De Toekomst Van Het Nederlandse Spoor Inhoud Meer Marktwerking Gaat Ten Koste Van De Middenklasse

WITBOEK 2020

De toekomst van het Nederlandse spoor Inhoud Meer marktwerking gaat ten koste van de middenklasse

4 Reiziger niet gediend bij (nog) meer marktwerking op het spoor De toekomst op het spoor

6 ‘Als je Aldi-prijzen wilt betalen, We staan aan de vooravond van een belangrijk politiek besluit over de toekomst van mag je niet de kwaliteit het spoor. Belonen kabinet en Tweede Kamer de goede prestaties van NS? Of wordt van Albert Heijn verwachten’ de concessie van ons nationale spoorbedrijf verder opgeknipt, om buitenlandse 8 ‘Wij gaan pas rijden als we zeker vervoerders een nog sterkere positie te geven op het Nederlandse spoor? weten dat het veilig is’ NS behoort nu nog tot de beste spoorbedrijven ter wereld. Het is in het belang van 10 ‘Arriva haalt kpi’s omdat wij alle Nederlanders dat dit zo blijft. Tenslotte, het spoor speelt een cruciale rol in zowel ze helpen’ het klimaatakkoord als in de strijd tegen files. De praktijk leert dat commercieel 12 In het Verenigd Koninkrijk gerunde spoorvervoerders vooral op zoek zijn naar een goed rendement op de zijn vriend en vijand het er over korte termijn. Om Nederland ook in de toekomst duurzaam bereikbaar te houden, eens; de privatisering van de hebben we nu juist behoefte aan een vervoerder die veel verder kijkt dan het einde spoorwegen is mislukt van de lopende concessie.

14 Waarom openbaar aanbesteden niet werkt Bovendien leidt marktwerking niet tot een betere dienstregeling of goedkopere treinkaartjes. Sterker, in Limburg rijden NS en Arriva deels op dezelfde trajecten. 16 ‘Hardnekkige mythes over De treinkaartjes van Arriva zijn hier aanzienlijk duurder dan die van NS. En dat terwijl marktwerking’ Arriva een stevige subsidie ontvangt van de provincie voor het uitvoeren van de

18 ‘NS is de beste vervoerder concessie, terwijl NS juist geld betaalt aan de overheid om te mogen rijden. van Nederland, en moet hiervoor worden beloond’ Een keuze voor NS is ook een keuze voor een sterke Nederlandse middenklasse. Hoe dat zit? De medewerkers van NS hebben een aanzienlijk betere cao dan het 20 Andere sectoren bewijzen het, personeel van de regionale vervoerders. Dus waar de kasreserves van commerciële we kunnen het tij keren vervoerders de grens over vloeien naar buitenlandse aandeelhouders, investeert 22 Pal voor het spoor NS in behoud van koopkracht van de 21 duizend gezinnen van hun medewerkers. Met alle positieve effecten voor de Nederlandse economie als gevolg.

FNV Spoor ziet geen heil in meer marktwerking op het spoor. In dit Witboek zetten we de argumenten nog eens op een rij.

3 ‘Reizigers hebben dus weinig te verwachten van meer marktwerking op het spoor’

Reiziger niet gediend bij (nog) meer marktwerking op het spoor

Het verder opknippen van de optimaliseren van hun eigen deel van het net- dergelijke investeringen in het belang van heel spoorconcessie van NS is riskant werk’, aldus Van Wee en Janssen. Nederland worden beperkt.

en levert geen voordelen op Het is slechts een van de vele nadelen van Reizigers hebben dus weinig te verwachten voor reizigers. Bovendien zal de het verder decentraliseren en vermarkten van van meer marktwerking op het spoor. Maar het Nederlandse spoor, zo blijkt uit het artikel. ook voor de belastingbetaler leveren verdere komst van nog meer spelers op De spoorwegen moeten een belangrijke bij- decentralisaties van het spoorvervoer geen het spoor meer bureaucratische drage leveren aan de verdere groei van duur- evidente voordelen op, zo blijkt uit het artikel controle vergen van de zijde van zame mobiliteit in het dichtbevolkte Nederland. van de hoogleraren. Nederland heeft al twintig Investeringen in het spoor hebben veelal een jaar ervaring met het openbaar aanbesteden spoorbeheerder ProRail. terugverdienperiode die vaak langer is dan de van spoorconcessies, maar tot dusverre is tien jaar die een concessie duurt. wetenschappelijk nooit aangetoond dat aan- Dit blijkt uit een artikel van hoogleraar trans- bestedingen van spoorconcessies daadwerkelijk portbeleid Bert van Wee aan de TU Delft en Zo opent NS dit jaar (2020) samen met energie- tot lagere kosten voor de overheid leiden. hoogleraar micro-economie Maarten Janssen maatschappij Vattenfall een windmolen- in het oktobernummer van 2019 van econo- park op een terrein van het spoorbedrijf bij Als het de overheid te doen is om het verlagen menvakblad ESB. Amsterdam. Daarnaast heeft de vervoerder de van de kosten op het spoor, aldus de hoog- afgelopen jaren, samen met ProRail, grote leraren, is er een effectievere methode te De hoogleraren stellen onder meer dat de investeringen gedaan in stations en stations- verzinnen dan het opknippen en aanbesteden reiziger gebaat is bij treinverbindingen die zo gebieden in de grote steden. van spoorlijnen. De minister kan tijdens de goed mogelijk op elkaar aansluiten. Zowel gesprekken over de onderhandse gunning van fysiek om makkelijk te kunnen overstappen, Het is met name aan de schaalgrootte van NS te het spoor aan de NS simpelweg ‘een sterkere als in het prijsbeleid. Ze verwachten dat bij het danken dat het bedrijf dergelijke investeringen onderhandelingspositie’ innemen. Economenvakblad ESB heeft in oktober etc. verder opknippen van het netwerk van NS kan doen, zo blijkt uit het artikel. Op het moment 2019 onder de noemer ‘De toekomst op deze netwerkfunctie in het geding zal komen dat het hoofdrailnet van NS wordt opgeknipt de rails’ een complete special gewijd aan ‘omdat vervoerders na verdere decentralisa- in losse concessies die worden verdeeld on- tie geneigd zullen zijn zich te richten op het der de scherpste bieders, zal de ruimte voor het spoor. Voor meer info zie: www.detoekomstopderails.nl 4 5 ‘Als je Aldi-prijzen wilt betalen, mag je niet de kwaliteit van Albert Heijn verwachten’

Als machinist bij de regionale hun neus zien wegrijden, terwijl de machinist zijn ze voor vijftien jaar gegarandeerd van hun vervoerder Keolis ziet Wilbert ziet dat een deel van de reizigers nog onder- omzet. Als dan blijkt dat ze teveel verlies gaan weg is naar de trein. draaien op de concessie, stappen ze naar de Festen reizigers worstelen met provincie om extra geld te vragen. Je moet de overstap tussen verschillende ‘Natuurlijk denken ze dan, wat een klote- als provinciebestuurder dan wel heel sterk in machinist. Hij ziet ons toch. Maar wat die je schoenen staan om dat te weigeren. Straks vervoerders. Het maakt voor de mensen niet weten, is dat Keolis op die lijn een heb je van de ene op de andere dag geen vervoerder niet uit of reizigers prestatiecontract heeft waarbij het extreem vervoer meer in je regio. hun aansluiting missen, zolang belangrijk is dat de trein op tijd vertrekt. Het maakt de vervoerder niet uit hoeveel mensen ‘Ondertussen moet al het werk zo goedkoop de trein maar op tijd vertrekt. er in de trein zitten, zolang hij maar op tijd kan mogelijk worden uitgevoerd. NS-machinisten vertrekken. krijgen een opleiding van anderhalf jaar. Wij ‘Zelf rijd ik onder meer op de lijn Zutphen gooien jongens en meisjes na een cursus - Oldenzaal. Op die lijn hebben we een con- ‘Als reiziger heb je helemaal niets aan markt- van twee tot drie maanden al in het diepe. In cessie waarbij mijn werkgever Keolis mede werking op het spoor. We hebben nu perrons theorie hebben ze dan aan alle voorwaarden wordt afgerekend op het aantal reizigers in met drie verschillende in- en uitcheckpaaltjes voldaan, maar ik weet nog hoe het zweet de trein. Dan loont het om te wachten op voor de OV-chipkaart. Dat is voor iedereen mij op de rug stond toen ik voor het eerst de reizigers die nog op het perron lopen. Want onhandig, maar met name voor ouderen maakt opdracht kreeg van de treindienstleider om uiteindelijk maakt het natuurlijk niet heel veel dat het ook echt heel lastig. Ze hebben vaak opzettelijk een rood sein te passeren. Zonder uit of je een minuut later vertrekt of niet. geen idee waar ze wanneer moeten inchecken uitgebreide praktijkopleiding ben je daar simpel- of uitchecken. weg niet op voorbereid. Het maakt de vervoerder ‘Als reizigers in Hengelo dan moeten overstappen op de trein naar Enschede, moeten ‘Bij marktwerking op het spoor wordt veel te ‘Marktwerking op het spoor gaat gewoon ten niet uit hoeveel mensen ze tweehonderd meter lopen over het perron veel naar de kosten gekeken. Spoorbedrijven koste van de kwaliteit. Opdrachtgevers vragen er in de trein zitten, om bij hun aansluiting te komen. Het komt tekenen tegen een zo scherp mogelijke prijs Albert Heijn kwaliteit maar dan voor een Aldi vaak genoeg voor dat ze die trein dan al voor in op een concessie. Als ze deze dan winnen, prijs. Dat gaat gewoon niet samen. zolang hij maar op tijd kan vertrekken. 6 7

Als machinist zou je, afhankelijk van je ervaring een opleiding slechts drie tot vier maanden. ‘Wij gaan pas en aantal dienstjaren, tot netto 300,- euro per Daar rammen ze snel de basis in hun personeel maand achteruit gaan bij een overstap. en sturen ze dan het spoor op. Hoe onver- antwoord dit is, bleek wel aan het schrikbarend rijden als we ‘De secundaire arbeidsvoorwaarden zijn stukken hoge aantal rood-seinpassages op de lijnen minder bij de regionale vervoerders. Bij NS Enschede-Zwolle en Zwolle-Kampen in het kunnen we in onze vrije tijd met korting reizen eerste jaar nadat Keolis de concessie had over- zeker weten door het hele land, ook met de treinen van de genomen. Hun machinisten waren er simpel- regionale vervoerders. In de vakantie kunnen weg nog niet klaar voor. dat het veilig is’ we goedkoop tickets krijgen voor internationale reizen. Bovendien heeft NS veel betere rege- ‘Regionale vervoerders hebben echt schijt lingen voor ouder personeel dan de regionale aan de klant. Zij zijn alleen maar bezig om de NS-machinist Michel van Rijnberk vervoerders. Dit is niet alleen fijn voor het punctualiteitscijfers uit de vervoersconcessie verbaast zich over de korte tijd personeel, het draagt ook bij aan de veiligheid te halen. Als er een trein vertraagd is waardoor op het spoor. je weet dat een groot aantal reizigers hun waarin de regionale vervoerders overstap zal missen, zullen ze er toch alles hun machinisten opleiden. ‘Het besturen van een trein is eentonig werk. aan doen om op tijd te vertrekken. Ze heb- Een treinrit verloopt negen van de tien keer ben er echt maling aan als de reiziger dan ‘Een trein besturen is op zich niet exact hetzelfde. Je zit alleen op de bok en mag vervolgens een half uur moet wachten op moeilijk, maar bij calamiteiten onderweg niet worden afgeleid, bijvoorbeeld de volgende trein. Hun punctualiteitscijfers moet je wel weten hoe te handelen.’ door een radio of smartphone. Voor ons zijn heilig voor ze. machinisten is het dus de kunst om onszelf scherp te houden voor die ene keer dat er ‘Ik ben helemaal niet tegen prestatie-afspraken. ‘Ik was als kaderlid betrokken bij de onder- wel iets onverwachts gebeurt op het spoor. NS heeft deze ook en we zien dat het werkt. handelingen om de overgang van personeel Dit vergt veel van onze concentratie. Juist Maar wij gaan wel pas rijden als we zeker weten soepel te laten verlopen toen Keolis in 2017 omdat we ook vaak ’s nachts moeten werken, dat we veilig kunnen vertrekken. de lijnen Enschede-Zwolle en Zwolle-Kampen is het daarom van belang dat we goed uit- overnam van NS. We hadden het recht om gerust zijn. Als je ouder wordt, is het cruciaal te kiezen of we bij NS wilde blijven, of dat we om voldoende rust te kunnen nemen. mee zouden gaan in de nieuwe concessie. ‘Het besturen van een trein is op zich niet ‘Als je ziet hoe groot de verschillen in arbeids- zo moeilijk. Maar zodra het mis gaat, moet voorwaarden zijn tussen NS en de regionale je als machinist wel weten hoe te handelen. vervoersbedrijven, dan snap je waarom hele- Bij NS duurt een machinisten opleiding daarom maal niemand die overstap toen heeft gemaakt. anderhalf jaar. Bij regionale vervoerders duurt

‘Het besturen van een trein is op zich niet zo moeilijk. Maar zodra het mis gaat, moet je als machinist wel weten hoe te handelen’ 8 9 met een storing, kunnen we extra materieel ‘Arriva haalt laten aanrukken. Wij hebben conducteurs in de trein en servicemedewerkers op de stations. Als er gehandicapten aan boord van hun kpi’s omdat wij treinen moeten worden geholpen, doen wij dat. We kunnen die mensen toch moeilijk in ze helpen’ de steek laten.

‘Voor de veiligheid van personeel en reizigers, beschikken wij ook over handhavers, die rad- Als er in Limburg gehandicapten draaiers zonodig in de boeien kunnen slaan. met een trein van Arriva willen, Arriva heeft alleen een machinist op de trein schiet de wal-organisatie en niemand op de stations. Ze hebben wel stewards die steekproefsgewijs kaartjes con- van NS te hulp. Net als bij het troleren, maar zij zijn vaak slachtoffer van verstrekken van reisinfo op de excessief geweld. Juist omdat ze zo weinig stations. ‘Arriva is goedkoop controleren, nemen steeds meer zwartrijders het risico om zonder kaartje in de trein te gaan omdat ze geen wal-organisatie zitten. Als ze dan toch een steward tegen- hebben’, zegt FNV-lid en komen, leidt dit vaker tot confrontaties. Met veel ziekteverzuim als gevolg. coördinator bij NS Guus Dols. Waarom hij reizigers van de ‘Natuurlijk zou het rijk bij aanbestedingen de concurrent helpt? ‘Wij kunnen aanwezigheid van een conducteur op iedere trein verplicht kunnen stellen. Dit zou veel die mensen toch moeilijk beter zijn voor de sociale veiligheid in de trein. laten staan.’ Maar ja, juist omdat de regionale vervoerders zonder conducteurs, handhavers en service- ‘Op het provinciehuis vinden ze het leuk dat medewerkers opereren, kunnen ze goed- Arriva bekende Limburgers op hun stop- koper zijn. treinen heeft staan, maar als ze bij Pinkpop of met carnaval extra treinen moeten inzetten ‘Ik zie niet wat de reiziger aan deze vorm van hebben ze een probleem met hun capaciteit. marktwerking heeft. Op papier haalt Arriva Terwijl dit wel onderdeel is van hun concessie. haar KPI’s, maar dat komt omdat wij ze aan alle Maar Arriva beschikt simpelweg niet over vol- kanten helpen. Ondertussen zijn hun trein- doende materieel om bij evenementen extra kaartjes ook nog eens duurder zijn dan bij ons. treinen te laten rijden. Op het traject Sittard - Roermond scheelt dat al 92 cent. Als je dit elke dag twee keer moet ‘Als er hier in Limburg calamiteiten zijn met een betalen, tikt dat toch aan. trein van Arriva, dan zijn het eveneens onze mensen die op de perrons staan om de boel in goede banen te leiden. Daar kan het personeel van Arriva niets aan doen. Die zijn te goeder trouw en doen wat ze kunnen. Maar ze worden ‘Voor de veiligheid daarbij nauwelijks gefaciliteerd door Arriva. van personeel en ‘NS heeft vanuit de holding simpelweg veel reizigers beschikken wij meer middelen ter beschikking om de trein- dienst goed te begeleiden. Als treinen kampen over handhavers’

10 11 ‘Onze ervaring met geprivatiseerde spoorwegen is bovenal dat het kostbaar en inefficiënt is.’

In het Verenigd Koninkrijk zijn Met als absoluut dieptepunt het treinongeluk De overlast voor de reiziger wordt versterkt bij Hatfield in het jaar 2000, waarbij vier mensen door het gebrek aan welwillendheid tussen om het leven kwamen. de verschillende spoorbedrijven om elkaar, vriend en vijand het er over waar nodig, te hulp te schieten. Simpelweg De treinramp was een direct gevolg van een omdat de verschillende aanbieders er geen eens; de privatisering van de spoorbedrijf dat broodnodig onderhoud aan belang bij hebben om de ander te helpen. Bij het spoor achterwege liet om de winst van de volgende aanbesteding zijn het tenslotte de onderneming te optimaliseren. Na het weer concurrenten, en dan komt het goed spoorwegen is mislukt dramatische ongeval zijn de veiligheidseisen uit wanneer de prestaties van de ander tegen weliswaar fors aangescherpt, maar daarmee zijn gevallen. zijn niet alle problemen van het Britse spoor Geen land in Europa is zo ‘Onze ervaring met geprivatiseerde spoorwegen opgelost, zegt Gill. Een lang verhaal kort; na een 25 jaar durend voortvarend aan de slag gegaan is bovenal dat het kostbaar en inefficiënt is.’ marktexperiment hebben de Britten hun buik Dit zegt beleidsanalist Kam Gill van de Britse Vervoerders die een concessie willen be- nu vol van de huidige spoorordening. In een met de privatisering van de vakorganisatie TUC. ‘Treinkaartjes in Groot- machtigen in het Verenigd Koninkrijk doen uiterst kritisch rapport concludeerde een spoorwegen als het Verenigd Brittannië zijn 40 procent duurder dan in de alles om de kosten te drukken. ‘Ze proberen speciaal ingestelde onderzoekscommissie Koninkrijk. Onder leiding van rest van Europa. En ondanks de privatisering met minimale bezetting het spoor te exploi- onder leiding van voormalig British Rail-topman is het spoor hier nog altijd afhankelijk van teren’, zegt Gill. ‘Bij concessiewisselingen en Keith Williams het huidige marktmodel op de conservatieve premier miljarden ponden aan subsidies.’ de invoering van nieuwe dienstregelingen is het Britse spoor failliet. De regering-Johnson John Major werd het Britse het fundamenteel dat er voldoende tijd en heeft naar aanleiding van de vele problemen staatsspoorbedrijf British Rail Vanaf de dag dat de Britse spoorwegen werden geld wordt geïnvesteerd in het opleiden van met marktwerking aangekondigd de spoor- geprivatiseerd, kampt het spoor met een gebrek personeel’, aldus de Britse vakbondsman. lijnen in het noorden van het land vanaf 1 opgeknipt en in stukken aan investeringen om de dienstregeling robuust ‘Afgelopen jaar hebben we hier honderden maart 2020 weer te zullen nationaliseren. verkocht aan de hoogste bieder. en veilig te houden. Dit leidde al snel tot levens- vertragingen gehad die rechtstreeks zijn terug Maar waar heeft dit toe geleid? gevaarlijke situaties op het spoor, aldus Gill. te voeren op het gebrek aan training.’

12 13 Waarom openbaar aanbesteden niet werkt

Op papier zou marktwerking die dit op papier het beste en goedkoopste gang te houden. Zodoende ontbreekt het spoorbedrijven moeten dwingen kan leveren, krijgt een regionaal monopolie in de vervoersmarkt aan effectieve prikkels voor tien tot vijftien jaar. om vervoerders die onverantwoordelijk lage om reizigers zo aangenaam biedingen uitbrengen bij aanbestedingen te mogelijk te vervoeren. Toch inves- In theorie leek deze vorm van aanbesteden straffen. En als de overheid gedurende de een goede manier om het openbaar vervoer looptijd van de concessie wil bijsturen op basis teren de regionale vervoerders in de markt te zetten. Door aanbieders iedere van nieuwe ontwikkelingen of wensen, dan nauwelijks in betere service en tien tot vijftien jaar elkaar te laten beconcurre- zijn de mogelijkheden beperkt én betaal je dienstverlening voor de reiziger. ren, worden vervoersbedrijven voortdurend de hoofdprijs. geprikkeld om scherp op hun kosten te letten. Hoe kan dat? De OV-reiziger kan zo altijd beschikken over Anderzijds voorziet de op aanbestedingen hoogwaardig vervoer, zonder de belasting- gebaseerde‘Het openbaar besturen vervoersmarkt van nauwe- een Van echte marktwerking, waarbij reizigers zelf betaler op kosten te jagen. Tot zover de theorie. lijks in beloningen voor ondernemingen die kunnen kiezen met welke vervoerder ze op goedtrein presteren. is Het oponderhoud zich van materieel niet pad gaan, is in Nederland geen sprake. Op In praktijk blijkt het namelijk buitengewoon en hetzo voorzien moeilijk. in service aan deMaar reiziger kost zodra het spoor is het simpelweg onmogelijk om lastig voor overheden om verschillende aan- nu eenmaal geld. Wie de reiziger daadwerkelijk verschillende vervoerders op hetzelfde tijdstip bieders kwalitatief met elkaar te vergelijken. goedhet bedient, mis loopt steevastgaat, het risicomoet bij de je dezelfde verbinding te laten uitvoeren. En het Bij een aanbesteding doen alle vervoerders op volgende aanbesteding te worden wegge- streekvervoer is zo afhankelijk van subsidies, voorhand natuurlijk de mooiste beloftes. Maar blazenals door machinist een cowboy die slechts wel uit is op weten dat geen onderneming het op eigen kracht hoe stel je van te voren vast of de vervoerder een snel rendement voor een buitenlandse zou overleven. deze ook kan waarmaken? Wat doe je als aandeelhouder.hoe te handelen’ een vervoerder achteraf te goedkoop blijkt Om toch een vorm van marktwerking moge- te hebben ingetekend, zoals Veolia deed in Vervoerders weten dit, en gedragen zich hier ‘Wie de reiziger goed lijk te maken, hebben we daarom het systeem Limburg of de NS op de Hogesnelheidslijn? ook naar. Het is simpelweg de enige manier van de openbare aanbesteding ingevoerd. om te overleven in het uiterst concurrerende bedient, loopt het Voor de gecombineerde regionale spoor- en Als een vervoerder de concessie eenmaal Nederlandse OV-landschap. risico bij de volgende busconcessies betekent dit dat de provinciale heeft, is geen reiziger erbij gebaat dat de overheid een soort omgekeerde veiling orga- concessiehouder failliet gaat. De provincie of aanbesteding te niseert; de provincie stelt een wensenlijst op het rijk kunnen in zo’n geval niet anders dan worden weggeblazen’ voor het regionale OV, en de onderneming de beurs trekken om de dienstregeling op

14 15 Hardnekkige mythes over marktwerking

Het begrip marktwerking is om- Tegelijkertijd sluiten de stoptreinen van de Het is dus een illusie om te denken dat we is binnen de spoorwereld. Je kunt dus niet geven door mythes. Zo zou de regionale vervoerders nu weer minder goed überhaupt afscheid kunnen nemen van NS. zeggen dat NS beter (of slechter) is geworden aan op het intercitynetwerk. Voor de markt- Het enige dat er verandert na een openbare van marktwerking. markt publieke diensten beter, werking waren machinisten van stoptreinen aanbesteding van het spoor, is dat de spoor- goedkoper en efficiënter maken. gewend om zonodig een paar minuten te wegen een nieuw management krijgen, de Feit is dat NS uitstekend functioneert. Beter wachten op een vertraagde intercity — en treinen in een andere kleur worden geschilderd bovendien dan de Franse, Duitse of Italiaanse Maar wat is eigenlijk waar van al andersom — om reizigers de gelegenheid te en dat de spoorwegen hun dividend in het spoorwegen, die via hun dochterbedrijven deze mythes? geven over te stappen. Dit is nu veel minder vervolg overmaken naar de Duitse of Franse azen op de hoofdrailnetconcessie van NS. Op vanzelfsprekend geworden. schatkist, in plaats van de Nederlandse. basis hiervan is er dus geen enkele reden om te veronderstellen dat Nederland beter af is als Wat dit ons leert? Als de overheid ontevreden is over de pres- we ons spoorvervoer uitbesteden aan doch- Het is vooral een goed idee om vervoerders taties van de NS, heeft het veel efficiëntere ters van deze buitenlandse spoorbedrijven. Mythe 1 Marktwerking is goed, want de regio- te dwingen heel goede onderlinge afspraken methoden om de koers van het bedrijf te nale vervoerders hebben stoptreinen te maken over hoe intercity’s, stoptreinen en veranderen. Als grootaandeelhouder kan het Mythe 4 die de NS in de jaren negentig wilde bussen optimaal op elkaar aan te laten sluiten. kabinet via de raad van commissarissen van het Dankzij de komst van de commerciële afstoten weer rendabel gemaakt! Onderlinge concurrentie tussen deze vervoer- spoorbedrijf ook simpelweg het management ders staat die samenwerking in de weg. vervangen. vervoerders is het aantal reizigers in het OV fors gegroeid. Ja en nee. Op deze manier kunnen de eventueel ge- Het is absoluut waar dat NS een aantal regio- Mythe 2 wenste veranderingen ook worden ingezet. Dit blijkt niet uit de cijfers. Het is waar dat het nale lijnen begin jaren negentig heeft verwaar- De dreiging van een openbare aanbe- Terwijl de Nederlandse staat de controle houdt aantal reizigers in de treinen van de regionale loosd. Maar dit was dan ook nadrukkelijk de steding houdt NS scherp over de eigen spoorwegen. En er bovendien vervoerders toeneemt, maar ook bij NS groeit opdracht van het kabinet. Den Haag zei; richt geen belastinggeld weglekt naar het buitenland. het aantal reizigers snel. je op het hoofdrailnet, de rest gaat straks toch Als je analyseert hoe die marktwerking er in naar de markt. praktijk uitziet, is het wel een heel omslachtige In het regionale busvervoer, dat vrijwel vol- manier om het NS-management aan te sturen. Mythe 3 ledig in handen is van commerciële partijen, En ja, het is ook waar dat nieuwkomers als NS is een betere vervoerder geworden neemt het aantal passagiers juist licht af. En Arriva onrendabele spoorlijnen nieuw leven De NS is tenslotte niets meer (of minder) dan door marktwerking dit terwijl de reizigersaantallen in het hoofd- hebben ingeblazen. Hiervoor verdienen ze een verzameling mensen en materieel die hun stedelijke gemeentelijke vervoersbedrijf GVB de waardering. Echter, zij hadden ook wel een best doen om Nederland op een goede manier Dit is een veel gebruikt argument door voor- laatste jaren juist tot recordhoogte is gestegen. andere uitgangspositie dan de NS. in beweging te houden. Op het moment dat we standers van marktwerking op het spoor. de concessie van de NS aan een concurrent Helaas kunnen ze deze bewering op geen Op basis van deze statistieken kun je niet Sinds de introductie van marktwerking, zijn gunnen, is deze wettelijk verplicht om personeel enkele manier boekstaven. volhouden dat marktwerking leidt tot toe- regionale spoor- en buslijnen geïntegreerd en materieel over te nemen. nemende reizigersaantallen. binnen één concessie. Anders dan NS destijds, De reden? konden de regionale vervoerders buslijnen En dat is maar goed ook. Want waar zou een Bij de introductie van marktwerking op het die parallel aan het spoor liepen schrappen, nieuw spoorbedrijf anders duizenden machi- spoor zijn nooit goede nul-metingen verricht. waardoor het vervoer zich heeft geconcen- nisten, conducteurs, stationsmedewerkers en Op basis van de cijfers kan dus niemand met treerd in de treinen. dienstregelingmakers vandaan moeten halen? zekerheid zeggen wat oorzaak en gevolg

16 17 Voor de reiziger is de komst van de buiten- ‘NS is de beste vervoerder landse staatsbedrijven lang niet in alle opzichten een verbetering. Om een dividend te kunnen uitkeren aan hun moederbedrijf, bezuinigen van Nederland, en moet de regionale vervoerders maximaal op service die bij NS nog standaard is. Zo werken de hiervoor worden beloond’ regionale vervoerders zonder conducteurs of servicemedewerkers op de stations. Op de opleidingen van personeel wordt maximaal In de jaren negentig had het maandagochtend en vrijdagmiddag in de trein. beknibbeld. Met grote gevolgen voor de spoor- kabinet best reden om te Met overvolle wagons en vertragingen als gevolg. veiligheid. Zo missen de regionale vervoerders schrikbarend vaak rode seinen. mopperen op de prestaties van De gebrekkige hygiënische omstandigheden NS. Maar inmiddels presteert ons op de stations, en met name de stations- Dit alles leidt tot de absurde situatie dat Neder- toiletten, lieten eveneens te wensen over. Of lands belastinggeld wordt aangewend om bui- eigen spoorbedrijf beter dan zoals minister Tineke Netelenbos van Verkeer tenlandse staatsbedrijven te subsidiëren, terwijl ooit, stelt onderzoeksjournalist en en Waterstaat later zou terugblikken op de de sociale veiligheid in onze treinen bij gebrek treinreiziger Sander Heijne. ‘Op situatie op de stations in de jaren negentig: aan geld voor conducteurs zienderogen daalt. ‘Het was er altijd zo’n rommeltje.’ basis van de cijfers en de feiten Beloon NS valt er geen enkel steekhoudend De tucht van de markt, zo redeneerde het ka- In de jaren negentig wilde het kabinet het spoor argument te verzinnen om de binet, zou de NS dwingen om zichzelf opnieuw naar de markt brengen omdat het ontevreden uit te vinden. En zo niet, dan zou het bedrijf worden was over het functioneren van het bedrijf. NS-concessie verder uit te kleden.’ vervangen door een klantgerichtere nieuwe Inmiddels presteert de NS beter dan ooit. vervoerder. In beide gevallen zou de reiziger als De stations zijn omgedoopt tot eigentijdse Het geloof dat vrije markten superieur zijn aan winnaar uit de bus komen. Deze kreeg tenslotte food courts met winkels die aan de behoefte overheidsdiensten viert hoogtij als verkeers- een beter product tegen een betere prijs. van de reiziger voldoen. De dienst-regeling minister Hanja Maij-Weggen (CDA) in 1994 een was nog nooit zo punctueel. De reizigers- proefballonnetje oplaat over de toekomst van De rest is geschiedenis. Om marktwerking aantallen schieten door het dak en de klant- de Nederlandse Spoorwegen. Het kabinet heeft mogelijk te maken werden de Nederlandse tevredenheid is buitengewoon hoog. dan net zeven miljard gulden verdiend aan de Spoorwegen opgeknipt in NS, ProRail en beursgang van het voormalige staatsbedrijf enkele private spooraannemers. Wat volgt is Ook in vergelijking met de Duitse en Franse KPN. Als het aan Maij-Weggen lag, kon de NS een jarenlange periode van complete chaos. spoorwegen, die via dochters als Arriva en in 1998 volgen. De splitsing van NS en ProRail mondt uit in Keolis azen op het Nederlandse intercity- een vechtscheiding. Het conflict wordt goed- netwerk, blijkt NS veruit superieur. Op basis Het kabinet beschouwt marktwerking dan nog deels gevoed door tegengestelde belangen van de cijfers en de feiten valt er geen enkel als het gedroomde instrument om de NS om en tegenstrijdige prestatiedoelstellingen, op- steekhoudend argument te verzinnen om de te vormen tot een moderne, klantgerichte gelegd door het ministerie van Infrastructuur. NS-concessie verder uit te kleden. In tegen- onderneming. En eerlijk is eerlijk, in 1994 heeft deel. De NS functioneert uitstekend en zou het kabinet ook wel enige reden om te mop- Van de vrije spoormarkt komt ondertussen hiervoor beloond moeten worden. peren op de prestaties van het spoorbedrijf. weinig terecht. Het kabinet splitst een aanzienlijk aantal spoorlijnen af van het netwerk Juridisch staat ons hier niets bij in de weg. Zo had de NS bij de invoering van de gratis OV van de NS, om deze via de provincies open- De aandelen van de NS en ProRail zijn nog Jaarkaart voor studenten en dienstplichtig baar aan te besteden. Het gros van de aan- altijd in eigendom van de staat. En de afspraken De reizigersaantallen militairen in 1991 een grote inschattingsfout bestedingen wordt echter gewonnen door met regionale vervoerders zijn ook allemaal schieten door het dak en gemaakt. De spoorbazen verwachtten dat dochterondernemingen van de buitenlandse van tijdelijke aard. We kunnen als land een studenten en dienstplichtigen zich vooral in het nationale spoorbedrijven — die eveneens eenduidige keuze maken voor meer ruimte de klanttevredenheid is weekend zouden verplaatsen, maar in praktijk volledig afhankelijk zijn van subsidies om hun voor onze eigen oer-Hollandse NS op het stapten de nieuwe kaarthouders massaal op concessies tot een goed einde te brengen. spoor. We hoeven het alleen maar te willen. buitengewoon hoog.

18 19 Andere sectoren bewijzen het, we kunnen het

tij keren Thuiszorg Medicijnen Air France-KLM Privatisering heeft de afgelopen twee De ontwikkeling en productie van ge- De Nederlandse overheid zag bij de Nog maar een paar jaar geleden decennia een slagveld aangericht in de neesmiddelen is volledig uitbesteed aan overname van de nationale luchtvaart- thuiszorg. Thuishulpen zagen met lede commerciële ondernemingen. In praktijk maatschappij KLM door Air France in 2003 leek het haast ondenkbaar dat ogen aan hoe hun vertrouwde werkgevers stellen deze bedrijven de rendements- geen reden om aandelen te behouden het kabinet ooit nog afscheid zou één voor één de markt uit zijn gedrukt eisen van hun aandeelhouders vrijwel altijd in de nieuwe fusiemaatschappij. De markt door louche ondernemers zonder enige boven het publieke belang van betaalbare zou prima in staat zijn om het Nederlandse nemen van het marktwerkings- affiniteit met de zorg. Na iedere aanbe- geneesmiddelen. Om het publieke belang publieke belang van goede verbindingen ideaal. Inmiddels is de wal het steding werden de arbeidsvoorwaarden van betaalbare zorg te waarborgen, heeft op Schiphol te dienen. voor het personeel verder uitgekleed. minister Bruno Bruins van Medische Zorg schip nu overal in de publieke De dienstroosters werden bovendien zo en Sport de strijd met de farmaceutische Minister Wobke Hoekstra (CDA) conclu- sector aan het keren. Maar nooit strak gepland, dat thuishulpen nauwelijks industrie aangebonden over de prijzen deert begin 2019 dat zijn voorgangers nog tijd hebben voor een praatje met hun van geneesmiddelen. zich hierin hebben vergist. In het diep- voordat de werkvloer onom- cliënten. Minister Hugo de Jonge van ste geheim nationaliseert de staat der wonden duidelijk maakt dat de Volksgezondheid heeft zich inmiddels Nederlanden onder Hoekstra’s leiding bodem is bereikt. uitgesproken tegen de doorgeslagen 14 procent van de aandelen van de Frans- marktwerking in de thuiszorg. Het systeem Nederlandse luchtvaartmaatschappij. gaat op de helling.

Wat moet er nog gebeuren voor om heeft gevraagd. Om de aanbestedingen te Post we afscheid nemen van markt- winnen, schrijven de vervoerders simpelweg Marktwerking heeft de post weinig goeds structureel te laag in om de broodnodige werking in het openbaar vervoer? gebracht. Door de postmarkt open te stellen investeringen in materieel en personeel te voor concurrentie, hoopte het kabinet post- De problemen met mislukte marktwerking kunnen ophoesten. bedrijven te prikkelen om scherper naar hun in het openbaar vervoer zijn minstens zo kosten te kijken. In praktijk bleek de concur- groot als in andere sectoren. Om kosten te De vraag is of we blijven wachten tot het rentie echter vooral te worden gevoerd op besparen in het streekvervoer worden de openbaar vervoer daadwerkelijk tot stilstand de arbeidsvoorwaarden van het personeel. dienstregelingen inmiddels zo strak gepland, komt, of dat de staatssecretaris de moed heeft De 11.000 redelijk betaalde Nederlandse dat chauffeurs door de straten moeten racen om het tij te keren voordat er nieuwe onge- postbodes moesten plaatsmaken voor veel om nog enigszins op tijd te rijden. Met al het lukken gebeuren op het spoor. lager betaalde deeltijd postbezorgers. De kwaliteit van de postbezorging liep terug, bijbehorende discomfort en potentiële ge- terwijl de prijs van een postzegel inmiddels volgen voor de verkeersveiligheid van dien. is verdubbeld. De enorme problemen op Zelfs de broodnodige plaspauze voor de chauf- de postmarkt hebben staatssecretaris Mona feur kan er niet meer van af. Keizer van Economische Zaken doen inzien dat het beter is om de laatste twee overge- De grootste aanbestedingen op het spoor, bleven postbedrijven weer te laten fuseren. die van de hogesnelheidslijn en de gecom- Ze heeft daarmee een einde gemaakt aan bineerde trein-busconcessie in Limburg, zijn het mislukte markt-experiment in de post. grandioos mislukt. Maar ook bij aanbestedingen die wel volgens het boekje verlopen, krijgt de provincie zelden het vervoer waar het

20 21 Bestuurder Henri Janssen van kijkt naar het grotere belang van vertragings- ‘De regionale vervoerders hebben evenmin Pal voor FNV Spoor is tegen marktwerking minuten per reiziger, is dit niet de beste keuze. geld voor conducteurs op de trein, of extra handhavers om raddraaiers, waar nodig, in op en om het spoor. En niet eens ‘Het zou echt een vergissing zijn om het hoofd- toom te houden. Dit levert op korte termijn het spoor per se op basis van ideologische railnet van NS op te knippen. NS functioneert misschien een besparing op, maar het gaat juist door de schaalgrootte goed omdat het wel ten koste van de sociale veiligheid van gronden. ‘Tot nu toe heeft bedrijf slagkracht heeft. De provincies vinden zowel personeel als treinreizigers. Als mensen niemand mij het bewijs geleverd het bij aanbestedingen leuk als ze hun ‘eigen’ zich straks niet meer veilig voelen, zullen dat marktwerking het openbaar treinen krijgen, het liefst met de naam van de ze de trein gaan mijden. Wat hebben deze gedeputeerde erop. Maar als er dan eens een besparingen je dan werkelijk opgeleverd? vervoer beter maakt.’ treinstel uitbrandt, zoals laatst in Limburg, dan rijden ze vervolgens een half jaar met een ‘Bovendien zie je dat de regionale vervoerders coupé minder, simpelweg omdat het rijtuig zich vooral richten op de lijnen met aanzien- ‘In al die jaren heeft niemand mij ooit kunnen naar de fabriek in Frankrijk moet om te worden lijke reizigersstromen. Daar valt geld te ver- aantonen dat er een causaal verband is tussen hersteld. NS kan in dit soort situaties simpelweg dienen. Maar dit betekent niet dat inwoners marktwerking en de vooruitgang op het spoor. een andere trein inzetten. van dun bevolkte regio’s geen recht hebben Het is evenmin bewezen dat marktwerking op goed openbaar vervoer. Zij zijn nu aange- tot lagere kosten zou leiden. Bovendien zie je ‘Juist omdat NS een integraal landelijk net- wezen op vrijwilligers die bereid zijn om een dat de kosten van alle juridische conflicten en werk heeft, kunnen ze investeren in concepten buurtbus te rijden. Dit is geen duurzaam model. geschillen rond aanbestedingen torenhoog zijn. als de OV-fiets. Deze is nu winstgevend, maar ze hebben hier eerst jarenlang verlies op ge- ‘FNV Spoor is tegen marktwerking. Maar als ‘Natuurlijk zijn treinen beter en comfortabeler draaid. Als NS zou zijn afgerekend als een het kabinet dan toch wil vasthouden aan de geworden. De reis-informatie is beter geregeld. marktpartij, hadden ze dit nooit kunnen doen. markt, zorg dan in ieder geval dat de eisen En bovenal zijn de punctualiteitscijfers van En dat terwijl de OV-fiets echt een enorm aan alle vervoerders gelijk zijn. Dus dezelf- NS beter dan ooit. Maar dit komt vooral door succes is, omdat het treinreizigers helpt om de arbeidsvoorwaarden, allemaal rijden met technologische vooruitgang. Door betere IT- sneller van het station naar hun eindbestem- conducteurs en dezelfde opleidingseisen voor systemen. En door buitenlandse treinfabri- ming te komen. personeel. Zodra we de concurrentie dwingen kanten die steeds beter materieel leveren. Maar om dezelfde kwaliteit te leveren als de NS, maak deze ontwikkelingen voltrekken zich ongeacht ‘Natuurlijk heb ik als vertegenwoordiger van ik mij al veel minder zorgen over de uitkomst hoe we onze spoorconcessies in Nederland de werknemers een vakbondsbelang. NS heeft van eventuele nieuwe aanbestedingen. aanbesteden. de beste arbeidsvoorwaarden. Niet alleen financieel. Machinisten bij NS worden veel ‘Het gaat in de markt niet om het beste spoor, beter opgeleid, dat komt de veiligheid op het maar om de meetbare resultaten. Als een spoor ten goede. En als een machinist van intercity met 1200 reizigers vertraagd is, eisen Arriva in de avonduren een aanrijding met een lokale vervoerders dat hun stoptreinen met persoon heeft, staat hij er bovendien helemaal 100 reizigers voorrang krijgen om hun kpi’s alleen voor. Ze letten daar zo scherp op de te halen. Anders krijgen de vervoerders het kosten, dat er geen manager meer aanwezig is aan de stok met de provincie. Maar als je om zo’n collega op te vangen en te begeleiden.

22 23 Dit is een uitgave van Pop Up Press in opdracht van FNV. Vormgeving en opmaak is verzorgd door Extractum.