152 - SPIRULA nr. 345 (2005)

Rapana venosa (Valenciennes, 1846) (: : Rapaninae):

een nieuwe invasieve soort voor Nederland (en Engeland?)

R.J. Vink D.C. Nieweg & J.N.J. Post

for venosa(Valenciennes, 1846): a new invasive the Netherlands (and England?)

Several specimens ofRapana venosa were brought ashore in July 2005, and had been caught off the coast of

Scheveningen, The Netherlands. These specimens appeared to be the first record ofRapana venosa in the

another collected at the the Dutch waters. In the month of September specimen was ”Rug van Michiel”, near

frontierof the economic zones of The Netherlands and The UnitedKingdom. The exact locality of the catch

within A in remains uncertain a range of a few kilometres. former “doubtful record” was published 1992 of

the first English specimen ofRapana venosa.The question remains if this is the second specimen for The

has around Netherlands or for The United Kingdom. a steady population Quiberon Bay, Bre-

the tagne,France, and probably extended its range from that location towards Netherlands. IfRapana venosa

reaches the more shallow areasof the Ooster- and Westerschelde estuaries and establishes a viable popula-

tion, the possible economic impact couldbe enormous.

zie Op 23 augustus 2005 doneerdeK. Post (Collectiebe- Camus 2001, P. Goulletquer (Ifremer), personal

Fossiele interessante Amerika heerder Zoogdieren, NMR) een communication, september 2005), (Chesape-

Natuurhistorisch Rotterdam. ake zie 2000. schelp aan het Museum Bay, Mann, R. & J.M. Harding, J. Har-

oktober Het ging hier om de soort Rapana venosa (Valencien- ding, personal communication, 2005), Argenti-

voorkomend in het deel nië zie et al. nes, 1846), algemeen oostelijk (Bahia Somborombon, Pastorino, B. 2000)

de zie J.M. and R. van Azië en de Zwarte zee (Abbott & Dance 1986, Uruguay (Rio Plata, Harding, Mann,

de oostkust het Arabisch schiereiland Camus 2001, Dharma 2005, Okutani 2000, Poppe & 2005) en van

Goto 1991). Dit exemplaar bleek echter levend opgevist (Musandam, zie Bosch, D.T. et al. 1995). Volgens

in de Noordzee door de Boomkorkotter OD-9 rond 21 Mann et al. (2004) bestaat er een eerdere melding van

in de wel 30 km juli 2005 (Vink & Post 2005). Het betreft de eerste Rapana venosa Noordzee, en zuidelijk

vondst van deze soort in Nederlandse kustwateren. Na van deDoggersbank in Engelse territoriale wateren.

de berichtgeving in diverse dagbladen en het blad Vis- Deze melding werd gedaan in de London Times van 26

de 1992 ICES Council for serijnieuws werd ons gemeld dat de bemanning van augustus waarbij (International

Boomkorkotter ook the ofthe dat het hier BR43, begin september een exem- Exploration Sea) suggereert een

in Breskens land had foutieve determinatiebetreft dit is niet plaar van Rapana venosa aan mogelijke maar

gebracht. met zekerheid te zeggen(Mann et al. 2004). Volgens P.

de Nooijer, stuurman van de BR43 is de Breskens Rapa-

Taxonomie voorkomen de en na gevangenop grens van Engeland en Nederland,

behoort de buiten zandbank "De Rapana venosa (Geaderde stekelhoren) tot net een genaamd rug van

familie Muricidae (Purperslakken) en tot de onderfami- Michiel". Het is dus onduidelijk of dit het tweede

lie Rapaninae. De leden van deze onderfamiliezijn pre- "Nederlandse" exemplaar is of toch een "Engels" indi-

datoren of aaseters en eten voornamelijk tweekleppigen. vidu. Aangezien er dus al een eerdere melding (al dan

Synoniemen: Rapana thomasiana Crosse, 1861 niet foutief) bekend is van Rapana venosa in de territo-

Rapana pontica Nordsieck, 1969 riale wateren c.q. economische wateren van het Ver-

enigd Koninkrijk, moet het exemplaar uit Breskens als

is die voorkomt de tweede worden mocht het Rapana venosa van oorsprong een soort waarneming aangeduid

in het oostelijk deel van Azië (Noordelijk deel Stille inderdaadin Engels gebied gevangen zijn. Het Breskens

Oceaan). De soort werd waarschijnlijk als veligerlarve

met ballastwater van schepen in de Zwarte zee geïntro-

duceerd (eerste waarnemingen van Rapana in de Zwarte

Zee vonden plaats in 1953). Omdat deze soort zich

voedt met tweekleppigen werd het een ramp voor de

oesterbedden in de Zwarte zee. Het dierheeft een voor-

keur voor een compacte zanderige bodem waar het zich

volledig kan ingraven en kan overleven in water van 4-

27°C. Ook is Rapana venosa tolerant voor sterk wisse-

lende temperatuur en verschillen in zoutgehalte.

ondermeer Rapana venosa heeft zich inmiddels ver-

spreid naar de Middellandsezee en de Adriatische zee

(diverse locaties, zie Koutsoubas, D. & E. Voultsiadou- Fig. 1: Overzichtskaartjemet de twee vondstlocaties van Rapana koukoura, 1990), Frankrijk (Bretagne, Quiberon Bay, venosa. (J. vanLeeuwen, NMR) SPIRULA - nr. 347 (2005) 153

Fig. 2: Rapana venosa(Valenciennes, 1846) Coll.: NMR 20210 (A, B, C), en Visserijmuseum Breskens (D, E, F), (foto: R.J. Vink)

exemplaar zou wel het eerste geverifieerde individuin Exemplaar Breskens (fig. 2, D, E en F):

de Engelse wateren zijn aangezien het exemplaar ge- Locatie: 51° 43' N, 2° 8' E - 51° 31' N, 2° 10' E - 51°

meldin de London Times (Mann et al. 2004) niet meer 29'N, 2° 6' E- 51° 32' N, 2°4'E.

is te traceren. Voor de vondstlocaties in de Noordzee

van de door de auteurs beschreven individuen van De top is wit tot licht bruin en de windingen zijn hoekig

Rapana, zie figuur 1. met daarop spitse knobbels. Op de windingen zijn brui-

ne langvormige vlekken te zien die worden afgewisseld

Beschrijving doorwitte vlekken, hoewel dit niet zo sterk is als bij het

Exemplaar Scheveningen (fig. 2, A, B en C): Nederlandse exemplaar. De mondopening is groen/gelig

Locatie: 52° 05' - 52°15' N en 3° 50' - 4° E. van kleur en aan de buitenzijde sterk gewelfd. Het dier

is levend gefotografeerd waarbij het goed te

de hoe- De top is wit tot crèmekleurig en windingen zijn kig met daarop spitse knobbels. Op de windingen zijn bruine langgerekte vlekken te zien die worden afgewis-

seld doorwitte vlekken. De mondopening is oranje van kleur de licht Het en aan buitenzijde gewelfd. opercu-

lum (afsluitklep) ontbreekt bij dit exemplaar.

Enkele maatgegevens: lengte (A): 123 mm, breedte (B):

88mm en hoogte (C): 87mm, breedte mondopening (D):

42mm (zie fig. 3).

Het dier en de schelp zijn opgenomenonder collectie-

nummer NMR 20210 waarbij het dier op alcohol wordt bewaard.

Fig. 3: Metingenuitgevoerd op Rapana venosa(digitale tekening R.J.

Vink). 154 - SPIRULA nr. 347 (2005)

is. Enkele zien maatgegevens: lengte (A): 70 mm, breedte 72 breedte (B): mm en hoogte (C): 57 mm, mondopening (D): 35 mm (zie fig. 3). Duidelijk is dat het hier om een nog niet volgroeid exemplaar gaat.

dier 1 november2005 in leven te Het was op nog en zien in één van de aquaria van het Visserijmuseum te

Breskens (fig. 4).

Fig. 5: Eikapsels van Rapana venosa. Foto copyright 1999, Juliana

M. Harding, Virginia Institute of Marine Science.

sel-, oester- en kokkelcultuur in Nederland.

Mochten er vissers, strandwandelaars of handelarenzijn

4: Fig. Levende Rapana venosain het aquarium van het Visserijmu- die doen of de een waarneming van Rapana venosa, seum te Breskens, 22 oktiber 2005. (Foto R.J. Vink) hiervan het of in eikapsels (fig. 5), op strand, visafslag

de dan zouden de dit netten, auteurs graag vernemen.

Discussie en oproep Ook zouden wij graag de gevonden exemplaren onder-

het deze zoeken zodat de kunnen in De uitbreiding van verspreidingsgebied van we gegevens opnemen onze soort kan mogelijk het gevolg zijn van: databank en eventueel genetische monsters kunnen af-

* het lozen van elders gebunkerd ballastwaterwaarin nemen voor aanvullend onderzoek. U kunt de aangetrof- zich larven deze fen dan het beste of alcohol van soort bevonden; exemplaren ingevroren op

* een natuurlijke uitbreiding van het leefgebied vanuit (70%) bewaren. Ook eventuele foto's (zowel analoog

Frankrijk; als digitaal) van het dode oflevende dierworden zeer

* het lozen restafval Uw eventuele kunt doorstu- van van vissers; op prijs gesteld. gegevens u

* moedwillig geïntroduceerd materiaal. ren naar onderstaand e-mail adres, dan nemen de auteurs

spoedig contact met u op.

Inmiddels melddeons de bemanning van de Boomkor- kotter OD-9, die het Nederlandse exemplaar aanlandde, Dankwoord dat meerdere Een aantal er exemplaren waren opgevist. Onze dank gaat uit naar de bemanning van de Boomkor-

vondt de in krat exemplaren zijn weg naar visafslag een kotter OD-9 voor het beschikbaar stellen van het Neder- met wulken Buccinum undatum Dit ( Linnaeus, 1758). landse exemplaar en de bemanning van de Boomkorkot-

duiden dat niet te maken hebben met zou er op we een ter BR43 (in het bijzonder P. de Nooijer) voor de infor-

vondst geïsoleerde maar met een mogelijke populatie. matieover het Breskens exemplaar. Verder willenwij

Dit niet het Breskens geldt overigens voor exemplaar, Klaas Post bedanken voor het onder de aandacht bren-

maar één individu is Het is ook aangezien er opgevist. gen van deze nieuwe exoot in de Nederlandse wateren niet ondenkbaar dat de beide opgeviste exemplaren van en het aanleveren van een deel van de vindplaatsgege-

behoren tot één Als deze vindplaatsen populatie. hypo- vens, Willy Faas en de vrijwilligers van het Visserrijmu- thesejuist is (wat kan blijken uit vondsten uit het tus- seum te Breskens voor hun assistentie en de toestem-

dankan senliggende gebied) er sprake zijn van een ming om deRapana te onderzoeken, Kees Moeliker van omvangrijke populatie in de Noordzee. De verspreiding het NatuurhistorischMuseum Rotterdam voor het kri-

in van Rapana venosa Quiberon Bay en Chesapeake tisch lezen van het artikel, Jaap van Leeuwen van het

Bay is stabiel en heeft zich de laatste jaren nauwelijks Natuurhistorisch Museum Rotterdamvoor het over- geografisch uitgebreid. Dit zal echter een tijdelijk ver- zichtkaartje met de vondstlocaties, Dr. Juliana Harding

de schijnsel zijn aangezien populatiedruk toeneemt en (Virginia Institute of Marine Science) voor het aanleve- de dieren zullen hun genoodzaakt zijn om leefgebied te ren van data over de populatie in de Chesapeake Bay en verruimen November (J. Harding pers. comm. 2005). toestemming voor het gebruik van de foto van de eikap-

Of deze doomscenario's ook voor de Nederlandse popu- sels, Emily Chandler (Virginia Institute ofMarine

zal zal de toekomst uit gelden, moeten wijzen. Science) voor haarbereidheid om genetisch onderzoek

Mocht zich in de Noordzee Rapana voortplanten en ver- uit te voeren naar Rapana, Dr. P. Goulletquer en Dr. J.P

dan kan dit spreiden naar ondiepere wateren van grote Joly (Ifremer) voor hun informatieover de populatie in invloed zijn voor de biologische diversiteit en het even- Quiberon Bay, Bretagne. wicht, en wellicht een bedreiging vormen voor de mos- 155 - 155 SPIRULA nr. 347 (2005)

Literatuur OKUTANI, T. 2000. Marine Mollusks in Japan. Tokai Universi-

ABBOTT, R.T. & DANCE, S.P. 1986. Compendium ofSeashells, ty Press, Tokyo. P. 1175. PASTORINO, H., PECHASZADEH, P.E., SCHEJTER, L. & C. BRE- Afull-Color Guide to More than 4,200ofthe World's Mari- 2000. (: — American Fl. MEC, ne Shells. Malacologists, Melbourne, pp. Rapana venosa (Valenciennes, 1846)

in south Atlantic — 412. Muricidae): a new gastropod waters.

Anoniem, Roofslak bedreigt Hollandskustwater, Nieuwe JournalofShellfish Research 19(2): 897-899.

G.T. & Y. 1991. 1 — Seashells, Vol. exoot Rapana venosa op de Nederlands kust Visserij- POPPE, GOTO, European

nieuws, oktober 2005: 5. (Polyplacophora, Caudofoveata, Solenogastra, Gastropoda).

BOSCH, D.T., DANCE, S.P., Moolenbeek, R.G., Oliver & P.G. Hemmen, Wiesbaden. Pp 352.

1995. Seashells ofEastern Arabia. MotivatePublishing, VINK, R.J. & J.N.J. POST, 2005 (september). Rapana venosa:

Dubai. P. 296. een nieuwe exoot voor Nederland. — Straatgras 17(3): 49.

CAMUS, P. 2001. Un bien discret et redoutable prédateur de

coquillages, L'exotique globe-trotter: Rapana venosa; La Internet referenties

3-9. Vigie, no. 26, pp. CIESM - The Mediterranean Science Commise -

DHARMA, B. 2005. Recent & Fossil Indonesian Shells. Conch- http://www.ciesm.org/atlas/Rapanavenosa.html

books, Hackenheim. P. 424. CLEMAN Taxanomic Taxonomie Database on European

D. E. KOUTSOUBAS, & VOULTSIADOU-KOUKOURA, 1990. The Marine Mollusca -

occurrence ofRapana venosa (Vallenciennes, 1846) http://www.somali.asso.fr/clemam/biotaxis.php

the Sea. — (Gastropoda, Thaididae) in Aegean Bolletino Global Invasive Species Database -

Malacologico 26(1990) (10-12): 201-204. http://www.issg.org/database/species/ecology.asp MANN, R. & J.M. HARDING, 2000. Invasion of the North Ame-

rican Atlantic coast a predatory Asian mollusc. by large Adres van de auteurs:

Biological Invasions 2: 7-22. Natuurhistorisch Museum Rotterdam (NMR)

A. & J.M. HARDING 2004. Alien MANN,R., OCCHIPINTI (eds.), AfdelingMalacologie

Postbus 23452 Species Alert: Rapana venosa (Veined whelk). ICES coope-

3001KL The Netherlands rative research report, No.264. International Council for Rotterdam, [email protected] the Exploration of the Sea, Copenhagen.