BAXOXELE (Incwadi Ye Zindaba Za Bantu Ba Kwa Zulu, Na Ba Senatala)

No 44.96 Clas&I.49.6..3722406

G. & S. LTO. C. T 5M/2/45 (RED.) NO. 4503

uBAXOXELE (Incwadi ye zindaba za Bantu ba kwa Zulu, na ba seNatala)

I BUTWE, YA HLELWA NGU J. STUART o wake wa Assist. Secy. Native Affairs, Natal; uMahlalesiblalweni, Zulu Orthography Conference, 1903-1907 ; Umlobi we History, Zulu Rehedion, 1906,—kanye no Tulasiswe, no Hlangakula (atuabute a lotshwe nge siZulu)

"Ulimi lwe sizwe lu elikulu, ne qol elikulu, ku sona leso sizwe e si lu kulumayo, ne si ngabanikazilo. isiZulu-ke, iyona-nto e ngapezu kwako konk' okwetu e si sa sele nako, tins bs kwa Zulu; ne si ngeyokugcina ngci. Si ifa letu."

I ne mifanekiso e itshumi na shiyangalombili, kanye ne-m4 eyodwa.

LONGMANS, GREEN AND CO 39 PATERNOSTER ROW, LONDON, E.C.4 Angus.] Lu mfanekiso u,*(7aziwa. NEW YORK, TORONTO UMPANDE. BOMBAY, CALCUTTA AND MADRAS "ulfsimude! 0 wa, vela nge siluba, 1924 Pakati kwa maNgisi na maQadasi." All rights reserved t,1111 jig& Lia:)4c, UKUCAZA ISAZISO

Ukuti: (hard breathing), ku lingene no kungenis' u-h. Isis LO KULOBA la lel' ibuku, li suk' emtetwen' omkulu o ISIBONISELO : M 'beke, angab' e ca buyer emuva. Lapa-ke, wa menyezelwa Umhlangano wa beLungu na Baut' aba- uhlamvu lokuti 'beke, In lingene nokuti, bheke. fundile, a boa ketw' izwe lonke, o wa gal' eTekwini ngo 1905, Ziye zi be kona fut' izindawan' ezinye, is ku nga tshetshi ku wa u su-ya eligungundhlovu ngo 1906, waze wa gcin' eTe- bonakal' ukub' izwi elilotshiweyo li-tini; njenga nxa ku nje: kwini ngo 1907. Lowo mteto-ke, wit qamb' ukuloba o ku fuz' Lo-ke. inyanga ye zulu ne yo kwelapa futi; uSamsewu o-t' o kwe zizwe zonk' ezikanyisiweyo, u ku qamba nge-zwi lokuti : u-re k-u mntanake ; u yo-t' u-ya ngapi na? Ukuba ku cace Ukulotshwa kwe siZulu, ma ku qondane ne zinhlamvu zo masinyane, ku lotshwa kanje: inyanga ye zulu, ne yo kukuluma, z'ime z'ahlukene nge zinhlobonhlobo zazo (the kwelapa futi; icSonwewu o-t' u-re ku mntanake ; te yo-'t u-ya different parts of speech' should be written separately), zingabe ngapi ntz ? iloku zi banqaniswa ndawonye, ngapandhle kwo mtet' oqinile, Ukuti: ' (spft-breathing), ku lingene nokuti u-h kako. sengati kw-enzelw' uku-tikimez' abantu ; ba be ya fund' ISIBONISELO : 'Beka panel; u-h ke-zwakaii-ke ku beka. indaba—ne y-eluleleke kancane nje—ku ba kataze, ku b'engenise, ku ba libazise. Ukuti: (circumflex), ku lingene nokuti ku kon' igama, ingabe 0 se jwayel' uku-funda (read) nge-su lo kuloba e ii mabili, matatu, a nga pumelanga. sezincwadini e zi njenga le, si-ti, nxa si zi cabangela, u yo ISIBONISELO : inkomo ; loku-ke ku lingene nokuti, izinkonw. del' ukuti ukulob' okunje ku cache, ku ncibilikile, futi umuntu Ukuti: —nokuti ••• ku lingene nokuti: kude ; kufutshane. ku ya m pangisela —a tshetsh' a bone ukuba ku-tiwani. umLungu, ko kwak' ukuloba, u gijimis' o kwe ntenetsha— ISIBONISELO : uTshaka Iva tat' igazi is nkomo wit li ter emnyang' esigodhlweni sake. Owakuciar u-wa mude; owesibili u mfu- njalo ; abansundu bona, ko kwakubo, na namhlanje loko, tshane. ba sa libel' uku-nyatelis' o kwo nwabu. Ukukanya ku tolwa nga majubane kupela. Ku fana na la ku-liwayo. 0 na Ukuti: ib., ibid. (ibidem), kuti .` iyo leyo ndawo eke ya patwa." matizetize u y'ahlulwa. Tulasizwe no Blangakula ; izindaba Ukuti: = ku-tsh' ukulingana, ukub' okunye hi lingene no kunye. Lel' ibuku li kanye no zalo ku se izo e zo hlanga njalo, ngob' inDhl' eMnyama, 'B. kuti `Beka. njenge zinhlobo zonk' ezinye, i nambit' ezakubo, kakul' k. „ kasi; kk. kuti makasi. ezindala. c. „ ukucaza (note). Umunt' a nga sitelwa, belu izwana (maqondana ne zibongo) e Ii sekupeleni ku ka kasi 6; a 'beke futi Ukucaza, ku kasi 4.

Made in Great Britain 5 LEL' IBUKU LI PET' EZOKUTI:

Sifundo Bast Situndo Kul 1. Ukufa kn ka Dingana, no 26. uTifokati, inkosazan' e kungena ku ka Mpande 7 y'6odiselw' uSomsewu . 160 2. Ukupatwa kwe Zulu . 11 27. Isibongo zi ka Mnkabayi 3. uDiugiswayo ka Jobe., wa ha ‚Tama . . . . . 165 kwa Mtetwa. I. . . 14 28. Ukwe,kiwa kwe-ndhlu. • 167 4. uDingiswayo ka Jobe, wa 29. Ukubuyiswa kwa madhlozi 170 kwa Mtetwa. II. . . 25 30. Ukubanga kwa makos' a 5. uDingiswayo ka Jobe, wa pansi, uTshaka no Di- u BAXOXELE kwa Mtetwa. III. . 33 ngana 175 6. Izibongo zi ka Dingiswayo 42 31. Ukula ku ka Mpande 179 7. Ukulobola 44 32. Izibongo zi ka Mpande. 1 8. Izibongo zi ka Senzanga- III.* . . . 181 kona. . . . • 55 33. " Umbeki we nkosi ka UKUFA KU KA DINGANA, NO KUNGENA KU KA 9. uT sh a k a -I. Ukuzalwa busi nayo " . . . . 184 kwake 59 34. Iziga. I. . . . . 186 MPAND' EBUKOSINI 10. uTshaka-II. E se ngu- 35. Udadewab' uZihlandhlo mfane, . . . . . 68 w-aliwa uZombane ; 11. uTsbaka-III. E kwa Mte- uzwani In ka Papa . . 187 UDINGANA, ute e se yo-fela kwa Nyawo, wa ye suswa 73 36. Izibongo se induna. (a) uMpande ko Xwana (ka Nnengelele, wa kwa Butelezi), 12. Izibongo zi ka 1'81:aka. uMdhlalca ka Ncidi . 191 III.* ..... 81 37. Izibongo se induna. (b) e m susa ngoba ku fik' uNdhlela, a-t' impi u y'enze kabi ; 13. Amaqaw' amakul' a kwa uNdhlela ka Sompisi . 192 ku-f' oNozitshada 2 ka Magoboza, ba bulewe aMagovu Zulu: uZulu ka Noga- 38. Izibongo ze induna. (a) ndaya I 85 uMasipula ka Mamba . 194 a seMlambongwenya, kanye ne Zimpohlo. 14. Amaqaw' amakul' a kwa 39. Izibcmgo ze induna. (d) Se ku ukufa ku ka Ndhlela, ukuti : " Usubuy' u-tsho Zulu: uZu1n ka Naga- uMngamana ha Ngqe- ndaya. II. . . . . 94 ngekle . . . 195 njalo na? Ingani isilimana sako, o wa-ti si no mcoboko ; 15. Izibongo zi. Ica Zulu ka 40. Mhlazana kw-akiwa uTul- Nogandaya . . . . 101 wana eMabedhlana . . 197 a si se kw-enza luto na ? " So ku ukufa kwake-ke. 16. Ukutung' izicoco . . 104 41. T..Tkukuza ku ka Hamu . 200 "A ba m hlabi nge mkonto na? Ngi ngen' eNkosini, 17. Izibongo zi ka Ngqengelele 42. Izibongo zi ha Cetshwalyo. ka Mvuyana . . . . 108 III.* 204 ukuti ba sa m buka na ? " azwi le Nkosi lo kufuteka. 18. Impi ya kwa Mzilikazi, ka 43. Iziga. II. . • 207 Se be m tela nge tala le mkonto ; 3 u se-f' uNdhlela. Dingana. I. . . 110 44. Umbango wo muzi ka 19. Impi ya kwa Mzilikazi, ka Masipula . . . . . 208 U. se yi paka-ke uDingana. U se-ti: " Itunga ka Dingana. II. . . 117 45. Ukuzalwa ku ka Dinuzulu 209 Ni-ti ngoze ng'ahlulwe 20. Izibongo zi ka Dingana. 46. lzibongo zi ka Dinuzulu. li gewali mi ngo mpehlu na? III.* . . . . . 122 III.* . . . . . 210 ivukana 4 na ? " U se-ti: "Ni nga bon' amahashi-ke, 21. Ukuhamb' olwandhle. I. 125 47. Umbango ka Qetuka no 22. Ukuhamb' olwandhle. II. 137 Mpeyana 214 Tulasizwe, kk. 23. Ukuhamb' olwandhle. 1 Le ndaba, umunt' a ngat' i pind' amazwi a ku 48. Izibongo zi ka Solomoni 83-88. Kanti, cal Z'ahlukene. Sf zi xoxelwa amadod' amabili 148 111 . . . . 217 24. Isibongo zi ka Sotobe ka 49. uMpande u qamb'umuzi Eny' indaba y-engezela kw-enye. Mpangalala . . . 154 ka Noradu . . . 220 2 'B. ku Hlangakula, kk. 36-42. 25. Ukusikiswe, kwo mlobo- 50. Ukumiswa kwe nkosikazi 3 Ku Takisiztve, k. 85, ku-tiwa wit bulawa ngo kubotshwa nge kazi 158 kwa Nyuswa . . . . 222 ntamb' entanyeni. 0 kwe qiniso, si-ti ik' o kwe tala le mkonto, ngoba • Loku ku6 lea' Izibongo zi landet' entkuqala; zi zumelelene nazo. Ezakunida-ke, zi naku u bulawel' endhle, empini. ku Tukudstee no margakuta, amabuk' a kanye na jell. Inkunzana. 6 8 alAXOXELE UKUFA KU KA DINGANA 9 ä yo kumuk' impi yami, i-ze U-tsho ko Xwana-ke umuzi. Nay' uDingana u se-zw' indumo nje ; u se tat' njalo. Bala-ke, se be wa bon' amahashi. I si kumuka, izikali zake, u se pumela pandhle. Ngo kupumela kwake i si banga kon' eNkosini. Isifik' i-ti : "Baba, se si bon' pandhle, a se m ciba ngo-ti amaSwazi. I si ya ngen' injomane,1 njenge-zwi le Nkosi." endhlini. Se ku dum' isigodhlo; se si kala. Se zi U se-ti a yi dhlule ; i-ye kwa Nyawo.3 Se si bopa-ke hloma-ke iZitoyatoyi. I si hlangana na maSwazi, kon' njal' isigodhlo; se zi sal' izinto ze Nkosi. Se zi sala ukutata kwo kusa. iZitoyatoyi se zi sus' amaSwazi; kona ko Xwana. Se ku-tiwa ka zi bonise uXwana. Le, zi wa terehlatini. e ka Mpande,i si tshay' ingomane, ub' i bi bona be kumuka. Se zi ya buya-ke, uba zi wa tel' ehlatin' amaSwazi. I siti, pela, i ya baleka ; kant' i ya kumuka. I si hamba- Zi ya fik' ekaya lapa, kant' isigodhlo, (si kala nje), i si ke, i hamba nay' uDingana ; i qonda kwa NyaWo. lime!' iNkosi. Sebefike ba yi pons' etangeni ngo mko- Ngo kufika kwayo kwa Nyawo, sekufika ku catshwa ; ntshwana wabo o ihemana,—o mhlope nganxanye, o kw-akiw' umuzi. Loku pela, ku hanjwa njalo, ku qutshw' mnyama nganxanye. So ku-sa-ke, juqu-ke. So iloku izinkomo. U su wakiw' umuzi; u suti du. So ku bizw' igaz' eNkosini li 'beke pezulu. I si gezwa zinceku, amaSwazi-ke ; ku-tiwa a sondele. Se ku hlatshw' oNdikili ka 'Oilo. Se ku ilok' igazi li nga vumi ; kwa izinkomo. A se nikelw' inyama ; e xotsh' inyama. So iloku ii qongile (ilohle la pupuma njalo). Se ku ya-sa-ke. ku betelw' izihlangu. Izinkomo zi hlatshw' amakur Sekuze ku fudumar ilanga, be geza njalo; ku nga vumi. amatatu. So kw-akiwa njalo, kw-akiw' umuzi; kw- Sekuze kut' emini, i ya gqabuka-ke.2 akiw' amadhlangala. Ngo kugqabuka kwayo, se ba ye-mba-ke. Ba ya yi Ngo kupela kwo muzi, i si-t' iNkosi a ku landw' izinto lahla, uba ba li qed' igodi. Se be li qed' emini ya nta- zayo ko Xwana. A ie hamba-k' amabuto, e se land' mbam' igodi. Seliti li ya u'tshona, liti `gqabe' ilanga, se izinto ze Nkosi, e za sala ko Xwana. E hambile-k' be yi fak' iNkos egodini. Se be-ti-ke : "A wa buy' amabuto, se ku sikelw' amaSwaz' izihlangu ; u se-t' u umuzi we Nkosi." Ba kumbur uMpande. "Si se zo wa tole, ibuto lake. E hambile-k' amabuto, a land' kw-enze njani na? Loku be ku bangwa tina bantu izinto, kwa sal' iZitoyatoyi.3 . na ? " Se be ya si quba-ke njal' isigodhlo; se Si bopa-ke. Sekut' ebusuku, a se hlom' amaSwazi; a se hlanganis' Seku.ba, 0 zi pangela umfazi, u ya zi pangela ! " Abantu kade be vinjelwe. Se be bon' ukut' isigodhlo 1 Ba-tsh' anwhaehi. si sel'obala. Se be si tapuza, be si tapuza.3 Se si dilikela 2 Pezul' oBonjeni, ngapetsheya kwo Pongolo ; kwa Hlatikulu (iblati eliti ah be ngang' e la seNkandhla). ku Mapita ka Sojiyisa, ub' uMapita e ngumfowabo we 3 Ibandhla le Nkosi, le zinceku, e li nge mzila (loko-ke kuti,—e Ii Nkosi. No Mapita usefik' e ket' esake ; e ket' a ba nge buto ; ku ibandhla nje, e ii hlala ne Nkosi njalo). Ku kon' isibongo al ka Dingana, sokuti : " uNjunju we Zuolatoli." Ukut' "iZitoyatoyi" loku, sengati ku suka ku Dingan' uqobo lwake, Uku-ciba ngo.ti, a ku siko uku-cib' uti lo mkonto lodwa ; ku-tshiw' ngoba wa ye tefula. umkont' u pela. Abanye ba-ti no Ndabenkulu (ibuto li ka Tsbaka) wa ye nayo iNkos' 2 Abanye ba-t' iNkosi ya gul' amalang' amabili, ya-fa nge lesitatu. oBonjeni. 3 Ukuba se be si pats, be si bamba, nge zandhla. 10 uBAXOXELE UKUPATWA KWE ZULU 11 tandayo. U se-t' a ku dilik' abantu bake; nabo ba zi se-ti: " Hambani-ke, ni yo kw-ondlir izintandane zi ketele. U se-ti: "A si sa biyelwe nga mxele namuhla ! " ka Ndhlela nga lezo nkomo." Se be buya-k' oGodide, So ku dhlulwa-ke ; se ku hanjwa. So ku dhlur uba ba nikw' izinkomo, emakaya-ke. inhlekezela,2 e si-ya ku Mpande. U se wu kete wonk' Se ku buy' uGodide no Mbhandamana. Se be ya umketo 3 uMapita. Se be fika-ke ku Mpande. Ba fika bonga-k' eNkosini. Sebeti be yo bonga, isifik' i ba nazo izinceku zi ka Dingana; ne-mpi ka Dingana. Se nqumela fut' izinkomo. I si-ti-ke : " Godide, wena u be ba xo1oba-ke,4 lab'a ba ko Mpande. Se be-ti: "Na kw-enze ngani ub' u tat' umnta ka Manqondo, ku ilapa ? " Se be-ti: " Nank' uMdidi ka buya, pela, na ngisati ngi ya m etembela na? Angiti lez' izinkomo Ndhlela ! " nga ngi-ti a zi yo kw-ondhr abanta ba ka Ndhlela na? U se kuza-k' uMpande,—" Ku-tsho baniukut' uNdhlela Hamba-ke, u yo lobol' umnta ka Manqondo nga lezi e ka ku menyezwe ngaye na? Ngi kona nje kanti, ngi ngi ku nika zona namuhla." (Loku, umnta ka Manqondo, kona ng6 ba? Anti ngi kona ngo Ndhlela na 0 u m apuc' uNoradu, e mu-sa ku Msiyana ka Mh16,na. I w'ala se ngi zo bulawa na Wa-t" iNkosi ingaz' i ya hlubuk' intombazan' ebusuku. I kumbur uGodide. na? E se ya-fa umcoboko 5 nak' into le ya semsizini I bi si-ya ku Msiyana njalo, ukub' oGodide be nge na na ? ' " nkomo, be buya ku Dingana. Loku nans' ibisat' i ba Wa ye se-t' uMpande, a zi sondele zonk' izintandane pembel' izinkomo.) zi ka Ndhlela. Kwase ku butw' izinkomo. Se zi ba I-t' iNkosi : "Kuhl' u mu-ti, umnta ka Manqondo,"— icibi nje ; zi gcwal' isigodi. Seziti-ke, ukuba zi gcwal' i-tsho njar iNkosi, i pakamise iminw' emtatu, ukub' i-ti, isigodi, u se-ti: "A ku-ze ne sa beletiweyo ingan' emhla- a ku be amatshum' amatatu. Nembala-ke, uGodide u se ne." Se be fika-ke, a ba kwa Ndhlela, bonke. w'enza lawo matshumi. Sekut' abadala abakulu, se be nikw' amatshum' amunwopakati ; 6 abancane, se be nikw' amatshum' amane, na matatu. (Ku nikw' izingane za balisa.) U 2 • Utango lwe sigodhlo lwa lu biywa ngaw' umxele lo; wa wu landwa amabuto,—kude. UKUPATWA KWE ZULU 2 Isinqamu ; inxenye. • Abahle. NAMHLA.NJE, izinyanga ziye zi horn' izinti esaleni, ku-tiwe 4 Be ba tela nge afro. izikonkwane ze zulu. Zi ba ntatu kwe-ny' indhlu. Zize 5 Umzimb' omnbi ; lap' umunt' e se vuvuke kona. zi qed' umuzi zi ntatu. Kw-erizelw' ukuba, kuyoti ku-z' Nga leyo nkati, uMpande wa y'ak' eNtolwane, enbla na Madungela, pansi kn ka 'Korn° (intaba) ; umunt' ut' e seNtolwane, (e yi fulatele), izulu, bese ku kitshw' abafana bo kw-altes' izulu ; ba e be buk' ulKomo ngapambili. Abantwana be Nkosi bi zalelwa kona kitshwe umunt' o sekaya, indoda ; noma ku umfazi nj e bonke, eMpenqaneni, umuzi wake; flaps futi kwa fika kon' oNxagwana tzinti, e zi rucp,ve no Matunjana, be tun3rwa uDingana, be zo in yenga nge kulu le zitole. nxa indod' i ngeko. " Abafana " laba, ('B. ku Mangalcula, k. 39.) ngo muti ; umuti lowo wä xutshwa ne bomvu. Se zi • Ashiyagalombili. ba bomvu. UKUPATWA KWE ZULU 13 12 uBAXOXELE seSilungwini (eNatala). Uma ii pikelele, li duma kuze " Abafana " laba, omunye u yo hlonywa pezu kwo ku-se, u pandhle njalo ; a na ku-buyel' endhlini Lo-ke, mnyango ; omunye a hlonywe pezu kwo findo ; omunye Inyanga ye zulu, ne yo kwelapa futi. Na lapa li-we kona, a hlopyw' esininini esinganhlanye ; omunye a hlonyw' ku zo bizwa yena, a yo kw-elapa ; a potule. Umnini- esininini esinganhlanye zozibili. Loko muzi a m nik' inkomo nge langa. Bese ku pela-ke. kw-enzelw' izulu, ukuba ii nge-zi lap' ekaya. Ngoba, Eziny' izinyanga a zi li gcabanga (izulu). Ukugcaba noma ku betelwe, uma be nga kitshiw' f` abafana," li zo loku, iikuzaula ; abes'e tata ion' izulu-ke, a li xube no ba funa ; li-we lap' ekaya. Ba ical' impala. muti. Abes'e li kuhla lap' ezinhlangen' a zi gcabile. Ngob' o li patayo,1 urn' e ngek' ekaya, ku kitshw' Uma li duma-ke, e nga sa pumile, ii yo m fwaa pandhle. isigqiki sake,2 si bekwe pandhle, lap' ebaleni. Ngoba Um' e Mar endhlini, ii yo m funa ; li m ngenele kon' naye, um.' e kona, ka hlal' endhlini. Kona se li fikile, endhlini. ii libi, li duma, li-wis' amatshe,—u pandhle lapaya emnya- Uma izulu li-wile, la bonwa, abes'e gijima lo o l'aziyo. ngo. U se y.edwa nje. Ka sa pum' omuny' umuntu, o U se bona lapa II ngene kona pansi. U se-mba-ke ; u nga li pati. -Uye yedwa nje. U ya li cinsa ; u ya li se li funyanisa lapa li kona. U se-ye ne gula le ngane. kwifa. U-ti a li hambe, a li-.y' elwandhle. U-ti "A Usefik' e li catazela ku lona; kona ku zo kupuk' mnsuka li hambe!A li hambe! Li-y' elwandhle ! " Kuyoti, walo, inyela lab. Se li lshuba,1- ingani be li manzi. Ii nga-sa-ke, li hambe, a buye. Ku be ikon' e se-z' U se wu tata-k' umsuka. liona-ke a se zo li gaya-ke, endhlini ku bantu.3 a li xube ne miti yake yo ku-li-betela.2 Endhlini kviake, a ku valiwe. Nas' ebusuku, a ku Eceleni kwe Mpembeni, umful' o ngen' elffoloz‚ valiwe (uma li duma). U pum' 0 nqunu ; e ng'embete emhlope, nga seMakosini,3 ku kon' intaba, oku-tiwa futi. Loku-ke, kw-enziwa yonk' indawo kwa Zulu, na iNtabayezulu. Ku-tshiwo ngoba flap' izulu li-nyela kona. 1 0 l'alusayo. Ne zinyanga, urnsuka ilapa be zi ya ku-wu-kipa kona. 1 Ingabe ingubo yake. 3 La mazwi akad' e landwa, si wa gewalisa nga la, a ye kulunywa 1 Jiya ; qina. uMpengula Mbanda, wa semaPepeteni, ngo 1879 :— Izinyang' e zi pat' izulu, zi-ti zi ya li gcaba, zi li-dhle. " Uku-li- "Um' izulu ii duma, Ii qinisile, inyanga i qala ngo kunyakama, dhla loku, ba-tsho ngokuba h-dhl' inkomo, kepa lezo zinkomo i ya tatw' ukuba i-hlwe nayo, njenge zulu li hloma. Um' abantu be kon' endhlini, inyama yazo, i bekw' odengezini. Inyanga i yi-dhle-ke ngo ku-yi- nom' i nga ka pumi ; um' abantu be kuluma ngo kuxokozela, i ya ba ncinda ; i pitikezwe (xutshwe) ne miti yayo. Ngokuba kuti, lapo Ii tiba, ngokuti : Tulani, niti nya ! ' Ngokuba i-ti nayo inhliziyo yayo hlabe kona pansi, izinyanga zi-ti u kon' umsuka o salela pansi. Lowo I si futuzele, njengaioku nalo ngamandhla. A ibe i sa tand' ukuba msuka ku-tiwa inyela.' ku kulum' omuny' umuntu, iyo yodwa kupela e kulumayo ngo kumemeza. "Ba ya li-mba, baze ba Ii fumane. Ba sebenze ngalo ; ba-tsho-k' " Futi, um' u hamba nayo endhleleni, izulu la ni kandanisa ni se kude ukuti, isibindi leso a ba naso, so ku-melana ne zulu, ilelo nyela e li ne mizi, nom' ub' u hamba pambili, yon' i semuva, i ya ku-tsho kuwe, funyanwa lap' izulu ii hlabe kona. Kakulu ne nyoni,' o ku-tiwa e ye ukuti : Dhlula, u hambe yon' i hamb' emuva, kude nawe ; zulu; ngokuba iyona umngomo (e namandhla kakulu) leyo nyoni ngokub' iti, um' u hamba emuva kwayo, u ya ku-zuz' ingozi ngob' emitini yonke. Uma inyanga i nge nayo leyo nyoni, inyanga kodwa ; izulu li-ti u ya yi bulala. Inyanga i ku dhlulise ; u hambe pambili, I nge-melwe sibindi njenga leyo e nayo, e ya yi-dhlayo."—Ibid, k 381. nize ni fik' ekaya." 3 La kwit lahlwa kon' amakos' ohlanga (a kwa Zulu). Callaway: Religivue Syetera of the amaZulu, k. 378. 14 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 15 Be zi-mba, zi kip' isipololwane se raisuka pansi. Isipolo- uGodongwana, lap' a zalelwa kona, ku seBalungzoini, lwane, rimsuka we zulu, lapa li-we qede la blaba kona emzin' omkulu ka Jobe, lapo ku bekwa kon' amakosi. pansi. Kwase ku yo jiya pansi; bese ku ba isigaxa so uGodongwana, w-elam' uTana. Kwati, lap' uGodongwan' msuka. e se ngumfana wa, matole, uJobe wa omuny' umuzi Izulu la li nga patwa kwa Zulu kuqala. Izinyanga wake, wakwab' uGodongwana. Igama lawo kwa ba za zi nge ziningi njenga namhlanje. Ukupatwa kwe soY engpeni. zulu, kwa fika ne zinyang' ezintsha. Ku-tiwa kwa Isimo ne simile si ka Godongwana wa ye pat' ama- puma nga ku beSutu, bon' a b'az' izulu ; a b'azi uku-li- wisan' amancane e zinduku ze pahla ; e nga yi pati imi- quba Ii yo bulal' umuntu. tshiza. Na sekukuleni kwake, wa ye ngumfan' oqondayo ; Lo mkuba u qale se ku banjw' uCetshwayo, ngob' e kulum' amazwi ekunteleni, kant' u qinisile. abeLungu be-t' amuk' umtakati. Inyanga ye zulu tina uJobe wa ye na bantwan' abaning' oYengweni, be si-ti i ya kw-az' uku-qubel' umuntu, i m bulale,—inyang' zinsizwa. Unina ka Godongwana uMabhamba ; o zalwa e l'aziyo. uNzimase ka Donda, ka Tshiya, wa kwa Mbokazi. Igama lo muzi wakubo ka nina, kwa ku kwa Tshiya. WA bizwa nge gama li ka koko wabo. 3 Uku.puma kwo muzi wakwabo ka Godongwana, uGodongwana wa ye se ngumfana o alus' amatole. uDINGISWAY0 KA JOBE uTana wa ye hlal' ekaya ko nina nga leso sikati. uTana (Inkosi ya kwa Mtetwa) waze wa buyela kubo e se tombile. Wa fika se kw- Akiwa oYengweni. Kwa ku intando ka yise ukub' a yo " uMaf a tzuke njenge dabane " hlala kubo ka nina, nokuba a kulele kona, ngoba wa ye m tanda ku nabo bonk' abantwana bake. Z'anda za ba ning' izinsizw' oYengweni; ngob' abafan' a ba zalw' [Le ndaba ka Dingiswayo wo Yengo eS. yi xoxelwa uMatshwili ka Mngoye ka Dingiswayo, ngo November, 1903; uMatshwili yens wa-fa eBalungwini, onina babo (o ku nge siwo amakosikazi), nge-mpi ka Bambata. Wa ye luDhloko ; izindaba zakubo kwa Mtetwa ba be telw' oYengweni. e z'azi kakulu]. Kwati, lez' izinsizwa zi ka Jobe, za soYengweni, lapa UGODONGWANA 1 wa zalwa, uJobe; uJobe e ngo ka Kayi, se zi kulile, za hlangana, za kuluma zodwa ngo yise, ka Xaba, ka Madango, ka Ndhlovu, ka Mtetwa, ka Nya- za-ti: " 0 ! Se si hlupeka manjena. Ubab' u se gugile. mbose, ka Kubazi, wa kwa Mtetwa. U se puz' ubisi ; inyama i si gaywa njengo mcaba, akade zindaba. Lo ku-fa 1 0 ku vame kakul' emhlabeni fikuti uGodongwana. Ka s'azi-ke ukub' a yi-dhle. Ka sa kulumi na ukuba ikup' o kwe qiniso nokut' uGodongwana, nokut' uGolcmgwana, nini ixegu leli, ku bekw' eny' inkosi ; lok' ubab' u se ngob' abanye baye ba m bize kanjalo. uGodongwana lo uDingi- loko uGodongwana ; swayo ; u magamu-mabili. E li ka Godongwana, e Ii ka yise; e Ii ka ludodovu lwe xegu ? " 0 wa qalisa Dingiswayo, isibongo. ba ku vum' abanye. uDINGISWAY 0 KA JOBE 17 16 uBAXOXELE se ku ngenisw' utshwala, wa se tsak' amate, eloni-su wa Kwase ku suk' induna ya soYengweni, uNodunga ka Ii nik' amabut' a kupuke nawo. Makanya ka Njonjonjo, wa kwa Mtetwa, e se yo bika Se suka-ke isidumo-ke, lap' ilanga li tshonayo. Ya lawo mazwi. Wa ye kona pakati kwabo lapa be kuluma. ba ngenel' abantwana ; ya ba gwaza bonke. Kwat' U-te-ke, ukub' a fike ku Jobe, wa-ti " 0 ! Wena, wo uGodongwana, w' eq' utango ; ba m ciba, ba in hlaba nge hlanga ! Ngi lapa njena, ngi letwa izwi e li hletshwa nhlendhla pansi kwe zimbambo. Wa hamba nay' inhle- amadodan' ako." " ? " A-ti : " Udodovu lwe ndhla leyo. Wa hamba, waye wa ngenisa ku Dhlaba ka ndod' endala, lo ku-fa nini ? Loku se lu puz' ubisi, Mavovo, emaCubeni ; lapa bafike ba m kumula kona inyaina lu yi-dhla ngob' i gayiwe ? Lo ku-fa nini, ku umkonto. Wa hlala kwaze kwa nqum' inxeba. bekw' eny' inkosi ? Loku ne zindaba ka lu sa zi Wa dhlula lapo, wa-ya pambili, pansi kwo-Ndi, ku kulumi na sebandhla : se lu finyele ? Ka lu sa hambi Mtimkulu ka Tungane ka Nsele, emaEilutshini. Wa sikati sonke ; se lw-ahlulekile. Ka lu sa kulumisi na fika lapo izulu li-na, e-mbete isiqamana se sikumba so zindaba." tole. Wa fik' emzaneni, wa ngena. Wa fumana ku kon' Kute-ke, ukub' uJobe a ku-zwe loko ngo Nodunga, umfazi. Wa ngena, wa kuleka. Umfazi wa in buka, wa wa ba ne nhliziyo ebuhlungu kakulu. Kwa ba zinsuk' m buka, wa-ti: " Hau ! Baba, saubona ! " Wa vuma. ezinde kakul' e tule, e nga kulumisi muntu. Ute, e se "Po, baba, u pumapi na ? " "Marne, ngi puma kwa tata, wa ye se-ti: " 0 ? Se ngi ngumunt' omdala manje- Mtetwa." "U ngo ka bani, kona kwa Mtetwa na ? " na, se ngi zo ku-fa." Wa ye se bal' (ink' amadodan' ake " Ngi ngo ka Jobe." a soYengweni. Kwa ba ileyo wa yi nik' inkabi,—njengo Umfazi wa ye se turn' ingane ku mnumzane,—indoda buningi bawo. Ute, ukub' a qede loko, wa-t' enduneni yake uNgqwashu, wa semaHlutshini—e-ti ma zo bona lo yake, ya soYengweni " Tshel' amadodan' ami lawo muntu, u-t' u ngo ka Jobe. U ya m sinda yena kakulu. onke ukut' izinkabi ma zi hlatshwe, ku be ilowo a hlab' Wa fika-k' uNgqwashu; wa in buza njengoba be ku buz' eyake ; ngoba ngi zo fika mina ngi zo bek' inkosi esiku- umkake. Nay' uGodongwana wa pendula kanjalo. ndhleni sami. Kepa, ba nge-zi abafanyana ; ku be ama- Wa-ti "Ngi lapa njena, ngi pume kwa baning' aba- jar' odwa." ntwana ba ka baba. Si bulewe ubaba sonke. Ku sinde Nembala-ke, ba zi hlab' izinkabi. Kaz' a fika uJobe mina. Naafi njena ne nxeba a ba ngi gwaze lona. Ngi nga lelo langa ; wa-t' u yo fika izinkabi se ku-dhliwa ngo ka Jobe. Mina, igama lami, ngi nguGodongwana." izifuba zazo. Wa kupuka-ke uJobe na mabut' ake, uNgqwashu wa-ti: " 0 ! Yebo-ke, ngi sa yo ku-ku- amabut' amaningi kakulu. Ka ngi w'azi amagam' awo. bik' enkosini, uMtimkulu." Wa hamba-ke. Ute-ke, Kute lapa se be hlezi kahle onk' amadodan' ake,—lok' ukub' a fike, wa in bika. uMtimkulu wa-ti: " Hamba, amabut' ake u se wa tshelil' ukuti `nize ni ba gwaze bonke ; Ngqwashu, u m lande; u-ze naye lapa kimi. Ngi zo ni nga tshiyi nom' emunye ; ni ngi qinisele leyo ndodan' ku-m-bona, um' e-ti u ngo we nkosi." Wa hamba, wa e hlakanipe kakulu, uGodongwana. Uma ni ngi bulalele in landa wa fika nay' enkosini, ku Mtimkulu. yena, niyobe ni qedile, ngi fung' uKayi'—kute-ke, lapa 18 uBAXOXELE ILDINGISWAY0 KA JOBE 19 Wa-ti: " M-elapeni nge miti, ni m pehlele na manzi ni in lete kimi." Ya bizw' inyanga yakona. Ya in elapa ; ya m pehlela na manzi. Wa letw' enkosini. Inkosi ya-ti: "U ngo ka Jobe na ? " Wa-ti: " Yebo, nkosi ! " 'Wa-ti: " Ngi zo bona uma u-ti u ngo we nkosi. Hamb' u yo tata amazinyan' e bubesi lapaya ematsheni ; pansi kwe ntaba. Mabili, a hlezi no nina wawo. U tate wona wodwa ; u tshiy' unina wawo. U-ze nawo lapa kimi ; ngi bone ukuti u yo ku-wa-tata na. U nga, wa tata, ngi yo bon' ukuti u qinisil' ukuti u ngo ka Jobe." Wa hamb' uGodongwana. Waye wa fika lap' ibubesi ii kona na mazinyan' ab. Wa fuman' amazinyan' e kona, no nina wawo. Wa wa bamba. Wa-lw' unina wawo. Wa 'bongs, kakulu. Wa-lwa naye ngamandlala, waze wa wa tata; wa hamba nawo. Loku u hamba njalo, u be nga zi pet' izikali, ngob' u b'elatshwe nge miti ya makosi, na nga mane a makosi, esitunzi. Ibubesi la in esaba, la in hlonipa. Wa hamba nawo amazinyane. Wa fika nawo ku Mtimkulu, omabili. Kute, ukub' a fike nawo, uMtimkulu wa-ti: "U qinisil' impala; u ngo we nkosi." Wa-ti: " M-elapeni ngawo, abuye a wa pindelisele." Ba in elapa. Wa wa pindelisela ku nina. Wa buya. Kate, ukub' a fike ku Mtimkulu, wa hlatshelw' inkab' enthlope endala, e se na malang' amatatu a fika; e se hlezi ngo kwesaba. Kute, inyam' e nga ka yi qedi, wa valelisa ku Mtimkulu, wa-ti: " Nkosi, ng'esab' impi ka baba. Ngi ye-zwa ngo mzimba ukut' i ya ngi landela." • Wa dhlula lapo, waye wa fik' e.Rini.1 Wa hlangana no mLunga lapo. Wa in tola. Wa in nik' nmsebenzi wa mahashi. Wa hlala lapo isikat' eside. Kwa guquk' imnyak' emningi e seRini. Kute, so ku isikati naye e se 1 Grahamatown. 20 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 21 katele ukusebenza, wa hlatshwa umkuhlane. Wa pup Wa pind' okwesibili e memeza, wa-ti: amapup' amaningi. Wa pup' uyise, no Nodunga, no "Ngqwaba, ngqwaba, ye muka nayo ! Xaba. Umzimba ka wa vuma futi ukub' a sebenze. U yi yenga ngani na ? " Wa ye se valelisa ku mLungu lowo. Wa goduka. E se Wa hamba. Kute ku-sa ngomuso, ba-ya kon' entabeni ; buya, ka buya nge ndhlela a hamba ngayo e sa baleka. ba faman' amasond' esilwane a ba nga s'aziyo. Ba Wa hamba nge zindhlel' ezingapezulu. kuluma bodwa, ba-ti: "Lo munt' o be memeza lap' umLungu wa-ti kuye : "U tandani ukuba ngi ku ebusuku, u hamba naso les' isilwane. " rolele yona na ? " Wa-ti: " Ngi tand' isibamu, ne Kwa bikelw' abantu nga masond' esilwane, na ngo njomane." 1 Wa in nika, konke o kwe sibamu, no kwe munt' o be memez' e-ti : njomane. Wa hamba. "Ngqwaba, ngqwaba! Loko kugula kwake kwa ku tshel' ukut' uyise uJobe Ye muka, ye muka nayo ! kaseko ; u se-file. Okwati, ekufeni ku ka Jobe, uJobe U yi yenga ngani na? Ngqwaba, ngqwaba! wa biz' izikulu zake na mabut' onk' ake, wa-ti: "So Ye muka, ye muka nayo ! ngi ya-fa manjena. Se ngi bek' inkosi yenu nonke, nina U yi yenga ngani na ? " bandhla la kwa Mtetwa. Ngi ni bekel' uMawewe, a bE Kwati, na ngo busuk' obulandelayo, we-ma ko luny' inkosi yenu nonke. Kodwa, ngi m beka njena uMawewe, ukalo, o lu pambi kwo muzi. Wa pinda son' isaga sa nize n'azi futi, ni gonde, ukuti uGodongwana ka-fanga. ngaizolo. Kwa bikw' ezweni lonke. Ukub' uGodongwana wa-fa, ngabe nami ngi ye-zwa. uGodongwana, nga lobo busuku, wa yo ngenisa kwa Inhliziyo yami i ngi tshela ukut' uGodongwana u ; mkwenyawabo, ku Mbangambi, ngob' e se gond' ukuti u ya hamba. Ngako-ke, nize nihlale ni kw-azi loko." abantu se be hlabelene umkosi. Kute, ukub' a fike ku uMawewe lona, u zalwa umakoti wakwabo ka Godongwa- Mbangambi ekuseni kakulu, wa ngen' esangweni, e li funa ; o wa ngeniswa ngasenhla. Igama ii ka nina ka mana li nga vuliwe. Was cit' imigogo, wa ngena. Wa ye ngi l'azi ; ne sizalo (isibongo) sakubo ka nina, ka ngi se hlangabezana no Mbangambi egcekeni. Wa-t' uMba- s'azi. uMawewe wa be ingane ya matole, mhla ku bulaw' ngambi: "U ngubani na ? " " Ngi nguGodong,wana." oGodongwana. " Hau ! Kant' uwe o hamba ne silwane lesi na ? " Wa hamba njalo uGodongwana, waze wa fik' ekaya " Yebo." "Uwe o memeza lap' ebusuk' oYengweni kub' ebusuku ; e hamba nayo injomane yake, ne sibamu na ? " " Yebo." uMbangambi 6 ka Dhlozi ka Lutshozi, sake. Wafika we-ma entabeni e senhla kwo muzi, eceleni emzini wa semaTshobeni. Ka ngi si kambuli isibongo kwawo. Wa memeza, wa-ti: sakubo. "Ngqwaba, ngqwaba, ye muka nayo ! Kute-ke, ukub' uMbangambi a in bone, wa ye se-ya U yi yenga ngani na? " ku Nciola ka Kayi, e yo bik' ukuti: "Nang' uGodongwana, u hamba ne silwane, u-ti igama laso injomane; u-ti 1 Ihashi. Kwa Zulu, ihashi la Ii nga k'aziwa nga leyo nkati ; kwa ku-tiwa isilwane, injomane. Aye lona o se kumemeza kabili ebusuk' oYengweni." 22 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 28 U-ti-k' uNqola : " 0 ! Mbangambi, u sa ngi tshela lowo Nxumalo izwi lake lokuti ma kupuk' uMawewe; ka njena, si za ku-m-enze njani, loku se sa bek' uMawewe na? tandi ukub' uMawewe a Male kwa Nxumalo. Wa ye Ka si se na ndaba naye." Wa goduk' uMbangambi. se-ti-k' uGodongwana: " Hambani ni yo ku-m-biza, Wafika wa land' amazw' a ka Nqola onke. uMba- a buye lapo kwa Nxumalo." Kep' a ba kwa Nxumalo ngambi u induna ye buto, iMpola na ma-'Buda. U-te-ke b'enqaba naye, ba-ti: "Ka si nako ukuba si nga m buyisa uGodongwana, ukub' e-zwe impendulo ka Nqola, wa-ti tin' uMawewe." ku Mbangambi: "Ngi bizel' amajara o wa peteyo, a ka Loko-ke, kwa ku-tshiwo inkosi ya kwa Nxumalo, baba." Wa zi sondez' izinsizwa. Wa ye se-t'uGodo- igama layo uMalusi ka Manukuza, uManukuza ka Langa, ngwana : "Ngi yo-zwa-ke, majar' ami! Ngi fikile mina wa kwa Nxumalo. uMawewe u zalwa intombi ya kwa namuhla ! Ngi fun' umhlanganiso omnyama ku Nqol' Nxumalo, ind.odakazi ka Langa--intombi e ya ngeniswa ekuseni." ngasenhla, kwabo ka Godongwana; ya ba umakoti wa- Bala, kwati ku-sa, impi ya i si vimbezele emzini ka kwabo. Okwati, mzukwan' uJobe e bular abantwana Nqola. Za m tat' izinsizw' uNqola. Ba m tat' uNonsolo, bake, a bo kalo lwake, uMawewe wa be e se ngumfanyana, inkosikazi yake. Ba m tat' " uMpaka-ye-Sango." Ba m o wa ye ngeko empakatini o bulawayo. tat' " u-Ngi-yekeni-ngi-ngurruatwana." Kwa bidhlik' Kute-ke, ukuba b'enqabe naye, uGodongwana wa-ti: umkos' ezweni lonke. Ze-zwa izikulu zonke, za-ti: " Hambani ni yo ku-yi-tshel' inkosi ya kwa Nxumalo, " Yebo ; inkosi uJobe, wit-tsho, wa-ti ka-fanga. Na ukuti ma i kande, i pisele imikonto. Ngi zo ku-za, ngi nge langa A-fa ngalo, wa-ti ma so cinga ukut' u pilile." zo ku-m-tat' uMawewe nge zikali." Emva kwa leso Izikulu za kupul' izinkabi zi yo bingelel' uGodongwana. sigijimi, uNxumalo wa hlangana yedwa ; wa bukisana ; Zonk' izikulu za-ya kanye na mabut' a ka yise. Nazo, wa pendul' izwi enkosini yabo. Wa-ti: " 0 ! Wena e za zi soYengweni, zite ukuba zi fike, za-ti: "Wena wo ka Manukuza ka Langa, u ya bona nawe ukuti ka u nay' hlanga ! Mana njalo ! U fike kahle, nkosi yetu. Be si impi e nga lingana ne ka Godongwana. 0 ku fanel' hlezi Si ku bekile sonke nje, ngo kutsho ku ka yihlo uJobe, inkosi yetu, ukub' i in goduse uMawewe, singaze si-tshe ukuti u ya kolw' ukut' u pale, nokuti ka u-fanga ; u nge zala. " 1 ya hamba." Izikulu zi fikel' emzini ka Mbangambi. Nembala-ke, inkosi ya kwa Nxumalo ya biz' izikulu Za-ti: "0, se ku fanele inkosi ukub' i kupuke i-y' emzini zayo, ukuba zi pelekezel' uMawewe. Za hamba naye; zi nga tshelwa gama e zi yo li kuluma. Za fika-ke naye .wayo, oYengweni." Kute, ukuba ku izwe lonke li-ye ku Godo- uMawewe ku Godongwana. Za-ti: " Yebo, nkosi yo ngwana, uMawewe wasala w' eqa ; wa-y' ekaya ko nina, hlanga ! Si lapa njena, si lete umnawe wako, uMawewe. kwa Nxumalo. Wa kupuka-ke uGodongwana. U ya Nangu naye." Wa-t' uGodongwana ku Mawewe : "U fik' oYengweni, ka sek' uMawewe. U se in buza. Se bu balekelani na? U baleka ngoba kambe wäsale wa ku-tiwa u-y' ekaya ko nina, kw a Nxumalo. Kwa, dhlul' 1 Izala ilapa ku lahlw' umlota. Ku fana nokuti, " singaze si-tshe izinsukwana, uGodongwana wa tumel' enkosini ya kwa ngeze." 24 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 25 bekw' inkosi ? Ù fikile-ke ku Godongwana, ku Dingiswayo. U fikile ku: 4 Mar a vuke, njenge dabane ; uSombangeya ka Ndaba. uDINGISWAY0 KA JOBE uMadhlekezele, inkomo ya nganene, I zo tengana na yip' enenekazi (Inkosi ya kwa Mtetwa) I zo tengana no Mbangambi wo Vuma, emaTshobeni. uSombangeya ka soz' a tshelwa zindaba, II U ya tshelw' izindab', u gijimel' erawini. Unyawot' omnyama, uNdukutwayo ! KUTE-KE, ukub' a wa qed' amabuto, a wa-misele ne Kon' u nge in bon' e zula pezulu." zinduna zawo ; wa wa-misa nga makand' e raizi, kanye Wa-ti "Mu suseni ebusweni bami ! Ngingabuye ngi m ne zinkomo zawo, ne ze nkosi. Ibuto le Ziewe la-dhl'izi- bone ! " Wa-ti kwa ba kwa Nxumalo " Hambani ni-ye nkomo la zi qeda ; laze la ngenel' izinkomo ze nkosi. ku Malusi. Ka ngi na-zwi namuhla naye." Ba m tat' La zi-dhla, la zi qeda nazo. Kwa bikw' enkosini ukut' uMawewe ; ba m bulala ngapandhle kwo muz' oYengweni. ibuto le Ziewe se li qed' izinkomo, kanye ne ze nkosi. Kwati, ngo suku o lu landel' ukufa ku ka Mawewe, Se ku sei' ingeosana kwe ze nkosi. Ngaloko-ke, wa uDingiswayo w enz' amabuto. Nanka-ke amabut' ake :- tukutel' uGodongwana kakulu ; wa-ti kuwo wonk' 1. iZicwe ; induna uTayiza. umpakati wake, ma u hlangan' eZieweni. 2. iNyakeni ; induna uDube ka Yengeni. Nembala-ke, wa kupuk' umpakati wonke, naye 3. iNh,langano ; induna uNgomane ka Mqomboyo, uGodongwan' e kona. Wa ngenisw' enkundhleni wonke ; wa seMdhletsheni. amany' amabuto a hlala ngapandhle. Kwa,se ku bizw' 4. iNingizimu ; induna uMayanda ka Veyana, wa iZiewe, kwa-tiwa zi zo pakwa ; kodwa zi nga pati zihlang-u. kwa Mkwanazi. Kwa-tiwa ma zi ngen' enkundhleni. Za ngena. Kute, 5. iMini ; induna uNomadidi ka Gugushi, wa lapa se zi pelele, inkosi ya puma nge ntuba. Ya ngena sebaTenjini. ngasenhla. 6. iSifazana ; induna uNohaya ka Ngaba ka Nsi- Ite, ukub' i pume lapo, ya-ti: "We, Tayiza ! Izi- ndana, wa kwa Mwandhla. nkomo zami u zi nikwa ubani na ? " Ya-tsho qede (e 7. iNyakato ; ka ngi y'az' induna yalo. nga ka penduli Jut' uTayiza), ya tsak' amate. Ya ba Lawa mabuto, ngamabut'ake a ngapandhle kwa ka ngenela, ya ba gwaza ; ya ba vimbezel' enkundhleni. yise ; a wa butele oYengweni, emzini wakwabo, lapa ba Ka ku sindanga nom' emunye ; kanye ne nduna yazo be bulawela kona; lapa yena w'eqa kona otangweni. iZiewe. Kwä, sal' isifazana se nkosi, kanye ne sigodhlo Ngi kumbul' ambut' amabili, kwa ka yise : sayo. Isifazana leso ne sigodhlo leso, isifazana si ka 1. Anznyanta. yise ; isigodhlo si ka yise. 2. Anthlope. Kute-ke, ukuba lel' ibuto ii bulawe, wa ye se but' 1 =-- Ngabha. eliny' ibuto. Nabo wa li qamba ngokuti iZiewe. Induna 26 aBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 27 yalo kwa ba u-`Buza. Wa ye se li sus' endaweni yalo, wa Okwesibili ukuhlasela kwake, u hlasel' uTokozwayo yo ku-l'akisa eMangweni. Lite, li nga ka-y' eMangweni, ka Mandayiya,—e-zwa ku-tiwa u be gub' umkosi. U ne zikulu zake, nga makand' azo. wa biz' onk' amabuto, ya tumela-ke kuyena, u-ti : " Hau ! Tokozwayo, uban' Wa zo ku-zi-tshel' igama lake lobutsha. o-ti gub' umkosi na ? " uTokozwayo u-ti : " Ngi zo Kwati, ukub' amakand' a pelele oYengwen' onke, ku yek' umkosi, kanti ka ngi nkosi mi na 2 " La m we-ma pakati kwawo. Wa memeza, wa-ti: " Pakati hlupa lelo gama. uDingiswayo wa ye se pak' impi njalo. kwenu nonke, kungabe ku sa ba biko muntu o yo ngi Ya m gwaza ; ya m nquma ne kanda uTokozwayo, ngo biza nge gama lokuti : Godongwana. Lebo gama la sal' ku-pendula kwake ngenkani. otangweni. Igama lami namuhla, lenu, uDingiswayo. Okwesitatu, wä hlasela ku Pakatwayo, ka Kondhlo, ka Na li-zwa mhla ngi .zi bonga pambi ku ka Mawewe." Mncinci, ka Lufuta, ka Simamane, wa kwa Qwabe, e Kwa hlatshw' izinkabi ; kwa-dhliwa. Kute, lap' izi- bona ngob' e ne zinkomo, e zi ket' amabala. Zi hamba nkabi zi-dhliw' izifuba, wa-ti ma zi hamb' iZicwe. La nge mihlambi yo kufana. Wa-ti: " Hambani ni yo ku- suk' ibandloda le Zicwe, la hamba la-y' eMangweni ; ne m-tshel' uPakatwayo, ukut' izinkomo ma zi hlanganise ; nduna yazo u-`Buza,—ka ngi m az' uyise, ne sibongo a nga zi hambisi nge mihlambi ; a nga zi keti mibala." sakubo a ngi s'azi. uPakatwayo wa-ti: " Ng'enz' empahleni yami, ngo kutanda kwami. Ngi hlabis' amabn.t' ami, ngo kutanda Ukuqalisakwak' uku-hlasela uDingiswayo, wa qalisa ku kwami." Wa ye se pak' impi njalo, uDingiswayo. Mjezi (isibongo sake ka ngi s'azi ; no yise ka ngi m azi). Ya-lwa, ya m cit' uPakatwayo. Ya-dhl' izinkomo, U nengwa ukub' e-zwa ukuti u ne sigodhlo a si fuyileyo. ne sigodhlo sake. Ya m cita. Kep' isifazana sake ka U-ti : "U inkosi ini-ke uMjezi na, ukub' a be ne sigodhlo Si tatanga, ngob' iningi la bafazi ba ka Pakatwayo la Ii na ? " uMjezi-ke yena, u-ti : " Ngi inkosi, noma ngi ngodadewab' uDingiswayo. uPakatwayo wa snka, yen' nge siyo e yo hlanga. Isigodhlo sona ngi naso nami." uqobo lwake, ngenxa ye ndhlal' a nayo, wa yo konzel' U se pak' impi njalo, ngokuti ka nazo ne zinhloni ; ka si abantwana bake ku Dingiswayo. Ba xolelana. Wa ye fihli isigodhlwana sake. se mu-p' izinkomo za masi, ne zinkabi zo kuhlaba,—ngo Ya m hlasel' impi; ya m virabezela. Ya bulawa kutula, na ngo kutandana ; ngoba no Pakatwayo wa b' impi ka Mjezi; za-dhliwa izinkomo zake, ne sifazana endiselene no Dingiswayo. Zi ningi izintombi zi ka sake, ne sigodhlo leso sake, o kn isona si bange impi. Pakatwayo e zi gane ku Dingiswayo ; ngako, ba hlala Kute, lapa se ku fike isifazana ne sigodhlo si ka Mjezi, ngo kutandana kakulu bobabili. inkosi ya ku buka, kwa kubi, ya-ti: "Ka ngi tandi. Kute, emva kwe sikati esidana, kwa vel' ukuxabana Kubi ukuba ku-dhliwe isifazana se nkosi ; futi, kubi pakati ku ka Pakatwayo kanye no mnawe wake, uNomo ukuba ku bulawe amakosi. Kuhl' a yekwe, kanye ne ka Kondhlo. uNomo lona, ikohlo ku Pakatwayo; u sifazana sawo,—ku-dhliwe izinkomo ne sigodhlo, ku be u zalwa ngomuny' umfazi.1 Be be banga ; uNomo e-ti kupela ; ngoba funa ku pofise umhlabati." 1 U zalwa udadewab' uDingiswayo. 28 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 29 naye u inkosi ngokwake. Ngako-ke, uPakatwayo wa ibuto, waye wa hlalisw' emazibukweni eMhlatuze ; kute, ye se biz' uDingiswayo, uku-zo-tet' kola labo. ukuba, ku pelele ukusa (loku amabut' a ka Dingiswayo a Kute-ke, ukub' a fik' uDingiswayo, wa Ii tet' icala ya yi lander e ka Pakatwayo), ite ukub' i si fik' emazibu- labo, wa Ii nquma.• Wa-ti "Ka ngi fun' umsind' u kweni, ya bonana ne ka Ngomane. Ya zi-misela manjena vele kinina ; ni bange izinkomo, ingani ngi ni nike zona uku-lwa ; loku, ne landelayo, i si seduze. Ya gal' uku- ngenxa ye ndhlala. Na namuhla, indhlal' i se nkul' gwazana. 0! Ya ba gwaza, kwaze kwa fik' eMhlatu- emhlabatini. Ngoba ku njalo-ke, ngi ya kw-ahlukanisa zana, na soNgoye, na seMlalazi. Kwaze kwa ba soTukela, wena Nomo; ngi zo hamba nawe. Izinkomo e be zi i ba gwaza. Laze la-t' ibuto le Zinkonde " Hau I .8C1 sesibayeni sako, zi nik' uPakatwayo. Wena woza, kanye si gwaza, kwaze kwa mafundo." 1 Nay' uDingiswayo wa no muzi wako ; fun' uPakatwayo a ku bulale. U nga ye kona ; e se kw-enza ngob' e se tukutele. E nga-tsho pati luto ngapandhle kwo muzi wako." yen' ukuti u be qond' uku-bulal' uNomo; e-t' u hlasele Wa hamba nay' uNomo. Waye wa m beka kwa yena, ngob' e nga m tshelanga isicasulo a si nengwayo. Mpemvu, nga seNseleni, eCwaka. uDingiswayo wä Ngako, impi ya ba qeda bonke ; a ku salanga nom' pakati kwabo bobabili. uDingiswayo-ke, wa ye se m emunye we buto le Zinkonde, knze ku be namnhla. nqumel' izinkomazi ne zinkabi. Izinkomo a mu-pa Yat' impi, i si buya, ya hamb' i si-dhla zonk' izinkomo zona, za zi dhlula lezo uNomo a zi tshiyayo ku Pakatwayo. ze zifunda ne zifundana. I si-ya nazo ku Dingiswayo. Kute, ukub' a ku-n‘,e uPakatwayo uNomo u ya uDingiswayo wa tumela ku Pakatwayo, wa-ti: " `Beka ! busa, u ne mfuyo eningi, e dhlur eyake, wa ngenwa U nga pinda futi w-enze loku, u yo bon' okukulu ; o ukwesaba, wa-ti: "Ngi ya bon' ukut' uDingiswayo, u ku dhlur o kwa namuhla." uPakatwayo wa-ti " Qabo, hambe no Nomo njena, u se yo ku-m-enz' inkosi. Ngi Gumede wo hlanga ! Bengiti ngi zo kn m eba, ngi m ya bon' ukut' icala u li fumane kimina. Ngi kolw' ukuti nqume. Po, ngi sa zo-tini, loku Ii pelir ibandhla lami u zo ngi vimbezela, a ngi bulale; bese ku buy' uNomo, le Zinkonde na ? " e zo kw-ak' izwe lami. Ngako-ke, ngi zo hamba ngi yo Ukuhlasela kwake kwesine kwa ba ku .Matiwane ka ku-m-vimbezela, ngi m bulale.' • Masumpa ka Sihayo, wa semaNgwaneni. uMatiwane u Wa ye se pak' impi njalo uPakatwayo, ya yo vimbe- be zi ncoma, e-ti u inkosi naye. U ya yi gub' imkosi ; zela ku Nomo ebusuku. Ya ngena, ya tshis' imizi. Kwa u naso naye isigodhlo ; u nawo naye amabuto. Ka nako hlatshw' umkosi pakati kwe-zwe, ukut' "1 ngene " ukuba a nga ncediswa nge-ny' inkosi. uDingiswayo, kwat' Umkosi wa gal' uku-zwakal' ebutweni oku-tiwa iNya- ukub' a ku-zwe loko, wa yi kipa yonk' impi; waze wa kipa kato ; kwaze kwa fik' ebutweni le Zicwe. Impi ya hloma na mabut' a ka yise amabili,—Amnyama n'Amhlope. yonke nga makand' ayo ; izwi liti impi ka Pakatwayo e Kute, ukub' a fik' esifundeni sak' uMatiwane, wa bulal' izwe. Ibuto e la li pakelwe uku-bulal' uNomo, 1 Lok' ukukuluma, sengati ku auk' ofundweni lwe-ndhlu ; ngob' " indhlu " ya kwa Qwabe bit gal' uku-yi-gwaz' eMhlatuze (kn semnyango- iZinkonde. ke lapo) ; baze ba yi oTukela (emsamo, ofundo), lap' " indhlu " i Kute-ke, ukuba ku-se kahle, loku uNgomane, ne lak' pela kona. 80 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 31 ngenis' ekuseni, ku mpondo-za-nkomo, nge buto h ka yise ka Matiwane, kanye ne zi ka Dingiswayo. uDingiswayo elimblope. Ya bambana nab, kwaze kwa pum' ilanga. ka buyang' a m hlasel' uMatiwane. Ba hlalisana kahle Waze manjen' uDingiswayo, e bon' ukuti ku lukuni, wa njalo. uMatiwane wa konza kakulu ku Dingiswayo. kip' elimnyama. Kute, lapa nabo se ku isikati ii bambile Wa m hlonipa ; wa m bikela konk' okuvelayo ; no ku lapo ; e se no mcabango wokut' u se zo ku-yi-dedela nga tand' ukuba ku nga m vezel' inkatazo ku Dingiswayo. yonke ; wa bon' imiz' i si-tsha, iningi le-mpi se li baleka. Ba hlala ngo kutula. Undunankulu wa mabut' a ka yise, kwa ku uZiyongo, Okwesihlanu, ukuhlasela kwake, kwa ku ku Maxi- o kwa-dhliw' ingubo yoke.' Impi ka Matiwane ye suka ngwane ka Luboko, wa seNgonyameni, eNkandhla,—wa ya baleka; za-dhliw' izinkomo. Le ngubo ka Ziyongo, semaCunwini. Ku-tiwe kuyena, uma e nga tandi ukub' wa ye e yi-piwe uDingiswayo. Kwa-dhliwa ne sigodhlo izinkomo zake kuhle ukub' a si labil' isigodhlo. sake. Kute, nkuba ba bon' ukut' ingubo ka Ziyongo i Ngako uMacingwane kä vum' uku-lahl' isigodhlo. uDi- pangiwe, kwa yo bikwa ku Dingiswayo; kwa-tiwa ingubo ngiswayo-ke, wa ye se pak' impi. Ya m gwaza. Ya ka Ziyongo i pangwe impi, ku Matiwane. uDingiswayo bulaw' impi ka Macingwane. Za-dhliw' izinkomo zake, wa-ti: " Hambani, ni yo memeza, ni-ti : " 0 ! Yebo-ke, ne sigodhlo sake. Wa m konzisa. Matiwane! Ingubo leyo ka Ziyongo, um' i nga sa buya- Okwesitupa, wä hlasel' uZwide ka Langa, wa kwa nga namuhla, u yo bon' okukulu, o ku dhlul' o kwa kuta- Nxumalo,1 uZwide e-te : "mi, ukub' uDingiswayo a ngi." Ngob' uMatiwane wa baleka yena ; abafazi bake tat' intomb' enhle, a yi nik' uMalusi na ? " uMalusi ba pangwa kanye ne sigodhlo sake. naye o ka Langa; u ikohlo h ka Langa. Wa ye se tukute- Okute, ukub' isigodhlo si ka Matiwane si fike ku la njalo, wa-ti: " Ngi zo ku-m-yala ; ngoba ngi zo ku- Dingiswayo, kanye ne sifazana sake, sa tshay' inkoka ; 2 m-vimbezela, ngi m bulale." uDingiswayo lona izikati Si kumbul' izwe lakubo. Waze wa ngenwa umunyu uDi- zi ningi ngapambili e hlaselana no Zwide, e nqotshw' ngiswayo. Kute, e sa cabang' isu lokut' u zo b'enze njani, uZwide; a-hlulwe, a m telise. Nga lesi isikati, lap' e za fik' izitunywa zi ka Matiwane, zi qub' izinkabi, zi-ze se Maser uZwide ku Malusi, wa ye se nab' abantu kakulu ku Dingiswayo. Za-ti : " 0 ! Wena ka Xaba ! Si ku no Dingiswayo. tunywa o ka Masumpa, uMatiwane, na lez' izinkabi. uZwide wa ye se yi paka-ke njal' impi. Yam vimbezel' U-t' u se ya tela. M tole." uMalusi. Ya m bulala, yen' uqobo lwake ; ne-mpi yonke uDingiswayo u se-ti: " Po, ip' ingubo na " Ba-ti: yake, na bafazi bake. Kwe-zwakala loko ku Dingiswayo. " Nkosi, ! Si bete yona futi." Wa-ti-ke : " Ha- Kwa ba buhlungu kakulu. Wa ye se suka-k' uDingi- mbani, na bafazi bake, ne sigodhlo sake." Isifazana sake swayo uqobo rwake, kanye ne zikulu zake, kanye na banu- wa si nik' izinkomo za masi. Za hamba ne zitunywa zi mzana bake. Kepa ka hambanga nal' ibuto. Wa-ya ku Zwide ; ngob' uZwide u ngumkwenyawabo ka Dingi- Ku lapa-ke, la kw i vel' isiga se-zwe lonke, sokuti: U yobuya wedwa, swayo. U hamba njalo, u yo bus' ukut' mi ukub' a bulal' njenge ngubo ka Ziyongo. 2 Imvingo ; uqwabe. 1 Kwa Ndwandwe. 32 tiBAXOXELB uDINGISWAY0 KA JOBE 88 uMalusi na, " loku nawe u ganwe odadewabo na, njengo Malusi na ? " uZwide-ke, u-ti : " Yebo. U-ze lapa 5 nga lelo-zwi na?" Wa vuma. UDINGISWAYO KA JOBE Kute ku-sa ngomuso, wa-ti: " Bizan' inkosi ya kwa Mtetwa, si ngen' enkundhleni ; si xoxe nge-zwi e hamba (Inkosi ya kwa Mtetwa) ngalo lapa kimi." Se ku ngeniswe no tshwala, bu buningi ; III ku hlatshwe izinkabi. uDingiswayo wa ye nga hambi Ukukonza ku ka Zulu kwa Mtetwa na sigodhlo na mfazi ; be ku ngamadod' odwa. Wa USENZANGAIKONA wa qalisa ngo ku-tura' abantu kwa puma-k' uDingiswayo, wa-y'enkundhleni, yena na madod' ake onke. Mtetwa, ukuba ba hambe be tengisa nge katazo ; be Kwiti, lapa se bu puziwe utshwala, wa-t' uZwide ku fun' izinkomo. Be be hamba na kwa Qwabe. Ikatazo, umuti o wa u fwaeka kakulu pakati kwe-zwe la kwa Dingiswayo : " 'Beka-ke ! Lok' u-ze lapa nge ndaba Mtetwa, ne la kwa Qwabe. Lo muti wa u tandeka kakulu ka Malusi, ngi-ti ngi ku fumene wen' uqobo. Ngob' kwa Mtetwa. La tengw' ikatazo ; 11 petwe induna ya u ng'eyise kabi kakulu. Ka u sa dabulanga 1 wen' bantu ba ka Senzangakona. Igama la leyo nduna, uqobo lwako lapa kimina. U zo ngi funda wena. mi uMudhli. uDingiswayo u se m nik' izinkomo. ukuba wena, mnta ka Jobe, u tat' intombi, e nga ngi Kute-ke, uMudhli a fike ne zinkomo ku Senza- y'ikile i se ngumntwana ; kuti, lap' i si kahle, u bu su ngakona, wa ye se-t' uSenzangakona : " Hambani, ni yi nik' uMalusi, inja yami na Ingani, umntwana we yo ngi konzela. Ni m tshel' ukuti ma ngi tole; ngoba ntombi ya kwa Nxumalo, uMawewe, wa m bulala na? mina ngi ihöbe." Wa bong' uDingiswayo; wa ye se-ti `Beka-ke. Um' u tand' ukub' u sinde namuhl' ezandhleni ku bantu bake: " Mina-ke, ngi zo m qamb' igama lake." zami, hlaula les' isenzo sako kimina nge zinkomo zako Kute, se ku hambe izitunywa zake, wasala wa-ti: mace za soYengweni ; zi zo ku-ma esikundhleni si ka "Lel' iNtungwana, igama lab uQengwa. Ka li tand' dadewenu.2 ukuba si hlaselane nab; futi ka li nayo ne mpahla. Wa-t' uDingiswayo ku Zwide : " U-tini 2 Ngi hlaule, Li sa hambe li konzel' izinkomo." Nempela-ke, kazange ngi tele! 0! Beka, u yo zi-dhla ngi-file, mfo wa kwa a hlaselane naye. Nxumalo ! " E sa-tsho njalo, wa ye se biz' amabut' ak' uZwide. Ya ba vimbezela kon' enkundhleni ; ya ba Ulcukanza ku ka Tshalca ku Dingiswayo gwaza, ya ba qeda. WA-fa naye lapo uDingiswayo. uTshaka wa fika e hamba no nina, uNandi, no dade- Igama lo muzi, lap' uDingiswayo ne zikuiu zake ba-fela wabo uNomzinhlanga.2 Ekufikeni kwabo kwa Mtetwa, kona, ku kwa Ndwandwe ; elona kand lo muzi ka Zwide. Umunt 'o nge na nkomo, ne yodwa. U y'eduka-ke lap' uMatshwili. Udadewabo ka Tshaka, o m A u ku-dblula laps. elamayo, uNomcoba. Uyena-ke o wa-ya no mnewabo kwa Mtetwa. 2 Igama lake, uNomatuli ka Jobe; wa zalwa intombi ya kwa uNomzinhlanga (elinye uNdikidi) wo, zalwa tiMnkabi ka Sodubo, wa Qwabe. Uyise ka nina, ka ngi l'az' igama lake. kwa Nzuza. uNandi wrt ngeniswa kwa Mnkabi. 34 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE • 85 ba ngen' oHeni, emzini ka Dingiswayo; e ngek' uDingi- swayo lapo, e seBalungwini.I Kepa, ba m buza lap' ba yodwa. uTshaka wa ye insizw' ekufikeni kwake ku Dingiswayo; uNomzinhlanga e intombazanyana. oHeni lap' e puma kona ; nokut' u ngo ka bath. Wa-ti Bobabili • lab' abantwana, a ba ka Senzangakona ; "Ngi nguTshaka ka Senzangakona. Ngi-ze lapa njena, a ba zalela kubo ka Nandi, eLangeni; yen' e nga sinanga. ngi-z' enkosini. Ùmame lona, no dadewetu, e ngi Inkosi ya wa landis' amabuto ne zikulu, ya-ti-ke : hamba nabo." "Ngi ya m amukela. Ngi m nika wena Ngomane. e se qedil' ukulanda, kwa suk' induna ya soHeni, 2 Kute, Kepa, m-akel' umuzi ; igama lawo ku be kwa ya-yo ku-m-bik' enkosini, se ku tshon' ilanga. Inkosi Gqogqa.3 Ne zinkomo, e ngi zo ku-m-nika zona, zi nga ngeni kwe ya-ti: " 0 ! Se li tshonile. M 'bekeleni itole ; ni mu- sako isibaya." pe. Uze-ke, u fike naye kimina ngomuso ; ngi zo ku-zw' U fika njalo uNandi,. wike wa gana ku Gendeyana. a hamba ngako." Nembala, kwati ku-sa, wa ye•se hamba Wa zal' uNgwadi ku yen' uGendeyana, wa kwa Qwabe. naye, e se-ya ku Dingiswayo. Okute, ukub' a ku-zwe loko uSenzangakona, ukut' uNandi We-nel' uku-fik' uTshaka, e hamba no nina no dade- u se gane ku Gendeyana, wa tukutela kakulu. Wa fun' wabo, uDingiswayo wa ye se-ti: "U ngubani wena na ? " izindhlela zo ku-ba-bulala. Kwati, ukub' a ku bone-ke "Ngi nguTshaka." " Ubani le ntombazana na ? " lok' uMudhli, u se-ti ku Nandi: "'Bek' uSenzangakona; 2 "Po lona, owesifa- " Udadewetu, uNomzinhlanga." u fun' ukub' a bulal' uTshaka. Kuhl' u suke lapa naye; ? " " Umame, uNandi; o 'zalwa intombi zana, ubani na u hambe, u kumbul' eziny' izihlobo zako. Uma u nga e ya gan' eLangeni." " Uyihlo wena, ya kwa Mtetwa,3 sa kw-enzile loko, impela u zo ku-fa—nawe, kanye naye. na ? " "uSenzangakona." "Po, lapa mfana, ubani Wa suka-k' uNandi, na bantwana bobabili bake; e se-ya ini ? " "Wena we nkosi, ngi lapa njena, ngi baleka kiti nabo kwa Mtetwa lapa ku zalw' unina 4 ka Nandi kona, kwa Zulu. Ngi bulawa ubaba, uSenzangakona. Se indodakazi ka Kayi, e ya i gane kwa Qwabe. ngi-ze lapa njena, ngi zo konzel' ukuba ngi tolwe inkosi, uTshaka wit zalelw' eLangeni, emzini ka Mgabi, (o kanye no mame, ne ntombazana lena,"—o kwa vumeka zalwa uMbengi), emzini wa seNgugeni. WA ba zala lab' loko ku Dingiswayo. abantwana uNandi e nga lotsholwe. Okute, lap' uNandi ku-sa kusasa, uDingiswayo wa biz' izinduna Kute, e se bon' ukuti kaz' uku-tatwa uSenzangakona, wa ye za mabuto, kanye na mabuto, na banumzana, uku-zo- se yo gana ku Gendeyana, wa semaMbedwini.5 Loko, b'azisa uTshaka, no nina, no dadewabo. Kwa-s' amabut' kute ukub' a ku-zwe uSenzangakona, wa taaad' uku-m- banumzana eBalungwini. Ka hlatshisw' e hlangana na bulal' uNandi, no Tshaka. uNandi wa zal' uNgwadi ku amabuto ne zikulu. Ya ba yodw' inkabi e hlatshisw' Gendeyana. uTshaka; ya ba yodw' e ka nina; ne ka dadewabo ya 1 uNomcoba. Umuz'omunye ka Dingiswayo. 2 uNomcoba. 2 Ka Mqomboyo (Mqomboli), o wa zalwa uMziai, wa kwa Mtetwa. 3 WA zalwa intombi ya kwa Qwabe, uMfunda ; Olfunda o wa zalwa Ka kw-aziwa ukub' uDingiswayo, ut' e wu qamba kanje, wa ye. intombi ya kwa Mtetwa. tsho ngani. Uku-gqogqa, fiku-qikiz' izinwele (z'owesifazane). 4 Uninakulu. 5 Kwa Qwabe. 86 uBAXOXELE • uDINGISWAY0 KA JOBE 87 uTshaka wä hlala ku Dingiswayo- waze wa bekw' wa wa tshiya ; kwa-ya yena yedwa ku Tshaka, e yo induna ya seSinameni, esigaben' esinye sa soYengweni. bik' ukubulawa no kucitakala o ku kwa Mtetwa, ngenxa Wa ba ne zibongo zake zo buqawe no kuhlabami kwake ; ka Mondisa. uTshaka u se m amukela-k' uNgomane. ngoba wa ye yi hamba yonk' impi e pakwa uDingiswayo, Onke-ke amakanda a nga vumang' uMondisa, a sal' e yi pakel' amakosi. U wa nqoba nie, nay' uTshak' ekubulaweni, a-ya ku Tshaka. Kwa sala lawo a m u kona. U kona tanday' uMondisa. Wa ye se li busa-ke uMondisa, e la uNodum' e hlezi, ka Menzi ; kwa Mtetwa. iLemb' e l'eq' amany' amalembe ngo kukalipa. Kwa dhlul' isikatshana uMondis' ä. bulal' izikulu, uSitshaka ka si tshayeki. uTshaka wa ye se tumela kuy' uMondisa, wa-ti kuhl' a uDabaz' it,af' e be li-ya ku Mfene. uNomashovushovu ka Senzangakona. kupuk' e-ze ku yena, ngob' izwe la kwa Mtetwa se li uGaqa li bomvu na sekupatweni. "Uma be nga vum' abantu, ukuba u be inkosi uBolokoqa, ba z'alukanisile ; Z'alukaniswe uNoju no Ngqengeye,— yabo, woza kimi, ikati ngi zo kw-ehla nawe, ngi ku bek' E ya kwa Ntombase,1 ne ya kwa Nandi, inkosi ya kwa Mtetwa; ngoba pela nami, ubukosi nga Ya yi kip' e tshoba II bomvu, bu-miswa ini esikundhleni si ka baba." Indun' e ya I ldtshwa elimhlope, la kwa Nandi. tunywa ku Mondisa, uSihlahla (ka ngi m az' uyise). Bala-ke, wa ye se yengeka njal' uMondisa. U se Ukupatwa kwe sizwe sa kwa Mtetwa, ukuba ku-f kupuka. Kute, ukub' a fike, kazang' a bonane no Tshaka. uDingiswayo Ut' e-tuka, wa bona ngob' e se vinjezelwa impi, nal' Kwati, ukuba ku-f' uDingiswayo, isikundhla sake ibandhl' e la m tandayo. Wa bulawa. uTshaka wa ye sa tatwa uMondisa, umfowabo. Kodw' umuzi ka u ku se li tata lonk' izwe la kwa Mtetwa, na bantu halo. vumanga ukub' uMondisa a ngen' esikundhleni si ka Dingiswayo, ngob' abantwana ba ka Dingiswayo base be Ukuya ku ka Senzangakona kwa Mtetwa e yo bon' kulile ; se be si faner isikundhla Si ka yise. Umuzi-ke, uDingiswayo. wa u su nqamukana kabili. Omunye wa m vum' uMo- ndisa; omunye ka wa vuma ukuba ku pate yena. Kep' uDingiswayo kazang' a hlaselana no Senzangakona, inkosi, yat' i bulawa uZwide, ya ingazang' i hiebe nga ngoba wa-ti u ihöbe. Kwati, emva kwa loko, uSenza- bantwana, ne yo ku-m-beka. ugakona wad' e fika njalo, yen' uqobo lwake, e zo konza ; uMondisa-ke lapo, u se bulal' izikulu zonke zi ka uDingiswayo a m xotshis' izinkomo ; lok' u fika njalo, u Dingiswayo. Kwat' ukub' a zi bulale, so ku suk' uNgo- se kw-azi ukut' uTshaka wa hamba wa yo konza kwa mane, kanye na mabut' ake ; u baleka nawo, u-ya ku Mtetwa. uSenzangakona ka m azang' uTshaka kon' eku- Tshaka,—e se yo bika. Okute, ukub' a be kude-duzane, zalweni kwake ; kodw' u ya mu-zw' ukut' u kona. Wa ye ngenako no ku-m-bona ; a m kombe. 1 uNtombazi. Ute uSenzangakona, e se fik' okwokugcina, we-z' e 88 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 89 hamba ne nkosikazi yake, uBimbi,1 o zalwa uSompisi Ba-ti: " Nangu." " Kanti uye lona e ngi ni bingelel' ka Kuguqa, wa kwa Ntuli. Kute, ukuba ku bikwe ku a tube yena ? " Ba vuma. " Uyena nina ka Sigujana Dingiswayo ukuti : "uSenzangakona nangu ! U hamba na ? " Ba vuma. Wa ye se puma njal' uTshaka. Wa ne nkosikazi yake namuhla, ne zinceku zake," uDingi- hamba naye ugwayi; wafika wa ye se wu hlanganisa swayo wa-ti: "Ma kw-endhlalw' amacansi, az' ay' a ne miti. fik' esangweni." Bala-ke, kwa njalo. Kwa hlatshw' Kute, emva kwa loko, base be hlakazek' esibayeni. izinkabi. Wa ketelwa nga mabuto. ya fik' uSenzangakona, e ngen' endhlini, se be bika Kute, nge langa lesitatu e fikile, ba yo hlal' esibayeni kuye ukuti : " Kade ku kon' umfowabo ka Dingiswayo no Dingiswayo no Senzangakona. Wa ye se suk' uDingi- lapa, e zo eel' ugwayi, e zo Si bingelela." Kwati, emva swayo, e se-y' endhlini lapa ku kon' uTshaka. Wa-ti kwe sikatshana, wa ye se tat' itshungu, wa bema. Kute, kuye: "Nang' uyihlo. Si hlezi nay' esibayeni. Hamb' ukuba ku be isikati, uSenzangakona wa-ti ku makosikaz' u yo bingelel' onyoko. Ufik' u zi celis' ugwayi. Gcoba ake : " U_Inzimba warn' u ya dangala ; " u-zw' ubuhlu- mink' umuti. Kuyoti, ma be ku nika nge sitsha, ingabe ngwana. " Hambani ni yo ku ngi bik' enkosini." itshungu, u bu su hlikihla lona. U nga wu bemi lowo Kwa-sa kusasa, ba hamba ba yo ku-m-bik' ukut' gwayi. U-ze nawo, u fake ku lo muti." Wa ye se pum' u se tand' uku-goduka. uDingiswayo wa-ti: "Po, u uDingiswayo, e se-y' esibayeni. be fun' uku-hamba nini na ? " Ba-ti: " Ukuba kn uTshaka wa ye se-ya ko nina, loku ka ba m azi. Kute, tshon' e la ngomuso." Wa-ti: "Ku lungile. Nami se ukub' a ngene, ba cabanga bati umnawe ka Dingiswayo. ngi m lungisele izinkom' a zo hamba nazo. So-ke si Wa ba bingelela. Ba vum' abanye. Kep' inkosikazi pume pela ngomuso, si be ibandhl' enkunaleni." Umkosi yona ka i vumanga ; yä sola yona, i bon' inswebu i fana wa m dhlalela kakulu. Kwa sinwa ; ba giya. Wa ye ne ka Senzangakona. Wa ye se cel' ugwayi njalo. Base se giya no Tshaka, nga lelo langa. b'etula b'etula. Base be tat' itshungu li ka yise. Se Kute, ukub' uTshaka a qed' ukugiya, uDingiswayo be m nika ngalo. Wa cataza. Wa ye se hlikihl' umut' wa-ti ku Senzangakona: "U ya m azi lo mfana na 2 " etshungwini. Wa ye se Ii buyisela. E se buza, e se-ti: Wa pendula, wa-ti: "Ka ngi m azi." uDingiswayo 0 ku iyona nkosikazi ye nkosi kini imupi-ke na ? " wa-ti: " 0 ! Kanti ka w-azi into, loku kanti ka w-az' isilwanyana si zo ku guduz' indhlebe, kuze ku-se u nga Igamu lake, uBibi (Bhibhi). Wa y'elam' uNdlalela (undunankulu butongo." Wa u sit citeka njal' umpakati. Se ka Dingana), e m clam' emhlane ; uBibi yena, e-lanywa uNduvana. lebe uSenzangakona wR-ti : "Thi, umfazi wami, e muhle kangaka, ngi ku hlatshw' inkomo ye ziboma, ukub' a hamb' e-dhla. m tanda, ku-tiwe iBele (iBhele) ? Ku-tiwe kuye Mbele ' na? Ulimi Wa hamba-k' uSenzangakona. lu lukuni, ukuba ku-tiwe Mbele ku mfazi wami. Ukuba ku-tiwa Mbele,' ibhele e le mbila mi ? " A-ti a ku buzwe kwa badala, ukuti Wa fika gad' ekaya, wa ye se-ti: " Impela, ngi m ku-tiwani isitakazelo sabo. Ba vela, ba-ti: "Ku-tiwa Mbele ! Ntuli I" bonil' uTshaka. No mzimba wami u gula njena, ku Wa ye se-ti a ku cum" uNtuli.' "Ku nga-tslnwo ukut' urnfazi wami ngenxa yake." Kute, ukuba ku be zinsuku, wa-f' iBhele." Kwa suka kona lapo-ke, ukub' a ba kwa Ntuli ba bizwe nga lelo gamu, kungati ittibongo sabo, kanti isitakazelo nje sa ba semaBeleni. uSenzangakona. uDingiswayo it be qonda yen' ukut' 40 uBAXOXELE uDINGISWAY0 KA JOBE 41 izinkomo, a m xotshisa zona, e zi ka Tshaka ; u m nika amasuk' amatatu, wa hamb' uPakatwayo na mabut' zona, kodwa yena (uSenzangakona) e ng' azi luto ngazo. ake. Wa-piw' izinkab' ezine, e zi nga se nawo amandhl' Kwase ku zo bikwa ku Dingiswayo, ukut' u-fl!' uSe- okuhamba.1 nzangakona. U-ti-ke : " Ubani o bulel' uQengwa na? iNtungwa lami na ? " Se ku tunyw' uNgomane, no Igama ii ka Dingiswayo Siwangu ka Mbikwana, wa kwa Mtetwa, o zalwa uKayi. Ba hamba na mabuto, iNhlangano ne Nyakeni. Se ku Ukuba ku-tiwe uDingiswayo, kwa-tshiwo ngoba wa kutshulw' uTshaka. Izwi la hamba nabo a ba be zo gwazyva ngo nakonto ; wa hamba nawo. Kwa ba nje- bika, lokuti se ku-z' uTshak' esikundhleni si ka yise. ngoba e nga se nal' ikubo. Wa hamba, wa ba ngumdingi Kwati, ukuba ba fike, oNgomane no Siwangu, na ezweni. Ngoba wa ye nga ka l'az' izwe ; no ku-hamba mabuto, no Tshaka, za bulaw' izikulu zi ka Senza- pakati kwalo. Ngaloko-ke, ut' e se buya futi, wa hamba ngakona, oMudhli, no Zivalele, no Matangata, no Mbu- nge ziny' izindhlela ; e pambanisa imihambo yake. mana ; no Signjana, inkosi yabo. uDingiswayo wa ba Okute, lap' e se bulal' uMawewe, wa zi qamba yena, wa-ti sola ngo kubulal' uMudhli, ngob' uTshaka wa sinda u nguDingiswayo. Nalap' e sekad' e bulal' eliny' ibuto ngenxa yake. Nga be wa bulaw' eLangeni ukuba kasi le Zicwe (induna yalo uTayiza), e se-misa elinye (induna yalo ku ngu:Buza), wa li pakamis' igama lake lobutsha. Mudhli o wa m xotsha kona. Wä zi qamba yena ukuti uDingiswayo. Imizi ka Dingiswayo, ile : 1. oYengweni ; 2. eMinini ; uDingiswayo, timunt' o wa be iqawe. Zonk' izimpi 3. eZiyondhleya ; 4. oHeni ; 5. eManineni ; 6. eNhla- u be zi puma; e hamba nay' uTshaka. Lapo e m azisa mbeni ; 7. eZieweni ; 8, eNyakeni ; 9. eNingizimu ; kon' uTshaka, kwa ku nge-mpi ka Matiwane ; e se ngu- 10. eNtambana ; 11. eNhlangano ; 12. eNyakato ; mfan' obupelelayo. uTshaka u m bek' induna ku buywa 13. eBalungwini ; 14. eSifazaneni. ku Matiwane. uDingiswayo wa ye ngumunt' o bude bake bu lingene ; Mina Matshwili, o xoxa le ndaba ka babamkulu, nga e nge mfutshane, futi e nge mude kakulu. Wa ye nga zalwa uMngoye ka Dingiswayo. uMngoye, ukuwela si tungil' isicoco. Uze wa si tunga lap' e sengen' ebukosini. kwake, wa gala w'aka kwa Dukuza, eMbozamo. Wa Kwati, mdhlan' e zo tunga, kwaye kwa bizw' inkosi suka !apo, we-z' eZinsimba,2 lapa mina Matshwili ngi ya kwa Qwabe, uPakatwayo, uku-zo-bukel' umdhlalo hlezi kona na namuhla.3 No baba wa-fa kona; wa- we nhlanganisela ya mabuto. Naye we-za na wake. mbelwa kon' eZinsimba. Ukutika ku ka bab' eZinsimba, Kwa dhlalw' amasuk' amatatu ; ku bulaw' izinkabi. Isikat' a tunga ngaso kwa ku sehlobo, umbil' u vutiw' Ku-tshiwo ngoba za zi kulupele kakulu. ezifeni. Isifazana sa hlatshelw' izinkomazana. Sa-dhl' 2 Eduze na kwa Dukuza ; ngenhla kwa kona. 3 La mazwi a ka Matshwili a `balwa ngo November—December, o kwa ngapakati kwe zinkabi ; amabuto e nga vunyelw' 1903. Yena, wä-fel' empini ka Bambata ; ilanga lake lo kufa, kwa ku uku-dhl' o kwa ngapakati. Kwati, ukuba ku dhlul' 8 July, 1906. 42 ILBAXOXELE IZIBONGO ZI KA DINGISWAYO KA JOBE 48 imali ye zindhlu ya i nga ka telwa ku Rulumeni. Uku- U ya tshelw' izindaba, u gijimel' erawini. kula kwami, ngi kulel' eMbozarno. Ibuto lami, ngi Impunz' e vuke no mkont' emaWunzi.1 iWombe.1 uNyawot' omnyama ! uNofukutwayo ! TJkuganwa kwami, ngi ganelwe se ngi lap' eZinsimba, Kon' u nge m bon' e zula pezulu. Ubaba, int' e ya m enza ukub' a wele, e-ze lapa, uNgqwashi obomvu, wa ollamuyana ; uMpande a bulal' ubab' uKuzwayo (ibuto lake iNyosi, 0 mabal' a zizinge,2 sengat' a bekiwe. ka Dingiswayo). Ubaba wa cabang' ukuti u se zo in Izulu li ka Piko, Ii baneka kanjani ? bulala naye ngo kubuya kwe-mp' eSwazini. U s'eCia-ke L'enzani e ii ka Sombangeya ka Piko ? njalo ; e e wel' e-z' eSilungwini. Li ka Sombangeya ka Jobe? uQayambeya ! 3 uSahlul' amakos' a sohlangeni ; Uye wa vurrula kwa Mahlaba, Ezinkumbini 4 za manzi,— 6 uZinto zake zo muka na manzi. abaTembu ba kweza,5 IZIBONGO ZI KA DINGISWAYO KA JOBE Ba-ya ngo Jama ka Mnisi ; (wa kwa Mtetwa) Kand' uku-ba : " Jama-zibayeni, nge za batakati." Betabeta ngo moya wa semaMpondweni ; uMAF' a vuke, njenge dabane.2 Ngite ngi sa-dhl' ezinye, uSombangeya 3 ka Ndaba ! Ngabuye nga-dhl' ezinye.6 uMadhlekezele,4 inkomo ya nganene, Izinkomo za bantu, zi ne nkelenkele ; 7 I zo tengana na yip' enenekazi ? I zo tengana no Mbangambi wo Vunaa, emaTshobeni. 1 U impunzi ngoba be m albs nge nhlendhla lap' a balekayo ; inhle- uSombangeya ka soz' a tshelwa zindaba, ndhla wa baleka nayo, i kuy' emzimbeni. 2 Iziyingelezi. 3 A ba kwa Mtetwa be ya tefula. Kwa be nga tefuli, ku-tiwa : 1 U-tsh' ibuto la kwa Mtetwa, e ii intanga yo Dhloko kwfi ka " uQalambela." Loko-ke, mhlaumbe, ku-tsh' uku-gal' uku-mbela, Mpande. ngob' ubukosi be sohlangeni uDingiswayo we bu tshonisa pansi, amakosi 2 Idwangubane ; idangabane. Ukula lwa semasimini, o lu pa e we nqoba, e-ti a ku be uyena nkosi kupela. Uyena owe gal' umkub' mbalan' eluhlazana. Kwa ku-tiwa u-file, kant' u seRini ; uzobuy' a onjalo. Ukuti uQayatnbeya, kwokunye ku suk' ohlamvini lo kulalaba buye. (ukulalabela), ku-tshiwo ngob' e tembile ukut' u zo we nqob' amakosi ; Ingabe ku-tshiwo ngoba we banga no mfowab' uMawewe mi; e tembe amandhl' eke. wa m ahlula. 4 Ukumbi, ugu ; usebe. a Loku, sengati ku suk' ekuhlekezeni, ektigekezeni ; ngoba naku, wet' 5 Ba damuka (njenge nkungu), ngoba be dedel' uDingiswayo. e fika kwe lakubo, e vel' eRini, we qond' emzini ka Mbangambi ; we Lu kon' uhlamvu, kwe zi ka Tshak' izibongo, o lu fana na loin. fumana ku valiw' esangweni. Yena-ke, we simze "we cit' imgoqo, wa Cinga ku k. 85, ngena ; " kungat' u ngena ngenkani. 7 Zi ne ; eli ng'aziwa ukuba li yo pela kanjani. 44 uBAXOXELE UKULOBOLA 45 Zi kungel' ingobe,1 i sematshobeni. na maSwazi, na maTonga--zonke lezo zizwe, ne ziny' 'lamp li mdondoza,2 Li ka Madhladhla ; e zi nga balwanga (za seSouth Africa), zä dabuka ndawo- E la puma, amakwez' a bikelana, nye. Izilimi zazo zonke zi ya bizana ; ne mikuba yazo Na kwa Ntombase,3 na kwa Langa.4 it' a yi fanane kwe ziny' izindawana. Umkuba wo kulobola-ke, naw' u njalo ; isiqu sawo si bonakal' ezizweni zonke ; izici zodwa (za ngapandhle) e z'ahlukahlukayo. 7 (a) Kwe ZuLu,—Abantu bakuqala, kuse ko Jama, UKULOBOLA no Ndaba, no Mageba, ma si-zwa nga badala, ba be lobola UKULOBOLA iimkuba o w6nziwa inDhl' eMnyama yonke nga mageja, ne zimbedu,1 na masongo ; kut' o ne zimbuzi, ya seSouth Africa. eKipi, ilobolo ii bizwa ngokuti ikazi ; hi a lobole ngazo. Yonke le mpahla-ke ya i ningi kwa Zulu, beSutu (kwaMshweshwe),ku-tiwe bohadi; ku beTshwana,5 izinkomo zi nga ka biko. Izimbedu na masongo kwa ku-tiwe, bohari ; emaNhlwengeni, na seSwazini, na kwa kw-eniiwa nge tusi ; itusi lona li puma kwa Makasane Zulu, ku-tiwe, ilobolo. Kwe ziny' izizwe-ke ba ku bize ka Mwali,2 amakos' amadal' a semaNhlwengeni. eNatala, ngo kunye. Kodw' amabizo la, a-hluke nje, umtambo kwa ku lotsholwa nge mpahl' enjeng' e ya kwa Zulu; we ndaba munye : Ku pum,' izinlcomo 6 ku mkwenyana, abanye 3 ba lobole nge sikumba se mpunzi, na nge zindondo. zi yo ku-ma ku yise we ntombi. iNkosi, kwa Zulu, izinkomo ya i zi tola ngo kuhla- Ukwahluka loku, pakati kwe zizwe, ku lana no kwo ser ezizweni. Isizofik' i z'abel' izinduna-ke ; ezinye zi limi ; ngob' o lwa beSutu lu hamba ngo kwalo ; no lwa xonyelw' amaqawe, njengo kuhlabana kwawo. Kwa kwa Ngwane lu hamba ngo kwalo ; no lwa maMpondo, kuti-ke futi, umunt' o kw-az' uku-fut' insimbi, a tat' no lwa maTonga. Kanti, nxa umunt' e `bekisisa, u bon' isigaxana sake se nsimbi a-ye nas' eNkosini ; iNkosi-ke izican' ezininginingi ndawozonke e zi fakaz' ukuti i zo mu-p' inkomo, ngob' insimbi le ya i funwa kakulu, i sengati bonke labo bantu bä dabuka ndawony' endulo. funelw' imikonto e zo kw-abelw' oMadhladhlule,4 amabutr amaXosa, na baTembu, na maMpondo, na beSutu, na a ka Dhlungwane wo Mbelebele :- beTshwana, na maTshangana, na baVenda, na maShona, 0 jame ngo mkonto pansi kwo Mzimvubu, Umkont' ogobileyo. Na maMpondo a yesab' uku-m-ehlela ; Lokn, sengati knti, lä. libal' uku-puma ; Ja donda. • " Nani boGambushe, nani boFaku, 3 uNtombazi wa oLanga. 'B. kn Tulaairwe, k. 46, (indab' e kuluma Ni nga m hlabi, nge-ndhlu yake). N'oti ni nga m haha, 4 Uyise ka Zwide, wa kwa Nxumalo (wa kwa Ndwandwe). uDi- Kwoba se ni blab' uPunga, na hlab' uMageba." ngiswayo wã m ahlul' uZwide, nxa ku-liwa. Kodwa, kwa gain' ukub' uZwide a m bulal' uDingiswayo, impi ka Dingiswayo i ngeko • lapo. Abanye ba-ti umnaka ; undaka. Izimbedu za zi fakw' entanyeni ; 'Beka ku k. 32. amasongo e fakw' ezingalweni. Zi kon' eziny' izibongo zi ka Sombangeya ka Ndaba e zi sa sele. 2 Ka Mabudu, ka Mangobe, ka Dhlankumba, ka Silamb wa. Kumbe zi yo fakw' ebukwin' elinye, nge zinsuk' ezipambili. a Njeng' a ba kwa Zondi (ba semaMpumuzeni). 5 Bechuana. uZulu ; kwrt-tsh' a ba sezizweni, be-tsho ngob' impi yä hamb' 6 Nxa zi ngeko ezweni, kwa ku lotsholwa nge mpahl' enye. i-dhl' izinkom' indawo yonke—i zi-dhle qede, i bi 8i-ya nazo kwa Zulu. UKULOBOLA 46 uBAXOXELE 47 Izinkomo zä gal' ukw-and' ezweni la kwa Zulu se ku U menyezwa njalo lowo mteto, izwe lase l'onakele, ku Tshaka. Kwa ilap' abantu se be qar uku-lobolelana ngob' abantu ba be kade be z'enzela ngo ku-zi-tandela nge zinkomo ngazinye, ngambili, ngantatu. So ku-ya bonke, be nga sa hambisi nga mteto; be nga s'enzi ngo mkuba wab' omuhle wa sendulo. Kwa kut' umuntu- ngo kuqubekela-ke njalo ; ngoba, pela, na ku Dingana kazana, umfokazana nje, a pike ngokut' u fun' amatshum' na ku llpande kwa ku hlaselwa zikati zonke, ku amabili ne enbla—kwo Mzilikazi ka Matshobana ; kwo Sobuza ka sihlanu (25), ingabe amatshum' amabili (20), ngo mntanake ; abanye-ke ba zi bizele ngo kubona kwabo Ngwane ; na kwa many' amakosi. Kabe ku ya-yiwe nabo. Izwe lase li xoveke kabi ngaloko, ndawozonke ; lapo, ku buywe ne zinkomo. Se z'anda-ke njalo einhla- abantu be hlupana, be fun' impahla ; be yi funer imali beni wa kwa Zulu. yo ku-teng' izingubo, naninani, emavinkilini ; kanye no Kute, se ku ku Mpande, abantu base be lobolelana ku-telel' imizi yabo ku Rulumeni. WR lama impela-k' nge ziblanu ne zitupa. 0 kipe isihlanu, kwa ku-tiwa uRulumeni mzukwana loko. Na namuhlanje, ku se-mi "U se m ute wa ! " 1 0 kip' ezisitupa, kwa kn-tiwa umtet' onjalo. • lowo "u qed' impela, u se m kupula." Abanye ba be Abantii umbidhli (isitabataba) ngoba kviä bidhlik' zi kipa ngazine, ngantatu, ngambili, na nganye ; bese be izwe mblaloko, oyise ba gijimer uku-yo-ganis' abanta- nikelwa-ke. babo emasoken' abo ; ngoba kwase ku zo valek' uku-tor. No nge na nkomo nje, wa ye pageiselwa, be sekut' izinkom' eziningi, o kwa qambek' ezweni ukuba intombazan' e yo zalwa i tatwe uyise we ntombi a y'endi- umbuso ka Kwini ngo 1843. ser umunt' o ne zinkomo, zi buyise lezi e za zi nga pu- (b) ESWAZINI,—Ku sa bus' oSobuza,1 ka Ndungunya,2 manga. 0 nga qedir uku-lobola, kant' u•be se ganiselwe, ka Ngwane, ka Dhlamini,3 ka Hlubi, wa ye-t' umunt' a kwa ku-tiwa isigodo so mkwenyana, ngoba, nxa umkwe- nga tshay' inkom' eyodwa, ku-tiwe ku pelile. Nom' e wak' e pasekile, u zo hamb' a yo quzur esigodweni sake; hlab' ugege nje (ingqutu), kube kw-anele. Na nge zimbuzi äb' a ya hlupeke njalo, asuk' a yo xepula. (a nga m lobolela ngazo) kuyoba ku lungile noma zi mbili, Umteto ka Rulumeni omkulu wo kulobola, wä menye- noma zi ntatu. Kuqala, izinkomo za zi ngeko ku lelo- zelw' eNatala ngo 1869. Abantu bona, lowo mteto, 135, zwe (njenga kwa Zulu) ; kwa ku yam' izimbuzi ; izinkomo wu biza ngokuti Umbidhli ka Somsewu,.2 Lowo mteto-ke, zi hamba na bakulu. we-mis' izwi lokuti : Izinkom' e zi lobe izintombi za Abakulu, um' e-ndiselwe omuny' omkulu, a lobole bantu ma zi ng'eqi etshumini (e ii ne ngqutu ngapandhle) ; nge tusi leli, umgongqoloza, a tshay' inkom' i be-nye; e za bantwana ba baut' abangapezulu, zi ng'eqi etshmnini a beke kona, ku pele. Òmkulu-ke lowo; w-enza ko ne sihlanu (15) ; e za be nkosi yo kubekwa, e pet' isizwe, muny' omkulu,—njalo. Nay' omkulu, um' e mukis' zi ng'eqi ematshumin' amabili (20) ; e ze nkosi yo selwa, zi be njengo kutanda kwa leyo nkosi. 1 Elinye, uSomhlolo. 2 Elinye, uZikode. "We Ngongoni ye ma Vanerd ; lo qed' uBombo ngo kuhlehletela " 1 " U ae m gad iaandhla." (uku-gijima ngamandhla). 2 Abanye ba-ti leitabataba. 48 uBAXOXELE - umntanake ku muntu, lo a m endisela yena, ku hambe Ion' .. .1 .:::::1....„ .. itusi leli (ubedu) ; li be umgano, a gane ngawo. Ngoba, -- ...... -- \-.-..:1,-i_N.,.;-,,;., \ , . ' -1 ------.r../..-' Ii uto olukulu ku bona, ngo mteto wakona kwa Ngwane. N. .- \ ,,, r---- Na sentengweni yal' itusi, la li biza kakulu ; na nge --.:117.11--1 "----1 ---N- ::-1----t1-77:1\-s ----..-2-fr.----4 zinkom' ezisihlanu, kwa ku teng-wa ngazo ; na nge nkabi, ki-'-7--.\-:"..:1- 1\1-1‘' -.\-;\ ---- –1 ----‘---:-----, .- '_,..,:i!1..!ii enkul' inkabi. La ii ng'andile ku bantu bonke ; li __....17 r___------i,1.._ 'N,.. . vame kwa bakulu. Kepa-ke, umkuba wa kwa Ngwane,-- .---- _.71--- .).‘<:`..„- \ •\ 11. ''' \1 '------;1 -----1.--- -'------.---..V..----4 . ---\\-- o lobole nge nkom' i lumete (i ne inkonyana ), u qedile ; 1 ------7,---;14% - (--- ,,„‘ ,,,;\ v -v:.\1 'S,.'Ii t\ , i_ 'f. r------•--- ___ - .1. - a kuse ku-funwa kuye. Bese ku ba lugege (ingqutu). - -- Loku uku-lobola nge zinkom' ezisihlanu noma zintatu, -- t_ ku ba um' intomb' i nge ye sikulu. Uma, no =tam- • nkosi,1 e lobole nge sihlanu, kwa kuyo batshazwa kakulu, ku-tiwe : "U lobolil' impela." Namuhla, a ba kwa Ngwane,—ku la makos' a namuhla, o ku susela ku Mswazi, ba qale uku-biz'izinkomo, be zi .biza ngokuti : " Odadewetu bamane ba tatwa nje ! " Loko-ke, kw-enziwa ngo mkub' o wa qambek' eNatala, lapo kwa ku lotsholwa nga matshumitshumi. Lowo mteto wa ba buhlunga kwa ba kwa Ngwane; 5, baze ba wu tanda. Abantu ba be z'enzela nje, be fun' izinkomo. Manje, umfazi, nxa e tshaywa indoda, indod' i kumbul' izinkomo zayo e ya m lobola ngazo. Kuqala, wa ye nga kale izinkomo, ngokuti : " Yek' izinkomo zami e nga zi lahlayo ! " Wa ye in tshaya nje. Ukuba ku lotsholwe nge zinkom' eziningi kwa Ngwane, ku vele ngo kuzwakala kwe miteto yo kuhamba kwa seNatala. Kwati-ke, ukub' i-zwakale leyo mitet' enjalo, ba kuluma bodw' a ba kwa Ngwane, ba-ti: "Tina, a si lobole ngo kwakit' okudala ; imiteto ya sezizweni a si y'azi. Kodwa, uma be lobola kiti a ba seNatala, a si zi biz' izinkom' ezinjeng' e zi bizwa kubo, inxa be lobola trKuxes'Tiszsr, indhlovukazi ya kwa Ngwane, bona. ' A ba si tobolele tina ngo mteto wakubo." e yake ya bus' imnyaka, i landelana no Madolomafitsha, indhlovukaz' enye. Wa ye inkosikazi ka Mbandeni ka Mswazi. WA zal' uNgwane, 1 Umntwana. inkosi ya seSwazini, e se ya-fa. Na le, e busa namhlanje, i zalwa uye. 50 uBAXOXELE UKULOBOLA 51 A ha seNatala ba be vamil' uku-zo-fun' abafazi kwa Ngwane. Indhlela yo kuvuleka, ukub' a ba seSilungwini Kodw' amaPutukezi, indawo ya seDelaguba, baze (eNata1a) ba ngene kwa Ngwane, kwa vuleka ngo Tifokati, ba y'aka ngokwempela nge miny' inanyaka, so ku bus' umntanenkosi, o w'endiselw' uSomsewu.1 Loko-ke kwa- oMabudu no Mwali. Ilapa-ke se kn zo dam' igamu la nel' ukw-enzeka, kwase ku telek' a be seSilungwin' ezweni la kwa Dinisa. Kuqala, kwa ku nga-tshiwo ukuti ku kwa Ngwane, be-za be qub' izinkomo. Abanye be-z'emhlo- seDelaguba ; kwa ku-tiwa ku kwa Dinisa. uDinisa lo-ke, tsheni yabo. Ngo kufika kwabo, se be eel' izintombi. liPutukezi lakona e la li tengisa nge tusi le zimbedu na EMANHLWENGENI (kwa Makasane),—Ku sa bus' ama- masinda (amasongo) ; abantu be li tenga nge zimpondo kos' akub' amadala, oMakasane, ka Mwali, ka Mabudu, ze zindhlovu. Lowo mLungu wa ye tengisa futi ngo ka Mangobe, ka Dhlankumba, ka Silambowa, kwa ku buhlalu, na ngo tshodo (olumnyama). Ku suka kona lotsholwa njenga kwa Zulu na kwa Ngwane. lapo-ke konke loku kwo zimbedu na masongo, e si-zwa amaNhlwenga lana, iwon' a qamb' uku-lobola nge ku-tiwa kwa ku lotsholwa ngako ndawozonke kuqala kwa Zulu, na seSwazini, zimbedu na masongo (be-ti bona, anicainda), ngob' na semaNhlwengeni. itusi la vela ngakubo ; la li fike na maPutukezi 2 pam bili. Kodw' amaNhlwenga, emuva kwo kufika kwa ma- amaPutukezi, ku dal' ukuza kwawo lap' eSouth Africa. Putukezi lawo, agar a lobola nge ziinhlalu. 0 kwe Ibona beLimgu a ba qalisa ngqa ukufika, (A.D. 1497).3 zinhlalu kwase kit landelwa ubuhlalu. Izinhlalu-ke, Ne-zwe la seNatala, kuze ku-tiwe " Natala " nje, la qanjwa ku-tshiwo o kwa kuti a ku fanafane no buhlalu. Zi ibona ; be li qamba nge langa lo kuzalwa ku ka Jesu7- luhlaza, njenge kaba lo mbila. Inhlal' i-nye, ya i ba ilanga njalo li ka Kisimusi,4 dies itatalis,—be-tsho ngob' ngaka umktunbi a ba be kuwo, w-önyus' ulwandhle, uhamb' u Nxa izinhlalu zi humelw' entanjeni, intambo ya gaxw' gudhl' izwe lakit' eNatala nga lelo langa ; u qond'enhl' entanyeni (ku munt' emi), yaze ya hlaba pansi nhlangoti eDelaguba,5 na seNyambane, kanye na semazwen' amany' zombili, kwa ku-tiwa izinhlal' ezingako, se zi qed' ilobolo. a ngapambili. Ba-t' abadala, izinhlalu za ngena ku sa bus' uMangobe, Indaba ka Tifokati, umunt' a nga yi bona ku k. 160. uyise ka Mabudu. amaTong' a lobol' a lobola nga loko, 2 Portuguese. kwase ku ngen' ubuhlalu,—o bu fana na lobu ba namuhla, 3 Li kona kodw' izwi lokuti, ngo B.C. 600, ku sa bus' uNecho, inkosi (uPharaoh) ya seEgypt (umbuso wake wa gala ngo B.C. 610, wa gcina be-zwe lonke. Bona-ke, ba ngena se ku bus' uMabudu, ngo 594), leyo nkosi ya sus' umkumbi, u gwedhlwa amaPhcenician, i uyise ka Makasana. ba tolle; ya-ti a ba hambe, ba zungez' izwe la seAfrica, ha li gale Be ku zo landel' izimbedu lapo, na masinda. Izindo- nga seSuez, haze ba Ii gcine nga sohlangotini lwe-zwe la seEgypt o lu 'beke nga seMediterranean. Abantu ba sePhcenicia ba be funde kakul' ndo lezi no mnaka, umunt' a ngati kwa ku puma ku ion' ukuhamb' olwandhle. Wa u su hamba-ke njalo lowo mkumbi. itusi e la li tengwa kwa Dinisa, kuse kö Senzangakona. Ne Nembala, waze wa II zungez' izwe la se_4frica, lonke lipela. Ku-tiwa kwa pel' imnyak' emtatu be yi hamba leyo ndhlela. A ku-zwakali ngxota,—into ya kwo Dingana no Mpande—ya yi kandwa ndaba kodwa a hay' enzayo nxa be dhlula ku leli lakiti. nge tusi le zimbedu na.masongo ; i nga loboli kodwa yona. 4 Christina* Day, 25 December. 5 Delagoa Bay. Ulembu ; itete.

52 tiBAXOXELE UKULOBOLA 5:; ulVfakasana wä bek' umteto wokuti, nxa ku lotsholwa, a ko kitshw' izimbed' ezisihlanu (5), na masind' ayisi- hlanu (5). Kwa hamba kwa hamba, kwati, ngo mbango ka Noziyingili no Makasanyana, iNkosi (uMakasana) ya-t' a ku lotsholwe nge zimbed' eziyitshumi (10), na masind' ayitshumi (10). 0 ka Noziyingili umteto, wa-ti a ku lotsholwe nge tshumi ne sihlanu le zimbedu (15), zi be na masind' ayitshumi (10). Wa ye nga vum' uNoziyingili ukuba ku lotsholwe nge mali ya beLungu, e-ti a ku be zimbedu na masinda kupela. Abantu ba nqaba. Kwase ku ngena yon' Ku Noziyingili, kwa ku nga lotsholwa nge zinkomo ; abantu ba yam' uku-lobolelana nge mali nje. Izinkomo zi vele ku Zambili, inkosikazi ka Noziyingili, yen' e se-Me. uZambili lo, indodakazi ka Sobuzb„ iNkosi ya kwa Ngwane, eSwazini. Leyo nkosikazi ya lotsholwa nge zinkomo zodwa,—amatshumitshumi. uZambili yena, e se bus' e iNkosi, a ku lotsholwe nge zinkom' ezine, eyesihlanu ku be nge yo kuhlatshwa. Ba nqab' oyise ba mantombazana, ba-ti: " Indhlu i yo qedwa zinkom' ezintatu kupela, ngoba nans' enye e yo kubulawa, enye (ye sibindi) i zo-ya ku malume we ntombi," (njengo mteto wakona). Amadod' amanye a-t' a ku lotsholwe nge situpa ; amany' a linganis' etshnmini. Se ku ukwahlnlaka kwake-k' uZambili lapo ; u se-ti a basale se be z'enzela ngo ku-zi-tandela.

Uknlobola loku, kn indab' enkul' isibili. 'Umkuba wa sendnlo, pambili kakulu. eBaibileni (Bible) umunt' u fuman' ukut' amaJud' akuqala a ye hambisa ngawo ; uZaranna (lo omude, o gain° ngakwesokudhla). Kwati, ukuba ku-f' uNoziyingili (umyeni wake), kwa,se ku ngena yen' bona-ke, ilobolo be li biza ngokuti : nwheir.1 Um' ebukosini, e pater umntanake, uNgwanaza. o tand' uku-bon' ukwenza kwa leso sizwe, a nga dug' eBaibileni ku lez' izindawana : Gen. xxxiv, 12; Exod. xxii, 16, 17; i Sam. xviii, 25. • 54 uBAXOXELE IZIBONGO ZI KA SENZANGAKONA 55 umunt' e `bekisisa, e hamb' e buza kwa badal' a b'aziyo, u fuman' ukuti ukulobola, iqiniso lako, itkwenanana. sa buswa kwa Zulu; ku vele na beLungu loko. Po-ke, Umkwenyana, uyise we ntombi, u m enanela nge zinkomo, ku ng'aziwa njalo, umuntu wa ye nga tengisa kanjani ngob' e in nike umntanake, o be kad' e m sebenzel' imse- no mkake, a-hlukane naye ; umfazi yena abes'e yo ngena benzi ya sekaya. Izinkomo zi-ya ku yise nje, zi buyisa kw-eny' indoda, kant' umyeni wake u sa hamba, u se la mandhl' e ntombazana, okuyot' i si ganile, uyise no kon' emhlabeni ? nina ingab' i sa ba sebenzela, isal' i si sebenzel' umyeni Umoya lo, wokut' ukulobola ickutenga, wa u ng'aziwa kupela, kanye na bantwan' e yo m zalela bona. nakaneane ku bantu abeLungu be nga ka fiki. Umunt' Lezo nkomo, zi-ya ku yise nje, zi ya funga, zi fung' angaz' a-ti ku imihambo ne mikuba, le emininginingi, ukuti umkwenyana u yo in gcina ngokufanel' umntanake ; ye-nDhl' eMhlope, e vus' ukukulum' okunjalo ; a nga- a m londoloze njalo, a nga hlupeki. Nxa be xabana, tsho kodw' ukut' abeLungu ba kw-enze ngabomu. 'Into e zi velelayo ngob' izwe naku se l'akiwe izinhlob' umakot' u zo balekela ku yise; uyise-ke a bese buz' nie; ezimbili za bantu, ezahlukeneyo,1--e z'ahlukene ngo ukuti: " Lez' izinkomo o wa zi beka kimi lapa, kanti mbala, na ngo limi, na nge mikuba, na nge mvelo. wa u nga fungi mi ngazo na? Ukut' u yo m pata kahle na? Kanti, za 7:1 zo-tini na ? " Izona-k' izinkomo lezi e zi-mis' indhlu, ukuba ku nga se kw-ahlnkanwa ; zi qinis' ubuhlobo ; zi tekelez' ifindo, eli nga se ku-qaqululwa luto. Konke loku-ke, ku bizana ne siga esikulu so 8 kw-endisa, e si-tshiwo izwe lonke Igugu ii ya donsiswana. IZIBONGO ZI KA SENZANGAKONA. I Ba na mang' a ba-t' ukulobola ikutenga,—ku kanye no kuteng' izimpahl' emavinkilini. A ku iko ukutenga, UMENZI 2 ka Ndaba ! 3 norna kungati a ku fanafane nako kancane ; nom' umunt' u`Bid' 4 e li mateta nge zinyembezi, edan' e-zw' abantu, a ba nga qondile kahle, be-t' abafazi Li njeng' e Ii ka Tiko, eBulawini.5 IAN). bei ba tenga. Ukutenga loku ku kodwa ; ukulobola Inyat' i hamb' i sengam' 6 amazibuko ; nako ku kodwa. 0 pike ngokuti kunye, a nga simz' a kohlwe ukut' u zo-tini nxa wen' u-ti kuye : "0 tandayo 1 Ka si kulumi lapa nga maKula. 2 Ku sumer egameni lake lo kwenza, uSenzangakona. ka tiywa luto ma e fun' uku-tengisa ngo-to lwake, 3 Uyisemkulu. lu teng' evinkilini, noma wa zi tolela nje nge ndhlel' enye. 4 u`Bidi,—ku-tshiw' ibidi ; int' e mabalabal' amaningi. Itsho-ke, ukuba ubani o wake wa in bon' e tengisa ngo 5 Kungati igamu lo muzi. 6 I sengam',—lo's' u bizwa ngokuti epenthelic letter' ngo kwe mkake kwo muny' umuntu ? E z'enzela ngo tando siNgisi. Ezibongweni zi ka Mpande lu kon' uhlamv' o lu-ti: lwake nje? A tengise kungat' u tengisa nge nkomana "Yet' inyati ye Zibau ! yake. E-nza ngob' e bon' ukut' u yo zuz' impahl' U kulele, wa qongqwa, mnta ka Jama. E Si silo si na meva, enye ngaye." Ukwahlukanisa kwa ku ng'aziwa ku Si na meva na setshobeni." 56 uBAXOXELE U Django Mzingeli, kwa Mamfekana.1 0 ziteb' ezihle, uMjokwane ; 0 ziteb' ezihle, zi-dhlel' amanxasa.2 0-dhl' umfazi, umka Sukuzwayo,3 Wa mu-dhl' uSukuzwayo, ne ndodana. 0-ye ngo mnyama ko Mazolo, Wa buya ngo nyezi, Amadod' a penduk' umbejakazane.4 0 be-ye be m sola, U ya buya, ba m zek' izibongo. 0 be siyaka,5 si ngamanz' endhlela ; O kulume, kwati " kuhla ! " kwati " lwale ! " Kwa nga ngumnyama, u si-za ne mvula.6 Ibicongo 7 e li mzimba butaka ; 0 be mzimba muhle, na nge ndhlal' enkulu. O be buso, bu nge na ndawo yo ku-solwa ; 0 be mehlo, e nge na ndawo yo ku-solwa ; O be mlomo, o nge na ndawo yo ku-solwa ; 0 be zandhla„ zi nge na ndawo yo ku-solwa ; 0 be nyawo, zi nge na ndawo yo ku-solwa ; 0 be zito, zi nge na ndawo yo ku-solwa ; 0 be sipundu, si nge na ndawo yo ku-solwa. uQangabodiya,5 wa oMnkabayi ! 9 • uMzingeli wa ye ngo wa kwa Mfeka. Ukuti Mamfekana,' ukw- eyisa. Wa y'ak' ezansi, emtekwini, ngapambi kwa Somkele ; nga sema- Nblwengeni. 2 Abanye ba-ti, amanxasakazi.' Amanxusa, amanxusakazi. 3 Sengati kwa ku inkosi le, ye sizw' esinye. • Umbejazane ; umbekazane. Loku, iikufuteka kwe nhliziyo, umunt' e se vukelwe ulaka lo kw-enz' int' etile. 6 Itshoba le nkabi, elimhlope kakulu. 6 Kwa fans no mnyama nxa se li zo ku-na. 7 Loku, fikukuluma kwa kuqala ; so kw. lahleke.. U.N.DABURO iA MPANDE. • Umqangabodwe. Ku-tshiwo ngoba wa ye mude, e ngapezu kwa (Umzukulwana ka Senzangakona.) bant' abanye. Wa ye ngowakwab' uCetshwayo endhlini Eliny' igamu lake kwa ku 9 Udadewabo ; e zi ka Mnkabay' izibongo zi ku k. 165. tairaduna. Uyen' o wa kulis' uDinuzulu, uDabulamanzi e se-file. E kw-azi kakul' uku-bong' amakos' a kwa Zulu. 58 uBAXOXELE uTSHAKA,—UKUZALWA KWAKE 59

uQabi kwe za meva, entendemuzi ; 1 ..9.manz' a seMpembeni,1 Ndwandwe 2 ka Ndaba, U nge-zwa be-ti: " Valela njalo, Sonjalose ; " Amanz' a seMpembeni, inguqunguqu ; 3 'A ba-tsho kuwe, ba bul' unyoko,2 uMbulazikazi,3 A ngi wa qedi na lap' a-yayo ; Yen' e valel' ingonyam' endhlini. Amany' a y'euka, amany' a ya 4onsa,4 uNombanga 4 ku-buya, wa oPalo ; A njengo Qdnsa, wa seSigezeni.5 Bang' e li pume li nsizwa,5 Lite li pezulu, In nsasa.5 Li fun' ukw-otiwa mizimbazimba. 9 uMashwabada 7 ka Maqanda no Nsele ; 0 shwabadel' izindhlubu za ko mfowabo ; uTSHAKA,—UKUZALWA KWAKE Wa shwabadel' izindhlubu zi ka Mudhli, na makasi. uMlunguzi we zingoje ; 8 [Lez' izindaba zi ka Tshaka,—(a) ukuza/wa kwake ; (b) e ae ngu- 0 wa lunguz' ingoje yo mfowabo, mfana ; (c) e boa Mletwa,—sa zi xoxelwa 6 wa kwa Zulu impela ; wa 0 wa lunguz' ingoje ka Zivalele.0 sekohlo. Uyisemkulu, kwa ku uMudhli (ka Nkwelo, ka Ndaba). Yens wk-zwa ngo yise ; uyise e-zwe ngo yise wake naye, uMudhli ; uMudhli-ke Umtombo wa matshe, wa kwo Nobamba, e bone nga mehlo ; e pakati kwe ndaba.] E ngi puze kuwo nga gangaleka ; 10 Nga pos' uku-dhliwa na zimamba, UTSHAKA, ukuzalwa kwake,—Ku suk' indoda ya seLa- E be zi lal' ehlozini,11 na sepungweni.12 ngeni, ka Mbengi, we Ng-uga.6 uMbengi wa turn' indoda ne nsizwa ; indoda i twalelwe umfana. Manje-ke, ba

1 wQabi,—ku-tshiw' iqabi (iqambi) le zinkomo. Kwe za meva,— fimyana uSenzangakona a-lusile ; e sendhl' ekwaluseni ; sengati izibaya e z'akiwa nga meva. Entend,emuzi,—ugange lo muzi, o e na bafan' abaningi ; be blab' amatole, ä zi nhlabisa- In hamba ngemuva kwazo zonk' izindhu. mtimba, ä zi mpondo-zi-banjwa-zi-sale. uSenzangakona 2 Uku-bula, 6ku-kuluma ngo munye. Lapa-ke, ku-ti: Ba kuluma ngo nyoko. wa ba-p' inyama labo bantu ba seLangeni. 3 Unina ka Senzangakona kwa ku intombi ya kwa Sibiya, kwa Gazu, 1 iMpembeni, umful' o ngen' eMfoloz' emhlope ; u seduze no —igamu lake ku nguMtaniya ka Zingelwayo. Mkumbane, la kwa kw-ak' uMgungundhlovu. Amakos' a kwa Zulu 4 Wa ye banga ; so ku-tiwa uNombanga-ke. lahlwa kona nga seMpembeni,—oZulu, no Mageba, no Punga, no Jama; 3 Li nge na msebe. kanye nay' uSenzangakona lo obongwayo. La kwa tshalwa kon' ama- 5 Li ne msebe, iopa. kosi-ke, ku-tiwa ku aeMakoaini. 7 Uku-shwabada, iiku-qoqer into ndawonye, bese ku-dhliwa ; Indwandwe, umunt' omude ; ba m bonga nga loko, ngob' e mude. njengo kwenza kwe nkomo ngo limi lwayo, nxa i-dhl' utshani ; futi, 3 Ukub' a ya hamb' a 'beke le; abuy' a penduke, a 'beke nga kwe- njengo kwenza kwe ndhlovu, ngo mboko wayo. ny' indawo ; abuy' enz'okunye futi. Iziwa. 4 Ukukuluma kwa kuqala ; o ku nga s'aziwa namuhla ukuba 9 Uyise ka Zivalele, iuNdaba ka Punga, wa kwa Zulu. kutini. 10 Umuntu, nxa e-zwa sengat' u se zo quleka, ku-tiwa u ya gangaleka. 5 Lo muzi kwa ku ngo ka Mtembase ka Jama, yena-ke e petwe 11 Ihlatshana e ii ne zintandela ne mizungulu. uMnkabayi ka Jama. Wa u seMfoloz' emhlope, eduze na seMakoaini. 72 UMUti o yi intandela, o yam' ukw-anda, uz' u be ihloz' elikulu. 6 Umuzi wak' omkulu. punga h intelezi yo kw-elap' inkom' e no nqatsha. 60 uBAXOXELE uTSHAKA,--UKUZALWA KWAKE 61 Ba dblula, ba-ya lapa be tunywe kona inkosi yakubo, ukuti ngamadoda ; si-te nga izintombi; ngoba ku nuk' ukuba ba-dhl' inyama. Base be buya futi ngakona umutwa. Si bona na matambo ; konke nje. Izikundhla esihlahleni futi. Sebebuye be-piw' inyama futi. Base se za ba mhlope, pansi kwo muti." be hamba-ke, be-y' ekaya. Se be fik' ekaya-ke ; se be Base be goduka,ke oSenzangakona, be-y' ekaya ; be xox' indab' emantombazaneni, ku Nandi. yo lala. Se be buya-ke kusasa, be-za kon' esihlahleni Se be-ti: "Si funyan' izinyane le silo, ralusile. Se sabo. Se be fika ; ne zintombi lezi se zi fikile. Base li si-p' inyama." Wa-ti-ke : " Ubani na ? " Wa ye be-ti: "Ake ni yo bona." Base be hamba-k' abafan' se-ti-ke : "uSenzangakona." I si-t' intombazana : "U abanye, na lab' a ba be bonile ; ba ba bane. Base be zi ya jabur ok' a m bone." I si-t' indoda: " Ngi nga yo funyan' izintombi. ku-kombisa." E se-ti-ke, uNandi : " Hamba-ke, u yo Base bet' uba ba fike, i si suk' indoda ne nsizwa no ngi kombisa." E se but' amantombazan' akubo, uNandi ; mfana, se be goduka-ke labo. Se zi hlar izintombi. e ba maningi. E se hamba nay' indoda le, ne nsizwa, no Se be buya lab' a ba be tunyiwe. Be be-ya kuy' uSenza- mfana wake (indoda), o m twalelayo. ngakona. Sebefike be in tshela, he-ti: "Si fikile kuzo ; Se be-ya, baye ba fike kona, kub' abafana. Bafike zi thug' izintombi; be zi hamba na leya ndod' e sa yi-p' ba Mal' ecaleni kwa leso sihlahla sabo, lab' abalusile. Ba inyama. I si hambile." ba buka nganhlanye, bona be nga ba boni ; kant' izinto- E se-ti-ke : " Hambani, ni yo zi biza." Se be zi mbi zi ya ba bona zona. Se be dhlala-k' abafana nga biza-ke. Se zi-za-ke. Se zi fika-ke kubo. Se be bus' mahlamvu ; be tshayana. I si m kombisa-ke indoda, i ukuti : " Ni-yapi na ? " Za-ti : "Si zo bon' izinyane le m kombisa, i-ti : " Nanguya-ke uqobo lwake, uSenza- nkosi ! " Ba-ti: " Ubani na ? " "uSenzangakona." ngakona." Se be hlala nje-ke. " Ni ya m azi ini na ? " Ba-ti: " Si ya m bona ; kodwa Zonk' izinsuku, bede be-ya kona, amantombazana la, a si m azi ; si in bukela kude." nay' indoda. Se ku suk' izinkomo-ke, zi hamba zi-ya Ba-ti: "U zo bonwa ubani na ? " Ba-ti-ke nga kuw' amantombazana. Se be-ti ku bafana : " Ha- " Nangu ! " Ba-ti: "Ni ngabapi na ? " Ba-ti: "Si mbani ni yo z'eqela." Ku-tsho lab' abafana ba ka ngaba seNguga, eLangeni." "Ni ngaba ka ban' eNguga Senzangakona. Se be funyanis' izikundhla zo kuhlala na ? " "Si ngaba ka Mbengi, we Nguga." "Po, uban' be bon' amatamb' e nyama, no tshwala. Be be bon' intombi ka Mbengi e zo bon' uSenzangakona na ? " Ba-ti- ukuti : " Ha ! Ku kon' o ku blala lapa! Kant' iz' ke: " uNandi." Ba-ti: "U zo in bon' ukw-enzani ? " izintombi! Ka zi seko ; se zi godukile ! " U-ti-k' uNandi : " Ngi zo m bona u,kuba ngi in tanda." Base befika be-tsho lapa, be-ti: " Au ! Kanti si Ba-ti: " Umupi-ke na ? " Base be hleleka-k' aba- hlezi lapa nje, ku kon' abant' a ba hlezi lapaya ; siti si fana, beti xebu ! Ba-ti: "M kombe ! " Ya i si in hlezi, be si buka nganhlanye." Ba-ti: " Hau ! Abant' komba-ke, i si-ti: " Nangu ! " E se suka-k' uNandi a ba njani na ? " Ba-t' abafana: "Ku nuk' umutwa e se-y' edhlangaleni lake (uSenzangakona), la ed' e in (amaka la ; a qolwa, izintombi). Ba-ti: "A si-tshong' bon' e ngena kona. uTSHAKA,—UKUZALWA KWAKE 68 62 uBAXOXELE Kwaze kwa dhlul' izinsukwana. Kwase ku fik' isikati-ke E se ngena ; se kw-endhlalw' izieepu ze neema, ne manje sokub' abafana ba hambe, nay' uSenzangakona, nduli, na maceba, ne 'buma (okwalukwayo). Se be ba pindele kwa Zulu. Ba muka naz' izinkomo lezi hlala-ke. Izinsizwa lezi zonke, se zi tat' izintombi e zakubo, ekade be z'alusile. Ba hamba-ke. No Nandi zi zi tandayo nazo. uNandi u se ngena ne zigqila zake u se goduka na bakubo, be buyel' eLangeni. So ku e zi m tandayo, nay' a zi tandayo; e zi m poke!' ukudhr hlalwa nje-ke. ekaya ; zi ngen' edhlangaleni Ii ka Senzangakona. So eLangeni lapa, uNandi u se gula. Kuqale kwa-tiwa ku hlalwa-ke, ku-dhliw utshwala ne nyama. So ku u kwelwe itshati (igamu le kambi 1). Base be-ya kwa tshon' ilanga ; se be buya. Zulu, kwa Nodunga, kubo ka Senzangakona. Se be Intombi (uNandi), i si-ti: "A ku hlar abafan' abane funyan' uMudhli, a be-ze kuye ; a ba zo buza loku. lap' ealangaleni akade be hlezi kulo ; ba nga goduki." Ute, ukub' e-zw' ukukuluma kwabo, u se biz' uSenza- U-tsh' abafana ba ka Senzangakona. U-ti ma ba linde ngakona. E se-za. E se-ti: "U ya b'azi lab' abantu lel' idhlangala ; ba lale kulo. Ba ba nik' izipuku zo na ? " Wa-ti : " Qa, ka ngi b'azi." Wa-ti "A ba kusala be lala. Ba ba nika no kudhla. Se zi goduka-ke seLangeni. A kuko muntu wa seLangeni o m aziyo na ? " izintombi. Wa-ti " Qa ! Ngi ya w'az' amantombazan' akona." U se-t' uNandi, a zi hambe zi-mb' incombo ; zi yi Wa-ti : " W-azi bath na ? " Wa-ti " Ng'az' uNandi." fak' emanzini. Indoda !e-ke, i si ya y'ak' indhr ekaya Wa-ti : "U m azelapi na 2 " Wa-ti : "Ngi m azi lapa ya i se yaluk' isieaba ; i si gaula konke ne mtshayo ; i ng'alusela kona," Wa ye se-ti: " Yebo-ke. Ngi ye- si qeda konke, i kuti nya. Usebuy' uNandi e fik' ekaya. zwa-ke. Ba zo bika yena-ke. Ba-ti ba zo ku-tshela, U se-t' indoda leyo kusasa, a yi fun' abantu, izinsizwa, ungaz' uti namhlanje, kako nje, u-ye ngapi. U ya gula." zi yi twale ; zi yi-se kona lap' esihlalleni. Amantomba- U se suk' uSenzangakona, e se zi hambela-ke. zan' a twal' izihlandhla, ekade z'alukwa zonk' izinsuku,— Kwa dhlul' isikati-ke futi. uNandi use zal' umntwana. zo ku-fuler indhlu. Lowo umtwana kwase ku-tiwa uTshalca.2 Be-za-ke fut' Se be yi twala, baye ba yi fikise kona. Se be tata a ba seLangeni, be za ku-m-tsher uMudhli. " Hau ! upahla ; se be lu susa ; so ku betelw' indhlu ; i-mbiw' Ini na? Bafo ba seLangeni na ? " Ba-ti: " Si-ze ngako nmsele wayo ; i si fakwa. I si gqitshwa ; i si pahlwa. e sa si zo ku-bika kuwe, kway' intombazana." Wa-ti : I si fulelwa-ke, nga lor usuku e like ngalo. I si fulelw' i "Ku njani na ? " Ba-ti: "U bebte." Ku muntu pela ; i si gandaywa. Se be lala kona-k' abafana labo-ke. muni na ? " Ba-ti: " Umfana." Wa-ti " Yebo na ? " So ku lungiswa lol' upahla, e be ku ngo lu ka Senzangakona Ba-ti: " Ehe ! " Wa-ti : " Wo ! Kuhle-ke. Hambani- kuqala. I si y'enziw' ukub' i b'enhle ; ku be nge yo ke. Ningaze na lokota ni kulume na ko muny' umuntu ; kupek' inyama yake; ku fakwe ne zitsha zo ku-tel' utshwala. Se ku pekwe no kudhla kona. Yen' ab' e 1 Ukufa. 2 U-tiwa lelo gamu nje, ngob' unina kwake kwa-tiwa u ne tahati hlezi lap' endhlini yake. (loko kufa, abanye be ku biza ngokut' its/lake ; abanye be-ti iteheka). uSenzangakona uselok' e hlala nayo-ke intombi yake. 4

64 uBAXOXELE uTSHAKA,—UKUZALWA KWAKE 65 ku be ukwazi kwenu nje nodwa. Nami, a ngi soze nga e' la sokalo ; leli, e la sesifubeni ; leli, è lo kub' cmi, e li tshela muntu lap' ekaya ; ngoba la kiti, ka ku-tshiwo kaule ekanda ; ubude bake, bu ngäka. U se jabula-ke. ukut' inkos' i ya zala.1 Kuya ku ba ukwazi kwami U se hlala-ke. ngedwa. Ngingaze ngi xoxel' uninakulu, la se ngi bon' Sekuti, ub' a hlale-ke, ku hamb' isikati. U se in tuma ukuti ku umuntu." Ba hamba-ke ; ba-y' ekaya kubo-ke. futi, u-ti : "Ake u yo ngi bonela ukuti namuhla ii Kwa hlalwa-ke, ku ng' aziwa muntu. Waze wa ngakanani." U se hamb' e pindel' e yo bona. U se in hleba-k' uMudhli ku ninakulu, unina ka Senzangakona.2 funyan' e ; e se ngang' abantwana ba sekaya, U hleba la ku ganwa uSenzangakona. U se-ti: "Marne, abafana. ii ya kw-azi nje o ku kona nga seLangeni na ? " U-ti : TJ ya buya, u se in tshel' ukuti: "U ngang' oSibani- " Ukuni ? " U-t' uMudhli: "0 kwe ngane yo mfana ? " bani nangu ! " U se-ti: " Hau ! U nge ngi tumbele U-ti-k' unina : " Yebo na ? " U-ti : " Ehe." TJ-ti-ke : na? Ngi ku bone na sebusuku na ? " U se-t' uMudhli: "U ngakanani na ? " U-ti : "Ka ng' azi ; ngoba se " Qa ! Ku ng' 6nziwa loko, mame." "Po, kn ng' enziwa ba ngi tshela, nga-ti mina `Ku tukuseni.' " Wa-t' unina: njani, mntanami na? Ngingaye ngi ku bone kanjani "0 kwa yip' intombi ? " Wa-ti: "0 kwe ntombi ya na ? " A-ti-ke uMudhli: " Qa ! Marne. A ku yeke, seLangeni, uNandi." Wa-ti: " Yebo na ? " Wa-ti: ngi za ku-cingel' icebo lo ku-ku-bona." A hambe-ke. "Ehe." Wa ye se-ti: "A ku ha,mbe-ke, n yo ngi A hlale-ke, a hlale-ke. cingela." Wa hamba-k' uMudhli. A be sebuy' e-t' unina: " Mntanami, wa-t' u za Wa ku funyana kuy' uninakulu wako (o zaf unina). u'-ngi-cingel' icebo, a waze wa ngi cingela na? Tnhli- Se ku isigaxa se ngane ; e se kulile. unina ka ziyo ka i sa vumi." Wa ye se-t' uMudhli: " Qa, mame ! Senzangakona, u se sipul' umuzi ; u se wu pota, e w' enz' Tan' u ya gala; u-ti ku nkenket' amatambo. Bese ku intambo. U se-ti: "A ku pindele u yo ngi bincis' yo funw' inyanga yo mzimb' omubi. A ku pekel' izi- okalweni nga le ntambo, ut' n nga bona la e kaule kona, mbiza, ngob' u-t' u ya gala. Kw-enzele ukuba ngize u tekelez' ifindo. Ubuy' u yi let' esifubeni ; na kona, ngi ku tatele-ke loku ; ukuba kungase ku-za munt' n bon' ubungaka bayo, u tekelez' ifindo. Ubuy' u omdala endhlini kwako, ngoba kuyobe so ku pekw' naye, u bone la e kaule kona, u tekelez' ifindo. izimbiza." Bala-ke, se ku bikwa-ke loko, ku-tiwa i ya bu gu buya nayo-ke, u zo ngi kombisa." gal' inkosikazi. Wa hamba-ke. Wa kw-enza loko. Wa buya nayo-ke. So ku landw' inyanga-ke, e ya u'-pek' izimbiza. U Wa ku bona konke, ubungaka bake; ukuti lel' ifindo, se-tsh' emantombazaneni-ke, e-ti m alukele icans' 1 Kwa ku sa sokwa kulo lonk' izwe nga leyo nkati,—iikwenz' okukulu elikulu, le 'buma, e Ii ya u'-sit' izimbiza zo muti. U kwa sendulo. 0 wa gal' ukuti a wu yekwe lowo mkuba, uDingiswayo, se-ti-ke, abafana 6, ba m funel' izimbaq' ezimhlope zo e-taho ngob' e sa libele uku-hlaseP izizwe ; ku ngeko tuba lo ku-hambisa gagane, o se l'omile, kanye no mtomboti ; e-nzel' ukuba ngo mkub' onjalo. A ba kwa Zulu ba be konzile-ke ku Dingiswayo. uSenzangakona lo, u bonana no Nandi nje, u be nga ka, sold yena. a puz' umuti, a kanyise ngaz' ebusuku. Se be kw-enza-ke 2 uMtaniya ka Zingelwayo, wa kwa Sibiya, kwa Gazu. loko-ke. 66 uBAXOXELE uTSHAKA,—UKUZALWA KWAKE 67 E se m landa-ke umntwana lowo uMudhli. E se m lapa, si yi bone." Ba-ti: "A kuko luto ! " Ba-ti: faka ngalapa, ngasemuva kwe sikwabukwabu. A hlale " Kipan' umuti lowo." Ba wu kipa. Ba-ti: " Ngenani, kona-ke. E se zi bukela yena yedwa njalo, na semini zinduna, ni yi kip' impaka ka mame, e ni zo m bulalela na sebusuku ; umunt' omdala e nga se-zi endhlini, ngoba yona ! " Ba-ti: "Ka yiko." A-t' amantombazana: kw-esatshw' ukuti u ya kw-on' izimbiza ze nyanga. Be "Ka yiko ngani na? Umame kant' u-felani na ? " A be buka bobabili nje no Mudhli. Yen' uTshaka u se kala. A se ngquzur isiklo, e kala; e banga kuy' umne- kona lap' ekaya; u bonwa ibo bobabili kupela. wabo. Se ku-zwakala-ke nge ziny' izinsuku, ukuti : "Ku A-ti kuye : " Umame lo, u bulawa nje, w-enzeni na?" kon' o ku tukuswe unyoko lapa; u tnkus' impaka yake Ba kala. " Kanti a kuko Into na ? " " Qa ! " A-t' lap' ekaya." e-zwa-ke uMudhli, o aluse le mpaka, amantombazana: "Si-ti a ba yi beke kona lap' emehlwen' ukuti : " ! Se be ku ncomile ! Se be ngi pamba ! " ako impaka ka mame." U-ti : " Haul Kanti ba ya U se tata nge jubane, e ya ku-ku-kipa; e ku kipa nge m qambel' umame na Kupi loko zinduna na?" ntuba ebusuku. Se be tula-ke ; se be laler igamu lokuti : Indun' i-ti : "Ka kuko." U-ti-ke : " Po ! Loku kw- "A ku-hlwe, ni yo ku-vimbezela ; ni yo ku-bulala, kanye enziwa mi na ? " I-t' induna : " uRubu ka Bejana ! nas' isalukazana e si umame." U na manga ; u mfemfeta nje ngo mlomo ; a kuko luto." Base be-zwa-ke oMnkabayi, odadewabo, ukuti : "Ku I-ti-k' inkosi-ke : " Hambani, ni yo ba bulala bonke ; kon' o ku tukuswe unyoko. Ku nconyw' enkosini, ukuti : nize ni qwat' izinja zakona ; nitshaye ni qotule. A nga 'Ku kon' impak' e kona, e dhlaliswa unyoko zonk' izi- Mali no yedw' o wakona." uSenzangakona u kuluma nsuku.' U se zo bulawa." A se-ya-k' amantombazana nje-ke u-tsh' umuzi wa seBaqulusini, kwa Mfemfe—ibo ku nm' endblini. E se hambisana nabo a ba yo bulala. lab' abantu ababulawayo, ngoba ibon' a ba-ti ku kon' Asuk' a vimb' emnyango. Wa butan' uZulu, kon' impak' ekaya, be-tsh' uTshaka. Kwa-tiwa ma yo bulawa; ebusuku. Wa hlala nje pandhle ; ba kak' indhlu. Ba ba funyanis' e nga seko, se be m eqisile ; e se pindele bas' amaxob' o mlilo. Kwaze kwa-s' amantombazan' eLangeni. e hlez' emnyango. Se be bulawa-ke bonke, be qotulwa. Sekuti-ke, A ye se-t' amantombazana, ukuba ku-se: "Puma, loku o ku hamba ku sala, se ku ngena ko ka Mnkabay' mame ! Wa puna' unin' endhlini. Ba ngena. B'a- umuzi ; ku tukuswa uyena ; loku o kn ngabantu ba seBa- mbar elironqileyo. Amantombazan' a-ti : qulusini. So ku-tiwa : "Ba pelile." So ku hlalwa-ke. "Li kipen' icansi lelo ; ni-ze nay' impaka yenu, si yi bone nga mehlo ! " Unin' u se-mi na mantombazana 1 Loku, isiga so kukulums. Kuye ku-tiwe futi, uSinge si na lapa panclhle, egcekeni ; emnyango. Ba li kip' icansi, makalane. Ba li nikez' amantombazana. A l'amukel' icansi; a rendhlala pansi. A-ti : " Letani-ke, impaka ka mame ! Ni yi-zise 68 uBAXOXELE uTSHAKA,—E SE NGUMFANA 69 uz' u ngene naye nge ntu.ba." Abes'e hamba-k' uMbi- kwana. 10 Abes'e ya m tata ku bafana kon' endhle. A-ti : "A zi buye-ke izinkomo; z'enz' utuli." Abes'e hamba naye uTSHAKA,—E SE NGUMFANA nga sotiilini, la ku: nga sa bonakali ; se ku hlangen' utuli. 1I Az' ay' a ngene ku ninakulu. A m etulele umkusu, isiboma se nyama.1 E se-ti ku Mbikwana : " Hamba SE ku hlalwa, ku hlalwa-ke. Sekut' emuva, se li vel' naye-ke, u mu-se ku mame, kwa Qwabe." igamu, e se li-ti : " Lok' o kwabulawel' umuzi, ku kona ! " U se hamba naye-ke, kona kusihlwa ; e-y' emzini " Yebo na? Kupi na ? " " Wo ! Ku seLangeni." So wak' uMbikwana naye. Esefik' e m gwazel' iduna le ku-tiwa-ke : "Ni nga ku bona na ? " Se be-ti-ke : ntena,2 elimhlope ; e li ndhlebe-zi-bomvn. E se pekelwa- " Singaze si kohlwe umntwana wakiti na ? " Se ku ke, kon' ebusuku. E se m tata-ke, e mu-sa kwa Qwabe; tshayw' izinkomo, se ku-yiwa kon' eLangeni, ku yo e yo hlala naye kona, ku koko wake, o zal' unina ka Nandi. lotsholwa. U se hlala-ke kwa Qwabe. Se be fik' ekaya, lap' eLangeni. Izinkomo z'alukile. Se ku vuk' inxeba e li njeng' e li m kip' eLangeni— Se be fika ne zakiti kwa Zulu, be zi tel' esibayeni ; se zi ukulculuma. Ngob' eLangeni wa cetshwa ; kwa suk' a gcwal' umuzi. Se ku yo kulek' izindwaa, ukuba zi zo ba seLangeni, be-za kwa Zulu, ba-ti: " Loku. o kwa lobola ; zi lande inkosikazi leyo, .uNandi. bulawel' umuzi ku kona." Se be-t' a ba seLangeni: " Au ! Ingani lowo muntu Ngoba wa y' alusile ne nkosana ya seLangeni; b'enz' u se wa-fa na ? " Ba-t' a ba kwa Zulu: "A si m azi. izinkomo za matshe, izinkunzi za matshe, be zi qata. E Na ni nga si tsheli ngani na ? " Ba-t' a ba seLangeni: ka Tshak' ingalo i lukuni ; i yi kipa inkunzi e petwe ilo, " Wa ye ganile mi? Loku sa ni bikela kon' ukugula inkosana ka Mbengi ; i yi xotsha. Babuye b'enz' eny' kwake, e ne tshati. Wa-fa. Abakiti-ke ba hlal' esangweni, inkunzi futi nge liny' ilanga ; ibuy' i yi xotshe. E ka lonk' ibandhla ; la kak' esangweni, ukuba be gaper Tshaka i na mandhla. uTshaka, la izinkomo se zi buya, beti ba yo m bona ku Az' a hlubuk' isandhla lo wa seLangeni. Be be 'buza- bafana, la se ku buy' izinkomo. ke, be-ti: " Hau ! Ka u zi xezeli ngani na? Kanti-ke, uMudhli u se-ye wa si tshel' isalukazi, e si uTshak' u ya zi xezela." Abes'e-ti: " Isandhla si nguninakulu (o zal' uNandi), ukuti : " Ku-ziwe lapa nje, buhlungu.." Ba-ti: " S'enziwe inina?" A-ti : " Ngi kn zo bonwa yen' uTshaka." Isalukazi se si biz' uMbi- hlutshulwe uTshaka." " Ngani na ? " " Nge nkunzi kwana (umfowab' oMbengi), wa seLangeni, wo kuzalwa. yake, ya matshe." Bese be babaza, be-ti: " Han ! Se si-ti kuye : " Wo ! Mbikwana ! Hamba u yo ngi Intwana yo ku-tukuswa, iz' i bulal' umntwana we nkosi titter endhle umntan' o rantanami lowo ; u m hambise yakiti na? A bulawe iNtungwana lo ku-tukuswa." nga sotulini lwe zinkomo ; u m kete ku bafana, uz' 1 Epekiweyo, emakaza. 2 Eliteniweyo.

70 ETBAXOXELE uTSHAKA,—E SE NGUMFANA 71 Kant' u ye-zwa-k' uTshaka; u-zwa ku lab' a ba ‘bonga-ke ; i qond' ekaya, emzini wak' uTshaka.' I sengayo, be kuluma loko. Yana ak' a yek' uku-xeza ; si puma le ya seLangeni, e bulele izinkunz' ezimbili ; i a tulise, a lalele. E-zwe ukuti ukukuluma ba ku gcinele si-z' ekaya. I si puma le ka Tshaka; i pumela ngapa- pezu kwake. Bese ku lalwa. Kuti kusasa, z' aluke ndhle, i yi hlangabeza. Be zi hlangabezana qede, e ka futi ; ba pindele kon' endhle, la b' alusela kona. Bafike Tshaka i si ba na mandhla. I si qatsha, i pum' esandhleni ba zi qat' izinkunzi. Abes'e yi dedela ngamabom' ka loya, wa seLangeni; i si-ma lapaya. U se yi cotsha, uTshak' eyake. Abes'e yi xotsha-ke, lo o inkosana ya e buya nayo, e-za, U se si tambis' isandhr seLangeni. Abes'e tat' itshe, e yi bular inkunzi ka uTshaka. I si pum' eyak' i qatsha. U se gijim 'e yi Tshaka; e yi gxoba nge-tshe ; i si-fa. U se yi ntshinga ; tat' e yi gxoba nge-tshe ; e-nz' ukuba i izinkunz' isibuy' i 'bong' eyake. ezintatu zi ka Tshaka. ;U se fun' eny' uTshaka, kona lapa. I si 'bong' esi- Ute, e sa yi gxoba, wa ye se suk' uTshaka, e dumer bayen' e ka Tshaka. I si suka leya, ya seLangeni; i umkonto, e ya u'gwaz' indhlezan' ehambayo yakwabo. suka lapaya kubo, i zo ku-lwa lap' ekaya; ngob' i si Eu! La buy' icala ; la-y' ekaya ku Mbengi. La-ti: buler eny' inkunzi, ka Tshaka. Se zi hlangabezana ; "U buler inkomo yakwetu ! " se zi-lwa. uTshak' u se yi dedela. U se yi tat' e yi Wa-t' uMbengi : "I bulewe ubani na?" Ba-ti: gxoba; i tatwa ilo mfana wa seLangeni, oke wa "I bulewe uTshaka." "U be yi bulala, kw-enze njani enye. Usebuy' e yi gxoba futi. na ? " "Be ku-lw' izinkunzi." " Po ! Inkomo waze wa U se yek' uTshaka uku-yo-fun' eny' inkunzi; u sa yi bulala ngani na 2 " "U yi bulale ngoba, ib' i ya-lwe ku-yi-funa kusasa pela. U se-ti-ke, ukuba zi buy' izi- ne yake, i y' ahlule, angaz' a yi gxoba nge-tshe ; lo-ke, nkomo, a se xoxa lo mfana wa seLangeni, e xoxela lab' uti lapa eyake i xotsh' e ka Tshaka, abes'e yi gxoba nge- a ba sengayo, ukuti : " Wo ! Ziye zati zi ya-lwa, nga tsh' e ka Tshaka—njälo." U-t' uMbengi : "Yana, y' ahlur e ka Tshaka nge yakiti ; ngase ngi tat' itshe ngi kaz' a nga, yi gxoba na?" " Qa." Abes'e-ti: "Kant' yi bulala. I si-f' iti nya." Be be bleka-ke lab' a ba u yi gwaze kahle." E2 l'6nzarke ukub' uTshak' a muke-k' sengayo, ba seLangeni. U se laler uTshaka lapa e kuluma, eLangeni, a-ye kwa Qwabe ; la ku zalwa kon' intomb' e e ha tsher abakubo. Be be hleka-ke ub' e ka Tshaka ya gana ku Mbengi. E ya kwa Qwabe, ya zalwa 6 ya y'ahlulwe, ya bulawa. kwa Mtetwa.3 Be be-ti lab' a ba seLangeni: "IA u-zwa-ke ! " Be- Kwa Qwabe-ke, w'öna nge bumba, nge zinkunzi ze tsho ko wakubo lo, o nkunzi y' ahlur e ka Tshaka, (abuy' bumba, ukub' a hlale kona; zi bunjwa uTshaka. U a yi gxobe nge-tshe, a yi bulale). Se be-ti-ke : " Ho ! bumb' eyake, a bumb' e ye nkosana ka Kondhlo, uPaka- iNtungwana, e ii zo ba ilo inkunzana yalo y'ahlur inkunzi twayo. Uyen' uTshaka o kw-az' uku-bumba. Se be yakiti na?" Ba ya hleka-k' esibayeni. U lalele-k' zi qata. Sekuti, le e ka Tshaka, i si gwaz' e ka Pakatwayo, uTshaka. U se vuka-k' ekuseni-ke ; z'äluka. urouzi lo, o wo bulongwe ; kn ya dhlalwa pela. U se fun' eyak' uTshak' inkunzi; u se yi tola. I si 2 121Vi. 3 c. 3, k. 34. 72 uBAXOXELE uTSHAKA,—E KWA MTETWA 73 inxeba ; ngoba y-omile, i si lupondo so lu shuqile (l'omile). I si yi hlab' inxeba-ke. Bess kuti, is e ka Pakatwayo, i si hlab' e ka Tshaka. Bess kw-apuk' upondo,—lu se 11 manzi. Abes'e-t' uPakatwayo : " Hau ! Inkunzi yami uTSHAKA,—E KWA MTETWA y-apuka kangak' upondo na? ' Abes'e-t' uTshaka, ingani uwena, o-te a zi-lwe zi se manzi na ? " Abuy' a III m bumbele-ke, a-ti : "A zi yekwe z'ome." Be be zi UTSHAKA, wat' e-ya kwa Mtetwa, wa ye hamba no nina, yeka-ke. uNandi, no dadewabo, uNomcoba. Usefik' e ba umnta- Se zi yo ku-lwa kusasa. Kuti kusasa, zi-lwa, lwa nak' uDingiswayo. uDingiswayo u se ba nik' uMqo- pukele pezulu o lwe ka Tshaka. Bess kuti, is e ka Qwabe- mboli.l. uTshaka u se hlala no mnta ka Dingiswayo, o ke, z' apuke zombil' izimpondo; Abes'e tukutela, lo o inkosana, ku Mqomboli. kwa Qwabe. Abes'e tshel' amadod' akubo, ukuti : Be ku-tiwa a ba bazelwe isiqengqe sa masi, ukamba " Inkunzi yami, be ngiyate ngi ya yi-lwisa ne ka Tshaka, lwabo lo muti ; a ba-dhlela kulo bobabili. Ba nikw' eyami y'apuk' izimpondo zombili ; e ka Tshaka y-apuke amawasakazi, izinkomo ezimbili. Base be tungelwa lu be lunye." izimbeng' ezimbili zo mcaba. Se be nikw' amantombazan' Amadod' e se-ti-ke: " Hau ! Kw-enziwa mi na? o ku-ba-gayela. Ku tululw' e li ka Tshak iNtungwana na? Intwana yo ku-tukuswa na? Uba igula, ba li-dhle ba li qede; bese ku tululw' e le nkosana li nga hlup' umntwana we nkosi na ? " A ku-zwe-k' ka Dingiswayo; ba-dhle bobabili, ba tshiye, ku kot' uTshaka loko. Abes'e ku tshel' uMbikwana. A-ti : amantombazana. " Babamkulu, ka ik' indawo lapa. Kuhl' u ngi hambise, Se be zo hamba ba-y' emzini we nkosi, oYengweni, u ngi-se kwa Mtetwa. Ngi sa pindwa o ku ngi xotsh' ba yo giya—njälo. Ku kona lap' oYengweni lap' uTshak' eLangeni." " Yebo, na ? " " Ehe ! Ku-tiwa ngi iNtu- a fund' impi. Kuti, lapa se be pura' impi, ku-tiwe a ba ngwana ; intwana yo ku-tukuswa ; o ku vub' amasi, cibane ne zita lezo, a ba-lwa nazo. Ba-lwe-ke ; bese zi inja ku yi tshaye nge kanda." balek' izita. Bess ku-tiwa ma ba yeke, ba buye, ngoba Bala-ke, wa ye se m hambisa, e se mu-sa kwa Mtetwa, se be balekile labaya. Kusasa fati, ibuy' i buyelane, i ku Dingiswayo. yo ku-lwa. Bose ku-fa e be be nga-file izolo. uTshaka

1 Iyo le-nto e y'enz' ukub' uTshaka a m bulale uPakatwayo, e se abes'e-ti : " Wo ! I-mbi le-mpi ; uba si xotsh' abantu iNkosi kwa Zulu. qede, bese ku-tiwa a si ba yeke ; babuye ba si bulale ; ingani nga si ba xotsha njalo, si ba qede." Wa ye se-ti-ke: " Wo ! Kahle si nga ba yeki " (e se tshela lo ka Dingiswayo). U se m vumel' o ka 1 0 ku dume kakur emhlabeni ukuti wa m nik' uNgomane ka uTSHAKA,—E KWA MTETWA 75 74 uBAXOXELE Dingiswayo. Uset' ub' a m vumele, se be yi gwaza, be yi qinisa, be nga sa yi yeki. Ba y'ahlule leyo-mpi. Base b'enz' ukub' uDingiswayo a be inkosi : a-hlul' izizwe. Abes'e-ti, uDingiswayo: " Hau ! Impi manje, kanabe ni sa yi xotsha qede, ni yi yeke na? Kwaze kwa pel' abantu na Loku kad' i-lwa kahle impi ka Ngqayi 1 na? Yo kucibana na ? " Base be-ti bona: " 0 ! Qa, a si sa yi tandi leyo ; eside si yi xotsha, ibuy' i buye, i w si bulala. Si tand' e si ba xotsha njalo, size si ba qede ; ingab' i sa bako ngomuso impi ya labo bantu ; sibuye si gal' enye, i be iyona leyo." 0 kw-dnz' ukub' uDingiswayo a be inkosi, e sabeke, ngob' abantu bake se be na mandhla pezu kwe zizwe zonk' a-lwa nazo, ngob' u ya z'ahlula ; ngoba no Zulu lo, wa ye nge luto ku Dingiswayo ; wa ye m esaba. Kwaze kwa buy' uTshaka kuye, anduba tina ba kwa Zulu si jiye, si be ngabantu. Ngo kufika kwak' uTshaka kiti, wa-ti a si pat' umkont' u be munye ; si yek' uku-ba amagwala. Wa ye s'enza wonk' urahlabati wakiti u be ngamaqawe ; bangabe be sa ba njenga kuqala ; .oyisemkulu be tshaywa abant' ekanda, be-ti: "Si ya kw-ahlula ! " Kwa pela-ke loko, ukuba ku fik' uTshaka. Kwa pel' ukungqongqozwa. Esed' e ba hlaselisa nje-ke, a z'ahlul' izizwe; kwase ku ba kwa Zu/u,' se ku guny' 2 uTshaka; so ku jiy' umhlabati. Zonk' izizwe za konza kuy' uTshaka, ngob' e se hamb' e bulal' amakosan' abo ; e-dhl' izinkomo. A- bes'e pang' abantu. Kwa Mtetwa-ke, se ku fik' uSenzangakona ; u letwa uMBuYezi. (Henry Francis Fynn.) " uMbuyazi we Teku! ukub' a yo cinga yen' uTshaka, ukuti u kona na? uSe- u‘Tof o vel' emaMpondweni." nzangakona yena u vez' izwi lokuti u yo qomisa, kanti Wa y'azana kakulu no Tshaka. Ku kul' impala o kwa ku bonwa uye kw-enziwa kwa Zulu ngo 1824 kuze ku be 1834. Izinewadi zake, e za Yo ku-ngqayisana ; yo ku-neintisana. 2 E se gungubele. salayo, ziningi; zi lapa kiti; Si hlos' uku-z'enz' ibuku. 76 uB.AXOXELE uTSHAKA,—E KWA MTETWA 77 w-enz' icebo lo ku ya u'-cing' uTshaka. Ba hamba-ke uSenzangakona. U se m elapa nge raiti ; e m gezisa na bantu bake, no mdhlunkulu wake. Uyay' a fike-ke kuso. E se gcob' imiti, e hlikihlela kuso amafut' ezinya- kon' oYerigrweni. mazana zonk' ezilukuni ; kona e za u'ti, la e fika, ö se U funyana uTshaka, be sesibayeni, be giya ; be qob' m bona, a-puk' intamo, bese ku-m' uTshaka; uSenza- umtshwili. uSenzangakona ka m boni yena ukuti, ngakona abes'e goba, a-puk' intamo, angab' e sa m `beka; nang' uTshaka ' ; uti ngabantu nje. oTshaka-ke ba a m esabe, a m tshayis' uvalo. ya m buk' uSenzangakon' e ngen' esangweni. So kw- U se m elapa, e m qeda-ke ; u se rd.' imkont' embili endhlelwe izitebe, amacans' e 'buma, na we nduli ; ay' emkontweni ka Senzangakona, e tandwe nge nhlali I- ye a fik' elawini la uSenzangakona e ya u'ngena kona. Wa ndhlovu. W-elap' uTshaka ngayo. U se yi buyisel' ye se ngena-ke. So ku butan' umdhlunkulu-ke wa kwa imkonto leyo kwe minye. U se puma naye-ke. U se Mtetwa, o lala kuye, wo kuqomisa. ya u'buyisa labaya, akad' e ba kipile ; ba buys qede, Be be puma-k' oTshak' esibayeni. Se be ya u'bon' so ku tunyelw' ukuti: " Hamb' u ya u'biz' uSenzanga- abantu nje ; na bantu futi be nga m azi. Wa ye se m kon' emfuleni ; ukuclhla so ku lungile." bon' uMudhli ; se be kuluma no Mbikwana. Eset' U se buya-ke uSenzangakona. So ku ngenisw' uDingiswayo, u se biz' uTshaka no mntanake, e-ti : ukudhla-ke. So ku-dhliwa-ke. So ku qedwa-ke. U " Wozani lapa." Se be-ya-ke. E se-ti-ke : "Ni vuk' se-ya-k' uDingiswayo ku Senzangakona, se be-dhlile. ekuseni, ni-y' eMrodi, ecibini, ni yo geza." U se ba nik' U se-ti: " Wo ! Nkosi. Ngi ya cela. Ngi celer aba- umuti. U se-ti: " Nanku-ke umuti ; ni ya u'geza ni ntwana, ba-ti ake ngi zo bingelel' inkosi." U ya vuma-k' geze ni pine ngawo. Ni gezele endhleleni le uSenzanga- uSenzangakona. kona a ya u'hamba 'kayo e ya u'geza. Ni geze qede, A ya puma-k' amadoda ; ku sal' induna yaks no nibuye ni yo ku-dhla. Bese ni-za-ke lapa kimi, yen' e se Mudhli. U se ba biza-k' abantwana bake. Nay' uDi- hambil' e ya u'geza." Bala-ke, ukuba ba geze, ba ngiswayo u kon' endhlini. Se be ngena-k' abantwana kw-enze konk' o ku-tshiwo uye, base be buya be-za bake, e ba bonga nge zibongo. Bonk' abangenayo, u ya kuy' uDingiswayo. ba bonga. Usez' a bone-ke ukuti: " Hau ! Isitunzi so Wa ye se tuma-k' abantu bakwake, e se ya u'kipa mntanami si ya u'hlala pezu kwami." 2 labaya ababili a ba lind' ilawu, leli e li lel' uSenzangakona. U se biz' eyake-ke insizwa uDingiswayo—yokuqala. Base be-ti bona: "Si lind' ilawu." Base be-ti laba : I si ngena-ke. Isifike y-enz' ukub' itunzi layo li be " Hau ! Li lindwa mi na? Niti ni bizwa inkosi, base seceleni ku ka Senzangakona. U e ngena-k' uTshaka. ni-ti ni lind' ilawu na? Li lindwa mi na? Sabelani. U se m bonga nge zibongo zake, e-ti : Si kona tina e si za ku-li-linda." Base be hamba-ke, se " uNodumehlezi ka Menzi ; be-ya kona lapa be bizelwe kona, ngapaya kwo muzi. uLembe req.' amany' amalembe ! " Se ku hamba yena-k' uDingiswayo no Tshaka, be ya 1 Ye tshoba. 2 uSenzangakona u bon' ukuti isitunzi si ka Tshaka si ya u' Mala u'ngena kon' elawini. E se tat' isitebe e be si hlez' pezu kwake. uTSHAKA,--E KW A MTETWA 79 78 vBAXOXELE ye kuza ; za lu yeka. Wa u su w-onakala, njal' Ngo kungena kwake, itunzi se Ii hlala pezu kwak' unadhlalo ; u su citeka. uyise, uSenzangakona. U se tshaywa uvalo uSenza- Sekuti uba ba hlakazeke-ke, se be-ti, a ba be yo buka : ngakona. U s'apuk' intamo kona lapo. I sit' intamo " uDingiswayo; w'ahlulwe uMudhli ! " E- gexe ! U se dons' amehlo. Uset' ukub' a m bone ukuti seti-k' uMudhli, se be-y' ekaya ; u se yo valelis' enkosini, w-apukile, u se-ti: " Hau ! Inkosi i nga yi bona inkomo e valelisel' uSenzangakona. U se-t' uDingiswayo: "Ngi e ngeyakubo na 2 " U-ti-k' uSenzangakona: " Han ! ya bonga, lok' inkosi ngike nga yi bona." Se be hamba- Ngi nga yi bona." U-ti-ke : "U bonani na ? " U-ti-ke : ke. U se-t' uDingiswayo ku Mudhli : "A ku wenze "Ngi bona flans' inkomo." U-ti : "U yi bon' ukuti e- kahl' ukuhamba." yapi na?" U-ti-ke : " Eyakiti." U-ti : " Eyakini na ? " U se puma-k' uSenzangakona kanye ne bandhla lake, U ya vuma, u-ti : " Eyami." a hamba nab. U se-ti-ke ku Mudhli : "Be kn lungile Ba ya m bingelela-ke uSenzangakona abantwana-ke. pela. Nans' indodana yako ; se ngi ya yi buyisa." U U ya vuma-ke. U se-t' uTshaka: " Baba ! Ngi-p' se-ti-k' uMuclhli : " Yebo, nkosi, kuhle loko. Inkosi a umkonto." Se be yi tata-k' imkonto. U se-ti: "'Bek' ik' i yeke namuhla." U se-ti-ke yen' uDingiswayo: o wu tandayo." U se wu rotsha-ke uTshaka. U se-t' "Ngi za u'yekelani na 2 " U-ti : " Wo ! Ngi sab' uSenzangakona "0 ka Nomkwayimba lowo ! " U se uZulu." "uZulu u za u'kw-enzani na?" Ku buz' rotsh' omunye-ke. U se-ti-ke : " Yebo-ke lowo. U uDingiswayo. TJ-ti-ke: " Hau ! Nkosi, uZulu u za tate." Se zi puma-k' izinsizwa. Be zi ya u'giy' esibayeni. u-ngi-bulala." "A ku bulaleleni -na ? " Abes'e-ti : Naw' umkonto o wu-piweyo uyise, u se giya ngawo. "U za u-t' uZulu: " Hau ! U za u'pata mpukumbili ? U se sal' uDingiswayo. U se-ti: "A si dhlale ne U pat' uSenzangakona, u pat' uTshaka na ? " U se ya nkosi." Se be vuma. Sekut' ukub' a vume, u se pum' tula-k' uDingiswayo. U se hamba-k' uMudhli. uDingisway' elawini. U se-ti-k' tiMudhli "Wen! Ut' ub' a hambe-ke, u se biz' uTshaka uDingiswayo. Njengoba nans' inkos' i si dunguzela, inga i sa dhlala U se biz' uMqomboli ; 1 u se biz' uMbikwana ; na madod' kanjani Hambani ni tshel' inkosi ukuti njengoba e akwake-ke, amakulu. "Ni ya li-zwa lel' igamu la le buhlungu, u se nga dhlala nami." Se be hamba-ke ndoda na?" Ba-ti: "Si ya li-zwa-ke, Mtetwa." U-ti- be-ya ku-m-tshel' uDingiswayo. Usefik' e vuma, e-ti : ke: " Hau ! Y-enza ngani, ubani iyo e ya in bumbayo, " Kuhle-ke, ngob' e-tsho njal' ulVIudhli." az' a fike lapa nje kimi ; ku nguy' o wa m enzayo na, Be be puma-ke be ya u'dhlal' ezansi kwo muzi. Be ub' az' a be kona. Namuhla u s'enqab' uku-m-buyisa be dhlala-ke bobabili. Se ku semkunjini ka Zulu no na? Ka bonakal' ukuti u se bek' uNomkwayimba.2 Dingiswayo. Se be dhlala bobabili pakati kwawo ; M 3 hambiseni-ke, madoda. Ngi-ti ma hambe kona se be vunulile. uMudhli u fake isiqova sake sa matshob' namhlanje ; ni m landisele yen' uyise." •ezimpungutshe ; inkosi (uDingiswayo) u se fak' usiba 1 uNgomane ka Mqomboli ; ngoba sit' uMqomboli wa ye se-file nga lwe-ndwa. Bese lu-wa, lu gxumekeka pansi ; lu ya ley° nkati. tshikiza. Se zit' izinduma zake zi ya lu tata. Wa 2 Inkosana ka Senzangakona kwa ku uSigujana. 3 uTshaka. 80 UBAXOXELE IZIBONGO ZI ICA TSHASA—III 81 Wo, bala-ke ! Se ku vum' amadoda la, ukuti Tab° ! Ma hambe'. U se-ti-ke kn Tshaka : " Njengokuba u ya 12 yi bona le ndoda, äfik' u yi bulale. Ka u ku-ba nkosi IZIBONGO ZI KA TSHAKA—III u nga yi yeka. U yi bonile nawe, ngiti ngi dhlala nayo, ku-w' usiba iwami. Umangxa u nga yi bulali, ka, u ku-ba TIMXOTSHI wo muntu, nkosi." U ya ba landela-ke. Ba be ya lale ku lowo A in xotshele futi ; muzi, ku-s' e fika kusasa yena. A dhlule njalo, be hamba Ngi m tand' 1 e xotsh' uZwide, o zalwa uLanga, kanjalo ; baze ba fik' emakaya. E in tabata lapa li puma kona, Ngo kufika kwabo, u se-ya kona kwa Nodunga, kubo E m singisa lapa li tshona kona ; . ka Mudhli no Senzangakona.' Usefik' e bular uMudhli uZwide wa m peq' amahlonjan' omabili,— kona. U se dhlula-ke, e ya ku-bular uNomkwayimba.2 'Kuma kwe dala 2 ukw-etuk' omutsha. U se dhlula futi e ya u'bulal' uNomapikela ka Jama, wo uSilwana-helele, emzini ya bantu ! 3 kuzalwa. U se fika kon' ekaya-ke. U se tumela ku uSilwan' u be nduna kwa Dibandhlela.4 Senzangakona ukut' u se buler uMud hli, no Nomkwayi- uBineakade,5 waze wa funyaniswa ; mba, no Nomapikela. U se buza-k' uSenzangakon' 0 vunulele ezimfundeni za manzi,6 ukuti ba bulewe uba na? Se be-ti: "Ba bulewe uSi- Into 7 zako zo muka na manzi. tshaka ka Si tshayeki ; ilemb' e l'eq' amany' amalembe Mgengi,5 pez' izita, ku sehlobo, ngo kukalipa.' " U se tshaywa uval' uSenzangakona. Loku kuti : Ngi bong' uku-xotsha kwak' uZwide. Se be fika kon' e sa bikelwa ; ku fika yen' uTshaka nge 2 Umunt' omdala ; ixegu. 3 Ku fana nokuti : Helele ! Kw-onakala. ! rubo la kwa Mtetwa, be-ti: 4 Uyise ka Magaye iDibandh1e1a, we kwa Cele. uTshaka wa ye m tanda kakur uMagaye, e-ti " umnawe wake." Abanye ba-t' uDiba- "Zi no mland' omkulu lezo nkomo I" ndhlela, ikanda lakub' uTshaka, II ka Senzangakona. Noma ku njalo-ke, umunt' ufik' a kohlw' ukuti uTshaka lo we ye funani nga ku yise ; Ukuquleka kwake-ke uSenzangakon' endhlini, be sa m 3 loku, e se ngumfana, wa ye hlala ko »in' eLangeni, na kwa Qwabe ; bonga pandhle amadod' a kwa Mtetwa, a fika nawo,L- e se insizwana, wa ye se yo konza ku Dingiswayo. We-za kwa oMqomboli.4 U se-fa-k' uSenzangakona. U se lahlwa. Zulu ngob' e se letwa uNgomane, induna ka Dingiswayo ; e se zo »gen' ebukosini, uyis' e se-file. Be ku ngen' uTshaka-ke. Se ku ba uyena Nkosi ya kwa 5 Izimpi zakuqala za zi vunulelwa. uTshaka-ke we ye puma njar Zulu. e yo ku-lwa ; eyake i hamb' i vunule. Ukuti " Bineakade," iloko-ke. 6 Wake we vunulela pezu kwo mfula (osebeni) ; wa u SU gewar 1 Lona, wa kwa Nodunga, isizinda. umfula, li-nile ; izinto ze-mpi yake zase zi muka na manzi-ke. 2 aSigujan' o wa bulawayo. = 3 uTshaka. 8 Ukii-genga, itku-yenga. Izizwe we ye zi yenga, abes'e zi bulala. 4 Nga be ku-tiwe : oNgomane ka Mqomboli. Kupla, abantu, ma be fung' uTshaka, be be-ti: " Mgengi ka Ndaba ! " Isibongo si ka Tshak' esinye, si-ti " Itole le nsizwa, Kade li we genur amany' amatole." Uku-genula, iku-tshaya pansi ngamandhla. 82 uBAXOXELE IZIBONGO ZI KA TSHAKA—III 88 Utshani bude, bu zo ku gibanisa.1 nXebe 2 e ngi m bon' ukwehla Kwe zi ka Mangeengeza,3 Kwati, kwe zi ka Pungatshe, wa nyamalala.4 0 kangel' 5 ezansi na Madungela,9 Izinkomo za buya zi ka Sirayo ; 7 Kwaye kwa landela ne zi ka Mafongosi,9 E za zi sengwa indiki ya kwa Mavela.9 • 0 hamb' e bas' e tshiy' amaxoba ; 0 pehlwe we-va, wa njengo mlilo. Kwa ku nga sa kali nkomo kwa Ntombazane,19 Inkomo ya i si kala kiti kwa Bulawayo. ullaswezisela wakiti, kwa Bulawayo, 0 swezisel' uZwide nga mananqula.u. uSitshaya-ndhlondhlo,12 ka Mjokwane ! Ubusika ne hlobo b'ahlukene, No ba kwa Ntombazi, no ba kwa Langa.13

1 Bu zo ku bop' izinyawo, njengo gibe. 2 Abanye ba-ti: uHele e ngi in bon'. . . . 3 Wa seMambateni. 4 Wa kwa Butelezi ; wa ye konzile kwa Zulu. 5 Uku-cinga ; uku-hamb' e 6 Ukalo, o lu suk' evmkihmii ka Mfanefile, (nga ku `Komo), lw- euke luye lu fik' esikebeni, kwa Ndondondwana (izibuk' oTukela, pansi ku ka Ntunjambili). 7 Ka Mapoloba, wa kwa Nyuswa. 8 Ka 'Bovungana, wa kwa Ngongoma, kwa Ngcobo. 9 Inkosi ya kwa Ngcobo. A be kwa Ngcobo, umkuba wabo. be be nqum' umunwe (ucikicane), njeng' amaBomvu. IITSHINGANA KA MPANDE. Ku-tshiw' uNtombazi, unina ka Zwide. Ku y'eyiswa ngokuti " uNonkwenkwezi we zuP elipezulu. uNtombazane.' Ku njenge sibongo Si ka Mpande, e si-ti : " Kwaze U bac' emzileni zi buy' uNkwe." kwaya kwa-tsh' indhlu ka Mswazikazana " (ku-tshiwo uMswazi ka Wa ye luDhloko. EsikuP isazi se zindaba zo hlanga lwa kwa Zulu! Sobuza, we kwa Ngwane). EnkuP imbongi ya makosi ! Zi ning' izibongo e zi ku Tulam'aice, no 11 Uku-gqanqula, Aku-gqalakatsha ; fiku-hamba ngamanclhP o Blangalcula, na ku lona lel' ibuku, e sa zi tata kuye (ngo May-Juk, kuqatsha ; iku.gijima ngamandhla. 1907). 18 U tshay' inkos' enye, e nguZwide ; u indhlondhlo-ke ngo kw- enze njalo. 13 Lapa, ku kulunywa nge-mpi ka Tshaka no Zwide. Kuqala, uZwtde wa ye hlezi kahle, e busa, e tshay' uselwa, e ne sigodhlo ; konIce 84 uBAXOXELE uZULU KA NOGANDAY A 85 Inkonyan' e kwele pezu kwe-ndhlu kwa Ntombazi, Lu bek' isihlang' emadolweni. Ba-t' i ya hlola,1 Ot' e sa-dhl' ezinye, wa-dhl' ezinye; Kanti ibona be z' az' ukuhlola. e sa-dhl' ezinye, wa-dhl' ezinye.' Indhlov' ete i muka, Ot' e sa-dhl' ezinye, wa-dhl.' ezinye; Ba be yi landela a ba kwa Langa ; 2 Wat' e sa-dhl' ezinye, wa-dhl' ezinye. I bnyise nhloko, ya-dhl' amadoda.3 Ot' e sa-dhl' ezinye, wa-dhl' ezinye; uGasane,—kade lu ba gasela ; 4 Wat' e sa-dhr ezinye, wa-dhl' ezinye. Lu gazer uPungatshe, wa kwa Butelezi ; Ot' e sa-dhl' ezinye, wa-dhl' ezinye; Lwa gasel' uSondaba 5 wo Mtanda, e hlez' ebandhla : Wat' e sa-dhl' ezinye, wa-dhl' ezinye. Lwa gasel' uMacingwan' eNgonyameni ; Lwa gasel' uNxaba ka Mbekane ; 6 Lwa gasel' uGambush' emaMpondweni ; 13 Lwa gasel' uFaku, emaMpondwenl. uDhlonclhlwane, lu-ya in hlezi, AMAQAW' AMAKUL' A KWA ZULU: UZULU Lu-ya lu dhlondhlobele,7 KA NO GANDAYA loko-ke ku fana ne hlobo, ngob' u ne nhlanhla, u notile. Kute, ukub (I xoxwa inkosana yake uMkehlengana, be no Mkotana, uTshak' a m ahlule, wa ye se ngenelwa ittrusika,—u se balek' e Ii tabif indodana ; kanye na banye) izwe lakubo ; e hamb' e dinga, e lamba, e godola. Inkonyana, 6Tshaka. Wft kwela pezu kwe-ndhlu ka Ntombazi ngob' e nqobe umntanak' uZwide, (kwa Nomveve, na seblhlatuz' ezibukweni) ; kanti kwA gala kwa hlasela yen' uZwide. Ukuti ya hlola,' kumbe ku kanye nokuti i bang' umhlola.' Umhlola,ku-tshiw' uZuLu wä zalwa uNogandaya,2 inkosi ya kwa Ncwana ; ukulwa no Ndwandwe. unina e ngo ka Ndhlebe.3 A ba kwa Ncwana, a ba kwa 2 Kwib lander uSomapunga, indodana ka Zwide, e se zo konza kwa Qwabe ; futi ba nga maNtung-wa, njeng' a ba kwa Zulu. Z11111. 3 Indhlovu ya buyis' inhloko ngoba kwa hlaser uSikunyana, inkosana ka Zwide, uyis' e se-file. Ba ningi-ke a bakwa Ndwandwe a njalo. Ukuti, u dhlondhlobele,' ku-tshiwo ngob' e se 'aus' umhlwenga, ba-fa mhla kwa loko. e se tukutele kabi, njenge silo. I uTshaka wa ye lutshangane, e hamb' indawo yonke, e hlasleP 4 Umunt' o gasel' omunye, 6suk' e pike ngo ku-m-yela, ngo ku-ra. hlasela ; u pike ngo ku-m-funa, e tand' uku-zuzana naye, a-lwe naye. izizwe zonke ; u hamb' e ba-did' izinkomo-ke. Ku njenge gam' elikulu, e la li hlatshelelw' amabut' ake : 6 APakatwayo ka Kondhlo, inkosi ya kwa Qwabe ; eMtandeni, • umuzi wak' omkulu, o wa w-ake pakati kwo Mlalazi no Mhlatuze, eduze "Wä qedaqed' izizwe ! WA qedaqed' izizwe ! na kwa Bulawayo. U ya ku-hlaselapi na? U ya ku-hlaselapi na? 6 uNxaba wä hamba na bantu bake, e se xotshwa uTshaka; wa He! U ya. ku-hlaselapi ? He! He! Ho! jubalaza. Uze wa gcina ngo kw-ak' ezwen' e li ngasentshonalanga kwe Witihlur amakosi ! U ya ku-hlaselapi na ? " cib' elikulu, (enhla kakulu ne-zwe, enyakato), oku-tiwa 'Nyasa' (Lake U ya ku-hlaselapi na? Nyasa). Uhlamvu, lokuti "Ot' e sa-dhl' ezinye, wa-dhl' ezinye," in kona Ukuti `dhlondhlwane,' sengati ku auk' endhlondhlweni (inyoka). na kwe zi ka Dingisway' izibongo. 'Beka ku k. 43. uTshaka u indhlondhlo, ngob' e inkos' e hamb' i hlasela ; e bek impi 2 Ka Lujabu, ka Manxeba, ka Mnsunsulu, ka Ndhlovu, ka Dubula, ka Ncwana. 3 Ka Soncayiye, ka 'Baza, wa semaNgadini. 86 uBAXOXELE uZULU KA NOGAND.4Y A 87

Ngapetsheya kwe Sangqu, ku kon' isizwe sa beSutu, nganeno ; enhla kwo Ngoye ; uMpungose ä-ke nga se- oku-tiwa e sa kwa Molosi. Labo-ke, ä ba kwa Ncwana; nhlana kwake. ngob' uNcwana lo, (wa kwa Zulu), wä dabuka kubo. Amatun' a ka Manxeba, no Lujabu, a kona ku leyo Loko-ke ku njeng' okuti ba dabuka ku beSutu. W-öhla ndawo. ne silulu ; e-hlel' oNdini. Na namulda, isibongo si ka Ku-tiwa uNcwana wä busa ngapambili ku ka Qwabe Ncwana, si y'aziwa ku beSutu. Isizwe sa kwa Noma no Zulu; be nga k'aziwa bona. uQwabe no Zulu se be esinye, Si se kona kona lapo. zo m dhlula ngo kwanda-ke ngoba b'ehle baze ba fik' Abadala baye ba-ti futi, a ba kwa Ncwana b'ehla kwa ezweni la kwa Zulu; 1 baze ba ba amakos' e-zwe njeng' Luzipo 1 be nga ke-zi kwa Zulu. Ku kon' isiga, e si- o kwa manje. tshiwo amanin' a kwa Ncwana (kwa Qwabe), nxa be tetis' Inkosana ka Nogandaya kwa ku uVoti, kodwa namhla- izingane, sokuti : nje so ku dum' e li ka Zulu igama, ngoba wa e liqawe " iNtinagwana leli, e rehla kwa Luzipo ! " elikulu le Nkosi, e hlabanela ezimpin' eziningi. U se m Wa ye se zo kw-ak' eZindumeni-k' 2 uNcwana. E be dhlula-k' uZulu ngo ku-ba ne mpahl' eningi, a yi tole ngo sebuy' e qubekela, e yo kw-ak' eMhlatuze; e hinder buqawe bake. uZulu futi wa ye nge nkosan' endhlini uQwabe, o wa ye se laid' a-ya lapo. Inkosi ya kwa yakwabo. Ba be bane ku leyo-ndlalu ; be landelana—ku uXabatshana, no Magutshwa, no Komfiya, no Mabhengo Ncwana e y6-za kuqa1' uku-zo-kwaka kwa Zulu, uNdhlovu. A ba kwa Ncwana ba isizinda si ka Qwabe no Zulu.3 (intombazana). Ukuti ' Zulu ' loku, a ku gamu lake. Ku kon' isiga e s'aziwayo na namuhla loku, e siti : Igamu lake ngempela, li ka yise, uKonafiya ; ii kona-k' "U su z'enz' inkos' enkulu, e ngango Dubula ka Newana, elinye, uSidhleni. ezihlabatini zo lwandhle." iiDubula lo ka s'aziwa-ke E se ngilmfan' uKomfiya, ka ku-zwakali ndaba yaluto kodwa ukuti wake wä nga " sezihlabatini zo lwandhle." e pata yena. Nga leyo nkati, uNogandaya wa ye s'ak' emaBululweni, eMhlatuze. Indab' iz' i wele e se insizwa ; Ku fakaz' ukut' a ba kwa Ncwana b. b'ake nga solwa- e se konzile kwomkulu, kwa Qwabe. ndhle ; ku ng'aziwa ukuba ku-tshiwo lupi? uNogandaya Ngoba kwati, nge liny' ilanga, amadod' e hlez' emka- yena wa y'ak' ema,Bululweni, eMhlatuze, ezansi nawo, ndhlwini ne nkosi, uNomo ka Kondhlo, be hlez' esibayeni, 1 Ingabe ku-tshiw' intaba mi? kanti nasiya isigodhl' entabeni, si yo kw-ebul' ubendhle. 2 Intaba ya nga seDundee. 8 Lel' izwi Ii puma ku Zulu ka Nogandaya. Li izwi elikulu. uQwabe So ku zo suk' uKomfiya-ke, e hamba ne zinsizw' ezinye, no Zulu, ku-tiwa a ba ka Nozidiya, unina wabo ; uyise wabo 4Malandela. uNombexe, no Nomfihleya, no Bixa. Se be kwela yona Isibongo Si ka Malandela-ke ka s'aziwa. Umunt' o si funayo angak' a cinge ku bona laba ba kwa Newana, kakulu ngob' isiga, e sa vela kubo, leyo ntaba e hlez' izintombi pezulu. Ba hamba nie, sokuti U zi ahoy' inkos' enkulu e ngango Dubula ka Novaya, 6 se-zwe be ng'azi luto, be nga nake luto. lonke ; ngoba naku futi, a ba kwa Ncwana bft qembuka ku beSutu, nga Ibandhla lona-ke li y'azi ukut' isigodhlo si-ye nga- soNdini. uDubula wa ye inkos' enkulu, kant' ukubusa kwake 6 kwe zikati za pambili kakulu, za oyise ka Mageba, bona be nga ka bi makosi ; lapo. Li ya ba bona; kodw' oKomfiya bona ka b'az' base ngabantu nje. 1 eMhlatuze, na seMahlabatini (eMfoloz' emhlope). 88 uBAXOXELE uZULU KA NOGANDAY A 89 ukuti amakosazana a kona ku leyo ndawo. Ibandhla (ngoba ba kuleka nie, be-mi kude). U se-t' uKomfiya: se li ya bon' ukuti icKomfiya lowaya ; u hamba no bani,. "Si ngaba kwa Qwabe, Nkosi." Laceku, i kuluma nabo no bani. uNomo wa • ye se-ti: " Obani labaya ? " njalo, i kuluma kakulu ; i ya memeza. uKomfiya yena Abanye-ke se be fanisela ngokuti : "uKomfiya, u na umlom' u wu `bekis' eNkosini ; naye ukukulum' u ya ku banye." Zase zi buya-k' izinsizwa ; zi ng'enze luto pakamisa. U se-t' uTshaka: "Ba tshele ba sondele ! " lapo, no lu nci. U se hletshelwa comunye-ke, o wa ye Nembala, ba sondela. semkandhlwini, ukuti ba boniwe be-y' esigodhlweni. Ya i si-t' iNkosi: "Wena, mfana, u ngo ka bani ? " uNomo lo, umunt' o no laka ; abant' u ba bulala Ngi ngo ka Nogandaya, wa kwa Ncwana, Ngasita ! " ngeze. U s' etuka-k' uKomfiya; u se hlatshwa uvalo ; "Ni-ya ngapi ? " Ba-ti: "Si zo konza ; si jezile." ngob' e bon' ukuti u zo bulawa. U se tshela lab' a be uTshak' u se-ti: " Sondela lapa ; " u se m gqogqoza, nge nabo. U ba tshela qede, se b'eqa bonke be gouda ku zinzip' ekanda. U y'esaba-k' uKomfiya. uTshak' u Tshaka, kwa Zulu, be yo konza. Ba-ya kwa Bulawayo. se m hlaba nge sandhi' enhloko. U-ti-ke : "U ng'esaba Kate, so ku seduz' emzini we Nkosi, base be-ti: "Ake lapa kiti, u nga hlabani, inyama yako i zo cwilisw' eqo- si-me lapa ! " Base be-ti lab' abatatu : "uKomfiya yena meni. U zo ba umnyane, loku u ngowakiti. Sa dabuka ak'e-m' endhleleni." We-ma. Bona-ke se be-ya nga nani. Si nga maNtungwa kanye nani." U se-ti-ke : seceleni ; se be nyenyezana. uKomfiya, nje, " Halala ! Ketani Zulu; ngi ganiwe ! " Wonk' umpa- induku yake u yi-misile, w-encike ngayo. U ya ba buka, kati wa u su kulek' u-ti " Bayede," ukub' iNkosi be yi e ng' azi ukuti ba funani kuyena. Base be buyer endhle• tokozisela. leni. Izinsizwa lezi zase zi nikw' uTshoba, wa kwa Lembe, Omunye-k' u se-ti: "Si kuluma ngawe ; u nga kwa Ntuli. Wa-t' uTshaka ma ba pine lab' abantu mangali. Kade si-ti : 'Ku yo kuleka bath ku Tshaka bake (be-se nie, ka ba na nkomo). Base be hlala-ke na ? ' " Ba, izipsizwa bonke, akuko ndoda. Se be ku yen' uTshoba. tshaywa uvalo-ke ngaloko. Base be-ti: "A ku kuleke U se buza, nga many' amalanga, uTshaka, u-ti : wena, Komfiya." Ba-ti, oyise babo, dbantu nje ; ka "Komfiya, o ser emuva ubani na ? " U se bal' uSitunga ; b'az' uTshaka. Uyise ka Komfiya-ke uNogandaya, u a hal' umfowabo, uMagutshwa. U se-ti: "Kahle y' aziwa yena. U se vum' uKomfiya. Base be-ya-ke. Komfiya loko. Ka ba landwe bonke labo." U se-ti, Ba ya fika ku Tshaka, se ku kuleka yen' uKomfiya. um' a fike nabo, a kw-akiwe umuzi ka Komfiya. U su U ya dhlur u se yi bong' iNkosi. Ba yi funyanis' i hlezi wakiwa-ke, o wa seNtshaseni. Ngob' u su poll' umuzi, ne bandhl' elikulu, la makehl' odwa. U hlez' endulini e se-ti: "Bek' umuntu wako omkulu ; ngoba wena u y'dnziwayo. U hlezi pezu kwo kuko lwe `buma ; e za u'hlala la." pakamile, (ku nganga sedolweni nje, ukupakama kwake). U se buza kayo, u se-ti: " lel' iqawe li ka Paka- uKomfiya u kuleke qede, wa-ti: "U izulu ! " twayo, uSitunga na 2 " " Yebo, Ngasita ! " U se-ti: So ku tunyw' inceku uku-yo-bon' ukuba ngabapi " Konje, ka Mkonjwa na ? " "0 ka Mkonjwa, Nga- 90 17BAXOXELE uZULU KA NOGANDAY A 91 sita ! " U-ti : " Kodwa-ke, u sä ngenwa ukugula kakulu." izinkom' ezinsundu. E se insizwa futi, wa-lw' e ya kwa U se-ti-k' uTshaka: "Komfiya, m beke a be induna yako Macingwane, wa seNgonyameni, emaCunwini ; kanye ekaya." U se kupuka-ke uKomfiya u se-ya ku Tshaka. ne ya kwa Zungu. Wa ye se-lw' e ya kwa Ndwandwe. Usefik' e ba inceku lapo ku Tshaka,—yo kusind' elawini E ya kwa Gqori kodwa ka yi-lwanga,—mzukwana be le Nkosi. E se ba inceku njalo-ke. gwaz' uMapita ka Sojiyisa amanxeb' amaningi. Enye Um' uKomfiya e inceku, kwä hlatshw' izinkab' ezi• fat' impi yake, 6 ya-lwa no Ngoza ka Mkubukeli, wa likulu. Se be butiwe-ke oKomfiya laba. Wa-t' uTshaka: sebaTenjini. Leyo ya-lw' eMsonganyati, enhla no ialgumanga,— Mngeni e ya qalan' emfuleni. Ukulw' okunye, 6 " iTshe ii ka gingqimpisi ! kwa mhla uTshaka e hlasel' uNxaba ka Mbekane, wa uJam' ehlungwini ! " kwa Mfeka. Ne ya kwa Qwabe futi, wä yi-lwa. Isigaba sake ku lelo buto, ku iMyehe. Kwiti, ku hleziwe nje, so ku fika lo moya, o-ti : Wa ye se-ti-k' uTshaka: "Komfiya, u nga-ya mi " Kwitshi-m-m ! " U se-t' uTshaka: " Nhi ! Kwa uku-yo-bulala lapaya kini kwa Qwabe na ? " Wa-t' »gen' umoya ka Makwata ! " U se-ti: " ampi le ! " uKomfiya: " Ndabezita, ngi nga-ya." Wa ye se-t' U kuluma leyo ndaba nje, u noMvundhlana ka Menziwa. uTshaka, 'a ba hlasele ba land' izinkomo zi ka Mbangambi. Ku gower amaqawe, kona lap' elawini lake. U se-t' Ba hamba-ke no Situnga, bobabili. Kute, be sendhleleni uTshaka: "A ku xoxw' impi ! " uZwide ngi ya m bon' bobabili, uKomfiya wa-ti ku Situnga : "Mina, ngi zo ukut' u ye-za. A ku ver iqawe li be linye kwa Zulu. gwaz' indhlu ; wena, u vimb' emnyango." Ngi bek' unomzimane izibongo ; lap' emkontweni." uKomfiya wa gala nga le-ndhlu, e gcinile. Wa-ti: Umkonto-ke it se wu gxumeka pandhl' enkundhleni. "A ku pum' omunye, it m gwaze, u dhlule ; it fike kw-eny' Wa-ti a ku vel' umunt' emabutwen' ake, a wu tate; indhlu futi, it gwaz' a be munye, it dhlule." Ba wu tate o wu tatayo, ku yo-tiwa ubuqawe bake bit ngang' o bit ka wonk' umuzi, ba w'enze njalo. Ba ya balek' abantu Tshaka, e kwa Mtetwa ; ne zibongo-ke, a ye bongwa bonk' ekaya. Se be villa' izinkomo; se be hamba nazo. ngazo, bese ku ba ezake lowo muntu. Mu kulu lo muzi, a ba gwaza ku won' abantu lo. Be be Amaqawe a sab' onke uku-tat'. umkonto. uTshaka qub' izinkomo; se be-ya nazo ku Tshaka. U ya fika, waze wa wu yeka, wa buyer esihlalweni ; wa hlala. u se m nqamuler ezinye. Se zi-y' eNtshaseni. Ezinye Wa ye se-t' amaqawe ma-tsh' ukut' a yo gwaza kanjani, se zi sala ku yen' uTshaka. Kwa babazeka loko, ukub' lok' umkonto b'esab' uku-wa-tata. Kwase ku xoxw' uKomfiya izinkomo zi be ziningi, be babifi nje impi-ke. uKomfiya yena wa tula nje. Wa ye se-t'. bona. uTshaka: "U nga tula, Komfiya, le-mp' i lungile na? uKomfiya wä m-lwela kaning' uTshaka. Ab' e ya-lwe, Nxa se ku title wena, Komfiya, na? Ma se ku tula wena, a gwaze kakulu ; okwake ku be ngapambili kuno kwa Komfiya, ingak' ibuy' i hlehler emuva, i celwe ngokunye." banye--nja/o. E se insizwa, e ei qinir i pelele, wa-lw' Wa suk' uKomfiya. Wa gxumek' umkonto o be kad' e ya semaMbateni, ku hlaselw' uNkomo ; lapa ya-dhr e wu pete, omdala. Wa kumul' omutsha, njengo kutsbo 92 uBAXOXELE uZULU KA NOGANDAY A 93 ku ka Tshaka. Wa-ti: " Lezo zibongo ezami ! Ngi Wa-t' ezincekwini : "Ba tslaele, ba ngene." Ba qom' uMvundhlana ka Menziwa, iqawe; ngo gwaza ngena, ba hlala. Wa-t' uTshaka: " Ni-tini-ke ? " Kwa pambi kwake. Ngi qom' uMagaju, iqawe; ngo gwaza qamuk' uXwana ka Ngqengelele, induna ka Tshaka, wa-ti: pambi kwalo, li nga ka gwazi." Wa-ti: "Ngi qom' " uZul' u sa-tsho lelo gama, Nkosi." U se wa tulis' onk' uSigwebana, (ka Mudhli, ka Nkwelo), iqawe; ngo amaqawe ; ka sa funi ukuba li be kon' iqawe e II kuluma gwaza pambi kwake, e nga ka gwazi. Nkosi, ku nga pambi kwake. Wa-t' uTshaka: "Ku lungile-ke, info gwaz' iqawe li be linye, emaqawini amatatu, ku uZulu ka Nogandaya." Wa-ti: " Pumani, ni-y' esibayeni." wesine, mina ngi balwe muva, Nkosi, o ngi bulala I " Bo puma nay' uTshaka. Li ntambama, II ya tshona. Wa-t' uTshaka: " Zulu ! U qome mina mi, ma u-t' Ba-y' emabutwen' esibayeni. Wa-t' a yi sondele. na? Si zo-lw' impi ka a ngo ku bulala na ? " Wa-t' uZulu: "Ngi nga qom' Wa-ti: "Ni ye-zwa-ke, mabuto namhlanje. Ni-tsho kanye, ni-ti ; ni nga amaqaw' amatatu, ngi qom' uZulu wonk' e pela. Ku pind' okwesibili. Ni gwaze um' umunt' e nga-tsho yo 'bekw' ezidunjin' amanxeba." Wa-ti: " Elami li ukuti Kisi ; kuyoba a si yen' owakiti. Ni yo-zwana nga ngapambili esifubeni. I suk' i baleke. Ba gwaz' emhlana loko." Wa-ti: "Ngi ya geina njalo, mabuto." Wa tete- bonke." lela-ke, wa-ti: " Umunt' o-ti ngi ya in bulala, e ng'one uTshaka wa-ti: "Ku lungile, Zulu; se si yo-zwa Into, ku ha ka ngi m tandi. Nans' intando namuhla ! "1 uZul' e se buya." Wa kip' izinkab' ezimnyama, ezili- Impi wa yi nik' uXwana ka Ngqengelele, indun' kulu. Wa-ti: "A i ncame." Wa-t' uZulu: " Nkos' enkulu. I si puma njalo. Se ku-zwakal' ukut' uZwide uZwide u ya m esaba ; u zo-dhla zip' izinkomo, ma e u se wu tshis' o wa seMbelebeleni. U se-t' uTshaka: s'ahlule tina na ? " Wa-ti: " A zi yekwe, zingahlatshwa." "A ku Into, noma be wu tshisa. 'A ku nyati e y'ählulwa Wa-t' uTshaka: " Ngivele nga-tsho ukuti, mfo ka No- tole.'" U se-za neno uTshaka lapa nga soTukela. U gandaya, xox' impi ; u qome mina." Wa-ti: "Nkosi, se-t' amabuto a yi role. A-lwe kungat' a ya yi dumela u zo bu la ekaya, u nga-yil.' empini." Wa-ti: "Zulu. njalo; abuy' a hlehle. Isiz' i like nga seNkandhla, ukuba ku-tsho wena, a zi yekwe." Za yekwa. y-ehle ngo Gcongco, i-z' oSungulweni ; i dhlul' i-ye ku Wa-t' uTshaka: -" A ngi ke-zwa kahle. Ake ni-ye Nomveve, nga seNtumeni ; ilap' i si zo-lwela kona-ke. kwetu, kwa Nandi, la ku hlez' intelezi ye-mpi ; ke ni yo uZulu-ke 2 lapo, ku Nomveve-ke, u s'enz'nmhlanganiso. yi xoxela kona." Ba-ya kwa Nandi. uTshaka wa-y' Uyen' o wa gwaza kuqala lapo ; owak' umuntu elawini lake. Wo, ket' amaqaw' odwa uTshaka; wa kuqala ngqa ! Uku-yi-susa kwabo njalo; se be yi biz' izinceku. Wa-ti: " E-pulan' amabele e zinkabi ; 'bekis' emuva.3 ni wa yis' emaqawini kwetu kwa Nandi." Ba kwe-pula ; 113-ti ma ba be ngamaqawe bonke, ikon' e zo ba tanda ; o tandwayo- ba wa yisa. Ba wa-dhla, ba wa qeda. Ba yis' utshwala ke, nyen' o yo Binds; a nga bulawa. o bu nga kanyiwe izinsipo. Ba bu puza, ba bu qeda. 2 uKomfiya. %Ash' elikulu ; 1 be. puma, ba-ya ku Tshak' elawini. 3 Indaba ya le-mpi, e yii-lwa no Zwide, se sike sa yi landa. 'Beka ku H1angakuk, kk. 7-11. uZulu wa ye kuyo yonke-ke leyo. 1 Igama. 94 ELBAXOXELE uZULU KA NOGANDAYA 95 Ku ya bikwa lapa ku Tshaka, ku-tiwa ku gwaz' Kwake kwati-ke futi, nge liny' ilanga, emkandhlwini umfo ka Nogandaya, uKomfiya. Sekut' uma ku fikwe kwa Bulawayo, wa bus' uTshaka, wa-ti: "U kon' kuyen' uTshaka, u se-ti ku ye-zwakala lapa be ku kon'— uMagcansa 1 na ? " Wa-t': U kon' uMbewu 2 na ? " "uZulu Ia dum' obala, Lase li-t' ibandhla: " Yebo, Ngasita ! " Wa ye se-ti: Lapa ku nge munga, ku nge mtolo. "Ba tateni, ni ba bulale ! " iSig,uq' e Si zi fulele nga mahlamvu, Kwase ku sukum' uKomfiya, e se-ti: " Ngasita ! " Emzileni we zinkomo zi ka Nxa,ba. uMali we ndima, kant' u ya, z'alela." 1 Wa ye se m `bek' uTshaka, wa-ti: " U-tini, Komfiya, na 2 " Wa ye se-ti-ke : "Han! Nkosi ! Ngi-ti, kanti I bikwa lapo nje, i sendhle. I Si buya-ke, i bang' ekaya. nga ngi zo kw-enzani kwa Zulu lapa na? Bat' abantu, Se ku giy' amaqawe lapo. At' uZulu, angaz' a giya. Nkosi, e ngi kupuke nabo kwa Qwabe, kwa bulawa bona Kuze ku-tsh' uTshaka, a-ti : " Dhlala— na? Kanti mina ngi konzeleni ? Ka ngi konzele bona Zulu la. dum' obala ! Lapa ku nge munga, ku nge mtolo !" na ? " Wa ye se-t' uTshaka: " Hlala pansi, Komfiya. U kulumile. Ba yekeni." Kwa kulek' ibandhla, la-ti U se giya-k' umfo ka Nogandaya lapo. Ilapa se ku lonke : " Yebo, Ngasita ! " Wa ye se-ti: "Komfiya, nqunyw' izinkomo-ke. Se ku-tiwa a zi tatwe udibi ba tate; u yo ba tela nge nyongo ; izulu li citshe in ba in ka Zulu. Se zi-y' eNtshaseni. rangula." La bong' ibandhla, la-ti: " Yebo, Ngasita ! " Bobabili, uZulu u-ti ba tutumela, base ba fik' emakaya, emapandhleni. 14 Kwitti uNgini e xez' eSixebeni, ku ku Tshaka, kwase AMAQAW' AMAKUL' A KWA ZULU: uZULU ku fik' eny' insizwa nje i si in tshaya ngo kudelela ; i KA NOGANDAYA bona yen' i si ndala, uNgini e ngapansi kwake. Wa ye se bikel' uZulu uNgini. Uset' u qub' izinkomo yena lo II o tshay' uNgini; wa qamuk' uZulu. E se-ti: " Ubani SE ku ba kuhle-ke, amabut' e se buyile ; e se m citil' o tshay' umfan' e xeza na ? " Uset' u ya pika lowo uZwide. Sekut' elawini, nge liny' ilanga, ku pelel' muntu. U se m tshay' uZul' ekanda. Wa m tshaya, amaqaw' onke, u se-t' uTshaka: " Mvundhlana! wa m lahla pansi ; e in tshaya nge wisa. U se in qoba- Ngi beka nge tshumi le zinkabi, e zi nge na mpondo qoba nge wisa njalo. Se ku ba kupela. Ka kwa bikwa zodwa, ngi-ti ake ku vel' iqawe II qom' uZulu; h tate loko. Abafokazana lab' abalusayo, ba be bikwani lez' izinkabi." Ku tube kuti nya endhlini. Ku vel' eNkosini ? Kwa ku bikw' enduneni ; kuba ku pelile. uMvundhlana ka Menziwa, a-ti : " 0 ! . Nyon' e-dhl' Ngi-zwa ngo baba uNgini,3 o wa ye uNdabenkulu ; 4 ezinye, akak' umunt' o nga qom' uZulu ! " Abes'e-t' 1 Wa kwa Nowa,na ; o ngumfowabo ka Zulu. 1 0 we. seMambedwini, kwa Qwabe. uTshaka: " Zi tate, Komfiya ! " 3 0 xoxa lapa-ke uMandhlakazi, yena njalo o we. xox' e ku Hlanga- 1 Izibong' ezinye zi ka Zulu zi ku kasi 101. Lida, kk. 44-56. 4 Ibuto ii ka Tshaka, (kwa ngasemuva). 96 uBAXOXELE [ZULU KA NOGANDAYA 97 ngi-zwa ngo Cebokazi, o uMvutwamini,1 ukuti akako o lap' e-ye kona, wa zi tata kona. uTshak' u se hleka, e wa kwa Zulu o wa ye ngahl' a qom' uZulu. Akako futi m capunel' ezinye kona lapo. Isifunjana lesi, isigodi o wake w-eq' umbete pambi ku ka Zulu. Kodw' uZulu nje e si ne zinkom' eziningi, sa kwa Zulu »je; na kwe u be y'eq' e ya banye. uZulu a bonang' az' eqiwe umbete siny' isizwana nje,—a si delele um' a bon' ukut' " akuko ngeny' induna; i yo gwaza ngapambili, lapa be ku nikw' madoda la a nga ng'enz' uto." Bangabe ba sa zi landela. uZulu. Zi landelwa uba ? uZulu yena, u beti la e-zwa ukuti ku nikw' eny' induna, Wake wa baleka nge liny' ilanga kodwa. `Ukweqa iyot' i fik' induna, uyob' e se yi eita yonk' imp' uZulu; kwake, kon' e s'eqa nje (kwa Zulu),—ngo kudabuka kwe u se zi-dhla lezo nkomo. Lezo nkomo be zi yo-dhliwa ie goda. Kwati, be hamba, be qub' izinkomo, kwa qamuk' nduna. Sekuzoti lapa ku Tshaka, se zi bikwa ngo Zulu iguqa 1 nga sehlatini. Ngo kuqamuka kwabo, base be (ukuti zi-dhliwe uyena). U se-t' uTshaka: "Umbete. vimbel' izinkomo lezi, e zi qutshwa abantu no Zulu. w-eqiwe umfo ka Nogandaya." U se-ti: "Ku ye- Ba-ti: "Si niken' inkomo le." Ayes'e yi tshaya njal' zwakala la e be kona, uSikota si nge na ku-ngenwa nga inhlamvazana. Kanti, nang' uSitunga; ba landelana ndawo.' " 2 nay' eduze. U ya Ilk' uSitunga, u se-ti: "Zip' e zi ne 11Z111U u be ba no valo a nge-zwa ku-tiwa ku bulewe nhlamvazana la ? " 1.1 se-t' uZulu: " Naziya zi tshona esiny' isikulu. U zo kw-eqa kona la ekaya kwake ; ba lapa; naziya ngapetsheya." U-t' uSitunga: "U ba nga m azi nje na makosikaz' akwake. Zi ya fika ne nikeleni " Ukudhlula ku ka Situnga lapo, u se-ya kubo zitunywa, e zi tunywa iNkosi, zi-ze ku Zulu, ku-tiwe nge jubane. a kw-aziwa lap' uZul' e-ye kona. Be zi buyel' eNkosini U se kok' umkonto ; u se godhl' isihlangu. Wati njalo. Se zi-ti: "A Si m fumanisang' uZulu." qamu njena, e sezansi. Wa memeza. Bati be m 'beka, iNkos' i buze, i-ti : " Ku-tiwa u-ye ngapi ? " "Ba-to wa ye seduze. U se-mi uZulu lapaya ne zinkomo. k'aziwa." Se ku hlalw' izinsukwana ; kuti, nge liny' U sa buk' uSitunga. B'anel' uku-bon' ukut' u kok' ilanga, kw-etukwe ngoba se ku bonw' uZulu e qamuka umkonto lapa, ba baleka ; ba ponsek' ehlatini. Wa ye ne zinkomo. U-za nazo nje lapo, u se vunule, mbo ka se y'eqela njal' uSitunga, è buya nayo. U se fika nayo Nogandaya. U hlaselile kwe siny' isifwajana a si bonayo ; ku Zulu. E se-t' amakosikazi ku Zulu: " Kanti uke wafika wa zi capuna nje izinkomo, e nga gwaze muntu. wa munew ' into ? " Ba bon' i si fika no Sitwag' inkomo. U zo zi tumba njalo. Se be zi quba njal' izinkomo; se zi hamba futi. U s'eqa, Usezofik' a bong' amakosi, oPunga no Mageba ; u se hamba. u se bong' uTshaka. U se hleka nje uTshaka. U se-ti: uZulu lo wa ye no-nya. Kwe siny' isikati wa ye "U zi tatapi, mfo ka Nogandaya ? " U se-tsho-ke njalo, pendula nge nduku. Wa ye pendulwa uyen' uSitunga ku be kupela, ku pine. uSitunga u beti, nom' e Ilk' Ibuto ii ko, Tshaka le zintombi, e relam' uNtehuku ; lelo-ke Pelanywe iCenyane. eNtshaseni, a-ti : " Ku-dhliwani 2 " Ä-t' amakosikazi : 2 Isibongo sake leso. Isiguqa ; isiqwaga. 98 uBAXOXELE uZULU KA NOGANDAYA 99 " 0 ! Muntu wa kwa Sitshi, si lambile." E se-t' uSitu- uMpande u se wu hab' emaBunwin' nmkosi ; u se-t' nga a ku kitshw' amagula ; u se wa tulula njalo. a ba vimber umunt' o uZulu. A ya fik' amaBunu lap' se-t' a ba-dhle. U se-t' a ku buy' izinkomo. U se yi eNdondakusuka, eNtshaseni, u s'eqir uZulu. A ba sa gwaza njar inkomo. U se yi pek' uSitunga lo. U m boni. A se val' onk' amazibuk' oTukela ; sa m s'e-pa bonk' abantwana makosikazi ka Zulu. W-enza na fnmani-ke. A se fumanis' araakosikaz'ake. A se-t': njalo, u kon' uZulu; u tule nie. Uzobuy' e-nzeni, so "Up' uZulu ? " A se-t' amakosikazi : "A si m azi." kw-enz' uSitunga? Izinkomo lezi zi ya qutshwa. uZur u ngapambili. 'Ku " uSitung' abantu ba kwa Nxaba ! lander uSitunga ngemva ku ka Zulu. amaBunu a uSibulali seMvoko ya kwa Manda ! uFulela, kwa neta." y'ahluleka. Kaz' a m tol' uZulu. Kant' u se hlangene no Wohlo ; wa in tubelis' uWohlo. Wa mu-s' uZulu wa ye ganwe udadewab' uSitunga lowo ; e eMdhlazi. m tand' uZulu; e-ti a ku bekwe yena a be inkosikazi. uWohlo u s'ehla naye, u `beka le ngapetsheya kwo W'al' uSitunga. Wa-ti kungeke ku bekw' intombi ya Mkomazi uZulu-ke u le eMdhlazi. Uset' uZulu, um' sekaya. W'ala waze wa pet' uSitunga; kwaze kwa e-zwe ukut' uWohlo u se le, u se tumel' uZulu, ukut' a geina yena. ku yo `bekw' uWohlo ukub' u se la ezansi mi, nga seMzi- uSitunga lo, wa ye iqaw' elikulu naye. E liqawe nto. U se in fumanisa. U s'ehl' uZulu, le eMdhlazi. li ka Nomo ka Kondhlo, wa kwa Qwabe. U se buyela kuyen' uWohlo. Se befika b'aka-ke, kona Kwa Zulu, uZur u suswa 1 umkake uNongobosi, lapaya, kwe la seZembeni. Useti, uma b'ake-ke, seloku intombi ka Vimba.2 Wa ye se-fl' uDingana nga leyo be pelela njar abantu ba ka Zulu; be fika njalo. U se nkati. U se-t' uNongobosi, na madoda " Ungek' u li eela-ke, eMkunya, ku Somsewu. U s'aka-ke kona, hlale no Mpande," ngob' uZulu ku Mpande wa m amuka eMkomazi, ngapansi. W-aka naso sonk' isizwe a ye yen' uNongobosi.3 Wa-ti: " Sikiti ! 4 Intombi ingek' hamba naso. i zekwe ivaka ! " E-tsh' uMpande njalo. Ba-t': " Inkosikazi ka Zulu kwa ku uMayazane, intombi ka zo ku-bular uMpande.5 Kwa ba isizondo kuye ngob' Vimba. Wa zal' uMkehlengana,1 inkosana ka Zulu. m amuk' uNongobosi." E se tshela sonk' isifunda. Abafazi ba ka Zulu ba be baningi ; bangaze ba fik' U ,s'eqa njar uZulu.6 Be m bulala ngo ku-m-dhlikidhlikiza ; be nga m bulali nge zandhla. 1 Ukub' e s'eqe1' eSilungwini (eNatala), e yo kw-aka kona. Barn bulala ngob' e se bekw' induna ka Mpande; u bekw' e no Nonga-, 2 uMkotan' uyise wayo uSojaba, we sebaTenjini. laza, kanye no munye. Kwit.tiwa uMpande u yo patwa ilezo »dune 3 uMpande e se ngunuitwana ; e nga ka bi Nkosi. zontatu. Ba bekwa limaBunu ; be b'amukela kuyen' uMpande o be 4 U fpng' uTshaka ngo kutsho njalo. ketileyo. A nqab' amabuto ukub' uMpangazita a pate kwa Zulu qede, 5 Ngob' amaBunu a ye se m enz' iNkosi. abes'e bekw' indun' futi se ku senkundhlen' enye. 6 uZulu wA-z' eSilungwini ngo kudabuka kwe goda, e hamba no uZulu u se tshaywa uvalo-ke. U bon' ukuti naye ba so m-bulala, Mpande [October, 1839]. Sekut' oBlawe (pakati kwe Tongati no whit naku le ntomb' A yi tatayo i isizondo nga ku Mpande. U feqa-ke. Mdbloti), lapa kwA-miswa kona, se ku bulaw' uNpangazita ka Mticu- kanye na bantu bake. mbata, e bulawa amabut' a ka Mpande ; e z'enzela nje, e nga nikelwe. 1 Yena lo, o na lab' a ba xoxa le ndaba. 100 uBAXOXELE uZULU KA NOGANDAYA 101 ematshumin' amane.1 uVimba wa y'ake kwa Zulu. ku lowo inlenze futi, enhla nawo, etangeni ; umkonto uMpande wä bonana no Nongobosi kwa Zulu, ku sa wa ngen' enyameni wa u su yo pumela ngale ; elesitatu, — buswa ; 2 e nga ka jutshwa. la ngen' engalweni yo bunxele, enhla nayo, ngapandhle ; lelo nxeba la m jiyez' ingalo, ayab' i sa ba na mandhla Indaba ya lel' iqawe ka yi ka peli. Ku se kon' o ku o ku-pat' uto empini ya mhla loko; elesine,—umkonto sa sele. Impi ye Nkosi ya seNdondakusuka yakugata,3 wa ngen' eqolo, nga sebunxele ; elesilzianu, —la ba sesi- e ya landelan' eduze no kubulawa ku ka Piti eMgungu- fubeni, ii elincane kodwa. Wa ye dan' e-ti yena imkonto ndhlovu, ya i petwe uye, e no Mdhlebe, no Nongalaza ya bafo i y'ahlulek' uku-ngena kuy' emzimbeni. ka Nondela. Kwa ku-ze abeLungu ba seTekwini, be uZulu wa ye isidhlodhlo ; e nge mude ; e na mandhla. petwe uJana ; 4 be ne-mpi yakubo ya Bantu, be zo hlasel' E kulele pezulu. E mnyama kakulu ; e na matundu. uDingana, ngob' e bulel' uDamuse 5 eMgungundhlovu, Ngo kufa ku ka Tshaka, wa ye se tungile. uDingana wa inbla ku bulaw' uPiti. uJana wa-fa lapo, ukuba kw- m bek' induna ye Zimpohlo, kwa Ellomendhbre omnyama, ahlulw' eyakwake. Kwa dhlul' inyanga, uDingan' u —enkul' indana ku nguNongalaza. se kip' eny' impi, e-ti ma i yo ba cit' abeLung' ba seTe- I ya pela-ke lapo indaba ka kwini. Leyo-mpi-ke, ya yi petwe uy' uZulu lo. abe- " Zulu la dum' obala ! Lungu ba sinda bonke ngo ku-ngen' emkunjini. Kwa uGqamu njenge langabi." bulaw' izindhlu kupela ; kwa pangw' impahla. Kwati, ngemva kwo kub' amaBunu a xotshwe 6,ma- Ngis' eTekwini na seMgungundhlovu,6 kwase ku uSomsevira,7 e zo pat' inDhl' eMnyama ya se-Natala. 15 uZulu u se zo cela kuy' indawo yo kwaka. uSomsewa uZULU KA NOGANDAYA use m bek' eMkunya. Wit-fela kona lapo-ke, e se lixegu ; e nga sa bon' emehlweni. (Iqawe li ka Tshaka no Dingana) Amanxeb' a ka Zulu a ye isihlanu E. okugala,—la li uZuL' a dum' obala ! ngenhlana kwe-vi le dolo lo bunx ; umkonto wa Lapa ku nge munga, ku nge mtolo.2 ngena nganhlanye, wa yo pumela ngale ; elesibili,—li uZur o njeng' o ka Ntima,3 eMyimaneni.

uMkotan' u-ti ba be amatshum' amane na nhlanu (45). 1 Abanye ba-ti: "uZulu la dum' obala ! " Ezibongweni, ukukii- 2 Ku sa bus' uDingana. lama kuye ku 6nyezwe kwe 7Any' izindawo. B. ku Tulasizwe, k. Ill ; 3 Yä-lw' ebusika ngo nyaka ka 1.838. tu hue, na lapo uhlamv' o lu njenga lolu. • John Cane. 2 Ukuba wã gwaza kuqala ngqa, wa-dhl' umhlanganiso, kn nga ka 5 u-Thontas Halstead, iNgisi ; o we ye kad' e hambe no Piti, e yo veli sie' esinye, ne sinjani. W-enze" njalo, ka kuko na hlanze ; kn sobalo m rumushela. nje. • Ngo 1843. 3 Iqawe la kwa Mtetwa, uTshak' e se kwa Mtetwa naye ; e nga ka • January, 1846. kupuki uku•za kwa Zulu. 102 vBAXOXELE vZULU KA NOGANDAYA 108 itlfabir 1 o njengo Mabila, wa kwo Jobe. iSidul' 1 e Si pand! amaMpondo ; uSikot' e si nge na bungenwa 2 nga ndawo. uMali we ndima, kant' u ya z'alela.2 uMgijima ay' a fik' ezinkilimbeni.3 uNdaba zi fika nqangi 3 ku Dhlungwan' eMbelebeleni, uNomaxonxo,4 u sela 5 tshwala bu ya bila, Zi-ze na be zizwe, zi-ze ne nduna ka Nfakasane,4 Umlaz' u zo sal' ezintanganeni.5 Zi-ze no Koliweyo, induna ka Makasane. iMpukan' ezibindibindi.7 uNqwababa, zi ne nyembezi.5 uGqamu 8 njenge langabi. uMkon' o vikel' isibili,6 uMbabazi we nhlamba, elimpangeleni 7 zi ka Mzilikazi. E bi tuk' uDhlungwan' 9 eMbelebeleni.15 uMzimbakazi, o njeng' o wa kwa.Ntunja. iSiguq' e si zi fulele nga mahlamvu, uNompang' 8 amafut' e sa bila. Emzileni we zinkomo zi ka Nxaba ; au 9 njengo Sat' ukuvuka sa-dhl' abantwana ba ka Nxaba.11 Isililo e s kala pambili, sa kal' emuva, uTshan' o bumpilipili ; 12 Ngob' e-dhl' uMbanzana, nga sezineekwini.15 iSamban' e si-mb' umgodi si nga wit lali ; Mahlabana ku yo yombili ! uMbudula 13 hlungu la zita ; ; Ku-tshiwo ngo bukulu bake. 2 Loku kwItshiwo nge-mpi ya kwa Ndwandwe, ka Lapo-ke, U—b lapa, u nje : b. ku-tiwa wa nqamul' idhlanzi la bantu, e-ti be yo gwazwa uye ; e nga 2 Umunt' a ngati, o bonga lapa nga e-te : Sungenwa ; kant' ulimi vumi-ke ukuba ku ngen' abanye bakubo, be zo m elekelela ; e-ti indima lwake, lu-ti bungenwa. U-tsho kanje, ngob' e fun' uku-notis' izibongo ; e yo qedwa uyena kupela. Ukwala, iikudanda, Akugaba. e zi lolonga. 3 Kuqala, njenga ku " mvelingangi " = o wa vela kulaki. Abanye 3 Ku bafo ; la be baningi, be kandene kona. ba-ti Nqanji. Kwä bikw' ukugvvaza ku ka Zulu ngapambi ko kwa 4 IX0112[0, lapa ku cinene kona; ku-tshiw' izimpi lez' a zi-lwayo. banye. B. c. 8, ku k. 157; na k-u k. 193, c. 6. 5 Puza. 4 Inkosi ya maNhlwenga. Izindhlwan' ezincane ; arnalawu. 6 Izinyembezi ; enqwababeni. 7 Loku sengati ku-tsh' impukan' e ne nkani ; e nqab' uku-pungwa. 6 Wa vikel' umzimba wake ngo mkono. ho lel' inxeba, oku-tiwa 8 U ya gqamuka,—ulaka lwake. ku kasi 101, elesitatu. Wa gwazwa insizwa ya kwa Mzilikazi. YIi gala 9 uTshaka. ya bonwa owakub' uZulu, i-za nga kuye. U se m xwayis' uZulu, Urcluzi ka Tshaka. iiNxaba, inkosi ya kwa Mfeka, o we m tu- seti yen' u ya penduka, u se bon' umkont' u su zo ngena kuy' emzi- kayo, e-t' uTshak' u zo m cite. mbeni ; u se vika nge ngalo. Naye u se pindisela kuko loko; u m lahla 15 uNxaba lo, 6 ka Mbekane. Ku-tiwa Nxaba, wo abbe (umuzi pansi. wake). amaMfeka ay' oh' ezansi, emganwini, nga solwandhle ; eduze 7 Ibuto. na be kwa Mtetwa. 8 U ye we panga ; ingabe ku-tshiwo ngob' e yo gwaza kuqala, ku 72 0 bu mabalabala ; njenga lap' izulu kade be li dhlala, li tahaya as tshisa, e se zo-dhl' umhlanganiso-ke nga loko. kona. Utshani-ke lapo bu ya-tsha, obunye bu nga-tshi ; bu ya hluma, 9 Lo b = b. Ukuti 'bu, uku`buza, ukuduma. Les' isibongo sit' obunye se bu be mnyama, obunye bu be luhlaza, obunye bu be mhlope. S si fane ne si ka Tshaka uNodum' e hlezi ka Manzi. B. ku Tula.sizwe, Loko-ke, ku fana no munt' o bulel' omunye,—u ya qunga, a penduk' k.17. umbala, a be mnyama. O uMbanzana kwa ku inceku ka Tshaka. uZulu we m gwaza ngob' Uku-shudula, uku.buqeka ; ku-tshiwo ngoba, kwe ya soma- e nga m boni ukut' owakubo ; e m gwaz' ebusuku, empini ka Ki8i, ku- Mpondweni, yä-lwer ehlungwini. liwa no Ndwandwe. 104 ITBAXOXELE UKUTUNG' ISICOCO 105 Ne ya seziteni, ne ya sekaya. ba wu tenge kwa ba wu-kileyo. U se fika nawo-ke, e uBisi lwe zinkomo nge zinkomo. wu qobolonda (uku-wu-hluba, uku-kip' izilwane ; zi u-" Mhlaba Dabuka, ngi-mbe, ngi ngene ! "2 ne gaz' elibomvu). U ya ku keta, a ket' o ku ukudhla, uMnyam' 3 o vundhr inkunala ya kwa Dibandhlela.4 ku sal' izilokazana ; a zi ntshinge. uMalamb' a-dhr itwani,5 E se wu bumb' isigaxa, e Si ngange sandhi' e si fumbete. Le inkomo zi ka Mzilikazi. U mhlop' ungiyane. Omunye uz' u pekwe inyanga e uMnyezan' o engam' iziziba.6 yaz' ukutunga ; omunye a zi pekele yena. TJt' u nga uNongqanga 7 kwa Zulu. vutwa, abes'e yo biz' inyanga. Ukupekwa kwawo, u pekwa ngo dengezi (isihlepu so kamb' olwafayo). U pekelw' esibayeni pakati. A nga 16 sondez' eceleni kwo tango, eduze kwe zindhlu. W-esab' ilangabi uku-tshis' izindhlu. Ka telw' amanzi ; ku UKUTUNG' ISICOCO telwa yena yedwa nje (ungiyane) ; abes'e ncibilika, a KUTE, kuse kwa Zulu, kwa ku jutshw' ibuto, ku-tiwe 'xwade. Sekuzauti izilokazana, eziseleyo, zi-ye ngaka Ii twig' izicoco.5 Se be zo citeka-ke, ba yo fun' ungi- pansi. yane. Abanye ba zo zi-kelel' emahlatini, emrotsheni ye A bas' umlilo. Ku bile nje. U za ukw-etuka se mfula, lapa ku kon' irazungulu, o mila ku yona. Abanye ku penduka ; se ku ba mnyama, se ku per ubuhlope. Se ku zo bona yon' inyang' ukuti : " Au ! U-tshile Wa ye-dhla amasi e zinkomo zonke, ze zizwe zonke ; ngoba ya i b ya buye leyo-mpi, i buya ne zinkomo, iNkos' i bi si m nqamulela manje. U su vutiwe." U se zo ter amanzi-ke, abandayo, kuzo ngo kuhlabana kwake. nge ndebe (inkezo). A qub' ingalo, a nga sondeli yen' 2 Lesi wa Si tol' empini ka Mzilikazi. Sengati sa vela ngo munt' eduze ; a vele ngalapa ku vela kon' umoya. A wa tele-k' o wat' e bon' uZur e se-za kuye, wa ye se kohlw' ukut' u zo sinda nga ip' indhlela. amanzi. Ngo kuhlala kwa manzi ku ngiyane, kuti 3 Utungo lwe nkosikazi. 'Bü! Se ku suk' ilangabi, njengokuba ku-tsh' isikota 4 Uyise ka Magaye, inkosi ya kwa Cele. 5 Itwani la li-dhliwa zimbongi kwa Zulu ; isona sito sazo. nje. Li suk' ilangabi; li pele se Ii pakeme, se li kude, 6 Loku o kwe-mpi ya kwa Nkentshane, abeSutu ; wä-wela pezu njengo munt' omud' impela ; naye li m dhlule, ii m dhlule kwe cibi, isiblangu e si pete nge sandhla. Umnyezane umuti o nqunyw' ingar e y'elulile. U se lw-epula-k' udengezi. iziqu, lez' e zi fakwa amaqawe. 7 Ukuba uyen' o vZle, o pumele pambi kwabo bonke kwa Zulu. Ungiyane lapo u se tambile, u se upetepete.I U se Ku ya bonakar ukut' umuntu o bongwa kangaka, wa ye isilwan' tat' udengezi. U se wu ter etsheni, njengo-ju lwe zinyosi. uqobo ; e isimangaliso. 5 Amabuto a ye jutshwa iNkosi ; i gale ngokut' a ba tunge. Kuzoti- U se pala nge sipalo ; e pal' o ku sa namatel' odengezini ; ke, naa se be qedile bonk' ukutunga, bese be pindela kon' eNkosini, e ku paler etsheni. U se wu gaya-ke, e wu hlanganisa. be-sa zon' izicoco-ke. I si ba buka-k' iNkosi. Se ku zo vel' izwi-ke Used' e tel' amanz' abandayo ; uti, ka ku pole, ku qine. lokuti a ba ganwe, ba ganwe izintombi zu but' elitile. Ukwenziwa kwako, umunt' a nga ku bonabona ku Hlangakula, Ubes'a qale uku-m-pucula kuqala, ungiyan' e sa k. 119; a 'beke na ku Tukt.sizwe, k. 104. 1 Impetempete. 106 uBAXOXELE UKUTUNG' ISICOCO 107 kahle-ke, e-nz' ukub' uqondo lu ver obala ; a nga lu pekiwe. Wa ye se tshiy' izinwele e zi isibaya ; e gale fuleli lonke. A linganise kahle, kuze ku hlangane. ngo ku bek' uqondo (ingqwanga). A lu bek' okakayini ; Usez' o-me-ke, a qine, ati ngqi. U se tat' imboko- abe,s'e puca ngapakati na ngapandhle, a tshiy' isibaya se jwan' encane, e ngange viyo,1 noma ikiwane. Ti se wu zinwele. U pica nge nsingo. gudhla-ke, uma it be muhle ; ku hlangane izihlepu (izi- U se tat' uqondo ne ntamb' eyapotwayo, yo-zi.1 faca). U se poll() njalo. Naye, it sed' e gudhla. U U se tat' iva lo kutunga. Kwit cijw' upondo lwe nkomo. se tat' amanzi ; u se wa tel' okambeni. U se zi buka Lwa cijwa, lwa cijwa; lwa diywa (nqunywa). U se kon' emanzini, (ngoba isona sibuko sakiti). tshis' usungul' oluncane. U se boboza. Imbobo lena-ke, Ukutunga loku ku pela nge langa„ um' ungiyan' e i za u'ngen' intambo. Used' e hlab' ezinweleni, e hlab' kona. Bow° it no wake, ilowo it no wake. Inyanga oqondweni; e dons' intambo njalo, e-nze ukuba ku nga- nxa i-nye, i nga qed' abant' a ba isihlanu nge langa, nxa wi (uqondo). Intamb' i ba-nde ; ikon' e zo zungez' i ba vukele,—i ba gale ngo kufudumala kwe langa. ikanda, ay' a fike lap' e gale kona. Uma ku nga hlangene, Uma i m qalisa, inyanga i nikw' imbuzi. Uma i ubuy' a yi xume nge-nye, e-nze ukuba kuze kn hlangane, m pinda, i nikw' umkonto, noma imbenge, noma isigubu a fike lap' e qale kona. Ngo kuhlangana kwako-ke, ku .sa manzi ; nom' e m nqumel' ugwayi. Ku ba kunye se uqondo lodwa. kona. Kuqala, uma im qalis' umuntu, kwa ku ba umko- Ungiyane lo, a wu ter etsheni-ke, it se wu gaya-ke. IA° nje, wo-ti, (ngob' u piselw' otini) ; noma ku imbenge, Ka sa wu gayisi o kwo kudhla. Ti se wu goqonga nie, u kokile njalo. Se be biza kakulu namhlanje. a w'enze it be njenge nduku nje ; ku be kude. A bon' Kuzoti-ke, se ku zinyang' ezimbili e tungile, it se zo ukuti 'Nhu! Se ku yo hlangana.' A wu bambe nge cwala-ke, a cwalwe 6ny' indoda. Ba cwalane. Uku- zandhla zozibili ekugeineni, nga ndawo zombili ; a ku ewala loku, it hlokoz' izinwele, a zi tshonise pansi ; e zi tamelis' emlilweni, e-nze ukuba it ncibilike, uz' it namatel' `bekisa nga soqondweni. U cwala ngo-ti o lu qotshiweyo oqondweni. U se ku beka-ke kahl' ekanda ; it sit hla- ago ramese. ngana. Sekuti izihloko zozibili, zi hlangane ziti ngci. Uma ku ngeko ndoda, yen' e hamb' e-y' emsindweni, U se cindezela nge situpa ; e namatisel' oqondweni. U u ya-tsho nie na k'umfazi wake, a-ti : " Ak' it ngi °wale." ya ngen' ungiyan' oqondweni, ngob' u manzi. Umfazi-ke a buyis' amadhlodhlongo a pumile ; a nga Ngo kuhlangana kwawo, it se tat' uti (se lwa cijwa), 6 cwalisi njengokuba e cwalwa Sny'indoda. lwe nyanga—lo kutunga bonk' abantu. Wit lu el* wa lw-enza njenge pini elibondayo ; lwa luncane kodwa ku Itulwa. • ne pini. Ti se-ti: " Sondela-ke ! " Used' e wu tshaya- ke ; a -wu lungise. U se mnyama, ute buqe. U se diya

Ku tungwa na ngo singa,—usinga o lwa In landwa kud' ezizweni ku sa buswa kwa Zulu (ku-tshiw' izinkomo njalo, e zi-dhliwa amabuto ku bafo,—usinga lwe zicoco za madoda lu zo puma kuzo-ke). 108 UBAXOXELE IZIBONGO ZI KA NGQENGELELE 109

E ya u'lima nge nsimbi ya madoda,.1 uSondhli 2 se mbunca,3 17 I bembese ; IZIBONGO ZI KA NGQENGELELE KA MVUYANA Ingani uyena a nga zi bembeselayo.4 uMatang' a vik' imkonto. (wa kwa Butelezi) iNgcayi 5 e [uNgqengelele wa ye inkulelwana yo mdabuko wa kwa Zulu; e E ya gcayel' uZulu ; nguyise' ka Tshaka. uTshaka na bafowabo bi kulela pezu kwake, e ba pete ; e nge na muzi. Wa ye told' amalongwe kwa Mtaniya (inko- Ya gcayel' uMbelebele ; 6 sikazi, unina ka Senzangakona). Inkosana yake, uSomfongoza. Ya Ya payer uBulawayo ; 6 tshetsha ya-fa. lzwe lake (II suk' eNkonjeni, laye la namater oPongolo) Ya gcayel' abaQulusi ; 6 la patwa indodan' enye, (e se-file yena) uXwana (induna ye buto, ku sa bus' uTshaka), o wat' e-fa yena, wa tshiy' umntanak' uBantubensumo. Ya gcayel' iMpangiso ; 6 Eny' indodana ka Nnengelele kwa ku uMnyamana, o wa ba undana- Ya gcayel' uGuqu ; 6 nkulu ye-awe ku Cetshwayo. Izibongo zi ka Mnyamana zi ku k. 195]. Ya gcayel' uZw6la.6 UMLAMBO 1 ka Nyati ! uMvutuz' a tshiye. uNqwababa, zi ne zinyembezi. uNto zi m nengani ? uMkon' o isibili.2 uMgubhi wa oLanga ; uTshitshiliza 3 kwe li marole. uZisinde za manye. ulflamb' o gcwal' u senyuka, I Ku kulunywa nge silo si ka Nandi, nyakana ku-tiwa a ku nga Eminy' imlamb' i gcwala y-eukela. linywa, ku nga sengwa, no tshwala bu nga gaywa ['Bak' indaba yokuti : uMlamb' o-za ne zigodo. uGa/a u-t' uTshaka ma fak' itsh' esisurini, ku Mangakula, k. 22]. 'Insimbi ya madoda' izikali, ircdkonto,—e ya hamba ya yo " lim' " uMqengqe 4 wakiti, kwa Nomahina ; 5 emaMpondweni. Ukulima, pela, ku-tshiw' ukulwa. 0 nge ku-fa nga maaliso,6 2 Ukw-ondhla. Ingabe ku-tshiw' into e si shwabene mi? E njengo Tshaka nie, U ya u'fa nga maloyiso.7 okwati e se mnoane, uyise wa ye fun' uku-m-bulala. U se hamb' e yo iNyoni ka Makala ! hlal' eLangeni-ke, na kwa Qwabe, na kwa Mtetwa. U imbunca-ke nga E ya kalel' uZulu, loko. Loku sengati ku kuluma ngo Tshaka, ngoba kwat' e se mneane, Nyak' uZul' e nge ku-lima kiti kwa Bulawayo,- wa ye patwa uy' uNgqengelele lo. Kute-ke, e se bum, wa ye se xabana naye uNgqengelele, e nengwa ukukuza kwake, nxa e bulaP abantu ; 1 Umfula, wa ye se-ti ka banjw' uNgqengelele a botshozwe (endhlebeni), n,gob' e 2 Isifuba so muntu, si kanye ne sisu na matumbu ; umzimba wake. nge-zwa lap' uTshak' e kulumayo. Wi bembesa nga loko-k' uTshaka, Tshelela. ngob' 6-yis' umondhli wake, a nga ye m hlonipe kakulu. Isitsh' e si njenge tunga, esibazwayo ; so kudhlel' izingane. 6 Isikumba a z'6mbesa ngas' umakoti. 6 Amagam' emiz' eminye ye Nkosi (uTshaka). 5 Umuzi wake; u magamu mabifi, kuye ku-tiwe, futi, eNsukazi 8 Uku-dhliswa ; uku-takatwa. 7 Uku-qanganiswa ; uku-qalekiswa. IMPI VA KWA MZILIKAZI, KA DINGANA 111 110 vBAXOXELE " Wotshi ! Namuhla ku namuhla ! Ku zo peP abantu ; si zo ba bulala." Kwa geina ngo kukuleka, ku kule- 18 kelwa yen' uSenzangakona, ku-tiwa: " Bayede ! " SE qed' ukuketa kwa Nobamba lap' ilanga li mukayo. IMPI YA KWA MZILIKAZI, KA DINGANA Ya yi si pakwa njalo kona lapo uDingana, uMpa-nkom'-i- [uDingana Wa hlasela kabili ku Mzilikazi. Le ndaba i kuluma nge na-bele.1 Naye wa ye kona kwa Nobamba. So ku-tiwa ye sibiti-ke, e ya-lwa ngo 1837. I xoxwa uNgidi (uMs,gambukazi) ka a yi hamb' i pume i-ye ku Mzilikazi. Si yo laP eMa- Meikaziswa, wa seLangeni, o wa ye yi pumile.] hlabaneni njalo, ku Mnkabayi (ka Jama). Yã tetelw' esangwen' oDhlambedhlwini, i si ketile. I kete qede kwa Nobamba, ya-y' oDhlambedhlwini. UDINGANA wa ye soDhlambedhlwini,1 eMfoloz' emblope. Kute, si se soDhlambedhlwini, kwa giy' amabuto. Ti se mem' impi yake-ke. Nembala, ya i Si butanela Kwa suk' uMagwababa, wa seZinyosini, unifo ka Ngomane kuye, emini. Kwase ku-tiwa, a si hambe si yo hlala. ka Mqomboli, naye wa giya; e giya ngo kuhlabana kwake Kwa dhlul' izinsukwana ; sa bizw' okwesibili. Lat' kwa Wambaza (umuzi ka Ngwacli 2). U se tshaywa izwi a si hambe si yo keta kwa Nobamba, ku Senzanga- aSigwebana, e m tshaya ngob' e-t' u m tintile,—u-tsho kona.2 ngob' e ngo wo kuzalwa,—u m tinte nge ngalo, e nga m Sä ket' emni kwa Nobamba (uMbambangwe 3) ; both ngasemuva. iNkosi ya i si m ralamus' 3 uSigwebana. kade si hlez' eSixebeni esangweni, lapa si butene kona. Ya-ti: "U ya kw-az' uku-tshay' umuntu wami, e mkul' SE wela kn Rabn (inyanga ye Nkosi yo ku-pal' izikumba), e ngaka na? Puna ngi ku bulale kona manje. `Ute, enhlanganweni yo Nzololo no Mkumbane ; ezansi no ngob' u zalwa uMudhli na, u su tshay' umwatu ngob dong' o lu lel' uMatiwana, inkosi ya semaNgwaneni.4 emkulu naye na? Ngi ku yeka ngoba ngi pum' impi. SE ket' etuneni le Nkosi (Ii ka Mjokwane ka Ndaba), Ngi ya ku eupisa. U nga pindi ngomuso w-enze njalo." entabeni, enhla no muzi, lapa ku lele wonk' amakos' kwa Zulu. Kwa bongwa-ke, ku bongw' amakosi. Kwa 1 Isibongo sa leyo Nkosi. hlatshw' igam' elikulu le Nkosi, le-mpi. La rutshwa, 2 Ka Gendeyana. uNandi, unina ka Tshaka, ukub' a muke kwa Zulu, e xotshwa umyeni wake (uSenzangakona), wit gala wa hlala kub' la rutshwa, kwaze kwa qubuk' impahl' e semzi- eLangeni na bantabake, uTshaka no Nomeoba. Usebuy' e dhlula mbeni, amabut' e se tukutele. Kwa bonakal' ukuti : futi lapo, e-ya kwa Qwabe, ekaya kwo nina,—unina ku uMfunda (ka Kondhlo), udadewab' uPakatwayo, inkosi ya kwa Qwabe. Lapo-ke, 1 Kutshiw' umuzi we buto, uDhlambedhlu ; ibut' a cittlisa ngal' u se zo gan' uGendeyana, indoda yakona, ya semaMbedwini, abes'e m uDingana. L'elam' iZinyosi zi ka Tshaka. iZinyosi lezi iziboza, zalel' uNgwadi-ke. uTshaka wa ye m tanda kakur uNgwadi. ngoba, wät' uTshak' e-f a, za zi as inkwebane, iNgcobinga ; zi nga k' Kwati-ke, ukub' a-f uTshaka, e bulawa oMhlangana, no Dingana, enziwa buto. no Mbopa, uDingana u se bulal' a ba be tandana no mnewabo, oMagaye 2 Etuneni la leyo Nkosi. ka Dibandhlela, oZihlandhlo ka Gewabe, oNcieto ka Kondhla, kanye 3 Isitakazelo sa lowo muz' omkulu wa kwa Zulu; o ngapambi kwayo no Ngwadi ka Gendeyana. U giya nga, loko kuhlabana kwake-k' yonk' imizi ya makosi ngo budala. uMagwalmba. 4 0 wa bulawa uDingan' eMgungundhlovu, eti yen' u zo konza kwa a Tetisa. Zulu. 112 uBAXOXELE IMPI YA KWA MZILIKAZI, KA DINGANA 118 I si m yek' iNkosi. I si tet' impi-ke. I si y'isa ku Mhlana ; no Ngceba ka Nodanga ; no Gaqa, ka Menda- Mnkabayi, elfahlabaneni (umuzi wake). meli,—kwa kuti, lap' imp' i tetwa abakulu, bona be I-ya ku Mnkabayi ngob' i yo tat' itongo, itongo le be vakatsha ngapambi kwa mabut' a petwe ibona ; be Nkosi, noma e li ka Mjokwane, noma e li ka bath.' Sä-ya nga teti nxa ku kona lab' abakulu, bo kuzalwa, ekade sonke, wonk' uZn1u, eMahlabaneni. Ngä in bon' uMnka- ngi ba-tsho. uManyosi, no Xwana, no Nongalaza, be be bayi. Ya yi tetwa uye. Wa ye indhlovukaz' enkulu, bonga um' abakulu be ngeko. isitnbesikazi ; 2 e no mkab' omkulu. Ku inkosi ya kwa uManyosi wa ye bonga nxa ku hlatshw' e zo mzimn, Zur e tet' impi. Amakos' a kwa Zulu a ye bekwa uye. eSixebeni,1 kwa Nomgabi,— Sä fika kusas' eMahlabaneni. I si ncama. Sa- piwa izinkomo. Sa gwaza, sa-dhla. Ya i si tetwa. Itung' e ii gaba li nga zele ; 2 Iqalashu lat' ukuvuka la kwel' intaba, Y'äk' umkumbi ngapandhle kwo muzi, egqumen' esa- Amany' amaqalashu et' ukuvuk' a-us' umfula. ngweni. Nami nga ngi kon' emkunjini. Kwä bongw' amakosi ; e bongwa uNdhlela ; no Dambuza ka Sobadhli ; Impi i si ya puma kusasa ku Mnkabayi, i si yo lala no Msiyana ka Mhlana (inceku ka Dingana) ; no Mpa- kwa Kumalo. I si yo lala ku Mandhlangampisi. I si ngazita ka Mncumbata ; no Xwana; no Sipingo ; no yo lala ku Magonondo kusasa. I si yo lala ku Futile. Ngceba ka Nodanga (wakit' eLangeni, nbabekazi) ; I si yo lala ku Nhlapo. I si yo lala ku Maswahla. I si no Gaga ka Mendameli (wa seLangeni) ; no Ngungwini yo lala ku Myambo ka Mavundhla. Ku ya-sa kusasa, i ka Menziwa ; no Mapita ka Sojiyisa ; no Tokotoko ka si yo lar eGwa. I si hamba ngo kalo lu ka Dedange- Sojiyisa,—izindun' ezinkulu. Ku kultine izindun' ezi- ndhlale. I si yo lar oBalule. I si yo lal' eNkutu. I si nkulu, zo kuzalwa. • yo lal' eMpama. I si yo lar eNzwabublungu. I si yo A be bongwa oNdhlela, no Dambliza, no Ngungwini, ngena kwe si ka Sikunyan' 4 isizwe. I si yo ngenis' no Mapita, no Tokotoko, no Sipingo ka Rengqwa, no eNkungwini kusasa, umuzi ka Mzilikazi. I si-y' eMhla- Mpangazita,3—ibona laba-ke a ba be kuluma, be bonga. hlandhlela. Amadod' a njengö Fukwe ; no Mbilini, wa kwa Mtetwa ; Lonke ler izwe si li dabula nje, ka si hambi nga no Mangena ka Sopata ; no Sotobe ka Mpangalala ; ndhlela. Ukudhla kwa si peler eNkutu ; indaw' e na no Nongalaza ka Nondela, wa kwa Mngunyana, kwa mahlatshana. Kute kusasa, kwase ku bonw' izinyati Qwabe ; no Zulu ka Nogandaya ; no Manyosi ka Dhle- ezansi ne Njisuti (umfula). Ba zi bular izinyati; sa kezele ; no Xwana ka Ngqengelele ; no Msiyana ka ngenisa, sa-dhla. Sa-dhla zon' izinyati lezo, ne zimpofu.

Yonk' impi ya kwa Zur e pumayo, i tatel' eMahlabaneni. uTshaka 1 flap' uZulu wonke e ngo wakona. Iyona nzalamuzi ya makos we, ye tatela kona. No Cetshwayo, u-lwa no Mbuyazi nje, u tad' onk' a kwa Zulu,—o landel' uNobamba (uMbambangwe). eMahlabaneni (ebaQulusini) ; na lap' e-lwa na beLungu, u tatela kona. 2 Li nga gowele. No Dinuzulu wa ye tatela kona. Izibongo zi ka Mnkabayi, zi ku k. 165. 3 Izolodo ; iqili, eli sinda lap' umunt' eti li zo ku-fa,—njengo " Cakide 2 E kulupele ; e tambile. bo geololo ; uMpepi we zinduku za bafo." 3 uSipingo no Mpangazita ba be pet' uFasimba (ibuto Ii ka Tshaka). 4 Ka Zwide, wa kwa Ndwandwe. 7

114 uBAXOXELE IMPI Y A KWA MZILIKAZI, KA DINGANA 115 Si hamba nje, ka ku bonwa mizi ya bantu. A iko. be zinduna be bu patwa nge zihlandhla ; bu buningi. Ka kuko no wodwa. Umuntu, uzot' e hamba, a qabuk' Izinduna za zi ba-p' abafana e zi b'aziyo, bo kuzalwa. e bon' ilongwe, a li cotshe, abes'e-ti : " Ha ! Na!' Si-t' isikulu, (se si qed' uku-bem' igudu) : "Mina, hamb' ilongwe le nkomo ! " Kanti Ca; e lidala le zinyati. Ku u yo ku-cima loku." Wena-ke, u bu su raburabula, u bonw' ubengu (lwe zele), o in hlutshwa lap' umunt' kwehlela ; u su zo cit' amanzi-ke, igud' u bu su li buyisel' e-dhl' imfe, bese ku-tiwa "se si fikile," kanti kwa bekwa enduneni u suli lungisile. izinhloli, e zi Mol' impi ya kwa Zulu, ne ya beSutu. Ngo kufika kwe-mp' eMhlahlanalela,1 u se ya yi Izinduna zase zi-ti: "Be Si fikile ! Qinisani, ni hambe." vez' eyak' uMzilikazi. Se si hlezi tina kusasa. I si ya- Baningi a base b'ahlulekile ukuhamba ; se ku buhlu- lwa. A se xotshw' amabandhP a ka Mzilikazi; e xotshwa ngu izinyawo ne milenze. Bä ketwa-ke abanjalo, ba iti, tina Zulu. Se si ya lala ; si ya ngenisa. Be si tut' tshaywa ; kwa-tiwa a ba hambe ba goduke. I bi si ya abantu bakiti kusasa, a ba be gwazwa impi ka Mzilikazi; finyezwa-k' impi, ku-tiwe ma i hambe ngamandhla. si ba fak' ezindongeni. Izinkuni za gcinwa ku Myambo uku-twalwa. Kwe Kusasa, se si ya buza ko baba, ukuti : "Ni bulawa li ngapambi kwa lapo, kwa ku basw' utshani ; lowo, a iqwa nje, li ni bulala nipi na ? " Si buz' indaba. "Li be no mlilo wake; lowo, a be no wake. Kuze ku-se ni si bulal' emuva, eNkutu, lap' uMzilikazi e citeke kona basa, zon' izibi lezo. Ungqoqwane e kahlele ; e mhlope kuqala." Se si ya tula-ke. Si ya lala. Sokuti ku-sa, pansi. Kwa ku patw' uzwati, In patwa izinduna. Ama- so ku dabuk' igoda, letu tina mabuto nö baba. Se s'ahlu- longw' ezinkomo a ye nga tolwa ndawo, ngoba lonke lel' kana nabo. Se si hamba-ke. izwe e sa si li hamba, izinkomo za zi ngeko kulo. A we A se hamb' ebusuku, tina Mvoko, no Dhlambedhlu, zimpofu, ne zindhluzele, ne zindhlovu, a ye tolw' ezindo- ne Zinyosi. Be si yo zi-dhla pezu kwe Nkomazi. Be si ngeni ze mifula ; ku be kupela. ya zi-dhla-ke lapo, eNkomazi. Se si ya buya, si buyela Izinduna za zi cobelel' insangu, zi beme ; zi bong' ko baba. Be si ya hlala kwo Mzilikazi. Si ya ngenisa; iNkosi lap' endhle. Ugwayi wa u sikelw' ensengetsheni, si-dhl' amabele. Se si ya hlala, se si ya hlala, se Si ya edwaleni, ku nga fikwa kulo. Kuti, nxa ugway' e nga hlala. Si-dhP izinkom' ezibalekayo, e zi pambana ne- seko, ku sikw' umsuzwane.; ku benywe wona. Impi ya mpi ; si zi-dhla kwa Mzilikazi. Ezinye zi-ya pambili ; i hamb' ebusuku. Sekuti, la i ngenisa kona, si-mis' ezinye zi-y' emuva ; ezinye zi sezinqabeni. Se Si hamba izihlangu ; si kumul' umfece emqaleni ; si cataz' ugwayi ; nga maxiba, tina Zulu, kwa Mzilikazi. Se si ya buya si borne; u mu-pe futi no mngane wako lo o ku bambel' njalo ; se si goduka, si-z' ekaya. isihlangu sako. 0 ku lula, ikon' o kwo mfece, ku no A i sa buyi nge ndhlel' e si-ze ngayo. I Si qamb' kwe tongwane ; ngob' itOngwane la li hlal' emhezweni enye. I buye ngo kalo lwa Mafa. Yä nqamul' Undi wa matshoba. Li kude-ke njalo. At' a nga bem' umuntu, pezulu. I si puma ku Nhlaka ka Dikane (wa seLangeni). a qabuke ; kan' e be sozela kakulu. be no Sikabalanjana ka Mungci ; na ku Kumalo. I si Kut' a nga pel' ugwayi, si bem' umsuzwane. Ugwayi Umuz' omkulu ka Mzilikazi. 116 UBAXOXELE IMPI YA KWA MZILLKAZI, KA DINGANA 117 dabula ku Kumalo ; i si y'ehl' eSandhlwana ; 1 i si bang' ngambili, ngantatu,—ku-tiwe "e zi ka bath, no bath." ekay' eMgungundhlovu. Zi kitshwe nga-nye, nga-nye, ku-tiwe "e ka bani," " e A base b'ahlulekile uku-hamba, basale be bulawa ka bath," "e ka bath." Bose ku sal' isiqikili sa matole. amankengana, impi yakit' i si hambile. Kwa-tiwa : So ku-tiwa "Sä," kitina zinsizw' eniatoleni. Se be "A ku buy' izimpetu ! " Lapa kwa Myambo, ku-tiwe zi bambela, be puma nawo. Se ku utelwa-wa-yeka lowo. " ziboto" ku lab' ababuyayo ; ibon' a ba, finyelela kwa Zulu.2 Ka ba bulawanga luto labo. A NI buya, um' i yo dundubala eNkutu, mdhlana si bon' izilwan' eNjisuti, kwa-tiwa izimpetu, ngoba se be jiyelwe uku-hamba. 19 Osuk' e njalo-ke nxa ku vukw' ekuseni, kad' i ngenisile, IMPI YA KWA MZILIKAZI, KA DINGANA la indun' i-ti kuye ka suk' a hambe, asimze a-ti •nje yena ; "Ni ya ngi hlupa." U-tsho ngob' e se pelelwe amandhla ; II imisip' i nga sek' emlenzeni, ne zinyawo se zi zilonda IYONA le-mpi, e bi punywe itina, e ya cit' izwe ; ngoba zodwa, imveve. Abanye nabo se be-ti kuye " Hamba sa buya no mLungu, uPiti.1 Wa bulawa. La citeka-ke. bo ! " Be-tsho ngamandhla, yen' e kal' izinyembezi, e Kwa hlubuk' uMpande. Si butiwe njalo tina. kala ngob' e s'ahlulekile ; se kw-opa ne gazi ezilondeni Impi lena ya i land' izinkomo ku Mzilikazi; e yo lap' et' u ya linganisa. Baningi noko, a ba pika ngo kw-apucwa, ngo kw-ahlulwa. Sa zi-dhla ; sa zi qotuluza ; ku-ya pambili, kath ku njalo, be nga vum' uku-sal' emuva. za ziningi. Sa sindwa izona. Sa-dhla no dadewabo ka Mina ka ngi velelwanga luto ngi sa-ya pambili, nalapa Mzilikazi, uNozinqwazi no Ntanase. se ngi buya. Nga ba ne nhlanhla. Mina, ngi " uDulela-ba-nge-zwa, iNsele-ka-Linda- Impi, ite i si bang' ekay' eMgungundhlovu, ya i si mkonto." Ngi uNdabakadengizibona (iZigulutshane), hlakaziwe, tin' amnyama. So ku hamb' obaba bodwa, e za hlanganiswa ne Mkulutshane, ne Hlaba, no Kokoti, amadoda ; a-y' -eNkosini, e se-ya ne zinkomo, e se yo kwase ku-tiwa-ke iMvoko.2 Tina, s'elam' iMkulutshane kw-abelwa. Se si-y' emakay a tina, emapandhleni. So izincek' e zi tandayo, zi-y' eNkosini ; zi yo tol' 1 Igamu li ka Piti, ngo kwe siBunu, ku-tiwa Pieter Retief. WA amatole, ä sala lapa z'abiwayo. Z'akelw' umkumbi zalwa ngo November, 1780; wa-f a (na banye a ye hamba nabo) ngo 6 Feb. 1838; be bulawa uDingana, eMgungundhlovu. pakati, zi nqanyulwe, ku-tiwe " Bamba, bani ! " Ku A ba kwa Zulu ba-t' amaBunu 6-za ku Dingana ngob' e landela zona nqanyulwe njalo, ku-tiwe: " Bamba, bani ! " Zi kitshwe lez' izinkomo e zit-dhliwa impi kwri, Mzilikazi, be-ti ku kon' ezabo pakati kwazo. Lezo nkomo zabo-ke, kwii,-tiwa e za marole, ngoba za rol' 1 Eleqinis' igamu is ntatehana, lap' uZulu Valwa na maNgisi kona, amaBunu, baze ba fika kwa Zulu. Kant' amaBunu ba be yo zi-zela u-t' uNgidi, ku seFenu (iFenu). Le ntab' o ku kulunywa ngay' enda- nje, nom' impi i nga zi-dhlang' izinkomo zabo. A bon' izwe la seNatala beni, sengati enye. Ku fanan' amagamu. Si kon' iSandhlwana e si rakiwe kancane, a ye se fun' uku-l'aka-ke. Ba-ya ku Dingana nje, ba ngapetsheya kwe Mfoloz' emhlope; si ne nqaba. Abanye ba balekela yo cela loko; nay' indaba ye zinkomo zabo ytt kulunywa. kona ngo kutaha kwo muzi wa soNdini (July, 1879). iMvoko ya i no muzi wayo eNhlungwane (intaba), petsheya kwe Bä tolwa luDhlambedhlu, se ku buywa. Mfoloz' emhlope ; nganeno kwa kwa Denge (kwe la kwa Ndwandwe). 118 uBAXOXELE IMPI Y,4 KW,4 MZILIKAZI, KA DING,4N,4 119 emkulu. Si bongwa ngokuti si " iNsele-ka-Lindamko- inkomazana 1 i bi si ye-mukw' inkonyana ; inkonyana-ke nto," ngoba sa pakwa, sa-ya ku-yo-lind' amaSwazi. i yo hamba no dibi emuva. I kale-ke inkomo. I kala uMpande w'öq' uku-za ku Ngalonkulu 1 (emaBunwini), njalo, ku-tiwa i tee 'impi; i ya yi vusa ; i yi qungis' tina si seSwazini. izibindi. I sus' usinga ; 2 ba tande uku-fik' eduze ku Ku le-mpi ka Mzilikazi, kwa hamb' iZinyosi, no sa kanya ; si-fe si `bekile ; si ba bulale, si `bekile. Imbo- Dhlambedhlu, ne Mvoko (iMkulutshane, no Ndabakade- ngi-ke, uCocozibili, la i si-zw' inkom' i kala kanjalo, nayo ngizibona, ne Mihaye, ne Blaba), emabutwen' amnyama ; i si memez' iNkosi, uMjokwane ka Ndaba ; i yi bonga lwa sal' uKokoti (ngoba ba be sa xeza). Tina, Mvoko, ngamandhla. I gala ngokuti : sa si ngapezu kwo Dhlambedhlu ngo buningi. iZinyosi " Sikihli ! Sikihli ! Sikihli ! za pela kwa Wambaza, mdhlana ku yo bulaw' uNgwadi Utuli nqo ! Utuli nqo ! " ka Gendeyana, wa semaMbedwini, kwa Qwabe. 2 (Loku-ke, sengati kuti : "Si zo ba coboza ; utuli—nxa Tina, Mvoko, sa hamba nal' udibi,—o lwa lu twal' se si-lwa—lu tunqe, lu qonde pezulu.") izinkuko, ne zicamelo, ne zigubu, ne zimbiza zo kupeka, Kwä pel' izinyang' eziyitshumi si hamba le-mpi ya ne zipuku zo kwembata. Ukudhla kwa ku twalwa impi kwa Mzilikazi. uMpande ne zikulu za kwa Zulu, abadala, yonke ; ne zinkuni zi twalwa impi yonke. uNdhlela ba yi pumanga bona. Sa puma nge Ngululazibuya naye wa zi twal' izinkuni, nokuba zi mbili, ku Dedange- (inyang' e gulul' 3 izibuya). Kwaze kwa-f' uMaquba, ndhalle (itaf' e li banzi kakulu, enyakato). Kwa twalw' (uNtulini omncane).4 amabele no mbila. Futi, kwa ku qutshw' Izinyanga zo kwelapa za zi ng'elapi munt' o gulel' rimhlambi we zinkomo ze nyama ; e za zi butwe ku banu- endhleleni, ku hanjwa. Ba b'elape be hlez' ipi ? Kwe mzana bonke, imfambele na magxanxana (izinkatshan' Ii ka ban' izwe ? e zimponjwan' e zi nga finyeleli ndawo). E zi pum' Indhlela yo kuhamba sa Si yi-zwa nge zinhloli ze eNkosini, nazo zi kona ku lowo mhlambi. Nkosi ; zona-ke, zase zi Ii hlolile lel' izwe o ku-zo-hlase- Ku Gibirlo lo, ku fakwe inkomazan' e ne nkonyana lwa kulo, imp' i nga ka punt' emakaya. Ne-mpi lo, (ingabe isitole), e kw-az' uku-kala. I qutshwa nazo. konke ne mizi yakona, se be yi funde kahle. Kuyoti-ke, la eyakit' impi i si bonana na la ehlaselwayo, Eyakit' impi yä zuzana ne ya kwa Mzilikazi. Ema- 1 Andries W. J. Pretorius, wa seGraaff Reinet, eKoloni. butwen' a leyo nkosi, ng'az' iZimpangek, e za-lwa no 2 uNgwadi wa zalwa uNandi, unina ka Tshaka ; "kwa Wambaza," Kangela, no Hlomendblini, ne Ntontela, no Dhlangezwa, igamu lo muzi wake. Yens wa ye nga i pumile impi (uKukalela-ngor) uTshaka ma i hamb' i yo hlasela kwa Sotshangana. no Mgumanqa. Kw'ahlulw' iZimpangele. Ya-lw' ezansi Ilkubm ba m uTshaka, uMbopa u se tat' impi (zon' iZinyosi lezi) zi kanye na banye, ku kona nab' oDingana no Mhlangana ; 1 Igama la le nkomo,—" Amabhobulukana, Inhlisdyo-nhle ka u se yo bulal' uNgwadi, e m nyonyobela, ngob' uNgwad' e na bant' Somhlola." abaningi. Wa m ngenel' ekuseni ku nga ka-si. Yft-lwa kakulu mbla- 2 Ku tshikiz' amakanda. loko. Wa bulaw' uNgwadi; wa-fa kodwa naye e s'endhlele kakulu, 3 Uku-gwengula ; kuti futi a ku fane no kw-encfula, no ku-kotalula. zon' iZinyosi lezo (za zi nga k'enziwa buto nga leyo nkati). 4 Ku qalisw' izinqin' uku-zingelwa nga le nyanga. 120 uBAXOXELE IMPI YA KWA MZILIKAZI, KA DINGANA 121 no mfula ; tina sa si pezulu. Kwa-lw' obaba, uMgu- izinhlwati za mahlungu, ne nsindwane ; b'engena futi ngtmdhlovu. Tina mabuto, tina Mvoko, no Mihaye, izigaxana lezi ze nhlabat' e bunjwa imisundu. Izicatulo ne Zinyosi,—a si-lwanga. BA bulawa kakul' a ba kwa za zi ngeko, ngoba kwa kn ntulek' isikumba ; kakulu ku Mzilikazi lapo. Ku lapo-ke la kwa-dhliw' izinkom' a sa-yiwa pambili. bä-t' amaBunu ku Dingana ezabo,---izinkomo za maro/e. Ku le-mpi, mina nga ngi fak' amatshob' ezinkom' Izinkom' e za-dhliwayo za zi zining' isibili. Si ding' emqaleni, a tungelw' oqotweni,—e mixezo. Nga twal' umqubi ; impi ya ncane. isiqov' esikulu sa mange, e si nga kete mbala ; Si mnyama, uMgungundhlovu wa-lwa nga seNkungwini (umuzi Si mpofu (amanq' a soPongolo A mpofu ; Ian' a-dhl' ka Mzilikazi). Sonke tina-ke zinsizwa sa si tukusiwe ; abantu). Esiqoveni, kwa ku fakw' unohemu ; ezibomvu, uma ba nga si both a ba kwa Mzilikazi. Kwa vel' uZulu e zite xubu ; e zi fana ne zindwangu lez' ezibomvu. Nga wa madod' odwa. uMgungundhlovu a u-lwanga wonke. ngi vate umbhembesu (isikunib' e si datshulwa pakati, isixebe e si nga-lwanga,—si kanye no Mbelebele, no si qotshame, si-me). Isihlangu sami sa si mnyama, si Fasimba, ne Sipezi, na maWombe, a nga-lwanga. at-1w' waba ; umsila waso wa u kaul' emblatini. Nga pat' iZimpohlo,—uNgqobolondo, no Fojisa, no Tshoyisa. imkont' embili, ixwa ne sijula. Lxwa lami, é nga l'abelwa Tina mabnto, sa vela se be yi susile, kude nati ; se be iNkosi (uDingana), kwa Msiyana, eMfoloz' emnyama. yi gwaza kude. Li se kona. Nga l'abelwa nyakana si yo lind' a. maSwazi. Tina zinsizwa, ka si yi nikwa pambil' impi kwa Zulu; LP, betwa kwa Nxumalo. Imikonto ya yi betwa kona ; i nikw' amakanjan' amancane, amakehla ; amadoda,— i twalwe, i letw' eNkosini. Nga ngi twala futi amabeq' oMpangiso, no Guqu, no Ntshamate, no Mkandhlu, no ensimango, ngi wa tungel' emqeleni wo mtini—a be Kuwela ; bese ku land& iZimpohlo. , Kwa ku-tiwa : ngapambili na ngasemuva ; la a ngasemuva-ke wona, a "A yi banjwe ibona a ba nga balekiyo, amadoda." be made. Ku Dingana, za zi nga yi pum' impi izintombi ; za uMzilikazi, na bantu bake, ba be vunulis' o kwa kwa zi yi puma ku Tshaka kupela. A zik' izintombi e za Zulu; ne zihlangu zabo be zi sika kahle. BA hlubuka hamba n'eyet' impi. pakati kwe-zwe lakiti. Izulu ka li-nanga. Sa ii geina kwa Myambo, eGwa ; Indun' enkulu, e ya i pete yonk' impi, kwa ku uNdhlela mdhlana si-dhl' isilulu se sicwe, sa mabele. Izulu la ka Sompisi,— duma kabi nga lelo langa ; la kota pansi. Isicwe si- " uMzac' o komb' amaNgwane ; uMwelela kwe li petsheya. tshilo, sa-ti: " Loku ni-c1h1' amabel' ami, a noze na uZinsonge zi ngapetsheya kwo Tukela." wa-dhl' amabele ! " Si-tsho si sempandwini, ezindhlwa- uNclhlela wa be iNtontela (" Amehlo-ka-m-boni "). neni ze ziduli ; lapa ku lala kon' oKahlambeni. uNgungwini ka Menziwa kwa ku eny' indun' enkulu,— Impi yakiti ya ihamb' i ngenis' emfuleni, lapa kn kon' amanzi ; na sezikoteni ; na sezihlahleni. " iNkomankoma, i sembizeni kwa Nandi," A ba dabuk' ezinyaweni, into a ba be y'esaba kakulu, ngoba wa ye hlabana. Wa ye uMgumanqa (" uZandhlela, 122 riBAXOXELE IZIBONGO ZI KA DINGANA—III 128 itshe lo kugingqa ; uGingqimpi,”—izitakazelo zo muzi U be yo eel' inkwelo eMhlahlandhlela,1 wa seMgumangeni). Eny' induna, kwa ku uMpangazita Eti kumbe ba nga in 'tshwekela.2 ka Mncumbata, kwa Ndwandwe. Wa be uBulawayo Isihlangu si ka lowo ; e kanye no Manqondo ka Mazwana, kwa Magwaza, Sa sal' entaben' ende ye Mpama, kit' eLangeni. Se si swele ne ndod' e si tatayo. Nga ngi m azi kahl' uNdhlela. eMagongqo. Wa uMancwaba we-zwe la mapetelo,3 ye mdanyanyana ; e mbalana ; e mkulu nge sipezulu, Lona Ii ncwaba 4 nge mikemezelo. e fana no Manyosi ka Dhlekezele, wa semaMbateni. Wa uVezi 6 ba-t' umoya mnandi, ngo ku-nuk' inyama. ye mnyamana ; e luhlazanyana ; e kanya kancane. U u`Bungebu,6 o nga boya be ngonyama. zi tshaya sengati wa ye nsunjwanyana. Wa ye nge nal' uVez' u ya dhlala, umhlandhr u vele, ulaka. Nalapa ku bulaw'-abantu, wa ye nga vumi. Wa Ngo ku-swela qoqo II m sitayo.7 ye tungile. E ngo wa semaBheleni, kwa Ntuli (ka Mavela). iZibuko li ka Ndaba, o wa ye indun' enkulu kuzo zonke ; e nga- E li madwar abutshelezi ; pezu ku ka Dambuza (uNzobo) ka Sobadhli ; no Sipingo La tsheler uPiti ne ndodana.8 ka Rengqwa ; no Mnyamana ka Ngqengelele. Wa ye 0-dhr uMzibelibeli,3 ku Mabunu ; twar izindhlazi e zi imitshivovo ; ezimpofu. Ba vunule Wa-dhr uPuzukuhlokoza, ku Mabunu ; nge zikaka ; e si njeng' e so mfazi. Ku tungw' izinsi- Wa-dhr ullwahwini, ku Mabunu ; mango, zi Mangan' ezinkalweni izinsimango, ne zinsimba, Wa-dhr uJanomude, ku Mabunu ; ne mvuzi. Zi potwe ; zi tungelw' ennotweni.1 Ba twal' Wa-dhr uJanejembuluki, ku Mabunu ; indwa ngapambili, njengo Tshaka. Wa-dhl' uMazinyansasa, ku Mabunu ; § Le ndaba ku faller ukub' i gewaliselwe nge zibongo zi ka Dingana, Wa-dhr oSisini, ku Mabunu ; e zi ku Illangakula, k. 63. Zi gal' ohlamvini lokuti : " Inkom' e kal' osizini kwa ka Nhlapo," ziye zi pine ku k. 65. `Ezayo yona le-mpi-ke 1 uMhlahlandhlela 1muzi ka ; inkwelo, ku-tshiw' ikwelo,— ya kwa Mzilikazi zonke lezo. e li hlatshwa amabuto, b'enza kanyekanye, nxa so ku sondelenwe ne- mpi o ku zo-liwa nayo. 2 Nxa ikwelo li betwa kanyekanye bant' abaningi, likutshwekela-ke loko. 3 Emikaulweni ye-zwe. 20 4 Li luhlaza (utehani balo). Ku-tiwa wa vez' abantu ngo ku-bular uTshaka ; ba buyela IZIBONGO Zr KA DINGANA---III kuyena. 6 Ngob' e ne mbung' eningi, entanyen' emuva. 7 Wa ye dhlaler obala ; iqoqo, ku-tshiw' e la bantu ; iviyo. UMATSHIULANA, 0 nga zembe lo rolungu ; 3 uPiti wa-fa ne ndodana yake, mhla e bulawa uDingan' Olgungu- U be nga babel' uku-ya kwa Matshobana, ndhlovu. ° 0-b=`b. Lel' igamu, kanye na la alandelayo, ku won' a we 1 Loku-ke, ku-tiwa, ogungube. qiniao. A ba kwa Zulu ba be nga w'az' amagam' abo. UKUHAMB' OLWANDHLE 1 25 124 uBAXOXELE Wa-dhl' imhlop' i mbili, E be be zingel' izimbongolwana.1 Omunye ku nguPiti, omunye ku nguNoziwawa. 0 `bambat' iNgome 8 ngapezulu, uMkwamude,1, wa ngi sik' isilevu, Za pun' izinkomo zi ka `Beje, za m landela, uSungulo, lwa ngi tung' impumulo. Zi pume zi mnqini zonkana. iNdira 2 lebabayo,3 e njenge sibara, uPeqe,3 o nga kumana kwa maqikiza. Sona si mababa ku maHatshanga.4 uMsutu o wa-dhla nyosi, z'emukela, Abanye be zi-dhla, zi ya zalela.4 uVezi ngi m funyene be m zila, uVezi, o wa-dhl' ezivezayo ; Ngafike nga mu-dhla ; Kanti ngi zi fak' iloyi 5 sesiswini.6 0 wa-dhl' e zi ku Mandeku,0 Vezi, kwo-f' abantu, kwo sal' izibongo, Ne zi ka Guluzana, wa kwa Manaba ; Wa-dhl' e za oMgqereni, kwa Nonkonkela, Izona zo sale zi ba dabula ; 7 Izona zo sale zi ba emanxiweni. Ne za soPondweni, emaNzimeleni. uJonono, u be nga ntonga ye zulu. iBaka 8 la manzi, la oNdikidi, Li sibekel' inkomo za maSwazi, za nyamalala ; 0 21 Ne zi mpondonde,10 za nyamalala; UKUHAME' OLWANDHLE No Ngwane ka Zikode, wa'nyamalala. [Mhla ku-lw' imp' enkulu ya beLungu (1914-1918)] 0 fingq' amehl' 11 etunzini le ntaba, Wa nga bazingeli ba kwo Nogenya, KWÄTI, 1 Umukwa, timmese ; umkont' o nqunyw' umsuka. ku hleziwe nje, ngo August 1914, se-zwa ku-tiwa 2 Ku kon' umuti wo kwelapa, o bizwa kanje. amaNgisi (e kanye ne zizw' ezinye) a xabene na maJali- 3 U-1 lapa, u ngeniswa ngabomu, ngoba ku nga hambisi kamnandi mana, nawo e hlangene ne zizw' ezinye. Se ku-liwa kwe ukuti : iNdira ebabayo. Sengati ku patw' a maBunu lapa; ingabe ku-tshiwo ngoba, nxa 'Ku Hlangakula, k. 63, ku kon' uhlamvu o luti : be hamba, kwa ku hatshaz' amabulukwe. Kwa ku-tiwa futi, amaBunu, "Wa nga ngabazingeli ba kwa Mavela, imiHanga ; amaQadasi. E be be zingel' izimbongolwane." 6 Iyolo ; umunt' o-dhr ukudhla, nxa ku-f' owakubo, (inkom' i Izimbongolwana, izintutwan' ezimnyam' ezindizayo ; e zi puma nxa nga ka hlatshwa, e nga ka telwa nge nyongo yayo), ku-tiwa-ke lowo, balele. idhiakubi ; u zi bangel ukufa, u zi fak' iloyi. 2 Le ntab' i nga kwa Nongoma, kwa Zulu. 6 U-8 wakuqala lapa, u fana no 1, la ku-tiwa: iNdira lebabayo. 3 Kumbe ku-tshiwo ngoba, nxa e-mi, umzimba wake wa uti*twi ! 'Bak' ukueaza 3. 4 Mhlaumbe ku-tshiw' iZinyosi, inkwebane ka Tshaka (iNgeobinga) ; Dabukisa. ngoba wii bulawa qed' uTshaka, uDingana wa ye se yo hisser uNgwadi, 8 Ibanga (ibhanga) ; isigub' esikulu, so selwa. Ku kuluma nge kwa Wambaza. iZinyosi-ke zi nga ku Ngwadi. uDingana wit zi 4baka nje, ku-tshiw' impi. uNdikidi, o ka Jams ka Ndaba. tshaya wa zi qotula. 'Bek' ukucaza 2, ku k. 118. E zä, salayo-ke Zä nyamalala ngob' impi yä. zi-dhla. iZinyosi lapo, z'emukela, ngoba ze-za kuy' uDingana; za ba ibuto lake. 10 Zo 'belu ; " uSutu o lu mpondonde." 5 Lo, mhlaumbe, o wa kwa Mlambo, enhla ne-zwe. Wa w'aker umkanya. Kuye ku-tiwe futi : "0 fie iso." 126 uBAXOXELE UKUHAMB' OLWANDHLE 127 li ngapetsheya. Kwase ku fik' izwi la kwomkulu eMgu. Kute, nga sona leso sikatshana, nga bona so kn ndiz' ngundhlovu, lokuti, inDhl' eMnyama nayo i nga sah; iduku la maJalimana ; se li ngaseko leli la maNgisi. i yi ngene le-mpi ; i-lwe nayo. abeLungu ba-ti-ke nati, Base be vuter umbayimbayi ngapambili kwe sitimela ba kwo Mpofu ka Wohlo,1 a si-lwe. setu. Inhlamvu ya tshaya ngapambi kwe kanda le Kwa bonakal' ukuti-ke le-mpi, e si menyezelwa yona sitimela; i tshay' emanzini. Se-ma. ngempela, e ya seEast Africa; ngoba nalapo kwa-tiwa- Base b'ehlis' isikebe, si ne nduna yakona, na banye. ku kon' izwe e H buswa amaJalimana. Mina-ke, o ngu- Se-za ko wet' nmkumbi. Ba buza ku Kapteni, lo wakiti, Fulenge ka Mpofu, nga ngi nga funi ngokwami uku-ya ukut' u-ya ngapi. Wa-t' uKapteni u-y' Engilande. Ba kn lelo-zwe, ngob' abantu ba be bulawa ukufa, ngi-tsho buz' ukut' u tWeleni. Wa-ti : " Ngi twer umbila." Ba noma be nga ka finyeleli kona; be nga wa bonang' ama- m nik' indhlela yokuti ma hamb' a-y' eSierra Leone. Jalimana. Ngati, o ku ngcono, iiku-sebenz' ezitimeleni iSierra Leone izwe e ii sendaweni yakona kwe lakit' —lez' e zi hamb' emanzini. eAfrika—enhla nabo kakulu. Nempela, nga WII tor nmsebenz' ezitimeleni. Nga Kute ku njalo, base be tat' ukudhla e sa si nako esiti- hamba ngo mkumbi, o bizwa ngokuti uMangola. meleni, o ku njenga ne zinkwa, na mazambane, ne nyama. snker eTekwini, nga-y' eCape Town. Ngä pum' eTekwini Ba-ti-ke, a si hambe. S'ahlukana nabo, sa hamba. ngo June 1916. Ngite ngi fik' eCape Town, impi ya i Kute, ngemva kwa masont' amabili, sa Mangano, no qin' impela. Nga ng'esaba ; kodwa ngi nge na ku-nceda, manola,1 isitimela se-mpi, e si n5 mbayimbayi. Umanola ngoba nga ngi vumile ukuti ngo sebenz' emanzini. wa ye hlezi nie; e 'bekile, e 'bek‚ o-submarine. Umsebenzi, emanzini lapa, uku-basa pansi, pakat' 0-submarine labo, imkumbi e kw-az' uku-tshona emkunjini, ukuze ku suk' izinsimbi zi hambe,—izirmimb' pakat' emanzini ingab' i sa bonakala nakancane nga- e zi gwedhr umkumbi. pandhle ; i si zo tshuza-ke lapo, i-ye lap' i tanda kona. suk' eCape Town, sa-y' eSaint Helena. Ngite Leyo nikumbi-ke, e ye-mpi nayo; i twel' ombayimbayi. ngi fik' eSt. Helena, kwa ku kubi. Nami nga zi sola ngi Futi, i pet' o-torpedo, izinto ze nsimbi, e ziti a zi lane ne fika kona. Kodw' indoda, e nguKapteni, ya i lung' mqulu yo gwayi, emide ; kepa-ke kona, ku cijile ngase- impela. Izwe la seSaint Helena li isiqingi ; kwake muva na ngapambili. Lezo zinto-ke zi fakw' emanzini; kwa botshwa kona (ngo 1815) inkos' enkulu ya ma- zi lana ne moto nje, ukuti nxa u ku vulele, bese ku Fulanshimana (French), uNapoleon, yaze ya-fela kona zi gijimela nje kodw' emanzini. Kuti, ku nga hlanga- ngo 1821. Sa si nga kw-azi no ku-pumela ngapandhle. na ne sitimer esinye, bese ku quma, ku si bulala leso Sa tshiya lapo. sitimela. Site, si sa tshiyir izinsuk' ezimbili, nga bon' isitimela. Umanola lowo wa si pelekezela, wa yo si bek' eSierra Sa si fakw' iduku la maNgisi, le sitimela (Union Jack). Leone. Bakiti, nga ng'esaba kabi. Ukuba nga ngi qonda kahle, nga ngeke ngi wu tate lo msebenzi. Henry Ogle,—umLung' o wä fik' eNatala, ngo 1824, e hamba no Febana no Mbuyazi. 1 Man-of-war. Umkumb' omkulu wo kulwa. 128 uBAXOXELE UKUHAMB' OLWANDHLE 129 Kute, ku izinsuk' ezimbili si fikir eSierra Leone, ngä hamba Si ku-dhr emanzini. Sa suka. Izitimer e sa qabuka ngi bona ku ntant' abant' abafileyo emanzini. suka nazo kanyekanye, za zi ngamatshum' amabili no Ba be baningi, be ngapambi kwe tshtuni ; kodwa a ngi zitimer ezitatu. Izitimela ze-mpi, omanola, e za zi si ba balanga. Ngiti kwa ku abant' abamhlope bodwa ; pelekezela, zi si 'bekile, za zi isikombisa. Kwa ba ba bulewe i-submarine kwe siny' isitimel' a bä si cwilisayo, imikumb' e matshumi matatu, i si pela yonkana. kona se ku seduz' eSierra Leone. Ba ntanta ba ntanta, Site si sukile, ku sa dhlul' izinsuk' ezimbili nje, sa be se-zwa ; ba ntanta ba ntanta, baze ba-fa. bona se si bizwa uKapteni ekuseni, ngo kupuma kwe Wa si biz' uKapteni, wa-ti "Ni ng'esabi, banta- langa, u se-ti: " Qapelani, bantabami, nasi isitimer e bami. Si za u'fika lapa si-ya kona. Kü yo izi- si hamba ngapansi kwa manzi," e-tsho i-submarine. nsuk' ezimbili si fike." Po-ke, sa si lamba. Sa si-dhla Wa-ti a si fak' amabantsh' a okoko (cork-belts)—ku fakisw' won' umbila lo, e sa si wu tate kwe lakiti. Sa si wu pek' o kwe bantshi. 0 fake int' enjalo-ke, noma si cwir izinkobe. amaJalimana ä s'amulia konk' ukudhla kwetu, isitimela, u yo ntanta yena ; ngek' a cwile, a tshone kwa sal' umbila e sa si wu twele ; kwa sala wona wodwa. pakat' emanzini ; angaz' a bulawe indhlala kupela. Ya Iwona o wa u si siza, ngoba si-dhla wona. si qoqela ndawonye sonk' indoda ; ye, i si tandaza. Ya- Indoda ya si biza, ya-ti: " 'Ize, zingane zami ; ku ti : " Zingane, noma si cwila, si-lwer iNkosi yetu." ya-liwa ! Ni ng'esabi. Noma si nga-fa, si-fel' empini." Ngaso sona leso sikati, indod' i sa kuluma nati, nga Nempela-ke, saze sa finyelela lapa si-ya kona, eSierra bona se ku tshon' esiny' isitimela e si nga sesandhleni so- Leone. kuponsa kwe setu. Kwase kuti ngaso sona leso sikatshana Site, si fikile kona, indoda ya si nik' ompondwe, ya-ti futi, so ku cwil' eziny' ezitatu e zi ngapambi kwe setu. a si hambe si-ye ngapandhl' emzini wakona. Igamu lawo, Sa bona kaloku ukuti si sebubini obunzim' isibili, i ngeko ku-tiwa Freetown. Lowo muzi-ke u ngang' o wa se- ne ndawo lapa si nga balekela ngakona, ngoba ku ulwa- Mnambiti nje. Izitimela za zi ziningi e sa zi bona zi-mise ndhle indawo yonke. Kwati futi, nga sona leso sikati, kona. abeLungu ba b'enqab' uku-hamba nazo ; ngi-tsh' sa bon' isitimela e si hamba pansi kwa manzi (sona lesi— abeLungu a ba sebenza ku zona. Kwa ku gcwel' ijele. i-submarine, e si tshaya lez' ezinye) se si pumela ngapan- Nami nga ngiti ngi za u'hlala kona. Ka nga bona dhle. S'aner ukuti `qamu nje, base be si dubur abakiti. kodwa ukuti ku yo sizani ; ngoba, ba si valel' ejele njalo, Ka ba si tshaya kodwa. Sabuye sa cwila kuko loko. ba si ncitsh' ukudhla ; badhlule ba si tshay' emhlane ma Ya i si-t' indun' enkulu ka manola, ma zi-me zonk' si nga vum' uku-sebenza. Kwat' ukuba si bon' ukuti izitimela, zi nga hambi. Nembala, ze-ma. Kute, zi-mile, ku njalo, sa hamba, sa pindel' emkunjini. Wa ye se-t' ba suka ba hamb' omanola a ba isitupa, be yo zingel' uKapteni wetu, a ku sizi luto uku-hlar ejele ; o ku ngcono i-submarine. Kwa sala wa munye, u sal' u 'bek' imkumb' ukuba si qubekele pambili, si-y' Engilande. eminye le, e kanyeno wetu. Kwa dhlur isikatshana,kwat' Nempela, ngo kupela kwe zinsuk' ezitshiyagalolunye, ukuba hi tshay' isikati sa madina (dinner), sase si pumil' abeLungu ba seSierra Leone ba si nik' ukudhla e Si zo isitimela sa maJalimana pansi kwa manzi. Ba vur. 180 uBAXOXELE . UKUHAMB' OLWANDHLE 181 iduk' elimhlope. Ba li pakamisa. B'anel' ukw-enze impela na lapo. Ngob' imizi ya sEngilande be be yi, njalo, a ye se dubul' amaNgisi, e dubuP ombayimbayi. tshis' amaJalimana, be yi qumisa ngö mbayimbayi, na, 'Qö. ! ! 'Qt". ! Ba si tshaya, ba si bodhloza ; sase nga mabhomu (bombs) a vel' ezulwini ; a ba ndiza nawo. si owila si-ya pansi. A bi sindayo lapo, batatu kupela. Isikati o kwa ku punyulwa ngaso, ku semini ; ngob' Ba tatwa uyen' umanola lo wakiti. ebusuku, L wa kuti, ku nga gal' uku-rwelela, abes'e fikile.

Sisunyelwe a ba seropisal Press Agency.] Nali-ke i-bomb e la-wiswa amaJalimana eLondon. Li petwe ipoyiss, lakona (eLondon). Si vunyelwe a ba seropical Press Agency.] 0-SUBMARINE. Kuze ku-se; ku be ikan' e rnukayo. Ehe, bakiti ! Ngi A ba be-lwa ngak' olwandhr ams.Jalimana. Ii hambil' impel' uqobo. . itshumi le zinsuku ne zinsuk' ezine, kwase ' Sä suka lapo. Kw-eq' isonto la linye, sa fik' Engi- ku-tiwa a ngi hambe ngi pinder olwandhle. Kwa-tiwa, lande. Sa fikel' emzin' omkulu, o ngapezu kwayo yonk' ma ngi nga tandi, kuhle ngi `balwe; ngi butwe, ngi be imiz' eminye yo mhlaba,—eLondon. Sa fika ku kub' ibuto le Nkosi. Nga ngi-zwa belu ukut' izinsizwa zi 132 uBAXOXELE UKUHAMB OLWANDHLE 133 ya-fa, kon' empin' enkul' e-lw' eFrance. Ngati a ku sizi luto ; kuhl' ukuba ngi buyel' emsebenzini wami lowo Ngite ngi valelw' ejele, kwa-tiwa a ngi kete ukuba ngi wo kubasa. tanda kupi, no ku-y' empini, no ku-y' olwandhle. Nga Nempela, nga lona lobo suku, nga hamba nge sitimel' ngi ng' azi ukuba ngi zo-tini. Izwi e nga vela nab, e- esinye, e si bizwa ngokuti : Imdeeman. Sa qond' eFrance. lokuti ngi ya gula. Kwase ku landw' udokotela nga Isitimela leso sa si twer izinhlamvu za ombayimbayi. sona leso sikatshana. Udokotela-ke yena wa-ti a ngi na into. Site si fik' eFrance, (lelo-zwe li seduze ne la sEngilande), Base be-ti-ke ngi hambe ngi-y' emanzini, ngob' sa fikel' emzini wakona wa seBoulogne.1 Na kona lapo umsebenzi wami, ezikatini zonke, kwa ku ngowakon' kwa ku tshisa, ku kubi. emanzini. Ngase ngi eel' uku-pindel' esitimeleni sami ; Kwa kuti, kon' emini, ilanga li balele, a fik' amaJali- nga eel' uku-hlal' izinsukwana kuze ku buye sona. Ba man' a ndiza pezulu ; a-wis' izinhlamvu e zi twelwe izi- vuma ; base be ngi buyisela kon' ejele; ba-ti ba yo ngi nqola zabo, lez' e zi ndiz' emoyeni. Iti-ke, i nga-w' inhla- kipa ma so ku fike leso sitimela. Nembala-ke nga hlala, mvu, i bi si quma, i ku tshay' i ku sakaze konk' o ku seduze nga qed' izinsuk' ezisikombisa. Sa buy' isitimela. Base nalap' i-wele kona. I bulal' izindhl' eziningi. La i-wa be ngi tata, ba ngi pindisela kuso. kona, a ku sindi muntu ; ku-fa ne mbokodwe ne sisekelo. Induna ya leso sitimela, ya i lungile. Ya-ti ngi ne Kwati, si sa hlezi nje kona lap' eBoulogne, insizw' ngqondo. Ya-ti kimi : " Hlala nje esitimeleni la; a enye e sa si basa nayo emkunjuni, ya vakatshela pakati ku sizi into uku-y' empini. 0 ku ngeono, o kwa kona la, kwo muzi ; kwase ku-w' inhlamv' endaweni la ya i kona; ngoba les' isitimela si ncane. amaJalimana ka zi nakile ya quma, ya yi bulala. Ya ikad' i-te leyo nsizwa a si lez' ezincane ; a bulal' ezikul' izitimela." hambe nayo, si vakatshe. Ukuba mina nga vuma, ngiti Wa-t' uKapteni : "Isitimela si-dhl' ama-hour ayisi- nga ngi ngaseko namhlanje. Insizwa le ya i semgwa- tupa nxa si sukel' eNewhaven si-y' eBoulogne,1 kuhle-ke qweni ; ku semini nje, i langa li balele. Bakiti ! So ukub' it hlale nje kon' esitimeleni; kuyoti nom' it velelwa si hamb' ebubini. ingozi, u nga ntant' emanzini uz' u pumele ngapandhle." Kute, nga lona lelo langa, sa puma, sa qond' Engi- •Nga bon' ukut' i qinisil' indoda. lande ; si yo tat' eziny' izinhlamvu. Nga-ti: " Ca ! Kodwa-ke, ku njalo nje, za zi ningi isitimel' a ba be Kuhle ngi baleke." Kepa-ke, kwa ku nga sizi into; zi bulala ngapambi kwo buso bami. A ngizange ngi ngoba na semanzini kwa ku kubi, na sezweni eBoulogne bon' ut' olubi esitimeleni e nga ngi ku sona. Ngä qed' ku kubi. Isitimela site se si zo puma, nga baleka, nga izinyang' ezintatu kuso, ngi nga both into nga leso sikati. yo catsha. Nga bacel' emashedeni,2 kon' eBoulogne. Ma ngi seBoulogne, nga ngike ngi ba bon' abant' Nga lona lobo suku, a ngi bamb' amapoyis' akona. A abamnyama, okungati a ba seAfrika. A ngi kulumanga ngi bamba njalo, isitimela sami sase si hambile ; se Si nabo ngi sa gal' uku-b'elamela. Ngize nga bonana ngi tshiyile. Ba ngi valel' ejele. kahle nabo kamuva, kade ngi hambile nga-y' Englande ; 1 'B. i-map. k. 138. 2 Shed& 1 'Bek' kn k. 138. 134 uBAXOXELE IIKUHAMB' OLWANDHLE 135 ngalniye nga pindela kon' eBoulogne. Nga be-zwa be Wa-ti: "Nang' umpondwe ; u ngi size, u buye nayo." kulum' isiSutu. Nga buza;, nga-ti: "Sa ni bona, Nga-ti mina: "U bem' insangu ? " Wa-ti: " Ehe ! " madoda ! Ni puma ku lipi na ? " Nga-ti: "U ya y'az' insangu akut' i did' umngqondo ? " Kwase ku vel' omunye pakati kwabo o wa ye puma Wa-ti: "A yi wu did' owami. Ma ngi yi bemile, no kona kiti kwa Zulu. Wa-ti: " Au ! Wetu ! TJ-dhl' mmeli angek' a ng' enze luto nge ngqondo yami, ngoba olwakit' ulimi ? " Wa-ti : " Wena, u puma ku lipi ? " mina i ngi nik' eny' ingqondo." Nga-ti: "Ngi puma kon' ekaya, eNatala." Wa buza, Nga m tat' umpondo. Nga-ti ngi zo buya nayo. wa-ti: " Isikat' e si ngakanani u la ? " Nga-ti: "Ngi Isitimela e nga ngi sebenza kuso sa puma nga lona lelo ne mnyak' embili." Wa-ti: "A w-esab' uku-sebenz' langa, ntambama. Nga fik' Engilande. Nga yi tenga, emanzini ? " Nga-ti: "Ngi y'esaba ; kepa, . a ngi na insang' uqobo lwayo. Nga yi teng' ema-chemist. Nga ku-nceda, ngoba nga 'bala." Nga-ti: "Ku ya fana, buya. Nga m bona. We-za kimin' e gijima. Wa-ti: njeng' awe nje ; ngob' a nga 'fik' amaJalimana, a-wis' " Sa ku bona, wetu ! U sa pila ? " Nga-t': " Ehe ! ubhomu,1 a ku bulale." Wa-ti: " Nempela, iqiniso Ngi sa pila." Mo. Akuko la ku nga balekelwa ngakona." Wa-ti: "U ku tolile lok' okwami ? " Nga-ti: "Ca, Wa buza kimina, wa-ti: "U y'azi lapa ngi nga tola wetu. A ngi ku tolanga." Wa-ti: " Hau ! U ngi kon' insangu na ? " Nga-ti: "U zo kw-enzani nge tembiselani ? Wa-t' u zo yi tola, kanti manje a u yi n.sangu ? " Wa-ti: "Ngi zo qed' isizungu. Ngoba tolanga ? " Wa-t': "Ip' imali yami ? " Nga-ti: ma ngike nga bema, ngeke ngi katale nga into. Ngi- " Woz' u zo yi tata." Si kuluma njalo, si ngapandhle ngaye ngi fike lap' i-lwa kona." Nga-ti: "Ngi ya kw-azi kwe sitimela, ewofu.1 We-za-ke ; sa hamba naye sa-y' kodwa uku-yi-tol' insangu; ngi nga yi tol' endhlini lapa esitimeleni. Ngase ngi yi kipa-.ke insangu; se ngi m ku tengiswa kon' imiti." 2 Wa-ti: "U qinisile ? U nika. Wa jabula kabi ; wa citshe wa ngi qabula. nga yi tola 2 " Nga-ti: " Ehe ! Ngi nga yi tola." Wa-ti : " Wetu ! Li cobele ! " (E-tsho nje, ngob' Wa-ti: " Wetu ! Bamba la ! " Wa-ti: " Xawula !" igudu lona la li ngeko lapo). Nga-ti: "A ngi yi bemi Sa xawula. Wa-ti: "Kahle no ku-bon' abantu bakiti mina." Wa-ti: " Au ! U isipukupuku ! A u wu u hamb' izwe. Wetu ! Kahl' ingcozana." Wa ye se bemi umuti wa mamdwa ? " Wa-ti: "A ngi na ku-li-tol' hamba, e-y' ekamu lake; wa-t' u zo buya kona manje. ipipi ngi yi gandele." Nempel' u hamb' umzuzwan' omncane. Wa buya. Nga-ti mina: "I bope nge pepa ; u yi benaise ku ka Wa-ti: "U nga yi tolapi ? " Nga-ti: "Ngi nga yi sigaleti." 2 Nempela, nga m nik' ipepa. Wa yi bema. tol' Engilande." Wa-ti: " Au ! Be ngiti u zo yi tola Nga-ti: "A u yi xubanisi no sigaleti ? " .Wa-ti: " Ca : kona la ? " Nga-ti mina: " Ca ! Ngi nga yi tola Ngi yi bem' isiZulu. itmaBusumana a yi fak' ugwayi." E kanjani, ngoba ka ngi kw-az' uku-kulum' ulimi lwabo se qedil' ukubema, wa-ti: " Wetu ! I ngi dakile ! " Nga- (lwa maFulamshimana 3). Wa-ti: "Ku lungile, Ndaba." ti: " Ingati u umbemi wayo ? 13 su dakwe kanjani " 2 Cigarette. 1 Bombe. 2 Ivinkili le chemist. 3 French. Wharf. 186 uBAXOXELE UKUHAMB' OLWANDHLE 187 Wa-ti: " Ngoba ngi ya yi qala." Ngase ngi m nik Nga-ti : " Izolo, lo muntu wakiti u be-mi lap' ewofu, ukudhla. Wa-dhla. Wa-t' a si hambe Si 370 puza. ukuqeda kwak' ukubema ; e hleka yedwa, ku ngeko Nga-ti : " Ca ! A ngi tandi tshwala, funa ngi dakwe, munt' a hleka naye. Bonk' abantu be be m buka, be-t', kanti ngi sa sebenza." Nga-ti "Ma u yo puz' u ya hlanya, kepa yena e nga katali neze nga baut' a ba utshwala manje, n zo dakw' impela, ngob' u xubanise m hlekayo ; u be zi hlekela yena yedwa nje. Abantu ne nsangu." Wa-ti: " Wetu ! A ngi dakwa." Wa-ti: ba hleka yena, yen' u hlek' ubala ; e zi hlekela yedwa." " Ngi umgovu." 1 Wa ye se-ti: "Sala, wetu ! Ngi zo Ba ning' abantu a ba pum' eNatala, na seKipi, na ku bona ntambama." ku beSutu, na maTshangana, na baVenda, e nga ngi Kut' e pumir esitimeleni, we-m' ewofu. We-m' e kuluma nabo. Zonk' izinhlobo ze-zwe lakiti za zi pelele hleka yedwa. Ngiti we-m' ama-hour amatatu e hleka, kona ; zi zo kw-etur izinhlamvu za ombayimbayi, e Si ku ngeko munt' a hleka naye,—e dakwe insangu leyo. pum' Engilande zi-y' eFrance, zi letwa imikumbi. Ngase ngi-ya kuye. Nga-ti : "mi wetu 2 Uhlekani kangaka " Wa-t' " Insang' i ngi pupisile." Nga-ti : " Ingati u-te u ne ngqond' e yahlur ummeli um' u yi bemile ? " Wa-ti: "Ng' enziwa ngob' i ngamalongwe." Wa-ti: " Ize, wetu." Nga-ti : " Uzobuy' u yi 22 beme 2 " Wa-ti: "U eabang' ukuti ngi zo yi cita ? " " Ngi-tsho xi- gob' i si ku pupisile." Wa-ti: "Ng' enziwa UKUHAMB' OLWANDHLE ngoba ngi ya yi gala; isikati si kulu ngi nga yi bemi." II Ba tshiyana lapo. Wa hamba, wa-y' ekamu. Kwa fik' eny' insizwa yo mSutu kimina nga kusasa. SABUYE sa pinder eNewhaven ; (ngi se ku Indeeman njalo Wa buza wa-ti : "Ti yi tatepi insangu e dakisa lo muntu lapo). Ba pum' eBoulogne ne zitimer ezimbili. Ba wakini ? " Nga-ti : " Ngi m tenger Engilande." Wa-ti: hlan,gana ne ziny' ezimbir olwandhle. Kwati ntambama, "U nga ngi tolela yona ? " Nga-ti : " Ngingeke ngibuye sa Ilk' eNewhaven. Ya i si-ma yonk' imikumbi, le eyisi- ngi m tenger umuntu, ngoba le nsizwa yakiti ite a yi hlanu, i linder idobela ukuba li gewale ; bese si ngena ga3rwe isitimela, i-mile." Wa-ti: " Ca ! Ka ngi fani naye. kanyekanye sonke. Kanti ku leyo ndawana kwa ku Ngob' u ngi nikil' ekuseni namhlanje, nga yi bema." kon' i-mine. Wa-ti: " Ngi size wetu ; ngi yo ku rolela." Nga-t' : I-mine lena, into e ya yi fakwa amaJaliman' emanzini. " Insangu a yi lungile ; i zo ku pupisa." Wa-ti: "tim' I lana ne sigubu sa manzi, kepa-ke yona, i nkulu kakulu ; u yi tenga, wa fika nayo la, u ng' enz' imal' eningi kabi." i ngange mbiza yo tshwala, nom' i nga ngapezulu. Erna- Nga-ti mina: " Ca ! Mina ngingeke ngi kw-enze loko. nzini lapa, i ya ntanta. Iti, ma i hlangene ne sitimela, Ngob' insangu i nga m.bular umuntu." •i qume ; i bulale yonk' into. Izitimela lezi ezisihlanu, Int' e na mandhla kakulu, e njenge silwane. e sa si zo ngena nazo, sa fikelwa i-mine esinye ; i-mine uBAXOXELE 13S UKUHAMB' OLWANDHLE 189 leyo i ntanta. I Si quma njalo, i qunyiswa isitimela, ngoba si tshayene nayo si nga yi both. English Miles 30 0 So Iqo SE-fa leso sitimela. Ngo kuquma kwaso, (si qunyiswa a,mapizer aso a gxum' a-ya pezulu, a ye se I Zo-wela kitina, kwe set' isitimela. Wa u su tshon' emanzini njalo lowo mkumbi, ngaso sona leso sikati. Abant' —es a ba be kuwo ba-fa, ba pela bonke. Nga tol' ukwesab' N 0 R okunzima mhla kwa loko. , IRISH SE ngena ngapakat' emzini ku nga ka bi sikati so I. • • Nanch ster S E A kuba si ngene. Ernihleni, ku ngenwa, ngo kugcwala CO kwe buya. U bulawe qede lowo mkumbi, kwase ku fik' SEA G LA omanola. A ba sizanga luto kodwa, ngob' indaba ya i , AMSTERDA si dhlulile isitimela se si cwilile ; ku nga sa bonakali • luto no lu nci. ONDO Thames Kute, kusas' ekuseni, sa bon' isitimel' esikulu, Si I • :I V On toBRUSS gewer amabuto (amasotsha). Ba si pum' eFrance, si qond' Engilande. Ba si ngapambili kwo muzi wa seNew- beville haven. Lowo mkumbi wa u na makul' a tobemunwe- 0 SO munye (900) a masotsha. A si bulal' amaJalimana ; e en • I I S. , si qumisa ngo ku-si-tshaya nge torpedo. ARI 4 Ltorpedo into e nje : Umuntu u yi dedel' emanzini, I I I i bi si zi gwedhla ; i zi hambele nje emanzini, ngob' i nö o zi gwedhlayo. I si zo tshuza-ke, i qond' endaweni o funa ma i-ye kuyona, njenge sitimela nje ; iyoti-ke i nga betana naso, i si qumise, si-fe, si hlakazeke. antes A N Kodwa, ngiti mina i-torpedo i ngcono ku ne mine, ngob' i-mine, ma i quma, ku-fa wonk' umuntu konakona lapo, masinyane. Isitimela, ma si qunyiswe nge mine, si ya hlakazeka. A u both luto neze, o ku njengo muntu nie; uy' u bon' int' entantao ku be kupela, e lana ne pulangwe ;• ngob' into, e njenge nsimbi, i owila nga sona leso sikatshana. Mi fling' imikumbi e yikiwa nge nsimbi, iMAP ye-zwe la sEngilande, na mazw' amanye a ngakona. ngapakati na ngapandhle. 140 uBAXOXELE EIKUHAMB' OLWANDHLE 141' Kute-ke, bakiti, nga sona leso sitimel' esikulu, e ngi Yä banjw' induna ye submarine. Ya fakw' ejele. ni tshela ngaso, ä sinda wonk' amabuto. Kwa-f' ababasi, Ngi ya bon' ukuti ba yi nquma. abeLungu bä jabula a ba be bas' umlilo ngapansi, kwa kupela. Amasotsh' kabi ukuba ku banjwe leyo submarine, ngoba ya irabi ; ä sinda ngoba lowo mkumbi wa puz' uku-cwila. Kuze ya i si zi qedil' izitimela. Leyo nduna ya maJalimana kwa ama-hour amatatu ub' u cwile. Onk' amasotsh' ya i hlakanipe kabi ; ne sibindi sayo si sabeka. ay' a fikel' ezweni ngapandhle, izwe la semzini wa seNew- Kute, ekuseni nge la ngomuso, zase zi fikil' izinqa haven. Amanye a ye ntanta ; amanye a landwa izi- e zi ndiz' emoyeni, oku-tiwa ama-aeroplane. Za-wis' kebe. Abantantayo, ba be fak' amabantsh' a okoko.1 obhomu (bombs), zi ba-wisela pakati no muzi wa Kwa ku kubi I Kwake kwati-ke nge liny' ilanga, si puma eBoulogne, si bang' Engilande, sa qabuka si hlangana ne mine. Ya i zi ntantela nje leyo, i nga kungelwe ndawo. Ya i bonakala kahle nje ; ngoba nxa i kungelwe, a yi bonwa. Ukuba kwa ku njalo-ke, sa si yo limala. Kwa siza futi ngoba kit semini. Ingabe kwa ku sebusuku, nga sa limala. Sa yi Sa dhlula qede, sa yi dubula ngo mbayimbayi. Sa yi tshaya. Ya quma. Umsind' e nga wu-zwayo lapo, ukuquma kwayo, wa ngi vimb' izindhlebe, kwaze kwa izinsuk' ezintatu umuntu ngi nga mu-zwa ukut' u-tini nxa e kuluma nami. Si vunyelwe a ba seTopical Press Agency.] Sabuye sa puma nga sona leso sikati ; sa pindel' i-AEROPLANE ya maJalimana. eFrance. Sa fika kona ku-wiswe ikamu la masotsha ; Ii dutshulwe amaJalimana kon' eBoulogne. Zi ning' seBoulogne. Nga leyo mini kwa ku nzim' impela. Kwaze iFinsizw' e za limala kona. Sa y'etur impahla e sa si yi kwa tshay' o-three ntambama, kwa ikati si kululekayo, si twele (izinhlamvu). Kute, ngo busuku ba lelo langa, ya pumula. Kwa-f' abant' abaningi lapo,—izingane, na i si fikir i-submarine ya maJalimana. Ya limaz' izitimel' bafazi, na madoda. Izindhlu e za-fayo nazo zä ba ningi. ezisikombisa ngapakati, ewofu.2 Yä banjwa leyo, i si Sase si puma si-y' Engilande. Si hamba njalo, si yo limazile kodwa. Ya-miswa kona konalapo. Nga sinda, layitsh' izinhlamvu (shells) futi. Lezi-ke, za zi-y' ngoba ya i dubula zonk' izitimela ngapakat' ewofu, esami °Antwerp, umuz' omkulu, o wak' eduze no lwandhle, ka sa velelwa luto. Ngi ya bon' ukuti iNkosi ya i nami ezweni la seBelgium. Sa fika kona ntambama. Sa mhla kwa loko. funyanisa ku kubi,—ku fana na kon' eFrance. amaJalimana acitsh' a wu bulal' umuzi wakona ; 1 Cork-belts. 2 Harbour. Amawofu a ngapakati kwe harbour. 142 UBAXOXELE UKUHAMB' OLWANDHLE 143 ngob' a ye nga katali. A ye bular umfazi, a m sik' ama- omuny' omkulu, o pakati ne-zwe, wa seManchester. bele ; ingan' encane.ba yi sakaz' eniatsheni. Ba be-lwa Umkumbi :wetu wä lungiselwa kona-ke. Ilapa-ke nami kabi labo bantu ; ngoba ba be nga katali neze. nga wu tshiya kona, ng' ahlukana nawo. Se ngi-y' A ba seAntwerp, abant' a ba lunge kakulu. Ngä eLondon lapo. dabuka kabi ma ngi bon' amaJalimana enz' izint' ezimbi Kute, nge liny' ilanga, nga ngi ne mal' ening' epake- pambi kwo buso bami. Nobani nobani wa ye nga dabuka teni ; e nga yi rol' esitimeleni lesi e ngi si tshiy' eMan- uku-bon' imikub' emibi e gilwa ibona. che,ster. Kwase kuti-ke, nga kusihlwa, se ngi tor indhlu Sa puma lapo, sa pinder Engilande, eLondon. Kanti, yo kulala ; kanti lapo ku zo ba kon' isela. Ngite ngi site si fik' eLondon, ekuseni, a ye fikil' amaJalimana ngo busuku ba izolo ; e fik' e ndiza pezulu. Lapo-ke, ba be nga hambi nga ma-aeroplane; ba be kwelele ku ma- Zeppelin.' Se-zw' ukuti ba-wis' uswide (sweets) emgwaqweni, pakati kwo muzi wa seLondon. Izingane za wu cotsha, za wu-dhla. Kanti lo swidi ku takatwa ngawo ; u xutshwe no bublung' obubi, obubulalayo. Zi ning' izingane e za pelayo lapo, ngoba zi-dhle lowo swidi, amaJalimana lana a ye ng-lwi ngo kufanele.; kwase ku bonakala nje ukuti so ku ukwahluleka kwawo. A ye nga s'azi ukut' a se zo kw-enze njani. Lo mkumbi e nga ngi kuwo, o bizwa ngokuti : Indee- man, ubuye wa pindel' eBoulogne na seAntwerp u twer Si vunyelwe a be seTogical Press Agency.] izinhlamvu. Ngazo zonk' izikati, ngemva kwe zinyang' i-ZEPPELIST, eziyisitupa, imikumbi ya yi lungiswa niapaiasi, i pendwe.2 Intokazi e ndizayo, a ba be-lwa ngako amaJalimana. Kuti futi, ma ku kon' amapuleti a nga lungile, a kunyulw' amadala ku fakw' amatsha. Na kwe set' isitimela kwa papama ngakusasa, nga bon' imali yami i ngaseko ; ne ba njalo. sela li nga bonakali. Nga kohlwa nje ukuti ngi zo kw- Sä hamba sa-y' emuzini o senhla ne-zwe la sEngilande, enze njani. Ngoba nga lahlekelwa imali yami yonk' wa seLiverpool ; 3 sabuye sa qubekela saze sa fik' emzini i pela ; ngi-tsho ne yo kudhla kodwa loku. Nga puma nga hamba. Se ngi qabuka ngi hlangana Izinto ezinkulu, e zi ngange mikumbi, le e hamb' olwandhle ; ne zinsizw' eziny' ezimnyama za seWest Indies; ngi kepa-ke kona, ku hambela pezul' ezulwini ; ku futwe ngo moya, kw' enziwa kwa lula. Ku kunye, ku twal' abantu a ba amatshum' ayisi- tolana nazo pakati no muzi wa seLondon. Ngati a zi hlanu ; ku pete futi amabomu (bombe) amaningi. utsheleni ngi yo ku-dhla, ngoba nans' imali yarrii i 2 Painted. 3 'B. i-map. k. 138.

144 uBAXOXELE UKUHAMB' OLWANDHLE 145 ntshontshiwe. Zati : "Nati, a si nay' imali." Ngase ye se ngi nik' incwadi, wa-t' a ngi-ye nayo eofisi. Nga ngi-y' eofisi, la ku tolwa kon' nmsebenzi we zitimela (e yi tat' incwadi. Nga yi-sa kon' eofisi. Ba-ti-ke lapo zi hamb' olwandhle). Nga qonda ku mLung' omkulu ngi tolelwe umsebenz' omuhle kabi ; ngize ngi buye wakona, ngati ngi lambile, imali yami y'ebiwe. kusasa. Wa-ti-ke yena lowo, imali ka nayo; a ngi pume ngi Be ngi fikile nga kusasa, nga bona ku kon' amapoyisa hambe. Ngapinda nga yi cela fut' imali. Wa-ti uma (amatilosi) amabili. Nga hamba nawo lawo mapoyisa. ngi pike ngo ku-biz' imali, u zo ngi bizel' amapoyisa. Sa kwel' esitimeleni (e si hamba pansi). Ba ngi-sa kwe Nga ngi lambe kakulu mhla kwa, loko. Nga hamba nga. sikul' isitimela, lesi se-mpi, sa solwanale, umanola.1 ya ko muny' pmLungu, e ngi m aziyo. Lowo-ke, wa ye Igamu la leso sitimela u-Susie. Ngite ngi fika lapo, base •pum' eAfrica ; kuti, ma u tshonile, yena-ke a kw-elekelele. be ngi kumulis' izingubo, ba-ti a ngi fak' ezabo, za mati- Nga zi bik' ukuti ngi lambile ; nga eel' ukudbla. losi. Nga ngi nge na kw-enza luto. Nga zi gqoka lezo Wa-t' ukudhla ka nako. Nga-ti a ku sizi luto ; ma e ngubo zakona. Ba tata lezi zami, ba yo zi valela kwe-ny' nga ngi niki, ngi zo qamb' ubusela. Nga-ti ngi yoke indawo. ngi linganis' uku-kweleta ; 1 nxa ng' ahluleka, ngi yo Ba ngi nika zonk' izinto,—ibakede lami, ne zingubo ntshontsha. Wa-ti: "Ma be ku bamba, u zo kw-enze zo kulala, yonk' int' o nikwa yona nxa u su itilosi. Kepa- njani " Nga-ti: " Ngi y'az' ukuti ngi yo-y' ejele." ke mina, nga ngi nga wu funi nakancane umsebenz' o- Wa-ti: " Hamb' u yo kweleta, ma ku kweleteka. Ma njalo ; ngoba ngi bon' ukuti ku isitimela se-mpi. Ba e nga vumi, u ntshontshe." Wa-ti: " Imali i yo kokwa si sikulu futi ; si nö mbayimbayi a ba ngamatshum' imina." amane. Nga ngi fun' ukw-eqa, kodwa ngi nga si toll Ngase ngi-ya-k' esitolo. Nga biz' inyama, na maza- isikati so kw-eqa. Urasebenzi wona wa u nga sincli. Into mbane, ne tiye, ne zinkwa. Nga ku-Abla ; nga ku qeda. kodwa, a u lali. Baye ba ku vus' embedeni. Ba-ti: Nga-ya ku mnumzana o wa ye kona lapo. Wa-ti: "Lala pansi," u lale ; babuye ba ku vuse, bese be-ti: "Kok' imali." Nga-ti: " Ima,li a ngi nayo." Wa ye " Pindel' embedeni. " se fun' uku-biz' amapoyisa. Nga-ti: "U nga gal' Kute, nga kusasa, ekuseni, sa puma leso sitimela, ukw-enze njalo ; woza, si-ye ku Iowa mLungu." Sase sa hamba. Bapa-ke mina se ngi zo tol' ituba lo kubaleka. si-ya-ke. Nga-ti: " Nansi le ndoda ; ngi-dhl' ukudhla Nga bon' isitimel' esincane (i-tug), si hamb' emfuleni. kwayo ngi nge na mali. Ku-tsho wen' ukut' u yo yi Ngase ngi ngqabitshela ku sona. Sona-ke, sa hamba sa-y' kokela. I nik' imali." Wa ye se yi kokela. ewofa ; si 'bake nga seLondon. Ngite ng' ehlika kon' Wa-ti a ngi hambe, ngize ngi buye kusasa. Nga buya. esitimeleni esincane, nga bon' amapoyis' amabili. A-ti : Wa ye se-ti u wu umsebenzi. Nga-ti: " Msebenzi "U ya ngapi 2 Ingati isitimela sako si ya hamba na 2 " muni ? " Wa-ti: "0 we sitimela." Nga-ti: "Si ku Nga-ti: " Ca ! Ngi ya buya kona manje. Ngi-y' yip' indawo ? " Wa-ti: "Si kona la eLondon." Wa eofisi." 1 Man-of-war. 1 Ukw-enz' uBAXOXELE 1 16 UKUHAMB' OLWANDHLE 147 Ngase ngi hlangana ne tilosi le siny' isitimela, e sa si seduze kwe setu. La-ti kinai : "Mina a ngi pindeli esitimeleni sarai." La-ti: "Ku pume izitimel' ezimbili la kutangi ; amaJalimana a zi ewilisile zombili. Be ngi na bafowet' ababili a ba ku leso sitimela." Nga-ti: " Nami, ngi zam' ukw-eqa ; kodwa ka ngi y'azi le ndawo, ukuti si zo-yapi ; " ngoba be ku makaza futi. La-t' itilosi : "A si hambe. Ngi no mame. Ubab' u sempini." Nempela, la ngi tata ; sa-ya kubo. Sase si hlala nje ekaya kubo, kon' eLondon. SEL • .''- Mal' izinsuk' ezintatu. Kunjalonje, sa si nge na mali. . 0)4 Site si-zwa, kwa ku-tiwa isitimel' e nga ngi ku sona si 4 a' owilile. Ngä sind' ebubini lapo. Nga zi siza ukuba ng' 0 eqe. Ukuba ngi-zwe ukuti si ewilile (a ku sindanga nom' 0d emuny' umuntu), ngase ngi-y' eofisi, la ba ngi rbalisa kona. 1.-.- 2 Ba buz' ukuti: "U pumapi ? " Nga-ti: " Imina ngedwa e ngi sindileyo." Ba buza, ba-ti: "U sinde 4 kanjani na ? " Nga-ti: "A ng'azi ; ngite ngi qabuka, - ngase ngi ngapandhl' ezweni." Ba tshetsha ba ngi 4 0 bopa ; ba-ti ngi kulum' amanga. Nga ngi nga katali, Z

1 56 UBAXOXELE IZIBONGO ZI KA SOTOBE KA MPANGALALA 157 uNdaba zi ngapetsheya kwo lwandhle ; uNdaba zi ku Mjoji,1 ku beLungu ; Indaba ka Mkingi,2 be no Febana.3 0-ze no lembu oluluhlaza, nga sEngilande, Lu nga k'embatwa muntu kwa Zulu; We-za no Sembatwa-ngapi,4 nga sEngilande, Abantu be nga ka z'embat' izingubo,— Be s'embat' izipuku. 0-ze na makati b nga sEngilande, Amakat' e sa-dhl' ubisi ; Namhlanje, amakat' a se-dhl' izinkobe. uMpiwa nganxanye, 'A ku-piwa, ku ya buyiselwana ; Ku njenge nyama yo kuqomisana.6 uNtukuntuku 7 ye zinduna za kwa Dhlungwane. uNdaba zä fika nqangi8 ku Dhlungwan' eMbele- beleni. uBunge ! 9 uBunge wo Kuntwayiza. 10

]

ica. 1 George IV., iNkosi ya sEngilande.

Afr 2 u-Lieut. J. S. King, yen' o wa hamb' emkunjini no Sotobe. h t 3 u-Lieut. F. G. Farewell; o wa fika kuqal' eNatala, be hamba no Mbuyazi (H. F. Fran.) Sou 4 Ku-tshiw' izingubo e zi mabalabal' a maningi, nhlangoti zombili ; of

ise umunt' abe s'e kohlwa nje ukuti z'embatwa ngapi. R 5 Amakati a ye funeka kwa Zulu, ngob' izihlangu za mabuto za zi

ry. qedwa amagundane. ° Ku fana ne siga sokuti : Imikombe i y'enanana. Co 7 Isitukutuku ; ukujuluka. Ingabe ku-tshiwo ngoba wa ye tuku- ku tela mi, e fun' uku-lwa.

uma 8 Lol' uhlamvu lu fana no lu ku k. 103, c. 3. p 9 Loku ka ku sibongo ; igamu nje lo kufeketisa. u 10 Umuzi ka Sotobe kwa ku selfuntwayizeni ; uku-ntwayiza, uku- klao dinga ne-zwe. Ku-tshiwo ngoba, e ngen' emkunjini, wa ye ng'azi

fane lapa ku-yiwa kona ; nokuti ku hanjwa kanjani nxa ku qondwe lapo. m Lo 158 vBAXOXELE UKUSIKISWA KWO MLOBOKAZI 159 kakulu ; a yi-dhle; ne ye-mvu, abuy' a yi-dhle. Se be m qopa, ngoba be bon' e yi-dhla kakulu. Nxa umuntu imfe e yi-dhla masinyane, e nga nakile, 25 uqabuk' e sikwa ubeng' emlonyeni. Na ku mlobokaz' o no bugagu, o nqab' uku-kuhlw' emlonyeni e sikiswa, UKUSIKISWA KWO MLOBOKAZI kunjalo-ke. Naye, futi, u ya limala ; kant' uzobuy' a EZIBONGWENI zi ka Twayisa (e li ka yise, uZukumkonto) yi tande kakulu yona le nyam' a y'alayo. Kw-enza ka Cabazana, wa seMbo, ku kon' esokuti : ngoba, be kubo, kade be nga yi-dhl' inyama ya semzini ; na mas' a semzini ba nga wa-dhli. Nonxe e hambel' " Umlobokazi wa kwa Mabala, esokeni, kon' e funyanisa ku hlatshiwe lapa ko soka, ka 0 wa sikwa ubengu emlonyeni; E-ti inyama y'emvu ka yi-dhli." yi-dhli. Nxa e kuhlway' umlobokazi, u kuhlwa ngamandhla ; Kwa Mabala, isizwe a ba be hlasele kuso ; e Si pambili, e nqaba. Bonke ba y'enqaba ; umdabuko wabo. kwa Mbieini ; ngapambili •kwa seSwazini. Umlobokazi u sikiswa nge nyama ye-mvu, ub' angaz' Ubengu loin, ku-tshiw' o lwe-mfe. Unilobokazi a be uhlanya. Abes'e yo nikw' amasi-ke. U ya gcagca eMbo, na kwa Magwaza, na kwe ziny' izizwe za kwa Zulu, nje, ati du, kad' ub' a sikiswe. A ku sikiswa nge mbuzi ; u gal' a sikiswe. Ku hlatshw' imvu, abes'e .yo sikiswa; ngob' i ya kala, iti me. Ku-tiwa i bang' ubuhlanya. isitebe se nyama si bekwe pambi kwake. Inyama i bi Futi, ka sikiswa nge nkomo. • U sikiswa nge ye-mvu, si sikwa umuntu 1 0-ye nayo ku mlobokazi (i si pekiwe) ; ub' u se zo-dhl' eye nkomo. Ka gal' a yi-dhle e ye nkomo a sike ngo mese, a sik' ivenge ; 2 abe's'e m kuhla ngal' e nga ka sikiswa nge ye-mvu. Usuk' e s hamb' emva iveng' emlonyeni. Bese ikon' i si zo hlatshwa-ke o za kwe zindhlu (zo muzi) ; a nga hamb' emabaleni a nga ku-yi-dhla. 'A yi gal' i hlatshwe nge lang' a sikiswe ngalo ; semnyango. Ku sikiswa lonk' izwe la kwa Zulu. Isiga- i hlatshwa nga kusasa ; na nge liny' ilanga nje. meko esikulu, ukusikis' umlobokazi. Ubengu in patwa lap' ezibongweni zi ka Twayisa U sikiswa nje umlobokazi, u twalisw' ingan' encane nje, ngoba lowo mlobokazi, wa kwa Mabala, wa ye no yo muntu. Ku-awa : " Nans' ingane yako ! " So kw- bugagu, kanti uzobuy' a yi-dhle (inyama nje, yonke). enzelw' ukub' a tshetsh' a yi tole nay' eyake. Le o wa Abalobokaz' abanye a ba na bugagu. Ba ya `qikila, ye yi beletisiwe, ka sez' ab' e sa yi kohlwa ; usez' ad' inx' e fuzwayo. Kwa ku nge mdabu ; kw-enziwa ib' e y'ip' ukudhla. U ya zala, so ku ba umzanyane we ngane ubugagu ; ub' a gal' a y'ale, kanti uzobuy' a yi tande yake. Ka se ku y'apucwa njalo le ngane (o wa yi beletis- wayo) ; isoze i sale ne yake ; i be ummanyane we ngane. 1 Umuntu nje wa sekaya. Ka ku ketile. Noma o wo mlisa, noun intombazana. Umyeni ka veli nempela. U ya puma lap' e se zo ku- Na manje kw-enziwa njalo. U beletiswa njalo, u se za dhla. U ya tshelw' ukuti umlobokazi u se zo sikiswa. Ku qanjwa onina u'-m-gcoba-ke umntwana, a muti'to,' nga mafuta. bo myeni, ba-ti: " e hamb' emva kwe zindhlu ! " Ivenge leli, II nikw' umntwana, loo beletiswe yen' emhlana. 2 Inyama edatahuliweyo, engumnswenswe nje. 160 uBAXOXELE uTIFOKATI 161 U sikiswa nge-mvu, ngob' i lungile. Ka yi kali noni I fun' isu, ukuba ku ng'enziwa njani ; i eing' umpeme i gwazwa. I isipukupuku nje yona. Ka yi keti mbala wo kupepela. Tina, Nkosi, si-t' indhlu ya. mandhla inye imvu a za u'sikiewa ngayo. Ku bangwa nge-ml : kupel' e si yi bonayo, e nga tiy' amaBunu, idhlur i tiy' ukuba ku imvu. uZulu ; si-tsh' amaNgis' a seMgungandhlovu. iNkosi- Ukusiki.swa loku, ukunikezelw' ukuzala, ub' e ngenisw. ke sengat' ingak' i cinge lapa ku bantabayo, inkosazan' ekaya ; ub' a hambe pambi kwe zindhlu, emabaleni. enhle, i bi si y'endiser uSom- sewu,— uMblope wakit' eTawini, eMgu- ngundhlovu, 26 0 ndhlebe zi kany' ilanga. 0 wa fika ne•mkumb' embili.1 uTIFOKATI, INKOSAZANA YA KWA NGWANE, 0 hlamb' izandhla, z'omel' ema- dodeni ; E Y'ENDISELW' uSOMSEWU Z'omela ku Ngoza ka Ludaba ; Z'omela ku Mfulatelwa ka Luda- ukuba ba bone kaloku a ba kwa Ngwane ukuti ba ; se be pahlwe izimpi ndawozonke, e ya maBunu i be nge- Z'omela ku Teteleku, umnta ka nhla kwe-zwe lakubo, e ya kwa Zulu, eyon' i ba bangis' Nobanda ; Z'omela ku Zatshuke, umnta ka ezinkar izimvalo, i be ngezansi ; ukuba ba bone futi Mbeswa,— uSomsEwu ka. Sonzica. ukut' amanxus' abade be wa tumela ku Sorasewu, eAlgu- ngwAhlovu, a bulawa a ba kwa Zulu, nxa e dabul' ezweni ikon' uSomsewu e zo si lamulela ku lez' izizwe e zi cupene lakona, (la nga seNqutu), ku pangwe futi ne mpahr a nati, zi fun' uku-si-bulala. A ku qinisw' ubuhlobo no ba yi peteyo—a ba kwa Zulu be nga vum' ukuba ku hanjw' Somsewu, ikon' izwe lakiti e zo li geina kahle, a li londoloze. ezweni lakubo,—kwase ku qamuk' oMalunge no Mpikeleli, A si kulumer emaBunwini, kanye na kwa Zulu; si tor amadod' amakul' a kwa Ngwane, a-t' eNkosini yakubo, ukupefumula." uMswazi : Kute-ke, ukub' uMswazi e-zwe lawo mazwi, wa ye Weu ! Nkosi! Ngoba naku se ku njenje, ku se-ti: "Ni qinisile, Malunge ! Naini se ngi bonir ukut' ya bonakal' ukut' izwe lakiti se li zo ku-f' impela. ama- izwe lakiti se li sebungozin' impela. Si hlezi kabi. Bunu aselok' e sondezela nga senyakato e fun' uku-raka Loku, e ni ku-tshoyo, ku iz-wi impela. Nom' uSomsewa lonke ; a ba kwa Zulu nabo, (ngoba nang' uCetshwayo u e nga tand' uku-ganwa abafaz' abaningi (ngoba, pela, se m ahlur umfowabo 1 eNdondakusuka), bazobuye ba u ngumLungu,—isizwe e si ba tata ngabanye, ngabany' zo hlasela la kiti ; ba zi kukule zonk' izinkomana zetu abafazi), ngoba futi ngi-zw' ukut' inkosikazi u se nayo ; e zi sa sele tina sisale si bulawa indhlala, ku-f' izingane ngi-ti-ke, noma ku njalo, umntanami angez' a m ala; zetu. Ngoba ku nje-ke, Nkosi, ku fang ukub' iNkosi Ku-tshiw' ukuhambela kwak' eTekwini ngo December 1838, e fike uMbuyazi. E ya seNondakusuka ngo 2 Dec. 1866. na mabuto a petwe uMajor Charters. 162 uBAXOXELE uTIFOKAT,I 168 u yo m vuma nje; kokunye, a m nik? induna yake. asal' e se wa yeka ; angab' e sa ba hlasela, angab' e sa zi Nako loko kungabe kw-anele, ngoba ku se iko njal' uku- pang' izinkomo zabo. Nembala, kwa-ya ngal' izwi ii qinis' ubublobo." Ba yi vumer iNkos' oMalunge. ka Somsewu. " Yebo, Nkosi ! iNkos' i qinisile ! " Kwase ku ba Udwendwe luye lwa dabula kahle-ke kwa Zulu, lu ukupela njalo. hamba kona nga kwo Sirayo lapo; ngob' uMpande wa uMswaz' u se kip' amanxusa-ke, u ba patisa lel' ye se tumele uku-yo-m-tshela, lo o wa semaQungebeni. izwi lo muzi wa kwa Ngwane, lokut' inkosazana iNkosi Udwendwe lob ka lu hlupekanga nga but' endhleleni ; i tand' uku-y' endisel' emaNgisini. Amanxus' ä hamba kwi ba kuhl' indawo yonke ; a ba kwa Zulu bode be ba-p' nge ya seMajuba ; e nquma ngenhla kwe la kwa Zulu. ukudhla, be ba hlabis' izinkomo ; be b'enzela ne zindawo Az' a fika-k' eMgungundhlovu. zo kulala. Kwitt' ukuba ba m tshel' uSomsewu, u gale ngo kw- Inkosazana leyo, igamu layo, kwa ku uTifokati. etuka kakulu ; wa mangala, e-zwa ku linganiswa nge-nto Futi, i nga hambi yodwa. Ya i pelekezelwa amanto- e nga y'aziyo nakancane, e nga bonang' e yi bona. Wa mbazan' amanye, njengo mkuba we-zwe lakubo ; nawo kohlwa nje, umfo ka Sonzica, ukuti le ndab' engaka u zo ku-tiwa e-ze ku Somsewu ; awake. uSomsewu ka m ku y'enze njani. Wa-ti (e se zi kulumela yedwana) : lobolang' uTifokati, ngoba naku, pela, wa ye-piwa, e nga " Weu ! Ndi zo ku m enze njani nie; loku, mina mLu- collie. Ut' e fik' uTifokati eMgungundblovu, uSomsewu ngu, se ndi ganiwe, na bantwana se ndi nabo, oGebuza, use m nik' induna yak' enkulu, uNgoza ka Ludaba. Wa no Mhlakuvana, no Mmango, no bani na? Ca, a ndi m ye se m zalel' abantwana-ke ; na namuhla loku, kumbe amukele ; bese ndi m nik' induna yami le, yon' e tand' base kon' abanye. abafaz' abaningi." Wa ye se yi vuma njal' inkosazan' Be ku isikatshana ku dblulile loku kn ka Tifokati, a m endisela yon' uMswazi. Wi bonga; wa bonga wa ye se-f' uMswazi. So ku turner uMpande ku Somse- kakulu. Usebuy' e bonga nge mpahl' ening' enhle, ye wu, e eel' uku-yo-kal' eSwazini, ngoba ku-fiwe. Wa buz' zingubo, nani-nani ; e ya twalwa izinqol' ezimbili i si-y' o ka Sonzica, ukuti : "U cel' uku-kala nje, ukukal' o eSwazini. ku njani kona loko o ku funayo na? Konje, nina ba Ti se tumela-ke ku Mpande, e eel' ukub' amanxus' a kwa Zulu, ni kala ngo kir-yo-hlasela kubo na? Ni-dhl' kwa Zulu ak' e-ze kuye. Nembala, bi fika. Wa ye izinkomo za bantu, nitshaye ni buqe na ? " A vum' se ba: tshela loku o kw-enziwe a ba kwa Ngwane kuye. amanxusa ; a-ti ku celw' ukukal' okimjalo-ke. Uku- Wa-ti yena u tand' ukub' udwendwe lwake lu dabul' kale)! iNkosi, ba-t' a ba kwa Zulu kw-enziwa njalo. U ezweni la kwa Zulu; lu hambe nge ndhlel' enhle, e nqa- uNgoza, nga leyo nkati, wa ye s'ake nga seMkambatini. Ubuye mulayo, ya kwo Sirayo, nga seNqutu. Wa-ti a ba kwa wa suka lapo wo, yo kw-aka nga seMsinga, endaweni ka Matshana Zulu ba nga lw-etuki-ke, nxa so lu-za ; ba nga lu tinti ; (ka Mondise, ka Jobe). uMatshana wä baleka, wa ponseka kwa ba nga lu hlupi nga luto ; ngoba naku se ku sebukweni Zulu (ngo 1858), ngob' e bulel' umuntu wakwake, e-t' u ya takata. Namhlanje, izwe Ii ka Ngoza, eMsinga, Ii petwe umzukulwana wake bake kona lapo eSwazini. Na maSwazi lawo, uMpande 164 uBAXOXELE IZIBONGO ZI KA MNKABAYI KA JAMA 165 s'enqaba-k' uSomsewu, e-nqib' impela ukuba ku-y' impi; kwa Ngwane ya hlalisana kahle njalo ne ya semaNgisini, e-ti a ku hamb' amadoda nje, a lingene ; njeng' a ka Kwini. we Nkosi i yo kalel' eny' iNkosi. Lu nga biko utuli uSomsewu, mbla kwa loko, via eel' izimpondo ze lwe-mpi. zinyamazane ku Mswazi, e-ti ma zi layitshw' ezinqoleni uMpande-ke u se turn' abant' abaningana. amaSwazi e za zi pet' impahla. Nerntala-ke, uMswazi wa ye se a-ner uku-ba-bona labo bantu, ayes'e balek' e yo catsha, mem' inqina ; izinyamazane la zi bulala kakulu, ze e-ti impi (ya kwa Zulu) ; kanti ca. Ka b'enzanga Jut' a zinhlobo zonke. Izinqola, zite zi buyer eMgungundhlovu, ba kwa Zulu ezweni la kwa Ngwane mhla kwa loko; bä za zi twele kakulu, zi twele zon' izimpondo lezo e za zi simze ba kala nje, base be pindela kwe lakubo. celwe " umkwenyana." uNgoza lo, ku-tiwa wa ye nga m tandi kakul' uTifo- kati, e tand' uSikutana, intombazan' enye e ya i-ze nay' uTifokati. U se tukutela-k' uMswazi ukub' a ku-zwe loko; u se m bular uSamukedi, uyise ka Sikutana, 27 kanye no muzi wake; konke ne zinkomo, ne IZIBONGO ZI KA MNKABAYI KA JAMA zimbuzi. [uMnkabay-i iidadewab' uSenzangakona. Wit zalwa uJama ka Nom' uSomsewu, ngokwake, e nga m lobolang' Ndaba ; w zalwa langalinye no Mmama,—be ngamawele ; elikulu ku uTifokati, izimpahla lezi a zi hambisa nge zinqola, nguy' uMnkabayi. Wa ye umunt' onikur impela kwa Zulu; e inkosi ; ma ku funw' izinkomo ngazo ; lezo nkomo-ke zi be nge amakos' e-zwe e bekwa uye. uDingana wa bekwa uye, ngo kubulawa ku ka Tshaka. Naye, Woke wa patapata, uDingan' e sa banga no Mhla- zo ku-lobola, ukuba ku lobol' uNgoza. Nembala-ke, kwa ngana ; e nga ka m bulali. tengiswa ngaz' izimpahla (ezinye za tengwa uMswaz' Nxa ku pum' impi, i yo ku-lw' ezizweni, ya i nga yek' uku-y' emzini wake, eMahlabaneni, ebaQulusini, i yo tat' itongo. It' i nga fika lapo-ke, uqobo lwake). Kwati-ke, izinkom' e za vela lapo, zase yen' abes'e binds' o kwe ndoda ; a fak' umqubula ; a pat' isihlangu no zi-ya ku Mswazi zonkana. Zi zodwa, belu, izimpahl' mkonto ; a hambe pakati kwo mkumbi. e za puma ku Somsewu uqobo ; lezo-ke wä zi nik' Lapa ku bongw' amakos' a kwa Zulu, na namuhla loku, nay' u ya ngeniswa ; ku geinwa ngaye, ngob' e ngowesifazane. I ning' indaba uMswazi, e mu-pa nje; ku nga-tshiwo ukut' u lobola • ye-zwe e pata le nkosazana yo hlanga. U no dum' olukulu. ngazö. 'B. ku k. 112, la ku kon' amazwan' amanye a pata yena, ne simo Umgano ka Tifokati, ku-tiwa kwa ba zimpondo ze sake.] ndhlovu ; uMswazi e tumela zona ngob' e fun' ukuba le uSo Qua ! 1 ndab' a y'enzayo i be nkulu, i dume na sezizwen' ezikude. Iqili la kwa Rotshoza,2 Izimbedu za yekwa ngabomu, ka za patwa nempela ; E li-dhr umuntu, li m yenga nge ndaba. ngoba ku bonw' ukuti loko se ku into e nge na mkub' Li-dhl' uBedu, nga sezinyangeni ; ezweni la seNatala ; ku into ya sendulo nje, e nga sa Kwd•tsh'unina, isangeno (isangelo) sake, lap' umunt' emu-p' into; sebenzi luto. a bonge-k' umuntu. Emuva kwa lok' ukwenza ku ka Mswazi, indhlu ya 2 Umuzi ka Mnkabayi. Wa w-akelw' uTshaka ; nga sebaQulusini. 166 uBAXOXELE UKWAKIWA KWE-NDHLU 167 Wa-dhl' u.Mahamule ka Mlömo ; Imbibakazana,1 Wa-dhl' uMkongoyiyana, nga semaNgadeni ; E ya qamb' imingqa,2 kwa Malandela, Wa-dhP uBeje,1 nga sezanuseni.2 Ngob' e lungis' izwe, la lunga ; u`Buku 3 lu ka Menzi ! 4 Kwa hlalwa pansi ; o lu bamb' abantu ; Ya-ti: "A ba kwa Malandela, Ngi bone ngo Nohöla ka Mlilo ; 5 Kona be zo qananaza 3 ngazo zonk' izinclhlela." 0 lu m bambe, wa nyamalala. uNdamase,4 ngo kw-ondel' amadoda. Inkom' e kal' eSangoylina,6 I kale, umlomo waye wa boboz' izulu ; 7 lye ye-zwiwa uGwabalända,0 E zalwa uMndaba, kwa Kumalo. Intombi e tombe, y'om' umlomo,0 28 Zase zi yi blab' imtanti, e za onina. UKWAKIWA KWE-NDHLII uMtobela 10 bantu izinyoni ; Ba ya zi bamba, u se zi buka nga mehlo. Ku gala ngo ku-yo-gaulw' izintungo ehlatini, ezineane, uVula-ba-ngene, ngaw' önk' amasango ; e zi ngango munw' omkulu, ne zi ngapezulwana. Bese Abanikaz' umuzi ba ngene nge zintuba.11 kw-ebulw' inxoza (emungeni, na kwe mirky' imiti nje). uMneindöla ka Nobiya,12 Bese kw-akiwa-ke. Se ku-mbiw' umsele-ke. Se ku uMhlatuz' u zo gewal' emini. gxunyekwa kuwo ; ku gxunyekw' izintungo. Se kw- akiwa-ke. Ku tekelezwe. Ezinye zi-miswe ; ezinye zi 1 Ka kuye o wa seNgome ; ilmunye. Ku ya bonakal' ukut' uMnkabay' wake wa busa, wa ba iNkosi ; gotshwe. Ku balw' amaqondo ; kuye ku pele ku teke- ngoba naku wa ye hula!' abantu. Izibongo zake zi njeng' e ze ndoda. lezwa. Ku tekelezwa nge nxoza. Wa busa pakati kwo kufa ku ka Tshaka, no kungena ku ka Dingana. Ku zo qanjw' ufindo emuva ; ezinye zi gotshwe, 3 Amanz' a no daka, njenga semhlangeni. • uSenzangakona. ezinye zi-miswe. Bese ku yo fik' ezininini ze-ndhlu ; 5 Isibongo so muzi ka Dingana,—uMgungundhlovu. Ku-tiwa : se ku dhlula ku-y' emnyango. Bese ku sal' imbob' "Kwa, Nohela ka Mlilo ! emnyango ; kw-akisw' o kwa sofindo.5 Ngo kupela kwa Umlir o vut' izintaba zonke." • Intatshanyanyana, i senhla kwo muzi, eMgungundhlovu ; eduze. loko, se ku hanjwa ku-yo-gaulw' izinsika. Se zi-mbelwa ; Iyo le e bonakalayo emfanekisweni o ku Hlangakula, k. 64, emnya- se zi fakwa. Se ku paswa pezulu ; ku paswa nge mtshayo. mana. Kwa ku Icon' imizan' emtatu lapo, ye Nkosi. 1 7 Ukukala kwayo o kW boboz' izulu. Umtendekazana. 8 Kwaya kwe-zwa no munt' okude. 2 Imdende. 9 Sengati wa ye ail' ukudhla ngob' e tombile. 3 Uku-hamba nje ; uku-gijima nge ndhlela. B. ku illangakula 10 Uku-tobela, akw-eqer into; i bi si-se lapa. k. 41, c. 6. 11 Ku-tiwa futi : "Na baninimuzi ba zo ngena nge zintuba." Uku-damasa, likw-enama ; iiku-busa. 12 Abanye ba-ti: " uMnqindela ka Noyila." 5 'B. umfanekiso, k. 168. 168 uBAXOXELE UKWAKIWA KWE-NDHLU 169 Umtshay' omkulu, o suk' emnyango uy' u tshay' ofmdo, ntarnbo, ukub' utshani bu nga muki no moya. U yi ku-tiwa umqadi.' bopa na bany' abafazi. U se zo tand' isala ; abes'e si beka pezul' okakayini. U si beka qede, ku kon' izintambo e zi za u'bamb' utshani ; z'ehle, ziye zi Habe pansi. Bese ku ba kon' e zi nquma kabili. Uzohamb' e pamba-ke, e pamba lez' e z'ehlileyo ; na lez' e zi nquma kabili. Ku ya pela loko-ke, u se land' inhlabat' enhle, ye siduli. U se-mba pakati kway' indhlu yonke ; e-mba nge geja. U se yi ngeni,sa-ke, e yi hlela, e yi tela.nga manzi ; i tambe. U se tat' izitebe ezidala, ne mbokodwe ; u se tshaya nge-tshe ngapezulu ; e gxoba. W-enze nje, ka yedwa. U na bany' abafazi, ne zingane. Ngo kupela kwa loko-ke, se ku ya punywa. Se ku ya-sa kusasa. U se yi sinda-ke ngo bulongwe. U se yi gudhla-ke nge mbokodwe. Isiz' i yome e yi gudhla kancane. U ya yi yeka nge liny' ilanga iz' i dabuk' izimfa. U zo yi gudhl' a yi qinise ; ed' e nyenyeza nga manzi, ed' eti cpu, ngo ralomo ; e yi gudhla. Isis' i pele-ke. Utshani lobu, o bu fulelayo, insinde ne ntunga. Izinsika a zi kete muti ; ku ketw' umut' oqinileyo, o ngez' u'tshetsh' u-dhliwe umuhlwa. Tzinsik' e zi lane- leyo e zo mtomboti, no mtolo, no mnquma. Ukugaul' izintungo ne zinsika, umsebenzi wa madoda ; no kupasa. 0 kn-yi-fulela, o kwo mfazi ; no kusipul' utshani ; no kupot' izintambo. Iziko li ketelw' o kw-aziyo. Ku ne zinyanga. Umbu- ndu, o zo bekw' izitsha no tshwala, a wu ketelwa nyanga.

Bese ku tatw' utshani ; bese ku fulelwa-ke. Utshani lobu, bu sikwe umfazi, o ku uyena mnini wa leyo-ndhlu. Bese kuti, ku nga pel' ukufulela, edan' e yi bopa nge 170 uBAXOXELE UKUBUYISWA KWA MADHLOZI 171 nga wu tebesela umuzi wakwenu, ka u seze wa menyezwa ndawo ; loku lowo munt' u `bek' indhlu yakivabo, lap' e 29 zo dan' e menyezwa kona. Woti, lapa se be ku bona, u su inyoka, u sotangweni, u nga sezindblini za banye, UKUBUYISWA KWA MADHLOZI bese be ku bulala ; be ku bulala be nga kw-azi, beti u UKUBUYISWA kwe dhlozi loku—ku-f' umnumzana, mhla- inyoka." umbe ku-f' inkosikazi ; a ba buyiswa bonk' abantu. Ku Iloko-ke ukubuyiswa kwo muntu. Ku menyezwa buyisw' izinhloko zo muzi. Ma ku-f' umnumzana, ku njälo, amadod' a se kon' esibayeni ; a xelile, e-mi nge- hlatshw' inkomo, imiti, ku-tiwe " zansi kwe zinkomo, a fulatel' esangweni. Izinkomo amajt-ubalo." Bese ku hlalwa-ke, ku ziliwe, ngoba ku- zi-mi enhla ne sibaya ; le, e zo gwazwa, i si y' ahlukani- fiwe. Amakosikazi a War a nga puc' ekanda ; a nga siwe kwe zinye ; i-mi yodwa. Lo omemezayo u-mi fak' isibuda ezinhlokweni—abafelokazi. Kuzoti-ke, nxa pakati kwa bantu ne zinkomo, u 'beke nga kuzo ; a ba so ku lungisw' umuzi, se be zo puca ; izinhloko ba zi fak' fulatele lab' a ba xelile. U zoti-ke futi : "Naas' inkomo ibomvu. Ukuti-ke loko, se be hlambulukile. Bese ku e se ngi ku buyisa ngayo," a yi-tsh' umbala. Osuk' e hlatshwa-ke ; so ku tetw' amadhlozi ; so ku bongwa ; so ne zinkabi, ku gwazwe ne zinkabi ezimbili, nom' inye. kw-enziw' utshwal' obuningi. Se ku zo-tiwa ku lo, a zo ku-yi-gwaza : "I gwaze-ke, ngoba Ukubuyisa loku, ukuti so ku buyiswa lo munt' o se se si m tshelile-ke ! " Lo ogwazayo, 6 wa sohlotsheni wa-fa, ukub' e-z' ekaya, a be idblozi e li zo ba 'beka lap' lwa labo bantu; t ba zalwa muntu munye bonke, na lo ekaya ; e li bongwayo. Ku-tiwe Ilona e li ba sindisayo. ofileyo. U se zo yi gwaza-ke, esihlabankomo. Be ng'etemba lapa; ngi hamba nje, ingabe ngi-y' Omuny' u kutshulwa ku dhlule umnyak' umunye ; empini, ngi bonga yena ; ngi temb' ukuti ubaba u yo omunye u kutshulwa noma se ku pef' imnyak' ; ngi 'beka, ngi sinde, ngize ngi buye. Iwona lowo-ke ko munye i be mtatu ; omunye a kutshulwe kon' izinya- umkuba we dhlozi ku bantu. nga zi zine, noma zi isitupa. Ukudhlulana kwe zikati Kuyoti lap' e-fil' umuntu, ku gwazw' inkomo, ku-tiwe loku, ku-ya nga bantu, ukuba ba-ti: "A si yek' uku- ka buy' a hlangane na wa banye e se ba-fa. Ku gwazw' hamb' ebumnyameni ; ku kanye, ku be mhlope ; ngoba inkomo qede, lo ofileyo a menyezwe nge zbongo zake. se si m buyisile lo muntu." Ukubuyiswa kwe dhlozi Uma ku kon' uyise, u zo menyezwa uye ; ingabe ka ku-ya nga bazali bake (lo ofileyo). seko, a menyezwe umfowabo. U m memeza njalo, u-mi Abanye kuze ku qubek' imnyaka nje, ku-ya ngob' e esibayeni, enhla naso, lapa ku zo gwazw' inkomo. swel' izinto zo ku-m-lungisa. Kw-enziwa iloko. Nxa 1J-ti-ke omemezayo : " Izwa-ke ! Se si ya ku buyisa umuntu e ne mpahla eningi, kanti u zo hlala nje li nga namuhla ! Be si-ti, hlangana na lab' abanye, okad' u nga buyisw' idhlozi, ku zo-tiwa : " W-enzelani, izimpahla zi hlangani nabo ! " U se m biza nge zibongo, e-ti : "'0 nga ntuleki na, u nga m buyisi na ? " Sekuzoti, lapa ku-f' wäti, Ubuy' u 'bek' ürnuzi wakwenu nawe. U omunye-ke, e nga kutshulwanga lo, se li sol' ibandhla, 172 uBAXOXELE UKUBUYISWA KWA MADHLOZI 178 li-ti " Ini ukuba, so kwa-f' umuntu, izimpahla zi kona, sikumba sa leyo nkomo ; s' enalalwe pansi sonke ; i bi si sekuze ku-f' omunye, kanti lo nga se wa lungigwa wa bekwa pezu kwaso. I ngaze ya fulelwa. I hlale nje. dhlula na ? " Ku kona no tshwala o bu bekwe nayo emsamo,—ukamba Ku menyezwa ntambama kon' esibayeni, se ku buy' noma lu lunye nje, lu gowele, lwa madhlozi. izinkomo. Ku lalwa nje, se kw-aziwa ukut' i ya u' bulawa Inxa ku kon' isalukazi e si lala ku leyo-ndhlu, kn lale kusas' inkomo. Naye (idhlozi lelo) usuk' e tshelwa, sona. Ingabe ka kuko salukazi, ku lar abafana. Abafaz' ukuti ka lal' azi ukut' inkomo yake i si yo bulawa kusasa. abatsha, abaganileyo, ba nga-yi ngakona ku leyo-ndhlu ; Ku nga loko-ke ukuba lo ofileyo a menyezwe kabili, no kudhlula nje, ka ba sa dhluli nga ku lobo hlangoti. ntambama na kusasa. Ku gaywe-ke no tshwala lap' Ba hamba ngapandhle, ba hamba nganhlanye kwaw' ekaya. Ku gaye umuzi wonke. umuzi. Abafazi-ke lapo, se b'embet' izingabo zab' ezi- na Ku menyezwa ntambama njalo, amadod' a kona; nhle ; se be bince fut' izidwaba zabo ezinhle, ezihlalayo ; kusasa fut' a kona. Ukumemeza kwa ntambama ku zo a ba nga sebenziyo ngazo. Se be lungise izinhloko zabo, fana no kumemeza kwa kusasa. se zi zinhle. Ba twel' imnqwaz' emihle ; eminye i be Inkom' i zo gwazw' amadod' e bukela. Iti, i nga kala eyobuhlalu, eminye be eyolembu—imnqwazi leyo i lap' i gwazwayo, abes'e yi vumela lo o ku uyen' omeme- bekw' ezansi kwe zinhloko. zayo, a-ti : "Kala, nkomo ka baba ! " Abes'e pinda Amadoda wona ka vunuli. Ku ya-sa kusasa, inkom' zon' izibongo zake, a zi pelelisele, kon' e nga sa zi qedile ; i si pekw' esibayeni nga mabodwe ne zimbiza. I pekwa a-ti a ku kanye, ku be mhlope. Ku-tiwa, nxa i kahle, amadoda; abesifazana ka ba yi peki. Ne yo k'osa, inhle ; y' amukeleke kahl' emadhlozini. Imvu, e nga nmblubulo, y-osiwa amadoda; i si-siwa ku bafaz' kaliyo, ka i wa bong' amadhlozi, ngako ngob' i nga kali. endblini, ba yi-dhlele kona. Se be ngeniselw' utshwala Iti, i nga-w' inkomo, amadod' abes'e yi pendula e yi (abafazi) ; se be puza. Ba ngeniselwa iwo amadoda. Na 'bekis' enhla ; ukanda bese be lu hlabisa pansi, ukaka aladoda a ya puza ku le-ndhlu a hlezi kuyo. Inkomo le (umrula wayo) u 'bake pezulu. A se dilik' amadod' e i-dhliwa isifazana naw' amadoda. Abafazi ba sezizweni yo lor izinqindi. Se be yi blinza-ke, be yi blinza-ke. ka ba yi-dhli. I-dhliwa a bo hlobo lwa lo ofileyo, na Se be yi kip' izito, be yi kip' izito. I si pela-ke ; i si bafazi babo. Ku zo fika futi a ba sezizweni,—amadoda, tutwa, i yo ngenisw' endhlini—i yo ba kon' indhlu e na ba nge yiyo le nhlobo, be zo eel' inyama no tshwala ; tutelw' izinkomo nxa zi hlatshiwe ; i sekaya ; ka ku keti ba-piwe. Ba fike rnhla i si pekiwe. noma i nga senhla, nom' i seceleni. Se ku zo-dhliw' Insonyama yo kubuyis' umunt' ofile ka y'etulwa inyam' e bi ntshontshiwe, na macwiyo a cwiyiweyo. i-dhliwa iwo nje umuzi kon' ekaya. Amadoda a ya yi- Indhlu le e tutelw' inyama, é lal' umunt' omdala, noma dhla, ne sifazana si yi-dhle. isalukazi nje. I zo gal' i sindwe. I ngena nje inyama, Amatamb' a le nkomo-ke a zo qoqwa ; abelok' e se ku sindiwe ; se kn tshanelwe. Inkomo i yo bekw' qoqwa, a buyiselwe kuyo le-ndhlu, lap' inkom' i bi endhlini ngo hlangoti lwa madoda, i bekelwe pezu kwe tutelwe kona. Aseyoti, mhla se ku pekw' amanqina, 174 uBAXOXELE KU BANG' AMAKOS' A PANSI 175 a-dhliw' a pole, a se tutelw' esibayeni, enhla naso; a se na mantombazana, njengo kuzalwa kwabo. 0 nga tshiselwa, kona. Kuqala ku basw' izinkuni, abes'e pehliyo osuk' e se ganile. Amadod' a ganiwe a ya pehla bekwa pezu kwazo emlilweni. Abes'e-tsha wonk' e wona. Ku-tiwa, la ku pehlwayo "Si `bekeni, loku kade pela, a be umlota. Ku vuza la mafut' a kuwo, abes'e ni si fulatele. Ubani lo u se si pendukele ; se ni zo Si hlangana no mlilo, bese ku ba ixoba nje ; abes'e-tsh' bulala njena na ? " Kuti, ukuba kw-enziwe loko, ku e pela nya. pine, bala, so ku bonakar ukuti lo muntu (inyanga) u Lap' u su cimil' umlilo, u bu su tatwa umlota u citw' na manzi amahle, ngoba so ku hleziwe kahle. emqubeni we sibaya sonke. Loku kw-enzelw' ukuba Impepo ka yi tunqiselwa nxa ku buyisw' idhlozi ; i ku lungiswe, ngoba ku kon' abatakati. Kw-esatshw' tunqiswa lap' inkom' i hlatshelw' amadhlozi ngoba ku ukuti ba zo tat' amatambo ba takate ngawo, b' on' idhlozi, gur umuntu ; kw-enziwe ukub' amadhlozi e-ze kahle li be libi ; mhlaumbe, li bulal' umuzi walo. Ngoba no kuye, a nge-zi ngamawala, a zo m bulala. mswani u ya kwezwa ; ku ngene izalukazi e zi zala lab' abant' a se be kulile, e zi ng' esabiy' uku-ngen' esibayeni. Zi wu tate, zi wu buqe ; zi hlanganise no mquba, umuntu angabe e sa wu bona. 30 Ukubuyis' idhlozi kw-enziwa kuwo wonk' wmhlaba wa kwa Zulu, na seSilungwini. UKUBANGA KWA MAKOS' A PANSI, UTSHAKA Amadhlozi ak' a baleke ; a balekiswa abant' a ba NO DINGANA pet' imiti. Kuzauti lo, um' e bona ukut' a se balekile, Kwi. bang' amakosi a pansi, a bang' umbango kwa akut' a se-za ngob' e se zo bulala, yena u se zo biz' umu- Nodwengu, amabel' e hlakulwa, iNkos' i si za u'hot' nt' o waziyo, a zo m tshela ; e s' enz' umuti wake, a-ti igeja,l—ku sa xeza uKandempemvu ; base be hlangana ake abantu ba hlanze bonke, ba geze nga lowo muti-ke, kwa Nodwengu.2 kw-enza ukuba ku lunge, ku be kuhle. A-lwa-ke amakosi lana, ku-lw' uDingana no Tshaka ; Bese ku qalwa ku gwazwa imbuz' emhlope, e za u' ba kwelisan' otangweni, emnyango ye-ndhlu ka Masipula ; dhliwa-ke ilabo bantu bodwa bo kuzalwa. Nayo-ke i si baze b'ehlisan' otangweni, ba wisana pans' ebaleni. yo bekwa na manzi lapaya, au-Mini ye nyama. (Imbuzi Ba qalana ii fudumala nie ilanga, kwaze kwa semini ya i-siwa lapa ne nyama ye nkomo i tutelwe kona.) Ku- ntambama. Zi-lwa zi tandelana ; ku be e ngapansi, dhliw' imbuzi qede, bese ku gwazw' inkomo, ku tetwe ku be e ngapezulu ; ku be e ngapansi, ku be e ngapezulu. ngayo ; i tetis' o ku njenga loku kade ku landwa. Na Se zi bomvu ; zi ya lumana. lapo-ke, se be vunula abalobokazi, be vunula kahle. So ku ukutsho ku ka Masipul' ukuti: "A ku yo Amanzi lana, a xutshwe no muti okad' u gxotshwa uHlangakula. k. 106. inyanga. A se zo pehlwa-ke. A qalwe ngo mkulu kuqala ; 2 Kwa ku nyakan' ulCandempemvu lu hlanganayo ; si fanisela nga ku-ye ngo kubekw.a kwabo uyise. Ku zo pehla bonke ku 1866. 176 uBAXOXELB KU BANG' AMAKOS' A PANSI 177 tshelw' iNkosi." I si-t' iNkosi a z'ehle zonk' izinduna wa vuk' umlilo. A ye se wa nquma-ke amabuto, ub' zi yo bona. zä-lwa. Ku ya pindelw' eNkosini, a bon' ukut' u su za iNkosi; u su za u' namater ukuti : "Haul I sa-lwa, Nkosi, na manje." Ukutsho esigodhlweni. Se ku ukwahluleka kwawo-ke. kwake-ke, ukuti : "Li xotshen' itshinga la seMgunga- I si-t' iNkosi ake ku yo-zwiw' ezinyangeni, ukuti, ndhlovu. Ni li bambe. Ni li tshise ; ni yo ter umlota umuz' u-tsha kanje, mi? Izinyanga se zi-ti " eAma- war affolozi." kosi ! Nank' e be-lwa kon' ekaya. uTshak' u be-lwa Se zi lamur izinduna, zi lamula ngo kuteta, ngokuti : no Dingana. uDingana u se buz' ukuti : Sengize " Tshele, makosi ! Kw-enze njani na?" Be ku fika ngi bulawe izinyanga na 2 ' U ya buza-ke uTshaka, u-ti : I lona lelo li ka Mpande, ukuti : "Li xotshen' itshinga lelo Ini ukuba ngi nga ctshatshazelwa amanxeba nge nyongo la seMgungundhlovu. So ku ilona e li zo ku-lwa no na ? ' " iNkos' i si ye-zwa-ke. Tshaka lapa, ingan' abanta ba ka Senzangakona ba So ku-tiwa no Giba (o wa kwa Xaba) ka land' inkabi, qedwa ilo na? Lad lona li bular uTshaka; la liti u a yo hlaula. ku-tiwa, na kwa Dukuza a ku funw' hlup' abantu ; kant' uyen' e za u'qotur umuzi wa kwa izinkomo. Ne zi puma kwa Nodwengu se zi-ya kona kwa Zulu." So ku ba njalo. Dukuza ; ezinye zi-ya kwa Bulawayo; ezinye zi-y' eMbe- Ngo ku m xotsha kwabo-ke, uGiba, inyanga ye Nkosi • lebeleni ; ezinye zi-y' eSizebeni. I-t' iNkosi ka zi funw' ye sihlungu. u se hlangana naye uDingana ngapandhle. amakand' onke, zi tetwe kona ; ku nxatshazelw' amakosi. (uGib' u be yo fun' amakamb' e sihlungu.) uGiba via iNkos' i si-ti: " Hau ! Ni ya li bona lel' iqilan' e ye se m bamba njalo; lok' uGiba, ubet' a nga hlangana la qed' umuzi na? E li ntete z'osiwa muva na? Bese ne nyoka, i bi si tonyeka ; abes'e yi bamba, a yo yi fak' li-t' ezetu si ye, ku-z'osa ekaya? Ingani be li-te ka z'osiwe emhlantini wake we sikumba. (Kwa tungw' isikumba si zonke, Seht' uba ba zi-dhr e za banye, u se-ti pela ; sa palwa sa palwa, sa tungwa). ezetu si ya u' z'os' ekaya." U-tsho njalo-k' uMpande. Ngo ku-yi-faka kwake, kwase ku-tsh' umuzi njalo, Abuy' a-ti : "Sä bona kanjalo tina, ub' iilimi lwake lu wa kwa Nodwengu. Sekuti, abafana be peldle, egemfini,I mbaxa ; okut' e bular uTshaka, ab'e-t' u hlup' izwe, se ku suk' ilangabi lo mlilo, li xuma, li namater ezindhlini kanti uyen' e za u' qotur izwe. A-t' umuzi ka Senzanga- ezinye, se ku ba unikela lo mpakati ; uti `bidhli. Se kona a wu hlatshelw' amanqe,—u-t' a lambile ; a hlatshe- ku-tiwa: " Wa-tsh' umuzi ! " lwe irwanqa la seMgwagunalovu." Se lu wu nquma ngenhla, uKandempemvu. Be lu uGiba wabuya wa m dedela. WA, banjwa qed' uDi- sus' izindhlu, lu zi simbula, (ngob' umlir onjalo ka wu ngana, wa kunyulw' amazinyo ; wa ye se dedelwa. Ba-t' bulwa nga mahlamvu). Se li vuk' ilangabi. Sekubuye amabar a ka Dingana a ye fana na we nhlwati. Amabal' ku yo hlonyw' imkont' ezindhlini ; izinduna ziti zi tet' a ka Tshaka a ye luhlaza ; amany' emhlope. amakosi, ikon' u zo tamb' umlilo Kwakuyate ku- Izinyoka za-lwela kwe sikulu,2 emnyango kwa ndu• mbiwa ne nhlabati, kuti u falakahlwa ngay' inhlabati, Ncepezelwa ; iikuti nxepe (nxepepa) ko munye, naa e limele. 1 Igemfu, ixiba o ku pekelwa kulo. 2 Isibayosikulu. 11 178 ullAXOXELE UKUFA KU KA MPANDE 179 nankulu ; ku Masipula. Zä tolana esirongeni, kona kwa Masipula. uGiba kwa ku inyanga ye sihlungu. Inyoka, ubet' 31 a nga y'eleka nge situnzi sake, i bi si cobeka ; abes'e yi UKUFA KU KA MFANDE dumel' e se yi bamba. Ne mamba i nga bi se-ma. U se buya nayo, i hamb' i m tandga. U ya fik' ekaya nayo, UMPANDE, e se hamb' emhlabeni, e se-zw' ukut' u se zo u se yi kumukumula amazinyo ; u se yi futa nge sibiba ku-fa, wä kuluma ne zinduna zake, wa-ti: " Isikati sake. I bi si y'ahlulek' inyoka ; bese ku pol' emazi- sami Si pelile manje ; se ngi ya hamba. Tumelani ku nyweni. I si fakwa kwe ziny' endhlini. Mapita, uMapit' a kip' inkabi emhlope, endala. A kip' Beke kw-euke ne sigodhlo na makosikazi, ba-ti: abant' abane. Bp, qube le nkab' endala, e yintanga "Ake si yo bon' izinyoka kwa Giba." Koti, be sat' yami, ba ya u'tat' ingubo yarai," e-tsh' ingulo yake,— uku-hlal' emnyango, a be sehle wa yi tukulul' emgodhlweni isikumba se ngonyama, endala, e Si inkosi ye zingonyama ; wake. I ye-zw' iNkosi, se be kala; se be baleka, be qond' e nga sa zi bambeliyo izinyamazane ; e Si banjelwa esigodhlweni. I si hleka-ke iNkosi ngapakati ; i Si y' 6zinye. omile ite qa. Wa yi kip' uMapita inkab' endala. uMpande wa ye Indhlu ka Giba i lap' ezincekwini ; zi kon' ezindawen' m layil' u.Mapita, wa-ti bayoti ba nga fik' ehlatini, ba ezimbili, esicamelweni.2 Yena-ke, u lapa, nga kwe memeze, bati : "U ya ku biz' uwenu ! U-ti, u m pele- sikulu. iNkos' i bi si-ti "Be ni yo kw-enzani ku Giba, kezele, ni hambe." Be-tsho lap' izingonyama zi ningi lok' uGiba ka ni m azi ukut' u iqili na? A ni ba bona- kakulu ; zi ngang' otshani ; inkom' i nga hambi ku leyo nga-k' abafana' bake ? " Amakosikazi " Hau ! Nda- ndawo. Zi yi bambe, zi pangelane ngayo. bezita ! Kant' u hlezi no mtakati ? " " Umtakati Kodwa le nkomo, e ya i puma ku Mpande, (inkab' wami. Ngi ya u' ni-tshaya ngazo ; ngiye ngi ni ngenise emhlop' endala), ka zi yi nakanga ; ka zi sondelang' kwa Gib' endblini." eduze nayo. Ba fika ii tshon' ehlatini, eZiyendhle, Kwa;- duma kakulu lok' ukulwa kwe zinyoka, kwa ba (li le, kwa Mandhlakazi ; pambi ku ka Mandhlakazi, lapa isle' esikulu ; ngoba kwa ku nga nakekelwe muntu, se ku sed.uz' eNhlengeni). ukuti kant' izinyoka zike zi-lwe na. Kwrt-tiwa a bang' Ba memeza-ke. Za 'bong' izingonyama. Kute, lapa umbango ; ngob' bulalana ngapezulu. ku-hlwayo, ye-zwakal' inkunz' endala, intanga ka Mpande. Ye-zwakala ptinsi ne hlati. Kwaze kwa pakati ko busuku 1 Pakati no hlangoti lwo muzi, lwa sebunxele,—umunt' e • bake nga se ku-sa, sesangweni. ilok' i 'bong& Kanti-ke, i-za kubo. Kute, 2 Isicamelo,—ku-tsbiw' izindhlu za mabuto, e zi geine nga sesigo- ba yi-zw' i Si 'bong' eduze kwabo. Lite li pum' ilanga, dhlweni, enhla ne sibaya, nhlangoti zombili (zo muzi). ya i si qamuka kubo. Ya i si sonde)? impela, i-za kubo. Ya i si lala pansi inkabi ye nkomo. Amadoda a ye se sukuma, omane. 180 uBAXOXELE IZIBONGO Zi KA MPANDE—III 181 E se bong' amakos' a kwa Zulu. Ya i si fik' enkomeni ingonyama. Ya isifik' i yi blab' entanyeni, inxeba. Ya-f' inkomo. Ya i si puz' igazi ingonyama, e li pum' 32 enxebeni. Ya i si lala pansi ingonyama lapo. Kwa suk' IZIBONGO ZI KA MPANDE—III indoda ya-nye, ya-ti: " Bayede ! " I-tsh' engonyameni. Ya-t': "U ng'etuki, se ngi ya ku tata ! " Ya-tsho i si NKOMO zä-y' ellluhluwe, za buyelela ; pons' umkont' engonyameni. Ya-f' ingonyama. 'A yi Za buya, se zi ne mbali ya mazwi.1 zange i-lwe. Nkomo zä, kupuka,2 Kwase ku hamb' eny' indoda ; yesine. I si yo bika Zi twel' iningizinau, na nge zinapondo ; ku Mapita., uMapita wa ye se gijima e ya u'bik'eNkosini. Zi ya buya, iNkosi ya i si-t' a yi botshwe nge sikumba se nkabi, le Be zi twel' inyakato,3 na nge zimpondo. emhlope—i twalwe, i hamb' ubusuku ne ; i tshe- We-za ne zibaxa 4 zi zibili, tshiswe. Bala, kwa ba njalo. Ya i si fika kwa Nodwengu. Esinye singati si nguNomampo ; 5 Se ku pum' uZulu wonke. E se blab' amarubo. E Esinye singati si ngu.Noziqubu.5 se-t' uMpande : "A yi hlinzwe ; i tshetshiswe." E se-ti We-za no Malambule, kwa ba ka Sobuza ; a ku-mbiw' igodi lake, lap' e zo lahlwa kona. Kwa We-za no Sidubelo, kwa ba ka Sobuza ; tshetshiswa ingonyama, no kumb' We-za no Tekwane, kwa ba ka Sobuza ; igodi. Wa ye se-t' uMpande : " Ngiyauti, uma se ngi We-za no Mgidhla, kwa ba ka Sobuza ; hambile, se ngi-file, ni ngi bope nge sikumba se ngo- amaSwaz' a kaul' uku-m-fung' uSomhlola,— nyama leso ; iii ngi lahle ngaso." Wa ye se-t' uMpande : A yi rulul' imfibbaga 6 ngapakati kwa Nodwengu. "Se ngi ya hamba-ke manje Salani kahle! uCe- uMa,kalimakände,7 njenge zulu, tshwayo az'a ba pate kahl' abantu bami. Kodw' u yo Lona li makalima, li manclindizela. bus' imnyak' emhlanu kupela." Wa ye se-fa-k' uMpande. 1 Ukuba se zi ne ndaba ; se zi icala. 2 E za-y' eSwazini, zi hamba ne-mpi ; zo ku-dhliwa impi. Nembala, kwati ukub' a-fe, base be in bopa ngas' 3 Ku buywa ne zinkom ezinye e zi-dhliwe imp' enyakato. isikumba se ngonyama leso ; ba in bopa ngaso si se manzi. 4 Amantombazana,—a ttmjiweyo. 5 Ku-tshiwo ngoba be fana no Nomampo no Noziqubu ; laba-ke, WA lahlwa ngaso. be ngumdhlunkulu ka Mpande. • Nxa umunt' e funga, wa ye-ti : " Ngingahle ngi rulul' imfibinga " § Le ndaba sa yi xoxelwa umzukulwana omunye ka Mpande. Se be fung',isifungo sa lapa be konze kona. ▪iNkos' i nga kuza, base kungati ku dum' izulu. Li makalima ii makanda (izulu) ngo kukanda ii ndindizela, ukuba se li tala.lisa, se li hamba ; se li fulatela. A ku lalwa II se-z' izulu ; abantu ba juluke, ba be manzi. Li as kalima nje, kak' o lar ubutongo. A siko isilwane e si njenge zulu. Li makalima, li ndinclizela, ngoba se li jokola ; se l'enzile Is lisuke li-we kona. Se li jokola, 11 bodhla. Uku-kalima, iikw- eqela ; abantu Ii b'eqela ngo kuxa.raza kwalo. 182 uBAXOXELE IZIBONGO ZI KA MPANDE—III 188 Isikapukapu,1 si ngamanz' oMkuze, Wa hlasela li balele, kwa Sikwata uMkuze Si WU web e si wu kapuza. Wa boboz' umtombo we mvula, uMfaki wa majomel' 2 ezimpopomeni, Imvula sa si nga sa kw-azi Kuze ku-s' amajomel' e bikelana ne mqele.3 Uku-yi-bona kiti, kwa Malandela. uSongo 4 lwe nsimbi, ya ko Utshwala bu ka gologo,1 E li-dhl' aDambuza,5 be no Sikombazana. Ba bu nga puzwa muntu kwa Malandela, Inzingelezi ka Ndaba ! Bu puzwa imhlambi ye zinyamazane. E mabal' a zizinge, Sengat' a bekwe ngabomu ; Ngo kuzingelezel' izinkomo zi ka Mswazi ka Sobuza ; Wa zingelezel' izinkomo zi ka Jobe ka Gece. uMgwaqo we zimpla,6 uMatshitshiliza ; Umunt' e wa landela, Angaz' a fike kwa Hlatikulu.7 U hlasele li balele, kwo Mletshe ; 8 Wa hlasela li balele, kwo Fabase ;

1 Uku-kapuzela, uku-fak' amatshoba, abes'eti-ke kapu, kapu, umuntu nxa, e se hamba. 2 Imbangayiya ye-nt,she. 3 impi, abes'e yi xotsha ; iye ya kalakatel' ezimpopomeni ; na ba ne mqele ba ka,lakatela lapo. 0 ne jomela-ke u se-fela pezu kwo no mqele. Ba-fela ndawonye. Amajomela ne mqele so ku 'bike- Isitombe e iEnzlwa u-J. Wallace Bradley, Durban.] lana '-ke. uSiteku ka Mpande. 4 Insimbi le e fakw' emasondwen' e zinqola ; e wa zungelezele. 5 uNzobo ka Sobadhli, wa kwa Ntombela ; iWombe (ibuto lake). uSi-basa-ndhleleni,2 " uQwangubana wo kuni ; Za bamukayo, na bahleziyo ; uMabala nga nzipo." Ba-t' abahleziyo, (Uqwangubana isilwan' esilukunyana,—e si pehl' ukuni). Ku-tiwa Ikona be zo saki, be sok' 3 umlilo. wä botshelw' esondweni le nqola, kwase ku-tiwa-ke izinkabi a zi hambe. impala. Ba-ti bona bft U se-fa. Loko-ke kodwa, amaBun' a ku pik' 1 Lob' utshwala uMpande wi5. bu bon' eSilungwin' ; a ba kwa Zulu m tshaya nge sibamu, e kanye nay' uSikombazana lowo. AMpande o kodwa (a ba be naye lapo), a ba bu puzanga. wa ye-to emaBunwini ma ba bulawe bobabili, ba nga yekwa ; u-t' Ngo kuwela kwak' uMpande no Zur omunye, e-y' uPiti wk bulaw' eMgungundhlovu nje, ngoba kwa ku-tsho yen' • wa ye hamb' e basa nge ncihlela. B. uTulasiztce. k. 68, la ku-tiwa : uNzobo. 6 Ngoba wä namatel' emaBunwini, bona banikaz' " Izalukazi zi ya u'sal' emanxiweni, 7 Lapo kon' uDingana ; oBonjeni, kwa Nyawo. Amaxeg' a ya u' sala senizileni." 8 Abanye ba-ti `uMlotsha.' Ukw-oka. 184 uBAXOXELE I "UMBEKI WE NKOSI KA BUSI NAYO" 185 uMhlane ka mama, Nembala, wa bulawa. Kanti, 6 wa ye ntule 1 no Tshaka; Hamba si muke, wa-ya naye kwa Mtetwa. Ku bonakala nga loko-ke, Si qonde petsheya,1 lap' abantu bakona ukut' umbeki we nkosi ka busi nayo. Be ngange mhlambi ye zinyamazane. Wa ye nga bulaw' umuntu ku dhlalw' umkosi ; kwl- Indab' e ngi yi-zwe ngi petsheya,1 hluka ngo Nomleti. Ku ya bonakal' ukut' uTshaka Ba-ti "Na kwa Malandela, wa y'azi ukut' uNomleti lo, o dabul' izinkom' zake, ngoba Izwe li mangqepungqepu,2 wa ye m bona ngo mbala we sihlangu sake. Eminy' imtwalo i qonde kwa Vuma,3 Ukuti, " umbeki we nkosi ka busi nayo," kw& bonakala Eminy' i qonde kwa Nyawo." 3 futi ngo Nocola, udibi lu ka Pakbade, e nga ka bi nkosi. Kwa gal' intombazana, e ya gana ku Mqawe, inkosi ya semaQadini. Ya yo bulw' ezinyangeni. Izinyanga za-ti uyen' uNocola. uPakade wa ye se-ti-ke izinyanga a zi hlonyelw' 33 endhleleni, ukuba zi nga-y' eKunengeleni, lap' intomba- " UMBEKI WE NKOSI KA BUSI NAYO " zan' i kona. U-ti, ma zi zo bona yena kuqala, yen' e seKuvukeni. Withlulek' uku-zi-vimbela. Ziye za fik' uNoalLwri 4 ka Madinane wä suka kwa Zulu wa yo konza uKunengeleni ; zaye za bikel' umaMacoboza, unina ka ku Tshaka, e seLangeni. Kute, uTshaka e se busa, ku Gabangaye. dhlalw' umkosi, wa but' izinkomo zake kuwo wonk' Wa ye se tumela ku Pakade, e yo bik' ukuti, ku bulwe amakanda. Kwa sal' amankonyan' odwa. Izinkomo qede, kwa-tiwani. W'etuka kakul' uPakade, ub' e-zwe se zi-ma nge mhlambi nge mhlambi. Ku ya pel' ukusin' ukuti ku nukw' uNocola, ngob' izinyanga u zi hlomel' emkosini, umuntu wonke u se hamb' e yo geza. endhleleni nje, u bet' u vimbel' izwi elinjalo. uNomleti wit buy' emfulen' e hamba yedwa, e z' U be nga tand' uku-m-bulal' uNocola, ngoba wa b'e etemba, e qotshile ; e-ti u nguTshaka. Wa ye se dabula ya dinge, e nga ka bi nkosi, a hambe naye. uNocola wa pakati kwe zinkomo zi ka Tshaka (loku ka zi datshulwa). ye se xotshwa-ke uGabangaye, be no nina ; ngoba ku-tiwa A m bon' uTshak' e dabula kuzo, e-z' ekaya. A-t' uTsha- uyen' o gulis' intombazana. Ya i si lotsholwe yona, i ka: "Ilipi lel' ifelca 5 e li dabul' izinkomo zami 2" Ba-ti: lotsholwe uMqawe. Kwa-tiwa wit hlatshwa ukufa ngob' "uNomleti, Nkosi ! " "M bambeni, ni m bulale ! ' e-qiwe impukutshoba,2—e lel' ebusuku, e-mbet' ingubo. Isilwane se-z' okwesibili. Kwase ku-tiwa umblola lo 1 eNatala, (eBilungwini). 2 Ukub' abantu be nga sa hambi ndawonye ; se be eitekile. w-enziwe uNocola; uyen' o bang' ukugula loko. Wa 3 oBonjeni„ o Jo nganeno kwo Pongolo ; kwa Nyawo, h ye kal' uPakade, e se-ti: " Bala ! Umbeki we nkosi ngapetsheya kwo Pongolo. ka busi nayo." Loku a ku gama, isibongo. 6 0-felwa abantwana. 1 E dinge naye. 2 Impukuluti. 186 UBAXOXELE UDADEW ABO SA ZIHLANDHLO 187 Kwaye kwa bonakala futi ku Mbopa ka Sitayi ; ngoba 21. Umrawu u suk' esweni, u hlal' enhliziyweni. uyen' o wa tat' imkonto ka Tshaka, wa yi nik' uDingana, 22. Isisuso Si mnandi ngo kupindwa. no Mhlangana. W'61ekelel' uDingana-ke ngaloko ; u ya 23. A ku nsimba ya zuz' ibuzi ngo kuhlala. m beka. Wadhlula wa m bulala-k' uDingana,—kon' 24. T ya ku lu tez' ukuni o in ne nkume. eduze. 25. Insimb' i bajw' amagod' e bolile.

34 35 IZIGA UDADEWAB' uZIIILANDHLO W-ALIWA uZOMBANE; UZWANI LU KA PAPU 0 LWA NQAMUKAYO Kw suk' intombi, udadewabo ka Zihiandlilo ka Gewabe, 1. AMATONYA a ya tonyana. 2. Ukwanda kw-aliwa umtakati. wa seMbo, ya yo gana emaBomvini,—i balekel' inkos' 3. Impi yo mndeni a yi ngenwa o we zizwe. uZombane. Ngob' intombi ye nkos' i bi gan' eny' inkosi. 4. A ku hlanga lwa lahlana lodwa. Wafike wa y'ala. Ya buya, ngob' i telwe ngo mlota. Ba-ti, se be-zw' abaMbo ukuti ku gan' e ka Jobe (ka 5. Igugu li ya donsiswana. 6. Li bunjwa li se-va. Mapita, ka Mnyanda, wa kwa Sitole), eyakubo y'aliwe nje, ngoba ku tandw' e ka Jobe, (bala, i m gane qede, wa 7. Indololwane ya xotsh' umakot' e gobile. yi lobola), abaMbo ba-ti " Ha ! Kanti w eyakiti 8. uZenzile ka kalelwa, ku kalelw' uZumekile. -ai' nje inkosazana, w-etemb' ukub' e zo tat' intombi ka 9. Umzimba u-zwiwa umniniwo. Jobe ! " 10. Indhlovu i hlatshwa abantu bonke, kand' ib' i•we. Base be-ti a ku qatshelwe ilanga lo mtimba, o zo fika 11. Iso li wer umfur u gcwele. 12. 0 kuke kw-enza, kupinda kw-enze. ngal' emaBomvini ; o pum' ebaTenjini. Kwa pakw' izinhloli zi yo lalela ub' i zo puma nini, i zo sina. Ba 13. Inyoka a yi tshaywa isibili ikanda li nga bonwa. li-zwa-ke ilang' e-za ngalo, izinhloli zi ka Zihlandhlo. 14. Wo! A ku buyiselwa muva. E se yi hlomis' uZihlandhlo. U se yi paka. 15. Injob' enhle, 6 tungelw' ebandhla. 16. Inhlambi ya manzi i muka na manzi. se-ti: " Ngoke ngi-zwe mabandhl' e nkosi ! No 17. Umlungisi u zi tel' isisila. ba ni kalipile, ni nga nqum' uZombane. Ni in nqume ne 18. Intandan' enhle, é kotwa unina. ntombi yake, le a yi tandayo. Ni hlanganisele konke no 19. Ukuhamba ku zal' induna. mtimba : akaz' a pez' ukuti eyakwetu wa y'ala ngani. 20. Imbilapo i vun' isilonda. A ei yon' e yo muntu, nayo e ye nkosi." Yä puma-ke impi, ya hamba. UDADEWABO KA ZHILANDHLO 189 188 uBAXOXELE Ba wu hlanganisa-ke umuzi, lapa ku-sayo. Ba gala gwaza; w'etuka, wa vuka. Wa ye se yo vus' inyanga ngo ku bon' izinja zi puma ngapakati ekaya, zi dhlula yake, e se yi tshela : " Ngi landela no miti yami." Kant' ngapambili kwabo. Base be bon' umuntu e lande!.' inyanga le, uPapu u yi gwaza nje, i bi landelana ne nkosi. - izinja, ku izinja ngapambili ; e lande!' emva kwazo. Ba Kw'ala kancane ukuba i m floe yen' uZombane, ngob' izinja zake e za zi m landela, bä zi bona. tyena yedwa sa petile-ke. Ngob' impi i bi wu hlanganisa qed' umuzi, a ba nga m bonanga. Ngoba naye, ä ba m bonanga i nga gal' i ngene ngapakati, ngoba be bon' ukuti, " Qa, ukuba ku-hlwile. Na sezidunjini, a be be zi bulala, ku sa-hlwe kakulu, funa si gwazane sodwa. Ake kungat' bä tol' nrnlelbokazi yedwa. Ba be sa yi fune inkosi uku-kanya kancane." 'Ukwenza kwe-mpi yonke, ne ka ezidunjini, a baze ba yi tola. Se be bon' ukuti inkosi Tshaka ; ngob' e ngen' ebusuku, a yi bonani ; b'etuka se y-eqile. be gwaz' abakubo, a ba qamuka ngalapa kwo muzi. Be zi ketwa per izingwazi, ngoba zi hamba zodwa. I ye-za-ke inyanga leyo, ka Zombane ; e pote umyeko Be zi nikelw' inyanga-ke, e za u-b'elapa, uGabazana ; njengo mngoma. I ya ba bona, se be seduze. Wa ye o welap' izingwazi ze zimpi zonke. Ya buya-ke impi ya se tatela-ke uPapu, (yena u ku le ya kwa Zihlanclhlo). U se yi gwaz' amahlanze ; ka yi cibanga no ku yi ciba. seMbo. Ya buy' i jabulile, ngoba be bulel' intombi e y'ahlul' eyakubo. Ba-ti: " Kodwa, be si zo jabula Wa yi gwaza, wa yi qeda. Base be hlanganisa, se be ngena ngapakat' ekaya; ngoba se ku mpondozankomo, kakulu, ukuba be si ba bulele bobabili ne ndoda yake ; ku qamb' ukukanya. Ba gwaza ntombi, ba gwaza ndoda, uZombane az' a peze ngomuso." ba gwaza mfazi, ba gwaza ngane ; ba tshaya ba "buqa. Ukuba ba fik' ekaya, se z'elatshwa njal' izingwazi Ba gwaza ne ntombi ka Jobe, le e bi zo gana. lezo-ke. U se ba potula ; u bese ba dedela no kudhla Ngo ku-ba-qotula kwabo, se ku pume ne langa, se be akade be nga ku-dhli. Ngob' i kon' inyam' a ba nga cing' izidumbu. Se be yi bona-ke le ntombi, ukuti nansi yi-dhliyo, uma be nga k'elatshwa, ba potula. 'A ba lu- lap' i-fele kona ; i si-file. Se be yi rudula-ke, be yo yi dhl' usu. A ba wa-dhl' amatumbu. Konke kwa ngapa- pons' odongeni ; lu seceleni kwo muzi ka Zombane. Be kati, kwo mbilini, a ku-dhliwa. be rude ezinye-ke, se be zi ponsa ngapezulu kwayo. Se- uPapu, —se ku iminyaka nie, wä gula ; ku-tiwa luze lu gewar udonga, 1pama ! Umtimba wa umningi, 'iqungo', wit gwaz' inyanga ka Zombane ; k' elapekanga. u zo ganis' inkosazana. Yona ya gcina ngapansi. Kwa pindelwa ku yen' uGabazana. Wa sinda. Kwaze Ba-ti: " Bayoke be-zwe be tatululwa, be fwaa yona kwabuya kwa-f' izwe la seMbo, li bulawa uDingana, ngapansi ; ngoba, pela, bazauti, lapa be lunguz' odongeni, mdhlana ku-f' oSambela nö Zihlandhlo, be bulawa impi ba nga yi both; ba bon' abafowabo." Be be zi-dhla-ke ka Dingana. Ngob' oSambela no Zihlandhlo, ka ba izinkomo lezi,—lezi a se bongwa ngazo uZihlandhlo. I si bulawanga unakuhlane, ba bulawa umkonto. ya buya-k' impi. uPapu, nga leyo-mpi, wa ye gwaze kakulu, abant' Be be-zwile-ke ukut' izinja lezi be zi landela yon' abaningi (impi ka Dingana, iZinyosi no Mbelebele). inkosi, uZombane, ngoba kut' e lee, wa pup' impi i m B'elatshwa futi-ke. 190 vBAXOXELE IZIBONGO ZE ZINDUNA Zi KWA ZULU 191 Kwati, e se seSilungwini uPapu (nge mnyak' eminye, se ku bus' uSomsewu), la in vuk' ipmgo. Kwase ku 36 vuvuk' amazwan' o nyawo, e nqamuka. Se li-dhla lel' IZIBONGO ZE ZINDUNA ZA KWA ZULU e li landel' efikulu, (nga kwesinxele), ku II tshokotshela, (a) uMDHLAKA KA NCIDI 1 kuze ku fike pansi ku mata.mb' ab, lapa li mile kona. [Undunankulu ka Tshaka] Se b'ahluleka (izinyanga) nge zihlungu, ngob' e kal' a juluke ; inhliziyo pakati i-ti : " Fana ! Fana ! " UKATA-LUKULWINI,2 ba 3 lw-esabayo uZulu, I neanyanyana, iti a i pele. Ati 'ponse' pakati kwabo. So ku yo bulw' enyangeni. I-ti : "U vukwe iqung' 0 nyatela ngo mkont' enhlakanhlakeni ; 4 uPapu. Inganti wit gwaz' inyanga ka Zombane na? 0 lobola ngo mkonto kwa Nxaba,5 W'elatshwa uGabazana na? Kwabuya kwapinda kwa Zonk' izizwe za m balekela. vuka na? Wabuye wa kw-elapa fut' uGabazana na? uNgqomurabonjeni ! 6 uGabazana Vithluleka kona kuqala. Uma ba b'azi, ba uKata-lukulwini ku maNdwandwe ; be yo qamb' eny' inyanga yesibili. Mina-ke ngi nuk' Inkom' e bi xopile,7 e kataz' uNdwandwe. uNgoyana. Ngi-ti, a ku-yiwe ku Ngoyana, o wa yelap' uSigubudu 8 se mkonto. izingwazi zi ka Sirayo (wa kwa Nyuswa.)" Kwa-yiwa-ke uNgwadhla 9 pangel' u.Mbelebele ; 10 ku Ngoyana. uZagiyana ze mkonto! 11 uNgoyana wa fik' ekuseni. Wa m elapa, wa m elapa ; uMahlatshw' ebuhleni. wa goduka ntambama. Wa-ti: " Ngi yo buya kusasa Ka Ntopo, ka Ndaba, wa kwa Zulu. Wa u seNsuze umuzi wake wa aeNhionga ; u kona-ko fut' omunye wa 44Kwibi. Inkosana yake futi." (Umuzi wake u seduze.) U ya fika kusasa, ka kwa ku uNdwandwe,—uNdabakawombe. sa yi-zw' imbubuzi (ku-tshiwo nxa umunt' e gqira) ; 2 Uku-ngena masinyane lap' i ningi, i kandene kona. ukuti 'ukububula', ku buhlungu. "Ku njani Papu na ? " 3 Umunt' a ngat' o ku fanele, ukuti, " kwa ba lw-esabayo ; " kant' ulimi so lwa jwayela lokuya. U-ti : " Ingant' fika nje nawe, ngi-dhP ukudhla na ? " 4 La ku hlakazeke kon' izimpahla, ingabe izibi. Wa-ti: " Ngi lale ubutongo ngati zu." Kanti so ku 5 Ka Mbekane, wa kwa Vundhla. 6 Uku2bekan' eduze no munye ; imibombo i si sondelene ; njenga ukusinda kwake njal' ukupela. nxa ku-liwa, impi i si ngene pakati kwa le enye, abantu se be bukan' eduze. 7 I ne bala. 8 0 bunzi 11 pumele kakuln. • Umkonto. " Ngob' owak' umkonto Wa finyelela ku bafo kuqala, uMbelebd' u nga ka fiki. 11 Lesi-ke, wa si-tiwa uTshak' uqobo. We ye liqaw' elikur uMdhla- ka ; ezibongweni zake kuloku ku patw' imkonto. Umfowabo, uHlati naye we ye liqawe, e fans naye : " uNozijeje ka ! Ingeayi a ba geaye ngayo iNtontela. uJoj' o wa mile nsib' emlenzeni." B. ku Tulasizwe. k. 116, la ku kon' indab' e pata yen' uHlati lo. 192 uBAXOXELE IZIBONGO ZE ZINDUNA ZA KWA ZULU 193 uMzae' o sikomb' 1 amaNgwane. 37 uSiquz' 2 abantu, sa kwo Gwabini. Ku-se wa sal' uNdhlela! IZIBONGO ZE ZINDUNA ZA KWA ZULU (b) uNDHLELA KA SOMPISI 1 " Hayi buy' impi ! " 3 Ku ya-sa njalo, wa sal' uNdhlela! [Undunankulu ka Dingana] uNakanäka, ngi ya sala ; GWAB1NI 2 we mikonto ! uMandhlan' a ngang' a wo mntwana. uNonjiyelwa kn lala, uhlangoti in bomvu ; 3 uGod' o lu muka na Mankayiya,4 uManxeb' a ngaman.xuluma.4 aMankayiya ka Zwide. iNsingiz' e dond' nkusaka. uZinsonge,5 zi ngapetsheya kwo Tukela. uMagaju 5 njenge-ngwe ; uMahlatshw' ebuhleni, njenge tole; iNhlang' e yeq' i pindela ; uHlahla vimbel' iNtontela ; Kwasa be m blab' uGwabini, wa pika. uNdaba za fika nqangi 6 ku Dhlungwana, eMbele- na babnyeli a ba ngakarigni, beleni. A ba buyer umuntu e-nza ngamabomu na• no lnsingan' o in ngakanani, uSonyankanya ! 0 in nga tung' uNdhler amanxeba na ? 7 uMnyakanya, a du.ka 6 na Mapela. uSilinda maNdwandwe, • lapa, (ku sikomb'), u ngeniswa imbongi, et' u kulupalis' nkn- kuluma ; a kw-enze ku be kuhle. amaNdwandw' a kaur amate. 2 Uku-quza, ; a kalima le-mp' a yi gwazayo ; n yi u.Mwelela kwe li petsheya ! pindisel' emuva. uMweli ; i wele yonk' iNtontela.7 3 iNkosi e-t' impi a yi buye, i land' uNdhlela. Indab' cave e pat' okunjalo i ku Hlangakula, k. 42. uSompisi, u magama mabili ; elesibili, uNkobe (ku-tiwa wa gay' • Ibuto li ka Zwide. izinkobe zi ka Senzangakona). Uyise ka Sompisi, uKuguqa, ka Msalela, 6 Ku.t.shiw' izinsonge zo mfula. ka Nomatshingila ; wa kwa Ntuli, emaBheleni. • B. ku k. 103, e. 3 ; na ku k. 157, e. 8. 2 Loku, sengati ku-tshiwo ngob' elok' e gwaba nge aihlangu, oku 7 A kwa Ndwandwe ; ngamanxnluma'. ngati ku kon' a ku vikavikayo ; w-enze njalo, ku xakaz' imkonto. 3 No Misjana (umfowab' uSomsewu) u nas' esinje—e si pat' ukubla• tshwa kwake mhla et' u yo bamb' uMatshana ka Mondise, nga seMainga (ngo 1858). 4 Ngob' e banzi ; e makulu. 5 Ngob' e xumis' o kwe-ngwe nxa i bamb' inyamazane. " A duka = o wa duka. amaPela, ibut' elinye Ii ka Zwide. Wi duka nawo, ngob' e ba xotsha,—be baleka. 7 Lezi, wit zi tola mhla uTshak' e-lwa no Zwide, be yi gale kwa Nomveve, ba yi eMhlatuz' ezibukweni. B. ku Hlangakula. kk. 9, 10. uNdhlela naye wa ye iNtontela ; e intanga ka Senzangakona. IZIBONGO ZE ZINDUNA ZA KWA ZULU 195 194 uBAXOXELE

38 39 IZIBONGO ZE ZINDUNA ZA KWA ZULU IZIBONGO ZE ZINDUNA ZA KWA ZULU (c) UMASIPULA KA MAMBA 1 (d) UMNYAMANA KA NGQENGELELE 1 [Undunankulu ka Mpande] [Undunankulu ka Cetshwayo] u`BuBu 2 ya ndaba, namuhla ku nge ndaba ! 3 NKAYITEIHAN' encinyane,2 ya seKutshumayeleni.3 uMdilimba we ndwengula.4 nMtshikatsha 4 u nga ndhlovu ; Mahamule ka Mlömo ! Zi sei' emacibini. uMahamule ka ngi tshelanga ngi baleke ; 6 uMgandeleli, Nami be ngi zo zi balekela. 0 qandelel' izincwadi zi lotshwe uMalimade.5 uNomandindi we milambo.8 iNdhlapu,8 e dhlapun' uSomsewn, e zalwa uSon.sica, uNkomo za vus' imzil' emdala. Umuntu kwaze kwa-s' e nga lele butongo.7 Ukudhla ku na mandhla ku mallamulekazi ; uMnguni wakiti, kwa Nomahina,8 uNkomo za vus' imzil' emdala, 0 nge njenga beNguni ba seGridu,— 9 Ngoba za vus' e ya kwa Magonondo, Bona be makanjan' a zilukuhlane.10 Za vus' e ka Ndungunya no Somillola.7 uSotantant' abantu, njengo 'tangazana. uNkomo ka zi-dhlelani ne za kwa Mate. 1 Ka Mvuyana, wa kwa Butelezi. 'B. A. 108. 0-ze no.Mgidhla,8 e zalwa uSobuz', eSwazini ; 2 Wa y'emneane ; imlenze yak' i =wane; e mnyama ; e ne silevu We-za no Tekwane,8 e zalwa uSobuz', eSwazini e S ngange sandhla (ubude baso). We-za no Malambule,8 e zalwa uSobuz', eSwazini. 3 Umuzi wake. 4 Uku-tshikitsha ; 6 u-Sir Meirnoth Osborn, inkos' e yake ya pata kwa Zulu. Ka Sidinane, ka Ntshangase ; wa kwa Ndabezita. 6 Uku-dhlapuna, itku-tapuza,--iiku-bamb' umunt' emzimbeni nge 2 Kungati loku ku suk' ekububuzeni (bhubhuzeni) ; uku-bubuza, minwe. tikw-enz' umsindo o njenge nyoni i tshay' amapiko, i bajiwe. 7 Lol' uhlamvu sengati lu pat' endabeni ya mhla uCetshwayo e 8 Kw5 ku-tshiwo kanje nxa e giyayo. uZimema (ka Zikuluku- buyiselwa uSomsewu kwa Zulu, kad' e botshiwe uZulu wa butanel' twana), ineeku ka Bongiya, unina ka Mpande, naye wa ye bongwa kanje. eMtonjaneni, ngo 29 Jan. 1883. Kwase ku kulunyw' indaba,—be Uku-dwengula, ukw-enza kakulu ; njengo ku-lim' insim' enkulu ; kona bonk' oCetshwayo, no Somsewu, no Dabulamanzi, no Mnyamana, no ku-hamb' ibang' elikulu. Ka ku kanyi kahle, kodwa, ukuba lol' no Hemulana, ne zindun' ezinye ; kanye na bantu-ke (5000). uhlamvu, lokuti " uMdilimba we ndwengula," lu-tini ; ukuti *ndtvengtgla' 8 Umuzi ka yise, uNgqengelele ; eliny' igamu la lowo mum, ku loku, umtuit' angaz' a-ti ku pat' uNodwengu, umuz' omkulu ka Mpande. seNsukazi. 6 Ukuti ma ngi baleke. Intaba ; lap' a ba kwa Ndwandwe ba dabuka kona. 6 U ndind' emfuleni ; u hamb' e zula ngakona. O Isilukuhla, isilokohla,—ku-tshiw' umunt' o ne kand' elikulu. 7 Amakos' a seSwazini. Lapa-ke, ku nga-tiwa : "Bona be makanjan' a makudb1wana." uMpande naye u ya bongwa nga labs. " Uku.' tantanta, fiku-qoqoda ; ngoba ku nguyena 'ngqwele'.

196 uBAXOXELE MHLAZANA KW-AKIW' uTULWANA 197 • uMsut' o ngubo zi mawanguwangu,1 Zi nge njeng' e za bafundisi be pum' esontweni. uNkomo za gudhl' amaguma, na nge zimpondo, Ngoba za gudhl' ä seMhlohlalanga.2 40 0 kitshw' enqabeni yake, MHLAZANA KW-AKIWA uTULWAN' EMABEDHLANA Waye wa petel' enqabeni ka 'Kambi na Mlöta. iSakukazana, e si mapiko ; 3 UKWAKA ku. ka Tulwana eMabeclblana, (lapa be tungelwe kona AMpande), b suka kwe le Zigodo, emaKosini, Si fukamel' amazinyan' e ngonyama,4 eMkumbane. Kwa pum' uMbonambi (amaTshudu), ne Pakati ku ka Godhlankomo no Ceza.5 Ndhluyengwe, amabut' amabili, (a kona ku Tulwan' iSihlahr esimsiti, ekaya), ba yo rotsh' ukudhla, emaNdhlovini ; emtonjeni Si sit' uMaxabana, e zalwa u`Bambirla, Sa sit' uNozipungwana, e zalwa uNyanda. wo Mhlahlane. La li balele, ku indhlal' enkulu, indhlala ka Gubu uMgaseli wa qoqo la zita, 2 3 amabele, a qamuk' ezingxatsheni L'enziwe abeLungu kwa Sitshwili, (ngoba kwa gubuk' pansi kwa kungati ikon' e tshalwayo). Kwi-tsh' L'enziwe uMzitshäna,6 be no Jantoni. imfula, kwati 4u! Ba ya fika lapo, se be funyanis' impi. uZwända lwakit' eKutshumayeleni, I-t' impi : "A n'azi mi ukuti tina si Zigqoza ? Sä sala Be be in xokozelela abakit' eKubhazeni ; 7 na? Ningeze na ku rotsh' okwet' ukudhla E xokozelelwa uMjwapuna ka Malungwana ; ku Mbuyazi E xokozelelwa uNdabankulu ka Lukwazi, —igazi." Se be fak' induku kona lapo no mkonto. Ngoba, lite li Ilk' ibuto, se li rotsh' enqolobaneni, Ii No Mankulumana ka Somapunga, Be no Maboko ka Masipula. bopa, li hamba. Abanye ba bas' urnlilo kon' esang-weni ba tulul' amasi ; se ba ya-dhla. Au! Mpande, ka babe uHlabana ngo lubekebekana, ba sa ?pia, uku-ba-buza. Ngob' iZigqoza za kuluma A be wu 'tete ku Zimema 8 ka Mgencwa ; kuqala, ba-ti: " Amanga ! Musan' ukw-enze nje kiti! Ba-ti: " Imbelek' i dabukile, wena ka Ngqengelele." Ni pang' ukudhla ; ni s'az' ukuti si bakini na ? " A Zi mhlope. ba ku naka konke loko. Ba-ti nje : " Rotsha, wetu! " • Isigaba se buto ii ka Mpande, kwa Gqikazi. " Rotsha, nyoni 1" "A rwayele, wetu !" "Si ya m 3 L3ikukazan' e si na mapik' amakulu. 4 Izinyan' elinye kwa ku uDinuzulu ; be kona fut' abany' abaiitw ana az' uyihlo." be Nkosi. Za-t' iZigqoza : "Ku ni si boni ini, ukuti si zinsizw' 5 'Izintaba ; ku Ceza, ku kon' ihlati. ezinye ? Si ngowenu na ? " Ba-t' öMbonambi : "Si 6 uMisjana, umfowab' uSomsewu. A ba kwa Zulu ba be m biza kanjalo, be-hlulek' ukuti : uMiajana. intanga yenu mi? Loku o ku libele amas' ezinkonyana 7 Umuzi ka Cetshwayo. • Ku nge yen' o we soNgoye. 1 U ku zi tatela, be nga cele ku muntu ; uku-komondela. 2 = Gubhu. 3 Uku-pendUka maainyane, ku be ngokunye. 198 uBAXOXELE MHLAZANA KW-AKIW' uTULWANA 199 na ? " Kwe miny' imizi embili, kanti ku hlatshiwe. njalo, ba twel' amagur a masi, ba zo ku w'enz' izigubu za Sekuti a ba iNdhluyengwe, se be rotsha be rotsha, se be manzi. Wo! Ba yi ngena-ke nge mkonto. Ba yi bon' ukuti ku hlatshiwe ku le miz' embili. Ba bon' tshaya, ba yi gwaza; ba yi tshaya, ba yi gwaza. Kwa-f' inyam' i pekiwe. A yi ka vutwa ; i sa fakw' eziko. abantu abatatu. Bat' ukuba ba bone ku telek' ibuto, liti yala, ba yek' Wa tukutel' uMpande ; wa tukuter uCetshwayo. uku-basel' inyama. Ba tukutela bobabili, ba-ti: " Hau ! Bo sa vus' impi Sebeze ba bone muva, ukuti: " Esibayeni lapaya, ku na? Ti kon' umunt' o gwaz' umuntu ezweni le Nkosi ? konani ? " Ba bona iloku ku tshayw' izinja. Ba cabang' U pakwe ubani ? 0 pakamis' umkö'ntö-lo ? ukuti ku kon' utshwala. Be be-ti: " Ha ! Kanti ku Wa-t' uMpande : " Masipula, tshel' uMavumengwana pekw' inyama ! Rotsha. Rotsha bo ! " Ngo ku-ye-pula lo, ukuti uCetshwayo ka hlomis' impi, i yo bon' izidumbu, kwabo—Au ! Zi ya pum' izinsizw' endhlini. Zi puma zi ukuti, bala, ba-file na." Wa ye se yi hlomis' uCetshwayo, zine, lapa ku hlatshwe kona. Ba puma be pet' imkonto, e hlomis' uTulwana. Ya hamb' ebusuku. Kute lai-sa, na marawu ; be pelele. ya i hlangana. Ba like be lungile ; ba y'az' ukut' i ye-za. Lapa be gale kona, emzini a ba ngene ngawo kuqala, Kwa gob' umkonto, o wa kwa Tulwana, iiMbonambi. Be zi pum' izinsizwa ezimbili, e zi uTulwa- o wa seZigqozeni ; kwa-f' o wa kwa Tulwana, na ; se zi ba tshaya. I si suka le, e nguMbonambi ; o wa seZigqozeni. ingat' i ya baleka. I ya yi tshiy' imtwalo. B suka Kwati, ku le miz' e sezansi, lap' i qateke kona ngaba ya hlafuna ; ba tshwelez' umbila, ba ya gazinga. I izolo, lapa ku-fe kon' abantu,—ba yi susa-ke, uMbonambi ; si kude le, efike ya bopa yona, ya hamba. A y'azi yona imizi esitupa. Ba yi tshis' imizi. uMpande : ukuti ku ya-liw' emuva. " Ngi-tsh' inja ! Ini ukuba abantabami, babuye Sekuti-ke, le-ke, e ku le mizi e ngapetsheya kwo mfula ba vus' umbango na ? " Wo! Ba yi tshisa. (eMhlangandhlovu,—u pum' eNhlazatshe), wo, i si ya Wa ye se kupuka-ke uMbonambi, e-za ku le e-lwayo, dumelana-ke ngapetsheya. Ba ya memeza-ke, ba-ti: amaviyo ; e se hlangen' iSikuhla no Tulwana. " Nans' impi i si gwaza; iZigqoza ! I si gwaza ngo Wo! Ba ya fika-ke, ba ba dumela nga kwesokudhla. mkonto ! Mina, muntu wa kwa Tulwana ! Wa baleka Ba yi juqa pakati. Kwa kar igaqa-ke lapo ; ba yi na? Baze ba* per abantu be Nkosi na ? " Leyo mizi-ke, tshaya, ba yi qotula. Ba yi susa-ke ; baye ba yi tel' i per amaviy' amabili, izidudula ; kuti, li linye, ku eZibisini, kwo Mnqandi. pum' amaviy' Ba buya-ke ; i si y'ehla ngo kalo, ukal' olunye nje ; 'A ba se-zwa-ke, lab' a ba twer imtwalo. Se be gijima, se be yo tshis' imizi. Ba-dhl' izinkom' eziningi, ne be hamba. Ku-zw' a ba suka ngemva kwabo. Se zintombi. A zi bulawa, per, izintombi ; ku bulaw' be baleka labo, abapambili, be hamba be-tsh' ukuti: umfaz' ogwazayo. Ngob' u.mfazi ut' a nga bon' indoda " Nans' impi ! I ya si gwaza ngemuva ! " Ba baleka yake, noma ku umntanake, e-lwa, u se zi ponsa kon' 1 Uku-dudula, iiku-xotaha. empini, e tshaya nge siqobane, (isiqongqwane so ku val' 200 uBAXOXELE UKUKUZA KU KA HAMU 201 emnyango)—a gwaze na ngo mkonto. Kwarf' abafazi ke, so ku xoxwa yon' e ya beLungu, ukuti se ku za uku- abashiyagalombili lapo. liwa nabo. I si zi qub' izinkomo ; se zi-ya kwa Tulwana, ku U ya kuza-k' uHamu, u-ti : "Na tula nati `du' zinduna Cetshwayo. Se ku yo bikwa-ke, ku-tiwa : " uSutu na? Ni-ti ni ya m kulisa njena ? uSomsewu, ht polio! Lu qedwe iZigqoza; ku-fe amatshum' ama- e zo m beka lapa na? Na tat' umuzi ka baba, na wu tel' tatu, a na baut' U se-t' uMpande : " Hau ! emanzini na ? " Ba yi qedile na 2 " " Yebo, Nkosi ! " I si ya hloma-ke. U-t' uCetshwayo : Kahle, Magimba ; a ku se U se y'eqer uCetshwayo, no Hamu, no Ziwedu. I si magamu lawo, impi i si za uku-lwa yona." "U za u'lwa buyer emuva. no ba na? Uyihlo yena wa bekwapi na, lapa namhla uCetshwayo u se nqum' imhlamb' embili ye zinkomo u-ti u za u'lwa na beLungu ,njena na ? " U-ti-ke, uCe- —ku ketw' izinkabi zodwa—se zi-ya kwa Nodwengu tshwayo : "Si ya 1w-az' uliman' olunjalo ; kade lwa eNkosini ; na mantombazan' a,shiyagalombili. Kwä Si naka." U-t' uHamu : " Hau ! o nga-tsho njalo ba njalo-ke, ku leso sidumo esikul' e sa velayo ; sä vela kini, lap' u bular umuzi ka Senzangakona na? U wu se ku zo menyezelw' uTulwana a twig' izieoeo. LE ter emanzini njena na? U-ti u yo-lwa na beLungu na? bikizela lonk' izwe, ka la lala. iZigqoza zona za-fa A ku tatw' uSirayo lo, a nikelw' abeLungu ba m •kakulu. 0 wa sindayo, vat wela ; e wel' e ne nxeba. funayo) ; 0-ye wa bular abantu; e ba bulaler ezweni la Ngob' iZigqoza lezi, ba semaMbateni, ekohlo ; ba kwo beLungu. U yini po uSirayo na ? " Diyikana ; ba ka Ntuntumana ka Nkomo. " Hamu ! U-ti ngi nga, tat' uSirayo, ngi m nikel' Uma ku bongwa ku Cetshwayo labo bantu, a bi-fa abeLungu na?" "M niker impela ; ka kitshwe, lapo, ku nga tshon' amalang' amabili, na matatu, na nikelw' abeLungu. W-enze ngani uku-yo-bular abant' mane. iNkosi-ke, ka yi bongwa ngabo ; ngoba, kuze ezweni la beLungu na? Wa ye pakwe uwe mi? Njengo kw' onakal' izwe,I a ba bongwa labo a bit-fa pakati kwo Sirayo njena, e inja njena na? U ya kw-az' uku-pak' mhlaba, ku buswa. Baze ba bongwa mangxa ku tetwa impi, a yo gwaz' abantu ezweni la beLungu na? Nawe, e ze mzimu. Cetshwayo, u bu ngek' u yi pak' impi, u yo gwaz' abantu ezweni la beLungu; unga u su-lwa nabo. M kip' impela." uCetshway' u-ti : "A ngi soze nga m kipa ; z'enzeleni 41 nje loko e ni kw-enzayo ; lob linyana kade sa in bona." UKUKUZA KU KA HAMU, MHLA uCETSHWAY0 U-t' uHamu : " U-tsho kimi uku-tsho njalo na? E-T' U ZA U'LWA NA BELUNGU U-ti, lap' u bular umuzi ka baba, ka Senzangakona, u-ti, KWA ku xatshanwa oNdini, (so ku bizwe izinduna zonke), se na in bona lobo linyana na? Weu ! 'Beka-ke, wena ngasemva kwe sikumba no poko.2 So ku xatshanwa nje- ka baba! Sala kahle, kona namhlanje. Uba nami be Nge-mpi ya boLungu (1879). ngi yo sinda, ngi be kona, be ngi ya u'ku-buza ukuti upi-ke 'B. kuMangakuki, k. 88, la ku kon' amazwi a casisa lok' ukukuluma umuzi ka Senzangakona, engati ngi ku tshela, wa godhl' 202 uBAXOXELE UKUKUZA KU KA HAMU 203 uSirayo na? Sala kahle! Ngoba ngi y'az' ukuti ka induna. Zasimze za 'beka pansi zonke ; za 'xiz' izinye- seze wa-lwa na beLungu. A ngi fihli mina, wa kwa mbezi. Wa-ti " Wo ! Hlakazekani. Ngi ya bon' Hamu ; se ngi ya u'bop' izinto zami. NO vela nga ku bona futi, ub' izwe leli ku li tandi. ukuti ni vumela yen' uHamu. Se ngi zo biz' amabuto mina; ngi kulume nawo ; ngi-zwe ukuba nawo a za " Nga vela nga ku bona ngo ku si yaler abafana, u-ti na ? " Base be ka si tshaywe iNgobamakosi, si luNdi, si nganga loku Si u'vuma ukuba ngi m deder uSirayo ngaka ! Nak' .oyihlo, nak' oDingana, nak' oTshaka, fulatelana nge zipundu njalo. uHamu, wat' e yo tshona nge sikala sa seMabedhlana, ngi bonange .ngi Iii bona, e ii hlal' iNkosi, ukuti li ya tshaywa amabuto. No 1VIgungundhlovu, ungek' u ngi wa ye puma no Cetshwayo ; wa ye yo tshona nge sikala Si ka Mtanotengayo ; e se-y' oLandandhlovu. Amabuto tshele nje, ukuti wa tshaywa ibut' e li ukuti." U-ti ; " Nga vela nga ku bona lapo, ukuti u ya wu bular umuzi. wa ye se wa bizela kona-ke. A ya fika-ke. U-se-ti : "Ngi ni biza nje, abeLungu se be fikile ; ba like njalo, Nga-tsho-ke mina, nga-t' uTulwana ka hlom' imkonto, a ba gwaz' abafana. Ubuy' u dhlul' u tukutelele tina, ba-ti ba land' uSirayo. Se be impi, ngob' uSirayo uye ukuti si ba gwazeleni " U-ti-ke "Sala kahle!.Se wa gwazer abantu ngapetsheya kwo Tukela. uZulu ngi ya bopa mina. Ngi ya hamba mina; ngi-ya kub' u-ti ka ngi deder uSirayo. Pendulani nge lenu-ke, loku abeLungu. Ngi ya u' petela ngakubo ; ngoba ngi y'azi nang' uZulu u-ti a ngi kip' uSirayo; ngi m niker abe- ukuti a, ba soze b'ahlulwa. Nxa u ngi bulala-ke, ngi Lungu." Amabut' a-ti : "Ka lik' eletu ! Si-ti b ku be kanye bulale kona lapa ; u Male no muntu wako lowo, uSirayo; ' nje! A liko e si nga ku pendula ngalo ! Si-ti, a ba m Nembala, wa zi tshiy' izinduna, zi iqoqo kona lap' eNkosini ; wa suka wa yo bopa. Wa-ti: "Mina a ngi tat' uSirayo si-file." Kwa kupela-ke. Wa-ti: " Blaka- siye o ku za-tiwa : U hamb' ebusuku ; w-eqile.' Mina, zekani. Se ni ya u'lala pezu kwe zikali." Bala, kwati, semakaya, e-zw' e se bizwa. So ku-tiwa ngi pum' emini ; uba se ngi bon' ukut' u su-fil' umuzi ka e nga ka hlali na ne Ngobamakosi a ba Senzangakona ; ka u seko. Be ngi yo zi faker ikanda uKandampemvu, no Mbonambi, nje, kwa bamhlope. No Mpande wa vela ngalapo, kwa hamb' ebusuku ; kuti ku-sa, abes'e gewer oNdini nga- Po-ke, a se hloma-ke, a se hamba, bamhlope." Bala, wa ye se yo bopa; e bopa ku rwelela. pakati. Hau! Kwa ku kulunyelw' oNdini. Wa ye suka njalo, e tat' a se banga kona kuye. Ku rnhla e se zo wa tsher impi, ukuti se be fikil' abeLungu. Ba wela ngawo wonk' amaxw' ake ; e se_ hamba ne-mpi nje yakwake, na madoda. amazibuko. Abanye ba konjwa le eSandhlwana ; aba- So ku nqamuka uMkingoma,2 kakulu nje; wa hamba no Hamu. nye ba le ezansi. Wa ye se mem' inqina njalo. I zingela nje, ka yi- uCetshwayo u se-ti " Ulimana lwe Zigqoza lolu! dhlile ; i-dhla zon' izinyamazane. Ya zingel' ezansi, U kwer umbango nje; u bang' umbango wabo lo." Kwa tula, kwa-ti nya ; nakuba ku pendule eWela,—ihlanz' e li sezansi, lap' iMfolozi i hlangana kona. ne yodw' I ya buy' enqineni, ikon' e se yi tshel' ukuti "Se be 1 Ibuto. 2 Isigaba sa kwa Tulwane.. fikile-ke, njenga mazwi e nga ni tshela wona. Be-ze IZIBONGO ZI KA CETSLIWAYO—III 204 uBAXOXELE 205 ngawo-ke onk' amazibuko, njengo kutsho kwami. Ka E ya y-enziwa ngo yihlo. ngi sa kw-azi-ke okunye ; bangeze ba ponseke pakati uHlohloloza 1 nge ndhlov' e no hlanya ; kwe-zwe. 'A yi biome nje, i ba hlangabeze. U se yo iNdhlovu ete i muka, kn yi hlomisa, per, uHamu, impi yake." (Ngob' e kuluma Ba be yi xokozelela. ngay' ullamu, o wa y' e-te t. ba soze b'ahlulw' abeLungu). uZito zi magwegwe,2 Hau! Kwa kupela. Ngo ku-gwegw' A ba ka yise. Wa wa biza wonke-ke amabuto, uNokenke, no Mbo- uJininind' 3 omnyama, nambi, no Mxapo, no Dududu, na manye nje, wa-ti A 0 nga bende 4 be zingwe no be zingonyama. i yo Manz' emfnleni. Se zi ya ku-yi-hlanzis' izinyang' 0 nganga mabuya e ziziba zo lwandhle no Tukela. emfuleni. Zi ya buya (izinyanga), se ku bulawa izinku- uSaka-lukalweni,5 enhlanganisweni, nzi ; e se zi zo nqwambis' impi. Kute, ntambama, u se Lapa ku hlangana kon' imifula,— yi tukulula ; e se yi paka. Kanye ne ya bafo, Zase zi yi nqwambisa, zi yi pons' imbengo, zi yi pons' Kanye ne ya bafokazana.6 imbengo. Ka wu lumi nmuntu, abes'e wu nikel' omunye uGaqa 7 li bomvu, la oBatonyile.8 nge sandhla ; n luma qede, a wu ponse pezulu, u ya ku- iSibuko si ka Mapita,6 be no Nzibe, nqakwa ngo ninny' umuntu ; nay' e-nze njalo. Be kn ukufulatela kwake (uCetshwayo), e se yo ngena 1 Uku-kapeza ngamandhla, ngo kweyisa. 2 Zi gobile ; u isigwembe. ngapakati. U se yo vunnla-ke ; ukubani e se zo yi 3 Lesi wa si toma ngo kuza ku ka Somsewu, e land' abantwana ba paka pela. ka Mousse (ngo 1861). Ku-tiwa wa m fulate/' uSomsewu nga lelo langa. Uku-jinininda, uku-fulater omunye. 4 Ububende. 6 Wilk' eNyoni ; lapa, pela, uKubaza wa ku pakela kona. I-lwa 42 nje lap' eNdulinde, ka kuk' uKubaza,. U ku pake, wa-ti a kw-ewus' iNyoni, ngoba nans' impi i bi bonene ntarnbama ; ya falls' i bonene. IZIBONGO ZI KA CETSHWAY0— III Ku-tiwa w-ak' okalweni nje, ku-tshiwo ngoba wa pak' elakwabo, uKu- baza, wa-ti a kw-ewus' iNyoni ; Akwaka-ke kona loko. uKubaza loku, iSmo e Si maduna, sa ko ka Tshana,1 kwa ku pakelw' uku-yo-vimba nga seNyoni, ukuba i nga sayi ku pumela ndawo. E si kangel' abantu, ba duka no lwanclhle, 6 Abafokazana, Iz' iZinoza lezi, o ku-liwa nabo. Be be izita pela Na namulala, ba sa dukile ; (abafo). E si menyezwe uMzwili, e zalwa uSiniswayo, 7 Ixwa. Inkosazana, udadewab' uMbuyazi no Mkungo. Wa-ti : "Ni nga yi hlabi leyo ndhlovu, 9 Loku ku-t' uCetshwayo u lana no Mapita no Nzibe. uMapita Ni ngi yi hlaba, niyobe ni yi bangile ; wa nikw' indhlu eMlambongwenya (kwabo uMpande), kwase ku ba kwabo uMapita-ke ngaloko. Ut' e se gugil' uMapita, wa ye se hamb' e I ya u'vus' imland' emdala, yo hlar emzini wake; uMpande-ke u se fak' uZibebu ku le-ndhlu e seMlambongwenya, e m bek' esikundhleni si ka yise. Kwase kuti-ke 1 Unina ka Cetshwayo lo, o m zalayo, uNgqumbazi, ka Mbondi, ka futi, (se kw-eq' imnyak' eminye), uCetshwayo u se m tat' uZibebu e Tshana, wa kwa Zungu. 206 uBAXOXELE IZIGA 207 E be be zi buka ngaso be-ya kwa Nkosinkulu.1 0 hlati ii mnyama ; Li mnyama konke ne mizi yalo, 43 E be li njeng' e be li la!' izindhlovu E zi ku Makehle.2 IZIGA iGwalagwala 3 li ka Menzi, 4 E Ii suk' eNtumeni, kwa bej' iTshowe, Kwaze kwaya kwa bej' uTukela. 26. I HLONIPA lap' i ngayi ku-gana kona. iZul' e li dum' eNdulinde pezulu, 27. A kuko tusi la teta li lodwa. La zi tat' izihlangu za madoda ; 28. A ku mbokodo y'ahlul' umgayi. Indaba y-enziwe uManqina, o be zalwa uNkontshela, 29. Inzimakazi i zal' ilungakazi. Uyen' o tat' izinkomo za seMangweni,5 80. Ubuqili bu dhlul' umuzi, b'enziwe. Waye wa yo zi tela ndawonye 31. Guga sitebe, kade wa u-dhlela. Ne za seMkweyantaba,-6 32. Impi i vuk' ezaleni. Ngob' e tate uNxaba ka Mkono.7 38. Amate a buyele kwa sifuba. iSiziba si ka Hamu, be no Ziwedu, 34. Ubucubu bu-fa nga bubili. E si bukudis' iAhlangu za seMkweyantaba, 85. Isitukutuku se-nja si pelel' eboyeni. Ilanga li ya u'tshona. 36. U hleka mina nje, zo ku wanqa ngomuso. 37. E le mpofana II vunywa muva. yo m ngenisa kwa Gqikazi, (kwabo uCetshwayo). Ku-tshiwo nga- 38. Insimba y-esulela nge gqumutsha. loko-ke ukut' u isibuko si ka Mapita. 39. Injalo i pum' edumbini. Ukukulum' okuningana, o ku pat' uNzibe, ku kona ku Hlangakula, k. 112. 40. Ibizelo la-dhl' ikondekazi. 1 Lo, iNkosi yo hlanga la kwa Zulu. U ngapambili kwo Punga no 41. Ugwayi u suka ntendtini, u hlale ntendöni. Mageba. Itnna lake li senxiweni la seMgungundhlovu (ngapandhle kade. kwo muzi, nga sesangwen' ezansi). 42. Ilumbo 2 Ihlati e li sezansi ne Mfoloz' emnyama ; lapa kwa ku-m' 43. A ku lahlwa mbeleko nga kufelwa. izindhlovu. 44. A kuko silima si ndblebende kwabo. 3 Kwa Zulu la ii fakwa abakulu bodwa. 4 uSenzangakona. 45. Indaba ya makosi a yi banjelwa mlandu. 5 Umuzi ka Cetshwayo ; wa w-ak' ezansi, nga solwandhle. 46. A ku pindelw' emuva ku nge mgqizo. 6 Umuzi ka Mbuyazi ; wa w-ak' ezansi, nga soBuya ; lap' iziMfolozi Umlimel' omkulu a u-dhlelwa zele. zi hlangana kona. 47. 7 Igamu le nkabi ; kwa tatwa yona, qede, kwase ku vel' ukuxabana. 48. Umlandu u banj wa inkume. 49. Umkupa ut' u bunjwa, u bu tshwapuluzwa. 50. Zi bu kipa, zi bu tela. UKUZALWA KU KA DINUZULU 209 208 uBAXOXELE

45 44 UKUZALWA KU KA DINUZULU1 UMBANGO WO MUZI KA MASIPULA KA MAMBA uDiNuzuLu wä zalwa kanje :—Ba be zelwe be batatu, be zalwa uCetshwayo. Omunye wa ye zelwe o ka Seke- UMASIPULA wa ganwa unina ka Majumba, o wa ye twayo, igama lake ku nguMaseyana ; omunye 6 ka Ma- .o (uMpunga). Wa ye se mu-sa kwabo. W'al' uMxap dwala, igama-ko wa ye nga ka bi nab; omunye e zelwe nmfazi ; wa-ti ka tandi ukub' a yo ba isigqila Si ka nina ngo ka Msweli, igama lake ku nguMarelana (' a soNdini '). ka Masipula. uMasipula wa m yeka. Wa ye se ganwa iNkosi ya pupa,—uCetshwayo. Wa pupa ku fik' unina ka Zikode, o nguMtuyisazwe. Wa ye se-t' uMa- amakos' amabili, e ne nkosikazi eyesitatu. iNkos' enye, sipula, ka-ye kwabo. Wa vuma. Kwa hlala-ke ku njalo. ku nguNdaba ; iNkos' enye, ku nguDingana ; inkosikazi, Waze wa-f' uMasipula e nga kulumanga luto pakati se si ya i kol:dw' igama layo. kwo muzi wake. Kwase ku vel' umbango-ke, e se-file; Wa pup' uCetshwayo be fika kuye. Ba-ti e-t' uMajumba inkosi, ngob' unina 2 wa gana kuqala. " Cetshwayo, si za ku nik' umntwan' a be munye ; ngoba uZikode u-ti : " Imi wakwet' umkulu." 2 Icala-ke la-y' ni ya bulalana nina ba kwa Zulu, ngo ku-bang' ubukosi, oNdini, ku Cetshwayo. nxa ni baningi. Nansi-ke ingane e Si ku nika yona ! " uCetshwayo wa Ii nquma kanje, wa-ti "Wena Ba-tsho be vez' ingan' empofu. Ba-ti: " Igamu layo, Majumba, u qinisil' ukuti u inkosi ka Masipula. Kodwa u ya ku-yi-qamba, II nguDinuzulu." wä linyazwa unyoko, o w'al' umuzi e wu nikwa uyihlo W'etuk' ebutongwen' uCetshwayo. Wa tshaywa uMasipula. uZikode wa bekwa unina, o wa vum' izwi uvalo. Wa bon' ukuti zi kon' izingane zake e zi za ku-fa, ii ka Masipula. Ifa ii ka Masipula ii kwabo uMasipula. ku sal' i be-nye. Kwati kusasa, wa turn' amanxusa a-y' Unyoko-ke, wena Majumba, wa ala; unina ka Zikode emakandeni, lap' izingane zi zalelwe kona. Wa-ti: wa li vuma. Li ya ku labia Majumb' icala ; wa lahlwa " Hambani, ni yo bon' izingane lezi za bafana, imbala unyoko, ka wu lahlwa iii." yazo, ukuba zi njani." uDinuzulu wa ye zalelwe eZinhle- 1 Undunankulu ka Mpande. ndhleni, eMahlabatini, ngapetsheya kwe 1VIfolozi ; no ka 2 Loku ku njengo kuti : Inii inkosi, ngoba ngi ngokwet' unikulu. Madwala, e zalelwe kon' eZinhlendhleni. 0 ka Seke- Umkulu, jkuti umamakulu, ngob' e unina ka yise. Bonk' abantu ba twayo, ya i zalelw' eMlambongwenya. no ninakulu. Ifwee umkulu, ku fana nokuti, kwetu kwa mamakulu. Ba buya-k' amanxusa, a-ti : "Si funyanise ingane, ya o ka Seketwayo, i luhlaz' umbala wayo ; ne ya ko ka Madwala, i ranyama ; kw-ahluke e ya ko ka Msweli,—i 1 A nzim' amazw' a le ndaba ; mahle futi. Sa yi zekelwa o wakon' impela, o waziyo. 210 uBAXOXELE IZIBONGO ZI KA DINUZULU—Ill 211 mpofu." Ya i si bona-k' iNkos' ukut' izingane zi za uku- uNongqayiza,1 ba ya ku tibela ; 2 fa ; nge ya ko ka Seketwayo, nge ya ko ka Madwala. U titshelwe uMalimade,3 Ingan' e za ku-ba iNkosi, e ya ko ka Msweli, yon' i mpofu. Kwa bamhlop' abeLungu. Wa tumela-k' eZinhlendhleni, e se-s' igama, a li pupi- uMgwazi ka gaqi, leyo, enganeni ya ko ka Msweli. Wa-ti " Leyo ngane, U qaqelwa zinyoni.4 igamu layo nguDirruzulu." Loku a kw-enziwanga uCe- uMkonto ka Tshaka no Dingana. tshwayo, kw-enziwe abadala, e se ba-fa. uCetshwayo iNgweny' 5 e-dhlel' okunjini 6 lo mfula ; wasal' e se qinisela ku lelo pupo. Zase zi gula-ke lez' Ngapezulu, i sah' uku-hlatshwa imsebe ye langa. izingan' ezimbili ; se zi-fa. U gubuzel' 7 uCeza no Hlatikulu ; 8 uCetshwayo ka b' e sa yi tol' ingane yo mfana, ngob' uNhlamvu za m dela 9 kwa Ceza, uManzolwandhle lo, u zalw' e se-fa. uCetshwayo ka Za tshay' amagatsh' emiti. m azi uManzolwandhle. Igama ii ka Manzolwandhle uMgwadhlaza 10 nqola, zi ya kw-etuka, wa li qanjwa abantu. Iwo la magama uCetshwayo a Zi ya u'tshon' eNkonjeni. valelise ngawo, e se-fa. E valelisa ku ranawe wake, o uPondo lwe ndhlovu, wa m'elanyaniswa uyise uMpande, uDabulamanzi. Wa-t' Lu y'enqab' uku-ngen' ezindhlini za mankengana.ii uCetshwayo " Dabulamanzi ! Nanso ingane yami, iNgqungqul' e goq' amapiko,12 uz' u ngi 'bekele yona. U yi kulise kahle; ngoba ka ngi Enhla kwo muz' eKuvukeni.13 zalanga. Nga zala yena yedw' uDinuzulu. Loko ku uKozi lu ka Ndaba ! ngumsebenzi wako, Dabulamanzi, ukub' u 'bek' ingane 0 lw-eqe lu pindela, kwa Mandhlakazi.14 yami." E-tsho ku kon' uMnyamana, no Ziwedu, no Ndabuko, no Tshingana. 1 Ukw-ala ; uka-m-aler umuntu int' e tand' uku-y' enza. Bala-ke, uDabulamanzi wa yi pata-k' ingane, wa yi 2 Eqela ngapambili. 3 u-Sir Melmoth Osborn. kulisa ; njengo kutsho ku ka Cetshwayo. Wa y'ala 4 U sa pang' nku-gwaz' impi pambili ; izidnmbu zi sale zi nga yonk' imteto e bi-tshiwo nga ba kwa Zulu. qaqiwe. 5 Ngob' impi y'alwelwa pezu kwo Mkuze ; abant' a ba bulawa impi ba-fel' emanzini. • Ogwini. • Ku-tshiw' impi yake uku-gowal' ehlatini. 46 8 TJmfudhlana o nga kwa Ceza, o dabul' ehlatini. Ukuba ku nga-fanga muntu. IZIBONGO ZI KA DINUZULU—III Za zi hamba zi godhloza ; zi hamba ngamandhla. 11 Ukub' uDinuzulu e-nqab' uku-tolwa uZibebu no Hama. uNoneumuz' abant' amapika. 12 I wa goqe ngo kw-ak' umkumbi ; naa i hamba,ku-tiwa i yek' uNonhlahr 1 amazibuk' a kwa Sekane.2 amapiko. 13 Umuzi ka Zibebu. 1 u ya wa qamba. 14 uDinuzulu w-eqe kwa Ceza, wa gouda kwa Ndunu, la w'ählula 2 Umful' o ngen' eMkuze. kon' uMandhlakazi (June 1888). 212 uBAXOXELE

uMkangula-jozi,1 pansi kwe 'Tshana, U li ka ngule ngo Falaza, uFalaza wa tukutela. uZito zi mpungu,2 Zi fana ne zi ka dadewabo, uSililo.3 uSomkanda 4 wakit' eMkontweni, 0 kand' a be zindhlu, na be zindh1wana,-5 A be zindhlu,6 ba yi kex' imilomo. uCala 7 la tetwa nge mkonto kwa Malandela. Amany' amacal' e tetwa nge zindukwana. iSidhlova 8 ka si dinwa na kuhloma, Ingan' oButelezi 9 ba sa diniwe ; A ba seMateni 10 ba diniwe. Indaba y-enziwe nga ba kwa Ngenetsheni,11 Umkosi ba wu blab' eBanganomo.12 uNol?ananaza 13 nga ndhlel' ezenyukayo,

Uku-kangula, ukudhla nge mbiza e sa qed' uku-bunjwa loko kudhla ku nga-dhliwa, ku lahlwe. Ijozi, lzwa. U kangule amajoz ngo Falaza, uFalaza kaz' a-dhliwa uZibebu ; kwii-f a ba kwa Zibebu bodwa. 2 Ukuba zikulu. 3 0 zalwa o ka Sibamu, wa kwa Sibiya. 4 Ukunyatel' abant' a b'ahlule, bangabe ba sa-lwa naye. 6 Ku-tshiwo oZibebu ; no Hamu; no Mgojiina ka Somapunga; no Mfanawendhlela ka Manzini. 6 oZibebu no Hamu. 7 Icala e la tetwa ngo mkonto, la tetw' oSutu, nyakana amaNgisi e buyis' uZibebu, uDinuzul' e-nqaba ukub' a buye. Wa-ti u za ukulwa naye, ngoba wä-lwa no yise. uMnyamana jut' e-nqaba. Loku kw-ilnzeka e ya kwa Ceza [May, 1888] i nga ka-lwi. 3 0 bamba ngamandhla, ngo laka. 9 Ba kwa Mnyamana. 74 Umuzi ka Ziwedu ka Mpande. n '0 ka Hamu lo muzi. 12 0 ka Zibebu, omkulu. 13 Uku-'bananaza, Aku-hamba nge zinaler eziningi kanyekanye, be qonde ndawonye. 214 uBAXOXELE UMBANGO KA QETUKA NO MPEYANA 215 E zi qond' oTaka, ku Nkosiluhlaza.1 uNoradu : "A ng'azi, Nkosi, la ku suka kona." uMpa- iNkunz' ebomvu,2 ka Tshaka ; nd' u se-ti: "Mina ngi-zwa ku-tiwa uManqondo u se Be be-t' i ya hlaba,3 bek' uMpeyana." U-t' uNoradu : " Qa, Nkosi. Ka Kant' i fiber imhlambi 4 ya madoda. ku-tsho lok' uManqondo. uManqondo u-tsho yena njal' uLupondo lu bomvu, uQetuka." NA 5 zingazi za madoda. iNkosi: " Weu Qa. Ku-tiwa umuzi u su buyele nga ku Mpeyana wonke." U-ti-ke : "Ebene, Nkosi, umuzi u m ejwayele ; u ne sandhla ; a ya wu-p' umuzi." I si-t' iNkosi a u kupuke wonk' umuzi u-ze 47 kayo. U su kupuka-ke. U su fika-ke eNkosini. I si buza-k' iNkosi, i-ti : "Ku bangwani na ? " UMBANGO KA QETUKA NO MPEYANA uQetuk' u se-ti: " Ngi bon' umuzi wakwetu wonke u IIQETUICA u dabuka ngob' e bon' umuzi u su namatela ku su petele nga ku Mpeyana." I ya buza-k' iNkosi, i-ti : Mpeyana. li.Mpeyana u inceku-ke lapaya ku Mpande. " Nembala, ku izindaba loko na? Noradu, ku izindab' Abantu u ba siker amarawu ; a ba kitizele.° Lonke-ke akut' umuzi u su petele nga ku Mpeyana na ? " U-t' uzalo lolu lu ka Manqondo, se lu buyela nga ku Mpeyana.7 uNoradu : " Qa, Nkosi, umuzi u petele nga ku Mpeyana; Inkosana, uQetuka, i y'enqab' ukuba ku ngen' abant' uMpeyan' u ne sandlila. uManqondo ka m bek' inkosi ; endhlini. Be be dilikela, be namatela ku Mpeyana. uMpeyana u in aker izindhlu. uMpeyana w-al' ukub' Sekuze ku kupuk' icala, ku Mpande. uQetuk' u se-ti uyise a lale lapa ku kubi. Ut' e pum' uyise, ebes'e uManqondo u se bek' uMpeyana. tshayel' ebaleni." I Si buza-k' iNkosi ku Noradu,2, i si-ti : "U ya kw-azi 1-ti-ke iNkosi: "Wo, mina ngi ni biza nie, se ngi zo loku, Noradu, okokuti uManqondo u se bek' uMpeyana ku-qeda loko. Ningabe ni sa pinda ni ku kulume loko. na ? " " Qa, Baba, ka ngi kw-azi." " Uk' a-tini kuwe Mina be ngiti ku kona ne zinkom' e ni zi bangayo. Nako- na ? " " Qa, Baba, u-ti kimi, inkosana yake uQetuka. ke uManqondo a-tsho njalo, a-ti uMpeyan' u m akel' Ka ngi kw-azi." "Po, loku ku sukapi na ? " U-t' izindhlu ; ka m bekile." Inkosi ya semaBunwini (J. C. Krogh). I-t' iNkosi: " Kanti, Qetuka, utuli lu nawe. mi 2 Ngob' e mpofu, e nge mnyama. okokuti u inkosana na, uManqondo e nga ku kipi na, 3 Ngo kubulal' abantu. ingani ka u m sebenzeli luto ; uMpeyan' u ya m sebe- • E hlasela kuye. • Loku ku fans nokuti : Nge zingazi za madoda. nzela na ? " So ku ba kupela. I-t' iNkosi: "A .ku • E ba-pa kakulu. pele loko kukuluma, ni nga pindi. A kw-ehle, ku-ye ku 7 oQetuka no Mpeyana labs, bi zalwa uManqondo, ka Mazwiina, ka Yengwayo,—kwa Magwaza. Manqond' ekaya, a yo ku-lungisa ; a kn nqume." 9 uNoradu u ngumfowab' uManqondo; ba zalwa uMazwiina U se ya ku nquma-k' uManqondo. U se-ti: "A ngi bobabili. m bek' uMpeyana; 'induna yani nje. 'Uy' uQetuka 217 216 uBAXOXELE IZIBONGO ZI KA SOLOMONI lo o no tuli ku Mpeyana." No Mangondo u-ti a ku pele, Eibantu ba ka Mpeyana; aMadhlula A, ba ka Qetuka. njengoba ku-tsh' iNkosi njalo. A zi bekwe pans' izi- uMpeyana wg-t abake, imvula yo mdumo, ngob' e se klangu. Use u ya suk' uMpeyana. "A ngi in dedele, nete izindaba, yen' e nga bangi luto, e tandwa abantu pela, inkosana ezweni li ka yise. Min' imdwa se ngi ya nje ; kwa-tiwa amadhlula, ngob' a dhlul' inkosi yawo, a u-li-nikwa iNkosi." U se kupuka-ke, u se gond' eNkosini. yo tand' uMpeyana. iNkosi isifik' i m nika, i-ti : "Ehe, Mpeyana, u ginisile. Nakanye u m dedel' uQetuka. Mina se ngi ku nika kwe II ku Nomazocwana ka Somsuka, wa kwa Ngcobo." 48 Ti se suk' uMpeyana. U su suka wonk' umuzi. So lu suka lonke lol' uzalo lu ka Mangondo, se lu-ya nga ku IZIBONGO ZI KA SOLOMONI—II Mpeyana. U se-ti-k' uQetuka: " Wo ! A lu buyele MADHLOKOVU ! 1 Sabel' u ya bizw' eNkonjeni,2 ngahlanye upatshana lwe nsingizi I " U se suka-ke njalo U bizwa nga bamhlop' abeLungn ; uMpeyana, u se yo l'aka-ke e Ii ka Nomazocwana. So Ba ku bizer ukukuluma lu suka lonk' uzalo lu ka Mangondo, lu-ya nga ku Ko mhlabati wakini, kwa Malandela. Mpeyana. U bizwe ePlitoli,3 wa vuma ; uQetuk' u se tukutela. Usebuy' e ponsek' eNkosini, A ba kwa Zulu ba ku biza ngo hlanya, e-t' uMpeyana u tat' umuzi wonke wa hamba nawo. Ba-ti u ya zula ; iNkos' i si-ti : "A ngi na ku-kuluma loko pela; angani Mhla u ya u'kwela nge ntamb' ende ye nsimbi,4 uwe o-te a lu buyele nganhlanye upatshana lwe nsingizi U ya u'konzer umhlabati wakini kwa Malandela. na? Se in buyele nganhlanye, pela, upatshana lwe Wa buya nge ntamb' ende ye nsimbi, nsingizi ! " Se li ya in lahla njal' uQetuka. U gonde kwa Nongoma,— iNkos' i si-ti : "U no tuli wena Qetuka. Mina se Izipakanyiswa wa zi hlalisa lugodweni lunye,5 ngi zo kw-ehlis' izinyanga, zi yo hlanganis' umuzi, ku Njenga mankankane e bang' umsundu pele loko kukuluma." Bala-ke, i si zi leta-ke iNkos' Izihlati ze zipakanyiswa za yi dhlur imilomo. izinyanga. Se zi yo pehl' amanzi, uba se zi hlanganis' uPape o lu pezu kwe-ndhlu ko ka Ntuzwa ; 6 umuzi; zi-ti a wu hlangane ndawonye, no Mpeyan' a buye ; ba zo hlangana ndawonye. Izinyanga a wa Uku-dhlokovula ; uku-gijima nge hashi. pehr amanzi. Kwa hlatshw' izinkomo ; kwa kokelw' 2 Enkantolo yakona, a ba-t' amaNgisi e ya seMahlabatini. la ku kon' inkos' e pet' izindaba za bantu ze-zwe lonko izinyanga lezo. 3 Pretoria; la seSouth Africa. uMpeyana wa buyela no muntu wonke, njengo kutsho • Ujantshi, emgwaqweni we sitimela. bench. kwe Nkosi. Umuzi wa u su ba munye-ke. Kwase ku 5 Ku4sbiw' isihlalo les' eside, a ba-t' abeLungu : pela-ke ukuti ku kon' iMvula na Madhlula,—iMvula • Unina. 218 ETBAXOXELE uPongol' o in manz' abomvu.1 iSigoloz' e si mehl' abomvu, Si 'bek' umuntu sengati si m jamele. uMqwalajuba,2 wa oBekisile.5 uSimelele 4 nge baku eMpemb6ni ; uSeqa mkaya,5 O be sesatshwa zinkonjane Zi ka Falaza 6 ne Mbokodebomvu.7 uMtshisi we sikot' e si seNdunyeni pezulu, Kwaze kwaye kwa-tsha ne si ku Sondaba ; 8 Ngamaxob' odwa a yo bikelana. U base eziqongweni 9 ze zinkalo ne zintaba, Kant' u ya zi basela, Mhla u ya u'dhP imblambi ye zinyamazane, Nga seNkonjeni. U ketelwe iqabi le zinkonkoni pezu kwe Ngwabi.10 iNyat' emnyama ka Punga no Mageba, E bi tshoba ii mhlope, na sogabeni ; I fuz' amahlati, i wa pindela ; I fuz' uNtanydni, ya fuz' uMkombe ; Y'enyuse izimfunda ze mful' embili, Lap' i hlangana kona, iMfolozi ne Sikwebezi. I ya u'dhlula ku Mfubeni, o zalwa uManxala, Wa yi kip' e yo mnyateliso.

1 U mpofu, njengo Pongolo. 2 Induk' enkulu yo kupatwa. 3 Udadewab' uDinuzulu. 4 Namatela ; bambelela. Wa bambelel' ebukwini (inewadi), ngob' Mankulumana wa ye se bake uNyawana (uDavidi), umfowabo ; e m bake ngo mlomo. uSolomoni-ke u se bambeler emazwin' alotshiweyo. Se ku bekwa yena-ke. 5 UMllti u na meva. U w'eqa nxa e ya u'zingel' izinyamazane. Lea' isitombe s'enziwa u-A. F. Allerston, Pietermaritzburg.] 6 Ibut' a geina ngal' ueetshway' uku-li-buta. uSotomom ka Dinuzulu. 7 Ibuto Ii ka Dinuzulu, a qalisa ngalo. " iNkayitshan' enkulu, ka Manzi ! Ihlati. 9 La ku pakeme kakulu. 10 Ihlati. E puz' umlaza nga meva." 220 uBAXOXLLE uMPANDE U QAMB' UMUZI 221 U ya pum' endhlini, u se bon' umhlambi nje, w-ehla 49 no Mpeyana (ka Manqondo). Be z' amukelwe uye ; ub' e-zwa iloku kn menyezwa, uyise e nge-zwakali. uMPANDE U QAMB' UMUZI KA NORADU, Kanti ba sesijwini (umsindo wa bant' abaningi abaxoko- EKWELAMANENI zelay' endhlini). U se fika nazo-ke uMpeyana kuye. U UNORADU, umuzi wake wa wu qanjelwa iy' iNkosi, se pambana naye e-y' eNkosini, e yo bong' iNkosi. uMpande, e buz' ukuti : " Noradu, umuzi wako u su iNkos' i si-ti " Qa, lezo nkomo, u bonga kodwa. ngakanani na ? " Wa-ti-ke : " Qa ! Baba! Ka uko ; KEde, izinkomo amakosi e xotshisa, u z'apuewa abane- ka ngi nawo." Ya-ti-k' iNkosi: " Wa-ti ku nawo ? wenu. Lezi-ke, za namuhla, ngi-ti a zi ya u' cab' umuzi Ngi ya buza mina, ngob' izinkomo wä zi gala ku Tshaka, wami. Zi nga ngen' emzini leyo, ya banewenu. Ngi-ti, u zi xotsha ; kwa vel' uDingana, wa inceku futi ka a zi yo kw-ak' umuzi, wa seKwelamaneni, ngoba w-elam,' Dingana, wa zi xotsh' izinkomo. Naku-ke, u su inceku ; abanumzana." Nembala-ke, usnfik' u caba-ke umuzi. u ya zi xotsh' izinkomo. Loku no mkake ba be ngapakati, kon' eMantandweni "U qinisil' impala ukuti ka uk' umuzi na? " "Wo, (umuzi ka Manqondo)—iwona muz' omkulu ka Manqondo. Baba! Ngi qinisile, ka uko." " Izinkomo u zi xotsha Umhlan' n su puma o wa seKwelamaneni, u se-nel' nje, zi hlala-pi ? " "Wo, Baba, ka zi hlali ndawo." uknfika nazo uNoradu, se kn menyw' ibandhla, ab' a " Hau ! Imbala k'u elam' abanumzana njena na ? " land' a we Nkosi, ukuti : "Ngi fika na lez' izinkomo nje, U-ti-k' uNoradu : "Ng' elama bona. Ngibe ngi like zi ingcupo. I-t' iNkosi ak' u yo catshw' umuzi wa se- nazo izinkomo, a zi tat' umnewetu, uManqondo." Ya i Kwelamaneni." si-ti-k' iNkosi: " Wo ! Ngi za ku-ba-'peta." 1 So ku uManqondo wa ye se mem' ibandhla, e se-ti ak' u yo hlakazekwa-ke, ku-yiw' endhlini. yo catshw' umuzi wa seKwelamaneni. " Nifike ni w'ake Sekuti, kuti juqu kusasa, uNoradu u sed' e-zwa kuti kona namhlanje. uNoradu u ya hamba, u buyer eNko- nkene-nkene-nkene ; sengati ku kon' o pat' uNoradu. sini." U su eatshwa njalo ; u su wakiwa nge langa. Sekuti iumuntu lo omemezayo, u se-za ngalapa nga kwesi- U se tshay' inkunz' empemvu, ebomvu ; u se-s' inso- ku1u,2 nga kwa Masipula. Ku ya xokozel' endhlini, lapa nyama ku mfowabo, uManqondo. So ku sal' eny' inku- be hlezi kona. Yena, u se iloku e bek' indhlebe, esez' nzi, e zo zek' e za seKwelamaneni. e-zwe so ku kuluma abapandhle ; a be-m' emgangeni, o Se zi hletshulwa pakati-ke ; se zi yo cab' omuny' nga, kwa Masipula. So ku ikona e se mu-zwa-k' umuntu, umuzi. E se-ti, o wa soValwewi, (ngoba ilok' e tshaywa e-ti : " Bamba, Noradu ! " Kwa ikona e se pun' endhlini uvalo, e-zw' umunt' e memeza, e pat'u Noradu njalo) ; naye, e-zwa ku-tivva : "U ye-zwa nje, uNoradu ka Ma- u se-ti ikohlo lake lowo. zwana na ? " Kwa ikon' e se pum' endhlini. uMpeyana,1 (lo o w'ämukel' izinkomo), uNoradu u 1 Ukw-enz' icebo, e lizofike ii b'ahlule. se m nik' impofukazi. 2 Isibayesikulu ; enhla no muzi, nga seaigodhlweni. 1 Indodana ka Manqondo. 22'2 uBAXOXELE UKUMISWA KWE NKOSIKAZI 223 kulu, la a izinsika zo muzi,—izinduna, na banumzan' a ba pet' imfula 1 yabo. Intombi e zo bekw' inkosikazi, iketo layo ii hlom' 50 izihlangu, li twal' imqele ; njengokuba ku-yiw' empini. Iti (intombi), lap' i blab' igamu lo kusina, i sine na bakubo UKITIIIISWA EWE NKOSIKAZI YE SIZWE SA (a fike nabo) ; bese ku suk' indun' enkulu ya ko nkosi KWA NYUSWA (lap' i gana kona) i Si m nik' induku, no msila we sihla- (Ku sa bus' uTshaka) ngu,—umsil' u tandiwe njeng' o wa sesihlangwini. It' ub' i m nik' umsila lowo, kanye ne nduku, i si konjisw' INKOS' enkulu ya kwa Nyuswa kwa ku ulVIapoloba. abantu ba ka Mapoloba. Se ku-tiwa "Lab' abantu Uze wa ixegu inkosana yake e nga ka yi beki. oSirayo, 5,bako. Si ya ku nika lo muzi, mnta ka Gcwabe ; si-ti no Mgabi, kanye na madodan' ak' amanye, aye sez' a öwako. Nans' induku yo kutsbay' amabuto. Lo ba aniadoda, a tunga. mkurabi ka Mapoloba öwako." " Waze wa guga, inkosana yako u nga Si tshele I sit' ukub' i m nik' umsila lowo ne nduku, i si m tata na ? " Ku buz' uNkeneza (ka Ngcengce, ka Mpipa), nge ngalo, i Si m faka pakati kwa mabuto ; nawo a se induna yak' enkulu. Zi kona fut eziny' e zi buzayo. sondel' eduze ; a sondele njalo, a se rub' irubo lakub' Wa-ti : "A kw-aziwa mi, ukut' intombi i zo tatw' elikulu, e II pezu kwa marub' onke. eMbo, ko Gcwabe, e zo zal' inkosi yenu, nina maNyuswa Bese be b'apuca a ba kwa Gcwabe ; se be muka naye. na ? " Se be ruba, be viv' amaviyo. Se be-ya nay' ekaya (ngoba uNkeneza wa wa tshel' amaNyuswa onke, amadoda ku sinelwa pandhle). Ba m tshele, ba-ti: "Si ku nik' na bafowabo uMapoloba, (ngoba ba be baning' abafowabo), induku nje, si-ti tshaya la maviyo (won' a wa kwa Nyu- ukut' inkos' i-tsho njalo. A se-t' amadoda : " 0 ! Ehe! swa) ngoba Awako." Bala-ke, le nduku a yi nikiweyo, U si tshela kahle Nkeneza, tina luzalo lonke lwa kwa na maviyo e se vivile, e-nz' umzila ; yena-ke, nga le Nyuswa ; sonke be si nga y'az' inkosi yetu." So ku nduku a yi nikiwe, u se tshay' emaviyweni, u tshay' tunywa, ku yo qonyisw' intombi eMbo, e zalwa uGewabe, ezihlangwini. A tshay' onk' umzila, onke amaviyo ; intomb' e ngudadewabo ka Zihlandhlo. Ya i si-z' i zo a tshaye pambili na semuva. gana. I si lotsholwa. U tshaya njalo, ba ya ruba. Ba blab' inkwelo lapa Ngo kulotsholw' intombi ye nkosi, kwa ku nqunyw' ku tshaya kona urnlobokazi. Inkwelo i hlatshwa kuyo izinkomo zi gcwal' isigodi, isihlambo. I si-za i zo sina. yonk' indawo, i 'tshweke, irubo ba nga li yekile. Se li Ukubekwa kwe ntombi, esuk' i zo zal' inkosi, i bekw' i se buya fut' iketo lapa-ke ; li buya naye, li-z' esigcawini, kubo, i sa lotsholwa. I zo sina nje, so kw-aziwa ukut' lapa ku zo sinelwa kona. Umtimba u su buyele nga- uyena nkosikazi. Ngob' izinkomo e zi yi lobolayo a zi senbla, njenge mtimba yonke. Iketo se li buyela nge- kitshwa inkosi yodwa ; zi kitshwa amadod' onke, ama 1 Izirotsha. 224 UBAXOXETE zansi, li qubula. Se li hleliwe izinduna, le-ma nge zigaba zalo. So ku suk' isikoxe pakati, kanye na macäla. Intomb' I si fakwa kon' esikoxeni. Ne nkosi i kon' esikoxeni. Nayo, i ya sina. Ngob' isikoxe, ê se zinduna, na banumzana bo kuzalwa, na be zirotsha (a se be zinkulelwana zakona). Intombi ka yi-mi i ncikane ne nkosi. Ba nqanyulwa izikulu emkatini yabo. Lo mkuba-ke, w-enziw' amakos' onk' o hlanga ; kw- enziwa ukub' ungaze wa vela umbango se ku pambili. Inkosikazi leyo ka Mapoloba yä m zalel' umntwana, indodana, uMiswayo. Wa ye se-fa-k' uMapoloba. We-nel' uku-fa, kwa,se ku tshon' ingane leyo. Inkosana-ke ka ya bako. Se ku zo suk' umbango-ke lapo, omkulu, ka Sirayo no Mgabi. Kwaze kwa isikat' eside be banga. Base be bizwa uTshaka-ke bobalili ; yena-k' u se ba hlanganisa. Umbang' u su pela-ke.

PRINTED IN ENGLAND BY WILLIAM OLOWES AND SONS, LIMITED, /MOLES