อนุกรมวิธานหอยทากบกสกุล Quantula ในประเทศไทย Taxonomy of Land Snails Genus Quantula in Thailand
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
อนุกรมวิธานหอยทากบกสกุล Quantula ในประเทศไทย Taxonomy of land snails Genus Quantula in Thailand โดย นางชนิดาพร ตุมปสุวรรณ นางสาวอริยะ ฮูมเปอย โครงการวิจัยนี้ไดรับการสนับสนุนการวิจัย งบประมาณแผนดิน ประจําปงบประมาณ 2558 มหาวิทยาลัยมหาสารคาม อนุกรมวิธานหอยทากบกสกุล Quantula ในประเทศไทย Taxonomy of land snails Genus Quantula in Thailand โดย นางชนิดาพร ตุมปสุวรรณ นางสาวอริยะ ฮูมเปอย นางสาวชไมพร วรจักร นายศักดิ์บวร ตุมปสุวรรณ โครงการวิจัยนี้ไดรับการสนับสนุนการวิจัย งบประมาณแผนดิน ประจําปงบประมาณ 2558 มหาวิทยาลัยมหาสารคาม กิตติกรรมประกาศ รายงานวิจัยฉบับนี้สําเร็จเรียบรอยดวยความชวยเหลือของผูชวยศาสตราจารย พงษรัตน ดํารงโรจน วัฒนา อาจารยประจําภาควิชาชีววิทยา มหาวิทยาลัยบูรพาที่ชวยเก็บตัวอยางหอยในภาคตะวันออก นายเรือง ฤทธิ์ พรหมดํา นิสิตระดับปริญญาโท มหาวิทยาลัยสงขลานครินทรที่ชวยเก็บตัวอยางหอยในภาคใต นายวิทวัส หลักคําพันธุ นายจิรยุทธ เวียงอินทร นายกิตติ ตันเมืองปก นายปฏิพล จําลอง ที่ชวยเก็บตัวอยางในภาค ตะวันออกเฉียงเหนือ ผูวิจัยขอขอบพระคุณไวเปนอยางสูง ขอขอบพระคุณนายสมจิตร วรจักร บิดาที่ชวยขับ รถไปเก็บตัวอยาง ขอขอบพระคุณนางละมัย วรจักร มารดาที่ชวยจัดหาอาหารสําหรับการเก็บตัวอยางทุกครั้ง สุดทายนี้ขอขอบคุณมหาวิทยาลัยมหาสารคามที่ใหทุนสนับสนุนจากเงินงบประมาณแผนดิน ป 2558 เปนอยางสูงทําใหงานวิจัยในครั้งนี้สําเร็จดวยดี บทคัดยอ ศึกษาเปรียบเทียบลักษณะสัณฐานวิทยาของเปลือก การวิเคราะหทางมอรโฟเมตริก กายวิภาคศาสตร ระบบสืบพันธุ และสัณฐานวิทยาแผนฟนของหอยทากบกวงศ Dyakiidae Gude & Woodward, 1921 ใน ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย สกุล Quantula Baker, 1941 โดยเก็บตัวอยางสกุล Quantula จาก 16 พื้นที่ 10 จังหวัด พบวาตัวอยางจาก จ.รอยเอ็ด สามารถแยกออกจากกลุมไดชัดเจนจากขอมูล การวิเคราะหทางมอรโฟเมตริก ซึ่งจากขอมูลกายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุสามารถจัดกลุมได 7 กลุม โดยใช ลักษณะของ common duct, penis, vagina, penial retractor muscle, epiphallus, gametolytic sac และ amatorial organ ขอมูลลักษณะสัณฐานวิทยาแผนฟนพบวา ทุกพื้นที่ ฟนกลางมีฟนยอย 3 ซี่ ฟนขาง มี ฟนยอย 3 ซี่ และ ฟนริมไมพบฟนยอยขาง แตพบวาฟนกลาง ตัวอยางจาก จ.รอยเอ็ด มีลักษณะคลายแผนฟน 3 แผนเชื่อมกัน จ.ศรีสะเกษ ฟนยอยกลางมีลักษณะ V-shaped ยาวเรียวแหลม และ จ.อํานาจเจริญ ฟนยอย กลางมีลักษณะ U-shaped สําหรับฟนขาง ตัวอยางจาก จ.รอยเอ็ด และ จ.อํานาจเจริญ พบฟนยอยกลาง ดานซายมีลักษณะ U-shaped ตางกันที่ จ.รอยเอ็ดพบซี่ที่ 3 สวน จ.อํานาจเจริญพบซี่ที่ 10 และ จ.ศรีสะเกษ มีลักษณะเหมือนแผนฟน 3 แผนเชื่อมกัน หนาตัดคลายจอบมีลักษณะหยักปลาย จากการศึกษาสรุปไดวาการ วิเคราะหทางมอรโฟเมตริก ลักษณะกายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุ และลักษณะสัณฐานวิทยาแผนฟน สามารถใชเปนขอมูลเพื่อชวยสนับสนุนในการจัดจําแนกได คําสําคัญ : วงศ Dyakiidae, สกุล Quantula, การวิเคราะหทางมอรโฟเมตริก, กายวิภาค ศาสตรระบบสืบพันธุ, สัณฐานวิทยาแผนฟน, ภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย Abstract Comparative shell morphology, morphometric analysis, genital system and radula morphology of snail in Family Dyakiidae Gude & Woodward, 1921 in the Northeastern Thailand are studied Quantula Baker, 194. Specimens of Quantula were collected from 16 localities 10 Province. The results of shell morphometrics analysis represent Quantula from Roi Et Provinces is clearly separated from other by SW, AH, AW, BH, BW, AH/AW and BH/BW ratios. The results of genital system represent form into 7 groups by character of Common duct, Penis, Vagina, Penial retractor muscle, Epiphallus, Gemetolytic sac and Amatorial organ were the important characters for identification. Radula morphology specimens from all localities possess the same Central tooth is tricuspids type. Lateral teeth is tricuspids type. Marginal teeth narrow and unicuspid type. But Central tooth specimens from Roi Et Provinces possess abnormal, which look like Central tooth and the first Lateral teeth adhere together, Si Sa Ket Provinces possess elongated, V-shaped mesocone and Amnat Charoen Provinces showed U-shaped mesocone. Lateral teeth specimens from Roi Et and Amnat Charoen Provinces showed U-shaped mesocone but Roi Et showed 3 teeth while Amnat Charoen showed 10 teeth and Si Sa Ket similar to fuse 3 teeth. Specimens of Phuphania were collected from 4 localities 3 Province. The new information on morphometric analysis genital system and radula morphology in this study might be used to support the classical classification of these two genera. Keywords: Family Dyakiidae, Quantula, Morphometrics, Genital system, Radula morphology, Northeastern Thailand. สารบัญ หนา กิตติกรรมประกาศ ก บทคัดยอภาษาไทย ข บทคัดยอภาษาอังกฤษ ค สารบัญ ง สารบัญตาราง ช สารบัญภาพที่ ฌ บทที่ 1 บทนํา 1 1.1 ภูมิหลัง 1 1.2วัตถุประสงคของการวิจัย 3 1.3 ขอบเขตของการวิจัย 3 1.4 สถานที่ดําเนินการวิจัย 3 1.5 ประโยชนของการวิจัย 3 1.6 ระยะเวลาในการดําเนินการวิจัย 4 บทที่ 2 ปริทัศนเอกสารขอมูล 5 2.1 หอยทากบกมีปอด 5 2.2หอยทากบกอันดับสไตลอมมาโทฟอรา 6 2.3 งานวิจัยที่เกี่ยวของ 11 บทที่ 3 วิธีดําเนินการวิจัย 15 3.1 อุปกรณและสารเคมี 15 3.2 วิธีดําเนินการวิจัย 16 บทที่ 4 ผลการวิจัย 20 บทที่ 5 สรุปผล อภิปรายผล และขอเสนอแนะ 44 51. สรุปผลและอภิปรายผล 44 บรรณานุกรม 55 ภาคผนวก 58 สารบัญตาราง หนา ตาราง 1.1 ระยะเวลาทําการวิจัย 4 ตาราง 3.1 การลงทะเบียนตัวอยางหอยทากบกที่ทําการศึกษา 19 ตาราง 4.1 หอยทากบกสกุล Quantula 20 ตาราง 5.1 เปรียบเทียบลักษณะสัณฐานวิทยาแผนฟนของหอยทากบกสกุล Quantula 47 ที่ทําการศึกษา ตาราง 5.2 เปรียบเทียบลักษณะกายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุของหอยทากบกสกุล 51 Quantula ที่ทําการศึกษา เทียบกับ Q. striata ของ Schileyko (2003) ง สารบัญภาพ หนา ภาพประกอบ 2.1 ลักษณะภายนอกของหอยทากบกมีปอดไมมีฝาปดเปลือก 5 ภาพประกอบ 2.2 การผสมพันธุของหอย Phuphania costata วงศ Dyakiidae 6 ภาพประกอบ 2.3 ทรงเปลือกหอยทากบกแบบตางๆ 7 ภาพประกอบ 2.4 ลักษณะแผนฟนของหอยทากบก 8 ภาพประกอบ 2.5 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุของหอยทากบก 10 ภาพประกอบ 2.6 วิวัฒนาการของกายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุหอยทากบกใน 11 วงศ Dyakiidae (Hausdorf, 1995) ภาพประกอบ 2.7 สัณฐานวิทยาของเปลือกและกายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุของ 12 หอยทากบก Q. striata (Gray, 1834) (Schileyko, 2003) ภาพประกอบ 3.1 การวัดคาตาง ๆ ของเปลือกหอย 17 ภาพประกอบ 3.2 วิธีการผาตัดเพื่อศึกษากายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุของหอย 18 ทากบก ภาพประกอบ 4.1 หอยทากบก Quantula striata 21 ภาพประกอบ 4.2 Quantula striata; กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุ 22 ภาพประกอบ 4.3 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula striata 23 ภาพประกอบ 4.4 เปลือกหอยทากบก Quantula sp.1 24 ภาพประกอบ 4.5 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุหอยทากบก Quantula sp.1 25 ภาพประกอบ 4.6 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula sp.1 26 ภาพประกอบ 4.7 เปลือกหอยทากบก Quantula sp.2 27 ภาพประกอบ 4.8 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุหอยทากบก Quantula sp.2 28 ภาพประกอบ 4.9 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula sp.2 29 ภาพประกอบ 4.10 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula sp.2 29 ภาพประกอบ 4.11 หอยทากบก Quantula sp.3; น้ําตกหวยจันทร จ.ศรีสะเกษ 30 ภาพประกอบ 4.12 ลักษณะสัณฐานวิทยาของเปลือก Quantula sp.3; 31 ภูแสงมา จ.ศรีสะเกษ ภาพประกอบ 4.13 หอยทากบก Quantula sp.3 ภูฝาย จ.ศรีสะเกษ 32 ภาพประกอบ 4.14 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุ หอยทากบก Quantula sp.3; 33 ภาพประกอบ 4.15 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula sp.3 34 ภาพประกอบ 4.16 หอยทากบก Quantula sp.4 ชองเม็ก จ. อุบลราชธานี 35 ภาพประกอบ 4.17 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุ Quantula sp.4 36 ภาพประกอบ 4.18 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula sp.4 37 ภาพประกอบ 4.19 หอยทากบก Quantula sp.5 อุทยานภูสิงห-ภูผาผึ้ง จ. 38 อํานาจเจริญ ภาพประกอบ 4.20 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุ Quantula sp. 5 39 จ ภาพประกอบ 4.21 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula sp.5 40 ภาพประกอบ 4.22 หอยทากบก Quantula sp.6 วนอุทยานพนมสวาย จ. สุรินทร 41 ภาพประกอบ 4.23 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุ Quantula sp.6 42 ภาพประกอบ 4.24 สัณฐานวิทยาแผนฟน Quantula sp.6 43 ภาพประกอบ 5.1 เปลือกหอยทากบก สกุล Quantula ที่เก็บจากพื้นที่ศึกษาตาง ๆ 46 ภาพประกอบ 5.2 กายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุหอยทากบกสกุล Quantula 52 จากพื้นที่ศึกษา ภาพประกอบ 5.3 ภาพวาดกายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุหอยทากบกสกุล 53 Quantula จากพื้นที่ศึกษา ภาพประกอบ 5.4 ภาพวาดกายวิภาคศาสตรระบบสืบพันธุหอยทากบกสกุล 54 Quantula จากพื้นที่ศึกษา 1 บทที่ 1 บทนํา 1.1 หลักการและเหตุผล หอยทากบก (land snails) เปนสัตวไมมีกระดูกสันหลัง (Invertebrate) อยูในไฟลัมมอลลัสกา (Phylum Mollusca) อยูในชั้นหอยฝาเดียว ซึ่งเปนกลุมสัตวที่มีจํานวนสมาชิกมากเปนอันดับสองรองจาก สัตวขาขอ (Phylum Arthropods) หอยฝาเดียว (Gastropods) มีจํานวนประมาณรอยละ 70 ของสัตวกลุม หอย (Cerney and Cameron, 1979) หอยทากเปนสัตวไมมีกระดูกสันหลังที่ประสบความสําเร็จทาง วิวัฒนาการมากกลุมหนึ่ง คือ มีวิวัฒนาการปรับตัวจากที่อาศัยอยูในน้ํา สามารถดํารงชีวิตอยูบนบกไดอยาง สมบูรณ มีการปรับเปลี่ยนอวัยวะที่ใชในการแลกเปลี่ยนกาซ ในหอยกลุมที่มีฝาปดเปลือก (Prosobranchia) มาเปนถุงลมที่มีเสนเลือดมาหลอเลี้ยงทําหนาที่คลายปอด ในกลุมที่ไมมีฝาปดเปลือก (Pulmonata) ซึ่งพบ แพรกระจายอยูทั่วทุกภูมิภาคของประเทศไทย ประเทศไทยตั้งอยูในเขตเสนศูนยสูตร ทําใหมีความหลากหลายทางชีวภาพสูง จึงทําใหมีความ หลากหลายของสิ่งมีชีวิตสูง รวมถึงหอยทากบกดวย การศึกษาหอยทากบกในประเทศไทย เริ่มมาตั้งแต พ.ศ. 2403 มีการรายงานหอยครั้งแรกในประเทศไทย 7 ชนิด โชติ สุวัตถิ พ.ศ. 2480 ได รายงานและจัดทําบัญชีรายชื่อของสัตวทะเลในประเทศไทย โดยรายงานสัตวกลุมหอยไว 372 ชนิด Panha (1996) ไดรวบรวมผลงานวิจัยที่เกี่ยวกับหอยทากบกในประเทศไทยทั้งหมดในชวง 150 ปที่ผานมารวมถึง ผลงานที่วิจัยเอง พบวา หอยทากบกในประเทศไทยที่ไดคนพบและศึกษาแลวมีมากกวา 200 ชนิด ซึ่งการ รายงานครั้งนี้ถือไดวาเปนการศึกษาที่เปนไปตามหลักสากลที่มีความถูกตอง จนกระทั่งถึงป ค.ศ. 2543 พบวาประเทศไทยมีหอยทากบกมากกวา 600 ชนิด และตอมาในป พ.ศ. 2550 ศ.ดร. สมศักดิ์ ปญหาและ คณะ พบหอยทากบกของไทยมากถึง 18 วงศ (Family) กวา 800 ชนิด และหนึ่งในนั้นคือ วงศ Dyakiidae Gude & Woodward, 1921 ซึ่งผูวิจัยทําการศึกษาในครั้งนี้ดวย และในป 2551 มีการจัดพิมพบัญชีรายชื่อ หอยของในประเทศไทย 533 ชนิด ครอบคลุมทั้ง หอยบก หอยน้ําจืด หอยน้ํากรอย และหอยทะเล (จารุจินต นภีตะภัฏ, 2551) หอยทากบกวงศ Dyakiidae มีจํานวนสมาชิกทั้งหมด 11 สกุล ไดแก Bertia Ancey 1887, Dyakia Godwin-Austen 1891, Everettia Godwin-Austen 1891, Asperita Gude 1911, Elaphroconcha Gude 1911, Sasakina Rensch 1930, Rhinnocochlis Thiele 1931, Kalamantania Laidlaw 1931, Pseudoplecta Laidlaw 1932, Quantula Baker 1941 และ Phuphania Tumpeesuwan, Naggs & Panha 2007 (Hausdorf, 1995; Panha, 1996; Schileyko, 2003 และ Tumpeesuwan, Naggs & Panha, 2007) ในจํานวนทั้งหมดมีเพียง 2