowy skutecznie zatarły jednak ślady mogące precyzyjnie określić ich stopień przydatności w strukturze warsztatu.

1036 Dolia - Riley, Coarse pottery, fig. 118, nos. D 750, D 751; Naczynia do gotowania – Riley, Coarse Pottery, fig. 105-108, nos. D 538, D540-D 542, D 591 i inne: coarse wares, fig. 132, nos. D 1041, D 1046; Dzbany - Riley, Coarse pottery , fig. 142-143, nos. D 1195-1202, 1209, Robinson, The Athenian Agora…, 114, Pl. 31, M 321-322, 122, Pl. 35, N 1-N 4.

1037 Shaw (ed.), A LM IA Ceramic K In South-Central Crete.., 6.

1038 Został on zniwelowany w nieokreślonym momencie użytkowania do wysokości fundamentów.

1039 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 9-30; Występowanie ceramika typu gnathia w tym miejscu jest niezwykle interesujące. Był to bowiem teren znacznie oddalony od linii brzegowej, a jednak znajdowana była tego typu ceramika na terenie domów insuli EXXI – ceramika, którą teoretycznie należy kojarzyć z okresem kolonizacji terenów nadmorskich Ptolemais. Być może mieszkańcy, przesiedlani z terenów antycznej Barke, nie zamieszkiwali jedynie terenów bezpośrednio nadmorskich, lecz także miejsca w głębi lądu. 218

III.3.4.5.4. Piec K 1 - konstrukcja i chronologia

Instalacją najistotniejszą, wpisującą się w warsztatowy charakter wschodniej części Domu Leukaktiosa, był piec zbudowany na planie prostokąta, przeznaczony do wypału lamp (Fig.237).1040 Obiekt ten był chronologicznie pierwszą odkopaną instalacją warsztatową, jednoznacznie świadczącą o produkcyjnej działalności w schyłkowym czasie istnienia Domu Leukaktiosa.1041 Był to także najlepiej rozpoznany pod względem warsztatowym obiekt, precyzyjnie określający charakter produkcji. Badania nad piecem skłoniły do wysnucia wniosków o gospodarczym przeznaczeniu wtórnie użytych pomieszczeń, wschodniej części insuli EXXI.

Piec K 1 zbudowany został na planie prostokąta z zaokrąglonymi narożnikami, o wymiarach 2.30 x 1.80 m (Fig.238).1042 Był to jedyny przykład zachowanej konstrukcji o charakterze warsztatowym, wewnątrz której zadokumentowane zostały artefakty świadczące i precyzyjnie określające docelowe przeznaczenie pieca.1043 Oprócz fragmentów lamp, wewnątrz pieca i w jego najbliższej okolicy, znalezionych zostało 11 form do produkcji/wyciskania lamp ceramicznych. To niezbity dowód na produkcję lamp na potrzeby mieszkańców późnoantycznej Ptolemais.1044 Produkcję wewnątrz pieca zdawały się także potwierdzać znalezione lampy ceramiczne,1045 wyprodukowane ze wspomnianych form, a zadokumentowane w bezpośrednim sąsiedztwie opisanej niżej konstrukcji warsztatowej.1046

Piec do wypału lamp ceramicznych K 1 zlokalizowany został w obrębie pomieszczenia R 45, na południe od dziedzińca R 21 / R 46. Ściany konstrukcji od strony północno-wschodniej, oparte zostały o mur z czasów późnoantonińskich

1040 Celiński, Lampki terakotowe z budynku B.., 37.

1041 Mikocki et alii, Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005.., 93–107.

1042 Celiński, Lampki terakotowe z budynku B.., 18; Podobne obiekty, cf. Vickers, Reynolds, Cyrenaica.., 42–43.

1043 Lampki z okolicy konstrukcji mają swe analogie w opracowaniach późnorzymskich materiałów ceramicznych między innymi: E. Fabricotti, Catalogo delle Lucerne di Tolemaide (Cirenaica), [BAR International Series 962], Oxford 2001; E. Fabbricotti, Catalogo delle lucerne di Tolemaide (Cirenaica), Libyan Studies 33, 2002, 134 – 136; Bailey, The Lamps.., 30-99.

1044 Mikocki et al., Polish Archaeological… , 99-107.

1045 cf. I. Freestone, D. Gaimster (eds.), Pottery in the making: World ceramic traditions, London 1997.

1046 Jackson, Greene, Ceramic production, in: Oleson (ed.), The Oxford Handbook.., 496–511.

219

/wczesnoseweriańskich.1047 Do budowy ścian pieca użyto wypalonych cegieł a także wykorzystano wtórnie elementy architektoniczne1048 pochodzące z wcześniejszej zabudowy mieszkalnej budynków.1049 Dowodem jednoznacznie potwierdzającym wtórne użycie elementów architektonicznych do budowy pieca, były fragmenty bębna kolumny stanowiące część południowej ściany konstrukcji (Fig.239).1050

K 1 składał się z wewnętrznej, podziemnej komory dolnej o głębokości około 0.5 m, w której składowane było paliwo, oraz z zachowanej jedynie we fragmencie, komory górnej.1051 Poza tym, po odsłonięciu, zadokumentowane zostały znaczne ubytki zrujnowanej kamiennej obudowy wzmacniającej konstrukcję.1052 Do czasów współczesnych zachowały się fragmenty rusztu, zbudowanego z suszonych cegieł, oddzielającego dolną komorę paliwową od komory, w której umieszczano przedmioty przygotowane do wypału. Cegły tworzące konstrukcję rusztu miało formę ażurową, co pozwalało na lepsze rozchodzenie się gorącego powietrza.1053 W warstwach bezpośrednio nad wschodnią częścią pieca, na wysokości około 0.5 m, zadokumentowane zostały ślady po utwardzonej posadzce, co jest dowodem kolejnych etapów wtórnego wykorzystywania opisanej konstrukcji. W warstwach ziemi zasypowych nad i w okolicach K 1, znalezione zostały znaczne ilości późnorzymskiej i bizantyńskiej ceramiki użytkowej oraz kilkadziesiąt terakotowych lamp.1054

Piec został wtórnie posadowiony bezpośrednio na fragmentarycznie zachowanej mozaice M 13, stanowiącej pozostałość po wcześniejszym użytkowaniu pomieszczenia. Została ona zbudowana z dużych białych tesser. Znaczne ubytki mozaiki głównie

1047 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Dom Leukaktiosa

1048 cf. M. McCallum, Pottery production in Pompeii: an Overview, Oxford 2011.

1049 cf. M. Mackensen, A Late mid – Roman African red slip ware lamp from Sabratha and lamp production at Djikna (central Tunisia), Libyan Studies 33, 2002, 57-70.

1050 Był to powszechny proceder, cf. Piec do wypału lamp, zbudowany z wtórnie użytych elementów architektonicznych, Lloyd, Excavations at Sidi Khrebish.., 123–125.

1051 Mikocki et alli, Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005.., 93–107; Celiński, Lampki terakotowe z budynku B..,18.

1052 cf. J.W. Hayes, Roman Pottery and Lamps, in: O.Brogan, D. Smith (eds), Ghirza, Tripoli 1984, 234–241.

1053 Celiński, Lampki terakotowe z budynku B..,18.

1054 cf. D. M. Bailey, A Catalogue of the Lamps in the British Museum, Greek, Hellenistic and Early Roman Pottery Lamps, London 1979.

220

w centralnym panneau, uniemożliwiły identyfikację jej dekoracji czy stylistyki. Mozaika wykorzystywana była jako dno pieca w ostatnim, warsztatowym etapie funkcjonowania R 45.1055

Piec K 1 zlokalizowany został w narożniku większego pomieszczenia, które w niesprecyzowanym momencie zostało podzielone na dwie mniejsze części, co z pewnością związane było z zainstalowaniem konstrukcji pieca lampiarskiego.1056 Umożliwiona została bezpośrednia komunikacja pomiędzy pomieszczeniem z piecem a sąsiednim R 75 – mur pomiędzy pokojami zniwelowano do wysokości ułatwiającej przejście.1057 Interesujący był rząd kamiennych bloków, zlokalizowany około 1 m od pieca. Była to zapewne część większego, prowizorycznego muru przy piecu K 1. Kamienie te tworzyły konstrukcję bezpośrednio na mozaice M 13. Była to granica, zamykająca obszar pieca od wschodu.

K 1 stanowił najistotniejszy element warsztatu, w którym zajmowano się produkcją lamp ceramicznych.1058 Okres użytkowania pieca wyznaczyły zadokumentowane kategorie zabytków. Pierwsza z nich to numizmaty, znalezione w warstwie użytkowej pieca, na powierzchni niemal całego pomieszczenia R 45. Wśród monet dominują brązy wybite przez cesarzy wschodniej części Cesarstwa: przeważają Arkadiusza (383-408 n.e.) oraz jego syna Teodozjusza II (402-450 n.e.). Tych kilkanaście brązowych monet określiło chronologię warsztatu na 1 ćw. V w. n.e . Świadczyć o tym mogła moneta z wizerunkiem cesarza Walensa oraz inne.1059 Drugą kategorią przybliżającą chronologię funkcjonowania warsztatu, były licznie występujące w bezpośrednim sąsiedztwie pieca fragmenty lamp ceramicznych oraz form przeznaczonych do wyciskania.1060 Wiele z nich zostało z pewnością wypalonych wewnątrz odkopanego pomieszczenia R 45. Wszystkie kawałki lamp, pasujących do odpowiednich form, został znalezione przy piecu lub w pomieszczeniach sąsiadujących z R 45. Fakt dokumentowania lamp na większym obszarze potwierdzał, czy nawet wyznaczał teren

1055 Celiński, Lampki terakotowe…, 18.

1056 T. Mikocki, Le campagne di scavo... in: Luni (ed.), Cirene..., 187-195.

1057 Żelazowski et alli, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009..., 9-30.

1058 cf. A.Karivieri, The Athenian lamp industry in late antiquity [Papers and monographs of the Finnish Institute at Athens, vol. V], Helsinki 1990.

1059 Celiński, Lampki terakotowe…, 19.

1060 cf. Hayes, Roman Pottery.., in: Brogan, Smith (eds), Ghirza.., 234-241.

221

przystosowany do produkcji ceramicznej. Około 300 mniejszych bądź większych, a niejednokrotnie kompletnych lamp, znalezionych przy samym piecu i w jego okolicy, w znacznym stopniu precyzowały zarówno charakter jak i chronologię produkcji.1061 Kilka fragmentów lamp ceramicznych, oraz form do ich produkcji zadokumentowanych w bezpośredniej okolicy pieca, poddano szczegółowej analizie chemicznej.1062

III.3.4.5.5. Analogie konstrukcji pieca K 1

Najbliższą analogię do pieca K 1 z insuli E XXI, stanowił warsztat przeznaczony do produkcji lamp z Sidi Krebish (dzisiejsze Benghazi).1063 Wewnątrz budynku B 3 został znaleziony dobrze zachowany warsztat do produkcji lamp wraz z piecem do wypału ceramiki.1064 W bliskim sąsiedztwie pieca odsłonięty został drugi, mocno zniszczony piec wraz ze zbiornikiem, w którym przygotowywano glinę do wypału. Ciekawi to, że cały warsztat z zaadoptowanymi pomieszczeniami pod produkcję zbudowany został z wtórnie użytych komponentów. Do budowy pieca użyto kamiennych bloków oraz fragmentów architektonicznych pochodzących z okolicznych budynków. Warsztat został wbudowany w istniejący fragment domu rzymskiego i składał się z kilku pomieszczeń z instalacjami produkcyjnymi. W obrębie trzech pomieszczeń (Room A, Room B, Room C), znaleziono dwa piece oraz cysternę wraz z kanałami zasilającymi prostokątny zbiornik ze ścianami i dnem zbudowanymi z zaprawy wodoodpornej, w którym przygotowywano glinę do wypału.

1061 O produkcji lamp na terenie wybrzeża Afryki Północnej, między innymi cf. Mackansen, A Late mid – Roman African red slip ware.., 57–69 - (odniesienie do artykułu ze względu na generalną produkcję lamp – produkcja z terenu insuli EXXI miała zupełnie inny zasięg i chrakter).

1062 Auch, The resource base for the production…, in: Żelazowski et alli, Ptolemais.., 359-386. Badania przeprowadzono w celu jednoznacznego potwierdzenia lokalnej produkcji ceramiki użytkowej w antycznej Ptolemais. obserwacje przeprowadzone zostały w Centralnym Laboratorium Zakładu Nauk Stosowanych Instytutu Archeologii i Etnologii PAN, na spektrometrze fluorescencji rentgenowskiej Avalon 8000, firmy Princeton Gamma Tech, z detektorem EDS Si9Li PRISM 2000, połączonym z mikroskopem skaningowym. Ostateczne wyniki badań składu chemicznego mas ceramicznych i frakcji ilastych serii dwudziestu próbek, w tym kilkunastu fragmentów kuchennych naczyń ceramicznych, potwierdziły zastosowanie dwóch podstawowych grup surowca używanych w warsztatach produkcyjnych Ptolemais. Do wytypowanej grupy, która wydała się być ewidentnie okolicznego pochodzenia, należały fragmenty lamp i form do ich produkcji. Jednakże, potwierdzono także istnienie odmiennych warsztatów wyrabiających lampy z tego samego surowca. Lampy te, pod względem chemicznym, nieznacznie różniły się od siebie, na co miały zapewne wpływ odmienne procesy wypału lub inny skład domieszek.

1063 Lloyd, Excavations at Sidi Khrebish…, 123–125.

1064 H. Williams, Lamps from Sidi Khrebish, Libyan Studies 19, 1988, 147-151.

222

Chronologicznie najstarszy piec, Kiln E, został z niewyjaśnionych przyczyn częściowo zniszczony. Właściwy, finalny wypał odbywał się w sąsiednim piecu F. Podobieństwo w stosunku do pieca z insuli E XXI odnosiło się także do rozmiarów pieców z Sidi Krebish. Analogiczne były zarówno kształty, jak i wielkość – 1.8 długości x 0.7 m szerokości. Zachowana wysokość ścian ograniczyła się do 0.7 m nad poziomem użytkowym pomieszczenia. W przypadku obu pieców, w ich wnętrzach zadokumentowane zostały liczne fragmenty lamp ceramicznych oraz znaczne ilości popiołu. Na podstawie materiału zadokumentowanego w warsztacie szacuje się, że miejsce produkcji istniało bardzo krótko pod koniec III lub na początku IV wieku.

Niezwykle interesującym warsztatem produkującym lampy był obszar z piecem odkryty w trakcie prac wykopaliskowych w okolicach Agory w Cyrene. Pracownia lampiarska datowana jest na okres po drugiej połowie IV wieku, a uszczegóławiając, po trzęsieniu ziemi 365 roku. Wewnątrz warsztatu zadokumentowano kilkadziesiąt fragmentów form oraz lamp, produkowanych lokalnie.1065 Poza tym, co rzadko spotykane, a teraz zachowane były narzędzia, niezbędne przy produkcji lamp w rzeczonym piecu.1066 Piece do wypału lamp ceramicznych i szkła, datowane na okres pomiędzy IV a VI wiekiem n.e, znalezione zostały także na terenie extra – muros w Benghazi.1067

Jednym z najciekawszych miejsc produkcji i sprzedaży lamp w świecie antycznym, są piece przeznaczone do tego celu, zlokalizowane w Pompejach.1068 W obrębie warsztatu znalezione zostały nie tylko pozostałości po konstrukcjach, ale i same wyroby datowane na I wiek p.n.e. – I wiek n.e.1069 Lampy oraz formy do wyciskania zadokumentowano bezpośrednio wewnątrz warsztatu rzemieślniczego;1070 były to przykłady drobnej produkcji, przeznaczonej na lokalne potrzeby.1071 Tak samo jak w przypadku Ptolemais, warsztaty

1065 Luni (ed.), Cirene ‘Atene d'Africa’, Monografie di Archeologia Libica XXVIII, Roma 2006.

1066 Luni, Atelier di lucerne.., 259-276.

1067 Vickers, Reynolds, Cyrenaica.., 27-47.

1068 Jackson, Greene, Ceramic production, in: Oleson (ed.), The Oxford Handbook.., 508.

1069 L. Eschenbach, Gebäudeverzeichnis und Stadtplan der antiken Stadt Pompeji, Cologne 1993, 16.5

1070 G. I. Cerulli, Una officina di lucerne fittili a Pompei, in: M. Annechino (et al.), L’instrumentum domesticum di Ercolano e Pompei nella prima età imperiale. Rome 1977, 53–72.

1071 S. De Caro, La villa rustica in località Villa Regina a Boscoreale, Pubblicazioni scientifiche del Centro di studi della Magna Grecia dell‘Università degli Studi di Napoli Federico II, Rome 1994, 192-197. 223

wytwarzały towar dla okolicznych mieszkańców, zaspokajając ich zapotrzebowanie.1072 Z terenu Pompejów, z Via di Nocera, pochodzą także piece, przeznaczone do produkcji ceramiki oraz rzeczonych lamp.1073 Wydaje się, że także lampy oliwne, zidentyfikowane w okolicy warsztatów, były wypalane we wnętrzu owych pieców z Casa del Cinghiale.1074 Z Pompejów znamy kilkadziesiąt lamp wytworzonych w lokalnych przedsiębiorstwach na bazie gliny, a znalezionych w tablinium jednego z Domów Via di Nocera,1075 w okolicy zaś potencjalne miejsce sprzedaży owych przedmiotów.1076 Drugim tego typu miejscem jest jeden z budynków na Via del Foro, gdzie w kilku pomieszczeniach znalezione zostały zarówno warsztaty jak i miejsca handlu wytworzonym towarem. Oprócz znacznych ilości ceramiki, wśród materiału zidentyfikowane zostały lampy produkowane lokalnie.1077

Miejscem podobnym do warsztatu z K 1, jest obszar Dobrudży – Hogea, gdzie znalezione zostało duże centrum produkcyjne z połowy IV wieku.1078 Najciekawszą, ale nie najliczniejszą, kategorią zabytków, produkowanych wewnątrz warszatów, były lampy oliwne.1079

III.3.4.5.6. Lampy z pieca K 1 – dominujące formy

W obrębie obszaru warsztatu produkującego lampy ceramiczne, czyli pieca K 1 wraz z okolicznymi pomieszczeniami, zadokumentowano kilka tysięcy fragmentów zarówno lamp, jak i form. Ich największe ilości znaleziono w obrębie pomieszczeń R 45 i R 5. W przypadku

1072 Laurence, Roman Pompeii.., 46-48.

1073 Peña, McCallum, The Production and Distribution of Pottery at Pompeii.., 175.

1074 S. Bon-Harper, L'argilla nel contesto pompeiano. in: A. Ciarallo, E. De Carolis (ed.), Homo faber: Natura, scienza e tecnica nelVantica Pompei, 1999, 100-3.

1075 L. Romanazzi, A.M. Volonté, Gli scarichi tra Porta Nola e la Torre VIII, in: C. Chiaramonte Treré, (ed.) Nuovi contributi sulle fortificazioni pompeiane, Quaderni di Acme 6, 1986, 55–113.

1076 M. Annecchino, Suppellettile fittile da cucina di Pompei, in: A. Carandini, L’ instrumentum domesticum di Ercolano e Pompei, Quaderni di Cultura Materiale 1, 1977, 105-20.

1077 Annecchino, Suppellettile fittile.., in: Carandini, L’ instrumentum domesticum.., 105-20

1078 G. Simion, Un cuptor roman de ars bombarde descoperit la Telita, Peuce IX, 1984, 67-74.

1079 V.H. Baumann, La céramique utilitaire du IV siécle fabriqueé par l’officina romana de Valea Morilor (Telita département Tulcea), Ètudes sur la céramique romaine et daco-romaine de la Dacie et de la Mésie Inférieure 1, Timişoara 1997, 31-54.

224

sąsiedniego R 5, lampy ceramiczne były znajdowane na różnych poziomach użytkowych pomieszczenia, począwszy od samej posadzki, równej podłodze przy piecu, jak i w warstwie zasypowej kilkanaście centymetrów wyżej. Samo pomieszczenie, jego charakter i układ architektoniczny, były niezwykle cennym przykładem wtórnego użytkowania, a tym samym procesów związanych z przebudową obszaru po oryginalnym przeznaczeniu.1080

Lampy z terenu wschodniej części insuli EXXI, można podzielić na kilka typów.1081 Materiał lampiarski reprezentują przede wszystkim gliniane formy oraz rozdrobnione fragmenty lamp (Fig.240 – Fig. 241).1082 14 form zachowanych w większych lub mniejszych kawałkach, posiadało swe odpowiedniki w postaci wypalonych lampek.1083 Interesuje fakt znalezienia w warsztacie jedynie glinianych, nie zaś gipsowych form, łatwiejszych w sporządzeniu i niewymagających wypalania w piecu, a zatem niezagrożonych deformacją.1084 Gips ma ponadto, wiążące się z jego porowatą strukturą, właściwości absorbcji wilgoci z gliny.1085 Pięć fragmentów form stanowiły elementy do wypału zbiorników, reszta służyła do formowania górnych części lamp. Znaczna część zbioru form była mocno zniszczona, co dowodzi ich wielokrotnego użytku.1086

Kolejny, logicznie nasuwający się podział, to oczywiście określenie produktów lokalnych i importów. Wśród materiału zidentyfikowanego w okolicy, 70 procent stanowiły lampy pochodzenia lokalnego, lub też takie, które przypuszczalnie powstały obrębie pieca K 1. Reszta materiału reprezentowana była przez fragmenty lamp nawiązujące swą formą do odpowiedników z terenów Panonii (datowanych na III wiek),1087 kilka sztuk African Red Slip

1080 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli; E. Jastrzębowska, Topography of churches and other Late Antique buildings in Ptolemais, in: Ptolemais vol. II: Results of non â invasive surveys [in print].

1081 Celiński, Lampki terakotowe.., 19-22.

1082 J. Perlzweig, Lamps of the Roman Period (The Athenian Agora VII), London 1961.

1083 Peacock, Bejaoui, Lazreg, Roman pottery production in central Tunisia.., 66-74.

1084 W. V. Harris, Roman terracotta lamps: The organization of an industry, Journal of Roman Studies 70, 126 – 145.

1085 cf. Karivieri, The Athenian Lamp Industry.., 22.

1086 cf. Celiński, Lampki terakotowe.., 19-22.

1087 Dwupalnikowe typ Ivanyi IV, cf. D. Ivanyi, Die pannonischen Lampen. Ein typologisch-chronologische Übersicht, Budapest 1935, 12.

225

Hayes Type I (tunezyjskie – datowane od końca IV do poczatku VI wieku),1088 fragmenty Bronner XXVIII,1089 Loeschcke VIII,1090 lampki trypolitańskie (głównie Hayes b),1091 i inne. Informacje najistotniejsze dla niniejszej dysertacji zostały przekazane przez te typy lamp, które prawdopodobnie wytworzono w obrębie pieca K 1 (Fig.242).1092

Lampy, wyprodukowane przypuszczalnie w obrębie wschodniej części insuli EXXI, były ozdobione bardzo schematycznie. Sama forma zdobienia była mało wyrafinowana, a stan zachowania większości fragmentów niezbyt dobry. Ramiona dysków zdobione były w sposób surowy, mało czytelny. Dominowały motywy jodełki, promieniujących linii, czy też wici roślinnej. Ornamentyka była mało staranna, jakby tylko zamarkowana na powierzchni niektórych fragmentów. Można ją podzielić na dwa dominujące schematy – motywy geometryczne i figuralne. Pierwsza kategorię reprezentują reliefy w kształcie gwiazd, krzyży, chrystogramów, czy prostych rozet. Motywy figuralne to zwierzęta, głównie ptactwo, licznie reprezentowanie w materiale lampiarskim reliefem orła. Lampy nie były w żaden sposób znakowane warsztatem czy imieniem właściciela obszaru produkcji; stanowiły towar na ograniczonym, lokalnym rynku antycznej Ptolemais (Fig.242).

Ze względu na znaczne ilości zachowanych fragmentów z kilkoma motywami, a także sposób ich wykonania, można wysnuć hipotezę o lokalnym produkcie warsztatowym. Lampy cechowały duże otwory knotowe i masywność całej formy. Kilkadziesiąt fragmentów lamp miało dysk zdobiony motywem ptaka z rozłożonymi skrzydłami (Fig.243). Postać zoomorficzna była jedynie markowana niezbyt starannym reliefem. Ilość i jedna z glinianych form z tymże wzorem, znalezione w okolicy pieca K 1 każą zakładać, iż był to motyw przygotowany dla lokalnych odbiorców. Alternatywą dla tego wzoru była lampa z postacią ptaka, z ornamentem kropkowym lub żłobkowaniem wokół krawędzi, oraz dwoma otworami oliwnymi (Fig.244).

1088 Hayes, Late Roman Pottery.., 310-314 – autor publikacji sugeruje, że typ Hayes I jest typem wyłącznie tunezyjskim.

1089 cf. O. Broneer, Terracotta Lamps, Corinth IV, 2, 1930, 102-114.

1090 S. Loeschcke, Lampen aus Vindonissa, Berlin 1919; A. Kirsch, Antike Lampen im Landesmuseum Mainz, Mainz 2002, 180-200

1091 Hayes, Late Roman Pottery.., 314-315.

1092 cf. A. Karivieri, The Athenian Lamp Industry.., 20-76.

226

Innym motywem, popularnym w materiale z okolic pieca K 1, był chrystogram. Chryzmon (chi-rho) powstał z połączenia greckich liter X (chi) i P (rho), czyli dwóch pierwszych liter Χρήστος (Christos). Wzór ten był identyfikowany wśród innego materiału lampiarskiego z terenu Cyrenajki, choćby z Cyrene.1093 Motyw z lamp z terenu V-wiecznej Ptolemais, miał formę z zamkniętym rho zwróconym w kierunku lewym (patrząc na wierzch lampy), a greckie litery otoczone były zazwyczaj okrągłymi wypustkami (Fig.245).

Poza tymi dwoma motywami, na fragmentach znajdowano wzory rozety, zlokalizowanej na lampie wokół otworu oliwnego. Istniało kilka alternatywnych motywów, z ornamentyką roślinną czy promienista wokół krawędzi lamp, a także różniących się wielkością samej rozety. Innym rodzajem lamp były te, pozbawione jakiegokolwiek motywu na dysku; zadokumentowano przynajmniej kilkanaście fragmentów tego typu lamp. Zdarzały się także kawałki lamp z ornamentyką promienistych linii, rozchodzących się od otworu oliwnego w stronę krawędzi. Do jednej z glinianych form można było dopasować przynajmniej kilka fragmentów lamp z ornamentem gwiazdy, zachowanym wokół otworu oliwnego. Ich krawędzie zdobione były wzorem z pojedynczych, punktowych wypustek. Zachowały się także znaczne ilości lamp z nieczytelną ornamentyką czy też niediagnostycznych fragmentów imadeł oraz dysków, które stanowić mogą jedynie statystyczne wartości (Fig.246).

III.3.4.5.7. Analogie dla lamp z pieca K 1

Niewiele jest publikacji z terenów Cyrenajki pomocnych w analizie podobieństw lamp z insuli EXXI. Na terenie antycznego Sidi Krebish (współczesne Benghazi), zostały przeprowadzone badania dotyczące materiału lampiarskiego; opracowano około 6000 lamp. Publikacja odnosząca się do lamp zawiera kilka przykładów analogicznych do tych z Ptolemais. 1094

1093 A. Rowe, Cyrenaican Expedition of the University of Manchester 1952, Manchester 2001.

1094 Bailey, Excavations at Sidi Khrebish Benghazi.., 30sq.

227

Z terenu samego miasta, pochodzi znacznie niekompletna publikacja, dotycząca materiału zgromadzonego do końca lat 90-tych XX wieku w Muzeum w Tolmeidzie.1095 To opracowanie zaledwie 212 lamp ceramicznych, pochodzących z różnych okresów, znajdowanych niesystematycznie na obszarze ruin antycznej Ptolemais. Część lamp datowanych jest na okres jszcze przed fundacją miasta, kiedy w miejscu Ptolemais istniała niewielka osada, pełniąca rolę portu Barke.1096 Jednakże wśród materiału, występują także produkowane lokalnie lampy ptolemejskie, pochodzące z V-VII wieku. W publikacji zawarto także opracowanie pojedynczych przykładów importów z Azji Mniejszej, Knidos czy Koryntu.1097

W zbiorach British Museum znajdują się lampy, udokumentowane i przywiezione z terenów Cyrenajki. W pierwszym tomie publikacji jest to zaledwie kilkanaście przykładów obiektów, znalezionych we wschodniej części owej krainy – zapewne z terenów Euhesperides. Pięć z nich zostało wydatowanych na okres III wieku, reszta to V-wieczne importy greckie. 1098 W drugim tomie publikacji lamp przywiezionych do British Museum z terenów wschodniej Cyrenajki, zamieszczono kilka przykładów lamp z owej krainy.1099 Materiał zawarty w pracy jest niezwykle zróżnicowany typologicznie i chronologicznie – datowany na okres od I do V wieku. Zdawkowe informacje, dotyczące lamp ceramicznych z terenów Cyrenajki, pojawiały się w kilku innych publikacjach i opracowaniach materiałów wykopaliskowych.1100

Niezwykle interesujący jest ponadto warsztat z terenu Agory w Cyrene, którego datowanie jest analogiczne do produkcji w obrębie insuli EXXI.1101 Warto podkreślić, że na

1095 Fabbricotti, Catalogo delle lucerne.., 134–136.

1096 cf. rozdz.: Ptolemais - Rozwój Ptolemais od okresu archaicznego, aż do Średniowiecza

1097 Fabbricotti, Catalogo delle lucerne di Tolemaide.., 120.

1098 Bailey, A catalogue of.., 10sq.

1099 Bailey, A Catalogue of the Lamps in the British Museum, vol. 3..,30sq.

1100 cf. E. Catani, Lucerne fittili dalla fattoria bizantina di Siret el-Giamel in Cirenaica; tipologia ed inquadramento cronologico, L’Africa Romana 6, 1987, 459-474; S. Stucchi, L'agora di Cirene vol. I., Rome 1965; S. Applebaum, A Lamp and other remains of the Jewish Community of Cyrene, Israel Exploration Journal 7, 1957, 154-162.

1101 Luni, Atelier di lucerne a Cirene, in: G. Barker, J. Lloyd a. J. Reynolds, Cyrenaica in Antiquity, [BAR International Series 236], 1985, 259-276.

228

terenie produkcyjnym z Cyrene znaleziono wyposażenie niezbędne do wypalania lamp; co więcej, nie tylko piec, ale narzędzia niezbędne w procesach wytwórczych.

III.3.4.5.8. Podsumowanie i wnioski płynące z działalności warsztatu

Produkcja zlokalizowana w obrębie wschodniej części insuli, związana z wytwórstwem lamp ceramicznych, jest najlepiej poświadczoną działalnością warsztatowo- rzemieślniczą w obrębie opisywanego kwartału mieszkalnego. Działalność ta trwała zapewne dość długo, co zdają się poświadczać stosunkowo duża liczba lamp zidentyfikowanych w tej strefie. Ich stylistyczna różnorodność oraz odmienne procesy produkcyjne prowadzą do wysnuwania interesujących wniosków.

Po pierwsze, potwierdzona została hipoteza wtórnego użycia wschodniej części insuli EXXI na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Warsztat posadowiony został w części reprezentacyjnej dawnego Domu Leukaktiosa, o czym może świadczyć istnienie mozaiki w posadzce pieca K 1. Po drugie, ze względu na różnorodność typologiczną znalezionego materiału, w piecu miało miejsc przynajmniej kilka serii wypałów, co świadczy od długotrwałym, a nie jednorazowym użytkowaniu warsztatu. Wspomiane długotrwałe funkcjonowanie pieca wiązała się ze sporą ilością typologiczną lamp potencjalnie wytworzonych wewnątrz opisanego obiektu.

Nie wszystkie lampy zadokumentowane w bezpośredniej okolicy K 1 zostały oczywiście wyprodukowane w jego wnętrzu. Analiza typologiczna, badania chemiczne i zidentyfikowane analogie potwierdziły, że kilkadziesiąt procent lamp powstało w rzeczonym piecu.1102 Po trzecie, niezwykle interesujący jest fakt, iż przynajmniej kilka procent lamp zostało wyprodukowanych z form znalezionych w okolicy pieca K 1. Tym samym można pewnie mówić o ptolemejskich typach późnorzymskich, które reprezentują produkt pieca K 1. Inne fragmenty lamp skoncentrowanych w tym miejscu, trafiły tam zapewne w przypadkowy sposób.

Niewyjaśniony pozostaje fakt znalezienia w otoczeniu pieca elementów naczyń ceramicznych, przygotowanych do wypału. Zaadaptowanie przez rzemieślników konstrukcji

1102 cf. Auch, The resource base for the production of local pottery.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais…, 359–387.

229

najbliższego otoczenia – circular storage vats – zdaje się potwierdzać konieczność przystosowania pomieszczeń do produkcji. Ze względu na szeroko reprezentowany materiał lampiarski, wydaje się, iż przeznaczenie pieca było oczywiste. Czy zatem możliwe, że piec wykorzystywano także do wypału naczyń ceramicznych? Brak danych (oprócz uformowanej gliny w zbiornikach V 1 i V 2) powoduje, iż jedynym dowodem na potrzebę zmiany przeznaczenia konstrukcji K 1, były niewypalone fragmenty naczyń kuchennych. Hipotetycznie, możliwy jest podział wypału, w zależności od rodzaju materiału przygotowanego do obróbki termicznej wewnątrz pieca. Brak innych dowodów pozwala na domniemanie zmiany wsadu w komorze głównej pieca: produkcja naczyń ceramicznych i lamp mogła się odbywać naprzemiennie.

Właściciele warsztatów, w celach produkcyjnych, oprócz przebudowania circular storage vats, wzmocnili ściany spoliami oraz zniwelowali do poziomu posadzek wiele okolicznych murów. Całość konstrukcji tworzyła interesujący obiekt, który po zakończeniu działalności został opuszczony przez rzemieślników. Kwestią nierozwiązaną jest zamieszkiwanie ludzi obsługujących produkcję. Częstokroć pomieszczenia mieszkalne lokalizowane były w niewielkiej odległości od miejsca produkcji,1103 jednakże w przypadku K 1 brak ewidentnych dowodów potwierdzających współistnienie warsztatu i powierzchni domowej.

1103 Nicklin, The Location of Pottery Manufacture .., 436-458.

230

III.3.4.6. Pozostałości związane z wytopem metali na obszarze insuli EXXI

Zupełnie odmienne funkcje, w porównaniu z opisanymi na wcześniejszych etapach dystertacji warsztatach, pełnił obszar lokalizowany w zachodniej części Domu Południowego (Fig.246). Przy ulicy – granicznej kwartału mieszkalnego znajdowały się pierwotnie niewielkie pomieszczenia o różnorakim charakterze.1104 Po katastrofie, obszar ten został wtórnie użyty przez kolejnych lokatorów. Nie należy się temu dziwić, bo był to teren najbliższy zachodniej granicy kwartału. Przywrócenie funkcjonowania lub przebudowa były łatwiejsze w przypadku pomieszczeń bezpośrednio dostępnych, niż w domach usytuowanych w centralnej części insuli.1105 Poza tym, pomieszczenia te na planie insuli, zorientowane były na jednej linii (Fig.247).

Warsztaty produkcyjno - gospodarcze, zlokalizowane przy zachodniej granicy insuli EXXI, na terenie dawnego Domu Południowego, obejmowały swym zasięgiem kilka pomieszczeń. Każde z nich charakteryzowało się stosunkowo niewielką powierzchnią użytkową, nieprzekraczającą kilku metrów kwadratowych.1106 Pomieszczenia te oryginalnie w szeroko pojętych początkach funkcjonowania budynku, pełniły zapewne rolę cubiculae, tabernae, lub po prostu stanowiły część zaplecza gospodarczego Domu Południowego.1107

Na podstawie interpretacji archeologicznej odsłoniętego terenu wydaje się, iż konstrukcja pomieszczeń z racji częściowego zniszczenia budynku w znacznym stopniu ucierpiała. Odgruzowanie i przedbudowa niewielkich pokoi przy zachodniej granicy insuli nie były tak pracochłonne jak w przypadku pomieszczeń Domu Leukakitosa.

1104 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Dom Południowy

1105 cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 152

1106 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Dom Południowy; Były to pomieszczenia R 18, R 22, R 24, R 43, R 44, R 49, R 50 i R 56.

1107 Jaworski, Skarb z Ptolemais, 41; cf. H. Lauter, Ptolemais in Libyen. Ein Beitrag zur Baukunst Alexandria, JDAI 86, 1971, 161, fig.13; Packer, Middle and lower classes.., 133-146.

231

Przykład opisanego poniżej warsztatu produkcyjnego z najważniejszą instalacją pieca metalurgicznego K 2, oddaje sposób i potrzebę wtórnej adaptacji wolnej przestrzeni miejskiej w późnym okresie rzymskim. Było to też potwierdzenie zmieniającego się charaktery dzielnic i lokalizacji wewnątrz nich instalacji rzemieślniczych.1108 W przypadku insuli EXXI wystarczyło zniwelować częściowo mur zewnętrzny budynku, który być może został nawet zniszczony w trakcie katastrofy, i odgruzować zniszczone pomieszczenia umieszczając w nich warsztaty rzemieślnicze.

Rzeczony piec, przeznaczony raczej nie do produkcji, ale do przetopu pozyskanych metali, był jednym z przykładów na ewidentną, rzemieślniczą działalność prowadzoną w okolicy. Jednakże, pomimo znalezienia samej instalacji warsztatowej, nie sposób precyzyjnie określić ani ostatecznej funkcji pieca, ani w miarę dokładnej chronologii użytkowania i istnienia produkcji. Po raz kolejny, brak narzędzi oraz produktów finalnego wytopu znacznie komplikuje określenie rodzaju działalności. Obraz warsztatu pozostaje w znacznym stopniu zatarty przez materiał ruchomy pochodzący tak z pomieszczenia z piecem, jak i z jego najbliższej okolicy; nie da się, tylko na jego podstawie, sprecyzować ram chronologicznych produkcji. Jedyną niepodważalną wskazówką chronologiczną może być skarb monet, zlokalizowany w bezpośrednim sąsiedztwie pomieszczenia z piecem K 2.1109

III.3.4.6.1. Konstrukcja i lokalizacja pieca K 2 w obrębie Domu Południowego

Wewnątrz pomieszczenia R 49, przy zachodniej granicy insuli EXXI, zlokalizowany został niewielki piec, jednoznacznie związany z produkcją metalurgiczną (Fig.248). Konstrukcja ta została wtórnie wbudowana w oryginalnie istniejącą domową latrynę,1110 po

1108 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Antyczne prawo budowlane

1109 P. Jaworski, A hoard of Roman coin from Ptolemais, in: Jastrzębowska, Niewójt (ed.), Archeologia.. , 146- 148; P. Jaworski, Skarb monet rzymskich z Ptolemais w Libii [A hoard of Roman coins from Ptolemais, Libya], BNumWarsz 2007, no. 1 (345), 19-26; Jaworski, Skarb z Ptolemais.., in: Jaworski (ed.), Skarb z Ptolemais..., 39- 50; P. Jaworski, Srebrne monety rzymskie w skarbie znalezionym w Ptolemais [Silver Roman coins in a hoard found in Ptolemais], BNumWarsz 2011, no. 3 (363), 161-170; Jaworski, Kołyszko, Misiewicz, Skarb z Ptolemais.., 27-38; Jaworski, Kołyszko, Misiewicz, Skarb z Ptolemais…, 95-102.

1110 M. Flohr, Toilets in Workshops, in: G., Jansen , A. Koloski-Ostrow, E. Moormann, Handbook of Roman Toilets (forthcoming).

232

której zachowały się pozostałości wraz z powstaniem nowej instalacji rzemieślniczej.1111 Piec K 2 miał walcowaty kształt, z fundamentami na planie koła (Fig.249).1112 Podstawa konstrukcji posadowiona została bezpośrednio na skale. Najpospolitszym i z pewnością najtańszym materiałem ognioodpornym, niezbędnym do budowy konstrukcji pieca metalurgicznego, była glina.1113 Również kamienna podstawa pieca, zbudowana z drobnych bloków, łączona była gliną, mającą zapewnić większą trwałość konstrukcji.1114 Bryła w podstawie miała średnicę 1.8 m. Wydaje się iż oryginalnie wymiary te były identyczne, tzn. poprzez zniszczenie szczytowej konstrukcji pieca nie zmieniła się objętość bryły. Na wysokości około 1 m piec nieznacznie zwężał się ku górze. Tego typu piece miały zapewne wysokość przekraczającą 1.5-1.8 m, nie licząc kamiennej podstawy.1115

Piec zachował się do wysokości około 1.5 m nad powierzchnią skały. Górna partia to szczątkowe ilości szlaki i fragmenty szczytowej obudowy konstrukcji. Przesłankami do odtworzenia wysokości instalacji pieca są poziomy, na których poruszano się w sąsiednich pomieszczeniach (choćby dziedziniec R 51). Należy wnioskować, że właściwy poziom użytkowy warsztatu rzemieślniczego był identyczny z posadzką dziedzińca. Można także domniemywać, że mieszkańcy domu podnieśli posadzkę w pomieszczeniu R 49, aby było ono dostępne zarówno od strony ulicy, tym samym dostosowali także poziom użytkowy pomieszczenia do płytowania w rzeczonym R 51. Tym samym rozwiązało to problemy komunikacyjne pomiędzy pomieszczeniami bo powstał jednakowy poziom użytkowy. Kompletny piec musiał mieć zatem wysokość nieprzekraczającą 1.5 – 1.8 m, powyżej zachowanego poziomu podłogi.

1111 Jaworski, Skarb z Ptolemais.., 39-50.

1112 cf. J. F. Healy, Mining and metallurgy in the Greek and Roman world, London 1978.

1113 R.J. Forbes, Metallurgy In Antiquity, Leiden 1950, 27.

1114 cf. rozdz.: Ptolemais – Warsztaty produkcyjne w insuli EXXI - Produkcja ceramiczna - Zaplecze surowcowe – glina

1115 A. Krawczuk, Mosiądz i tlenek cynku w starożytności. Wybór źródeł pisanych, Archeologia 8, 1956, 435 - 458; Jedyny pełny opis pieca do wytopu miedzi znajduje się w: Pedanius Dioskurides, De material medica, V, 1- 7, 13; „ Przygotowuje się piec w budynku o dwóch kondygnacjach, a nad piecem wycięcie do górnej komory., nie za wielkie i roztwierające się ku górze. W ścianie budynku, do której przylega piec, wywierca się niewielki otwór aż do wnętrza pieca topniczego, by przezeń przepuszczać podmuch. Są też niewielkie drzwi do wejścia i wyjścia (…). Przylega do tego budynku drugi, w którym mieszczą się miechy i obsługujący je. Następnie kładzie się do pieca węgiel i rozpala. Później pracownik znad wierzchołka pieca topniczego sypie sproszkowaną kadmię. (…). Kiedy kadmia zmienia się w dym, cząsteczki drobne i lekkie unoszone są do górnej komory i osiadają na jej ścianach. (…) Co cięższe idzie na miejsca niższe i część osiada na piecu, część na podłodze budynku. (…), ten sposób powstaje spodos – popiół”.

233

Piec K 2 zlokalizowany został w centralnej części pomieszczenia R 49. Samo pomieszczenie opisane zostało na planie prostokąta, o wymiarach 3.5 x 3 m.1116 Zlokalizowane zostało w obrębie grubych murów, z których najbardziej interesującą była ściana zachodnia. W jej licu znajdowała się oryginalna instalacja hydrauliczna – latryna (Fig.250). We wschodnim murze znajdowało się natomiast przejście do dziedzińca R 51. Od północnego zachodu R 49 sąsiadowało z pomieszczeniem R 44, wewnątrz którego zidentyfikowane zostały charakterystyczne instalacje wodne, między innymi cysterna z kanałami doprowadzającymi wodę bezpośrednio do wnętrza zbiornika1117 oraz duże zasobowe dolium.1118 Po wschodniej stronie znajdował się duży dziedziniec R 51, natomiast od południowego zachodu zlokalizowane zostało R 50 – obszar szczególnie istotny ze względu na znaleziony wewnątrz skarb monet.1119

Pierwotne przeznaczenie pomieszczenia R 49 związane było z istnieniem małej pojedynczej latryny (Fig.251).1120 Co więcej, ze względu na wtórną budowę konstrukcji pieca, nie zniszczono pozostałości po kamiennym siedzisku z otworem wraz z basenem, zlokalizowanym bezpośrednio pod nim.1121 Oprócz tego zachował się kanał odprowadzający nieczystości w stronę ulicy zachodniej.1122 Instalacja przylegała do niszy wykutej w bloku kamienia w murze zachodnim.1123 Siedzisko latryny miało średnicę 0.5 m z wybitym centralnie otworem o średnicy około 0.1 m. Basen, zlokalizowany pod siedziskiem, miał

1116 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Dom Południowy

1117 Lenarczyk, Zespół naczyń…, 40-52; Lenarczyk, Pottery from… in: Żelazowski (ed.), Ptolemais… 402-3.

1118 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

1119 Jaworski, Skarb z Ptolemais.., 39-50.

1120 cf. podobne instalacje w innych domach antycznych, między innymi Dom Apolla w Pompejach: G. C.M. Jensen, Private Toilets at Pompeii: Appearance and Operation, in: S.E. Bon, R. Jones (ed.), Sequence and space in Pompeii, Oxbow Monograph 77, 1997, 121 – 134; Willa Hadriana – potężny kompleks mieszkalny posiadał kilkadziesiąt pojedynczych latryn, cf. G.C.M. Jansen, Stiller Ort mit Aussicht. Die kaiserlichen Toilettenanlagen in der Hadriansvilla bei Tivoli waren einen Besuch wert, Antike Welt 36, nr.3, 2005, 55.

1121 cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 140.

1122 cf. analogiczna instalacja w Domu Myśliwego, Bulla Regia – cf. Y. Thébert, Private Life and Domestic Architecture In Roman Africa, in: P. Veyne (ed.), A History of Private Life, Cambridge, Massachusetts and London 1985, 319–409

1123 cf. Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report August – October 2006; Mikocki et al., Polish Archaeological.., 99- 107.

234

wymiary 0.35 x 0.5 m, natomiast kanał odprowadzający fekalia nie został w pełni oczyszczony, uchwycono jedynie jego średnicę, wynoszącą około 0.1 m.1124

W pierwotnej fazie użytkowania, posadzkę pomieszczenia z latryną stanowiło opus signinum, której pozostałości były widoczne w ścianach pomieszczenia pod postacią cienkiej warstwy. W późniejszym, niesprecyzowanym okresie funkcjonowania budynku, użytkownicy domu zrezygnowali z możliwości wykorzystywania pomieszczenia jako latryny. Stało się to zapewne w czasie instalacji pieca w centralnej części pomieszczenia R 49. Precyzyjne określenie czasu zmiany funkcji pomieszczenia nie jest możliwe.1125 W centralnej części pobudowana została podstawa kamiennej konstrukcji – pieca metalurgicznego, a R 49 zmieniło swą pierwotną, oryginalną funkcję przydomowej pojedynczej latryny. 1126

Wewnątrz pomieszczenia R 49 nie znaleziono żadnych narzędzi czy elementów poświadczających produkcję związaną z metalurgią, oczywiście oprócz samej konstrukcji pieca. Brak śladów po działalności produkcyjnej może wskazywać na celowe, przemyślane przeniesienie warsztatu w inne miejsce, lub kompletne zaprzestanie produkcji. Niezbyt wyrafinowana, a nawet prymitywna konstrukcja pieca, jak również i jego niewielki rozmiar usprawiedliwiają hipotezę o jednokrotnym wykorzystaniu obiektu do procesów przetopu metali w jego wnętrzu. Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż po jednokrotnym wypale, teren produkcji opuszczono zabierając wszystkie ruchome dobra i pozostawiając to, czego nie dało się przetransportować.

1124 cf. Analogiczna instalacja hydrauliczna, G.C.M. Jansen, Studying Roman hygiene: the battle between the optimists and the pessimists, in: G. Jansen, (ed.), Proceedings of the Tenth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in The Mediterranean Region, Syracuse 1998, 275-279.

1125 W trakcie eksploracji nie zadokumentowano konkretnych danych, świadczących o okolicznościach zmian funkcji rzeczonego pomieszczenia.

1126 Tego typu instalacje hydrauliczno-higieniczne były w świecie antycznym rzadkością. Przydomowe latryny były świadectwem statusu właściciela – cf. Thébert, Private Life and Domestic.., in: Veyne (ed.), A history of private life.., 316; cf. G. Jansen, Private Toilets…, 124; Interesujące informacje dotyczące problematyki latryn rzymskich, cf. J. Van Vaerenbergh, The Latrines in and near the Roman Baths of Italy. A Nice Compromise with a Bad Smell, in: G. Wiplinger (ed), Cura Aquarum in Ephesus. Proceedings of the Twelfth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in the Mediterranean Region. Ephesus / Selcuck, Turkey, October 2 – 10, 2004, 453–459.

235

III.3.4.6.2. Piec K 2

Na podstawie analizy pozostałości szlaki zachowanej wewnątrz pieca, określone zostały procesy przetopu.1127 Był to najprawdopodobniej piec do wytwarzania stopów miedzi z rud zawierających cynk.1128 Można domniemywać, iż efektem końcowym produkcji mógł być wykorzystywany na niewielką skalę mosiądz.1129 Tego typu piece, o tak konkretnym przeznaczeniu, były w świecie starożytnym dużą rzadkością.1130 Stop ten, niezbyt popularny w czasach antycznych, był stosunkowo rzadko wytwarzany, ze względu choćby na droższą produkcję i mniejszą przydatność niż np. stop brązu.1131 Już na wcześniejszym etapie dysertacji zasugerowana została opcja jednokrotnego wytopu metalurgicznego. Efekt produkcji, powstały w piecu, został w całości zabrany.

Niestety, praktycznie nic więcej na temat produkcji nie można powiedzieć. Chcąc przedstawić w miarę spójną hipotezę, na podstawie tak nikłych informacji pochodzących z prac wykopaliskowych, można zasugerować konkretne przeznaczenie konstrukcji. Ze względu na niewielkie rozmiary, a także na dosyć nietrwałą konstrukcję pieca, należy przyjąć wspomnianą już, jednorazową produkcję. Jednakże analiza żużla, zadokumentowanego wewnątrz pieca oraz w jego bezpośredniej okolicy, nie precyzuje z całą pewnością charakteru powstałego produktu. Co więcej, skład końcowego produktu jest

1127 Informacje niepublikowane, uzyskane dzięki badaniom pozostałości po piecu metalurgicznym; wstępne badania metalograficzne wykonane zostały w Ptolemais przez konserwatora metali, mgr M. Kołyszko. Poza tym informacje dotyczące pieca i jego przeznaczenia,cf. Jaworski, Skarb z Ptolemais, 39; cf. Krawczuk, Mosiądz i tlenek cynku.., 435-438.

1128 Niepotwierdzone histograficznie zostały złoża rud miedzi występujące na terenach Afryki Północnej. Najbliższym terytorialnie obszarem, na którym zidentyfikowane zostały kopalnie rudy miedzi, a także pozostałości po piecach służących do wytopu miedzi, jest Cypr, cf. O. Davies, The Cooper Mines of Cyprus, BSA 30, 1928-30, 74-94; Sama łacińska nazwa cuprum pochodzi właśnie od głównego dostawcy miedzi dla Imperium Rzymskiego – Cypru, cf. Forbes, Metallurgy In.., 38; Dziś rudy tego surowca lokalizowane są w okolicy gór Troödos. Na terenie Grecji lądowej rudy miedzi zlokalizowano jedynie w okolicach gór Othrys, cf. O. Davies, Roman Mines in Europe, Oxford 1935, 240-245; Inne miejsca prawdopodobnej lokalizacji złóż rud miedzi to Paros i Syros, cf. idem, 264.

1129 Krawczuk, Mosiądz i tlenek cynku.., 435; cf. publikacja wykorzystana jedynie w określeniu produckji, J. Piastowski, Technika odlewnictwa w grodzie kultury łużyckiej w Biskupinie, Warszawa 1957, 87; Dla dokładnego określenia przeznaczenia pieca niezbędne jest przeprowadzenie specjalistycznych badań metalograficznych – badania makroskopowe, mikroskopowe, analizę termiczną i rentgenowskie badania strukturalne.

1130 Między innymi: P. Dikaios, Enkomi, Excavations 1948-1958, I-III, Mainz 1969-1971, 96-110; analogiczne piece do wytopu miedzi zidentyfikowane zostały także w Pantikapaionie: I.D. Marzenko, Materialy po mettalloobrabotke i metalurgii Pantikapeja, MIA 56, 1957, 170.

1131 W. Domański, A. Krupowski, Metalurgia cynku i kadmu, Warszawa 1952, 50.

236

niejednoznaczny – powstały obiekt czy obiekty zbudowany byłby z różnych, przypadkowo dobranych związków chemicznych.

III.3.4.6.3. Chronologia pieca K 2

Na materiał ruchomy zlokalizowany w bezpośrednim otoczeniu pieca, składały się głównie fragmenty ceramiki oraz materiał numizmatyczny. Ich analiza wskazała okres pomiędzy III a IV wiekiem.1132 Zabytki te zadokumentowane zostały w dolnych partiach warstw konstrukcji pieca, określają one zatem okres funkcjonowania latryny.1133 Brak ewidentnych zabytków, precyzyjnie określających ramy chronologiczne samego pieca, uniemożliwił wyznaczenie momentu rozpoczęcia czy zakończenia produkcji. Brakuje jednak efektu wytopu, który jednoznacznie mógłby świadczyć o danym okresie produkcji, ilości produkowanego materiału, a także potwierdzić jednorazową produkcję.

W praktyce, niezwykle trudno odnieść się do problematyki szczegółowej chronologii produkcji w opisanym warsztacie. Na podstawie architektury okolicznych pomieszczeń i zabytków w nich zidentyfikowanych, a także na podstawie znikomego materiału pochodzącego z najwyższych warstw zasypowych R 49,1134 można ostrożnie stwierdzić, iż piec pojawił się na początku III wieku.1135 Na podstawie tak ograniczonego materiału nie sposób uszczegółowić okres użytkowania warsztatu. Zapewne w tym okresie miała miejsce jednorazowa produkcja rzemieślnicza, usytuowana w szeregu pomieszczeń przy zachodniej ulicy insuli. Kilka pomieszczeń, zlokalizowanych w bezpośrednim sąsiedztwie R 49, także nosiło ślady po prowadzonej wewnątrz produkcji wytwórczej.

1132 cf. Żelazowski, General remarks.., in: Żelazowski, Ptolemais.., 140.

1133 Typ 1 - Riley, Coarse pottery.fig. 99- 102, nos. D 456, D 493, D 463/D 471; Typ 2 - Riley, Coarse pottery, fig. 103, nos. D 501 – D 506; Riley, Excavations of a K…, 247-248, Type B1, fig. 5, nos. 11-13; Hayes, The Villa Dionysos…, 125, fig, 7: 81-90; Robinson, The Athenian Agora…, Pl. 14, K 95; Typ 3 - Riley, Coarse pottery, fig. 103-104, nos. D 509, D 513, D 514, Riley, Excavations of a K..,. 247-248, Type B2a-B2b, fig. 5, nos. 16-19; Typ 4 - Riley, Coarse pottery…, fig. 125, types: D 900 – D 902; Hayes, The Villa Dionysos…, 109, 133, fig. 14: 173-174; Robinson, The Athenian Agora..., 66, Pl. 13: K 78.

1134cf. Riley, Coarse pottery, fig. 118, nos. D 750, D 751; ibidem, fig. 105-108, nos D 548, D 549, D 591, jugs, fig. 142-143, nos. D 1195-1202, 1209, cf. Robinson, The Athenian Agora…, 114, Pl. 31, M 321-322, 122, Pl. 35, N 1-N 4.

1135 Czyli pomieszczenie funkcjonuje już w ostatecznym, warsztatowych charakterze po trzęsieniu ziemi 365 r. cf. Jaques, Bousquet, Le raz de mare du 21 juillet 365.., 423-61.

237

Niezwykle trudno udowodnić bezpośrednią korelację kolejnych pomieszczeń z okolicy ulicy zachodniej z instalacjami wewnątrz R 49. Ze względu na ujednolicony poziom posadzki na całym wspomnianym obszarze, oraz zabytki powiązane ze sobą typologicznie i chronologicznie, warto podjąć próbą udowodnienia ich współistnienia w okresie produkcji. W skład warsztatu produkcyjnego z jego najważniejszym elementem, czyli piecem K 2, wchodziły także zapewne pobliskie pomieszczenia, w których zainstalowane były urządzenia stanowiące zaplecze.

Całość tworzyła w miarę spójny warsztat produkcyjny, na niewielkie, okoliczne potrzeby i zasięg. Istotny, w kontekście istnienia warsztatu, był bezpośredni dostęp do zmagazynowanej w pobliżu wody.1136 Wodę kierowano bezpośrednio na rudę metalu, przez co wypłukiwano zbędne zanieczyszczenia czy schładzano produkt końcowy. Poza tym potrzebne były miejsca z bezpośrednim dostępem do wody, aby cieczą ochładzać powstały z przetopu produkt.1137 W przypadku opisywanego obszaru rzemieślniczego, wykorzystywano zapewne wodę gromadzoną w pobliskiej cysternie C 4.1138 Była ona zlokalizowana pod perystylem dziedzińca R 51.1139 Nieczystości wypłukiwane przez wodę mogły być odprowadzana kanałami z pomieszczenia R 43.1140

W pomieszczeniu R 44, zlokalizowany został drugi otwór prowadzący do wnętrza cysterny C 4 (Fig.252). Wylot cysterny położony był o wiele wyżej w stosunku do posadzki zidentyfikowanej w R 44 (Fig.253). To znacznie ułatwiało pobieranie wody z wnętrza zbiornika.1141 Z całą pewnością korzystano z otworu prowadzącego do C 4, o czym mogą

1136 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI

1137 Piastowski, Technika odlewnictwa.. , 90.

1138 Lenarczyk, Pottery from.., in: Żelazowski (ed.), Ptolemais.., 401-408.

1139 cf. rozdz.: Ptolemais – Zabudowa cywilna insuli – Zaopatrzenie w wodę insuli EXXI; Mikocki et al., Polish Archaeological…, 99-107.

1140 Niepublikowany raport wykopaliskowy: Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report August – October 2006; Mikocki et al., Polish Archaeological…, 99-107.

1141 W środku cysterny znaleziony został depozyt marmurowych rzeźb, cf. Muszyńska, Figural marble and limestone sculptures.., in: Żelazowski et alli, Ptolemais.., 293-318; oraz kilkadziesiąt dzbanów ceramicznych typu Roman Coarse Pottery, datowanych na okres III - V wieku n.e, cf. Szczegółowy opis ceramiki pochodzącej z wnętrza cysterny C 4 znajduje się w pracy magisterskiej, Lenarczyk Zespół naczyń …,40-52; Riley, Coarse pottery, fig. 138, nos. D 1145, D 1146; Riley, Excavations of a K…, 252, fig. 7, no. 57; Hayes, The Villa Dionysos…, 124, fig. 6: 76-77; 134, fig. 15: 175-176, Robinson, The Athenian Agora…, 93, Pl. 23: M 101.

238

świadczyć ślady obtarć sznura na krawędzi oczepu oraz wykute w ścianie wylotu stopnie umożliwiające schodzenie do wnętrza zbiornika. Poza tym, wysokość oczepu porównywalna była z poziomem, na jakim znaleziony został szczyt pieca metalurgicznego. Stwierdzenia te zdają się być potwierdzeniem tezy o bezpośredniej komunikacji pomiędzy pomieszczeniami R 49 i R 44 przy zachodniej ulicy insuli. Mimo braku ewidentnych dowodów poświadczających współistnienie obu pomieszczeń, zniwelowany mur pomiędzy nimi oraz ten sam poziom użytkowy wydają się potwierdzać stawianą tezę.

III.3.4.6.4. Problematyka datowania skarbu monet związanych z piecem K 1

Piec metalurgiczny zinterpretowany został jako element niewielkiego, lokalnie działającego warsztatu rzemieślniczego. W sąsiednim pomieszczeniu, R 50, znaleziony został skarb monet – blisko 600 sztuk, zasypanych w trakcie jednego z trzęsień ziemi, zapewne około roku 251 n.e. (Fig.254).1142 Było to skupisko monet uformowane na kształt kopca, zidentyfikowane w okolicy fundamentu muru przebiegającego poniżej poziomu użytkowania pomieszczenia.1143 Był to zapewne poziom pozostały po hellenistycznej zabudowie willi.1144 Skarb zalegał w zwartej bryle, na kilku poziomach. Brak fragmentów naczynia sugeruje, że monety spoczęły w tym miejscu w worku lub innym opakowaniu wykonanym z materiałów organicznych, które się nie zachowały. Najstarszą monetą wchodzącą w skład znaleziska, był sesterc z okresu cesarza Augusta, a późniejsze, sugerujące moment zdeponowania znaleziska, to 3 sesterce Treboniana Galla. Niewyjaśniona została korelacja skarbu z piecem K 2. Jedna z teorii mówi, iż rzeczony skarb należy interpretować jako zarobek rzemieślnika obsługującego piec metalurgiczny.1145

1142 Jaworski, Skarb z Ptolemais.., 39

1143 Jaworski, Skarb monet rzymskich z Ptolemais.., 19-26

1144 Jaworski, A hoard of Roman coins.., in: Jastrzębowska – Niewójt (ed.), Archeologia.., 146-156; cf. K. Swift, Classical and Hellenistic coarse pottery from Euesperides (Benghazi, Libya): archaeological and petrological approaches to pottery production and inter-regional distribution, Oxford 2006

1145 Jaworski, Skarb monet rzymskich z Ptolemais.., 43; Nie jestem w stanie jednoznacznie opowiedzieć za słusznością tej teorii, lub niepodważalnie ją obalić. Wszelkie przesłanki, jak materiał ruchomy, wysokość pomieszczenia z piecem, jego kontekst w stosunku do okolicznych pomieszczeń, czy też zupełnie inny poziom znalezienia skarbu, w stosunku do posadzki R 49, wskazują na obalenie hipotezy o korelacji znaleziska z konstrukcją warsztatową. Jednakże, każdy z powyższych argumentów może przemawiać za potwierdzeniem tezy. 239

III.3.4.6.5. Inne obiekty związane z wytopem metali w obrębie insuli EXXI

Na terenie insuli EXXI nie znaleziono innych śladów, dotyczących gospodarki czy produkcji metalurgicznej, oprócz opisanego wyżej terenu przy ulicy zachodniej. Jedynie w nieodległym pomieszczeniu R 72, znajdowały się pozostałości po niezwykle podobnej, choć niedokończonej konstrukcji (Fig.255).1146 W niewielkim pomieszczeniu o powierzchni 17.55 m2, znaleziony został charakterystyczny kamienny obiekt – obudowa (Fig.256). Wewnątrz R 72, na wysokości posadzki kamiennej, utwardzonej posadzki, znalezione zostały stosunkowo duże ilości popiołu skoncentrowanego głównie w okolicach południowo- zachodniego narożnika pomieszczenia. W centralnej części R 72 znajdowała się owa okrągła kamienna konstrukcja o zachowanej, półmetrowej wysokości. Została ona zbudowana z wtórnie użytych bloków kamiennych, a nawet elementu bazy kolumny. Wewnątrz, pomiędzy kamieniami, znajdował się otwór – zagłębienie o głębokości 0.1 m.1147

Wydaje się, iż w dwojaki sposób można interpretować rzeczony obiekt: jako fundament analogicznego pieca K 2 lub obudowanego paleniska. Za koncepcją potwierdzającą piec zdaje się przemawiać charakterystyczny kształt okręgu, niemal identyczny z fundamentem pieca K 2. W warstwach zasypowych przy podstawie obiektu wewnątrz pomieszczenia zidentyfikowano dwie monety Hadriana i jedną Kommodusa poświadczające datowanie na dynastię Antoninów. W wyższych warstwach zasypowych znaleziono natomiast monetę Konstantyna. Brak śladów produkcji związanej z metalurgią powoduje, że hipotezę o warsztacie produkcyjnym z pomieszczenia R 72 można uzasadniać jedynie opisaną kamieną konstrukcją. Charakterystyczna obudowa z wtórnie wykorzystanymi kamiennymi blokami lub fragmentami architektury domowej, może jednakże świadczyć o przygotowaniu pod produkcję kolejnego pieca, z którego nigdy nie skorzystano.

III.3.4.6.6. Podsumowanie produkcji metalurgicznej

Ukazano powyżej przykłady niewielkiej produkcji metalurgicznej prowadzonej w konstrukcji intencjonalnie wybudowanej na skraju insuli i stosunkowo szybko porzuconej. Piec znajdował się w pomieszczeniu, które bez specjalnego trudu odgruzowano po trzęsieniu

1146 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…, 9-30.

1147 Żelazowski, Polish Archaeological Research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009…,9-30.

240

ziemi. Solidne fundamenty pieca mogłyby sugerować możliwość kilkukrotnego przetopu. Jednakże bardziej prawdopodobna jest hipoteza pojedynczego wypału/przetopu. Brak konkretnych odpowiedzi dotyczących charakteru uzyskanego produktu może być spowodowany prostą przyczyną: piec został przygotowany do przetopu przypadkowych metalowych fragmentów różnych stopów i dlatego tak trudno ostatecznie ustalić skład i rodzaj finalnego produktu. Konstrukcja podobna do K 2 pojawiła się w niewielkiej odległości od niej, ale na podstawie udokumentowanych świadectw nie da się jednoznacznie dowieść istnienia drugiego miejsca przetopu w obrebie insuli EXXI.

Trudno też znaleźć analogiczne konstrukcje, związane z produkcją, czy przetopem metali, pochodzące z terenów antycznego świata. Warsztaty z Ptolemais są pod wieloma względami podobne do tych z Pompejów. Tam także, w obrębie kilku warsztatów, zidentyfikowano miejsca przygotowane do cieplnej obróbki metali. Na obszarze kilkunastu rozproszonych względem siebie fragmentów antycznego miasta, zostały zadokumentowane wyraźne pozostałości po produkcji /wytopie metali.1148 Obiekty z terenów Pompejów noszą jednakże cechy intencjonalnej produkcji, zaplanowanej do szerszej dystrybucji; raczej przypadkowa konstrukcja pieca K 1 dowodzi wyraźnych różnic.

1148 B. Gralfs, Metallverarbeitende Produktionsstätten in Pompeji, BAR International Series 433, Oxford 1988. 241

Zakończenie

Ptolemais – duży ośrodek miejski zlokalizowany na wybrzeżu Afryki Północnej – była i pod wieloma względami jest miejscem wyjątkowym. To nadmorskie miasto na przestrzeni kilkunastu stuleci przeszło metamorfozę: mała osada założona przez greckich kolonizatorów przekształciła się w ośrodek wymiany handlowej i port dla sąsiedniej Barke. Sytuacja polityczna i gospodarcza umożliwiła wszechstronny progres miasta i jego mieszkanców; Ptolemais ze swym wciąż rozrastającym się założeniem urbanistycznym uniezależniła się od innych ośrodków Cyrenajki.

Mimo napięć w polityce zagranicznej panujących w całej prowincji, sporów z grupami autochotonów, wreszcie, mimo trzęsienia ziemi w połowie III wieku, Ptolemais wciąż się rozwijała. Monumentalne budynki publicznego użytku, olśniewające miejsca sakralne i domy prywatne o powierzchni sięgającej kilkuset metrów kwadratowych dowodzą, że Ptolemais pod wieloma względami dominowała w okolicy przez długie lata.

Ożywiona wymiana handlowa i progres gospodarczy czy też ekspansja rolnicza na tereny podmiejskie; wszystkie te czynniki, dostosowane do potrzeb mieszkańców, powodowały wzrost stopy życiowej i ciągły napływ ludności do miasta. U szczytu swej świetności, Ptolemais, jako ośrodek dominujący nad miastami antycznej Cyrenajki, zaczęła pełnić rolę stolicy prowincji rzymskiej. Jak na ironię, jest to początek schyłku potęgi miasta i powolnego blednięcia jego splendoru.

Ataki ludności koczowniczej na Ptolemais i niszczące skutki trzęsienia ziemi z połowy IV wieku powodowały wyludnienie miasta. Władze stolicy nie były zainteresowane jego odbudową. Poważnym ciosem utrata rangi ośrodka dominacji w Cyrenajce na rzecz sąsiedniej Apollonii. Ptolemais, mimo okresów wzrostu siły i znaczenia jeszcze w połowie VI wieku, była skazana na postępujący regres. Wzmożone ataki ludów, Mazyków, powodowały, iż w połowie VII wieku potężny niegdyś ośrodek miejski skurczył się do minimalnych rozmiarów. Historia zatoczyła koło, gdy w następstwie owych wydarzeń, miasto znów stało się satelitą okolicznego Barke – miejscem z dogodną przystanią przeznaczoną do wymiany towarów, czyli punktem handlowym zależnym od innego ośrodka miejskiego.

242

Dzieje Ptolemais to historia wzlotów i upadków. Podobnych historii ze świata starożytnego można mnożyć wiele: począwszy od wielokrotnie cytowanych miast antycznej Cyrenajki – Cyrene czy Taucheiry – przez Pompeje i Herkulanum, a skończywszy na Ostii czy Dura Europos. Są to przykłady z dziejów wybrzeży Morza Śródziemnego, w których obserwujemy okresy rozwoju kończące druzgocącym upadkiem czy regresem, częstokroć jedynie pośrednio zawinionym przez mieszkańców owych miast.

Ptolemais nie wyróżniała się na ich tle niczym szczególnym. Miasto praktycznie nigdy w swej historii nie odgrywało wyjątkowo istotnej roli w świecie, ani jako ośrodek handlowo- gospodarczy, ani jako potęga militarna czy też polityczna. Najjaśniejszy okres historii miasta – jego dominacja w prowincji przy okazji pełnienia roli stolicy krainy – trwał zaledwie kilka lat i nie wpłynął na utrwalenie się jego znaczenia wśród innych ośrodków ówczesnego świata.

Po oddaniu miana stolicy okolicznej Apollonii, pozbawiona odpowiedniego protektoratu państwa Ptolemais została opuszczona i niemal zapomniana. Można sądzić, na podstawie dostępnych źródeł, że po połowie VII wieku, tylko jeden fragment miasta został przebudowany i dostosowany do potrzeb Barke.

Dzięki kolejnym latom pracy oraz na podstawie już odbytych badań archeologicznych i ich opracowań, będzie możliwe stworzenie modelu różnych klas społecznych mieszkańców osiedlonych w obrębie murów miejskich i w ich bezpośredniej okolicy. Dla mnie, czyli autora niniejszej pracy, szczególnie interesujące są procesy społeczne zachodzące w drugiej połowie IV wieku. Wtedy to wśród ludności zaczęły powstawać wyraźne podziały na zamożnych obywateli i mieszkającą obok nich biedotę, z trudem funkcjonującą w realiach późnoantycznego ośrodka miejskiego. Ta biedota to rzemieślnicy, którzy świadcząc usługi usiłowali jakoś przetrwać, podobnie jak pracownicy warsztatów ulokowanych na ruinach domów opuszczonych po niszczycielskim trzęsieniu ziemi.

Teren insuli EXXI był obszarem niezwykle interesujących przemian architektonicznych i gospodarczych na przełomie kilku stuleci. Był miejscem, które kształtowała natura i efekty jej potęgi. W miarę zamożna klasa średnia, która mogła całkiem komfortowo żyć w II czy III-wiecznej Ptolemais, raptownie opuściła swe domostwa. Wyprowadzki były poprzedzone procesami drobnej przebudowy czy zmiany dekoracji, do dziś zachowanymi w elementach architektonicznych.

243

Mieszkańcy insuli EXXI przed katastrofami żyli na całkiem przyzwoitym poziomie o czym ewidentnie świadczą wyrafinowane fragmenty architektury, zaawansowane dekoracyjnie mozaiki podłogowe czy też wielobarwne okładziny ścian. Poszczególne pomieszczenia domów zostają częściowo zniszczone na skutek wydarzeń połowy III wieku, i nieodkopane aż do czasów współczesnych. Inne obszary Domów insuli EXXI przeżywają drugie życie – część pomieszczeń zmienia swe funkcje, a ich mieszkańcy starają się przywrócić ich dawny splendor dokonując gruntownych reperacji. Na podstawie dostępnych informacji można jednak wnioskować, że już wtedy ten teren przestaje być istotną częścią ówczesnego miasta. Budynki opisanego kwartału mieszkalnego zostają całkiem opuszczone na skutek trzęsienia ziemi 365 roku, kiedy to praktycznie większa część domów traci swój dawny wygląd. Pomieszcznia zostają zasypane zniszczonymi ścianami i niemal pogrzebane.

Kolejnym etapem, zapewne najistotniejszym z mojego punktu widzenia, były kolejne lata, a nawet dziesięciolecia funkcjonowania owych budynków. Zgliszcza domów stały się obszarem przejętym przez obywateli zaliczających się do klasy niższej – robotników, rzemieślników i wytwórców, zajmujących się produkcją na niewielką, okoliczną skalę. Wygląd domów i ich dawne dekoracje przestały mieć jakiekolwiek znaczenie. Rzemieślnicy byli zainteresowani funkcjonalnością i potencjałem architektonicznym zastanych ruin. W ich wnętrzach, przy najmniejszym nakładzie pracy i inwestycji, tworzyli warsztaty produkcyjne, niejako wkomponowane w stniejące mury i ich narożniki. Budowali konstrukcje rzemieślnicze w pobliżu wody, czyli cystern, czynnika niezbędnego w niemal każdym miejscu pracy i wytwórstwa. Stawiali instalacje związane z wytwarzaniem ceramiki użytkowej i budowlanej, miejsca przetopu metali, konstrukcje związane z wytwarzaniem wina, czy też zamknięte obszary przeznaczone do pozyskiwania wapnia.

Instalacje te niekoniecznie funkcjonują w tożsamym względem siebie czasie, ale skąpe informacje, które pozostały po ów założeniach warsztatowych, nie pozwalają jednakże na precyzyjne zawężenie chronologii poszczególnych miejsc pracy. Wydaje się, że mogły one funkcjonować równocześnie, a nawet tworzyć większe obszary produkcyjne – przynajmniej piece do wypału ceramiki, lamp i cegieł mogły istnieć w podobnym okresie historii insuli EXXI. Sądząc po danych dostarczonych przez drobne ilości resztek poprodukcyjnych czy stałe konstrukcje budowlane, można wnioskować, że funkcjonowały one przynajmniej przez kilka lub kilkanaście lat.

244

Dlaczego akurat w tym miejscu? To pytanie na które trudno odpowiedzieć jednoznacznie. Okolice insuli oraz sam kwartał mieszkalny opuszczono zapewne na skutek trzęsienia ziemi. Bliskość kilkunastu zbiorników wodnych, oraz bezpośredni dostęp od strony ulic do wnętrza ów Domów, mogły być czynnikami przeważąjącymi przy wyborze miejsca do produkcji. Ponadto, istniejące wcześniej elementy wyposażenia budynków, choćby okrągłe zbiorniki służące do przechowywania płynów (circural storage vats), będące reliktem poprzednich okresów funkcjonowania pomieszczeń, ułatwiły i usprawniły prace rzemieślników. Wykorzystując wszelkie dostępne przedmioty, ściany czy zbiorniki, wkomponowano w zastałą rzeczywistość nowo funkcjonujące warsztaty.

Interesująca jest duża, masywna konstrukcja budowlana, zlokalizowana kilka insul na wschód od domów EXXI. Jej potężne, jedynie częściowo zniszczone ściany, wystają na kilkanaście metrów spod warstw ziemi. Budynek ten nigdy nie był eksplorowany metodami archeologicznymi, jednakże jego bliskość nasuwa pewne hipotezy. Być może to mieszkańcy owej konstrukcji, schowanej w masywnych, grubych murach, zbudowali warsztaty na swe własne, prywatne potrzeby. Nie chcąc ich lokować w obrębie kompleksu mieszkalnego, z powodu ich uciążliwości estetycznej bądź higienicznej, urządzali je w pobliżu murów. To tam można było tworzyć przedmioty codziennego użytku, wykorzystywane przez mieszkańców najbliższych domów. Są to jedynie hipotezy, niepoparte konkretnymi dowodami czy też analizą porównawczą zabytków; jedynie wizje lokalne na terenie dużego kompleksu nasunęły powyższe skojarzenia.

Warsztaty funkcjonowały przez pewnien czas, a ich właściciele wytwarzali przedmioty niezbędne w codziennym życiu. Były to rzeczy proste, niezbyt skomplikowane pod względem estetycznym czy dekoracyjnym, mające jedną niepodważalną zaletę: funcjonalność. Zostały stworzone w czasie wyraźnego zapotrzebowania i jedynie w niewielkim stopniu rozprzestrzeniały się na dalsze tereny.

Te miejsca produkcji zostały opuszczone i zniknęły z ternu insuli EXXI tak niespodziewanie jak się pojawiły. Właściciele warsztatów, przenosząc produkcję w inne miejsce, skutecznie pozbyli się lub zabrali ze sobą większość wyposażenia. Brak większości narzędzi, które mogły być wykorzystywane w procesach produkcyjnych, świadczyć mogą o celowym, intencjonalnym opuszczniu obszaru wytwórstwa. Niewyjaśnione są przyczyny przniesienia warsztatów w inne miejsce. Być może najazdy nomadycznie żyjących Mazyków

245

znacznie utrudniały życie i fukcjonowanie mieszkańcom Ptolemais. Możliwe też, że niesprzyjająca koniunktura wyludniającego się stopniowo miasta skłoniła ostatnich mieszkańców insuli EXXI i sąsiednich rejonów do przeniesienia swego dobytku w inne miejsce. Dysponując jedynie skąpymi informacjami pozyskanymi w trakcie badań wykopaliskowych trudno niestety wyjaśnić te kwestie.

Dziś, antyczna Ptolemais, szczelnie przykryta piaskami pustyni, z racji niestabilnej sytuacji politycznej czeka cierpliwie na odkrycie swych dóbr. Lata kolejnych badań z pewnością pozwolą na zaprezentowanie w pełni architektury odsłoniętych zabytków świadczących o charakterze i klasie miasta, a co ważniejsze, na przybliżenie realiów codziennego życia mieszkańców antycznej Ptolemais. Niepowtarzalną sytuację, wręcz idealną dla pokoleń badaczy zajmujących się antycznymi ośrodkami miejskimi, stworzyła natura. Miasto jest zasypane piaskiem nawiewanym znad nieodległej Sahary; jedynie jego fragmenty zostały odsłonięte w ciągu lat badań w XX wieku. Całe hektary zabudowy czekają na odkopanie, oględziny i dokładną analizę swej przeszłości.

Polska Misja Archeologiczna w Ptolemais swą ostatnią misję odbyła w 2010 roku. W najbliższych planach, przygotowanych na kolejne lata wykopaliskowe, miano przebadać południową oraz południowo-wschodnią część insuli. Ze względu na niewyjaśnioną sytuację architektoniczną Domu Południowo-Wschodniego, chciano przeprowadzić prace wykopaliskowe poza jego granicami. Poza tym chciano uszczegółowić kwestie związane z najstarszą kartą historii budynków – wyznaczono kilka miejsc,w których miały być przeprowadzne prace sondażowe, mające odpowiedzieć na pytania dotyczące okresu hellenistycznego Domów. Aktualna sytuacja polityczna kształtującego się na nowo państwa libijskiego powoduje, iż na najbliższe lata nie są planowane żadne prace wykopaliskowe na terenie ruin antycznej Ptolemais. Pozostaje jedynie nadzieja, że za jakiś czas badania nad tym niezwykle interesującym miejscem zostaną wznowione.

246

BIBLIOGRAFIA

Źródła:

Ammianus Marcellinus, Res Gestae.

Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie, vol. 2, XXVIXXXI, trad. I. Lewandowski, Warszawa 2002.

Apicius M. Gavius, De re coquinaria.

Apicjusz, O sztuce kulinarnej ksiąg dziesięć, trad. I. Mikołajczyk, S. Wyszomirski, Toruń 1995.

Avienus, Rufius Festus, Descriptio orbis terrae.

P. van de Woestijne, La desriptio orbis terrae d'Avienus: édition critique, Werken Uitgegeven door de Faculteit van de Letteren en Wijsbegeerte, 128e aflevering, Brugge 1961.

Marcus Porcius Cato, De agri cultura.

R. Goujard, Caton: De l'agriculture, Paris 1975.

Marcus Tullius Cicero, Epistulae ad familiares

D.R. Shackleton Bailey (ed.), M. Tulli Ciceroni Epistulae ad familiares: libri I-XVI, Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teuberiana, Stutgardiae 1988.

Diodorus of Sicily, Historical Library, trad. Ch. L. Sherman, The Loeb Classical Library VII, III.50, Harvard 1963. 247

Dioscorides, De materia medica.

Dioscorides, Being an Herbal with Many Other Medicinal Materials, trad. T.A. Olbadeston, Johannesburg 2000.

Gaius Julius Caesar, De bello civili.

Gajusz Juliusz Cezar, Wojna domowa, trad. E. Konik, Wrocław 1992.

Gaius Plinius Secundus, Naturalis historia.

C. Plini Secundi Naturalis historiae libri XXXVII, vols. I – V, trad. I. Sillig, Hamburgi 1852.

Herodotus, Historiae

Herodot, Dzieje, trad. S. Hammer, Warszawa 2008.

Klaudios Ptolemaios, Geographia.

E. L. Stevenson (ed.), Claudius Ptolemy, The Geography, New York 1991.

Libanius, Funeral oration upon the Emperor Julian.

A. F. Norman (ed.), Libanius: Selected Works, 2 vols., Cambridge 1969-1977.

Marcus Terentius Varro , De re rustica.

M. T. Warron, O gospodarstwie rolnym, trad. I. Mikołajczyk, Wrocław 1991.

248

Parthey G., Pinder M. (eds.), Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitanum ex libris manuscriptis, Berlin 1848.

Pedanius Dioskurides, De material medica.

De materia medica. Pedanius Dioscorides of Anazarbus, trad. L.Y. Beck, Hildesheim 2005.

Pindar, Pythian odes.

B.L. Gildersleeve (ed.), The Olympian and Pythian odes, Amsterdam 1965.

Procopius, De aedificiis.

Prokopiusz z Cezarei, O budowlach, trad. P. Ł. Grotowski, Warszawa 1999.

Scylax Caryandensis

A. Hołomej, Z.I. Brzostowski (eds.), Periplus Skylaksa z Karyandy czyli opis opłynięcia zamieszkałych brzegów Europy, Azji i Libii: jak liczne i jakiego rodzaju są poszczególne ludy, jakie kraje, porty, rzeki i długość określonych etapów żeglugi, a także siedem zamieszkałych wysp i odległość, jaka je dzieli od lądu stałego, trad. K. Głombiowski ,W Kręgu Kultury Antycznej, Gdańsk 2005.

Stadiasmus Maris Magni.

C. Müller (ed.), Geographici graeci minores, vol. 1, Paris 1855.

249

Strabo, Geographia.

Strabo, Geography, Book XVII, trad. H.L. Jones, London 1932.

Synesios, Epistolae. / Catastasis.

Letters of Synesios of Cyrene, trad. A. Fitzgerald, London 1926.

Tacyt, Annales - ab excessu divi Augusti.

H. Fuchs (ed.), Annalium ab excessu Divi Augusti quae supersunt, Editiones Helveticae, Series latina 4, 2 vols., Frauenfeldae 1946 – 1949.

Teofrastus, Historia plantarum.

Theophrastus, Przyczyny powstawania i rozwoju roślin – Fizjologia roślin, trad. H. Wojtowicz, Lublin 2002.

Trebeliusz Gallienus

Scriptores Historiae Augustae, trad. D. Magie, XXX, Loeb classical library 139 – 140, 263, London 1980 – 1991.

Vitruvius Pollo, De Architectura.

On architecture, translated by F. Grainger, Loeb Classical Library no 251, Cambrige 1934

250

Skróty autorów antycznych

Hdt. - Herodotos, Historiai

Plin., Nat. Hist. - Gaius Plinius Maior, Naturalis historia.

Procopius, De aedificiis, - Procopius, De aedificiis.

Sin. Epist. - Synesios, Epistolae. / Catastasis

Strabo - Strabo, Geographia.

Teofrastus - Teofrastus, Historia plantarum.

251

Czasopisma i serie wydawnicze:

AJA - American Journal of Archaeology

ArchCl - Archeologia Classica

BAR - British Archaeological Reports. British Series

BASOR - Bulletin of the American Schools of Oriental Research

BCH - Bulletin de Correspondance Hellénique

BNumWarsz – Biuletyn Numizmatyczny Warszawa

Boll. Geofis. Teor. Appl. - Bollettino di Geofisica Teorica ed Applicata

BSA - The Annual of the British School at Athens

BSS - Black Sea Studies

CahCerEg - Cahiers de la Céramique Ègyptienne

CEFR - Collection de l’École française de Rome

CRAI - Académie des inscriptions et belles-lettres. Comptes rendus des séances de l’Académie

GrRomByzSt - Greek, Roman and Byzantine Studies

JdI - Jahrbuch des Deutschen Archäologischen Instituts

JJurP - The Journal of Juristic Papyrology

JRA - Journal of Roman Archaeology

JRS - The Journal of Roman Studies

LibyaAnt - Libya Antiqua

MBAH - Marburger Beiträge zur antiken Handels-, Wirtschafts- und Sozialgeschichte, vor Jahrgang 2009 Münstersche Beiträge zur antiken Handelsgeschichte

MEFRA - Mélanges de l’Ecole française de Rome Antiquité

NumChron - The Numismatic Chronicle. The Journal of the Royal Society

Pact - Revue du Groupe européen d’études pour les techniques physiques, chimiques et mathématiques appliquées à l’archéologie

252

QuadALibya - Quaderni di Archeologia della Libia

RepSocLibSt - Annual Report. The Society for Libyan Studies

Starinar - Arheološki Institut Beograd

253

Literatura

Abd El-Hakam Ibn, La conquête de l’Afique du Nord et de l’Espagne, trad. A. Gateau, Alger 1947.

Accame S., Halbherr F., Sanctis G. De, Pionieri delle Missione Archeologiche Italiane a Creta e in Cirenaica (dal carteggio De Sanctis 1909-1932), Studi pubblicati dall’Istituto Italiano per la storia antica, fasc. 34, Roma 1984.

Adam J.P., Roman building: Materials and techniques, London 1994. Aleksiejczuk P., Kontakty handlowe Cyrenajki, praca magisterska pod kierunkiem dr. hab. prof. UW Kazimierza Lewartowskiego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski Warszawa 2013. Aleksiejczuk P., System portowy Cyrenajki, praca licencjacka pod kierunkiem dr hab. Moniki Rekowskiej-Ruszkowskiej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2011. Alghariani S.A., Water transfer versus desalination in North Africa: sustainability and cost comparison, Libyan Studies 34, 2003, 147-152. Al-Idrisi M., Geographia Nubiensis, id est accuratissima totius orbis in septem climata divisi descriptio [Texte imprimé], continens praesertim exactam universae Asiae et Africae... explicationem, recens ex arabico in latinum versa a Gabriele Sionita,... et Joanne Hesronita,... De nonnullis orientalium urbibus, nec non indigenarum religione ac moribus tractatus brevis a Gabr. Sionita,... ac Joanne Hesronita,... nubiensi geographiae adjectus, Paris 1619. Allison P., The distribution of Pompeian house contents and its significance, unpublished PhD thesis , University of Sydney 1992. Ambraseys N.N, Material for the investigation of the seismicity of Libya, Libian Studies 25, 1994, 7-9. Ambraseys N.N., Material for the investigation of the seismicity of Tripolitania (Libya), Boll. Geof. Teor. Appl. 26, 1984, 143-153. Ambraseys N.N., Melville C.P., Adams R.D., The Seismicity of Egypt, Arabia and the Red Sea. A Historical Review, Cambridge 1994. Ambroziak M., System dróg antycznej Cyrenajki, niepublikowana praca licencjacka wykonana pod kierunkiem dr hab. M. Rekowskiej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2013. Anderson S., Yaras F.E., Fuel, fodder and faeces: an ethnographic and botanical study of dung fuel use in central Anatolia, Environmental Archaeology: The Journal of Human Palaeoecology 1, 1998, 99-109. Anderson W.P., The Ks and workshops of Sarepta (Sarafand, Lebanon): Remnants of a Phoenician ceramic industry, Berytus 35, 1987, 41- 66. 254

Anelay G., Three Roman pottery Ks from Osborne Farm, Kingsley, Bordon, Hampshire, Hampshire Studies 69, 2014, 82-113. Annecchino M., Suppellettile fittile da cucina di Pompei, in: A. Carandini, L’ instrumentum domesticum di Ercolano e Pompei, Quaderni di Cultura Materiale 1, 1977, 105-20. Annis M.B., Resistance and Change: Pottery Manufacture in Sardinia, World Archaeology 17/2, Ethnoarchaeology, 1985, 240-255. Applebaum S., A Lamp and other remains of the Jewish Community of Cyrene, Israel Exploration Journal 7, 1957, 154-162. Applebaum S., Jews and Greeks in Ancient Cyrene, Leiden 1979. Arena G., Siti costieri ed attività produttive nella Cirenaica tardoantica, Babesh 86, 2011, 167-184.

Arthur C., Bazama A., The aqueduct of Ptolemais, Libya Antiqua 11-12, 1974-1975, 243-249.

Arthur C., Survey of the Roman aqueduct at Ptolemais, RepSocLibSt 4, 1972-73, 7-8.

Arthur C., The Ptolemais aqueduct: a description of its present condition and its course, RepSocLibSt 5, 1974, 24-29.

Arthur P., Amphora production in the Tripolitanian Gebel, Libyan Studies 13, 1982, 61-72.

Ashmawi F. El, Pottery K and wine – factory at Burg El-Arab, in: J. Yves Empereur (ed.), Commerce et Artisanat dans l’Alexandrie Hellenistique et Romaine, Actes Du Colloque d’ Athenes, organisé par le CNRS, le Laboratorie de céramologie de Lyon et L’Ecole française d’ Athénes 11-12 décembre 1988, 55-64.

Atkinson D., The politics of geography and the Italian occupation of Libya, Libyan Studies 27, 1996, 71-84. Auch M., The resource base for the production of local pottery in Ptolemais in the light of preliminary research, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 359 – 387. Bacchielli L., A Cyrenaica earthquake post 364 A.D.: written sources and archaeological evidences, Annali di Geofisica 38, 1995, 977-982.

Bailey D.M., A Catalogue of the Lamps in the British Museum, Greek, Hellenistic and Early Roman Pottery Lamps, London 1979.

Bailey D.M., The Lamps, in: Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice). Supplement to Libya Antiqua 5, vol. 3, Tripoli 1982.

Baker G.W.W., Jones G.D.B., The UNESCO Libyan Valleys Survay 1980, Libyan Studies 12, 1980-81, 9-48.

255

Baldini Lippolis I., La domus tardoantica. Forme e rappresentazione dello spazio domestic nelle città del Mediterraneo, Bologna 2001.

Barker G., Lloyd J., Reynolds J., Cyrenaica in Antiquity, BAR International Series 236, Oxford 1985.

Barker G.W.W. (et al), Farming the Desert: the UNESCO Libyan Valleys Archaeological Survey, 2 parts, Paris 1996.

Barker G.W.W., Dorsett J.E., Gilbertson D.D., Hunt C.O., The UNSECO Libyan Valleys Survey VIII: Image analisys of Landsat satellite data for archaeological and environmental surveys. Libyan Studies 15, 1984, 71-80. Barker G.W.W., Economic life at Berenice, in: Excavations At Sidi Khrebish Benghazi (Berenice), Supplements to Libya Antiqua V, vol. 2, Tripoli 1979.

Barker G.W.W., Gilbertson D.D., Barri Jones G.D., Welsby D.A., UNESCO Libyan Valleys Survey XXIII: The 1989 season, Libyan Studies 22, 1991, 31-60.

Barker G.W.W., Gilbertson D.D., Griffin C.M., Hayes P.P., Jones D.A., The UNSECO Libyan Valleys Survey V: sedimentological properties of holocene wadi floor deposits in Tripolitania, West Libya, Libyan Studies 14, 1983, 69-85. Barker G.W.W., Jones G.D.B. (eds.), The UNSECO Libyan Valleys Survey VI: Investigations of a Romano – Libyan farm, part 1, Libyan Studies 15, 1984, 1-45. Barker G.W.W., Jones G.D.B., Investigating ancient agriculture on the saharan fringe: the UNSECO Libyan Valleys Survey, in: S. Macready, F.H.Thompson (eds.), Archaeological Field Survey in Britain and Abroad, 1985, 225-241.

Barker G.W.W., Jones G.D.B., The UNSECO Libyan Valleys Survey 1979-1980, Palaeoeconomy and environmental archaeology in the pre-desert, Libyan Studies 13, 1982, 1-34. Barker G.W.W., The UNESCO Libyan Valleys Survey: developing methodologies for investigating ancient floodwater farming, Libyan Studies 16 - 17, 1985, 291-307.

Barker G.W.W., Transitions to farming and pastoralism in North Africa, in: P. Bellwood, C. Renfrew (eds.) Examining the Farming/Language Dispersal Hypothesis, 2003, 151-162.

Barnes T.D., When did Synesius become bishop of Ptolemais?, GrRomByzSt 27, 1986, 326- 329.

Barr F. (ed.) Geology and Archaeology of Northern Cyrenaica, Libya, Amsterdam 1968.

Bartarelli L.V., Libia, Milan 1937.

Barth H., Wanderungen durch die Küstenländer des mittelländischen Mehres in den Jahren 1845-47, I. Das Nordafrikanische Gestadeland, Berlin 1849.

256

Bates O., The Eastern Libyans, London 1914 (reprint 1970).

Baumann V.H., La céramique utilitaire du IV siécle fabriqueé par l’officina romana de Valea Morilor (Telita département Tulcea), Ètudes sur la céramique romaine et daco-romaine de la Dacie et de la Mésie Inférieure 1, Timişoara 1997, 31-54.

Beechey F.W., Beechey H.W., Proceedings of the Northern Coast of Africa from Tripoly eastward in MDCCCXXI and MDCCCXXII comprehending an account of the greater Syrtis and Cyrenaica and of the ancient cities composing the Pentapolis, London 1828. Bejor G., Contributi cirenaici alla storia della casa greca in età romana, in: E. Catani, S.M. Marengo (eds), La Cirenaica in età antica, Atti del Convegno Internazionale di Studi (Macerata, 18-20.05.1995), Macerata 1998, 35-42. Bennett P., Buzaian A., A preliminary survay of Gasr Shibna, Benghazi, Libyan Studies 37, 2006, 31-44. Bentaher F., Buzaian A.M., Excavations of Garyounis University at Tocra 1997 – 2002, in: E. Fabbricotti, O. Menozzi, Cirenaica: studi, scavi e scoperte, Atti del X Convegno di Archeologia Cirenaica (Chieti 24-26 novembre 2003), Oxford 2006, 163-172. Bentaher F., Buzaian A.M., Roman wine production in Cyrenaica: New evidence from Balagrae (Al-Beida), in: M. Luni (ed.), Cirene e la Cirenaica nell’antichitŕ, Monografie di Archeologia Libica XXX, Roma 2010, 31-36.

Bentaher F., General Account of Recent Discoveries at Tocra, Libyan Studies 25, 1994, 231- 244. Berger L., Ausgrabungen in Augst III (Ein rŏmischer Ziegelbrennofen bei Kaiseraugst), Basel 1969.

Berlin A.M., Overman J.A. (ed.), The first Jewish Revolt. Archaeology, History and Ideology, London 2002. Bezeczky T., Amphorae and amphora stamps from the Laecanius workshop, JRA 8, 1995, 41- 63. Birley A.R., The African Emperor. Septimius Severus, London 1988. Blackmann D.J., Ancient harbours in the Mediterranean, International Journal of Nautical Archaeology 11, 2, 1982, 79-104. Bogacki M., Małkowski W., Mikocki T., Misiewicz K., Multimethodological approach to the study of ancient city planning: the case of Ptolemais in Cyrenaica, Libya, Archaeological Prospection, Studijne Zvesti Archaeologickeho Ustavu Slovenskej Academie Vied 41, 2007, 117-119. Bon - Harper S., L'argilla nel contesto pompeiano, in: A. Ciarallo, E. De Carolis (eds.), Homo faber: Natura, scienza e tecnica nell’antica Pompei, Milan 1999, 100-3. Bonacasa N., Ancora su Tolemaide e Alessandria: Riflessioni sul Palazzo delle Colonne, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in 257

occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 85 – 109. Brodribb G., Roman brick and tile, Current Archaeology 89, 175-177. Broneer O., Terracotta Lamps, Corinth IV, 2, 1930, 102-114. Bruce J., Travels to discover the sources of Nile in the years 1768, 1769, 1770, 1771, 1772 & 1773, vol. 1, Edinbourgh-London 1790 , XL-XLI (Introduction). Bruins H.J., Desert Environment and Geoarchaeology of the Wadi Arabah, in: P. Bieńkowski, K. Galor (eds.), Crossing the Rift: Resources, Routes, Settlement Patterns and Interaction in the Wadi Arabah, Levant Supplementary Series 3, Oxford 2006, 29-43.

Bućić J., Petrović P., Rimskie ciglarske peći i vila u Bakionici kod Požege, [Roman brick Ks and villa at Bakionica near Požege], Užički zbornik 13, Užice 1984, 5-24.

Buck D.J., Mattingly D.J. (eds.), Town and Country in Roman Tripolitania. Papers in honour of Olwen Hackett, BAR International Series 274, Oxford 1985, 294.

Burrell B., Neokoroi. Greek Cities and Roman Emperors, Cincinnati Classical Studies 9, Leiden 2004.

Butcher K.E.T., From Ptolemy to Justinian: The Evolution of an Urban Landscape. Archéologie et Patrimoine 4, 1996, 25-28.

Buzaian A.M., Excavations in Tocra, Libyan Studies 31, 2000, 59-102.

Buzaian A.M., Lloyd J.A., Early urbanism in Cyrenaica: new evidence from Euesperides (Benghazi), Libyan Studies 27,1996, 129-152.

Cameron A., Synesius and late Roman Cyrenaica, rec. a D. Roques, Synésios de Cyréne et la Cyrénaique du Bas-Empire, JRA 5, 1992, 419-430.

Cappers R., Archaeobotanical remains, in: S. Sidebotham, W. Wendrich (eds.), Berenike ‘95: Preliminary Report of the 1995 Excavations at Berenike (Egyptian Red Sea Coast) and the Survey of the Eastern Desert, Leiden 1996, 319-36.

Caputo G., Arco trionfale in Cirenaica, in: Atti del Terzo Congresso de studi coloniali 4, Firenze 1937, 133-137.

Caputo G., La protezione dei monumenti di Tolemaide negli anni 1935-1942, Quaderni di archeologia della Libia 3, 1954, 33-66.

Caputo G., Una basilica Cristiana in Tolemaide, in: Communicazioni presentata al Convegno nazionale di storia dell’architettura 1938, Roma 1940, 159-162.

Catani E., Il Torculario e le celle vinarie della fattoria paleobizantina di Siret El Giamel nella chora cirenea, in: L. Gasperini, S.M. Marengo (eds), Cirene e la Cirenaica nell’antichità. Atti

258

del convegno internazionale di studi, Roma-Frascati, 18-21 Dicembre 1996, Tivoli 2007, 125-156.

Catani E., La coltura della Vite e la Produzione di Vino nella Cirenaica Greca e Romana: le Fonti Storiche e l'Arte Figurativa Antica, in: G. Barker, J. Lloyd, J. Reynolds (eds.), Cyrenaica in Antiquity, BAR International Series 236, Oxford 1985, 145-164.

Catani E., Lucerne fittili dalla fattoria bizantina di Siret el-Giamel in Cirenaica; tipologia ed inquadramento cronologico, L’Africa Romana 6, 1987, 459-474.

Celiński Ł., Lampki terakotowe z budynku B z polskich wykopalisk w Ptolemais, niepublikowana praca licencjacka pod kierunkiem dr M. Rekowskiej – Ruszkowskiej, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2006.

Cerulli G.I., Una officina di lucerne fittili a Pompei, in: M. Annechino (et al.), L’instrumentum domesticum di Ercolano e Pompei nella prima età imperiale, Rome 1977, 53-72.

Chamoux F., Du Silphion, in: G. Barker, J. Lloyd, J. Reynolds (eds.), Cyrenaica in Antiquity, BAR International Series 236, Oxford 1985, 165-172.

Charles M., Fodder from dung: the recognition and interpretation of dung-derived plant material from archaeological sites. Environmental Archaeology, The Journal of Human Palaeoecology 1, 1998, 111-122.

Chmielewski K., Wall paintings from the House of Leukaktios. Technology and conservation, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 222-242.

Cohen G.M., The Hellenistic Settlements in Syria, the Red Sea Basin, and North Africa, London 2006.

Combes J.L., Louis A., Les Porties de Djerba, Tunis 1967.

Coronelli R., Isolario,Venice 1966.

Crane H., Traditional Pottery Making in the Sardis Region of Western Turkey, Muqarnas 5, 1988, 11-12.

Crawford O.G.S., Roman tile Ks at Mintey, Wiltshire Archaeological Magazine 41, 1921, 68- 72.

Crawford S., The Byzantine Shops at Sardis, Cambridge 1990.

Crouch D.P., Water Management in Ancient Greek Cities, New York Oxford 1993.

Curtis R.I., Garum and Salsamenta: production and commerce in materia medica, Studies in Ancient Medicine 3, Leiden 1991.

259

Curtis R.I., The Garum shop of Pompeii (1.12.8), Cronache Pompeiane 5, 1979, 5–23.

Curtis R.I., The salted fish industry of Pompeii, Archaeology 37, 1984, 58-59, 74-75.

D’Angelo I., Cirene in età arcaica alla luce degli scavi nell’area della Casa del Propileo: produzioni ceramiche locali di coppe ioniche, descrizione delle argille locali e dati preliminari delle indagini, in: IX Symposium on Mediterranean Archaeology (Chieti 24-26 febbraio 2005), BAR International Series 1488, Oxford 2008, 505-514. D’Este M., Catalogo del materiale egizio ed egittizzante dal „Palazzo delle Colonne”, in: Tolemaide di Cirenaica, Libya Antiqua 3, 1997, 83-112.

Darvill T., Brick and tile production in Roman Britain. Models of economic organisation, World Archaeology 15, 1983-84, 84-95.

Darvill T., McWhirr A., Roman brick production and the enviroment, in: D. Miles, The Romano-British countryside: Studies in rular settlement and economy, Part I, BAR 103, 2006, 137 – 150.

Davey N., A History of Building Materials, London 1961.

Davies O., Roman Mines in Europe, Oxford 1935.

Davies O., The Cooper Mines of Cyprus, BSA 30, 1928-30, 74-94.

De Caro S., La villa rustica in località Villa Regina a Boscoreale, Pubblicazioni scientifiche del Centro di studi della Magna Grecia dell‘Università degli Studi di Napoli Federico II, Rome 1994, 192-197.

De Graauw A., Ancient Ports and Harbours, vol. 1 Catalogue, London 2014.

De Grummond N.T., Ewell Ch., An Etruscan Artisans’ Zone at Cetamura del Chianti (Civitamura), AJA 104 / 2, 2000, 363-364.

De Martino G., Cirene e Cartagine, Bologna 1908. DeLaine J., Bricks and mortar: exploring the economics of building techniques at Rome and Ostia, in: D.J. Mattingly, J. Salmon, (eds.), Economies beyond Agriculture in the Classical World , London 2000, 271-96.

DeLaine J., The supply of buliding mateials to the city of Rome, in: N. Christie (ed.), Settlement and economy in Italy, 1500 B.C. to A.D. 1500, Oxford 1995, 555- 562.

Della Cella P., Viaggio da Tripoli di Barberia alle frontiere occidentali dell’Egitto, Genova 1819 (Città di Castello 1912).

Della Cella P., Narrative of an Expedition from Tripoli in Barbary to the Western Frontier of Egypt in 1817 by the Bey of tripoli, in letters to Dr. Viviani, of Genoa, trad. from the Italian by A. Aufrere, London 1822.

260

Della Cella P., Reise von Tripolis an die Grenzen von Aegypten im Jahre 1817. Aus dem Italienischen, Weimar 1821.

Della Cella P., Voyage de Tripoli de Barbarie aux frontière occidentales de l’Egypte, fait en 1817 par le Docteur P. Della Cella et rédigé en forme des lettres adressées à M. Dr. Viviani Professeur de botanique et d’histoire naturelles à Gênes, trad. de l’italien par M.E.A.D., Nouvelles Annales de Voyages de la Géographie et de L'Histoire 17, Paris 1822, 145-227.

Demandt A., Spätantike. Römische Geschichte von Diocletian bis Justinian (284 – 565), München 2007, 470-492.

Demesticha S., The excavation of a Late Roman 1 amphora K in Paphos, La céramique byzantine et proto-islamique en Syrie-Jordanie, IVe - VIIIe siècles apr. J.C., Actes du colloque tenu à Amman les 3, 4 et 5 décembre 1994, 549-554.

Derda T., Klaudiusz Ptolemeusz i nauka aleksandryjska, in: Świat Ptolemeusza - włoska kartografia renesansowa w zbiorach Biblioteki Narodowej, red. nauk. T. Płociennik, M. Baliszewski, Warszawa 2012.

Desanges J., Un drame african sous Auguste: le meutre du Proconsul L. Cornelius Lentulus par les Nasamons. Hommages à M. Renard, Paris 1969.

Dikaios P., Enkomi, Excavations 1948-1958, I-III, Mainz 1969-1971.

Dilke O.A.W., Itineraries and Geographical Maps in the Early and Late Roman Empires, in: J.B. Harley, The History of Cartography, vol. 1, Chicago 1987, 234-257.

Dix B., The Manufacture of Lime and Its Uses In The Western Roman Provinces, Oxford Journal of Archaeology 1, 1982, 331-343.

Dobbins J.J., Problems of chronology, decoration and urban design in the forum at Pompeii, AJA 98, 1994, 629-694.

Domański W., Krupowski A., Metalurgia cynku i kadmu, Warszawa 1952.

Domżalski K., At the crossroads of trade router: terra sigillata, red slip wares and related fine pottery from the Polish excavations in Ptolemais (2002-2009), in: J. Żelazowski (et alli), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 319-345. 261

Dore J., The Coarse Pottery, in: M. Fulford, M. Hall (eds.), The Finds, Part 1, The Amphorae, Coarse Pottery and Building Material, Excavations at Sabratha 1948 – 1951 vol. II, Oxford 1989, 87-249.

Drexhage H.J., Garum und Garumhandel im römischen und spätantiken Ägypten, MBAH 12.1, 1993, 27‐55.

Duchene H., La Stèle du Port. Fouilles du Port 1. Reserches sur une nouvelle inscription thasienne, Athens 1992.

Dunbabin K.M.D., Triclinium and stibadium, in: W. J. Slater (ed.), Dining in a classical context, Ann Arbor, The University of Michigan Press 1991, 121-148.

Duncan - Jones R.P., The Economy of the Roman Empire: Quantitative Studies, Cambridge 1982.

Dyczek P., Amfory rzymskie z obszaru dolnego Dunaju. Dystrybucja amfor i transport w nich produktów w I – III wieku po Chrystusie, Warszawa 1999.

Dzierzbicka D., Wineries and their Elements in Graeco‐Roman Egypt, JJurP 35, 2005, 9‐91.

El Bakri A.O., Description de l’Afrique septentrionale, trad. W. McGuckin de Slane, Paris 1859.

Ellis S., Roman Housing, London 2008.

Elrashedy F.M., Imports of Post-Archaic Greek Pottery into Cyrenaica. From the end of the Archaic to the beginning of the Hellenistic period, BAR International Series 1022, Oxford 2002. Ermeti A.L., Note sull’urbanistica di Cirene in età antica. Atti del covegno internazionale di studi, Macerata 18-20.05.1995, ICHNIA 1, Pisa-Roma 1998. Eschenbach L., Gebäudeverzeichnis und Stadtplan der antiken Stadt Pompeji, Cologne 1993. Etienne R., A propos du *garum sociorum , Latomus 29, no. 2, 1970, 297-313.

Etienne R., Mayet F., Itinéraires Lusitaniens: Trante années de colaboration archéologique luso-française, Actes de la réunion teneu à Bordeaux les 7 et 8 avril 1995 à l’occasion du trentiéme anniversaire de la Mission Archéologique Française au Portugal, Paris 1997.

Eva B., Rómaikori fazekaskemencek, Industrial Arhcaeology Ks and Furnaces, Sopron 1980, 12-15.

Fabbricotti E., Catalogo delle lucerne di Tolemaide (Cirenaica), Libyan Studies 33, 2002, 134-136.

Fabbricotti E., Silphium in Ancient Art, Libyan Studies 24, 1993, 27-34.

262

Fabricotti E., Catalogo delle Lucerne di Tolemaide (Cirenaica), BAR International Series 962, Oxford 2001.

Finley M., The Ancient Economy, London 1973.

Fisher G., Guerre Commerce et Piraterie en Afrique du Nord de 1415 a 1830, London 1991.

Flohr M., Toilets in Workshops, in: G. Jansen, A. Koloski-Ostrow, E. Moormann, Handbook of Roman Toilets (forthcoming).

Forbes R.J., Metallurgy in Antiquity, Leiden 1950.

Foxhall L., Bronze to iron: agricultural systems and political structures in Late Bronze Age and Early Iron Age Greece, BSA 90, 1995, 239-50.

Frankel R., Wine and Oil Production in antiquity in Israel and other Mediterranean Countries, Sheffield 1999. Fraser P.M., Applebaum S., Hadrian and Cyrene, JRS 40, 1950, 77-90.

Fraser P.M., Ptolemaic Alexandria, vols. 1‐3, Oxford 1972.

Freestone I., Gaimster D. (eds.), Pottery in the making: World ceramic traditions, London 1997.

Fulford M.G., New Forest Roman Pottery, BAR 17, Oxford 1975. Fulford M.G., To East and West: the mediterranean trade of Cyrenaica and Tripolitania in Antiquity, Libyan Studies 20, 1989, 169-191. Garrard T.F., Myth and metrology: the early trans-Saharan gold trade, The Journal of African History 23.4, 1982, 443–61. Gasparini E., Impianti produttivi nelle domus tardoantiche di Tolemaide, in: M.Milanese, P. Ruggeri, C. Vismara (eds.), L’Africa romana, I luoghi e le forme dei mestieri e della produzione nelle province africane XVIII, Roma, 681-702. Gemmill Ch.L., Silphium, Bulletin of the History of Medicine 40, 1966, 295–313.

Ghedini F.F., Achille nel repertorio musivo tardo antico fra tradizione e innovazione, in: La mosaïque gréco-romaine VIII. Actes du VIIIème colloque international pour l’etude de la mosaïque antique et medievale, Lausanne 6-11.10. 1997, vol. II, Lausanne 2001, 58-73. Gilbertson D.D., Hayes P.P., Barker G.W.W., Hunt C.O., The UNESCO Libyan Valleys Survey VII: an interim classification and functional analysis of ancient wall technology and land use, Libyan Studies 15, 1984, 45-70. Gilbertson D.D., Hunt C.O., The UNESCO Libyan Valleys Survey XXI: Geomorphological studies of the Romano-Libyan farm, its floodwater control structures and weathered building stone at Site Lm4, at the confluence of Wadi el Amud and Wadi Umm el Bagul in the Libyan pre-desert, Libyan Studies 21, 1990, 25-42.

263

Gimingham C.H., Walton K., Environment and the Structure of Scrub Communities on the Limestone Plateaux of Northern Cyrenaica, Journal of Ecology 42, no. 2, 1954, 505-520.

Giuliani P., L’edilizia nell’antichità, Roma 1990.

Goodchild R.G, Cyrene and Apollonia: An Historical Guide, Tripoli 1959.

Goodchild R.G., A Coin-Hoard from Balagrae (El Beida), and the earthquake of A.D. 365, Libya Antiqua 3-4, 1966-67, 203-306.

Goodchild R.G., A hole in Haevens, Libyan Studies 13, 1976, 271-341.

Goodchild R.G., Archaeological News: Cyrenaica, Libya Antiqua 1, 1964, 143-145.

Goodchild R.G., Benghazi, The Story of a City, Benghazi 1962.

Goodchild R.G., Earthquakes in Ancient Cyrenaica, Geology and Archaeology of Northern Cyrenaica, Libya, Amsterdam 1968.

Goodchild R.G., Earthquakes in ancient Cyreniaca, in: F. Barr (ed.), Petrol. Explor. Soc. Libya, 10th Ann. Field Conf, Amsterdam 1968, 41-44.

Goodchild R.G., Roman Milestones in Cyrenaica, Papers of the British School at Rome XVIII, Cambridge 1950, 83-91.

Goodchild R. G., Mapping Roman Libya, Geographical Journal 118, 1952, p.145-154

Goodchild R.G., Synesius of Cyrene: Bishop of Tolemais, in: J. M. Reynolds (ed.), Select papers of the late R.G. Goodchild, Libyan Studies 1976, 239-254.

Goodchild R.G., The “Odeon” and related structures, in: C.H. Kraeling, Ptolemais: City of Libyan Pentapolis, Chicago 1963, 89-96.

Goodchild R.G., The Decline of Cirene and Price of Ptolemais: Two new inscriptions, in: J. Reynolds (ed.), Select Papers of the late R.G.Goodchild, Libyan Studies 1976, 225-234.

Goodchild R.G., The Forum of Ptolemais (Cyrenaica), QuadALibya 5, 1967, 47-51.

Goodchild R.G., The Fountain of the Maenads at Ptolemais, Libya Antiqua 1, 1964, 121-126.

Goodchild R.G., The Roman and Byzantine Limes in Cyrenaica, JRS 43, 1953, 65-76.

Goodchild R.G., The Roman roads of Libya and their milestones, in: F. F. Gadallah (ed.), Libya in History, Benghazi 1971, 155-171.

Goransson K., The transport amphorae from Euesperides. The maritime trade of a Cyrenaican city 400-250 BC, Acta Arceologica Ludensia, no. 25, Stockholm 2007.

Gordon H.A., The brick Ks at Ashburnham, Country Life 146, 240-4.

264

Graham A.J., Colony and Mother City in Ancient Greece, Manchester 1964.

Gralfs B., Metallverarbeitende Produktionsstätten in Pompeji, BAR International Series 433, Oxford 1988.

Greaves A.M., Helwing B., Archaeology in Turkey, The Stone, Bronze and Iron Ages, 2000, AJA 107/1, 2003, 71-103.

Gregory J.W., Cyrenaica, The Geographical Journal 47, 1916, 324-330.

Grimes W.F., Holt Denbighshire: The works – depot of the Twentieth Legions at Catle, (= Y Cymmrodor 41), Society of Cymmrodor, 1930.

Gros P., L'architecture romaine, Paris 2001.

Guidoboni E., Comastri A., Traina G., Catalogue of the Ancient Earthquakes in the Mediterranean Area up to the 10th Century, Bologna1994.

Hainmann G., Cirenaica, Bolletino della Società Geographica Italiana 7, 1882, 6-8, 92-121, 248-269, 313-340.

Hakim B.S., Julian of Ascalon treatise of construction and design rules from sixth-century Palestine, Journal of the Society of Architectural Historians 60, 1, 2001, 4-25.

Hamilton J., Wonderings in North Africa, London 1856.

Hampe R., Winter A., Bei Töpfern und Töpferinnen in Kreta, Messenien und Zypern, Maintz 1962. Harris W.V., Roman terracotta lamps: The organization of an industry, Journal of Roman Studies 70, 126-145. Harrison R.M., An Orpheus Mosaic at Ptolemais in Cyrenaica, JRS 52, 1962, 13- 18.

Hasaki E., Rectangular Ceramic K in Greece: Issues of Technology and Production, AJA 105/2, 2001, 298. Hayes J.W., Late Roman Pottery, London 1972.

Hayes J.W., Roman Pottery and Lamps, in: O. Brogan, D. Smith (eds.), Ghirza, Tripoli 1984, 234-241.

Hayes J.W., The Hellenistic and Roman pottery, [Paphos III], Nicosia 1991.

Hayes J.W., The Villa Dionysos Excavations, Knossos, The Pottery, BSA 78, 1983, 97-171.

Healy J.F., Mining and metallurgy in the Greek and Roman world, London 1978.

Heltzer M., Olive oil and wine production in Phoenicia and in the Mediterranean trade, in: M.C. Amouretti, J.P. Brun (eds.), La production du vin et de l’huile en Méditerranée, Actes

265

du symposium international organisé par le Centre Camille Jullian et le Centre archéologique du Var, Aix-en-Provence et Toulon 20-22 Novembre, 1991, 49-54.

Henry M., Le témoignage de Libanius et les phénomènes séismiques du IVe siècle de notre ère. Essai d’interprétation, Phoenix 39, 1985, 36-61.

Hillman G., Interpretation of archaeological plant remains: the application of ethnographic models from Turkey, in: W. van Zeist, W.A. Casparie (eds.), Plants and Ancient Man: Studies in Palaeoethnobotany, 1984, 1-41.

Hitchner R.B., Olive production and the Roman economy: the case for intensiva growth in the Roman empire, in: M.C. Amouretti, J.P. Brun (eds.), La production du vin et de l’huile en Mediterranee, Athens 1993, 499-508.

Hivernel F., The UNESCO Libyan Valleys Survey XI: Preliminary lithic report, Libyan Studies 16, 1985, 29-50.

Homann – Wedeking B., A K side at Knossos, BSA 45, 1950, 165-192.

Hope C., Pottery Ks from the Oasis of el- Dekhla, in: D. Arnold, J. Bourriau (eds.), An Introduction to Ancient Egyptian Pottery, Maintz 1993, 121-27.

Horden P., Purcell N., The Corrupting Sea, Oxford 2000.

Hull M.R., The Roman potters’ Ks of Colchester, Society of Antiquaries of London Research Report 21, Oxford 1963.

Hunt C.O., Mattingly D.J., Gilbertson D.D., Dore J.N., Baker G.W.W., Burns J.R., Fleming A.M., Van der Ween M., Farm Mn 6 & Mn 82, Gasr Mn 23/81, Mn 25, Mn 26, Mn 50, in: ULVS XIII: Interdisciplinary Approaches to Ancient Farming in the Wadi Mansur, Tripolitania, Libyan Studies 17, 1986, 7-48.

Ivanyi D., Die pannonischen Lampen. Ein typologisch-chronologische Übersicht, Budapest 1935. Iwaniec D., Ceramika hellenistyczna typu „Black Glazed” z polskich wykopalisk w Ptolemais, Libia, niepublikowany licencjat pod kierunkiem dr Moniki Rekowskiej – Ruszkowskiej, Instytut Aarcheologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2006. Iwaniec D., Ceramika z pomieszczenia R50, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem prof. T. Mikockiego, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2007. Jackson M., Greene K., Ceramic production, in: J.P. Oleson (ed.), The Oxford Handbook of Engineering and Technology in the classical world, Oxford 2008, 496-519. James P., Archaic Greek colonies in Libya : historical vs. archaeological chronologies, Libyan Studies 36, 2005, 1-20.

266

Jansen G.C.M., Stiller Ort mit Aussicht. Die kaiserlichen Toilettenanlagen in der Hadriansvilla bei Tivoli waren einen Besuch wert, Antike Welt 36, nr. 3, 2005.

Jansen G.C.M., Studying Roman hygiene: the battle between the optimists and the pessimists, in: G. Jansen, (ed.), Proceedings of the Tenth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in The Mediterranean Region, Syracuse 1998, 275- 279.

Jaques F., Bousquet B., Le raz de mare du 21 juillet 365. Du cataclysme local à la catastrophe cosmique, MEFRA 96, 1984, 423-461.

Jastrzębowska E., Le basiliche cristiane sconosciute centro città di Tolemaide, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 226- 238. Jastrzębowska E., Topography of churches and other Late Antique buildings in Ptolemais, in: P. Jaworski, K. Misiewicz (eds.), Ptolemais II. Ptolemais in Cyrenaica: Results of non- invasive surveys [in print].

Jaworski P. (ed.), Skarb z Ptolemais. Katalog wystawy, Zamek Królewski w Warszawie 15 grudnia 2008-15 stycznia 2009 [The hoard from Ptolemais. Catalogue of the exhibition, The Royal Castle in Warsaw, December 15, 2008 – January 15, 2009], Warszawa 2008.

Jaworski P. Finds of cut bronze coins from Ptolemais. Part 1: An inventory, Wiadomości numizmatyczne 55, 2011, fasc. 1 (191) [in print].

Jaworski P., A hoard of Roman coin from Ptolemais, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 146-156.

Jaworski P., Alexandrian bronze coins of Cleopatra VII and Augustus found in Ptolemais, Cyrenaica, ArcheologiaWarsz 60, 2009 (2011), 27-34.

Jaworski P., An Unknown Coin of Pupius Rufus struck in Cyrenaica, Wiadomości numizmatyczne 53, 2009, fasc. 2 (188), 183-192.

Jaworski P., Ancient coins from the Warsaw university Institute of Archaeology excavations at Ptolemais, Libya (2002-2004), Archeologia 56, 2005, 77-90.

Jaworski P., Cyrenaican coinage from the beginning of Roman rule. New evidence from Ptolemais, Światowit 8 (47), 2006, fasc. A, 11-18.

Jaworski P., Kołyszko M., Misiewicz K., Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologiczno- konserwatorskiej (część 1) [The Ptolemais hoard. Results of the archaeological-conservation mission (part I)], BNumWarsz 2008, no. 1 (349), 27-38.

267

Jaworski P., Kołyszko M., Misiewicz K., Skarb z Ptolemais. Rezultaty misji archeologiczno- konserwatorskiej (część 2) [The Ptolemais hoard. Results of the archaeological-conservation mission (part II)], BNumWarsz 2008, no. 2 (350), 95-102.

Jaworski P., Rzymskie mennictwo Cyrenajki (I w. p.n.e.-I w. n.e.). Odkrycia misji Instytutu Archeologii UW w Ptolemais, Biuletyn numizmatyczny 4 (344), 2006, 254-259.

Jaworski P., Skarb monet rzymskich z Ptolemais w Libii [A hoard of Roman coins from Ptolemais, Libya], BNumWarsz 2007, no. 1 (345), 19-26.

Jaworski P., Srebrne monety rzymskie w skarbie znalezionym w Ptolemais [Silver Roman coins in a hoard found in Ptolemais], BNumWarsz 2011, no. 3 (363), 161-170.

Jensen G.C.M., Private Toilets at Pompeii: Appearance and Operation, in: S.E. Bon, R. Jones (eds.), Sequence and space in Pompeii, Oxbow Monograph 77, 1997, 121 – 134.

Jeremić M., Brick Ks In Sirmium, Starinar 50, 2001, 131 – 153.

Jeremić M., Drveni skelet u arhitekturi Sirmiuma I – IV veka, Starinar 36, 1985, 75-8.

Johnson D.L., Jabal al-Akhdar, Cyrenaica: An Historical Geography of Settlement and Livelihood, in: P. Ward, English Annals of the Association of American Geographers, 66, no. 4, 1976, 639-640.

Jones G., Interpretation of archaeological plant remains: ethnographic models from Greece. in: W. van Zeist, W.A. Casparie (eds.), Plants and Ancient Man: Studies in Palaeoethnobotany, 1984, 43-61. Jones G.D.B., Barker G. (with a contribution by Hayes P.), Libyan Valleys Survey, Libyan Studies 11, 1979-80, 1-58. Jones G.D.B., Beginning and endings in Cyrenaican cities, in: G.W.W. Barker, J.A. Lloyd, J.M. Reynolds (eds.), Cirenaica in Antiquity, BAR International Series 236, 1985, 27-41. Jones G.D.B., Excavations at Tocra and Euhesperides, Cyrenaica, 1968 – 1969, Libyan Studies 14, 1983, 109-121. Jones G.D.B., Little J.H., Coastal Settlement in Cyrenaica, The Journal of Roman Studies 61, 1971, 64-79.

Kaniszewski J., Non-invasive investigation of the Western Basilica at Ptolemais, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 41-44. Karagiorgou O., Urbanism and Economy in Late Antique Thessaly (3rd – 7th century A.D.) The Archaeological Evidence, Trinity 2001. Karivieri A., The Athenian lamp industry in late antiquity, Papers and monographs of the Finnish Institute at Athens, vol. V, Helsinki 1990. Kennet D., Some notes on Islamic Tolmeida, Libyan Studies 22, 1991, 83-89.

268

Kent S. (ed.), Domestic architecture and the use of space. An interdisciplinary cross cultural study, Cambridge 1990. Kent S., Analyzing activity areas. An ethnoarchaeological study of use of space, New Mexico 1984. Khaldun Ibn, Histoire des Berberes et des dynasties musulmans de l’Afrique Septentrionale, 4 voil. 4, Paris 1852-1856. Kingsley S., The Economic Impact of the Palestinian Wine Trade in Late Antiquity, in: S. Kingsley, M. Decker (eds.), Economy and Exchange in the East Mediterranean during Late Antiquity, Proceedings of a conference at Somerville College, Oxford – 29th May, 1999, Oxford 2001. Kirsch A., Antike Lampen im Landesmuseum Mainz, Mainz 2002. Kockel V., Weber B., Die Villa delle colonne a mosaico, Mitteilungen des Deutschen Archäologischen Instituts 90/1, 1983, 8-11.

Kołyszko M., Konserwacja skarbu monet rzymskich z Ptolemais, in: P. Jaworski, Skarb z Ptolemais. Katalog wystawy, Zamek Królewski w Warszawie 15 grudnia 2008-15 stycznia 2009 [The hoard from Ptolemais. Catalogue of the exhibition, The Royal Castle in Warsaw, December 15, 2008 – January 15, 2009], Warszawa 2008, 56-64. Koščević P., Gradjevna opeka, crijep, Zagreb 1969. Kowarska Z., Lenarczyk S., Coarse pottery from Polish archaeological excavations in Ptolemais, Libya, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 387-400. Kowarska Z., Lenarczyk S., Lewartowski K., Misiewicz K., Ptolemais, Libya, 2010, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 195-197. Kraeling C.H., Ptolemais: City of Libyan Pentapolis, Chicago 1963.

Krawczuk A., Mosiądz i tlenek cynku w starożytności. Wybór źródeł pisanych, Archeologia 8, 1956, 435-458.

Krogulska M., A ceramic workshop in the western quarter of Palmyra, Studia Palmyreńskie 8, 1985, 42-68.

Kubińska J., Deux inscriptions en mosaïque dans la demeure de Lucius Actius à Ptolemais (Cirenaique), Karthago 27, 2007, 159-166. Kunderewicz C., Prawo budowlane starożytnego Rzymu, in: C. Kunderewicz, Studia z rzymskiego prawa administracyjnego, Łódź 1991. Kuper R., Kröpelin S., Climate - Controlled Holocene Occupation in the Sahara, Science 313, 2006, 803 – 807. Kuryłowicz M., Prawo rzymskie. Historia, tradycji, współczesność, Lublin 2003.

269

Kurzmann R., Roman military brick stamps: a comparison of methodology, BAR International Series 1543, 2006, 27-28. Kurzmann R., Soldier, civilian and military brick production, Oxford Journal of Archaeology 24 (4), 2005, 405-415. Łajtar A., Greek inscriptions discovered during the archaeological work of the Polish Mission in Ptolemais, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 253-272. Łajtar A., Tabula Peutingeriana - echo kartografii starożytnych Rzymian, in: Świat Ptolemeusza – włoska kartografia renesansowa w zbiorach Biblioteki Narodowej, red. nauk. T. Płociennik, M. Baliszewski, Warszawa 2012. Laronde A., Les ports de la Cyrénaïque: Ptolémais et Apollonia, in: L’Africa Romana. Atti del III Convegno di Studio, Sassari 1985, 167-170. Laronde A., Cyrene et la Libye hellenistique. Libykai Historiai de l'epoque republicaine au principal d'Auguste, Etudes d’Antiquités africaines, Paris 1987. Laronde A., Aspects méconnus du voyage de Granger en Cyrénaïque au XVIIIe siècle, Bulletin de la Société des Antiquaires de France, 1990, 185-199. Laronde A., La Cyrenaique, Dossiers d'Archeologie 167, 1992, 1-38. Laronde A., Les ports de Ptolémais et d'Apollonia, Dossiers d’archéologie 167, 1992, 54-63. Laronde A., L'exploitation de la chôra cyrénéenne à l'époque classique et hellénistique, Comptes rendus de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres 140, 1996, 503-527.

Laurence R., Roman Pompeii, Space and society, London 1994.

Lauter H., Ptolemais in Libyen. Ein Beitrag zur Baukunst Alexandria, JDI 86, 1971, 149-171.

Lazar I., The Roman tile factory at Vransko near Celeia (Noricum). Excavation report, Rei Cretarie Romanae Fautorum Acta 35, 1997, 159 – 164.

Lelewel J., Géographie du Moyen Ăge, Bruxelles 1850, 1852 – 1857, 5 vols.

Lenarczyk S., Pottery from cisterns in Ptolemais (Libya), in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 401-408. Lenarczyk S., Zespół naczyń ceramicznych, stanowiących wypełniska cystern, w założeniu rezydencjonalnym w Ptolemais, niepublikowana praca magisterska pod kierunkiem J. Młynarczyk, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski, Warsaw 2008.

Leone A., Evolution and change: Town and country in late Antiqua North Africa, PhD Thesis, University of Leicester, 2001. Lepelley C., L’Afrique du nord et le pretend séisme universel du 21 juillet 365, MEFRA 96, 1984, 463-91.

270

Letronne M., Sur quelques inscriptions inédites trouvées dans la Cyrénaïque, par M. Pacho, Journal des savants, 1828, 183-188. Lewartowski K., Misiewicz K., Searching for an ancient port of Ptolemais, in: Ptolemais II. Ptolemais in Cyrenaica: Results of non â invasive surveys [in print]. Liebeschuetz J.H.W.G., The birth of Late Antiquity, Antiquité Tardive 12, 2004, 253-261. Liebeschuetz J.H.W.G., Why did Synesius become Bishop of Ptolemais ?, Byzantion 56, 1986, 180-195. Liideritz G., Corpus judischer Zeugnisse aus der Cyrenaika, Wiesbaden 1983. Little J.H., Excavations in the North East Quadrant [Ptolemais]: 1st Interim Report, Libyan Studies 11, 1980, 37-43. Little J.H., Harbours and settlements in Cyrenaica, Libyan Studies 9, 1977-78, 43-45. Little J.H., Note on the 1988/1989 Seasons at Tolmeita, Libyan Studies 21, 1990, 23-24. Little J.H., Urban change at Ptolemais, in: G. Barker, J. Lloyd, J. Reynolds (eds.), Cyrenaica in Antiquity, BAR International Series 236, Oxford 1985, 43-48 Liverani M., The Libyan caravan road in Herodotus IV. 181 – 185, Journal of the Economic and Social History of the Orient 43, 2000, 496-520. Lloyd J.A, Reece R., Reynolds J., Sear F., Excavations at Sidi Khrebish, Benghazi (Berenice), vol.1, Buildings, Coins, Inscriptions and Architectural Decoration, Supplements to Libya Antiqua 5, Tripoli 1977. Lloyd J.A., Buzaian A., Coulton J.J., Excavations at Euesperides (Benghazi) in 1995, Libyan Studies 26, 1995, 97-100. Lloyd J.A., Lewis P.R., Water supply and urban population in Roman Cyrenaica, Libyan Studies 18, 1976 – 77, 35-40. Lloyd J.A., The Cities of Cyrenaica in the Third Century A.D., in: Archeologia Cirenaica, Atti della Giornata Lincea, Roma 1990. Loeschcke S., Lampen aus Vindonissa, Berlin 1919. Lohberg B., Das "Itinerarium provinciarum Antonini Augusti". Ein kaiserzeitliches Strasenverzeichnis des Romischen Reiches Uberlieferung, Strecken, Kommentare, Karten, Berlin 2006. Lucas P., Voyage du sieur Paul Lucas fait par ordre du Roi dans la Grèce, l’ASIE Mineure, la Mcédoine et l’Afrique, vol. 2, Paris 1712, 110-134, 417. Lund J., Gabrielsen V., A Fishy Business: Transport Amphorae of the Black Sea Region as a Source for the Trade in Fish and Fish Products in the Classical and Hellenistic Periods, in: T. Bekker‐Nielsen (ed.), Ancient Fishing and Fish Processing in the Black Sea Region, [BSS 2], Aarhus 2006, 166‐167.

271

Luni M. (ed.), Cirene ‘Atene d'Africa’, Monografie di Archeologia Libica XXVIII, Roma 2006. Luni M., Atelier di lucerne a Cirene, in: G. Barker, J. Lloyd, J. Reynolds (eds.), Cyrenaica in Antiquity, BAR International Series 236, 1985, 259-276. Luni M., I Ginnasi a Tolemaide e in Citta della Cirenaica in eta Tolemaica, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 58 – 84. Luni M., Le Dioscourion de Battos découvert à Cyrène dans le quartier de l’Agorà, CRAI 2008, 13-38. Mackensen M., A Late mid – Roman African red slip ware lamp from Sabratha and lamp production at Djikna (central Tunisia), Libyan Studies 33, 2002, 57-70. Mackenzie J., The Architecture of Alexandria and Egypt c. 300 BC to 700 AD, London 2007. Magness J., The Roman Legionary Pottery, in: B. Arubas, H. Goldfus (eds.), Excavation on the site of the Jerusalem International Convention Center (Binyanei Ha’uma): a settlement of the late First to Second Temple period, the Tenth Legions’ Kworks, and a Byzantine monastic complex: the pottery ant the other small finds, Journal of Roman archaeology. Supplementary Series 60, Porthsmouth 2001, 69-191. Majcherek G., Notes on Alexandrian habitat Roman and Byzantine Houses from Kom el – Dikka, Topoi 5/1, 1995, 141-145. Majcherek G., Shennawi A. El, Research on Amphorae Production on the Northwestern Coast of Egypt, CahCerEg 3, 1992, 123-136. Małkowski W., Investigation of the aqueduct of Ptolemais using GPS RTK survey equipment, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 93-100. Małkowski W., Misiewicz K., Żelazowski J., Topography of Ptolemais. Lying out of the city and organisation of public space, ArcheologiaWarsz 61, 2010 [in press]. Małkowski W., The city plan of Ptolemais, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 125-132. Małkowski W., Żelazowski J., Some remarks on the history and topography of Ptolemais in the light of Polish research, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 35-56. Marquaille C., Ptolemaic royal cult in Cyrenaica, Libyan Studies 34, 2003, 25-42. Marzenko I.D., Materialy po mettalloobrabotke i metalurgii Pantikapeja, MIA 56, 1957. Matson F.R., Ceramic studies, in: W.A. McDonald, G.R. Rapp Jr (eds.), The Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, 1972, 200-24.

272

Mattingly D., First fruit? The olive in the Roman world, in: G. Shipley, J. Salmon (eds), Human Landscapes in Classical Antiquity. Environment and culture, Routledge 1996, 213- 53.

Mattingly D., Hunt C., Rushworth G., Gilbertson D.D., Romano-Libyan dryland animal husbandry and landscape: pollen and palynofacies analysis of coprolites from a farm in the wadi el-Amud, Tripolitania, Journal of Archaeological Science 28, 2001, 351-63.

Mattingly D.J., Farmers and frontiers. Exploiting and defending the countryside of Roman Tripolitania, Libyan Studies 20, 1989, 135-154. Mattingly D.J., Mapping Ancient Libya, Libyan Studies 25, 1994, 1-5.

Mattingly D.J., Oil for export? A comparison of Libyan, Spanish and Tunisian olive oil production in the Roman empire, JRA 1, 1988a, 33-56. Mattingly D.J., The olive boom: Libyan oil and the Roman economy. Libyan Studies 19, 1988, 21-41. McBurney C.B.M., Hey R.W., Prehistory and Pleistocene Geology in Cyrenaican Libya: A Record of Two Seasons' Geological and Archaelogical Fieldwork in the Gebel Akhdar Hills, with a Summary of Prehistoric Finds from Neighbouring Territories, Cambridge 2009.

McCallum M., Pottery production in Pompeii: an Overview, Oxford 2011.

McCoy J.F. (ed.), Geo-Data, The World Geographical Encyclopedia, Third Edition, New York 2003.

McGill G., Building of the past. A guide to the archaeology and development procces, London 1995.

McWhirr A.D., Tile – Ks in Roman Britain. in: A.D. McWhirr (ed.) Roman brick and tile studies in manufacture, distribution and use in the Western Empire, BAR International Series 68, Oxford 1979, 97-190.

Michaelides D., Roman mosaic floors and wall-painting at Berenice, in: J.A. Todd, D. Komini-Dialeti, D. Hatzivassiliou, Greek archaeology without frontiers, Athens 2002, 235- 246.

Michelon F., Chabert J.M., Molero D., Mousnier A., Bocquet J.P., Le silphium: plante medicinale de l'Antiquite, Histoire de Sciences Medicales 18, 1984, 343-356.

Mikocki T., Jaworski P., Muszyńska M., Ptolemais in Libya. The Warsaw University Institute of Archaeology excavations in 2002 and 2003. Report on two seasons of fi eldwork, Światowit 5 (46), fasc. A, 2003, 107-118.

Mikocki T., Le campagne di scavo della missione archeologia polacca a Tolemaide (Ptolemais) condotte tra il 2001 e il 2003, in: E. Fabbricotti, O.E. Mendozzi, Cirenaica: studi,

273

scavi e scoperte. Parte I: Nuovi dati da citta e territorio, Atti del X Convegno di Archeologia Cirenaica (Chieti, 24- 26 novembre 2003), BAR 1488, Oxford 2006a, 173-182.

Mikocki T., Muszyńska-Mikocka M., Nowo odkryty relief wotywny z Ptolemais (Libia), in: I. Skupińska – Løvset (ed.), Papers on values and interrelations between Europe and the Near East in Antiquity, Folia Archaeologica 26, 2009, 177 – 187.

Mikocki T., Polskie wykopaliska archeologiczne w Libii. Wykopaliska Instytutu Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego w Ptolemais (Tolmeita). Sondaże 2001 r. [Polish archaeological excavations in Libya. Excavations conducted by the Institute of Archaeology, University of Warsaw in Ptolemais. Test trenches 2001], Światowit 3 (44), fasc. A, 2001, 101- 120.

Mikocki T., Ptolemias: Archaeological – Tourist Guide, Warsaw-Tripoli 2006.

Mikocki T., with the collaboration of Chmielewski K., Jaworski P., Małkowski W., Misiewicz K., Muszyńska-Mikocka M., Sobczyński P., Żelazowski J., Ptolemais in Libya. Excavations conducted by the mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University in 2004 and 2005. Report on two seasons of excavations, Światowit 6 (47), fasc. A, 2006, 93- 107.

Mikocki T., Yacoub G., Lewartowski K., Polish archaeological research in Ptolemais (Cyrenaica) in years 2001-2007, LibyaAnt 5, n.s., 1998-2008 (2010), 99-107 – contributions by J. Żelazowski (Excavations, 99-102), P. Jaworski (Coins, 102), M. Muszyńska-Mikocka (Sculptures, 102-103), M. Rekowska-Ruszkowska (Pottery and lamps, 103-104), K. Chmielewski (Conservation works, 104), W. Małkowski – K. Misiewicz (Topographical and geophysical prospection, 104-107).

Miller N., Plant use at Gordion: Archaeobotanical Reserch from the 1988-1989 Season, American Journal of Archaeology 97, 1993.

Miller N., Smart T., Intentional burning of dung as fuel: a mechanism for the incorporation of charred seeds into the archaeological record, Journal of Ethnobiology 4, 1984, 15-28.

Miller N., The interpretation of some charred cereal remains as remnants of dung cake fuel, Bulletin on Sumerian Agriculture 1, 1984, 45-47.

Miller N., The use of dung as fuel: an ethnographic example and an archaeological application, Paléorient 10, 1984, 71-79.

Mills J.E., The Ancient Mediterranean Trade in Ceramic Building Material: A Case Study in Carthageand Beirut, Thesis submitted for the degree of Doctor of Philosophy at the University of Leicester By Philip John Edward Mills BSc, Bradford 2005.

Milošević P., Sremska Mitrovica – Sirmium, istočna nekropola, Arch. Pregled 26, 1985, 115- 116. Mingazzini P., Insula di Giasone Magno, Monografie di Archeologia Libica 8, Roma 1966.

274

Mirković M., Sirmium – Its History from the I Century A.D. to 582 A.D., Sirmium 1, 1971, 26-33. Mirković M., Sirmium et l’arme romain, Arch. Vestnik 41, 1990, 631-41. Misiewicz K., Geophysical prospection in Ptolemais – interim report, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 57-76. Misiewicz K., In searching of Agora/Forum in Ptolemais, in: E. Jastrzębowska (ed.), Conferenze dell’Accademia Polacca di Roma, vol. 122, Roma 2009, 140-153. Misiewicz K., Małkowski W., Muszyńska M., The topography of Ptolemais. Preliminary results of geophysical surveys, Archeologia 59, 2008 (2010), 73-80. Misiewicz K., Małkowski W., Muszyńska M., The Topography of Ptolemais. Results of Non- Destructive Survey Campaigns (2002-2005), in: M. Luni (ed.), Cirene e la Cirenaica nell’antichitŕ, Monografie di Archeologia Libica XXX, Roma 2010, 197-203. Misiewicz K., Małkowski W., New data from magnetic survey of Ptolemais, Revue d’Archéométrie, Suppl. no. 33, 2009, 117-121. Misiewicz K., Ptolemais (Libya) Archaeological and Non-Destructive Survey autumn season 2009, Preliminary Report. Moorey P.R.S., Ancient Mesopotamian Materials and Industries. The Archaeological Evidence, Oxford 1994.

Moret L., La Cyrenaique. Esquisse geologique et geographique, Revue de geographie alpine XXIV, 1936, 539-578.

Müller K., Dating the Ptolemaic city-Foundations in Cyrenaica. A brief note, Libyan Studies 35, 2004, 1-10.

Munsell P., Soil Colour Charts, Baltimore 1973.

Muszyńska M., Kybele z polskich wykopalisk [Cybele from the Polish excavations], in: P. Jaworski, Skarb z Ptolemais. Katalog wystawy, Zamek Królewski w Warszawie 15 grudnia 2008-15 stycznia 2009 [The hoard from Ptolemais. Catalogue of the exhibition, The Royal Castle in Warsaw, December 15, 2008 – January 15, 2009], Warszawa 2008, 65-72.

Muth S., Erleben von Raum – Leben im Raum. Zur Funktion mythologischer Mosaikbilder in der römisch-kaiserzeitlichen Wohnarchitektur, Archäologie und Geschichte, Bd. 10, Heidelberg 1998.

Myres J.L., Ancient Tripoli and Cyrenaica, Man 43, 1943, 80-90.

Neumann K., The Romance of Farming: Plant Cultivation and Domestication in Africa, in: A.B. Stahl (ed.), African Archaeology, 2005, 249-275.

275

Neuru L., Late Roman Pottery: a Fifth Century Deposit from Carthage, Antiquités africaines 16, 1980, 195-211.

Nicklin K., The Location of Pottery Manufacture, Man 14, no 3, 1979, 436-458.

Nicolaou K.C., Ancient fish-tanks at Lapithos, Cyprus, The International Journal of Nautical Archaeology 5.2, London 1976, 133-141.

Norton R., Bulletin of the Archaeological Institute of America 2, 1911, 57sq, 135 sq, 141 sq.

Oliveiro G., Documenti antichi dell’ Africa Italiana, Bergamo 1936.

Oliverio G., Federico Halbherr in Cirenaica (Luglio 1910-Aprile 1911), Africa Italiana 4, 1931, 229-290.

Oliverio G., Il decreto di Anastasio I su l’ordinamento politico-militare della Cirenaica. Iscrizioni di Tocra, el Chamis, Tolemaide, Cirene, Bergamo 1936.

Olszewski M.T., Images allusives: Dionysos et Ariadne dans l’espace reserve aux femmes (gynécée)? Le cas de Ptolémaïs et Cyréne en Cyrenaïque, in: I. Bragantini (ed.), Atti del X Congresso Internazionale dell’AIPMA, Napoli 17-21 settembre 2007, Annali di Archeologia e Storia Antica 18/1 (Napoli 2010), 315-321.

Olszewski M.T., Mosaiques de pavement de la “Maison de Leukaktios” a Ptolémais en Cyrénaique (Libye). Essai d’identifi cation des pieces, ArcheologiaWarsz 58, 2007 (2009), 89-96.

Olszewski M.T., Zakrzewski P., The decoration of the dining rooms at Ptolemais in Cyrenaica (Libya) in the light of the last researches, in: M. Sahin (ed.), Mosaics of Turkey and parallel developments in the rest of the ancient and medieval world. Questions of iconography, style and technique from the beginnings of mosaic until the Late Byzantine era, Bursa 2012, 665- 674.

Omont H., Missions archéologiques françaises en Orient aux XVIIIe siècle, vol. 1, Paris 1902.

Pacho J.R., Relation d’un voyage dans la Marmarique, la Cyrénaïque et les oasis d’Aujelah et de Maradèh accompagnée de cartes géographiques et topographiques et de planches représentant les monuments de ces contrées par M. J. R. Pacho. Ouvrage publié sous les auspices de J. E. Le Ministre de l’Intérieur. Dédié au Roi, 2 voll., Paris 1827.

Pacifique P., Relation succinte de la Pentapole Libyque, par le révérend Père Pacifique de Monte Cassiano, Préfet apostolique de la mission de la sacrée propagande à Tripoli de Barbarie, traduite de l’italien par M. Delaporte, Vice-Consul à Tanger, Recueil de voyages et de mémoires, publié par la Société de Géographie, vol. 2, Paris 1825, p. 28-31.

Packer J.E., Middle and lower classes Housing in Pompei and Herculanum, Neue forschungen in Pompeji, Essen 1974.

276

Pappalardo U., L’eruzione pliniana del Vesuvio nel 79 d.c. Ercolano, in: C. Albore – Livadie (ed.), Volcanology and archaeology, PACT 25, Strasbourg 1990, 197-215.

Parker A.J., Ancient Shipwrecks of the Mediterranean and the Roman Provinces, BAR International Series 580, Oxford 1992.

Paterson J., Trade and traders in the Roman world: scale, structure, and organisation, in: H. Parkins, Ch. Smith (eds.), Trade, Traders and the Ancient City, London - New York 1998, 145-165.

Peacock D.P.S., Bejaoui F., Ben Lazreg N., Roman pottery production in central Tunisia, JRS 3, 1990, 59-84. Peacock D.P.S., Pottery in Roman World, London and New York 1982.

Pedley J.G., The Byzantine Baths, in: J.H. Humphrey (ed.), Apollonia, the Port of Cyrene; Excavations by the University of Michigan 1965 – 1967, Supplements to Libya Antiqua 4, 1979, 225-243.

Peńa J.T., McCallum M., The Production and Distribution of Pottery at Pompeii A Review of the Evidence, Part 1 - 2, The Material Basis for Production and Distribution, American Journal of Archaeology 113, vol. 1, 2, 2009, 57-79.

Pensabene P., Elementi architettonici di Alessandria e di altri siti egiziani, Repertorio d’arte dell’Egitto Greco-Romano, serie C, vol. III, Roma 1993.

Percival J., The Roman Villa, Los Angeles 1976.

Pering D., The Roman House in Britain, London-New York 2002.

Perlzweig J., Lamps of the Roman Period (The Athenian Agora VII), London 1961.

Pesce G., Il Palazzo delle Colonne in Tolemaide di Cirene, Roma 1950.

Petru P., Proizvodnja lončenie v rimskie dobi, Rimska keramika v Sloveniji, Ljubljana 1973.

Pezant A., Notice sur la Cyrénaïque moderne ou Royaume de Barcah, in: P. Della Cella, Voyage en Afrique au Royaume de Barkeh et dans la Cyrénaïque à travers le desert, Paris 1840, 323-339.

Phillipson D.W., African Archaeology, Third edition, Cambridge 2005.

Piastowski J., Technika odlewnictwa w grodzie kultury łużyckiej w Biskupinie, Warszawa 1957.

Pinna M., Bollettino della Società Geografica Italiana, vol. X, Roma 1959

Platakis, Oi seismoti tis Kritis, Kritika Chronika 4, Heraklion 1950, 473.

277

Poblome J., Bounegru O., Degryse P., Viaene W., Waelkens M., Erdemgil S., The sigillata manufactories of Pergamon and Sagalassos, JRA 14, 2001, 153-156.

Porcher E.A., Murdoch Smith R., History of the Recent discoveries at Cyrene made during an expedition to the Cyrenaica in 1860-1861 under the auspices of her majesty’s government by captain R. Murdoch Smith, R.E. and commander E. A. Porcher, London 1864. Preece Ch., Marsa-el-Brega: a fatal port of call. Evidence for shipwreck, anchorage and trade in antiquity in the Gulf of Sirte, Libyan Studies 31, 2000, 29-58.

Premk A., Production of Early Roman Pottery, ACTA (Rei cretarie romanae favtorum) XXV - XXVI, London 1987, 437-450.

Pringle D., Daniels C., The Defence of Byzantine Africa from Justinian to the Arab Conquest, Libyan Studies 13, 1982, 118-119.

Purcell N., Wine and Wealth in Ancient Italy, JRS 75, 1985, 9‐13.

Quinn J.C., The Syrtes between East and West, in: A. Dowler, E. Galvin (eds.), Money, Trade and Trade Routes in Pre-Islamic North Africa, London 2011, 1-12.

Raban A., Coastal processes and ancient harbour engineering, Archaeology of Coastal Changes, BAR International Series 404, 1988, 185-208.

Radivojević A., Investigation of Late Antique bricks from archaeological sites of contemporary Serbia as a basis of conservation works, Facta Universitatis, Architecture and Civil Engineering 3, no 2, 2005, 185-193.

Rathbone D., Italian Wines in Roman Egypt, Opus 2, 1983, 81‐98.

Rebuffat F., Maisons à peristyle d’Afrique du Nord I, MEFRA 81, 1969, 677-678.

Rekowska-Ruszkowska M., Architectural decoration of the House of Leukaktios: Preliminary remarks, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 157-182.

Rekowska-Ruszkowska M., Cyrene – miasto w Cyrenajce [Cyrene – a city in Cyrenaica], Ad Rem 2009, no. 3, 12-16.

Rekowska-Ruszkowska M., Kaniszewski J., Na zachód od Aleksandrii.., czyli o polskich wykopaliskach w Ptolemais (2001 – 2009), in: J. Kościuk (ed.), Non solum villae, Wrocław 2010, 265-282.

Rekowska-Ruszkowska M., Ptolemais nelle prime ricerche europee, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 17-48.

Reynolds J.N. (ed.), Roman Sites on the Tarhuna plateau of Tripolitania, Libyan Studies. Select papers of the late R.G.Goodchild, 1976, 72-106. 278

Reynolds J.N., Cyrenaica, Pompey and Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus, The Journal of Roman Studies 52, 1-2, 1962, 97-110.

Reynolds J.N., Ephebic inscriptions at Tocra and Tolmeita in Cyrenaica, Libya Antiqua 2, 1966, 37-43.

Reynolds J.N., Libya and Diocletiann’s Edict on Maximum Prices, LibyaAnt 8, 1971, 33-37.

Reynolds J.N., Some inscriptions of Roman Ptolemais, in: Giornata Lincea sull’Archeologia Cirenaica, Roma 1990, 65-74.

Richardson L., Pompeii, An Architectural History, London 1997.

Richardson S., Libya Domestica: Libyan Trade and Society on the Eve of the Invasions of Egypt, Journal of the American Research Center in Egypt 36, 1999, 149-164.

Riegel A.K., Möller H., Ks, Commodities and Consumers: Greco – Roman Pottery Production in Eastern Marmarica (Northwestern Egypt), Archäologisher Anzeiger 1, 2011, 141-170.

Rieger A.K., Ks, Commodities and Consumers: Greco-Roman Pottery Production in Eastern Marmarica (Northwestern Egypt), Archäologischer Anzeiger, 2011, 1, 140-164.

Riley J.A., Coarse portery, in: Excavations at Sidi Khrebish Benghazi (Berenice), Supplement to Libya Antiqua 5, Tripoli 1982, 91-466.

Riley J.A., Excavation of a K Side at Tocra, Libya in August 1974, LibyaAnt 13-14, 1976-77, 235-263.

Riley J.A., Industrial Standarisation In Cyrenaica during the Second and Third Centuries A.D.: The Evidence from Locally Manufactured pottery, Libyan Studies 11, 1979-1980, 73- 78.

Riley J.A., The Hellenistic and Roman Coarse Pottery in Cyrenaica, PhD Thesis, Manchester University 1978.

Riley J.A., The Petrological Investigation of Roman and Islamic Ceramics from Cyrenaica, Libyan Studies 10, 1978 – 79, 35-46.

Ritterspach A.D., The Meiron Cistern Pottery, BASOR 215, 1974, 19-29.

Robinson E.S.G., Greek coins found in Cyrenaica, Num-Chron 6/4, 1944, 107-120.

Robinson H.S., Pottery of the Roman Period, Chronology, [The Athenian Agora V], New Jersey 1959.

Rodziewicz M., Un quartier d’habitation gréco – romain à Kom el –Dikka, Sondage R 1970- 1973, Études et Travaux 9, 1976, 169-210.

279

Rohlfs G., Von Tripoli nach Alexandrien: Beschreibung der im Aufrage Sc. Majestät des Königs von Preussen in den Jahren 1868 und 1869 ausgeführten Reise, Bremen 1871. Rohlich P., Geological development of Jabal al Akhdar, Libya, International Journal of Earth Sciences 67, nr 2, 1978, 401-412. Romanazzi L., Volonté A.M., Gli scarichi tra Porta Nola e la Torre VIII, in: C. Chiaramonte Treré (ed.), Nuovi contributi sulle fortificazioni pompeiane, Quaderni di Acme 6, 1986, 55- 113.

Romanelli P., Topografia e archeologia dell‘ Africa romana, Torino 1970.

Roques D., Etudes sur la Correspondance de Synesios de Cyrene [Latomus 205], Bruxelles 1989.

Roques D., Procope de Cesaree et la Cyrénaïque du VIe s. ap. J.C. (De Aedificis, VI, 2, 1- 23), Rendiconti della Accademia di Archeologia, Lettere e Belle Arti 64, Napoli 1993-94, 393-434. Roques D., Synésios de Cyréne et la Cyrénaique du Bas-Empire, Paris 1987.

Rosenthal E., Pottery and ceramics, Penguin 1949.

Rossiter J.J., Wine and Oil Processing at Roman Farms in Italy, Phoenix 35, 1981, 351–53. Rostovtzeff M. I., The social and economic history of the Hellenistic world, vol.1, Oxford 1941, 293, 385, 396.

Rouge J., Recherche sur l’organisation du commerce maritime en Méditerranée dans l’empire Romain. Paris 1966.

Rowe A., Cyrenaican Expedition of the University of Manchester 1952, Manchester 2001. Rowe A., New light on Aegypto-Cyrenaean Relations: Two Ptolemaic statues in Tolmeita, Supplement aux Annales du Service des Antiquités de l’Égypte XII, 1948. Ruffing K., Wein und Weinbau im römischen Ägypten (1.–3. Jh. n. Chr.), in: P. Herz, G. Waldherr (eds.), Landwirtschaft im Imperium Romanum, Pharos: Studien zur griechisch- römischen Antike 14, Verlag 2001, 57–72.

Russel K.W., The earthquake of May 19, A.D. 363, BASOR 238, 1980, 47-64. Sandford K.S., Libyan Frontiers, The Geographical Journal 96, 6, 1940, 377-388. Seibert J., Metropolisu nd Apoikie; historische Beitrdge zur Geschichte ihrer gegenseitigen Beziehungen, Wurzburg 1963. Senay P., Le Monument Circulaire de Carthage et les Tremblements de Terre du IVe Siècle de Notre Ère in Lixus (Actes du colloque organize par l’Ist, des Sc. De l’Arch. Et du Patrimoine de Rabat avec le Concours de l’ Ecole Française de Rome, Laroche, 8-11 novembre 1989), CEFR, 166, 1989, 387-391.

280

Sethom H., Les artisans potiers de Moknine, Revue Tunisienne de Sciences Sociales 1, 1964, 53-70. Shaw J.W. (ed.), A LM IA Ceramic K In South-Central Crete, Function and Pottery Production, The American School of Classical Studies at Athens, 2001. Simion G., Un cuptor roman de ars bombarde descoperit la Telita, Peuce IX, 1984, 67-74. Simonhson S., The Jews in Sicily, 382 – 1200, vol. 1, New York 1997. Sitek B., Tabula Heracleensis (Lex Iulia Municipalisi), Olsztyn 2006. Skalec A., Traktat Juliana z Askalonu- regulacje dotyczące budownictwa prywatnego w Palestynie w VI w. n.e., niepublikowana praca pod kierunkiem Prof. dr hab. Marii Zabłockiej, Katedra Prawa Rzymskiego i Antycznego, Uniwersytet Warszawski 2007. Smith W., Dictionary of Greek and Roman Geography I, Boston 1854. Smith W., Fuel for Thought: Archaeobotanical Evidence for the Use of Alternatives to Wood Fuel in Late Antique North Africa, Journal of Mediterranean Archaeology 11.2, 1998, 191- 205. Solmi F., Giuseppe Haimann, Casalecchio di Reno 1986. Spinola G., Note sull’evoluzione planimetria delle domus della Cirenaica, in: L. Bacchielli, M. Bonnano Aravantinos (eds.), Scritti di antichità in memoria di Sandro Stucchi, Studi Miscellanei 29, vol. 1, Roma 1996, 281-92. Steven J.R., The rise and reorganization of the Pompeian salted fish industry, in: S. Ellis (ed.), The Making of Pompeii: Studies in the history and urban development of an ancient town, JRA suppl. 85, 2011, 59-88. Stewart R., Carbonized seeds, in: H.R. Hurst, S.P. Roskams (eds.), Excavations at Carthage, The British Mission I.1. The Avenue du President Habib Bourguiba, Salmmbo: The Site and Finds Other than Pottery, University of Sheffield 1984. Stiros S.C., The A.D. 365 Crete earthquake and possible seismic clustering during the fourth to sixth centuries A.D. in the Eastern Mediterranean: a review of historical and archaeological data, Journal of Structural Geology 23, 2-3, 2004, 545-562. Streily A.H., Early Pottery Ks in the Middle East, Paléorient 26/2, 1995, 69-81. Stucchi S., Architettura cirenaica, Monografie di archeologia libica 9, Roma 1976.

Stucchi S., L'agora di Cirene, vol. I., Rome 1965.

Stucchi S., Per una pubblicazione scientifica del Piazzale delle Cisterne di Tolemaide di Cirenaica, ArchCl 25/26, 1973-74, 704-712.

Stucchi S., Problems concerning the coming of the Greeks to Cyrenaica and the relations with their neighbours, Mediterranean Archeaology II, Sidney 1989, 74–84.

281

Stucchi S., Un possibile motivo alla frequentazione precoloniale delle coste cirenaiche, Rendiconti 8, 40, 1985, 157-162.

Šubić Z., Kompleks rimskih opekarskih peći v Ptuju, Arheološkij vestnik XIX, 1968, 455-463.

Suleiman A.S., Albini P., Migliavacca P., A short introduction to historical earthquakes in Libya, Annals of Geophysics 47, 2-3, 2004, 545-556.

Sultov B., Ceramic Production on the territory of Nicopolis ad Istrum (II-nd – IV-th Century), Godišnik na Sofijskija Universitet “Kliment Ohridski” 76, 2, 1983, 19, 26, 41-2.

Swan V.G., The Pottery Ks of Roman Britain, London 1984.

Swift K., Classical and Hellenistic coarse pottery from Euesperides (Benghazi, Libya): archaeological and petrological approaches to pottery production and inter-regional distribution, Oxford 2006.

Taubenschlag R., The Law of Greco-Roman Egypt in the light of the papyri, 332 B. C.- 640 A. D., Warsaw 1955.

Thébert Y., Private Life and Domestic Architecture In Roman Africa, in: P. Veyne (ed.), A History of Private Life, Cambridge, 1985, 319–409.

Thorn J.C., Rowe’s Cyrenaican Expeditions, Manchester 2001.

Thurmond D.L., A handbook of food processing in classical Rome, Technology and Change in History, vol. 9, Boston 2006, 111 – 165.

Tomlinson R.A., Archaeology in Greece, Archaeological Report, 1995, 1-74.

Traina G., Fra archeologia, storia e sismologia: il caso emblematic del 21 luglio 365 d.C., in: I terremoti prima del Mille in Italia e nell’area Mediterranea. Storia archeologia sismologia, Bologna 1989, 449-451.

Trakadas A., The archaeological evidence for fish processing in the Western Mediterranean, in: T. Bekker-Nielsen (ed.), Ancient fishing and fish-processing in the Black Sea region, Black Sea Studies 2, 2005, 47-82.

Trousset P., La vie littorale et les ports dans la Petite Syrte a l’epoque romaine, in: Historie et archéologie de l’Afrique du Nord antique et médiévale. Spectacles, vie portuaire, religions. Actes du Ve Colloque international réuni dans le cadre du 115e. Congres national des Secietes savantes (Avignon, 9-13 avril 1990), Paris 1992, 317-332.

Vaerenbergh J. Van, The Latrines in and near the Roman Baths of Italy. A Nice Compromise with a Bad Smell, in: G. Wiplinger (ed), Cura Aquarum in Ephesus. Proceedings of the Twelfth International Congress on the History of Water Management and Hydraulic Engineering in the Mediterranean Region. Ephesus / Selcuck, Turkey, October 2 – 10, 2004, 453 – 459.

282

Vattier de Bourville J, Extrait d’une lettre de M. Vattier de Bourville, agent consulaire a Benghazy, adressée à M. Jomard, Bulletin de la Société de géographie de la France, Juillet- décembre 1848, n˚ 10, 172-180. Vattier de Bourville J., Coup d’oeil sur la Cyrénaïque ancienne et modern, s.l.a.; Rapport adressé à M. le Ministre de l'Instruction publique et des cultes, par M. J. Vattier de Bourville, Bengasi, 27 mars 1848. [Inscriptions trouvées aux ruines de Cyrène.] = Extrait des Archives des missions scientifiques, 1re série, vol. 1, Paris 1850. Veen M. van der, The plant remains from Mons Claudianus, a Roman quarry settlement in the Eastern Desert of Egypt: an interim report, Vegetation History and Archaeobotany 5, 1996, 137-41.

Veen M. van der, The UNESCO Libyan Valleys Survey X: Botanical evidence for ancient farming in the pre-desert, Libyan Studies 16, 1985, 15-28.

Vickers M.J., Reynolds J.M., Cyrenaica, 1962-72, Archaeological Reports 18, 1971-1972, 27-47.

Vikić – Belančić B., Beitrag zur Problematik der keramischen Werkstätten in Südpannonien in der römischen Kaiserzeit, Archaeologia Iugoslavica XI, 1970, 29-44.

Vita A. Di, Archaeologists and earthquakes: the case of 365 A.D., Annali Di Geofisica 38, 1995, 971-976.

Walda H.M., Lepcis Magna excavations Autumn 1995: report on surveying, archaeology and pottery, Libyan Studies 27, 1996, 125-127.

Walda H.M., Recent excavations at Lepcis Magna, Libyan Studies 26, 1995, 101-104.

Walmsley A., Byzantine Palestine and Arabia: Urban Prosperity in Late Antiquity, in: N. Chrisite, S.T. Loseby, Towns in Transition. Urban Evolution in Late Antiquity and the Early Middle Ages, London 1996, 126-59.

Ward-Perkins J.B., Claridge A., Pompeii AD 79, London 1979.

Ward-Perkins J.B., Goodchild R.G., Reynolds J. (eds.) Christian Monuments of Cyrenaica, Society of Libyan Studies, Monograph 4, Oxford 2003.

Ward-Perkins J.B., Little J., Mattingly D.J., Gibbson S.C., Town Houses at Ptolemais Cyrenaica, Summary Report of Survey and Excavations work in 1971, 1978-79, Libyan Studies 17, 1986, 109-153.

Ward-Perkins J.B., Reports on expeditions: Expedition to Shahat and Tolmeita, Cyrenaica, RepSocLibSt 2, 1970-71, 8-9.

Weaver P., Imperial slaves and freedmen in the brick industry, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 122, 1998, 238-246.

283

Weinberg S.S., The Southeast Building, the Twin Basilicas, the Mosaic House, Corinth 1/5, 1960, 5-7.

Weiss Z., Private Architecture in the Public Sphere: Urban Dwellings in Roman and Byzantine Sepphoris, in: K. Galor, T. Waliszewski (eds.), From Antioch to Alexandria, Warszawa 2007, 125-36. White D., Fresh Reverberations from Cyrene’s Later Antique earthquakes, in: L. Bacchielli, M. Bonanno Aravantinos (eds.), Scritti di antichità in memoria di Sandro Stucchi, vol. I, La Cirenaica. La Grecia e l’Oriente mediterraneo, Roma 1996, 317-325.

White K.D., Roman Farming, London 1970.

Whittaker C., Land and labour in Roman North Africa, Klio 60, 1978, 331-62. Widrig W.M., Two Sites on the Ancient Via Gabina, in: K. Painter (ed.), Roman Villas in Italy: Recent Excavations and Research, London 1980, 127–8.

Williams H., Lamps from Sidi Khrebish, Libyan Studies 19, 1988, 147-151.

Wilson A., Commerce and Industry in Roman Sabratha, Libyan Studies 30, 1999, 29-52.

Wilson A., Cyrenaica and the Late Antique Economy, in: G. Tsetskhlage, Ancient West & East 3, no 2, 2004, 143-154. Wilson A., Fishy business: Roman exploitation of marine resources, Journal of Roman Archaeology 19.2, 2006, 525-37. Wilson A., Machines, power and the ancient economy, The Journal of Roman Studies 92, 2002, 1-32. Wilson A., Urban Economies of Late Antique Cyrenaica in Economy and Exchange, in: S. Kingsley, M. Decker (eds), The East Mediterranean during Late Antiquity, Proceedings of a Conference at Somerville, Oxford, 29th May 1999, Oxford 2001, 29-43.

Wilson, A.I., Fish-salting workshops in Sabratha, in: L. Lagóstena, D. Bernal, A. Arévalo (eds.), Cetariae 2005. Salsas y Salazones de Pescado en Occidente durante la Antigüedad, BAR International Series 1686, Oxford 2007, 173-81.

Wipszycka E., L’Industrie textile dans l’Egypte romaine, Archiwum Filologiczne 9, 1965, 20- 38. Wipszycka E., Le incursioni dei Mazici in Cirenaica viste in una prospettiva egiziana, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 202- 214.

Wipszycka E., The basilicas at Ptolemais: a historian’s commentary on the results of archaeological exploration, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 51-67.

Wright G.H.R., Excavations at Tocra, Libyan Studies 11, 1980, 53-64. 284

York R., A Survey of Ancient Harbours in Cyrenaica, Libyan Studies 3, 1972, 3-4.

Yorke R.A., Davidson D.P., Roman harbours of Algeria, Underwater Association Report 1969, 10-16.

Young D., Brickmaking at Broadmayne, Proceeding of the Dorset Natural History and Archaeological Society 89, 1968, 318-24.

Young D., Brickmaking at Sandleheath, Hampshire, Industrial Archaeology 7, 1970, 439-42.

Zeest I.B., Keramiéeskaja tara Bospora, Materialy i issledovanija po arheologii SSSR 83, Moskva 1960.

Żelazowski J., Alcune considerazioni sulle Picture parietarie di una casa del III secolo d.C. a Ptolemais (Cirenaica), Archeologia 56, 2005, 69-75, pl. V-VII.

Żelazowski J., Chmielewski K., La decorazione pittorica nelle case di Cirenaica nel II-III sec. d.C.: continuità e trasformazione, in: Akten des XI. Internationales Kolloquium der AIPMA, Ephesos 13-17.09.2010 [in print].

Żelazowski J., Chmielewski K., La decorazione pittorica nelle case di Cirenaica nel II-III sec. d.C.: continuità e trasformazione, in: N. Zimmermann (ed.), Akten des XI. Internationales Kolloquium der AIPMA, Ephesos 13-17.09.2010 [in print].

Żelazowski J., General remarks on Polish excavations in Ptolemais, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 121-156.

Żelazowski J., History and Topography of Ptolemais in Cyrenaica, in: Ptolemais II. Ptolemais in Cyrenauca:Results of non â invasive surveys [in print]. Żelazowski J., Kowarska Z., Lenarczyk S., Lewartowski K., Yacoub G., Polish Archaeological research in Ptolemais (Libya) in 2010. A preliminary report, Światowit 9 (50), fasc. A, 2011/2012 (2012), 9-34.

Żelazowski J., La pittura parietaria di una casa del III sec. d.C. a Ptolemais (Cirenaica). Note preliminari, in: M. Luni (ed.), Cirene e la Cirenaica nell’antichitŕ, Monografie di Archeologia Libica XXX, Roma 2010, 205-211.

Żelazowski J., Le indagini archeologiche polacche a Ptolemais, in: E. Jastrzębowska, M. Niewójt (eds.), Archeologia a Tolemaide, Giornate di studio in occasione del primo anniversario della morte di Tomasz Mikocki, 27-28 maggio 2008, Roma 2009, 110-124. Żelazowski J., Le pitture parietali della Casa di Leukaktios del III sec. d.C. a Ptolemais (Cirenaica), in: I. Bragantini (ed.), Atti del X Congresso Internazionale dell’AIPMA, Napoli 17-21.09.2007, Napoli 2010, 565-573.

285

Żelazowski J., Painted decoration from the House of Leukaktios, in: J. Żelazowski (et alii), Ptolemais I. Ptolemais in Cyrenaica, Studies in memory of Tomasz Mikocki, Warsaw 2012, 183-220.

Żelazowski J., Ptolemais w Cyrenajce i polskie badania archeologiczne, in: P. Jaworski (ed.), Skarb z Ptolemais. Katalog wystawy, Zamek Królewski w Warszawie 15 grudnia 2008-15 stycznia 2009 [The hoard from Ptolemais. Catalogue of the exhibition, The Royal Castle in Warsaw, December 15, 2008 – January 15, 2009], Warszawa 2008, 7-20.

Żelazowski J., Rekowska-Ruszkowska M., Kowarska Z., Lenarczyk S., Chmielewski K., Rosłoniec E., Jaworski P., Misiewicz K., Lewartowski K., Yacoub G., Bogacki M., Małkowski W., Polak Z., Polish archaeological research in Ptolemais (Libya) in 2007-2009. Preliminary report, Światowit 8 (49), fasc. A, 2009/2010 (2011), 9-30.

Raporty wykopaliskowe, niepublikowane

Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report August – October 2006. Jastrzębowska E., Excavations in Tolmeita- Ptolemais (Libya), Conducted by the Mission of the Institute of Archaeology, Warsaw University, Preliminary Report August – October 2006, unpublished report.

Ptolemais (Libya) Archaeological Non- Destructive Survey spring season 2007, Preliminary Report . Ptolemais (Libya) Archaeological and Non-Destructive Survey autumn season 2009, Preliminary Report. Archaeological Works & Non Destructive Survey, Autumn 2010, Preliminary Report – unpublished.

Strony internetowe

 www.summagallicana.it  www.Cyrenaica_Marmarica.en  www.jb-hdnp.org  www.imgneed.com

286