NAUKA S CIENCE

Zdzis ïawa ibTomasz To ïï oczko*

Zbzagadnie ñ urbanistyki i bneostylistyki architektury historyzmu wiede ñskiej Ringstrasse On the issues of urban planning and neo-stylistics in the historicist architecture of the Viennese Ringstrasse

Sïowa kluczowe: historia Austrii, architektura Key words: history of Austria, architecture iburbanistyka Wiednia, historyzm, eklektyzm and urban design of Vienna

Dzieje relatywnie spokojnego i bstabilnego dziewi Útna- The history of the relatively peaceful and stable nine- stego stulecia zapisa ïy si Ú panowaniem dwojga monarchów, teenth century is remembered by the reign of two unique nie tylko cechuj Ècych si Ú matuzalemowym wiekiem, ale historical personages, characterised not merely by the ripe gïównie za spraw È niezwyk ïych talentów politycznych ïÈ - old age of both monarchs, namely: the British Queen Vic- cz Ècych ideowo monarchiczny konserwatyzm z belastycznym toria and the Austrian Emperor Franz Joseph I, but mainly pragmatyzmem id Ècym w bparze z bgïÚ bokim szacunkiem dla because of their outstanding political talents combining the tradycji, jakimi byli królowa brytyjska Wiktoria i baustriacki idea of monarchical conservatism with elastic pragmatism cesarz Franciszek Józef I. Notabene, tych dwoje suwerenów accompanied by profound respect for tradition. Nota bene, wi Èza ïo równie ĝ dynastyczne pokrewie ñstwo. Ksi Úciem those two sovereigns were also connected by dynastic ma ïĝ onkiem Wiktorii by ï bowiem Albert Sachsen-Coburg blood ties. The Prince Consort of Queen Victoria was und Gotha, wybitny propagator techniki, czy w bogóle po- Albert Saxe-Coburg and Gotha, an eminent propagator of st Úpu przemys ïowego, i bmi ïoĂnik architektury, szczególnie technology, or industrial progress in general, and a blover historycznej. Natomiast królowa Wiktoria (g ïowa ko Ăcio ïa of architecture, especially historical. On the other hand, anglika ñskiego) zami ïowania do sztuki nie przejawia ïa. Queen Victoria (the head of the Anglican Church) did not Ibrzecz ciekawa, austriacki cesarz, apostolski król WÚgier, show abpenchant for art. Curiously enough, the Austrian podobnie sztukami pi Úknymi nie interesowa ï si Ú, mo ĝe Emperor, Apostolic King of Hungary, was not interested in zbwyj Ètkiem malarstwa batalistycznego oraz architektury Þ ne arts either, maybe with the exception of battle scenes militarnej. Z bbelgijskim domem Sachsen-Coburg und Gotha and military architecture. The Belgian House of Sachsen- (obok angielskiego, portugalskiego i bbu ïgarskiego) i bdynasti È Coburg und Gotha (besides the English, Portuguese and habsbursko-lotary ñsk È ïÈ czy ïo si Ú pokrewie ñstwo i bdwie Bulgarian) and the Habsburg-Lorraine dynasty were con- rodowe tragedie obu monarszych rodzin. Otó ĝ brat Fran- nected by blood ties and the two tragedies of both ruling ciszka Józefa I bzosta ï efemerycznym i btragicznym zarazem families. Abbrother of Franz Josef I bbecame the ephemeral cesarzem Meksyku (jako Maksymilian I), gdzie zgin Èï z brÈk and tragic emperor of Mexico (as Maximilian I), where he rewolucjonistów. Nieszcz Úsnemu imperatorowi Meksyku died at the hands of revolutionaries. His wife Charlotte, usi ïowa ïa pomóc jego ma ïĝ onka Charlotte, córka Leopolda ab daughter of Leopold II Sachsen-Coburg und Gotha, II Sachsen-Coburg und Gotha. W bsprawie tej interweniowa ï, tried to help the unfortunate Emperor of Mexico. The niestety bezskutecznie, cesarz Napoleon III, za Ă zrozpaczo- Emperor Napoleon III also tried to intervene on his behalf, na wdowa po niedosz ïym wskrzesicielu pot Úgi Azteków though in vain, and the distraught widow of the would-be postrada ïa zmys ïy. Ongi Ă s ïynna awantura meksyka ñska resurrectionist of the Aztec power went mad. The once

* prof. dr hab. Zdzis ïawa To ïï oczko, Katedra Historii Architektury, * prof. dr hab. Zdzis ïawa To ïï oczko, Department of History of Urbanistyki ibSztuki Powszechnej, Instytut Historii Architektury Architecture, Urban Planning and Popular Art, Institute of Hi- ibKonserwacji Zabytków, Wydzia ï Architektury Politechniki Kra- story of Architecture and Monument Conservation, Faculty of kowskiej; Architecture at the Cracow University of Technology; dr Tomasz To ïï oczko, emerytowany adiunkt Politechniki Krakow- dr Tomasz To ïï oczko, retired adjunct at the Cracow University skiej. of Technology.

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 9 by ïa jednym z blicznych przyk ïadów historyzmu w bmy Ăli notorious Mexican affair was one of numerous examples geopolitycznej i breaktywizacji czasu przesz ïego dokonanego. of historicism in the geopolitical thought and reactivation Równie ĝ nie przyniós ï szcz ÚĂ cia kolejny dynastyczny maria ĝ of the past perfect. The next dynastic marriage between the mi Údzy Habsburgami Lotary ñskimi a bdynastami z brodu Lorraine Habsburg and the dynasty from the Saxe-Coburg Sasko-Koburskiego, który zako ñczy ï si Ú samobójstwem family was not happy either, as it ended in the suicide of nast Úpcy tronu, arcyksi Úcia Rudolfa 1. the heir to the throne, Archduke Rudolf1. Te i binne monarsze koligacje, jak cho Êby ma ïĝ eñstwo cór- Those and other monarchical unions, such as the mar- ki królowej Wiktorii z bniemieckim cesarzem Fryderykiem bIII riage of the daughter of Queen Victoria with the German (owocem tego zwi Èzku by ï os ïawiony Kaiser Wilhelm bII), Emperor Frederic III (the offspring of this union was the umacnia ïy tak ĝe historyczne korzenie nowo powsta ïych notorious Kaiser Wilhelm II), also strengthened the historical mocarstw, jak cho Êby Cesarstwa Niemieckiego (1871-1918), roots of the newly-created powers, such as the German Em- które by ïo tworem epoki historyzmu. Epoka ta, której wyra- pire (1871-1918) which was the creation of the historicism zem by ïa znamienna obyczajowo ĂÊ , styl ĝycia, estetyka czy epoch. That epoch, characterised by its own morality, style wreszcie sztuka i barchitektura, wyró ĝnia ïa si Ú osobliwymi of living, aesthetics or art and architecture, was distinguished regionalizmami b Èdě mutacjami historyzmu, jak na przyk ïad by its curious regionalisms, or mutations of historicism such wiktorianizm lub wilhelminizm. Wieloletnie panowanie as e.g.: the Victorian era or Wilhelmian era. The long-lasting Wiktorii (1837-1901) stworzy ïo swoisty styl charakteryzuj Ècy reign of Queen Victoria (1837-1901) gave rise to a bspeci Þ c si Ú dziejowym rewiwalizmem, którego integralnym frag- style characterised by historical revivalism, whose integral mentem by ïa estetyka angielskiego neogotyku. Inaczej rzecz fragment was the aesthetics of English neo-Gothic. Not si Ú mia ïa w bprzypadku drugiego nestora rojalizmu, jakim by ï, so in the case of the other royal doyen, namely Franz Josef wïadaj Ècy naddunajsk È monarchi È od 1848 do 1916 roku, Ibwho ruled the monarchy on the Danube from 1848 to 1916. Franciszek Józef I. W bprzeciwie ñstwie do swoich hanower- Unlike his Hanover or Hohenzollern cousins in Europe, skich lub hohenzollernowskich europejskich kuzynów, nie he did not create his own style such as e.g. Victorian style. wykreowa ï w ïasnego stylu, takiego jak cho Êby wiktorianizm. Neither was he a bpatron of Þ ne arts, nevertheless, it was Nie by ï równie ĝ mecenasem sztuki, ale pod jego donios ïym under his patronage so important for the artistic develop- dla artystycznego rozwoju ¥rodkowej Europy protektoratem ment of Central Europe that innumerable masterpieces of zrodzi ïo si Ú niezliczenie wiele dzie ï o bnieprzemijaj Ècej war- timeless value were born. He did not favour any particular to Ăci. Nie preferowa ï tego czy innego stylu architektonicz- architectonic style, making the artistic choices of the design- nego podporz Èdkowuj Èc wybory artystyczne projektantów ers subordinate to the overall purpose that was the already nadrz Údnemu celowi, jakim by ïa, gasn Èca ju ĝ niestety, pot Úga fading power of the monarchy. The previous glory of the monarchii. Niegdysiejsza Ăwietno ĂÊ Habsburgów ust Úpowa ïa Habsburgs was gradually replaced by the Prussian power, and zbwolna pot Údze Prus, a bnast Úpnie zjednoczonych Niemiec. then by the united Germany. “After the Napoleonic period, „Po okresie napoleo ñskim monarchia Habsburgów zachowa- the Habsburg monarchy maintained an important place in ïa wprawdzie wa ĝne miejsce w bEuropie, jednak ĝe struktura Europe, however the structure of the multi-national state wielonarodowego pa ñstwa prowadzi ïa do coraz wi Úkszych led to more and more internal friction. Taking Þ rst steps napi ÚÊ wewn Útrznych. Wchodz Èc na drog Ú gruntownych on the way of radical economic and social transformations przemian gospodarczych i bspo ïecznych, zwi Èzanych z bpro- associated with the process of industrialisation, Austria was cesem industrializacji, Austria nie by ïa w bstanie nad Èĝ yÊ za unable to keep up with the other Western countries, and innymi krajami Zachodu, a bprzegrane wojny we W ïoszech the lost wars in Italy and Germany signi Þ cantly lowered its ibNiemczech obni ĝyïy znacznie jej presti ĝ polityczny. Odizo- political prestige. Isolated from Germany, deprived of its Ital- lowane od Niemiec, pozbawione prowincji w ïoskich, targane ian provinces, torn by revolutions and weakened by national rewolucjami i bos ïabiane przez ruchy narodowo-wyzwole ñcze independence movements, the Empire was gradually losing cesarstwo traci ïo systematycznie si ïÚ i bspójno ĂÊ . its strength and integrity. Wszystko to oddzia ïywa ïo negatywnie na rozwój sztuki, All that negatively in ß uenced the development of art, odsuwajÈc Austri Ú od g ïównych oĂrodków ksztaïtujÈcych moving Austria away from the main centres determining plastykÚ europejsk È. Kolejne style i bkierunki przyjmowane European Þ ne arts. Subsequent styles and trends were by ïy z bopó ěnieniem i bwbzredukowanej postaci, w brezultacie adopted late and in abreduced form, which resulted in the czego przewag Ú zdobywa ïy konserwatywne si ïy lokalne, dominance of conservative local powers alluding to native nawiÈzujÈce do rodzimych tradycji artystycznych. Wbten artistic traditions. Thus, despite a bcertain provincialism, Þ ne sposób, mimo pewnej za Ăciankowo Ăci, sztuka rozwijaj È- arts evolving in the native lands of Austria acquired distinct ca si Ú na rdzennych ziemiach Austrii zyskiwa ïa wyra ěne national features, visibly separating from Germany. The cechy narodowe, oddzielaj Èc si Ú w bwidoczny sposób od sense of cultural identity was additionally reinforced by the Niemiec. Poczucie odr Úbno Ăci kulturalnej wzmacnia ïy institutions created then: museums, conservation services dodatkowo powstajÈce wówczas instytucje: muzea, sïuĝba and various associations aimed at popularising artistic work konserwatorska oraz ró ĝne stowarzyszenia majÈce na celu and maintaining regional traditions.” 2. “After the resolution popieranie twórczoĂci artystycznej ibpodtrzymywanie tra- in 1848, which opened the way for the bourgeoisie, there dycji regionalnych”2. „Po rewolucji 1848, która utorowa ïa came a bbuilding boom. Vienna and other large Austrian drogÚ bur ĝuazji, nastÈpi ïo znaczne o ĝywienie budownic- cities transformed in absimilar way as in the rest of Europe. twa. Wiede ñ i binne wi Úksze miasta austriackie przekszta ïca ïy The previous moderation and certain elegance of form si Ú w bpodobny sposób, jak dziaïo si Ú to w bca ïej Europie. were replaced with stylistic eclecticism (or more properly Dawny umiar ibswoista szlachetnoĂÊ form ust Èpi ïy miejsca mature historicism – add. ZT), drawing indiscriminately eklektyzmowi stylowemu (a bwïaĂciwie dojrza ïemu history- from the heritage of the past. New types of urban buildings

10 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 zmowi – dopis. Z.T.), czerpi Ècemu dowolnie z bdziedzictwa concealed their functions behind decorated, historicising przesz ïoĂci. Nowe typy budowli wielkomiejskich kry ïy swe facades – visible tokens of splendour and wealth.”3. funkcje za ozdobnymi, historyzujÈcymi fasadami – wido- However, regardless of the evaluation of neo-styles in mymi oznakami splendoru ibbogactwa”3. the history of Austrian architecture, a bspecial place in the Wszelako, niezale ĝnie od oceny neostylów wbhistorii history of Central European art is held by the Emperor architektury austriackiej, szczególne miejsce zajmuje Franz Josef I, as the protector of representative and monu- wbdziejach sztuki Ărodkowo-europejskiej posta Ê Franciszka mental building and the co-author of the architectonic and Józefa I, jako opiekuna budownictwa reprezentacyjno- urban planning vision of the Viennese Ring (Ringstrasse), -monumentalnego ibwspóïtwórcy architektoniczno-urba- to which the Emperor erected abpermanent monument. nistycznej wizji wiede ñskiego Ringu ( Ringstrasse) , któremu That enormous boulevard, created by order of Franz cesarz na zawsze postawiï trwaïy pomnik. Josef Ibbetween 1857 and 1890, determined abhistorical, Ten wielki bulwar, utworzony z brozkazu Franciszka artistic, urban and architectonic caesura in the evolution of Józefa I bmi Údzy 1857 a b1890, wytycza ï historyczn È, arty- the capital bourgeois-aristocratic society, heading towards styczn È i burbanistyczno-architektoniczn È cezur Ú w bewolucji the transformation into a b bourgeois-plutocratic class, sto ïecznego spo ïecze ñstwa mieszcza ñsko-arystokratycznego, though still remaining under the permanent traditionalist zmierzaj Ècego ku przemianom w bwarstw Ú bur ĝuazyjno-plu- and conservative in ß uence most frequently understood tokratyczn È, pozostaj ÈcÈ wszak ĝe nadal w bkr Úgu trwa ïych as the love of ‘old-world’. Therefore, in spite of changing wp ïywów tradycjonalno-zachowawczych rozumianych fashions, moods and Þ nally – political regimes, the Ring najcz ÚĂ ciej jako umi ïowanie ‘dawno Ăci’. Przeto, mimo zmian left an indelible mark on the epoch of Franz Josef I band the mód, nastrojów i bwreszcie – ustrojów, Ring wywar ï niezatarte next generations of the Viennese. The origins of modern pi Útno na epoce Franciszka Józefa I bibnast Úpnych pokoleniach Vienna should be seen as resulting from wartime coinci- wiede ñczyków. Genezy pocz Ètków nowoczesnego Wiednia dences, because of which – to use the modern language – nale ĝy upatrywa Ê za spraw È przypadków wojennych, które urban planning or even strategic decisions were effects of sprawia ïy, ĝe decyzje, jak by Ămy to dzi Ă powiedzieli – urba- abstroke of luck. In connection with yet another Napoleon’s nistyczne, a bnawet strategiczne, by ïy wynikiem Ălepego trafu. campaign, in May 1809 abserious breach was made in the Otó ĝ, w bzwi Èzku z bkolejn È kampani È napoleo ñsk È w bforty Þ - fortiÞ cations of Vienna by blowing up the towers between kacjach Wiednia dokonano w bmaju 1809 roku zasadniczego the Kärntnertor and Schottentor gates. The fact conÞ rmed wy ïomu przez wysadzenie baszt mi Údzy bramami Kärntner- the anachronistic nature of the existing defensive installa- tor i bSchottentor. Fakt ten potwierdzi ï, znan È wspó ïczesnym tions in the city, of which contemporary authorities had decydentom, anachroniczno ĂÊ dotychczasowych instalacji already been well aware. There arose the opportunity to obronnych w bmie Ăcie. Powsta ïa zatem mo ĝliwo ĂÊ powi Úk- enlarge the core of the city densely built-on and hindered szenia g Ústo zabudowanego, skr Úpowanego murami j Èdra by forti Þ cations. As Inge Podbrecky points out, initially miasta. Jak wskazuje Inge Podbrecky, pocz Ètkowo nie wyko- the opportunity of freeing the city from its medieval corset rzystano tej mo ĝliwo Ăci uwolnienia miasta ze Ăredniowiecz- surrounding the town centre 4 was not taken. Although Em- nego gorsetu opasuj Ècego centrum Ăródmie Ăcia 4. Wprawdzie peror Franz II (Franz I) had the Vienna fortress demolished cesarz Franciszek II (Franciszek I) w b1817 roku zlikwidowa ï in 1817, by 1824 the old walls were rebuilt – together with twierdz Ú Wiede ñ, jednak do 1824 roku odbudowano stare the new Burgtor gate by Peter von Nobiles 5. Only in front mury – razem z bnow È bram È Burgtor, Petera von Nobiles 5. of the Hofburg the towers were moved slightly southwards, Jedynie przed Hofburgiem odsuni Úto baszty nieco na po ïu- in order to obtain space for gardens. Maintaining this dnie, aby pozyska Ê miejsce na ogrody. Podtrzymywanie tej purely symbolic defensive function of the city walls can be ju ĝ tylko symbolicznej funkcji obronnej miejskich murów regarded as expressing the conservative-absolutist policy of mo ĝna uzna Ê za wyraz konserwatywno-absolutystycznej historical legitimism and the idea of royalist restoration of polityki historycznego legitymizmu i brojalistycznej restauracji ancien régime of the co-author of the Holy Alliance, chancel- ancien régime’u , wspó ïtwórcy ¥wi Útego Przymierza, kanclerza lor Clemens von Metternich6. ks. Klemensa von Metternicha 6. The division into the forti Þ ed city and the suburbs Podzia ï na umocnione miasto i botaczajÈce je szerokim surrounding it in abwide circle resulted from both erecting kr Úgiem przedmieĂcia by ï skutkiem zarówno wzniesienia the city forti Þ cations during the late medieval period – with wbpó ěnym Ăredniowieczu miejskich fortyÞ kacji – z bdwu- twelve towers, ramparts and moats – and establishing, in nastoma basztami, wa ïami i bfosami – jak i bustanowienia 1663, strategic zones free from building (Glacis) in many wb1663 roku strategicznych stref wolnych od zabudowy places reaching up to 480 m wide. Although in the 17 th (Glacis ), w bwielu miejscach dochodz Ècych do 480 m szero- and 18 th century there were already several proposals for ko Ăci. Wprawdzie ju ĝ w bXVII ibXVIII wieku nie brakowaïo demolishing the forti Þ cations and joining the city with the propozycji likwidacji umocnie ñ i bpo ïÈ czenia miasta z bprzed- suburbs (since 1683 there was no danger of the Turkish mie Ăciami (od 1683 roku nie by ïo ju ĝ niebezpiecze ñstwa ze invasion, and the last bastion of Christian Europe trans- strony Turków, a bostatni ju ĝ bastion chrze Ăcija ñskiej Europy formed into abglamorous capital), still the experiences of przekszta ïci ï si Ú w b pe ïnÈ blasku stolic Ú), to jednak do- the French Revolution and the Napoleonic wars demanded Ăwiadczenia Rewolucji Francuskiej i bwojen napoleoñskich keeping alert against the possibility of external invasion as nakazywaïy, aby by Ê czujnym zarówno wobec mo ĝliwoĂci well as internal opposition7. agresji zewnÚtrznej, jak ibwobec opozycji wewnÚtrznej7. In the mid-19 th century, there appeared the need to Wbpo ïowie XIX wieku pojawi ïa si Ú konieczno ĂÊ opraco- work out overall urban planning and social concepts of wania ca ïoĂciowych koncepcji urbanistycznych i bspo ïecznych cities. London, Vienna and Paris created three solution miast. Londyn, Wiede ñ i bPary ĝ stworzy ïy trzy archetypy archetypes. The preserved projects of the development of

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 11 Ryc. 1. Plan miasta Wiednia z 1827 roku Fig. 1. Plan of the city of Vienna from 1827

Ryc. 2. Votivkirche. Wiede Ĕ. H. von Ferstel, 1856-1879 Fig. 2. Votivkirche. Vienna. H. von Ferstel, 1856-1879

Ryc. 3. Ringstrasse, fragment z widokiem na Hofmuseum, pa áac Epstein i gmach Parlamentu, Wiede Ĕ. Stan z 1890 r. Fig. 3. Ringstrasse, fragment with a view of the Hofmuseum, Epstein Palace and the building of Parliament. Vienna. State from 1890.

Ryc. 5. Opera, westybul. Wiede Ĕ. E. van der Nüll, A. Siccard von Siccarsburg, 1863-1869 Ryc. 4. Opera. Wiede Ĕ. E. van der Nüll, A. Siccard von Siccardsburg, 1863-1869 Fig. 5. Opera, vestibule. Vienna. E. van der Fig. 4. Opera. Vienna. E. van der Nüll, A. Siccard von Siccardsburg, 1863-1869 Nüll, A. Siccard von Siccarsburg, 1863-1869

12 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 Ryc. 6. Hotel „Imperial” (d. pa áac Würtember- Ryc. 10. Kunsthistorisches Museum, Wiede Ĕ. gów), Wiede Ĕ. A. Zanetti, H. Adam, 1965 G. Semper, K. von Hasenauer, 1871-1891 Fig. 6. “Imperial” Hotel (formerly Würtemberg Fig. 10. Kunsthistorisches Museum. Vienna. Palace). Vienna. A. Zanetti, H. Adam, 1965 G. Semper, K. von Hasenauer, 1871-1891

Ryc. 13. Nowy Ratusz, Wiede Ĕ. G.F. von Schmidt, 1872-1883 Fig. 13. New Town Hall. Vienna. G.F. von Schmidt, 1872-1883

Ryc. 7. Parlament, Wiede Ĕ. Th. von Hansen, Ryc. 11. Uniwersytet, Wiede Ĕ. H. von Ferstel, 1874-1883 1873-1884 Fig. 7. Parliament. Vienna. Th. von Hansen, Fig. 11. University. Vienna. H. von Ferstel, 1874-1883 1873-1884

Ryc. 14. Klatka schodowa Nowego Ratusza, Wiede Ĕ. G.F. von Schmidt, 1872-1883 Fig. 14. New Town Hall, the staircase. Vienna. G.F. von Schmidt, 1872-1883

Ryc. 8. Musikverein, Wiede Ĕ. Th. von Hansen, 1867-1869 Fig. 8. Musikverein. Vienna. Th. von Hansen, 1867-1869

Ryc. 9. Burgtheater, Wiede Ĕ. G. Semper, K. Ryc. 12. Dziedziniec uniwersytetu, Wiede Ĕ. Ryc. 15. Projekt c.k. Ministerstwa Wojny, Wie- von Hasenauer, 1874-1888 H. von Ferstel, 1873-1884 de Ĕ. O. Wagner, 1907 Fig. 9. Burgtheater. Vienna. G. Semper, K. von Fig. 12. University, the courtyard. Vienna. Fig. 15. K.u.k. Ministry of War, project. Vienna. Hasenauer, 1874-1888 H. von Ferstel, 1873-1884 O. Wagner, 1907

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 13 rozwi Èza ñ. Zachowane projekty rozbudowy Wiednia Vienna from the Þ rst half of the 19 th century, re ß ect such zbpierwszej po ïowy XIX wieku odzwierciedlaj È tak È oto sytu- absituation, and the plans refer mostly to limited areas on acj Ú, a bplany odnosz È si Ú przewa ĝnie do niewielkich obszarów the outskirts of the old town such as the vicinity of Hof- na obrze ĝach starego miasta, jak okolice Hofburgu, terenów burg, the areas in front of the Neutor and Fischentor gates przed bramami Neutor i bFischentor na pó ïnocy oraz brzegów in the north and the banks of the Danube (Þ g. 1). Like Dunaju (ryc. 1). Stare, historyczne metropolie, wzorem other cities, such as Vienna, old, historical metropolises innych miast, takich jak Wiede ñ, nie posiada ïy zbyt wiele did not have too much space for erecting new public util- przestrzeni dla posadowienia nowych gmachów u ĝyteczno- ity buildings, and therefore it was natural to reach for the Ăci publicznej i bzbtej te ĝ przyczyny naturaln È sytuacj È by ïo land located in the suburbs. There, in the zone free from si Úganie ku obszarom le ĝÈ cym na przedmie Ăciach. Tam ĝe, building, several monumental buildings were erected, such wbstre Þ e wolnej od zabudowy, powsta ïo szereg monumental- as: the Main Customs Of Þ ce (1841-1847), the Main Mint nych budowli, takich jak G ïówny Urz Èd Celny (1841-1847), (1835-1838) – before Landstrasse suburb, the Polytechnic Gïówna Mennica (1835-1838) – przed przedmie Ăciem Land- (1816-1818, University of Technology), the Institute of strasse, Politechnika (1816-1818, Uniwersytet Techniczny), Military Geography (1840-1842, previously the Of Þ ce of Instytut Geogra Þ i Wojskowej (1840-1842, wcze Ăniej Urz Èd Measures and Geodetic Surveying), the court building Miar i bMiernictwa czyli Geodezji), budynek s Èdu (1831- (1831-1839, State Court) – on the outskirts of Josefstadt8. 1839, S Èd Krajowy) – na obrze ĝu Josefstadt 8. Perhaps we owe the accelerated urban and stylistic By Ê mo ĝe zbiegom okoliczno Ăci dziejowych zawdziÚ- changes in Vienna to coincidences of historical circum- cza Ê nale ĝy przyspieszenie przemian urbanistyczno- stances, connected with the political and administrative -stylistycznych wbWiedniu, w bzwiÈzku zbkluczowymi dla transformations so essential for central Europe. Generally, Ărodkowej Europy transformacjami polityczno-ustrojowy- Franz Joseph I bis remembered as a bkind, good-natured and mi. Na ogóï pami Úta si Ú Franciszka Józefa I bjako znanego patriarchal monarch, rarely mentioning that – until the end zbï askawo Ăci, dobrotliwego i bpatriarchalnego monarch Ú, of his days – he remained the Prince of Reich in the sense of rzadziej wspomina si Ú o bnim jako – pozostaj Ècym do ko ñca the Holy Roman Empire of the German Nation. He began swojego ĝycia – ksi Úciu Rzeszy w brozumieniu ¥wi Útego his reign by suppressing the Viennese and Hungarian revolt Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Swe pa- in 1848, believing it was possible to turn back the clock of his- nowanie rozpocz Èï od st ïumienia rewolucji wiede ñskiej tory by introducing neo-absolutist and centralist rule based ibwÚgierskiej wb1848 roku, mniemajÈc, ĝe mo ĝliwym jest on the army. Soon, however, as a bresult of failures in foreign cofni Úcie zegara historii przez wprowadzenie neoabso- policy (the defeat in the Battles of Magenta and of Solferino lutystycznych i b centralistycznych rz Èdów opartych na in 1859, which brought victory to the Emperor Napoleon wojsku. Wkrótce jednak na skutek niepowodzeñ w bpoli- III), the long-lasting Hungarian irredentism and immedi- tyce zagranicznej (klÚska pod MagentÈ i bSolferino wb1859 ate bankruptcy of Þ nances forced the proud Habsburg to roku, która by ïa owocem zwyci Ústwa cesarza Napoleona accept a bgradual evolution of the monarchic system. The III), dïugotrwaïa irredenta w Úgierska, bliskie bankructwo army and administration still remained the basis of power, Þ nansów wymusi ïy na dumnym Habsburgu stopniow È although new pillars of monarchy were created such as: state ewolucjÚ systemu monarchicznego. Armia i badministracja autonomy and regional self-government which were used pozostaïy nadal jednym z bfundamentów wïadzy, atoli po- as the basis for building the loyalty towards the state and wstaïy nowe Þ lary monarchii, takie jak autonomia krajowa Austria. The state reforms of 1866 and establishing the so ibregionalny samorz Èd, na podstawie których usi ïowano bu- called dualist Austro-Hungarian monarchy were still, rela- dowa Ê pa ñstwowo-austriacki lojalizm. Do reform pa ñstwa tively speaking, far off 9. The Spring of Nations overstrained wb1866 roku i butworzenia tzw. dualistycznej monarchii Au- the feeble basis of the order established during the Congress striacko-WÚgierskiej by ïo jeszcze, relatywnie rzecz bior Èc, of Vienna in 1815, a bvisible sign of which was the escape of daleko9. Wiosna Ludów nadwer Úĝ yïa podstawy porz Èdku Franz Joseph bIband his court to the fortress in Olomouc. ustanowionego na Kongresie Wiede ñskim wb1815 roku, Therefore, after restoring the old regime, there appeared an czego widomym znakiem by ïa ucieczka Franciszka Józefa urgent need to replace the old objects and devices of the for- Ibibdworu aĝ do warownej twierdzy w bOïomuñcu. Przeto, tress of Vienna to build a bstrategic anchorage for the authori- po przywróceniu starego re ĝimu, powstaïa pilna potrzeba ties and the court. Neither Hofburg, nor Schönbrunn were zbudowania, w b miejsce dawnych obiektów i b urz Èdze ñ suitable for defence. In this situation a bdecision was made twierdzy Wiede ñ, strategicznego punktu oparcia dla w ïadzy to erect a bkind of a bcitadel, in the years 1848-1857, which ibdworu. Ani Hofburg, ani Schönbrunn nie nadawa ïy si Ú do included the barracks, gunsmith’s workshop, ammunition obrony. W btej sytuacji zapad ïa decyzja wzniesienia w blatach depots – surrounded with a bline of forti Þ ed arsenals whose 1848-1857 czego Ă w brodzaju cytadeli, obejmuj Ècej koszary, defensive architecture was designed mostly in the style of warsztaty rusznikarskie, sk ïady amunicji – otoczone pasem eclectic neo-Gothic and neo-Renaissance. The designers of umocnionych cekhauzów, których architektura obronna that stronghold which was not only of military but also of zaprojektowana by ïa g ïównie w b gu Ăcie eklektycznego primarily political importance, and which has been known neogotyku ibneorenesansu. Projektantami owej warowni as the Arsenal ever since, were: August Siccard von Sicca- majÈcej nie tylko militarne, ale gïównie polityczne znacze- rdsburg, Eduard van der Nüll and Theophil von Hansen. nie, zwanej do dzi Ă zreszt È Arsena ïem, byli: August Siccard One of the armouries houses the Army Museum ( Heeresge- von Siccardsburg, Eduard van der Nüll i bTheophil von schichtliches Museum ) opened in 1869, and designed accord- Hansen. W bjednym z bcekhauzów znalaz ïy si Ú pomieszczenia ing to the plans by Th. von Hansen. It is probably the only Muzeum Wojska ( Heeresgeschichtliches Museum) otwartego object (besides the Vienna Greek-Catholic orthodox church) wb1869 roku, zaprojektowanego podïug planów Th. von erected in the neo-Byzantine style, strongly coloured by the

14 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 Hansena. Jest to jedyny prawdopodobnie obiekt (obok in ß uence of the Italian Renaissance and Munich Rundbo- wiedeñskiej cerkwi greckokatolickiej) wzniesiony wbstylu genstil, by that multi-talented architect who, together with neobizanty ñskim, silnie zabarwionym wp ïywami renesansu his father-in-law Ludwig Förster, contributed to realizing wïoskiego i bmonachijskiego Rundbogenstilu, przez tego the idea of the Viennese Ring 10 . wszechstronnie utalentowanego architekta, który przy- It has already been mentioned that the army, the main czyni ï si Ú wraz ze swum bte Ăciem Ludwigiem Försterem do support of “neo-absolutism” (according to I. Podbrecky), urzeczywistnienia idei wiedeñskiego Ringu10 . was constantly present in the streets of the capital thanks Jako si Ú rzek ïo, armia, gïówna podpora „neoabsoluty- to erecting the Arsenal and new barracks, still remained the zmu” (wed ïug okre Ălenia I. Podbrecky), dzi Úki wzniesieniu main owner of the zone free from building and insisted, Arsenaïu i bnowych koszar by ïa stale obecna na sto ïecznych for strategic reasons, on abban on building in this area11 . ulicach, nadal pozostawa ïa g ïównym w ïaĂcicielem strefy Another step on the way to raising the imperial-dynastic wolnej od zabudowy ibobstawaïa, ze wzglÚdów strategicz- prestige of the capital and, what was more important, to nych, za zakazem zabudowy na tym terenie11 . the harmonious urban development of the city centre Dalszym krokiem na drodze ku podniesieniu imperial- in which new building sites were to be obtained for the no-dynastycznego presti ĝu stolicy oraz, co wa ĝniejsze, har- rapidly developing metropolis, was the new law concern- monijnego rozwoju urbanistycznego Ăródmie Ăcia, w bktórym ing the district of Vienna from March 6, 185012 . The test miano pozyska Ê nowe tereny budowlane dla gwa ïtownie for the intended complex restructuring of the city was the rozbudowuj Ècej si Ú metropolii, by ïo nowe prawo o bgminie “New Vienna” project, initiated in 1852, supported by the Wiede ñ z b6 marca 1850 roku 12 . Prób È generaln È dla przewi- Emperor in abhand-written letter; abconcept of abnew dis- dywanej kompleksowej przebudowy miasta by ï zainicjowany trict consisting of six parts and located outside the built-up wb1852 roku projekt „Nowy Wiede ñ”, poparty odr Úcznym zone before the Schottentor and Neutor gates (nowadays listem cesarskim, koncepcja nowej dzielnicy obejmujÈcej the area of Türkenstrasse street and Schlickplatz square). sze ĂÊ cz ÚĂ ci, posadowionej w bwolnej od zabudowy stre Þ e Abmodel of Þ nancing the Ringstrasse was also tried out here przed bramami Schottentor i b Neutor (dzi Ă rejon ulicy as abexperiment, namely: income from the sale of building Türkenstrasse i bplacu Schlickplatz). Tytu ïem eksperymentu plots would contribute to a bfund that would Þ nance public wypróbowano tu równie ĝ model Þ nansowania dla Ringstras- utility buildings13 . se, a bmianowicie: dochód ze sprzeda ĝy dzia ïek budowlanych Building of the Votivkirche church (which served as zasila ïby fundusz, z bktórego by ïyby Þ nansowane budowle abgarrison church from 1862 to 1918) should de facto be uĝyteczno Ăci publicznej 13 . regarded as the moment when the most famous urban and Za pocz Ètek narodzin najs ïynniejszej w bAustrii i bnie tylko, architectonic composition of the Viennese historicism was urbanistyczno-architektonicznej kompozycji wiede ñskiego born. The temple was situated in front of the Schottentor historyzmu uzna Ê nale ĝy de facto powstanie (garnizono- gate, thus commencing the building of boulevards along the wego od 1862 do 1918) ko Ăcio ïa Votivkirche. ¥wi Ètynia Ringstrasse. Abdirect impulse for erecting the above men- usytuowana zosta ïa przed bram È Schottentor, zapocz Ètko- tioned church was abfailed assassination attempt on Franz wuj Èc budow Ú bulwarów przy Ringstrasse. Bezpo Ărednim Joseph I, on February 18, 1853. The incident signiÞ cantly impulsem powstania owego ko Ăcio ïa by ï nieudany zamach increased the authority of the Habsburg state, enfeebled na Franciszka Józefa I bzb18 lutego 1853 roku. Wydarzenie by the revolution, and strengthened the personal position to w bznacz Ècym stopniu przyczyni ïo si Ú do wzrostu os ïa- of the Emperor as well as the consolidation of the alliance bionego przez rewolucj Ú autorytetu pa ñstwa Habsburgów between the monarchy and the Catholic church14 . ibdzi Úki temu przypadkowi wzmocni ïa si Ú osobista pozycja The choice of neo-Gothic style for the Votivkirche, cesarza oraz konsolidacja sojuszu monarchii z bko Ăcio ïem formulated in the requirements of the competition adver- katolickim 14 . tised in 1854, might have conÞ rmed the typical pluralism Wybór stylu neogotyckiego dla Votivkirche sformu ïowa- of neo-Gothic forms. Besides the proposals of Heinrich ny w bwarunkach rozpisanego w b1854 roku konkursu móg ï von Ferster kept in the south-German (Austrian) style, Ăwiadczy Ê o btypowym pluralizmie form neogotyckich. Obok one could encounter solutions in the style of Westphalian propozycji Heinricha von Ferstera utrzymanych w bduchu Gothic, e.g. by sir George Gilbert Scott, which was Þ nally po ïudniowo-niemieckim (austriackim) spotka Ê mo ĝna by ïo realized in the shape of the Nikolaikirche church in Ham- rozwi Èzanie w bstylu gotyku westfalskiego, np. sir George- burg (1845-1874, nowadays abpermanent ruin). However, ’a bGilberta Scotta, które ostatecznie zrealizowane zosta ïo the Cathedral in Koln by Ernst Friedrich Zwirner, Richard wbpostaci ko Ăcio ïa Nikolaikirche w bHamburgu (1845-1874, Voigtel and others, 1842-1880, can be regarded as abpeculiar ob. trwa ïa ruina). Atoli, za swoisty prototyp Votivkirche prototype of the Votivkirche. ( Þ g. 2) The Vienna votive uzna Ê mo ĝna katedr Ú kolo ñsk È Ernsta Friedricha Zwirnera, church was designed and erected between 1856 and 1879 Richarda Voigtela i binnych, 1842-1880 (ryc. 2). Wiede ñski by H. von Ferster, initially as a bchurch – memorial in the ko Ăció ï wotywny zaprojektowany zosta ï i bwzniesiony od 1856 vicinity of the Arsenal, and later intended for a bbasilica do 1879 roku, przez H. von Ferstera, pocz Ètkowo jako ko- axially turned towards the St. Stephen’s Cathedral always Ăció ï-pomnik w bpobli ĝu Arsena ïu, a bnast Úpnie z bprzeznacze- associated with the Habsburg family and their progenitors niem na bazylik Ú, osiowo zwrócon È ku katedrze Ăw. Stefana, – the Babenbergs. Typologically and stylistically modelled zawsze kojarzonej z brodem Habsburgów i bjego protoplastów on the canonical French, German and Austrian Gothic, it is – Babenbergów. Typologicznie i bstylistycznie wzorowany na an excellent example of rigorously understood historicism, kanonicznym gotyku francuskim, niemieckim i baustriackim clarity and uniformity of style15 . jest doskona ïym przyk ïadem rygorystycznie pojmowanego Thus Votivkirche became a bturning point in the con- historyzmu i bczysto Ăci oraz jednolito Ăci stylu 15 . struction of the Ringstrasse and consequently the develop-

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 15 Przeto Votivkirche sta ï si Ú punktem zwrotnym w bkon- ment and improving the appearance of the city. Together strukcji Ringstrasse ibwbkonsekwencji rozbudowy ibupiÚk- with political stability of the state and dynasty during the szenia miasta. Wraz ze stabilizacj È polityczn È pa ñstwa ibdy- 1860s, suggesting the analogy to when the ruling principle nastii wblatach szeĂÊ dziesiÈtych XIX wieku, nasuwajÈcÈ si Ú was: Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube!, there seemed to na my Ăl analogi Ú, kiedy to od zawsze obowi Èzywa ïa zasada, have returned the worthy time of the dazzling splendour of iĝ Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube! zdawa ï si Ú powraca Ê the monumental and formal architecture. More or less in ów zboĝny czas powrotu ol ĂniewajÈcej ĂwietnoĂci archi- the same period, the political, social and cultural situation tektury monumentalno-reprezentacyjnej. Mniej wi Úcej was similar in Vienna of Franz Joseph I band Paris of Napo- wbtych samych latach sytuacja polityczna i bsocjo-kulturowa leon III. Though the forti Þ cations in Paris had already been przedstawiaïa si Ú podobnie w bWiedniu Franciszka Józefa demolished during the reign of Louis XIV, the rebuilding IbibPary ĝu Napoleona III. Wprawdzie w bPary ĝu zlikwido- of the centre of the capital carried out by baron Georges wano umocnienia ju ĝ za Ludwika XIV, ale dopiero od 1853 Haussmann started as late as 1853, during the reign of the roku, za panowania trzeciego przedstawiciela dynastii Bona- third representative of the Bonaparte dynasty 16 . Owing to partych, rozpoczÚï a si Ú przebudowa centrum stolicy, któr È the situation concerning the ownership of building plots przeprowadziï baron Georges Haussmann 16 . Dzi Úki innej different from that in Paris, in Vienna the historic core of ni ĝ w bPary ĝu sytuacji w ïasno Ăciowej dzia ïek budowlanych, the city, ignored in the majority of projects, was preserved wb Wiedniu zachowany zosta ï historyczny (zabytkowy) because the area intended for building development ( Glacis ) trzon miasta, pomijany wbwi ÚkszoĂci projektów, poniewa ĝ belonging to the city determined the potential direction of nale ĝÈ cy do miasta obszar wolny od zabudowy ( Glacis ) urban development, while modernization of the centre was wyznacza ï potencjalny kierunek rozwoju urbanistycznego, repeatedly postponed till later17 . natomiast modernizacj Ú centrum przesuwano na pó ěniej 17 . On December 20, 1857, the Emperor Franz Joseph 20 grudnia 1857 roku cesarz Franciszek Józef I bwyda ï Ibissued an of Þ cial act concerning the long awaited devel- oÞ cjalny akt dotycz Ècy od dawna ju ĝ koniecznej rozbudowy opment of the city on the previously undeveloped area miasta na dot Èd niezagospodarowanych terenach dawnych of the old forti Þ cations which changed their character umocnie ñ, które zmieni ïy charakter w ïasno Ăci z bwojskowe- from military to civilian property18 . On January 30, 1858, go na cywilny 18 . 30 stycznia 1858 roku rozpisano konkurs ab competition was advertised for an initial concept of obejmuj Ècy wst Úpn È koncepcj Ú zagospodarowania obszarów developing the area of the future Ring. The competition przysz ïego Ringu. Ramowe warunki konkursu przewidywa- requirements included: leaving free space in front of the ïy pozostawienie wolnego miejsca przed symbolizuj Ècym Burg symbolising the support to the throne and altar podpor Ú tronu i boïtarza, wraz z bomnipotencj È soldateski with the omnipotence of soldiery and bureaucracy; and ibbiurokracji, Burgiem; umiejscowienie rozmaitych budyn- locating there various public utility and court buildings. ków u ĝyteczno Ăci publicznej i bdworskiej. Ponadto warun- Moreover, the condition for participating in the competi- kiem uczestnictwa w bkonkursie by ïo niejako „organiczne” tion was abkind of “organic” adjustment to the preserved dostosowanie si Ú do zachowanej historycznej tkanki miasta, historic tissue of the city, taking into account continuation uwzgl Údniaj Ècej kontynuacj Ú stylów nowo wznoszonych of styles of the newly erected buildings representing the budynków reprezentuj Ècych majestat Imperium. Ju ĝ w blip- power of the Empire. Already in July 1858, 85 projects cu 1858 roku przedstawiono 85 projektów, z bktórych prace were presented, among which the works by August Siccard Augusta Siccard von Siccardsburga, Eduarda van der Nülla, von Siccardsburg, Eduard van der Nüll, Ludwig Förster Ludwiga Förstera i b Friedricha Stache uznano za godne and Friedrich Stache were considered worthy of the prize, nagrody, mimo to komisja pod kierownictwem minister- nevertheless the commission under the supervision of the stwa spraw wewn Útrznych ĝadnego z bnich nie wybra ïa do Ministry of the Interior did not choose any of them to be realizacji. Zalecono, aby nagrodzone projekty dopiero wraz realised. It was recommended that the awarded projects, zbnades ïanymi w b1859 roku pracami Föstera i bMoritza von together with the works by Föster and Moritz von Löhr sent Löhra stanowi ïy podstaw Ú do opracowania planu zagospo- in 1859, should constitute the basis for preparing abplan of darowania terenu. Plan ten zosta ï zatwierdzony 1 wrze Ănia land development. The plan was approved by the Emperor 1859 roku przez cesarza Franciszka Józefa I. Franz Joseph I b– on September 1, 1859. OĂ projektu oraz planu stanowi ïy okalaj Èce miasto The focus of the project and the plan were the boule- bulwary w b formie nieregularnego wielok Èta. By ïy one vards surrounding the city in the form of an irregular uwarunkowane zarówno uksztaïtowaniem terenów wol- polygon. They were conditioned by both the lie of the land nych od zabudowy (Glacis), tworzÈcych pierĂcieñ wokó ï intended for building development ( Glacis ), making up starego miasta, wbktórym ju ĝ notabene powsta ïa sie Ê dróg, abring around the old town in which the road Network had jak i bkonieczno Ăci È po ïÈ czenia g ïównych tras komunikacyj- already been created, and by the necessity for linking the nych wychodz Ècych z bcentrum. Ze wzgl Údów wojskowych main trafÞ c router leading out of the centre. The Parade- Paradeplatz na zachodnich kra ñcach Ringu, przed dzielnic È platz on the western edge of the Ring, before the Josefstadt Josefstadt musia ï pozosta Ê wolny od zabudowy. Natomiast district, had to be left free from building development obszar po ïoĝony na pó ïnoc od placu, w b klinie mi Údzy for military reasons. The area situated to the north of the ulicami Alser ibWähringer, zosta ï zaj Úty przez Votivkirche. square, in the wedge between Alser and Währinger streets, Dla urz Èdzenia terenów na pó ïnocnym odcinku Ringu, was taken by the Votivkirche. The project by Siccardsburg abtakĝe placu Vor der Burg wykorzystano projekt Siccards- and van der Nüll, which included museum buildings on burga ibvan der Nülla, który przewidywaï po obu stronach both sides of the square on the side of the Ring, was used placu od strony Ringu budynki muzealne. Po przeciwnej in arranging the area at the northern section of the Ring stronie zaplanowano ju ĝ wcze Ăniej budowle administracji and the Vor der Burg square. On the other side, military

16 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 wojskowej, które zamykaïy plac przed dworskimi stajnia- administration buildings which enclosed the square in front mi. Powsta ïa w bten sposób koncepcja placu po ïoĝonego of the court stables had been designed earlier. Thus, there wbpoprzek Ringu. Zbprojektu L. Förstera przejÚto pomysï arose the concept of absquare situated cross the Ring. The poprowadzenia tras komunikacyjnych od ulic Ringstrasse idea of running traf Þ c routes from the Ringstrasse and Las- ib Lastenstrasse w b po ïudniowej cz ÚĂ ci placu, podobnie tenstrasse street in the south part of the square was adopted jak umiejscowienie koszar przy mo Ăcie Augartenbrücke. from the project by L. Förster, and so was the location of the Wbten sposób wy ïoniïa si Ú koncepcja zabudowy miejskiej barracks by the Augartenbrücke bridge. In this way there wokóï starego miasta w bformie pierĂcienia podzielonego emerged the concept of building development around the na kwartaïy siatk È prostopad ïych ci Ègów ulic. ZbwyjÈtkiem old town in the form of abring divided into quarters with placu Vor der Burg nie by ïo miejsc, które krzy ĝowa ïyby si Ú abnetwork of perpendicular streets. Apart from the Vor der zbRingstrasse ibwbjakikolwiek sposób zaburzaïy uk ïad wi È- Burg square, there were no places which would intersect ĝÈ cy miasto z bprzedmie Ăciami. Plan zabudowy Schwarzen- with the Ringstrasse or in any way distort the layout con- bergplatz jest rezultatem pó ěniejszych przeróbek, podobnie necting the city with the suburbs. The plan of building jak oĂ Ratusz – Burgtheater. W b1858 roku rozpoczÚï a si Ú, development of the Schwarzenbergplatz is a bresult of later abwb1875 roku zakoñczyïa, rozbiórka baszt19 (ryc. 3). alterations, and so is the Town Hall – Burgtheater axis. The Realizacja wielkich bulwarów nabra ïa gwa ïtownego process of demolishing the towers began in 1858, and was tempa, bowiem ju ĝ w b1865 roku otwarto pierwszy, szeroki completed in 187519 ( Þ g. 3). na 56 metrów, odcinek z bci Ègami dla pieszych ibje ěděców, Realisation of great boulevards was rapidly accelerating. pomi Údzy mostem Aspernbrücke a bbram È Burgtor i bnabrze- The Þ rst, 56-metre wide fragment with ways for pedes- ĝem Franciszka Józefa I. Natomiast w b1870 roku uko ñczono trians and riders, between the Aspernbrücke bridge, the bulwary na caïej dïugoĂci 20 . Burgtor gate and the embankment of Franz Joseph I bwas Terytorialn È ekspansj Ú Ringu rozpocz Úï y kolejne fazy already opened in 1865. The whole length of boulevards urbanistycznego ci Ègu nowej zabudowy i bneohistorycznego was completed in 187020 . cyklu (albo pseudohistorycznego, jak ju ĝ wkrótce uwa ĝali Territorial expansion of the Ring began with the sub- pó ěniejsi modernistyczni krytycy neotradycji w b archi- sequent phases of the new stretch of urban development tekturze) monumentalno-reprezentacyjnych budowli and neo-historical cycle (or pseudo-historical, as it was wystawionych pod auspicjami ‘NajjaĂniejszego Pana i bJego soon regarded by later modernist critics of neo-tradition in Rodziny’ 21 . Pierwszym z brz Údu gmachów maj Ècych wyra ĝaÊ architecture) of monumental and formal buildings erected wolÚ w ïadcy ibprzemiany zachodzÈce wbpa ñstwie ibwbEu- under the auspices of ‘His Imperial Majesty and His Fam- ropie jest wiedeñska Opera (Staatsoper). Budynek powstaï ily’21 . The Þ rst in a brow of ediÞ ces which were to express wblatach 1863-1869 na podstawie planu Eduarda van der the will of the monarch and the changes taking place in Nülla i bAugusta Siccarda von Siccardsburga. Koncepcja the state and Europe was the Vienna Opera ( Staatsoper). Opery zrodzi ïa si Ú w boparciu o bwzory renesansu rzym- The building was erected in the years 1863-1869 accord- skiego, uzupe ïnionego elementami neobaroku. Styl Opery ing to the plan by Eduard van der Nüll and August Siccard wiede ñskiej w bznacznej mierze nasuwa analogie, b Èdě tylko von Siccardsburg. The concept of the Opera was born on paralele, ze sztandarowymi dla stylu Drugiego Cesarstwa the basis of models from the Roman Renaissance, sup- albo stylu Napoleona III, jakimi s È paryski Nowy Luwr Hek- plemented with neo-Baroque elements. The style of the tora Martina Lefuela i bLouisa T.J. Viscontiego (1852-1857) Vienna Opera largely suggests analogies, or just parallels, ibOpera w bPary ĝu Charlesa Garniera (1861-1875). Kapry Ăna with most prominent buildings in the style of the Second publiczno ĂÊ wiede ñska niech Útnie przyj Úï a rozwi Èzania Empire, or the style of Napoleon III, such as: Parisian New zaproponowane przez architektów, wobec których zastoso- Louvre by Hector Martin Lefuel and Louis T. J. Visconti wano ostracyzm i bwr Úcz nagonk Ú, co doprowadzi ïo twórców (1852-1857), and the Opera in Paris by Charles Garnier do samobójstwa 22 (ryc. 4, 5). (1861-1875). Changeable Viennese public reluctantly re- Obok nastÚpnych przykïadów architektury urzÚdowo- ceived the solutions proposed by the architects who were -o Þ cjalnej, rozpocz Úï a si Ú mi Údzy 1860 ab1865 oĝywiona ostracised as abresult of abwitch-hunt that led the artists to dziaïalnoĂÊ budowlana w bokolicach Schwarzenbergplatz, committing suicide22 ( Þ g. 4, 5). zapowiadajÈca znaczÈce dla estetyki architektury rezyden- Besides more examples of formal and of Þ ce archi- cjonalnej ĂródmieĂcia zmiany wbobrÚbie osi Seilerstätte – tecture, intense building activity commenced between pa ïac Schwarzenberg, obejmujÈc lokalizacj Ú wzniesionego 1860 and 1865 in the vicinity of the Schwarzenbergplatz, wb1867 roku konnego pomnika ksiÚcia Karola Schwarzen- which heralded changes signi Þ cant for the aesthetics of berga, bohatera bitwy pod Lipskiem w b 1813 roku. Tu the residential architecture of the city centre. It took place wïaĂnie udaïo si Ú niemal urzeczywistni Ê idea ï zabudowy within the axis Seilerstätte – Schwarzenberg palace, and miejskiej w bduchu dojrza ïego historyzmu. Okaza ïy plac included the location of the equestrian statue of Prince zw Úĝ a si Ú ku Ringowi, a brozszerza ku przedmieĂciu, któ- Karl Schwarzenberg, abhero of the Battle of Leipzig from rego oĂ symetrii przejmuje siatk Ú podzia ïów otaczajÈcych 1813, erected in 1867. It was here that the ideal of urban go dzielnic i bwïÈ cza w bwielkomiejsk È przestrze ñ. W bten development in the spirit of mature historicism was almost sposób, wzdïuĝ osi widokowej i bkomunikacyjnej skiero- realised. The impressive square narrows towards the Ring wanej w b stron Ú pa ïacu Schwarzenberg powsta ïo realne and widened towards the suburb whose axis of symmetry ib funkcjonalne zarazem po ïÈ czenie z b przedmie Ăciem 23 . takes over the division grid of the surrounding districts and Wa ĝnym impulsem do takiego ukszta ïtowania placu by ï connects it with the municipal space. In that way, a breal and projekt wzniesionego w blatach 1863-1869 pa ïacu arcyksi Úcia functional connection with the suburbs was created along Ludwika Wiktora, autorstwa H. von Ferstera, który powsta ï the viewing and traf Þ c axis directed towards the Schwarzen-

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 17 na styku Ringstrasse ibplacu Schwarzenberg24 . Siedziby ar- berg palace23 . An important impulse for such a bform of the cyksiÚcia Ludwika Wiktora oraz innych cz ïonków rodziny square was given by the project of the palace of Archduke cesarskiej, a b tak ĝe przedstawicieli rodowej arystokracji, Ludwig Viktor, designed by H. von Ferster, which was abzbczasem ibwiedeñskiej plutokracji, po ïoĝone przy Ringu, erected in the years 1863-1869 at the junction of the Ring- dodawaïy splendoru stolicy Imperium, jak np. Deutsch- strasse and Schwarzenberg square24 . Such edi Þ ces as the meisterpalais Wielkiego Mistrza Zakonu Krzy ĝackiego, seat of the Archduke Ludwig Viktor and other members of zwany te ĝ pa ïacem arcyksi Úcia Wilhelma, dzie ïo Theophila the imperial family, as well as those of the representatives von Hansena (1864-1867); pa ïac Würtembergów, obecnie of aristocracy and with time of the Viennese plutocracy, Hotel „Imperial”, wybudowany przez Arnolda Zanettiego located by the Ring, added splendour to the capital of the ibHeinricha Adama (1865), podwy ĝszony w b1928 roku. Empire, e.g.: Deutschmeisterpalais of the Grand Master of Wbtym s ïynnym hotelu stawali ongi Ă (trzeba trafu!) Ryszard the Teutonic Order, also known as the palace of Archduke Wagner i bAdolf Hitler (ryc. 6). Wilhelm, the work of Theophil von Hansen (1864-1867); Kolejn È per ïÈ w b koronie zabytków Ringu jest bez the Würtemberg palace, nowadays the “Imperial Hotel”, wÈtpienia zaprojektowany i b wzniesiony pod ïug planów built by Arnold Zanetti and Heinrich Adam (1865), raised Theophila von Hansena, mi Údzy 1874 a b 1883, gmach in 1928. Richard Wagner and Adolf Hitler (as luck would Parlamentu. Wiede ñski Parlament (d. Reichsrat) nale ĝy do have it) once stayed at that famous hotel (Þ g. 6). nielicznych w b stolicy przyk ïadów neoklasycyzmu dzie- The next jewel in the crown of the historic buildings wi Útnastowiecznego. Wbteorii ibhistorii sztuki XIX wieku, on the Ring is undoubtedly the building of the Parliament, ab osobliwie co si Ú tyczy architektury, spotyka si Ú dwa designed and erected by Theophil von Hansen, between niejako konkurencyjne poglÈdy. Pierwszy z bnich zakïada 1874 and 1883. The Parliament in Vienna ( Reichsrat ) belongs tez Ú o bprogramowej, a bnawet doktrynalnej nieobecno Ăci to the few examples of the nineteen-century neo-classicism neoklasycyzmu w bhistoryzmie. Takie stanowisko utrzymuje in the capital. In the theory and history of the 19-century Piotr Krakowski. Natomiast równie skrajny pogl Èd lansuje art, particularly in relation to architecture, two slightly con- Claude Mignot, dla którego neoklasycyzm jest integralnÈ tradictory views can be encountered. The Þ rst assumes that cz ÚĂ ci È sztuki i barchitektury historyzmu. Kompromisow È neo-classicism was by principle, or even doctrinally, absent pozycjÚ, dla odmiany, przyjmuje Dieter Dolgner, wed ïug from historicism, which is the standing maintained by Piotr którego w barchitekturze historyzmu pozostaje obszerna Krakowski. On the other hand, the other extreme view is przestrzeñ dla twórczo Ăci mieszczÈcej si Ú mi Údzy szeroko promoted by Claude Mignot, for whom neo-classicism is rozumianym antykiem a bkontynuatorami tradycji renesan- an integral component of art and architecture of historicism. sowych, jak choÊby pozostajÈce wbjej obrÚbie np. Galeria Abcompromise, for a bchange, is offered by Dieter Dolgner, Narodowa w bBerlinie Friedricha Augusta Stülera i bJohanna for whom in the architecture of historicism there remains Heinricha Stracka (1866-1876) lub Ratusz w bWintertuhr abvast space for artistic work Þ tting between a bwidely under- Gottfrieda Sempera (1867-1869). Przy okazji warto zwróci Ê stood antiquity and artists continuing Renaissance traditions, uwagÚ na nierzadko zapomniane zwi Èzki pomiÚdzy histo- such as e.g.: the National Gallery in Berlin, Friedrich August ryzmem a bakademizmem, które zaob Þ towa ïy szczególnym Stüler, Johann Heinrich Strack 1866-1876, or the Town Hall rozkwitem malowniczej alegorii i bzachowawczego symbo- in Winterthur, Gottfried Semper 1867-1869. By the way, it lizmu, niezale ĝnie od kanonicznych b Èdě eklektycznych is worth mentioning the frequently forgotten connections rozwiÈza ñ25 . Podobnie jak Gottfried Semper, wcze Ăniejszy between historicism and academism, which resulted in odeñ Leo von Klenze b Èdě te ĝ Friedrich von Gärtner byli, particular ß ourishing of picturesque allegory and conserva- niezale ĝnie od preferencji np. Rundbogenstilu, mi ïoĂnika- tive symbolism, regardless of either canonical or eclectic mi stylu greckiego, jednak zbdu ĝÈ zr ÚcznoĂci È pos ïugiwali solutions 25 . Similarly to Gottfried Semper, his predecessor si Ú równie ĝ innymi formu ïami stylowymi. I b podobnie Leo von Klenze, or Friedrich von Gärtner – regardless of jak oni, Theophil von Hansen specjalizowaï si Ú g ïównie their preference for e.g. Rundbogenstil – were admirers wbstylu neogreckim, ale takĝe z brównÈ bieg ïoĂci È stosowa ï of Greek style, though they skillfully used other stylistic formy neorenesansowe zaczerpni Úte ze wzorów ß orenckich formulas. And like them, Theophil von Hansen specialised bÈdě wenecko-bizanty ñskich. Ibjako si Ú rzek ïo, Parlament mainly in the neo-Greek style, but equally skilfully applied wiedeñski uznaje si Ú z breguïy za najlepsz È i bnajbardziej re- neo-Renaissance forms borrowed from Florentine or Vene- prezentatywnÈ prac Ú Th. von Hansena – reprezentatywn È tian and Byzantine models. And, as mentioned before, the zw ïaszcza dla stworzonego przez niego stylu „greckiego Parliament in Vienna is generally regarded as the best and renesansu” albo mo ĝe lepiej, twórczo przeze ñ stosowanego most representative work by Th. von Hansen – particularly modusu polegaj Ècego na jakby „neohellenizacji” antycz- representative of the style of “Greek renaissance” he created, nych wzorów. Nie by ï wi Úc Th. von Hansen eklektykiem or even better, the modus involving a bkind of “neo-Helleni- biernym, a banaliza jego dzie ï wskazuje, ĝe doskonale zdawa ï sation” of ancient patterns he so creatively applied. So, Th. sobie sprawÚ z bnowych zadañ stoj Ècych przed architekturÈ von Hansen was not a bpassive eclectic, and an analysis of his oraz z btego, ĝe formy architektoniczne nie s È warto Ăci È sta ïÈ , work indicates that he was perfectly aware of new challenges zw ïaszcza je Ăli ich repertuar podyktowany jest programem facing architecture, and of the fact that architectonic forms politycznym. Parlament – duma i bozdoba Ringu Ăwiadczyï were not a bconstant value, particularly if their repertoire was równie ĝ o bdojrzewaniu austriackiego patriotyzmu, którego dictated by a bpolitical program. The Parliament – the pride podwaliny stanowi ïo wielowiekowe, g ïównie niemieckoj Ú- and jewel of the Ring also bore evidence of maturing Aus- zyczne dziedzictwo kulturalne, które atoli w bc.k. monarchii trian patriotism which was founded on the centuries-old, pri- integrowaïo si Ú z bwielonarodowym ĝywioïem. Tak zatem marily German-language cultural heritage which, however, neohellenizm Th. von Hansena wbtym konkretnym przy- in the k.u.k. monarchy integrated with the multi-national

18 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 padku niesïychanie trafnie odzwierciedlaï realn È sytuacj Ú forces. Thus, in this particular case, did the neo-Hellenizm of Wiednia i b naddunajskiego mocarstwa. ¥wiadomie wi Úc Th. von Hansen perfectly re ß ect the real situation of Vienna zaproponowaï wybór takiej stylistyki, bowiem po przegra- and the Empire on the Danube. Therefore, he consciously nej wb1866 roku wojnie zbPrusami surowy dorycyzm àbla proposed the choice of such stylistics, since after the lost war Karl Friedrich von Schinkel albo pompierski neobarok with Prussia in 1866, the austere Doricism à la Karl Friedrich by ïy dla kosmopolitycznej, a bjednoczeĂnie lojalnej wobec von Schinkel or bombastic neo-Baroque were unacceptable Habsburgów ibdualistycznej pa ñstwowoĂci opinii wiedeñ- for the Viennese public both cosmopolitan and loyal to the czyków nie do przyjÚcia26 . Miar È ró ĝnic Berlina ibWiednia, Habsburgs and the dualist state 26 . The measure of differences dwu przecie ĝ niemieckich miast w bowym czasie, mo ĝe by Ê between Berlin and Vienna, after all two German cities in porównanie gmachu Reichstagu wybudowanego wedïug those times, can be the comparison between the building of planów Paula Wallota w blatach 1884-1894 i bhansenowskiego Reichstag erected according to the design by Paul Wallot in Parlamentu (ryc. 7). the years 1884-1894, and the Parliament by Hansen (Þ g. 7). NastÚpn È chlub È neoklasycyzmu architektury Ringu, Musikverein, abwork of Th. von Hansen created be- jednocze Ănie wchodz ÈcÈ w bsk ïad kolekcji monumentalnych tween 1867 and 1869, was the next boast of neo-classicist pomników sztuki i bnauki, jest Musikverein, dzie ïo Th. von architecture of the Ring, and simultaneously an element Hansena powstaïe mi Údzy 1867 ab1869. Ta praca von Han- of the collection of monuments of art and science. That sena jest typowym przykïadem neoklasycyzmu, wbktórym work of von Hansen is abtypical example of neo-classicism wyra ěnie wida Ê wp ïywy neohellenistycznego synkretyzmu in which the in ß uence of neo-Hellenistic stylistic syncre- stylowego. Ju ĝ na pierwszy rzut oka w bgmachu Musikve- tism were clearly visible. Even at the Þ rst glance, in the rein dostrzegamy widoczne, podobnie jak wbwiedeñskiej Musikverein building, like in the Vienna Opera ( Staatsoper ), Operze ( Staatsoper ), oddzia ïywanie rzymskiej odmiany we can perceive abvisible impact of the Roman version of neoklasycyzmu, wzbogaconej – odkrytymi w bpo ïowie XVIII neo-classicism enriched by the motifs (patterns) from Pom- wieku – motywami (wzorami) z bPompei i bHerkulanum. Do peii and Herculaneum, discovered in the mid18 th century. pewnego stopnia ta stylizacja u ĝyta w bMusikverein przypo- To a bcertain extent, the stylisation applied in Musikverein mina Royal Albert Hall w bLondynie (F. Fowke, 1868-1871), resembles the Royal Albert Hall in London, by F. Fowke, zasïuĝon È dla ĝycia muzycznego Wiednia i bEuropy. Wn Ú- 1868-1871, so important for the musical life of Vienna and trza tego wspaniaïego zabytku sÈ przyk ïadem dojrzaïego Europe. The interiors of this magni Þ cent historic build- historyzmu wpadajÈcego wbwyprzedzajÈcy koniec stulecia ing are an example of mature historicism turning into the eklektyzm27 (ryc. 8). eclecticism preceding the end of the century27 ( Þ g. 8). Kolejnym klejnotem architektury historyzmu jest Another jewel of the historicist architecture is the neorenesansowy gmach Burgtheater, którego poprzedni- neo-Renaissance edi Þ ce of Burgtheater which was the kiem by ï wzniesiony jeszcze za czasów cesarzowej Marii predecessor of the theatre building erected in the times Teresy budynek teatralny. Nowy Burgtheater powsta ï, rzecz of the Empress Maria Theresa. The new Burgtheater was, oczywista, przy Ringu wblatach 1874-1888, na podstawie naturally, erected by the Ring, in the years 1874-1888, ac- koncepcji Gottfrieda Sempera i b Karla von Hasenauera. cording to the concept of Gottfried Semper and Karl von Scena ta, najbardziej prestiĝowa dla niemieckiego obszaru Hasenauer. This most prestigious stage of the German- jÚzykowego, zaprojektowana zosta ïa w boparciu o bklasyczne speaking lands, was designed on the basis of classical formy renesansu wypracowane przez Donato Braman- Renaissance forms worked out by Donato Bramante and tego i b Rafaela Santiego. Ich Ăladami pod Èĝ yï wprzódy Rafael Santi. G. Semper followed in their footsteps, Þ rst G. b Semper, realizuj Èc Oper Ú w b Dre ěnie, zbudowan È realising the Opera in Dresden built in the years 1838-1841, wblatach1838-1841, która ulegïa zniszczeniu w b1869 roku, destroyed in 1869, and abnew one built in situ in the years by in situ w blatach 1871-1878 powstaïa nowa. A bnastÚpnie 1871-1878. And next was the famous Burgtheater. That sïynny Burgtheater. Ten wytworny, w bdoskonaïym gu Ăcie elegant and tastefully executed building was decorated wykonany budynek, zdobi È mi Údzy innymi freski m ïodych with e.g. frescoes of the young Gustav and Ernst Klimt jeszcze Gustava ibErnsta Klimtów, którzy zas ïyn È pó ěniej who would later become famous as the co-authors of the jako wspóïtwórcy wiedeñskiej secesji28 (ryc. 9). Viennese secession 28 ( Þ g. 9). Doniosïym wr Úcz, ze wzglÚdów artystycznych iburba- For artistic and urban planning reasons, a bprominent nistycznych, ogniwem kolekcji architektury historyzmu link in the collection of the historicist architecture of the Ringu ibnajbliĝszych okolic sÈ Kunsthistorisches Museum Ring and its vicinity are the Kunsthistorisches Museum (d. Hofmuseen ) i b Naturhistorisches Museum, tworz Èce (former Hofmuseen ) and Naturhistorisches Museum, which muzealny kompleks zrealizowany mi Údzy 1871 a b 1891 constitute abmuseum complex realised between 1871 and ibzaprojektowany przez Gottfrieda Sempera i bKarla von 1891, designed by Gottfried Semper and Karl von Ha- Hasenauera. Muzea wype ïniaj È jedn È pierzej Ú wielkiej senauer. The museums Þ ll one frontage of the great urban koncepcji miejskiej Sempera – monumentalnego Burgplatz, concept of Semper – the monumental Burgplatz which stanowi Ècego cz ÚĂÊ Ringstrasse. Oba budynki ß ankuj È constitutes abpart of the Ringstrasse. Both buildings ß ank zbdwu stron Hofburg, co miaïo stanowi Ê symbol jedno Ăci Hofburg on both sides, which was meant as a bsymbol of cesarstwa zbkulturÈ mieszcza ñsk È, zrealizowany w bpostaci the unity of the Empire with bourgeois culture, realized tak monumentalnej, jaka by ïa nie do pomy Ălenia przed in abform so monumental that it would have been totally rewolucj È przemys ïow È XIX wieku. Obie neorenesansowe unthinkable before the industrial revolution of the 19 th cen- budowle noszÈce cechy pó ěnego historyzmu miaïy w bper- tury. Both neo-Renaissance buildings displaying features of spektywie staÊ si Ú cz ÚĂ ci È nieuko ñczonego Forum Cesar- late historicism were in perspective to become a bpart of the skiego, które to za ïoĝenie mia ïo u Ăwietni Ê d ïugoletnie rz Èdy un Þ nished Imperial Forum, which was to honour the long

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 19 Franciszka Józefa I. Kaiserforum mia ïo zgromadzi Ê ca ïy reign of Franz Joseph I. Kaiserforum was to accumulate sev- szereg budowli o bszczególnie rojalistyczno-imperialnej wy- eral buildings with particularly royalist-imperial meaning, mowie, jak choÊby projektowana kopuïa nad sal È tronow È as for instance the dome designed over the throne room in pa ïacu Neue Burg czy pó ïkoliste budowle ïÈ cz Èce gmachy the Neue Burg palace, or the semi-circular constructions muzeów z bï ukami triumfalnymi. W brezultacie uda ïo si Ú linking the museum buildings with the triumphal arches. zrealizowaÊ jedynie cz ÚĂÊ zamiarów monarchy, chocia ĝby As a bresult, only some plans of the monarch were suc- wb postaci dwóch obiektów nies ïychanie donios ïych dla cessfully realised, for example in the form of two objects rozplanowania centrum ibRingu, integralnie zespolonych integrally combined with the museum complex, such as: zbzespo ïem muzealnym, czyli Michaelertrakt i bNeue Burg. Michaelertrakt and Neue Burg exceptionally signi Þ cant for Pierwszy zbnich to reprezentacyjny pa ïac, którego paradna planning the centre and the Ring. The former is abstately brama stanowi zarazem g ïówne wej Ăcie do zamkowego palace whose ornamented gate is also the main entrance kompleksu. Ów akcent jest charakterystyczny dla tego to the castle complex. That accent is characteristic for the zespoïu, którego budowÚ w blatach 1888-1893, zbrozkazu whole complex, the building of which was realised on Franciszka Józefa I, zrealizowa ï Ferdinand Kirschner. Po- Franz Joseph I’s orders by Ferdinand Kirschner in the years sïuĝyï si Ú on, aczkolwiek go nie kopiowa ï, autentycznym 1888-1893. He used an authentic project, though he did not projektem sporz Èdzonym w b1751 roku przez nie byle kogo, copy it, prepared in 1751 by Joseph Emanuel Fischer von bo Josepha Emanuela Fischera von Erlach. Bry ïÚ Micha- Erlach. The bulk of Michaelertrakt is decorated by beauti- elertrakt zdobiÈ przepi Úknie skomponowane trzy kopuïy fully composed three domes and striking sculpture decor ibefektowny wystrój rzeěbiarski nawiÈzujÈcy do ówczesnej alluding to the contemporary Austrian Empire. Today, it is wspó ïczesno Ăci austriackiego imperium. Zapomina si Ú dzi Ă usually forgotten that Triest and Rijeka ( Fiume ) were naval na ogóï, ĝe Triest i bRijeka (Fiume ) by ïy portami wojenny- ports, and Austrian ß eet was a bmenacing military power mi, abß ota austriacka by ïa gro ěnÈ si ïÈ militarn È na Morzu in the Mediterranean. The latter object, Neue Burg, was ¥ródziemnym. Natomiast drugi zbtych obiektów to Neue created in the spirit of architecture by Giovanni Lorenzo Burg, powsta ïy w bduchu architektury Giovanniego Lorenza Bernini, and was designed by K. von Hasenauer and Berniniego, a bzaprojektowany przez K. von Hasenauera i bG. G. bSemper in the years 1881-1913, as neo-Baroque regard- Sempera w blatach 1881-1913, neobarokowy, niezale ĝnie od less of the essential neo-Renaissance motifs recognisable rozpoznawalnych wbnim zasadniczych motywów neore- in it. Neue Burg never became an imperial residence, nesansu. Neue Burg nie staï si Ú nigdy rezydencj È cesarsk È and since its completion it has housed several scienti Þ c ibpo ukoñczeniu mieĂci ï kilka instytucji naukowo-kultu- and cultural institutions. Monumental eclecticism of that ralnych. Monumentalny eklektyzm tego gmachu Ăwiadczy edi Þ ce con Þ rms the double expression of its decadence. obpodwójnej ekspresji schyïkowoĂci tej budowli. Zbjednej On the one hand, it convinces us about compilatory ru- strony przekonuje nas o b kompilacyjnych rudymentach diments of neo-stylistics of Neue Burg, and curious and neostylistyki Nowego Burgu i bosobliwej i bdos ïownej jedno- simultaneously literal decadence of the Empire which czeĂnie dekadencji cesarstwa, które faktycznie zakoñczyïo really ended its existence with the outbreak of World War swój ĝywot wraz zbwybuchem pierwszej wojny Ăwiatowej Ibin 1914 29 ( Þ g. 10). wb1914 roku29 (ryc.b10). Kunsthistorisches Museum, as becomes the temple of Kunsthistorisches Museum, jak przysta ïo na Ăwi ÈtyniÚ art housing one of the largest collections of European art, sztuki, gromadzÈce jeden zbnajwiÚkszych zbiorów sztuki was established in the building decorated in accordance of europejskiej, powstaïo w bbudynku ozdobionym zgodnie the spirit of estheticism of the historicist epoch in which zb duchem estetyki epoki historyzmu, kiedy idea odro- the idea of Renaissance humanism, especially in the face of dzeniowego humanizmu, zw ïaszcza wbobliczu przemian social and cultural transformations in the second half of the socjo-kulturowych drugiej po ïowy XIX wieku, znalaz ïa 19 th century, obtained a bspecial signiÞ cance in the interiors szczególne znaczenie we wn Útrzach tego znakomitego of that magniÞ cent object. They were decorated by many obiektu. Zdobi ïo je wielu wybitnych artystów, ale ogól- eminent artists, but the overall tone was given, both vividly ny ton nadaje, obrazowo i b sugestywnie zarazem, fresk and suggestively, by a bfresco painted on the ceiling of the umieszczony na sklepieniu g ïównej klatki schodowej, main staircase, entitled Apotheosis of Renaissance by a bHun- zatytuïowany Apoteoza renesansu, p Údzla wÚgierskiego ma- garian painter Michael Munkácsy. It depicts Leonardo da larza Michaela Munkácsy’ego. Ukazuje on Leonarda da Vinci, Raphael, Veronese, Michelangelo and Titian, as well Vinci, Rafaela, Veronesa, Micha ïa Anio ïa i bTycjana oraz ich as their models, under the patronage of the Pope Julius II. modele, którym patronuje papieĝ Juliusz II. Ca ïoĂÊ uj Úta The whole is presented in the illusionist-confabulatory jest w bkonwencji iluzjonistyczno-konfabulacyjnej. Owa convention. That historical-decorative manner alludes to historyczno-dekoracyjna maniera nawi Èzuje do osadzonego the fresco, rooted in the Renaissance tradition, entitled wbtradycji renesansu fresku pt. Szkoïa Ate ñska, w bStanzach The School of Athens in the Vatican Stanza, executed by none watykañskich, który wykonaï nie kto inny, jak sam Rafael. other but Raphael himself. We can see there an imaginary Widzimy na nim wyimaginowane spotkanie wielkich mi- meeting of the great masters of ancient philosophy, among strzów Þ lozo Þ i staro ĝytnej, w Ăród których dostrzegamy, jak Home we can notice Plato (with a blikeness of Leonardo da Platon (z bpodobiznÈ Leonarda da Vinci) pokazuje palcem Vinci) points with his Þ nger towards the sky as the source niebo, jako ěródïo wszystkich inspiracji i bidei. Arystoteles of all inspirations and ideas. Aristotle points towards the wskazuje ziemiÚ, przyrod Ú. Dalej znajduj È si Ú Diogenes, earth, nature. Further on there are: Diogenes, Heraclitus Heraklit (z bpodobizn È Micha ïa Anio ïa), Pitagoras, Sokrates, (with a blikeness of Michelangelo), Pythagoras, Socrates, Euklides – a bwĂród dyskutantów Rafael umie Ăci ï w ïasny Euclid – and among the discussants Raphael placed his autoportret. Nie brakuje so Þ stów i bstoików etc. Do pew- self-portrait. There is no lack of sophists or stoics, etc. To

20 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 nego stopnia owa konfrontacja postaw, b Èdě wizji, przypo- abcertain degree, this confrontation of attitudes, or visions, mina obzjawisku wygasania okoïo roku 1850 romantyzmu reminds us about the phenomenon which occurred about ibwypierania go przez postawy pozytywistyczne wraz zbich 1850 – of the idea of Romanticism coming to an end and bagaĝem ideowo-estetycznym, czego widomym znakiem being supplanted by positivist attitudes with their ideologi- jest gmach Kunsthistorisches Museum30 . cal and aesthetic store, a bvisible token of which is the edi Þ ce Wbpodobnym klimacie artystycznym pozostaje, równie ĝ of the Kunsthistorisches Museum30 . ulokowany przy Ringu, pa ïac nauki, czyli gmach Nowego The palace of science, i.e. the building of the New Uniwersytetu, aczkolwiek za ïoĝonego w b1365 roku. W bjego University, though founded in 1365, and also located neorenesansowym nowym gmachu zna Ê ewidentnie by the Ring, maintains absimilar artistic climate. Its new klarowne paralele ró ĝnych wersji odrodzeniowego histo- neo-Renaissance building clearly shows evident parallels ryzmu, który tworzy ï Heinrich von Ferster. Wzniesiona to various versions of Renaissance historicism created przeze ñ w blatach 1873-1884 siedziba nowej uczelni nawi È- by Heinrich von Ferster. The seat of the new univer- zuje do Biblioteki Ăw. Marka w bWenecji (Jacopo Sansovino, sity erected by him in the years 1873-1884 alludes to: St. 1536-1554), Palazzo della Ragione w b Vicenzy (Alberto Marco’s Library in Venice (Jacopo Sansovino, 1536-1554), Palladio, od 1549), b Èdě te ĝ Belwederu w bPradze (Paolo Palazzo della Ragione in Vicenza (Alberto Palladio, from della Stella, od 1534), którym to arcydzieïom architektury 1549), or the Belvedere in Prague (Paolo della Stella, from humanizmu dziewi Útnastowieczny rewiwalizm nada ï nowy 1534), to which masterpieces of humanist architecture the ton ibwyraz artystyczny, czego przyk ïadami sÈ cho Êby Teatr nineteen-century revivalism added abnew tone and artistic Narodowy wbPradze, znakomita kreacja Josefa Zítka i bJo- expression, as e.g. in the following examples: the National sefa Schulza zblat 1868-1881, czy na koniec wspomniana Theatre in Prague, a bmagniÞ cent creation by Josef Zítek praca von Ferstera. Interesuj ÈcÈ i burozmaiconÈ bry ïÚ Uni- and Josef Schulz from the years 1868-1881, or Þ nally the wersytetu funkcjonalnie uzupeïnia arkadowy dziedziniec, already mentioned work by von Ferster. The interesting przywodzÈcy na my Ăl analogiczny podworzec w bPalazzo and varied bulk of the University is functionally completed Farnese w b Rzymie, autorstwa Giacomo Barozziego da by the arcaded courtyard, which brings to mind an ana- Vignola, zb1515 roku, który sugestywnie inspirowaï von logical courtyard in Palazzo Farnese in Rome, designed by Ferstera 31 (ryc. 11, 12). Giacomo Barozzi da Vignola in 1515, which suggestively Wszechnica wiede ñska to jeszcze jedno miejsce, obok inspired von Ferster31 ( Þ g. 11, 12). Burgu ibKunsthistorische Museum, w bktórym zapisaïa si Ú The University in Vienna is one more place, besides twórczo ĂÊ Gustava Klimta, rozpoczynaj Ècego sw È b ïyskotli- Burg and the Kunsthistorische Museum, where one can wÈ, aczkolwiek burzliw È i bkontrowersyjnÈ karier Ú, ewolu- Þ nd works by Gustav Klimt starting his brilliant, though uj ÈcÈ od historycznego akademizmu a ĝ po – niezapomnian È tempestuous and controversial career, evolving from histor- wbdziejach sztuki – naddunajsk È secesj Ú. Aula nowego gma- ical academism to the Danube secession – unforgettable in chu uniwersyteckiego, do której pierwsze szkice fresków the history of art. The lecture theatre of the new university wykonaï G. Klimt w b1898 roku, by ïa w bowym czasie do ĂÊ building, the Þ rst sketches of which G. Klimt made in 1898, gïoĂnym skandalem obyczajowo-estetycznym – fenome- at the time caused abmoral and aesthetic scandal – or as we nem – jak by Ămy to dziĂ okre Ălili – socjokulturowym. Ju ĝ might say today – was a bsocial and cultural phenomenon. wbmomencie narodzin koncepcji pracy Klimta powstaïy, The very moment the concept of Klimt’s work was born, it gïównie wĂród wp ïywowego grona profesorskiego, zaja- sparked off abstormy debate, mainly among the in ß uential dïe spory co do kszta ïtu i bwymowy artystycznej projektu group of professors, concerning the shape and artistic ex- auli. Konserwatywne Ărodowisko akademickie oraz w ïadze pression of the lecture hall design. Conservative academic ministerialne ostatecznie odrzuci ïy projekty artysty, który circles and ministerial authorities Þ nally rejected the art- wykupi ï w b1905 roku gotowe ju ĝ kartony. Niestety uleg ïy ist’s projects, who bought back the ready sheets in 1905. one zniszczeniu w bczasie bombardowa ñ w blatach 1944-1945, Unfortunately, they were destroyed during the bombing które obróci ïy w b ruin Ú Ăródmie Ăcie wraz z b wi Úkszo Ăci È in the years 1944 – 1945, which turned the city centre with zabytków Ringu32 . the majority of historic buildings along the Ring into ruin 32 . Wa ĝnym komponentem urbanistycznym Ringu, An important urban layout component of the Ring, utwierdzajÈcym dominujÈce oddziaïywanie neorenesansu conÞ rming the dominating in ß uence of the Italian neo- wïoskiego na pejza ĝ architektury stolicy jest po ïoĝony Renaissance on the landscape of the capital architecture nieopodal Parlamentu, a bbÚdÈcy jego obecnÈ cz ÚĂ ci È pa ïac is the palace erected for Gustav von Epstein by Th. von wystawiony przez Th. von Hansena, mi Údzy 1870 ab1873, Hansen between 1870 and 1873, located in the vicinity dla Gustava von Epsteina. Pa ïac Epsteina, sïynnego Þ nan- of the Parliament, and currently constituting its part. The sisty, nosi wymowne znamiona symbolu nowych czasów, Palace of Epstein, a bfamous tycoon, has all the hallmarks of wbktórych ster wp ïywów zbrÈk arystokracji i bszlachty przej- absymbol of a bnew era in which the power is taken over from muje elita pieniÈdza ibprzemysïu, tym bardziej nobilitujÈca the hands of the aristocracy and nobility by the Þ nancial estetyk Ú historyzmu. Ulubionym neostylem, czyli neorene- and industrial elite, even more glamorising the aesthetics of sansem tej warstwy by ï równie ĝ, szczególnie we wn Útrzach, historicism. The favourite neo-style, i.e. neo-Renaissance eklektyczny biedermeier. Wkrótce przeto uformowa ï si Ú of that class was also eclectic Biedermeier, particularly for modus polegaj Ècy na kompromisie pomi Údzy tradycyjnym interiors. Therefore, a bmodus soon formed which involved pa ïacem miejskim a bgrupowaniem budynków mieszkalnych abcompromise between abtraditional city palace and group- ibkamienic czynszowych w bregularnie uszeregowane bloki, ing residential buildings and tenement houses into regular wzgl Údnie ca ïe kwarta ïy, których elewacje zewn Útrzne przy- terrace blocks, or whole quarters, whose outside elevations bieraïy kszta ït nobilituj Ècych je pa ïacowych fasad – i bto nie copied the ennobling shape of palace facades – and not

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 21 tylko wzdïuĝ Ringstrasse, ale równie ĝ na przedmie Ăciach only along the Ringstrasse, but also in the suburbs and in ibwbpodmiejskich miasteczkach. Za typowy przykïad ar- the nearby towns. Heinrichshof, also located by the Ring, chitektury rezydencjonalno-czynszowej uznaÊ mo ĝna bez realised according to the plans of Th. von Hansen in the wÈtpienia Heinrichshof, równie ĝ po ïoĝony przy Ringu, years 1861-1863 (demolished in 1945), or Roberthof built zrealizowany podïug planów Th. von Hansena wblatach by E. bvan der Nüll and A. Siccard von Siccardsburg in 1855, 1861-1863 (zburzony wb1945 roku) lub te ĝ dla odmiany can undoubtedly be regarded as typical examples of resi- Roberthof, wybudowany przez E. van der Nülla i bA. Sic- dential and tenement architecture. The above mentioned carda von Siccardsburga w b 1855 roku. Te przyk ïadowo objects are an excellent illustration of the innovative think- wymienione obiekty s È doskona ïÈ ilustracj È nowatorskiego ing about spatial planning which would integrate the old, my Ălenia o bplanowaniu przestrzennym integruj Ècym star È, frequently medieval, and the new (at that period) urban nierzadko ĂredniowiecznÈ, i bnowÈ (czyli ówczesn È) tkank Ú tissue that, like in the case of the Ring, represented the new miejskÈ, które, jak w bprzypadku Ringu, reprezentujÈ zo- urban planning and landscape quality oriented to respect rientowan È na szacunek i bpietyzm dla tradycji, now È jako ĂÊ and reverence for tradition. urbanistyczno-pejzaĝow È. The last among the most important exempli Þ cations Ib ostatni È ju ĝ z b najwa ĝniejszych egzempli Þ kacji ar- of the historicist architecture of the Viennese Ring, the chitektury historyzmu wiede ñskiego Ringu pozostaj È, Votivkirche and the capital Neues Rathaus, appear like niczym klamra spinaj Èca oba przyk ïady neogotyku, abclasp linking the two examples of neo-Gothic. The New Votivkirche i b sto ïeczny Neues Rathaus. Nowy Ratusz Town Hall was situated in the quarter between the streets: usytuowany zosta ï w b kwartale ulic Lastenstrasse, Uni- Lastenstrasse, Universitätsstrasse, Schmerlingplatz, with versitätsstrasse, Schmerlingplatz, z b fasad È zwrócon È its façade facing the Ring. The edi Þ ce of the new seat of wbstron Ú Ringu. Gmach nowej siedziby sto ïecznych w ïadz the municipal authorities is distinguished by its particular municypalnych wyró ĝniaj È szczególne walory malowni- picturesque and landscape features, integrated with the czo-krajobrazowe i bprzestrzenne, zintegrowane z bogóln È overall composition of the Ring architecture. The im- kompozycj È architektury Ringu. Nies ïychanie imponuj Èca posing building was erected by Gottfried Friedrich von budowla wzniesiona zosta ïa przez Gottfrieda Friedricha Schmidt in the years 1872-1883, and in its form alludes von Schmidta w b latach 1872-1883 nawi Èzuje w b formie to the late-Gothic Flemish town halls. The symmetry, do pó ěnogotyckich ß andryjskich ratuszy. Symetri Ú, a bza- and at the same time verticality of the building, is em- razem wertykalno ĂÊ budowli podkre Ăla strzelista wie ĝa, phasised by a bsoaring tower crowned with a bthree-metre zwie ñczona trzymetrowym pos Ègiem rycerza. Najbardziej high statue of a bknight. The most picturesque element of malowniczym elementem fasady jest wynios ïa loggia z bde- the facade is a blofty loggia with delicate and Þ ne tracery likatnymi i bÞ nezyjnymi maswerkami i brze ěbionymi balko- and carved balconies. The edi Þ ce has as many as seven nami. Gmach posiada a ĝ siedem dziedzi ñców. Natomiast courtyards. Inside, one of the two grand staircases leads to wewn Ètrz jedna z b dwóch wielkich klatek schodowych the formal room that runs the whole length of the Town prowadzi do sali reprezentacyjnej, która ci Ègnie si Ú wzd ïuĝ Hall, surrounded with neo-Gothic arcades. Indeed, its ca ïego Ratusza, wokó ï niej biegn È neogotyckie arkady. architecture, interior decoration and details show off the Wb rzeczy samej architektura, dekoracja i b detal wn Útrza triumph and glory of former burgesses, and subsequent eksponuj È triumf i bchwa ïÚ niegdysiejszego mieszcza ñstwa, bourgeoisie whose representatives, not without reason, abnast Úpnie ówczesnej bur ĝuazji, której przedstawiciele, determined the choice of neo-Gothic as the leading style nie bez kozery, przes Èdzili o b wyborze neogotyku jako cultivating traditions of that particular social class and wiod Ècego stylu piel Úgnuj Ècego tradycje tej w ïaĂnie klasy the aesthetics associated with it. Therefore, the artistic spo ïecznej i bskojarzone z bni È asocjacje estetyczne. Przeto and esthetic program of the New Town Hall in Vienna, napisany przez G.F. von Schmidta program artystyczno- written by G.F. von Schmidt, perfectly corresponds with -estetyczny wiede ñskiego Nowego Ratusza doskonale the social and cultural mentality of historicism speci Þ c koresponduje ze spo ïeczn È i bkulturow È mentalno Ăci È hi- for certain social classes. But it is the late historicism that storyzmu, znamiennego dla okre Ălonych warstw spo ïecz- provides more evidence of decadent mood in the Viennese nych. Ale pó ěny historyzm w ïaĂnie dostarcza kolejnych metropolis, where the big city cosmopolitism competed dowodów na schy ïkowy nastrój wiede ñskiej metropolii, to get the better of nationalism, frequently supported by wbktórej „walczy ïy o blepsze” wielkomiejski kosmopolityzm Christian Democratic populism, with its eminent repre- zb nacjonalizmem, nierzadko wspieranym chadeckim sentative Dr Karl Lueger, the mayor of Vienna, thanks to populizmem, a bjego wybitnym przedstawicielem by ï dr whom the city acquired the most modern infrastructure Karl Lueger, burmistrz Wiednia, za spraw È którego miasto and public utility solutions in Europe. Therefore, it is not uzyska ïo najnowocze Ăniejsz È infrastruktur Ú i brozwi Èzania surprising, and can even be treated as a bspeci Þ c regularity, komunalne w b Europie. Nie budzi dlatego zdziwienia, that elements from a btypical scenario enriched by hybrid abnawet wykazuje swoist È prawid ïowo ĂÊ implantowanie – eclectic imagery were implanted into the neo-Gothic wbneogotyck È struktur Ú tektoniczn È Ratusza elementów tectonic structure of the Town Hall. To his contempo- pochodz Ècych z b typowego scenariusza wzbogaconego raries the work of G.F. von Schmidt did not resemble wyobra ĝeniami hybrydalno-eklektycznymi. Dzie ïo G.F. abneo-stylistic masquerade but was a bsuccessful and, as von Schmidta nie przypomina ïo wspó ïczesnym neo- it has recently turned out, one of numerous attempts at stylowej maskarady, lecz udan È, jak si Ú okazuje obecnie, Gothic revivalism at the end of the nineteenth century 33 jedn È z blicznych prób gotyckiego rewiwalizmu pod koniec (Þ g. 13, 14). Nevertheless, in accordance to the spirit of dziewi Útnastego stulecia 33 (ryc. 13, 14). Atoli, zgodnie the times, the Flemish – neo-Gothic repertoire underwent zbduchem owych czasów, ß andryjsko-neogotycki reper- abpartial evolution since von Schmidt, like other architects,

22 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 tuar ulega ï cz ÚĂ ciowej ewolucji, jako ĝe von Schmidt was particularly inspired by the architecture of the Town inspirowa ï si Ú, wzorem innych architektów, szczególnie Hall in Brussels which became an archetype for objects architektur È Ratusza w bBrukseli, który sta ï si Ú archetypem of this kind, frequently restored and reconstituted. The tego rodzaju obiektów, nierzadko poddanych restauracji Town Hall in Brussels, invariably maintained in the style ib restytucji. Ratusz brukselski utrzymany niezmiennie of Brabantine Gothic, was a bmodel work in the period of wbduchu gotyku brabanckiego by ï dzie ïem wzorcowym historicism for architects representing neo-Gothic on the wb dobie historyzmu dla architektów reprezentuj Ècych continent. The conservation and restoration of its interior neogotyk na kontynencie. Przeprowadzona w bnim w b1868 carried out in 1868 by Victor Jamar alludes to the idea of roku przez Victora Jamara konserwacja i brestauracja wn Útrz his friend, Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc. Following nawi Èzuje do idei jego przyjaciela Eugène’a bEmmanuela in the tracks of G.F. von Schmidt, another creator of styli- Viollet-le-Duca. Na Brukseli i bpodobnej idei, pod Èĝ aj Èc sations remaining under the in ß uence of Gothic revival- Ăladem G.F. bvon Schmidta, opar ï si Ú inny twórca stylizacji ism, namely Georg Joseph von Hauberrisser, also drew pozostaj Ècej w bkr Úgu gotyckiego rewiwalizmu, a bmiano- on Brussels and a bsimilar idea when he realized the New wicie Georg Joseph von Hauberrisser, realizuj Èc w blatach Town Hall in Munich in the years 1867-1909. Also for 1867-1909 Nowy Ratusz w bMonachium. Równie ĝ i bdla this architect, the primary artistic impulse was the Flemish tego architekta prymarnym impulsem artystycznym by ï neo-Gothic, known as “bourgeois Gothic” ( Bürgergotik ), ß andryjski neogotyk, znany jako „mieszcza ñski gotyk” which from Ghent and Bruges to Vienna symbolised the (Bürgergotik ), symbolizuj Ècy od Gandawy i bBrugii, a ĝ po medieval ethos of the urbanised community characterised Wiede ñ – Ăredniowieczny etos zurbanizowanej spo ïeczno- by the ancient rule ( Sachsenspiegel ) saying: “city air makes Ăci, któr È charakteryzowa ïo prastare prawo ( Sachsenspiegel ) one free” ( Stadt luft macht frei ). But that “bourgeois Gothic” mówi Èce, i ĝ „powietrze miejskie czyni wolnym” ( Stadt naturally underwent several stylistic transformations luft macht frei ). Ale ów „mieszcza ñski gotyk” w b sposób which were most frequently in ß uenced by a bfashion for naturalny ulega ï kolejnym przeobra ĝeniom stylowym, various esthetic associations. In the Vienna Town Hall we na które najcz ÚĂ ciej wp ïyw mia ïa równie ĝ moda na ró ĝne can observe a bsurprising phenomenon of abandoning the skojarzenia estetyczne. W bRatuszu wiede ñskim obserwu- neo-medieval typology in the form of strongly emphasised jemy zaskakuj Èce zjawisko odej Ăcia od neomediewalnej mannerist reminiscences resembling mansard roofs, and typologii w bpostaci silnie zaakcentowanych manierystycz- bringing to mind the Style of Louis XIII, in the Polish nych reminiscencji przypominaj Ècych mansardowe dachy, literature of the subject known as the ‘French costume’ 34 . nasuwaj Èce na my Ăl styl Ludwika XIII, w bpolskiej litera- Although the architecture and urban layout of the turze przedmiotu okre Ălany jako ‘kostium francuski’ 34 . Ring starts with a b strong accent in the shape of the Wprawdzie architektur Ú i burbanistyk Ú Ringu rozpo- neo-Gothic Votivkirche, and ends with the also stun- czyna mocny akcent w bformie neogotyckiego Votivkirche ning neo-Gothic Neues Rathaus, its fundamental layer ibzamyka, równie ĝ efektowny, neogotycki Neues Rathaus, filling the artistic content of the ‘Viennese plantations’ atoli fundamentaln È warstw Ú wype ïniaj ÈcÈ artystyczn È is created by the most popular among all the 19-century tre ĂÊ ‘wiede ñskich plantacyji’ kreuje najpopularniejszy neo-styles, namely neo-Renaissance. Therefore this part ze wszystkich neostylów XIX wieku, czyli neorenesans. of the old town is frequently dubbed ‘the Ring style’. Dlatego te ĝ cz Ústo okre Ăla si Ú t Ú cz ÚĂÊ Ăródmie Ăcia ‘stylem Abcontinuator, and largely a btheoretician, of the magic Ringu’. Kontynuatorem, w b du ĝej mierze teoretykiem, of this place was Otto Wagner, the author of the general magii tego miejsca by ï Otto Wagner, autor planu gene- plan of regulation (modernisation) of the capital, made ralnego regulacji (modernizacji) stolicy, wykonanego in 1893 and prepared to meet the needs of a bfour-million 1893 roku i bsporz Èdzonego na potrzeby czteromiliono- urban agglomeration, which expanded the concept ini- wej aglomeracji, który rozszerza ï zapocz Ètkowan È przez tiated by the Ringstrasse of linking the transverse and Ringstrasse koncepcj Ú ïÈ czenia poprzecznych i bokr Úĝ nych circuitous streets by three more concentric rings creating ulic kolejnymi trzema koncentrycznymi kr Úgami, two- an open urban layout system of unconfined perspective rz Ècymi otwarty system urbanistyczny niczym nieogra- of a bgreat city. O. Wagner was among the first modernist niczonej perspektywy wielkiego miasta. Wagner nale ĝaï visionaries of the beginning of the twentieth century, if do pierwszych modernistycznych wizjonerów pocz Ètku only because of his utopian projects for building an ideal dwudziestego stulecia, cho Êby z btytu ïu jego utopijnych city, e.g. an urban concept from the years 1910-1911. At projektów budowy miasta idealnego, np. urbanistycznej the turn of the 19 th and 20 th century, O. Wagner followed koncepcji pochodz Ècej z b lat 1910-1911. Na prze ïomie absimilar route as Haussmann, Föster, von Löhr, or Tony XIX i b XX wieku O. Wagner pod Èĝ aï podobn È drog È, Garnier – the creator of the never realised project of Cité jak Haussmann, Föster, von Löhr czy wreszcie Tony industrielle in Paris from 1917. It may seem surprising Garnier – twórca (w b1917 roku) niezrealizowanego pro- that cosmopolitism, historicism and eclecticism in their jektu Cité industrielle w b Pary ĝu. Zaskakuj Ècym jest fakt, unavoidable interrelations determined a bpositive sense ĝe kosmopolityzm, historycyzm i beklektyzm w bnieunik- of contemporariness at the turn of the centuries: “the nionych wspó ïzale ĝno Ăciach okre Ălaj È pozytywny sens largest common multiple” of cultures of various nations. wspó ïczesno Ăci na prze ïomie epok: „najwi Úksza wspólna Such was the leading motif of the plan of the Ring in wielokrotno ĂÊ ” kultur ró ĝnych narodów. Taki by ï w ïaĂnie Vienna – as Ernesto D’Alfonso and Danilo Samss aptly motyw przewodni planu wiede ñskiego Ringu – jak trafnie pointed out 35 (fig. 15). However, the advent of a bnew wskazuj È Ernesto D’Alfonso i bDanilo Samss 35 (ryc. 15). epoch, naturally brought with it an ideological, artistic Jednak ĝe prze ïom nowych czasów, naturaln È rzeczy kolej È, and urban planning dualism in form and content, exem- niós ï z bsob È ideowy, artystyczny i burbanistyczny dualizm plified by more spaced-out buildings and traditionalism

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 23 formy i btre Ăci, których przyk ïadem mo ĝe by Ê rozrzedzona of bulk (in those classicist examples), as e.g. the already zabudowa i b tradycjonalizm bry ïy (w b tych przypadkach mentioned project by T. Garnier, or never realized klasycystycznych), jak np. wspomniany ju ĝ projekt T. project of Adolf Loos for the competition for the office Garniera b Èdě niezrealizowana propozycja Adolfa Loosa building of “Chicago Tribune” in 1920. Generally, O. wb konkursie na biurowiec redakcji „Chicago Tribune” Wagner is regarded as an eminent representative of seces- zb1920 roku. Na ogó ï uznaje si Ú Ottona Wagnera za wy- sion, who really was a bbrilliant representative of Fin de bitnego przedstawiciela secesji, który w bistocie by ï znako- Siècle (which is not the same!) collecting experiences of mitym reprezentantem Fin de Siècle’u b(a bto nie to samo!), progress and new hope with neo-conservative attitudes, gromadz Ècego do Ăwiadczenia post Úpu i bnowych nadziei in which there sounded echoes of ethical decadence and zbpostawami neokonserwatywnymi, w bktórych pobrzmie- Weltschmerz, as well as Bergsonian exhaustion of élan vital. wa ïy echa dekadencji i bWeltschmerzu , etycznej schy ïkowo Ăci Indeed, he was an artist correlating syncretical catego- ibbergsonowskiego wyczerpania élan vital. W brzeczy samej ries of modernism, secession and historicism, which he by ï artyst È koreluj Ècym synkretyczne kategorie moder- connected with the notion of style and the principles of nizmu, secesji i b historyzmu, które ïÈ czy ï z b poj Úciem usefulness (e.g. Jean-Nicolas-Louis Durand), honesty stylu oraz z bzasadami celowo Ăci (np. Jean-Nicolas-Louis and quality of material, modernity of construction and Durand), uczciwo Ăci i bjako Ăci materia ïu, nowoczesno Ăci technological innovations. That is why pluralism applied konstrukcji i btechnicznych innowacji. Dlatego te ĝ plura- by O. Wagner deserved the name of ‘Wagner school’ in lizm stosowany przez Wagnera zas ïuguje na miano ‘szko ïy which the neo-Renaissance genre was predominant , and wagnerowskiej’, w bktórej dominowa ï g ïównie neorenesan- the architect himself used the term “free Renaissance” 36 . sowy genre, a bsam architekt u ĝywa ï okre Ălenia „swobodny “If we look (as Peter Haiko aptly claims) at the list of renesans” 36 . „Je ĝeli spojrzymy (jak trafnie stwierdza Peter projects created during the twenty five years until 1890, Haiko) na spis projektów powsta ïych na przestrzeni dwu- it amazes not merely by its volume, but also the num- dziestu pi Úciu lat do roku 1890, zdumiewa on nie tylko ber of realised buildings and an impressive number of swoj È obj Úto Ăci È, ale i bliczb È zrealizowanych budowli oraz works awarded in competitions, and Otto Wagner turns poka ěnÈ liczb È dzie ï nagrodzonych w bkonkursach, a bOtto out to be the architect of the Viennese neo-Renaissance Wagner okazuje si Ú architektem wiede ñskiego neore- par excellence. In his never realised projects, such as: the nesansu par excellence. Wb niezrealizowanych projektach, Palace of Justice in Vienna, the building of Parliament takich jak Pa ïac Sprawiedliwo Ăci w b Wiedniu, budynek in Lviv, the Exchange in Amsterdam, the Ministry of Sejmu Krajowego we Lwowie, Gie ïda w bAmsterdamie, Commerce and the Museum of Plaster Casts in Vi- Ministerstwo Handlu i bMuzeum Odlewów Gipsowych enna, Wagner alludes to Renaissance in the typically wbWiedniu, Wagner nawi Èzuje w btypowo historyzuj Ècej historicising manner” 37 . On the one hand, O. Wagner manierze do renesansu” 37 . Z bjednej strony Otto Wagner was a b promoter of secession, or early modernism, an by ï promotorem secesji b Èdě wczesnego modernizmu, example of which is the widely recognised building of czego przyk ïadem jest szeroko znany gmach Austriackiej the Austrian Post Savings Bank in Vienna (1904-1906), Pocztowej Kasy Oszcz Údno Ăci w bWiedniu (1904-1906), but on the other, he was acknowledged as an epigone of ab jednocze Ănie da ï si Ú pozna Ê jako epigon historyzmu historicism in e.g. ‘the palace of finances’ i.e. the Vienna (historycyzmu), np. w b‘pa ïacu Þ nansów’ czyli Wiede ñskim Landesbank, completed in 1882. Because of his unusual Banku Krajowym, uko ñczonym w b1882 roku. Za spraw È imagination the architect “transports us into the times swej niezwyk ïej wyobra ěni architekt „przenosi nas w bczasy of the Medici. The front of the Landesbank, which is Medyceuszy. Frontowi Banku Krajowego, stanowi Ècego abquotation from a bPalazzo facade, corresponds to the cytat z b fasady Palazzo, odpowiada sala kasowa w b stylu cash hall in the style of Italian church architecture” 38 . wïoskiej architektury sakralnej” 38 . Inn È, znamienn È do- Another, additionally significant exemplification of datkowo egzempli Þ kacj È pluralistycznej koegzystencji pluralist stylistic coexistence of that architect is the par- stylowej tego architekta jest, szczególnie znacz Ècy w bdo- ticularly meaningful among his artistic achievements, robku artysty, niezrealizowany projekt w b konkursie na though never realized, project for the competition for gmach c.k. Ministerstwa Wojny, pochodz Ècy z b1907 roku. the building of the k.u.k. Ministry of War, from 1907. Siedziba ministerstwa umiejscowiona o b rzut kamie- The seat of the Ministry located a bstone throw from the niem od Ringu, b ÚdÈcego sednem niniejszego artyku ïu, Ring, which is the subject of this article, was to consti- mia ïa stanowi Ê integraln È, z buwagi na reprezentacyjny tute an integral part of the Imperial Forum because of charakter, cz ÚĂÊ Forum Cesarskiego. Rzecz prosta, its official character. Naturally, the main headquarters gïówny o Ărodek administracji wojskowej mia ï przybra Ê of the military administration was to have the form posta Ê Palazzo Militaria , utrzymanego w bprzewa ĝaj Ècej of a b Palazzo Militaria, maintained in the predominant manierze stylu toska ñskiego. Schy ïek Imperium nie manner of the Tuscan style. The decline of the Empire, pozwoli ï jednak ĝe na realizacj Ú tych i binnych ambitnych however, did not allow for the realization of those and zamierze ñ Wagnera i bostatecznie powierzono wystawienie other ambitious plans of Wagner, and finally the Minis- Ministerstwa pod ïug planów Ludwiga Baumanna w blatach try building was to be erected according to the plans by 1909-1913, który nada ï gmachowi wymiar zdecydowanie Ludwig Baumann, in the years 1909-1913, who gave the bardziej neoklasycystyczny w bgu Ăcie tradycji rzymskiej, edifice the expression far more neo-classicist in the taste wbktórej nie brakowa ïo barokizuj Ècego eklektyzmu 39 . Pod of Roman tradition, which did not lack in Baroque-like wieloma wzgl Údami, osobliwie co si Ú tyczy eklektycznego eclecticism 39 . In many respects, and especially as far as monumentalizmu, brukselski Pa ïac Sprawiedliwo Ăci, eclectic monumentalism was concerned, the Palace of dzie ïo Josepha Poelaerta zrealizowane pomi Údzy 1866 Justice in Brussels, the work of Joseph Poelaert realised

24 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 ab 1883, antycypowa ï cesarsko-królewskie Ministerium between 1866 and 1883, anticipated the Imperial and Baumanna. Royal Ministry by Baumann. Tak zatem rozwa ĝania o bRingstrasse jako symbolu epoki Thus the Ringstrasse as the symbol of the epoch and ibwspólnym dziele grona wybitnych austriackich architektów abcombined work of a bgroup of eminent Austrian architects zamkn ÈÊ mo ĝna na zako ñczenie niniejszego artyku ïu jak ĝe can be summed up, to conclude this article, by quoting the wymownymi s ïowy P. Haiko: „W b1893 roku Otto Wagner meanigful words of P. Haiko: “In 1893, in an anonymous uĝyï w banonimowym konkursie na plan generalnej regulacji competition for the design of general regulation of the whole ca ïego obszaru gminy Wiede ñ nast Úpuj Ècego motta: Artis sola area of the district of Vienna, Otto Wagner used the follow- domina necessitas. Motto to nale ĝy nie bez kozery rozumie Ê ing motto: Artis sola domina necessitas. The motto ought to be jako uk ïon w bstron Ú Gottfrieda Sempera, którego pracami understood, not without reason, as a bcompliment to Got- Wagner intensywnie si Ú zajmowa ï. Wybrane motto wskazuje tfried Semper whose works Wagner was intensively studying. tak ĝe na rozwój artystyczny Wagnera. Semper ‘wierzy ï, ĝe The chosen motto also indicates the direction of Wagner’s znalaz ï w bgrecko-rzymskim i brenesansowym stylu’ w ïaĂciw È artistic development. Semper ‘believed that he found in the podstaw Ú do ‘najbardziej odpowiedniego stylu’ dla wspó ï- Greek-Roman and Renaissance style’ a bproper basis for the czesno Ăci” 40 . ‘most appropriate style’ for contemporariness” 40 .

1 T. Aronson, Dewiant Dynasty: the Coburg sof Belgium, Indianapolis M. Schwarz, Architektur im 19. Jahrhundert, [w:] Der Traum vom 1968; Ch. Dickinger, Franciszek Józef I, Kraków 1982; S. Grodziski, Glück…, op.bcit., s. 127-135. Franciszek Józef I , Wroc ïaw 1983. 15 R. Wagner-Rieger, Vom Klassizismus bis zur Secession , [w:] Geschichte 2 H. Wereszycki, Historia Austrii , Wroc ïaw 1986; H. Batowski, Rozpad der Architektur in Wien. Geschichte der Stadt Wien , N. R. VII, 3, Wien Austro-W Úgier , Kraków 1982; H. Wereszycki, Pod ber ïem Habsburgów: 1973, s. 213; D. Dolgner, Historismus. Deutsche Baukunst 1815-1900 , zagadnienia narodowoĂciowe, Kraków 1986; A. Dulewicz, Encyklo- Leipzig 1993, s. 78-80, 24, 20-23; A. Wolf, Alsergrund-Chronik. Vom pedia sztuki. Austria – Niemcy – Szwajcaria , Warszawa 1993, s. 481; der Römerzeit bis zum Ende der Monarchie, Wien 1981; J. Farrugia, Z. To ïï oczko, „Sen architekta” czyli obhistorii ibhistoryzmie architektury The Votive Church in Vienna , Ried im Inkreis 1990; Z. I bT. To ïï ocz- XIX ibXX wieku, Studia ibmateriaïy, Kraków 2002. ko, Zbdziejów rozbudowy ibrestauracji katedry wbKolonii. Przyczynek 3 A. Dulewicz, op. bcit. , s. 482; P. Krakowski, WÈtki znaczeniowe w barchi- do romantyzmu ibhistoryzmu wbeuropejskiej kulturze architektonicznej tekturze XIX wieku, Zeszyty Naukowe UJ, CCCXXXIX, Prace z bHi- XIX wieku, Teka Urbanistyki i bArchitektury O/PAN wbKrakowie, storii Sztuki, z.11, 1973; idem, Zbzagadnie ñ architektury XIX wieku. T. bXXXIII, 2001, s. 81-108. Historyzm i beklektyzm, [w:] Sztuka 2 po ïowy XIX wieku, Materia ïy Sesji 16 D.H. Pinkney, Napoleon III and the Rebuilding of Paris , Princeton Stowarzyszenia Historyków Sztuki, ’ód ě, listopad 1971, Warszawa (N.Y.) 1972. 1973, s. 23-36; Z. To ïï oczko, Gïówne nurty historyzmu i beklektyzmu 17 L. Benevolo, Geschichte der Architektur des 19. und 20. Jahrhunderts, wbsztuce XIX wieku , Tom I, Architektura , Podr Úcznik dla studentów I, München 1978, s. 132; J. Lepiarczyk, Zbproblematyki kompozycji wy ĝszych szkó ï technicznych, Kraków 2005; P. Krakowski, Fasada urbanistycznej 2 po ï. XIX wieku (Pary ĝ i bWiede ñ), [w:] Sztuka 2bpo- dziewi Útnastowieczna. Ze studiów nad architektur È wieku XIX, Zeszyty ïowy XIX wieku…, op. bcit., s. 37-49; Z. To ïï oczko, Johann Daniel Naukowe UJ. DCII, Prace z bHistorii Sztuki, z. 16, 1981. Felsko (1813-1902). Architekt i burbanista – twórca nowoczesnej Rygi / 4 I. Podbrecky, Die Wiener Ringstrasse , [w:] Der Traum vom Glück. Johann Daniel Felsko (1813-1902). An architect and urban planner – the Die Kunst des Historismus in Europa , H. Fllitz, W. Telesko (hgs.), creator of modern Riga, Wiadomo Ăci Konserwatorskie / Conserva- Wien – München 1997, s. 266-273. tion News, 23/2008, s. 7-16; K.K. Paw ïowski, Narodziny miasta 5 K. Mollik, H. Reining, R. Wurzer, Planung und Verwirklichung der nowoczesnego, [w:] Sztuka 2 po ïowy XIX wieku…, op. bcit., s. 51-78; Wiener Ringstrassenzone, [w:] Die Wiener Ringstrasse, Bild einer Epoche, J. bPurchla, Jak powsta ï nowoczesny Kraków , Kraków 1990; K. Biskup, III, R. von Wagner-Rieger (hg.), Wiesbaden 1980, s. 38. J. Stankiewicz, Miasto–twierdza – przemiany obrazu architektonicznego 6 E. Zöllner, Geschichte Österreichs, Wien 1961, s. 342. wbXIX wieku, [w:] Sztuka XIX wieku wbPolsce. Naród – miasto , Ma- 7 K. Molik, H. Reining, R. Wurzer, op.bcit., s. 82-109. teria ïy Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Pozna ñ, grudzie ñ 8 E. Vancsa, Baukunst , [w:] Katalog Biedermeier und Vormärz 1988 , 1977, Warszawa 1979, s. 233-250; Z. To ïï oczko, „Sen architekta czyli s. 498. obhistorii i bhistoryzmie architektury XIX i bXX wieku , Studia i bmateria ïy. 9 M. Rosco Bogdanowicz, Wspomnienia , T. 1,2, Kraków 1959; J. Van der Kraków 2002; Z. To ïï oczko, Architektura ibspoïeczeñstwo. Przegl Èd Kiste, Franciszek Józef. Prywatne ĝycie ostatniego wielkiego cesarza Europy , zagadnieñ budownictwa iburbanistyki wbNiemczech od okoïo roku 1850 Warszawa 2006; G. Kugler, Franciszek Józef i bEl ĝbieta , ’ód ě 2002. do okoïo roku 2000. Od pó ěnoromantycznego historyzmu do pó ěnego 10 Z. ibT. To ïï oczko, Zbzagadnieñ historii i bhistoryzmu oraz eklektyzmu socmodernizmu. wbarchitekturze drugiej po ïowy XIX wieku na przykïadzie wiedeñskiego 18 I. Podbrecky, op.bcit., s. 269. Heeresgeschichtliches Museum Theophila Hansena , Czasopismo Tech- 19 W. Hummelberg, K. Peball, Die Befesligungen Wiens , Wien-Ham- niczne 1-A/2002, s. 43-81; E. Klingenstein, Zur Problematik eines burg 1974, s. 84; F. Hennings, Die Ringstrasse. Symbol einer Epoche, k.k. Nationaldenkmals. Die Entstehungsgeschichte des nach – 1848er Wien 1989. Ausstattungsprogramms in den Prunkräumen des Arsenal-Zeughauses , 20 R. Wagner-Rieger, J. Riegel, Die Wiener Ringstrasse. Das kunstwerk [w:] Der Traum vom Glück… , op. bcit. , s. 53-59; J. Kalmar, A. Lehne, im Bild, Wien 1997. Die Wiener Ringstrasse, Wien 1997; H. Fillitz, Der Traum vom Glück. 21 Die Wiener Ringstrasse. Bild einer Epoce , Band I-XI, Wien 1998; Das Phänomen des europäischen Historismus , [w:] Der Traum vom P. bHaiko, Vienna 1850-1930. Architecture , New York 1992, s. 8-13. Glück…, op.bcit., s. 15-25. 22 H.Ch. Hoffmann, Walter Krause u. Werner Kitlischka, Das Wiener 11 I. Podbrecky, op.bcit., s. 267; F. Czeike, Wiener Kasernen seit dem 18. Opernhaus, Wiesbaden 1972; P. Haiko, op.bcit., s. 52-55; M. Trach- Jahrhundert, [w:] Wiener Geschichtsblätter 35 (1980), H. 4, s. 161 ibn. tenberg, I. Hyman, Architecture from Prehistory to Post-Modernism. 12 P. Csendes, Geschichte Wiens, Wien 1981, s. 112. The Western Tradition , London 1986, s. 453; C. Mignot, Architektur 13 K. Molik, H. Reining, R. Wurzer, op. bcit. , s. 41; M. Bernhard, des 19. Jahrhunderts, Köln 1983, s. 147-155. Zeitwende im Kaiserreich. Die Wiener Ringstrasse. Architektur und 23 R. Wagner-Rieger, Vom Klassizismus bis zur Secession… , op. bcit. , Geselschaft 1858-1906, Regensburg 1992. s. b178; idem, Wiens Architektur im 19. Jahrhundert , Wien 1970. 14 E. Zöllner, Geschichte Österreichs, Wien 1961, s. 400; N. Wibiral, 24 N. Wibiral, R. Mikula, op.bcit., s. 76. R. Mikula, Heinrich Ferstel , [w:] Die Wiener Ringstrasse. Bild einer 25 M. Poprz Úcka, Obalegorii wb2 po ï. XIX wieku , [w:] Sztuka 2 po ïowy Epoche. VIII. 3, R. von Wagner-Rieger (hg.), Wiesbaden 1974, s. b6; XIX wieku… , op. bcit. , s. 249-268; G. i bM. Frodl, Von der Vergangenheit

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012 25 zur Geschichte. Aspekte der Malerei des Historismus, [w:] Der Traum vom szawa 2006, s. 45; T.S. Jaroszewski, Kostium francuski architektury Glück…, op. bcit., s. 137-149; M. Poprz Úcka, Akademizm, Warszawa polskiej 2 po ï. XIX w. , [w:] Tradycja i binnowacja , Materia ïy Sesji 1977. Stowarzyszenia Historyków Sztuki, ’ód ě, listopad 1979, Warszawa 26 Z. ibT. To ïï oczko, Zbzagadnieñ historii i bhistoryzmu…, op.bcit., s. 51- 1991, s.171-199; ’.M. Sadowski, „Kostium francuski” a barchitektura 52; J. Ganz, Theophil Hansen „hellenische” Buten in Aten und Wien , rezydencjonalna polskiej arystokracji ibziemiañstwa wblatach 1864-1914, Österreichische Zeitschrift für Kunst und Denkmalp ß ege XXVI, Warszawa 2006; J. Chrzanowska-Pie ñkos, A. Pie ñkos, S ïownik 1972, nr 1/2, s. 72-81; K. Eggert, Die Ringstrasse, [w:] Wiener Ge- artystyczny Pary ĝa i bregionu Ile-de-France. Architektura – malarstwo – schichtsbücher 7, P. von Pötschner (hg.), Wien – Hamburg 1971; rzeěba , Warszawa 1996, s. 175-177. F. Czeike, Wien. Kunst & Kultur , Munich 1973; Das österreichische 35 I. Podbrecky, op.bcit., s. 272; K. Molik, H. Reining, R. Wurzer, Parlament , Wien 1984; R. Wagner-Rieger, M. Reissberger, Theophil op.bcit., s. 355 i bn.; K. Varnedoe, Vienna 1900. Art – Architecture & von Hansen, Wiesbaden 1980, s. 111 i bn.; C. Mignot, Architektur des Design, New York 1986, s. 37-39; H. Geretsegger, M. Peintner, 19. Jahrhunderts, Köln 1983, s. 100-103. Otto Wagner, 1841-1918. The Expanding City and the Beginning of 27 P. Haiko, op. bcit. , s. 56 i bn.; R. Wagner-Rieger, M Reissberger, op. bcit. , Modern Architecture, New York 1979; Ch. Pawlowski, Tony Garnier s. 83 ibn. et les débuts de l’urbanisme fonctionnel en France , Paris 1967; O. Axamit, 28 P. Haiko, op. bcit. , s. 74 i bn.; C. Mignot, op. bcit. , s. 148-149; R. Wagner- Wiener Ringstrasse , Czenowitz 1914 (?); E. D’Alfonso, D. Samss, -Rieger, Wiens Architektur im 19. Jahrhundert… , op. bcit. , s. 195 i bn. Historia architektury, Warszawa1997, s. 216-217. 29 I. Podbrecky, op.bcit., s. 271-272; U. Planner-Steiner, K. Eggert, 36 C. Schorske, The Ringstrasse and the Birth of Urban Modernism , Friedrich von Schmidt, Gottfried Semper, Carl von Hasenauer , [w:] Die [w:] idem, Fin-De-Siècle Vienna. Politics and Culture , New York Wiener Ringstrasse. Bild einer Epohe , VIII, 2, R. von Wagner-Rieger 1981; E. bGodoli, Austria. To the limits of a blanguage: Wagner, Olbrich, (hg.), Wiesbaden 1978, s. 170; H.-R. Hitchcock, Architecture Ninete- Hoffmann , [w:] Art Nouveau Architecture , F. Russell (ed.), New enth and Twentieth Centuries , New York 1977; Z. To ïï oczko, Gïówne York 1986, s. 231-264; K.-J. Sembach, Equilibrium. Vienna: The nurty…, op.bcit., s. 272-273; M. Gottfried, Das Wiener Kaiserforum. Modern Style Arrives, [w:] idem, Art Nouveau. Utopia: Reconciling Utopien zwischen Hofburg und Museumsquartier, Wien 2001. the Irreconcilable, Köln 1991, s. 205-237. 30 Z. To ïï oczko, ibidem, s. 249-250; P. Haiko, op. b cit. , s. 60 i b n.; 37 P. Haiko, Otto Wagner – wielotomowe dzie ïo i bwizytówka, [w:] Otto R. bWagner-Rieger, Wiens Architektur im 19. Jahrhundert… , op.bcit., Wagner. Wiede ñ. Architektura oko ïo 1900 / Wien. Architektur 1900 , s. 170 ibn.; K. Molik, op.bcit., s.355 i bn.; J. Rykwert, Semper and the J. bPurchla (hg.), Kraków 2000, s. 39; O. Axamit, op.bcit., s. 42; Conception of Style, [w:] idem, The necessity of Ornament, London R. bKassal-Mikula, Wybrane szkice, projekty i bzrealizowane budowle 1982; W. Hermann, Gottfried Semper: In Search of Architecture , Cam- dla Domu Habsburgów , [w:] Otto Wagner. Wiede ñ. Architektura… , bridge (Mass.) 1984; J. Melvin, Architektura. Kierunki. Mistrzowie. op.bcit., s. 79-100; G. Puzon-Pigwa, Konserwatyzm – tradycjonalizm Arcydzieïa, Warszawa 2006, s. 86-87. – historyzm, [Warszawa?] 1984. 31 P. Haiko, op.bcit., s. 10-12; Z. To ïï oczko, Gïówne nurty…, op.bcit., 38 P. Haiko, ibidem, s. 40; B.J. Duncan, From Historicism to Architectural s. b22-25, 250-252; Palast der Wissenschaft. Eine historischer Spaziergang Realism: On Some of Wagner’s Sources , [w:] H. Mallgrave , Otto Wagner: durch das Hauptgebäude der Alma Mater Rudolhina Vindobonensis , Re ß ections on the Raiment of Modernity , Santa Monica 1993, s. 242-278; K. bMühlberger (hg.), Wien – Köln – Weimar 2007. F. Borsi, E. Godoli, Wiener Bauten der Jahrhundertwende , Stuttgart 1985. 32 E. di Stefano, Klimt. Artysta ibdzieïo, Warszawa 2003, s. 30-31. 39 U. Prokop, Obró ĝnorodno Ăci jednoczesno Ăci. Spojrzenie na architektur Ú 33 F. Czeike, Das Wiener Rathaus , Wien 1972, s. 137 i bn.; R. Wagner- Wiednia oko ïo roku 1900 , [w:] Otto Wagner. Wiede ñ Architektura… , -Rieger, Vom Klassizismus bis zur Secession… , op. bcit. , s. 129,210-211; op. bcit. , s. 30 i bn.; P. Haiko, Kriegsministerium. Wettbewerb , [w:] Das I. Podbrecky, op.bcit., s. 271-272. ungebaute Wien. 1800-2000 , Wien 1999, s. 194 i bn.; R. Kolowrath, 34 D. Dolgner, op.bcit., s. 82-83; C. Mignot, op.bcit., s. 100-104, 166- Ludwig Baumann. Architektur zwischen Barok und Jugendstil , Wien 1985. 167; J. Massey, S. Maxwell, Gothic Revival , New York – London 40 P. Haiko, Otto Wagner… , op. bcit., s. 42; zob. tak ĝe: K. Varnedoe, – Paris 1994; B. Huber, Das Neue Rathaus in München. Georg von op.bcit., s. 38; J. Shedel, Art and Society. The New Art Movement in Hauberrisser (1841-1922) und sein Hauptwerk , München 2006; Vienna, 1897-1914 , Palo Alto 1981, s. 30 i bn., 88 ibn., 133-147; Z. bHewestson et al., Bruksela, Brugia, Gandawa ibAntwerpia, War- K. bLynch, The image of the city, Cambrige (Mass.) 1990.

Streszczenie Abstract Fenomen artystyczny, architektoniczny, urbanistyczny The artistic, architectonic, urban planning and landscape ibkrajobrazowy, jakim jest Ringstrasse, budzi powszechne phenomenon, such as the Ringstrasse, evokes general inter- zainteresowanie nie tylko znawców historii sztuki. Jest bo- est not only among experts on art history. This boulevard of wiem ten niezwykïej urody bulwar osobliwym symbolem unusual beauty is a bcurious symbol of a bunique epoch, which niepowtarzalnej epoki, która kojarzy si Ú nierozerwalnie is inseparably associated with the reign of the Emperor Franz zbpanowaniem cesarza Franciszka Józefa I. Z bepok È t È wi Èĝ e Joseph I. This epoch is integrally connected with the heyday si Ú integralnie rozkwit historyzmu (historycyzmu) i beklek- of historism (historicism) and eclecticism, which made such tyzmu, które tak wybitnie zaznaczy ïy si Ú w bokresie roman- abunique impact in the period of romanticism and positivism tyzmu i bpozytywizmu za d ïugoletniego panowania tego during the long-lasting reign of that monarch. He was also monarchy. By ï on równie ĝ inicjatorem wybitnego dzie ïa an initiator of the Ring which was and has since remained an znakomitych austriackich twórców planowania przestrzen- outstanding work created by brilliant Austrian spatial plan- nego, jakim pozostaje po dzi Ă dzie ñ Ring. Tkank Ú tego ners. The tissue of this vista is predominantly Þ lled with the prospektu wypeïniajÈ g ïównie najznamienitsze przykïady most spectacular examples of diversity and neo-stylistic plu- ró ĝnorodno Ăci i b neostylowego pluralizmu architektury ralism of architecture of mature and late historicism, among dojrza ïego i bpó ěnego historyzmu, w Ăród których wyró ĝniaj È which the most distinctive are: neo-Gothic and especially si Ú: neogotyk i bszczególnie ró ĝne warianty neorenesansu. variations of neo-Renaissance. The essence of the Viennese Istot Ú wiede ñskiego neorenesansu okre Ăli Ê mo ĝna mottem neo-Renaissance could be expressed using the motto of Otto Wagnera, kreatora secesji i bjednoczeĂnie wybitnego Otto Wagner, the creator of secession and at the same time historycysty, preceptora Gottfrieda Sempera: Artis Sola an eminent historicist, preceptor of Gottfried Semper: Artis Domina Necessitas. Sola Domina Necessitas.

26 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Conservation News • 31/2012