down to Uitgave vereniging Milieudefensie Friends of the Earth Nederland jaargang 2 | april 2011 02 milieu | mensen | meningen Jubileumnummer (extra dik) 40 jaar Milieudefensie!

campagnevoeren 40 jaar 40 beelden Wouter van Dieren toen, nu en in de van modderspuiten tot over hoe het allemaal toekomst pinguinpak begon Inzoomen

Kleine kringloop

Wat beteuterd pakt de baliemedewerk- ster van het hoofdkantoor van Coca Cola in Schiedam de telefoon. Driedui- zend lege colaflesjes liet Milieudefensie achter op de balie. Met zo’n zeventig man bezocht de milieuorganisatie in 2000 de frisdrankgigant, omdat die, ondanks een verpakkingsconvenant drie jaar eerder, grote hoeveelheden weg- werpflesjes produceert. De PET-flesjes zouden hervulbaar kunnen zijn en het plastic herbruikbaar, als het niet in de vuilverbranding zou verdwijnen, of als zwerfvuil op straat terecht zou komen. Het alledaagse kleine colaflesje is on- losmakelijk verbonden met grote milieu- problemen: verspilling van grondstoffen, met name aardolie, vervuiling van de leefomgeving en de uitstoot van CO2.

Down to Earth 2 | april 2011 | 3 Medewerkers Voorwoord Inhoud

1 2 3 Feestneuzen

Milieuactivisten hebben de naam een beetje zuur te zijn. Milieumaatregelen gaan nooit ver genoeg, verbeteringen te traag ... Ook mag er niks. Niet vliegen, niet met de auto, geen “‘Milieu’ was 12 vlees eten, geen kinderen, of in ieder geval niet teveel... Nee feestneuzen zijn het niet, zo denkt men. een nieuwe term”

4 5 6 Een groot misverstand. Hier op het kantoor in Amsterdam Oprichter van Milieudefensie Wouter van Dieren over houdt men in ieder geval wel van een feestje. Een verjaardag of veertig jaar milieubeweging in Nederland. “De tijd was vertrekkende collega, een succesvol afgesloten campagne, de er rijp voor.” naderende zomer, kerst, het nieuwe jaar… geen gelegenheid wordt onbenut gelaten voor een gezellige borrel, geregeld tot in de late uurtjes. Een 40-jarig jubileum laten we dus zeker niet onopgemerkt aan ons voorbij gaan. Integendeel, we pakken uit met een extra dik en feestelijk jubileumnummer. Vuile handen 20 7 8 9 En geef toe, er valt wel wat te vieren. Want ondanks dat de In de loop der jaren kreeg Milieudefensie stukken grond in bezit. Handig, milieuproblemen die destijds voor Wouter van Dieren (pag. 12) als campagnestrategie. Een reportage. reden waren om met een aantal ‘wijze mannen’ de Raad voor Milieudefensie op te richten niet zijn opgelost, zijn de proble- men zélf wijd en zijd bekend. De samenleving is doordesemd van milieubesef, duurzaamheid is hip en voor het bedrijfsleven zelfs hét nieuwe ‘verdienmodel’. Nu is dat vaak het moment om 19 De Activist 28 Schiphol 10 11 12 op je tellen te passen, maar toch… de hoge heren hadden dit 40 jaar geleden niet durven dromen. Overleg, publieksdemonstraties, bezettingen, rechtszaken; alle ‘Procesresultaten’, noemt een campagneleider van Milieu- actievormen kwamen voorbij in defensie dit elders in dit nummer (pag. 16). Het milieu wordt er de strijd tegen Neerlands niet direct beter van, maar het onderwerp staat op de politieke ‘banenmotor’. agenda, is onderdeel van het publieke debat en bezorgt de milieuorganisaties steun en sympathie. 13 14 15 De vraag is hoe dit proces aan de gang te houden. Of liever nog, Drie generaties en verder te versnellen in de juiste richting, volgens ons althans. Want na 40 jaar gelijk te hebben, wordt het tijd dit ook te krijgen. Hoe Veertig jaar, bestaat de Raad voor Milieu- 34 Toekomstvisie 02 Inzoomen en met wie, daar is men het nog niet helemaal over eens (pag. defensie dit jaar. Vlak daarna werd de vereni- 06 De eerste ingezonden brief 34), maar dat er kansen liggen, staat buiten kijf. Het olietijd- ging opgericht, en dat is wat Milieudefensie Jubileren is ook vooruitkijken. Wat is de beste strategie 07 Onder Vuur, Commentaar perk met haar industriële ideologieën nadert ras haar einde. onderscheidt. Bewoners helpen organiseren voor een beter milieu in de toekomst? 08 Uitgesproken, Zandbergen De ‘groene’ toekomst gloort, maar of die ook eerlijker, beter en in lokale groepen, burgers betrokken maken 10 Actueel 16 17 18 mooier is, weet niemand. Doet er ook niet toe. Als het ‘proces’ bij kleine zaken dicht bij huis en grote onder- 11 Bijlo maar goed is, en vooral ook leuk, spannend en verleidelijk! werpen ver weg. Veertig jaar Milieudefensie 16 Succesvol campagnevoeren: is veertig jaar gepassioneerde mensen die 5 tips Want het beeld van de ‘zure’ milieuactivisten komt niet hele- zich inzetten voor milieu. Mensen die vanaf 23 Lowtech maal uit de lucht vallen. Te vaak is het glas halfleeg, maar daar het allereerste begin betrokken zijn, mensen 25 40 jaar in 40 beelden win je de strijd niet mee. Daarom spreken we af: het glas is die onderhand niet meer weten wanneer ze 40 Media halfvol en wordt alleen maar voller. Proost! ingestapt zijn, mensen die nog maar net met 41 Slobbe 1. Victor van den Belt, gastredacteur. 2. Vincent Bijlo, column. 3. Ronella Bleijen- vol enthousiasme zijn aangehaakt. Dit keer in 43 Boeken burg, samenstelling consumentenpagina. 4. Michiel Bussink, Recept. 5. Kris de Freek Kallenberg, redacteur ‘De Activist’ op pag 19, 33 en 39 drie genera- 44 Consument, Recept Decker, Lowtech. 6. Nico Iankowski, fotografie. 7. Freek Kallenberg, redactie.

Tekst Annemarie Opmeer Beeld Dinand van der Wal Tekst ties die zich inzetten voor Milieudefensie. 45 Doe het zelf 8. Wendy Koops, Media. 9. Jacqueline Mineur, de Jurist. 10. Nienke Oosterbaan, Doe het Zelf. 11. Annemarie Opmeer, hoofdredactie. 12. Marjan Peters, art- 48 De Jurist direction en vormgeving. 13. Thomas van Slobbe, column. 14. Liesbeth Sluiter, 45 Oproepen en agenda freelancer. 15 Myrte Verweij, actueel internationaal. 16. Dinand van der Wal, 50 Uitzoomen fotografie. 17. Han van de Wiel, freelancer. 18. Karen Zandbergen, column.

4 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 5 Postvak In Meningen

Commentaar Finish Jawel, we vonden ‘m: de allereerste ingezonden brief aan het blad Onder Vuur van Milieudefensie! Die kon niet ontbreken in dit jubileumnummer – Sprinten, alsof je leven er vanaf hangt, want je leven hangt er op een bepaalde manier echt vanaf. Maar dan op een ge- ingekort, dat wel. Wil je ook iets kwijt? Schroom niet, schrijf ons. Elk nummer bellen we met geven moment doorkrijgen dat je eigenlijk een marathon We houden ons het recht voor brieven te selecteren of in te korten. organisaties die doelwit zijn loopt. Dat je daarna beseft dat de finish telkens weer ver- Reageren kan via e-mail: [email protected] of der weg geschoven wordt. En er dan maar een estafette geworden van een actie van van maken, met nieuwe per post: postbus 19199, 1000 GD Amsterdam. En vanaf nu ook op lopers, die ook beginnen als sprinters. Is dat hoe het voelt? www.downtoearth-magazine.nl de milieubeweging. Deze keer: De mensen die zich veertig jaar geleden een ongeluk Arnhem, 29 augustus 1972 de Rijksgebouwendienst. schrokken en besloten: nú moet er iets gebeuren. Die men- sen, hadden die voorzien dat het er veertig jaar later niet Mijne Heren, Milieudefensie beklom het Paleis op de Dam met spandoeken, uit protest beter, maar slechter voor zou staan? De nieuwe mensen,

Als kersvers lid van Uw vereniging deed het mij zeer veel deugd, dat een eerste aflevering van tegen fout hout in gebouwen van de Rijksoverheid. In 2010, zo had het die schrokken van Al Gore, van een snelweg in hun achter- een maandblad voor milieudefensie in de bus kwam en dus reeds mogelijk is gebleken. U kunt Rijk beloofd, is honderd procent daarvan duurzaam. En ook al wordt daar tuin, van wat ze plots ontdekten over de bio-industrie. Hoe zich verzekerd weten van mijn bescheiden bijdrage; omdat U het geld nú meer dan ooit nodig wel om gevraagd bij de bouw, slechts in dertig procent van de gevallen lang sprinten die mee? zult hebben om het blad verder te laten verschijnen, zal ik mijn bijdrage voor 1973, ad f.100,- nu maar vast overmaken. wordt eraan voldaan, volgens een rapport van Milieudefensie. In het Pa- leis op de Dam, bijvoorbeeld, is de bedreigde houtsoort okoumé uit West Ik ben zelf nog lang niet zo oud als Milieudefensie. Toen ik De reden dat ik deze brief schrijf is echter vooral gelegen in een combinatie van twee berichten Afrika gebruikt. Woordvoerder van de Rijksgebouwendienst Hein van Ros- opgroeide, was ‘milieu’ er al volop, in angstaanjagende welke vandaag in de dagbladen zijn te lezen en welke mij bijzonder verontrusten: daar is voor- sum nam de Papieren Tijgeraward in ontvangst. Tijd voor een telefoontje! vormen. Zo werd er plotseling overal gif ontdekt in die eerst het rapport van het Nederlands Economisch Instituut over het vervoers- en verkeersvraag- stuk in de komende jaren; de inhoud komt neer op een opsomming van de ontzettende wegver- onschuldig ogende aarde onder ons en maakten bussen bredingen, nieuwe wegen en andere voorzieningen die nodig zullen zijn om aan een verwachte Wij zouden graag uw persoonlijke reactie plaatsen in het magazine. “Dat haarlak en koelkasten gaten in de blauwe lucht boven ons. groei van het autopark tot 7,5 millioen auto’s in 2000 het hoofd te bieden. Het punt, waarbij het begrijp ik, maar dat is niet volgens de afspraken binnen de gebouwen- Er was oerwoud dat tegen de vlakte ging, en melkflessen nut en plezier van de auto voor de bezitter reeds lang niet meer geacht kan worden op te wegen dienst. U kunt het best met Edward Ernst van onze afdeling communicatie die geen pakken mochten worden – maar het wel werden. tegen de last die hij daardoor aan zijn medemensen toebrengt, is nu al overschreden, maar door bovenbedoeld rapport moet het toch velen, die meenden dat het wel zal loslopen, duidelijk zijn, bellen.” Er was een Postbus 51 campagne die ons maande de kraan dat een onmiddellijke en rechtstreekse ingreep in de vrijheid van de auto-bezitter nodig is. niet te laten lopen als je je tanden poetste en een teken- Dag, wij zouden jullie graag ruimte bieden voor jullie standpunt “Dat is film van een zeehondje dat pelsjagers telkens te slim af Een tweede bericht betreft de aangekondigde verhoging van de spoortarieven met 10 à 12%. Deze verhoging zal nog meer mensen ertoe brengen om de auto te nemen. De aangekondigde heel prettig! Ik ga kijken wat ik kan doen. Wat voor soort reactie gaat was. En ook iets met kernwapens, wat ik nog niet zo verhoging zal, volgens de publicatie, ca 32 millioen opleveren. Het is onbegrijpelijk, dat men gaat het om?” snapte. dit bedrag niet over heeft terwille van de kans dat steeds meer mensen zullen inzien dat zij zo mogelijk de auto moeten laten staan. We willen graag weten wat jullie van de actie vonden, of het rapport Nu werk ik in de milieubeweging. Een marathon loop ik Een en ander heb ik geleidelijk, zo merk ik, weergegeven in een toon, alsof U en de vereniging klopt volgens jullie, waar die Papieren Tijgeraward op dit moment staat, dus, want hoe langer je er werkt, hoe meer ellende je te hier zo niet mede-verantwoordelijk voor zouden zijn dan toch over de middelen zouden beschik- dat soort dingen? “Hahaha. Toen onze collega terug kwam met die pa- weten komt, en het is ook gewoon een baan. Milieu, voor ken om er iets aan te doen. Ik weet maar al te goed, hoe gering de mogelijkheden zullen zijn, pieren tijger op zo’n boomstam, zeiden we hem nog dat hij had moeten mij is het zo’n 32 jaar oud. Toch vraag ik me af wat dat is, maar in mijn machteloosheid meen ik toch deze brief dan maar aan U te moeten schrijven. vragen of dat wel FSC-hout was!” dat sommige mensen onder ons in staat stelt om om te Het is moeilijk te zeggen welke acties op zeer korte termijn het meest doeltreffend en uitvoer- gaan met een finish die maar blijft wijken. En wat het is, baar lijken. Het eerste zou kunnen zijn een gemotiveerd adres aan Regering en tegelijkertijd Ons kennende, was dat het inderdaad. “Vast wel. Goed, ik ga op zoek dat anderen doet afhaken, opbranden, uitblussen. Of de aan de Tweede Kamer om te verhinderen dat de spoortarieven omhoog gaan met het voorstel naar iemand voor een reactie.” kop in het zand steken. om de te derven 32 miljoen te vinden door – zeer bescheiden! – besnoeiing van het wegen- en of bruggenbouwprogramma. Via voicemail: “Het spijt me, we zien er van af. Ik vind het persoonlijk jam- Ik ben opgehouden met oudgedienden daarnaar te vragen. Zinnige en controleerbare verbondsbepalingen om het particulier auto-gebruik sterk te beperken mer, maar er is op dit moment geen behoefte in de organisatie om op De antwoorden die ze geven zijn zelden bevredigend, mis-

zijn moeilijk in het algemeen te bedenken; het snelst werkt stopzetting van elke uitbreiding van deze manier te reageren.” schien omdat ze het zelf ook niet weten. Ik vrees ook dat het wegennet en afsluiting op grote schaal van de stadskernen. Toch zou over een vergunningen- dit ‘probleem’, dit verlangen om een doel te bereiken, alles stelsel voor elke nieuw aan te schaffen auto (bijv. geen twee of meer per gezin of zelfs geen auto- aanschaffing dan alleen ter vervanging als men de auto niet voor zijn beroep nodig heeft) Nog maar eens een telefoontje: Wat is de reden dat er geen behoefte is? ervoor opzij te zetten, hard te werken, ernaartoe te sprin- gedacht moeten worden. “Wij zijn een uitvoerende organisatie. We leggen verantwoording af aan ten, maar het nooit werkelijk bereiken, inherent is aan de beleidsorganisatie Infrastructuur en Milieu. Als iemand ons wijst op heel het leven. Maar misschien hoeven we ons daar niet Dit zijn zo maar enkele nogal haastig neergeschreven punten. Indien U het mogelijk acht iets in deze trant te entameren, zou ik dat zeer toejuichen en waar dat mogelijk is ook zelf U daarbij fouten, dan moeten we daarover terugkoppelen naar de bestuurder. ontmoedigd door te voelen. Want waarom zou je je inzet- behulpzaam willen zijn, al zie ik nu nog niet hoe. Transparant zijn, uitzoeken: is dat zo? Daarvoor moeten we de administra- ten voor het milieu, als je dat niet leuk vindt? Oplossen tie induiken. We waarderen het wel erg dat jullie ons die ruimte bieden in zullen we het milieuprobleem tenslotte toch nooit. Zonder Hoogachtend, mr. JCJvV Arnhem Discussieer mee op het web! het blad. Maar op dit moment hebben we nog geen reactie. Dat is ook finish is er alleen het lopen. Geniet ervan. De website van Milieudefensie is geheel vernieuwd! Vanaf nu wat we tegen andere media zeggen.” kunnen lezers van Down to Earth online op een aantal artikelen reageren. Annemarie Opmeer, hoofdredacteur

Zie: www.downtoearth-magazine.nl Annemarie Opmeer Beeld: Maarten Ros Tekst: Lees meer over de actie op milieudefensie.nl/bossen/van-oerwoud-naar-overheid

6 | november 2010 | Down to Earth 1 Down to Earth 2 | april 2011 | 7 Meningen | Uitgesproken

Zandbergen “Duw kernenergie nu voor eens Laat Japan er buiten

en al in de afgrond” Welke impact had de ramp met de kern- Het was een pijnlijk moment. Zo’n moment dat elke partij wel eens mee- centrale in Tsjernobyl destijds? maakt. De leden van GroenLinks bepaalden op een congres dat hun partij “We hadden net de brede maatschappelijke niet langer voorstander is van het grondwettelijk recht op een referen- discussie over kernenergie achter de rug. dum. Zich daar waarschijnlijk niet bij realiserend dat Femke Halsema Dat stelt Peer de Rijk, directeur van de kennis- en De uitkomsten werden min of meer gene- precies in de week ervoor een wetsvoorstel voor zo’n volksstemming had geerd, en de angel was uit het verzet. Op 3 verdedigd. campagne-organisatie WISE. Tekst Freek Kallenberg mei dat jaar zou de regering de bouw van drie nieuwe kerncentrales aankondigen. Dat was een jaar geleden. Alsof er niets is gebeurd gooit Liesbeth van Dan ontploft op 26 april de kerncentrale in Tongeren nu een nieuw referendumballetje op. Laat het volk meebeslis- Tjernobyl en wordt alles totaal anders. Kern- sen over de bouw van nieuwe kerncentrales, oppert het GroenLinks- weinig projecten. Ook de prijs van uranium Delta vraagt nu een aantal industriële groot- energie is plotseling geen optie meer. De Kamerlid. De gevolgen kunnen groot zijn, zegt ze, verwijzend naar Japan. is gekelderd waardoor een groot aantal mijn- verbruikers dit geld gezamenlijk op tafel gevolgen waren ook heel direct zichtbaar. Een geniale ingeving of een dwaas plan? bouwprojecten in Afrika wellicht niet door- te leggen. Die krijgen voor 30 of 40 jaar Alle koeien moesten op stal, zwangere gaat. Een zegen voor Afrika, overigens. Laten gegarandeerd stroom tegen een vaste lage vrouwen naar binnen en we mochten geen Om daar iets over te zeggen gaan we veertig jaar terug, naar het begin van oor de ramp met de kerncentrale in we de nucleaire industrie nu definitief de prijs. Dat is in deze tijd van stijgende ener- spinazie eten. Japan is verder weg. De gevol- de jaren zeventig. Milieudefensie wordt opgericht. In Rome zit een paar Tsjernobyl, nu 25 jaar geleden, ver- nek omdraaien”. gieprijzen en onzekerheid van groot belang, gen van de straling die daar nu vrij komt, dozijn wetenschappers, industriëlen en politici druk uit te rekenen hoe stomde in Nederland het politieke dus die willen wel. Delta verdient er maar zullen we pas over 30 jaar in de statistieken snel we door onze grondstoffen raken. Het wordt intussen steeds zicht- debat over kernenergie. Nederland En politiek? een beetje op. Maar 35 jaar lang een beetje is terugzien. Ik denk daarom niet dat deze baarder dat we voor onze olieverslaving een hoge prijs betalen. Als dank kreeg geen nieuwe kerncentrales. “Er zijn in Europa niet zo gek veel landen ook best veel.” ramp hier dezelfde impact zal hebben.” voor Nederlandse steunbetuigingen aan Israel tijdens de Jom Kipoeroorlog Het voornemen van het kabinet- met concrete nieuwbouwplannen. Wel werd krijgen we geen olie meer uit de Arabische wereld en kan er op zondag D Rutte om toch nieuwe kerncentrales kernenergie als gevolg van de klimaatdiscus- Het debat gaat nu vooral over veiligheid. Is de anti-antikernenergiebeweging van worden gefietst op de snelwegen. Tot op de dag van vandaag zien we lek- mogelijk te maken, kon deze stilte echter sie voor steeds meer mensen en regeringen Volgens minister Verhagen is een ramp zoals belang geweest voor Milieudefensie? kende en exploderende pijpleidingen in Afrika. We geven eindeloze steun niet doorbreken. Ook voor de geplande een acceptabel want ‘duurzaam’ alternatief. in Japan hier niet mogelijk. “Ja absoluut. De beweging had enorm veel aan dictators waar het volk nu zelf tegen in opstand komt en zien de herdenkingsbijeenkomsten rond 25 jaar Dat is nu plotseling anders. In Duitsland “Dat is maar gedeeltelijk juist. De kans op dynamiek en aantrekkingskracht. Milieu- gevolgen van een gigantisch olielek in de Golf van Mexico. Het leidt alle- Tjernobyl was nog weinig belangstelling, wonnen de Groenen door hun anti-kern- een tsunami of aardbeving is inderdaad defensie is daar goed op ingestapt. Ze heeft maal niet tot de roep om een referendum over de invoer van olie. weet Peer de Rijk. energiestandpunt onlangs de verkiezin- nihil. Maar in Fukushima viel de koeling uit heel goed als intermediair kunnen laveren Door de kernramp in het Japanse Fukushima gen in Baden-Württemberg. Italië zou deze omdat de stroom wegviel. Dat kan hier ook tussen de radikalinski’s en de meer gematig- Is het dan erger om olieverslaafd te blijven dan elektrisch te gaan rijden is dat plotseling anders. Op een door WISE maand een referendum houden over nieuwe gebeuren. De meeste incidenten en ongeluk- de krachten. Je kunt wel elke dag een blok- op kernenergie? Die stelling durf ik niet aan. Wel dat je niet iets af kan georganiseerde stille tocht in Middelburg op kerncentrales. Het zou er aanvankelijk om ken van de afgelopen jaren – waarvan overi- kade doen, maar je moet dat tenslotte ook wijzen zonder de voor- en nadelen van alternatieven mee te wegen. 16 maart kwamen plotseling 350 mensen spannen. Plotseling niet meer, de meeste gens maar een gering aantal de publiciteit in Den Haag laten landen. Dat heeft Milieu- af. Voor de demonstratie op Dam op zater- Italianen zijn tegen.” haalt – beginnen vaak met een technische defensie toen jarenlang heel goed gedaan. De voor- en nadelen van kernenergie gaan hier niet over een aardbeving dag 16 april wordt op tienduizend mensen storing, maar menselijk ingrijpen bepaalt of Helaas heeft ze het daarna laten versloffen.” van Japans formaat. Laat ons kabinet en onze Kamerleden een echte afwe- gehoopt. Het debat lijkt heropend. De Nederlandse regering geeft nog geen het wel of niet goed afloopt. Succes is niet ging maken. Laat de politici zich concentreren op de nadelen van het krimp. gegarandeerd.” Maar een nieuwe kerncentrale was voor het bergen van afval dat vele duizenden jaren radioactief blijft. Laat ze zich Had het kernenergiedebat in Nederland een “Nee, maar ik kan me niet voorstellen dat aantreden van dit kabinet toch niet reëel? focussen op lekkende zoutkoepels waar het afval in wordt opgeslagen, op nieuwe ramp nodig? het niet gaat schuiven. De moeilijkheid is Horen risico’s niet bij een hoog technologi- “Dat klopt, maar door het klimaatdebat is de vervuilende delving van uranium. Laat er een afweging zijn op basis “Ik vind de gebeurtenissen in Japan te ern- dat in Nederland, veel meer dan in andere sche maatschappij? dit al een tijd aan het schuiven. Voorstanders van noodzaak, reële gevaren en alternatieven. Laat de strijd om olie, het stig om er op die manier over te praten. landen, de voor- en tegenstanders in een “Kernenergie is essentieel anders. Van de van kernenergie hebben dit aangegrepen. Al kappen van oerwoud voor biomassa en de instabiele opbrengst van wind- Maar ik constateer ook dat het kennelijk zo links en rechts kamp zijn verdeeld. Hierdoor meeste industriële processen geniet onze in 2000, na de eerste klimaatconferentie in molens meespelen. werkt. We zullen deze kans volop benutten, is er nauwelijks een rationeel debat moge- generatie ook het profijt, dan is het reëel dat Den Haag, zei de Duitse koepel van kern- maar ik ben er niet blij mee.” lijk. De rechtse meerderheid grijpt gewoon we de risico’s die daaraan verbonden zitten energiebedrijven: klimaatverandering is het Allemaal goed om het gebruik van kernenergie nog eens grondig tegen haar kans.” accepteren. Een ongeluk met een kerncen- beste wat ons kon overkomen. Dat hebben het licht houden. Maar om er een volksstemming van te maken, geleid Wat zijn de kansen? trale en het kernafval hebben gevolgen voor ze met verve uitgespeeld.” door de emotie van een onoverzienbare ramp in Japan. Dat zou onze “De ramp heeft enorme gevolgen voor de Maar een nieuwe kerncentrale is economisch tientallen generaties na ons. Wij het profijt, energiepolitiek nog opportunistischer maken dan ze al is. nucleaire industrie. De waarde van bouw- toch niet rendabel? zij de gevolgen. Ik vind dat dit niet kan. Wise: www.tegenstroom.nl bedrijven van kerncentrales op de beurs is “Voor energiebedrijf Delta wel. De investe- Het is een moreel-ethische discussie, maar Karen Zandbergen is politiek journalist bij Trouw. Ze schrijft elk nummer gekelderd. Die hadden het al moeilijk, want ring is groot, je hebt zo’n 5 à 6 miljard euro als milieubeweging mag je dat oordeel wel Discussieer mee op over milieu in politiek Den Haag

de winstmarges zijn klein en ze hebben heel nodig. Lenen van de bank is geen optie. Maar vellen.” www.donwtoearth-magazine.nl Illustratie: Renée Gubbels

8 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 9 Milieu | Actueel

Rotterdamse haven wordt schoner Foto’s: WNF/Frans Schepers Foto’s:

Milieudefensie en het Havenbedrijf Rotterdam uitstoot van de vaartuigen van het Havenbedrijf Met de voorgenomen maatregelen moet de zijn het eens over een pakket maatregelen zelf. Met de invoering van sommige maatrege- Tweede Maasvlakte in 2020 10 procent minder waarmee de uitstoot van schadelijke stoffen in len is inmiddels gestart, andere zitten nog in fijnstof en zwaveloxide uitstoten dan voorzien Geen olieboringen bij berggorilla’s de haven vermindert. Het maatregelenpakket het onderzoeks- of overlegstadium. Zo geeft in de milieueffectrapportage van Maasvlakte 2. omvat onder andere korting op het havengeld Rotterdam sinds 1 januari 2011 korting voor Concreet betekent dit een vermindering van Oliemaatschappijen SOCO en Dominion krijgen geen toe- mensen weten dat zij olieboringen in het park onaanvaardbaar voor schone zeeschepen, energiezuinig en schepen die goed scoren op de Environmental 25 ton fijnstof, 166 ton zwaveloxide en 380 ton stemming om naar olie te boren in Afrika’s oudste nationale vinden. Daarnaast werden gesprekken aangeknoopt met de schoon materieel op containerterminals, effici- Ship Index. Maar met de toepassing van wal- stikstofoxide per jaar. Grofweg is dat de park Virunga. Dat heeft de regering van de Democratische regering van Congo. Die maakte half maart bekend dat onder- ëntere afhandeling van de scheepsbezoeken stroom voor de zeescheepvaart is het nog lang uitstoot van alle personenauto’s in de stad Republiek Congo besloten. Het Virunga Nationaal Park dankt zoeken van de oliemaatschappijen om tot de olieboringen te voor de zeevaart en het verminderen van de niet zo ver. Utrecht. zijn internationale faam aan haar grote verscheidenheid aan komen niet mogen plaatsvinden. plant- en diersoorten. Uniek is dat ongeveer een kwart van de Eerder al werden geplande olieboringen in de Noorse Lofoten laatste berggorilla’s op aarde in het park leeft. afgekeurd. Ook daar voert WNF al jaren actie voor bescher- Het WNF begon in maart via internet een petitie tegen de ming van deze unieke eilandengroep met zijn koudwaterriffen, ‘Elektrische auto nog niet duurzaam’ olieboringen. Over de hele wereld lieten tienduizenden groepen orka’s, potvissen en grote kolonies zeevogels. De productieketen van de batterijen van elektrische auto’s is arbeidstijden, gedwongen overwerk en het weren van nog lang niet duurzaam. Dat constateert onderzoeksbureau vakbonden. SOMO in het rapport ‘The Electric Car Battery; Sustainability Volgens SOMO moet de productieketen van batterijen voor Duurzaamheidscertificaat palmoliegigant opgeschort in the Supply Chain’. De verwachte winst op lithium, een van elektrische auto’s, juist nu deze nog volop in ontwikkeling is, de grondstoffen voor de batterijen van elektrische auto’s, streng gecontroleerd worden om ervoor te zorgen dat aan- De Round Table on Sustainable Palmoil (RSPO) voor bepaalde locaties, terwijl op andere loca- 2 mei de tijd om met een oplossing te komen. zorgt nu al voor sociale onrust in Bolivia waar fel werd gepro- vaardbare arbeidsomstandigheden, het naleven van de men- verleent heeft Maleisische palmoliebedrijf IOI ties milieunormen en mensenrechten worden Lukt dit niet, dan overweegt RSPO verdere testeerd tegen mogelijke exploitatie door buitenlandse senrechten en bescherming van het milieu in alle stadia van voorlopig geen nieuwe duurzaamheidscertifica- geschonden. De RSPO erkent nu de klachten sancties tegen het bedrijf. Dat kan onder meer mijnbouwbedrijven. In batterijfabrieken in China worden de keten gewaarborgd zijn. Dan pas kan de elektrische auto ten meer. Dit na een klacht over greenwashing van de milieuorganisaties dat IOI te weinig betekenen dat het duurzaamheidscertificaat de rechten van werknemers geschonden door excessieve met recht worden aangemerkt als een duurzaam product. die Milieudefensie en verschillende internatio- doet om conflicten over landgebruik met de van het bedrijf definitief wordt ingetrokken. IOI nale organisaties half maart hebben ingediend. lokale bevolking op te lossen en om ontbossing is de grootste leverancier van palmolie aan De palmolieproducent vraagt certificering aan te voorkomen. Het palmoliebedrijf krijgt tot Nederland. Bijlo spreekt...

Groen licht voor windparken Een actievoerder van het eerste uur

De Bestuursrechter Rotterdam heeft half maart en milieuonderzoeken zijn doorlopen. De bouw “U stond aan de wieg van Milieudefensie?” “Maar u deed dingetjes, heb ik gelezen, bij Shell, uw huidige de vergunning van negen windparken op zee in kan als het ware direct beginnen.” “Nou, nee, niet helemaal. In 1971 is het opgericht, het heette toen werkgever.” stand gehouden. Tegen de door de Rijksover- Op dit moment wordt gewerkt aan de bouw De Raad Voor Milieudefensie. Dat was vlak na het rapport van de “Ach, ik was jong en ik had de kennis van nu nog niet.” heid verleende vergunningen waren door onder van offshore windparken ten noorden van de Club Van Rome. Dat zegt nu niemand meer wat. Iedereen denkt bij “Nee, u had de kennis van toen.” meer het Productschap Vis en enkele haven- Waddenzee, samen goed voor ongeveer 600 de Club van Rome aan friemelende paters en priesters.” “Precies, ik was een idealist. En dat ben ik nog steeds, op mijn bedrijven bezwaren aangespannen. Met de nu MW opgesteld vermogen. Op korte termijn “Nou ik niet hoor.” manier.” door de bestuursrechter in stand gehouden maakt de Rijksoverheid bekend welk vergund “Dan bent u een van de weinigen. Maar die Raad, dat was niks. Een “Wat zijn uw idealen?” windparken, is ruim 2600 MW gemoeid. Een windpark aanspraak kan maken op een restbud- oeverloos ouwehoergroepje was het, dat bij de kolenkachel zijn “Dat we in goede harmonie en door middel van overlegstructuren en snelle doorstart van wind op zee wordt daar- get voor de bouw van ongeveer 100 MW. Voor bezorgdheid uitsprak. Nee, dan ik, ik ben er twee jaar later bijge- convenanten tot een zo gering mogelijke aantasting van onze leef- mee mogelijk, constateert de Nederlandse de korte termijn ziet de overheid overigens af komen. Ik wilde aktie met een k, een grote K. Alles was namelijk de omgeving komen.” Wind Energie Associatie (NWEA): “Op het van het nog verder stimuleren van windenergie schuld van het kapitalisme.” “Jaja. Had u achteraf dan niet beter gepast bij de Raad, dat oeverloze moment dat Nederland weer gaat inzetten op zee. Wel werkt de overheid aan ruimtelijk “En wat hielden die akties van toen in?” ouwehoerclubje?” op windparken op zee, liggen kant-en-klare beleid om op wat langere termijn meer offshore “We deden dingetjes.” “Misschien, en dat zeg ik met de kennis van nu, misschien, heel locaties met vergunningen klaar. Procedures windparken mogelijk te maken. “Wat voor dingetjes?” misschien wel ja.” “Daar kan ik niet op ingaan.” “Dank u wel.” “Waarom niet?” “Dat zou mij wel eens heel duur kunnen komen te staan.” “Graag gedaan meneer Bijlo. Zou u overigens een keer willen “Is dan uw maatschappelijke positie in het geding?” optreden voor onze medewerkers in Nigeria?” +++ Hans Alders leidt de brede maatschappelijke discussie tegen megastallen +++ Het aantal wilde tijgers in India is de afgelopen “Dat zou je wel zo kunnen zeggen ja. Ik was wat men noemt “Ja, leuk, ik verbind u even door met mijn impresariaat voor de vier jaar dankzij beschermingsmaatregelen gestegen tot 1706 +++ Stichting Das & Boom gaat het natuurbeleid van Bleker juridisch burgerlijk ongehoorzaam. Dat vond ik zelf niet, ik was enorm tegen financiële afhandeling.” aanvechten +++ Een Europees gezin kiepert elk jaar een kwart van zijn boodschappen in de vuilnisbak, zo blijkt uit onderzoek van burgerlijkheid, dus burgerlijk ongehoorzaam kon ik in mijn eigen de Europese Commissie +++ Boeren- en milieuorganisaties raden Europese supermarkten af om reclame te maken voor ‘verantwoorde’ ogen niet zijn.” Vincent Bijlo

soja. Zij beschouwen dit nieuwe label van de Roundtable on Responsible Soy als “greenwash”. Illustratie: Renée Gubbels

10 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 11 Meningen | Wouter van Dieren

Veertig jaar geleden kwam Wouter van Dieren terug uit noemen. Ik niet, want het connoteert met de Nazi-terminologie: ‘Freunde der Erde’. Amerika met twee verhalen die Nederland en de wereld zouden In Duitsland heet het ‘Friends of the Earth’, om dezelfde reden. Dus heten we Milieu- veranderen: het rapport van de Club van Rome, en het idee defensie.”

voor een milieuorganisatie. Tekst Annemarie Opmeer Beeld Dinand van der Wal U zat ook in de Club van Rome. Wat is de invloed daarvan geweest? “Tijdens diezelfde studiereis liep ik tegen Dennis Meadows aan, die het Limits to Growth- rapport aan het maken was. Ik had één exemplaar meegekregen. Het was geheim, ik mocht er niets mee doen, want Meadows wilde het twee jaar later publiceren. Een- maal terug liet ik het zien aan de initiatief- “Milieudefensie groep, die was overdonderd. Ik stencilde en- kele honderden kopieën. Stiekem. Op elk rapport schreef ik: confidential, not for publica- tion. Dus dat kwam overal terecht. We heb- ben het laten exploderen in september ‘71. Binnen een dag was het in Duitsland een mócht niet” explosie. In Amerika niet. Daar is de Club van Rome nooit bekend geworden. In de Sovjet Unie wel. Gorbatsjov is lid.”

ij is laat, Wouter van Dieren, mompelt hij. Waarom niet? Hij maakt een Amsterdam Autovrij, het Wereld Natuur- Was Meadows niet heel boos? dus ik kijk rond in de verga- wegwuivend handgebaar. “Gewoon, die ver- fonds. Greenpeace ontstond pas een jaar “Nee, die vond het prachtig, maar er was wel derkamer in het klassieke taling was helemaal niet goed.” Benieuwd is later. En met mensen van Akzo, Unilever. Ik één Nederlands lid van de club, professor kantoorpand van IMSA, vlak hij ook hoe het met Milieudefensie gaat na heb altijd gewerkt met de industrie. Daar Böttcher, en die was razend. Hij wilde een bij het Vondelpark. Schilde- de reorganisaties. “Betalen ze nog steeds zo moet je mensen opvoeden. De penningmees- keurige publicatie. Maar wij niet, dit was rijen en een landkaart van weinig trouwens?”, vraagt hij op de man af. ter van het Nederlandse bestuur van het dynamiet. En dat bleek! Achthonderdduizend H Terschelling aan de muur, “Vroeger verdiende iedereen hetzelfde daar. WNF, Evert van Braam Houckgeest zat ook artikelen, 13 miljoen exemplaren in 52 het eiland waar hij vandaan komt. In de kast Dat is slecht, vind ik. Dan krijg je geen kwa- bij ons. Hij was thesaurier van prins talen.” een rijtje boeken, waaronder het rapport van liteit.” In één moeite door vertelt hij over de Bernhard. Hij heeft de eerste vijfduizend gul- de Club van Rome en ‘Plezier beleven aan oprichting van de Raad voor Milieudefensie. den, uit privézak van prins Bernhard, aan Wat vindt u van de kritiek op het rapport? taaie vraagstukken’. Een opengeklapt doosje Milieudefensie gegeven. Dat was het opstart- “Allemaal onzin. We zouden geen rekening met een medaille: de Rachel Carson Prijs. “We hadden vier oprichters: Jaap Molenaar, kapitaal, een gigantisch bedrag.” de overheden. Later is de Contactcommissie met ‘milieu’. Dat was een nieuwe term. We houden met innovatie, maar we laten overal Midden op de enorme vergadertafel staan die is lang geleden overleden, hij was pro- gefuseerd met Milieuzorg Zeist, en dat werd maakten toen een serie programma’s en die zien dat innovatie bijna geen invloed heeft twee koffiekopjes. Een van de medewerksters grammamaker, liedjeszanger en cabaretier. Waren de bestaande clubs blij met jullie? Stichting Natuur en Milieu.” sloegen onverwacht enorm aan. Het publiek op de curves. We zouden gezegd hebben dat brengt koffie en geeft me een exemplaar van Jan Willem Copius Pereboom, die was direc- “Zeker niet allemaal, we bleken concurrent wist blijkbaar dat de wederopbouw gepaard de grondstoffen ‘op zouden raken’, maar we Het eiland en de wereld, een 164 pagina’s tellend teur van het instituut voor milieuvraagstuk- van de Contactcommissie voor Natuur en Waren jullie zulke activisten dan? ging met afbraak en vernietiging. In het hebben enkel berekend dat we in 2050 door liber amoricum over Van Dieren. Ik blader ken van de VU, die is ook allang overleden. Landschapsbescherming, Cultuur, Weten- “Natuurlijk. Ik was actief in de Jordaan en najaar van 1970 – ik schreef toen over milieu het systeem heen schieten. We rekenen elke het door. Een overweldigende stoet namen en De derde was Ger Rijntjes, daarvan weet ik schap en Kunst. Een kéurig gezelschap. Die voor Amsterdam Autovrij en de Lastige voor Elsevier – ben ik op studiereis naar twee, drie jaar het model weer door met bezigheden komt voorbij. Een goede voor- niet waar hij is, die was bestuurssecretaris kwamen me vertellen dat Milieudefensie Amsterdammer met de provo’s. Wij beklad- Amerika gegaan en daar kwam ik Environ- de nieuwste statistische data. Het staat for- bode van hoe het gesprek zal verlopen. van de Universiteit Utrecht. Ik was de vierde. niet mócht, want zij deden al alles. Activis- den auto’s die geparkeerd stonden op de mental Defense Fund tegen. Daar heb ik midabel overeind. Het gaat nog steeds mis Spoedig daarna waren we met zo’n twintig me konden we niet gebruiken. De natuur gracht. Deden we ‘s nachts, met afwasbare ‘Milieudefensie’ van gemaakt. Iedereen zei: tussen 2030 en 2050.” “Weet je dat ik het allereerste nummer van je man. Met mensen uit de monumentenzorg, moest bewaard worden in goed overleg met paarse muurverf.” belachelijk, wat een militair woord, maar blad heb gemaakt?”, zegt hij, als hij eindelijk het is een geuzennaam, jullie zouden er niet Wat vond de Raad ervan dat er een aanschuift. Natuurlijk weet ik dat. Sterker Hoe kwam het dat Milieudefensie zo’n aan denken om die naam kwijt te raken.” Vereniging werd opgericht? nog, ik heb het in m’n tas zitten. Geamuseerd vlucht nam? “Prima! Peter Konijn heeft dat gedaan. Hij slaat hij de vergeelde allereerste editie van “De eerste vijfduizend euro kwamen uit “De tijd was er rijp voor. In 1968 was ik tele- Is Friends of the Earth Nederland geen kwam uit de reclamewereld. We kregen ons het tijdschrift Milieudefensie open, volledig visiemaker bij de NRCV. Jaap Molenaar hield goede naam? eerste logo, een zonnetje, een bloemetje, bestaand uit de Nederlandse vertaling van de privézak van Prins Bernhard” daar een emotioneel verhaal voor alle docu- “David Brower, oprichter van Friends of the een visje, gemaakt door FHV, het belangrijk- Blueprint for Survival. “Dit was niet goed...”, mentairemakers en zei: we moeten iets doen Earth, wilde ons ‘Vrienden van de Aarde’ ste reclamebureau van Nederland, gratis. Zij ➔

12 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 13 Meningen | Wouter van Dieren Biografie

Geboren: 15 april 1941 Opleiding: Master in Menselijke ecologie (Athene), Bachelor Systeemtheorie (New York) en Sociale psychologie (Amsterdam) (Mede)oprichter van: Milieudefensie, Bezinningsgroep Energiebeleid, het Centrum voor Energiebesparing (CE) en de Stichting Toegepaste Ecologie, Instituut voor Milieuvraagstuk- ken en Systeemanalyse IMSA Amsterdam. Bestuursfuncties en lidmaatschappen: een groot aantal, waar- onder - 1992 tot 1997 vice-voorzitter van de adviesraad van het Wuppertal Instituut. Lid van de Club van Rome. Lid van de ➔ regelden ook hele pagina’s in kranten, voor World Academy for Art and Science. Adviesraden van Tendris, tjes. Dat is niet helemaal meer goedgeko- nul. Zo’n tijd was het. Dat is mijn bezwaar De Kleine Aarde, Stichting Nederlands Cultuurlandschap, men. En ik ben wel aangevallen omdat ik ook altijd geweest naar Natuur en Milieu, Biologica. samenwerkte met het bedrijfsleven. Toch is dat ze geen vereniging zijn. Onderscheidingen: Rachel Carson Medaille (Vereniging van dat ook het begin van Milieudefensie.” Het agenderen van zaken zonder dat je daar- Milieuprofessionals), Officier in de Orde van Oranje Nassau. voor een mandaat van een achterban hebt, is Publicaties: 1970-2006 bijdragen in dag- en weekpers, weten- U werkte ook met Monsanto, dat is toch een buitengewoon gevaarlijk. Je kunt volledig schapspers en televisie. De natuur telt ook mee rapport van de vreselijk bedrijf? worden uitgeschakeld door mensen die onze Club van Rome. Groene economie, Delft 1983. A new green “Man, hou toch op, flauwekul! Monsanto zit onderwerpen niet willen, en dat is ook deal, beyond the financial crisis, 2009. vol met ex-activisten. Braungart, van Cradle gebeurd. Web: www.imsa.nl, www.clubofrome.org to Cradle, belde me en zei: Bob Shapiro van Twee jaar geleden hadden we een strate- Monsanto wil de wereld verbeteren, kom gisch beraad met alle milieuclubs, behalve praten. Maar ik wilde niet. Later belde Kate Natuur en Milieu. Die avond zeiden we: denk Fish, voorheen Rainforest Campaign, die eraan jongens, er komt een rancuneuze “Agenderen van zaken daar werkte, toen ben ik gegaan. Twee jaar wereld, via de PVV en de VNO. Dat verliezen heb ik gewerkt aan een risicomodel. Wat we als we geen strategische verandering zonder mandaat van een achterban bleek? Zowel van Monsanto als van hun doorvoeren. Daar is niet naar geluisterd.” tegenstander Greenpeace bestond de helft is gevaarlijk” van de claims uit gebakken lucht.” Wat doen we verkeerd? “Alle grote milieuwinst van de afgelopen Is gentech niet gewoon altijd een probleem? veertig jaar is door onderhandelen tot stand “Nee. Greenpeace was tegen het caroteen- gekomen. Kijk naar de Tweede Maasvlakte. Dat is niet heel verwonderlijk, toch? onder de Waddenzee om de kokkelvisserij gen in rijst, Gouden Rijst. Dat gen zou vijf Ik zei: jullie betalen je blauw aan procede- “Toenmalig staatssecretaris Van Geel zat weg te krijgen. miljoen blinde kinderen schelen. Als je daar ren, de kans is 80 procent dat je verliest, en klem. In het regeerakkoord stond dat dat “Ken je dat gebied? (Hij wijst op een schilde- tegen bent, dan heb je geen moraal. Dan heb je dan milieuverbetering? Toen hebben ding dicht moest, maar de energiemarkt was rij.) Dat is Terschelling, dat heb ik zelf schaad je de zaak. Milieudefensie Magazine we een wetenschappelijk model ontworpen. net geprivatiseerd. Dus met welk juridisch geschilderd. Ik woon daar. Ik weet precies schreef ook, als een roddelblad: ‘Van Dieren Ik heb het Havenbedrijf zo ver gekregen dat argument wil je ‘m dan sluiten? Dat had wat daar gebeurt. De wetenschappelijke con- werkt met Monsanto’. Mij heeft niemand ze de onderhandeling accepteerden. Dit zat twee, drie miljard euro gekost, die Van Geel sensus was evident. De schelpdiervisserij is gebeld, dat is geen hoor en wederhoor, dat erin, niet meer. Meer milieu op de Maasvlak- niet had gekregen van Gerrit Zalm. Dus we zeer schadelijk. Maar de Waddenvereniging kan toch niet. Ik wil niet dat míjn Milieu- te en een cultuurverandering binnen het zeiden: onderhandel, zodat in ruil voor een was vooral tegen gaswinning. Met het we- defensie fouten maakt!” Havenbedrijf. paar jaar extra draaien er een duurzaam- tenschappelijke model hebben we die din- steeds trots op, maar ik zie weinig in sym- lingen te voeren. Ooit maakte het magazine Ik vond wel, de kennis was eigenlijk te heidsfonds komt. Dat werd de SDE-regeling: gen kunnen uitruilen, met 800 miljoen in bolische kwesties. Dat geldt voor de milieu- een nummer waarin ik, Pim Fortuyn en Wat vindt u van dit soort kritiek? gering bij Milieudefensie. Als wij, de milieu- 500 miljoen voor duurzame energie. Hetzelf- het Waddenfonds. We hebben er zelfs een beweging in het geheel. Zoals campagne voe- Simon Roozendaal werden aangevallen op “Dat interesseert me echt helemaal niks. Het beweging, fouten maken, dan zijn we de de hebben we gedaan met de NAM en het prijs voor gekregen, het is het mooiste mo- ren voor vleesloos eten. De vleesconsumptie onze superego’s. Toen vroeg ik Theo Wams, zijn randfiguren die zulke dingen roepen. Ik klos. VNO-NCW, die mogen alles bij elkaar Waddenfonds. del dat ik ooit gemaakt heb. Het staat daarin, neemt alleen maar toe. Waarom moet je dat de directeur: had je niet wat beters te doen? heb een hele grote achterban. Echt, ik krijg jokken, en dat doen ze ook, maar wij mogen En we hebben die idiote kernenergiewet geef maar. (Hij bladert in het liber amori- dan permanent agenderen? Voor al dit soort Je tegenstanders spinnen hier garen bij!” geen hatemail hoor, juist het tegenoverge- dat niet.” herschreven. Daardoor krijgen we nooit een cum.) Zo’n mooi model!” dingen geldt: het probleem is groot, maar stelde, ik krijg lovemail.” nieuwe kerncentrale. Die kernenergielobby, besteed dat geld niet aan iets zonder enig Is het erg links om je eigen mensen aan te Sommigen vinden dat zulke overeen- daar kun je gehakt van maken, maar we zijn Zijn milieuorganisaties die niet willen effect. Op Terschelling eet je wild, trouwens. vallen? komsten geen goed idee zijn. te zwak. Ik hoor telkens maar dezelfde, onderhandelen niet gewoon nodig? Wij eten onze eigen eenden. Met 250 man “Ja, zo is Jacqueline Cramer ook doorlopend “Ik weet nog dat het WNF ging samen- oude argumenten. “De bad cop? Die heb je nodig, absoluut. Mili- bezitten we een eendenkooi. Die hebben een aangevallen door haar achterban, en zij had werken met de Telegraaf. Man, iedereen Er zijn bijvoorbeeld geen aannemers be- eudefensie mag dat zijn als dat strategisch goed leven gehad.” vervolgens geen draagvlak meer in het Kabi- stond op z’n achterste benen. Het betekende schikbaar om die dingen te bouwen! Ieder- verstandig is. Maar je moet dat per keer net. Dan ben je dus híer (wijst naar zijn voor- wél 500 duizend donateurs erbij. een zit voor de komende vijftien jaar vol, of bekijken.” Er zijn ook wel wat aanvaringen geweest hoofd) als milieubeweging. Toen Liesbeth Nog een voorbeeld: Borssele, Jan Paul van is failliet.” met Milieudefensie. van Tongeren werd gepakt vanwege die ste- Soest en ik hebben geholpen Borssele open Als u nu naar Milieudefensie kijkt, bent u “Dat was elke keer als ik zei: je moet je huis- nen in de Noordzee, toen heb ik haar publie- te houden. Nou, nou, nou, de hele milieu- U heeft zichzelf ook niet populair gemaakt dan tevreden? werk beter doen. Je hebt een krachtige kelijk verdedigd, als enige. Daarover heb ik beweging viel over ons heen.” met het uitonderhandelen van gaswinning “Nou, ik maak me zorgen. Ik ben er nog milieubeweging nodig om die onderhande- een aanvaring gehad met Bernhard Wien-

14 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 15 Milieu | Campagnevoeren

“‘Tegen’ mobiliseert beter” Succes is een relatief begrip Over succes valt te twisten. Succes kun je op verschillende manieren meten, zegt Klaas grenzen (‘rode contouren’) aan de bebou- bleem signaleren maar ook de oplossing Breunissen van Milieudefensie. “Je moet wing in de Vijfde Nota Ruimtelijke Orde- agenderen.” In dat opzicht lijken Milieu- 1onderscheid maken tussen milieuresultaat ning. Breunissen: “Er zat een kabinet dat defensie en Natuur en Milieu wel op elkaar. en procesresultaat.” Met ‘procesresultaat’ luisterde naar ngo’s. Minister Jan Pronk nam doelt hij op bijvoorbeeld de nieuwe leden ons buitengewoon serieus.” Uiteindelijk is Geluk dwing je af die zich met bosjes aanmelden, of de plek die nota er niet gekomen door de val van het Louis van Gaal weet het zeker: geluk kun je die de organisatie dankzij een campagne aan kabinet Kok-II. Onder het eerste kabinet- afdwingen. Maar ook hem laat het soms in de onderhandelingstafel weet te veroveren. Balkenende werd de ruimtelijke ordening de steek. De campagneleiders denken er net Gemeten naar het ‘milieuresultaat’, daaren- gedecentraliseerd. Breunissen: “Voor de 3zo over. “Succes kun je deels plannen”, zegt tegen, draaien nogal wat campagnes van nieuwe minister was de Kamer van Koop- Van der Gaag. “De week van Het Nieuwe milieuorganisaties uit op mislukkingen en handel de natuurlijke gesprekspartner.” Werken vond bewust in het najaar plaats, als hooguit op gedeeltelijk of tijdelijk succes. Een campagne kan daarnaast succesvol zijn de kans op slecht weer en lange files groot is. Schiphol groeit mede dankzij de Polderbaan als ‘veel mensen’ worden bereikt. Het Nieu- Tijdens de actieweek, vorig jaar november, als kool, ondanks de Bulderboscampagne. we Werken, georganiseerd door Stichting wás het beestenweer.” Maar het grootste suc- Files zullen blijven bestaan, ook al experi- Natuur en Milieu, bereikte volgens Olof van ces in die week was de ongeplande Roze Bad- menteerden 390 duizend werknemers der Gaag van die organisatie 10 miljoen jassenactie. Studenten gingen ’s ochtends op november vorig jaar met Het Nieuwe mensen; Zeekracht, een coöperatie die door twintig drukke verkeersknooppunten langs Werken. Het leefgebied van de orang-utan Natuur en Milieu is opgezet voor meer wind- de weg staan, in een roze badjas, onder het verdwijnt nog steeds om plaats te maken energie op de Noordzee, heeft inmiddels 10 motto ‘Begin je werkdag in je badjas en niet voor palmolieplantages, ook al hebben duizend leden: ‘procesresultaten’. in de file’. Een originele actie, met veel Unilever en Nestlé na acties van Greenpeace media-aandacht, die niet uit de koker van het beste voor met deze primaten. En de Vijand is niet noodzakelijk het campagneteam kwam maar ‘ergens in open ruimte slinkt, door nog meer bedrij- Is een campagne zonder conflict mogelijk? de Achterhoek’ is ontstaan. Op zo’n moment venterreinen, ‘witte schimmel’ en zichtloca- Ja hoor. Zie de campagne Hart voor Hout van moet je kunnen improviseren, meent Van ties – daar helpt geen Trek de Groene Grens Milieudefensie, die vol voor het FSC-keur- der Gaag. “Niet bang zijn voor onverwachte campagne aan. 2merk ging. Zie Zeekracht. Zie de campagne gebeurtenissen maar ze omarmen.” Toch geldt Trek de Groene Grens dus als een ‘1 miljoen spaarlampen’ van Greenpeace, De Zeekrachtcampagne van Natuur en Campagnevoeren is een kwestie van doen, succesvolle campagne, omdat ze “op het die volgens Joris Thijssen bijdroeg aan het Milieu kreeg eveneens een onverwacht zetje juiste moment de zorgen van veel mensen Europese verbod op gloeilampen. “Een posi- in de rug. Toen architect Rem Koolhaas het en daarvan leren. Drie door de wol geverfde over de verrommeling van het landschap tieve campagne zet je in als je iets van een Masterplan Zeekracht presenteerde, brak de verwoordde”, zegt Breunissen. De campagne bedrijf vraagt dat gemakkelijk haalbaar is.” gasoorlog tussen Rusland en Oekraïne in campagneleiders geven een kijkje in de keuken. gaf het verzet van lokale groepen een lande- Positief campagne voeren is moeilijker dan volle hevigheid uit. “Onze boodschap viel lijke stem, uitstraling en steun in de rug. een ‘tegencampagne’, meent Olof van der opeens in vruchtbare aarde”, zegt Van der Campagnevoeren in vijf lessen. Mensen zagen dat ze niet alleen bezig Gaag. “’Tegen’ mobiliseert beter. Dat zag ik Gaag. “Zelfs de Telegraaf schreef op de voor- waren. Doel was het opnemen van harde al toen ik bij de Landelijke Studentenvak- pagina positief over het Masterplan Zee- bond werkte: studenten komen eerder in kracht.” Dan moet een campagneteam in Tekst Han van de Wiel Beeld Sebastiaan ter Burg actie als een verslechtering dreigt.” Maar staat zijn een tandje bij te schakelen, en mee Natuur en Milieu ziet niet veel in het con- te surfen op de sterke golf. flictmodel. Natuur en Milieu wil verbinden, “Je moet een goede strategie hebben, je versnellen en verzilveren. Van der Gaag: “Bij huiswerk goed doen, de feiten op orde ons ligt de focus altijd op de oplossing, onaf- hebben”, zegt Joris Thijssen. “Dan ben je hankelijk van de overheid. Voor tegencam- klaar als zich onverwachte momenten voor- pagnes heb je andere milieuorganisaties, dat doen.” Zo’n moment deed zich ook voor De kunst van het hoeven wij niet te doen.” tijdens de Brent Spar campagne, tegen het Een conflict is niet nodig, meent ook laten zinken van dit olielaadstation door Breunissen van Milieudefensie, de organisa- Shell: de Duitse bondskanselier Helmut Kohl tie die het conflict niet schuwt. “Maar er die het voor Greenpeace opnam. Zelfs de moet natuurlijk wel een belangentegen- Nederlandse minister Hans Wijers deelde stelling zijn. Dat is ons bestaansrecht. We mee dat hij zijn chauffeur niet zou ontraden mobiliseren mensen omdat er een gevoel om het tanken bij Shell voorlopig maar even campagnevoeren van urgentie is: handel nu, straks is het te te staken. “Je moet ook een beetje mazzel laat. Nieuw is, dat we niet alleen het pro- hebben”, zegt Thijssen. ➔

16 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 17 Milieu | Campagnevoeren Portret | De Activist

Silvia Roukens, 28 Studie: onderwijskunde Zet zich in voor: JMA (Jongeren Milieu Ac- tief, van Milieudefensie), DuurzameStudent.nl, Studentennetwerk Morgen, NJR (Nationale Jeugdraad, werkgroep Jong&Duurzaam), klimaatcampagne 10:10.

Van een vriendin hoorde ik over JMA in 2004. Ik dacht: dat had ik wel gewild op de middel- bare school! Ik las toen veel over milieu, maar niemand was ermee bezig. Docenten vertel- den er niets over. JMA doet o.a. dingen op ➔ Toeval en pech kunnen eveneens dichtbij “Je moet ook een beetje mazzel scholen die anders blijven liggen. Daar wilde elkaar liggen. Op 30 maart 2001, één dag ik bij helpen. Ik heb er niet altijd tijd voor, voor een landelijke actie van de campagne hebben” zo was ik een jaar in Frankrijk om European Trek de Groene Grens (mediamoment!), Voluntary Service te doen bij een jongeren- maakte koningin Beatrix de verloving van educatieafdeling. Maar toen ik terugkwam, Willem Alexander en Máxima bekend. Voor was ik alweer aan het folderen. de media een vettere kluif dan welke cam- circa 3 miljoen donateurs wereldwijd. “Wij gaat Greenpeace iets ondernemen tegen het pagne van wie dan ook. Diezelfde campagne zijn dus echt onafhankelijk”, zegt Thijssen. autoverkeer? Ik doe allerlei vrijwilligerswerk. Ik ben hoofd- won later aan momentum, toen de Volkskrant “Ik hoef me niet druk te maken om fonds- Joris Thijssen van Greenpeace schiet in de redacteur van DuurzameStudent.nl, van de campagneleus overnam. Breunissen: werving en kan me toeleggen op de inhoud. lach. Dat Greenpeace geen actie onderneemt studentennetwerk Morgen. Voor de “Geluk kun je afdwingen door er te zijn als Dat is uniek.” tegen het groeiende autoverkeer heeft niks 10:10-campagne was ik jongerenambassadeur. het moment zich voordoet. En door met een Net als Natuur en Milieu kreeg ook Milieu- te maken met de angst om de 500 duizend Daarvoor hebben we met JMA verkleed in het team te werken dat snapt hoe het werkt en defensie klappen te verwerken door het donateurs tegen het hoofd te stoten. Thijs- roze een flashmob gehouden. Dat was een van goede contacten heeft in de samenleving.” opdrogen van overheidssubsidie, al heeft sen: “Er liggen strategische keuzen aan ten de leukste dingen om te doen. Verder heb ik deze organisatie de inkomsten altijd redelijk grondslag. Een: bij klimaatverandering meegedaan met WNF-acties, de EKO-tellin- Meer dan geld alleen gespreid weten te houden. Breunissen: “Ik draait het om CO2, en daarbij zijn energie- gen van Milieudefensie en Beat the Heat Now. Veel geld in de campagnekas is prettig, maar betreur het dat de overheid minder geld bedrijven de grootste bron, niet mobiliteit. De internationale YOUPEC conferentie van beslist geen noodzakelijke voorwaarde voor beschikbaar stelt, want ons werk leidt Twee: wat is het alternatief voor automobi- Young Friends of the Earth in Bakkum was heel succes. Ideeën, daar gaat het om. “Alles simpelweg tot betere besluitvorming. Maar listen? Aan een oproep om meer met het inspirerend. En ik help bij het geven en ont- 4begint met een goed idee”, zegt Olof van der er is niks mis mee om de achterban meer openbaar vervoer te gaan of een Prius te wikkelen van de Klimaatdieet-gastlessen voor Gaag van Natuur en Milieu. Geld is bepaald aan te spreken. Daar ligt ook onze kracht. En kopen geeft hooguit 5 procent van de men- middelbare scholen van de NJR. Dat sluit niet onbelangrijk. Natuur en Milieu is door het is goed voor de beeldvorming. Het zegt sen gehoor. Hoe krijg je de rest mee?” goed aan bij mijn opleiding. het opdrogen van de overheidssubsidie voor wel wat, als je namens tienduizenden Door de bezuinigingsgolf besloot Milieu- het voeren van campagnes grotendeels spreekt.” Een campagne kost een paar ton, defensie twee van de vijf thema’s te schrap- Ik heb onderwijskunde gestudeerd en ben net afhankelijk van fondswerving. Dat kan lang maar in de week van Het Nieuwe Werken pen. Een van de slachtoffers was klimaat- klaar. Ik moet eigenlijk op zoek naar een baan, duren, zodat de fut er bij voorbaat al uit scoorde de goedkope Roze Badjassen-actie verandering. Breunissen: “We hebben ons maar ik heb het best druk. Mensen zeggen gaat. Bovendien hebben veel fondsen de on- het beste. Die kostte maar 5 duizend euro. afgevraagd waar we onmisbaar zijn. Dat was wel: je bent geobsedeerd door milieu. Ik had hebbelijkheid hun particuliere voorwaarden Het beste bewijs dat ook bij campagne- bij klimaat niet het geval. Milieudefensie het liefst dat er meer mensen over na zouden te stellen. De een geeft alleen geld aan pro- voeren geld niet gelukkig maakt. had op dat onderwerp geen onderscheidend denken. Ik wil iets bereiken, actie voeren, dat jecten die tot duidelijke gedragsverandering profiel.” Maar hoe kan een milieuorganisatie is toch een verschil met bij een leuke natuur- leiden, een ander staat erop dat jongeren Lastige onderwerpen anders serieus worden genomen als ze niks doet club gaan om paddestoelen te zoeken. Wat ik worden aangesproken, nummer drie bena- formuleren aan hét onderwerp van deze tijd? “Naast het doe is heel gezellig. Eigenlijk zijn we een soort drukt het benaderen van allochtonen. Maar, Shell, Unilever en kolencentrales aanpak- belang van een thema, zijn ook kansrijk- hippies. Het zijn allemaal van die zorgzame, zegt Van der Gaag, “toch is fondsenwerving ken, de Groene Grens Trekken, windenergie heid, onderscheidend profiel en urgentie- lieve mensen! uiteindelijk beter dan subsidieverslaving. 5op zee stimuleren: kiezen milieuorganisa- gevoel belangrijke afwegingscriteria. Volgens hem is de fondswerving vaak “zeer ties voor de gemakkelijke weg? Bad guys aan- Klimaatverandering blijft, vergeleken met succesvol” en “100 procent in lijn” met wat pakken scoort goed en geen zinnig mens is andere thema’s, lastig hanteerbaar en voor- Natuur en Milieu wil. Greenpeace heeft het tegen windmolens op zee. Durven ze onder- stelbaar te maken en te vertalen in een “Eigenlijk zijn we een gemakkelijker. Deze organisatie neemt geen werpen die de levensstijl van hun achterban handelingsperspectief voor mensen.” geld aan van overheden en bedrijven en raakt misschien niet aan te pakken? Wan- soort hippies” moet het grotendeels doen met geld van de neer, om maar een voorbeeld te noemen,

18 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 19 Mensen | Grondbezit “We dachten: laten we een

kaveltje kopen” “We zijn toch zeker geen Natuurmonumenten,” klonk het soms aan het Damrak als het grondbezit van Milieudefensie ter sprake kwam. Wat is de rol van protestlandjes die geen

campagnedoel meer dienen?” Tekst Myrthe Verweij en Liesbeth Sluiter

Beeld Nico Jankowski, Liesbeth Sluiter en Michiel Wijnbergh

n de dikke mist is de A15 nau- een strook land aan Milieudefensie. Dat hands auto’s doet, zorgt voor het welijks te zien, maar des te be- werd protestboomgaard de Betuwse hoogst noodzakelijke onderhoud. ter te horen. Een goederentrein Bongerd, waarmee de plannen voor het Maar nu komt er misschien alsnog een op de nabije Betuwelijn evenzo. MTC gedwarsboomd moesten worden. bedrijventerrein met spooroverslag. Ineke van Druten, met oorwar- Vijfduizend mensen kochten een eigen- Arie: “De publicitaire waarde van de mers tegen de februarikou, doms- of plukcertificaat van de Bon- Bongerd is nu gering. Maar verkopen? I inspecteert de boomgaard in de gerd. In 1914 plantte haar grootvader Ik zou nog even afwachten!” Over-Betuwe waar ze opgroeide. Een de eerste appelbomen op het weiland. tiental schapen houdt er het gras kort. “Binderzoet bewaarappelen, lekker Waar een wil is, is geen weg Van Druten (55) kreeg in de jaren voor in de hete bliksem.” ‘Milieudefensie en Landelijk Laarbeek negentig een schets onder ogen waarin De hoorzittingen over de almaar veran- ontwikkelen hier rust en ruimte’, staat het hele gebied rond haar geboortehuis derende plannen voor het MTC vond zeventig kilometer verderop op een zwart gearceerd was: bouwplannen Van Druten voornamelijk “larielul- bord tussen manshoog riet aan het voor een Multimodaal Transport koek”. Betere herinneringen bewaart eind van het landje van Anneke van Centrum (MTC) bij Slijk-Ewijk. “Ineens ze aan de gezamenlijke acties. Met Duppen. Zij en haar man verkochten lag er het plan voor een loei van een vuurwerk en tonkinstokken beeldden in 2004 een strook grond aan Milieu- haven, van de Waal tot hier.” Een ze de gigantische omvang van het defensie om de aanleg van een vier- Betuwse Bongerd februari 2011; Jaarlijkse appelpluk van certificaathouders in september 2003; Ineke van Druten in ‘haar’ Bongerd. industrie- en een overslagterrein ter geplande MTC uit. “Ik wist zeker dat baansweg bij Aarle-Rixtel dwars te zit- grootte van vijfhonderd hectare, gekop- het ging lukken. Want het was gewoon ten. “Samen sta je sterker,” motiveert peld aan de aanleg van de Betuwelijn een flutplan. En Milieudefensie heeft ze de verkoop. en nieuwe snelwegen. “Dat kan niet, ze schrik aangejaagd.” Thea Wich (50) richtte Landelijk Laar- het lijkt straks wel Rotterdam hier, In 2002 kwam de Raad van State met beek eind 2004 mede op, in het Bra- dacht ik.” een vernietigend oordeel en trokken bantse Aarle-Rixtel. “Toen bleek dat ze Van Druten richtte de Stichting voor gemeenten en provincie de stekker uit hier in het gebied bedrijventerreinen Behoud van een Open Betuwe op. Zes het project. “Mensen uit mijn omge- wilden aanleggen, om met de op- A15 jaar later verkocht ze met haar broer ving beweerden: ‘dat zei ik toch al!’. Ja, brengst daarvan de autoweg te finan- na de oorlog zit iedereen in het verzet.” cieren, hebben we huis aan huis folders Als Van Druten nu nog in de Bongerd verspreid. Nou, toen hadden we ze aan Betuwse Bongerd komt, ziet ze vaak reeën, hazen, een het schijten...” vertelt de Brabantse met Aangekocht juli 2001 enkele buizerd. “Het is wel vergane twinkelende ogen. Ze belde Milieu- Doel tegenhouden MTC glorie,” vindt de tuinierster. “De bomen defensie en Willem Verhaak kwam Oppervlakte 5.024 m2, of een halve hectare geven maar weinig fruit, ze worden meteen, “keurig met de trein. Geïnspi- Oosterhout Mede-eigenaren en certificaathouders 5000 niet meer gesnoeid.” Haar broer Arie reerd door het Bulderbos dachten we: Web Fietsroute vanaf Nijmegen Jansen, die op de familieboerderij naast laten we een kaveltje kopen.” Vooral de http://bit.ly/dHCpoN het perceel woont en er in tweede- opening was een groot feest. “Allemaal ➔

20 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 21 Mensen | Grondbezit

Anders gaan leven Sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw vond er een aantal opmerkelijke veranderingen plaats in het denken en doen van “de” milieubeweging. Eén van de opvallendste trends is het Haarlem Amsterdam groeiende geloof in technologische oplossingen. Tijdens de jaren zeventig verkondigden milieubeschermers nog dat we onze levensstijl zouden moeten aanpassen. De nadruk lag ten- A9 minste gedeeltelijk op oplossingen aan de vraagzijde: minder consumeren, minder energie verbruiken, anders gaan leven. Vandaag is die boodschap zelden nog te horen.

Brabants Broek Het idee is nu dat een moderne, westerse levensstijl wel Beek en Donk Aangekocht juli 2004 Badhoevedorp degelijk duurzaam kan zijn. De aandacht is vrijwel volledig Doel tegenhouden vierbaansweg door verschoven naar de aanbodzijde. Het energieverbruik en de Breugel Lieshout landelijk gebied consumptie worden niet meer in vraag gesteld, het gaat er nu A4 Oppervlakte 1000 m2 of 0,1 hectare A5 om dat energieverbruik en die consumptie zo milieuvriendelijk Aantal certificaathouders 2000 mogelijk te maken. Dat komt neer op het inzetten van “duur- Aarle Rixtel Hoofddorp Schiphol Web Landelijk Laarbeek zame” technologie: zonnepanelen, windturbines, spaarlampen, www.niksweg.nl led-lampen, warmtepompen, biobrandstoffen, elektrische auto’s, hogesnelheidstreinen, enzovoort.

Brabants Broek; Veel belangstelling bij de opening op 22 mei 2005; Het Te Koop bord krijgt in augustus 2001 een nieuwe plek in een plantsoentje De milieubeweging is haast collectief blind voor de perverse Henk Verbeek en Thea Wich van de actiegroep Landelijk Laarbeek op aan het Raadhuisplein in de Haarlemmermeer; Onderhoudsdag van het Bulderbos effecten van deze energie-efficiënte apparatuur: ze leidt niet het Brabants Broek, februari 2011. in de zomer van 2010 zelden tot meer in plaats van minder energieverbruik omdat destijds veel te doen. Maar hier onder- ligt inmiddels onder de Polderbaan ze nieuwe toepassingen met zich meebrengt. Dat die duur- vinden duízenden hectaren de gevol- van Schiphol. Maar dat restant, door Bulderbos zame spitstechnologie vaak toxisch is bij productie of als ➔ tenten op het weiland, een huifkar- gen als de weg wordt aangelegd.” zesduizend mensen aangelegd in Aangekocht 1994 afvalproduct, en dat er voor de fabricage ook veel energie en tocht, en heel veel mensen.” Voorjaar 2006 werden de plannen voor november 1994, is een paradijselijk Doel tegenhouden vijfde baan Schiphol zeldzame metalen vereist zijn, wordt over het hoofd gezien. Kirrende vogeltjes bevolken het stukje de aanleg van de weg ingetrokken. stukje natuur geworden. Het Bulderbos Oppervlakte aanvankelijk 7500, nu nog 6000 m2 of 0,6 hectare En als het problematische karakter van een “duurzame” tech- land in het Dommeldal, Brabants Broek Maar recent heeft de provincie Brabant mag dan niets meer blokkeren, het Juridische mede-eigenaren 350 nologie dan uiteindelijk toch wordt erkend, zoals in het geval gedoopt. “Staartmezen”, denkt Henk een nieuwe variant uit de kast gehaald, kwinkeleert volop. De vogelaar hoort Web Milieudefensie Haarlemmermeer: http://bit.ly/hjr01x van biobrandstoffen, dan wordt er vervolgens gerekend op Verbeek (62), geboren en getogen in en is Landelijk Laarbeek noodgedwon- er een vink, een putter, een winter- een toekomstige verbetering van de technologie, in dit geval het dorp. “Vroeger waren deze elzen- gen weer actief geworden. koninkje, een tuinfluiter en een ring- de “tweede generatie” biobrandstoffen. Waarvan niemand bosjes er voor geriefhout, om de kachel “We hebben nog net op tijd een ziens- mus. Leeuweriken zijn niet zeldzaam Bulderbos in ere houdt. “Het is een vooralsnog weet of die er ooit zal komen. mee te stoken. En de essen werden wijze ingediend. De site is weer in de en en in het dichtst van het gebladerte historisch symbool van het verzet gebruikt om stelen voor gereedschap lucht, en we hebben een verkiezings- zit een ransuilennest. tegen de uitbreiding van Schiphol.” Dat Maar liever rekenen milieubeschermers op een nog niet van te maken.” debat georganiseerd. Het is weer tijd Al jarenlang komen kinderen helpen de nieuwe directeur van Milieudefensie bestaande technologie dan de boodschap te brengen dat Sinds 1977 circuleren er al plannen van actievoeren. Dat ‘dat kaveltje van het bos uit te dunnen, via het jeugd- op bezoek kwam was positief, maar auto’s misschien toch niet zo’n goed idee zijn, op welke brand- voor een weg langs het Wilhelmina- Milieudefensie’ hier nog ligt, vinden de werk van het naburige Vijfhuizen en wat meer betrokkenheid vanuit het stof ze ook rijden. Duurzaamheid mag comfort (of gemakzucht) kanaal, als verbinding tussen Helmond voorstanders van de weg niet leuk. Dat onder begeleiding van de vrijwillige hoofdkwartier zouden de Bulderbos- niet in de weg staan. In feite is er nauwelijks nog verschil en Eindhoven. “De weg zou dwars door geeft de mensen hoop. Het Brabants Bulderboswachters en Landschap wachters waarderen. “We willen graag tussen wat de milieubeweging verkondigt en wat de bedrijfs-

een natuurgebied lopen. Je hebt hier Broek verkopen? De komende twintig Noord-Holland. Wandelaars en fietsers een website. Dan kunnen we publice- Lowtech wereld en de politiek verkondigen: ook daar gelooft men volop bijzondere soorten zoals de grote mod- jaar nog niet, want het plan komt strijken hier neer en verbazen zich ren welke planten, vlinders en vogels in “duurzame” technologie, want die levert werkgelegenheid derkruiper, dat is een meervalachtige steeds weer terug!” over het sprookjesbos tussen de bieten tussen al die verschillende bomen en extra productie en consumptie op. Je kan dan concluderen vis, de kamsalamander, en planten als en het koolzaad. En vliegtuigspotters leven.” In juli en oktober houden de dat de milieubeweging haar agenda heeft gerealiseerd. Maar de kleine valeriaan, de slanke sleutel- Sprookjesbos gebruiken het als wc, helaas. Bulderboswachters weer een onder- je kan met evenveel recht beweren dat ze onschadelijk is bloem, de Spaanse ruiter en orchidee- In de Randstad is intussen nog nul Gerda Roset (76), voorheen actief in houdsdag. gemaakt. ën.” Ook signaleert amateurbioloog en komma zes hectare over van de moe- actiegroep de Baanbrekers, en nu de -historicus Verbeek vaak een boomvalk der aller protestlandjes van Milieu- spin in het web van de Bulderboswach- Kris De Decker is oprichter van Lowtech magazine. en ijsvogeltjes. “Over Amelisweerd was defensie, het Bulderbos. De rest ervan ters, hoopt dat Milieudefensie het www.lowtechmagazine.be

22 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 23 Natuur & Milieu 40 jaar in 40 beelden Blokkades, bezettingen, spandoeken, banners, posters, verkleedpartijen, petities... In de afgelopen veertig jaar heeft Milieudefensie een keur aan creatieve, spannende, ludieke of confronterende acties gevoerd voor een beter milieu. Op de volgende pagina’s een greep feliciteert uit het rijke verleden.

1. Dodewaard, september 11. Den Haag, 24 november 1981. Legendarische demon- 2000. Een van de duizenden 1 2 3 4 5 6 7 Milieudefensie stratie tegen kernenergie actievoerders die vanwege waarbij de ME met veel de dreigende mislukking van machtsvertoon de 15 dui- de klimaatconferentie in Den 8 9 10 11 zend demonstranten te lijf Haag een dijk van zandzak- gaat. ken hebben aangelegd rond het conferentiecentrum. 12 13 14 15 16 17 18 2. Den Haag, november (MW) met haar 2002. Zes vaten met gevaar- lijke bestrijdingsmiddelen 12. Schiedam, 4 april 2002. 19 worden afgeleverd bij het Het kantoor van IHC Caland ministerie van landbouw wordt ondergespoten met omdat minister Veerman de zo’n 6000 liter biologische 20 21 22 23 24 25 26 27 28 40-jarig bestrijdingsmiddelenwet ver- modder omdat dit bagger- soepeld heeft. (Michiel Wijn- bedrijf nog steeds zaken bergh, MW) doet in Birma ondanks 29 30 31 32 wereldwijde protesten. (MW) 3. December 2003. Actiepos- ter voor een beter openbaar 13. Voorburg, 6 januari 2003. 33 34 35 36 37 38 39 vervoer. Milieudefensie haalt Actie voor verlagen maxi- bestaan! binnen 11 weken zo’n 125 mum snelheid op de A12. duizend handtekeningen op (MW) 40 van bus- en treinreizigers. 14. 1995. Actieposter voor 4. Alphen a/d Rijn, 10 juni de campagne tegen de vijfde 2006. Manifestatie tegen de baan van Schiphol, getekend vele bouwplannen in het 21. Januari 2006. Om aan- 28. Ede, januari 2003. Het 35. Schiphol, 19 februari door Opland. Groene Hart. (MW) dacht te vragen voor ener- roemruchte affiche van de 1998. Dertien actievoerders 15. Midden-Delfland, 15 mei gieverspilling plakt de Partij verkiezingscampagne, er was van Milieudefensie beklim- 5. Eindhoven, 8 oktober 2004. Ook de schapen pro- voor Droge Voeten in meer ook een CDA-variant. men de romp van een vlieg- 1996. Actie bij het hoofdkan- dan 39 gemeenten verkie- tuig en houden het twee uur testeren tegen de aanleg van 29. Circustheater Schevenin- toor van Philips. Milieudefen- zingsposters op voor de lang bezet. (MW). de A4 Midden-Delfland tij- gen, 16 mei 2006. Milieu- sie vraagt aandacht voor het gemeenteraadsverkiezingen dens een manifestatie. (MW) defensie en vertegenwoordi- 36. 1994. Poster voor het recyclen van consumenten- van 7 maart. elektronica. (Xander Remkes) 16. Den Haag, 14 april 1986. gers van groepen uit Nigeria eten van minder vlees 22. 1984. Actieposter voor praten met Shell-directeur Spandoekactie tegen zure 37. 1987. Milieudefensie 6. Vermoedelijk eerste helft ‘echte’ zuivelproducten. Jeroen van der Veer bij de regen bij het Shell hoofd- neemt het initiatief tot de jaren tachtig. Actieposter jaarlijkse aandeelhouders- kantoor. 23. 1992. Actieposter voor Milieutelefoon waar burgers van de campagne tegen het vergadering. (MW) kartonnen melkpak 17. Den Haag, 13 februari het recyclen van plastic fles- terecht konden met vragen 2007. Actievoerders overhan- sen en verpakkingen 30. Den Haag, 20 september over het milieu. In 1998 Milieudefensie maakt zich al 40 jaar sterk voor een 7. Maart 2009. Met een tour digen, verkleed als Miss 2009. Haagse hopjesrace in wordt de Milieutelefoon langs een groot aantal filia- 24. 1995. Actieposter van Piggy, de ruim 100 duizend het kader van de autovrije verzelfstandigd en gaat beter milieu en mag trots zijn op haar successen. len in heel het land worden campagne tegen het gebruik handtekeningen voor het dag. (MW) verder als Milieu Centraal. klanten van Albert Heijn ge- van gif bij de bloembollen- burgerinitiatief tegen de bio- ïnformeerd over het drama kweek. 31. Amsterdam, 31 augustus 38. 1987. Actieposter tegen Samen staan we voor een duurzame wereld en samen staan industrie aan het parlement. 2006. Pinguïns protesteren drijfgassen in spuitbussen. achter goedkoop vlees. 25. 1988. Actieposter tegen (MW) tegen de bijdrage van Schip- Gezamenlijke campagne van we sterk. Wij hopen dat u Milieudefensie nog lang wilt steunen. (MW) de gevolgen van de groei van 18. Knooppunt Oudenrijn, hol aan klimaatverandering. milieu- en consumenten- 8. 1991. Actieposter tegen het autoverkeer (de kataly- 13 mei 2005. Startactie van (MW) organisaties. Nederland kan een krachtige en brede milieubeweging goed plastic bekertjes. sator lost de problemen niet de campagne tegen luchtver- op). 32. 2000. Actieposter van de 39. 1993, Delfzijl. Actie te- 9. 1993. Houd je klep dicht. ontreiniging: ‘Nederland in campagne ‘Trek de Groene gen de Cloortrein van Akzo gebruiken. Wilt u daarom een tweede organisatie steunen: 26. 1998. Actieposter roept Poster en ‘Free card’ van de ademnood’. (MW) Grens’ campagne tegen ongewenst ABN Amro op om het geld 40. Voorschoten, 25 mei u bent natuurlijk van harte welkom bij Natuur & Milieu. 19. Kampen, 1990. Actie drukwerk. van zijn rekeninghouders al- 33. 1990. Actieposter tegen 2007. Uitreiking van de Botte tegen de handel in Afrikaans leen nog in schone en eerlijke wegwerpverpakkingen Bijl Award aan tuincentrum 10. Amsterdam IJburg, Va- hardhout door houthandel projecten te stoppen. Life & Garden omdat de 34. Amsterdam 30 november lentijnsdag 2009. Protestac- Wijma. keten veel meubelen van tie tegen de bouwplannen 27. Circa 1983. Een nog jon- 1995. Freek de Jonge vast- 20. Vermoedelijk 1989. Actie- ‘fout’ hout verkoopt. (MW) in het IJmeer. (Brenda Pop- ge Winsemius roept mensen geketend bij een tankstation  voerder van Milieudefensie op lid te worden van Milieu- van Shell uit protest tegen penk) beplakt PVC-verpakkingen defensie. haar activiteiten in Nigeria. met waarschuwingsstickers. www.natuurenmilieu.nl ^ (Marcel Terlouw). Down to Earth 2 | april 2011 | 25

N&M *adv250x190FC'11.indd 1 22-03-2011 12:43:32

Milieu | Actievormen

ier zijn we, jullie hebben reke- defensie. Meestal beweegt een campagne Indertijd was het milieuvervuilende aspect “We werkten bewust aan het mobiliseren ning met ons te houden!” Bij de zich langs de escalatieladder: van overleg van de luchtvaart echter nog nieuw. “Om je van een doorsnee van de samenleving, van- lancering van de Milieudefensie- met de betrokken partijen richting kleinere verhaal kracht bij te zetten, moet je laten daar ook de samenwerking met de regio.” campagne ‘Minder Schiphol, en vervolgens grotere publiciteitsacties, om zien dat het een authentieke claim is van Het Bulderbos zorgde, versterkt door het Meer Milieu’ was de boodschap pas daarna bij juridische acties of blokkades heel veel mensen.” Of: onderhandelen heeft mede-eigenaarschap, voor grote betrokken- helder. In een onder valse naam uit te komen. pas zin als je ook een machtspositie hebt. heid. In 1995 lieten tussen de 10 duizend en “H op Schiphol zelf gehuurd zaaltje, Duyvendak kan zich meer vinden in de com- Meteen maar een grote publiciteitsactie dus. 12 duizend mensen hun stem horen op de Milieudefensie werkt volgens de met – lekker theatraal – zicht op de taxiënde binatie actievoeren-onderhandelen. “Naast luchthaven. “Een demonstratie is het klas- vliegtuigen, werd bij die persconferentie in het sociaal-economisch model wilden we een Demonstratie sieke middel, maar het blijft belangrijk”, ➔ zogenaamde escalatieladder: eerst het najaar van 1993 al meteen gedreigd met groen poldermodel ontwikkelen. We zoch- Hiervoor werd samengewerkt met lokale be- het platleggen van de luchthaven. ten de parallel met de vakbeweging: probe- woners; mensen die zich zorgen maakten onderhandelen, later zo nodig Voormalig Milieudefensie-directeur Wijnand ren macht te ontwikkelen om via onderhan- over geluidsoverlast en neerstortende vlieg- Duyvendak was campagneleider. “We had- delingen resultaat te boeken. We hebben tuigen (actueel na de Bijlmerramp van 1992). gecontroleerd de druk opvoeren. De den ballonnen met zilverpapier en zeiden: meer uit die escalatieladder geshopt.” “Die waren heel kwaad op Schiphol”, vertelt als Schiphol uitbreidt, dan laten we ze los.” Er werd gekozen voor een focus op het tegen- Duyvendak. “Zowel onze Milieudefensie- campagne tegen de nieuwe Polderbaan Vriendelijk, maar effectief; het zilverpapier houden van de Polderbaan en op besluit- achterban, die principieel tegen vervuiling verstoort de radar. “Daarmee gaven we aan vorming van de overheid. Duyvendak: “Die was, als de bewoners moesten zich in onze van Schiphol kiest echter vanaf het begin dat het een brede publiekscampagne werd, baan was concreet, met hinderlijke gevolgen acties herkennen.” maar we bereid waren ver te gaan. Zo kwam voor de omgeving en heldere beslismomen- Een geweldig effectief middel bleek het Bul- voor de confrontatie. Een terugblik op het ook in de media.” ten.” Als het over milieu gaat is het de over- derbos, een stuk grond (en later nog één) in heid die de kaders schept waarin mensen en het gebied waar de Polderbaan was gepland. een lange strijd tegen Neerlands trots. Escalatieladder bedrijven hun keuzes maken, stelt Duyven- Iedereen kon de actie steunen door bomen De bewuste keuze al meteen hinderacties uit dak. “Die is aan te spreken, die moet een en zelfs stukken grond te kopen. Het moest Tekst Wendy Koops Beeld Thomas Schlijper en Michiel Wijnbergh te voeren, is niet gebruikelijk bij Milieu- andere context scheppen.” een ontmoetings- en protestplek worden.

Van TOPS tot Bulderbos

28 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 29 Milieu | Actievormen

Foto vorige pagina’s: Bezetting Polderbaan in 2006. Van links naar rechts: 12 duizend mensen protesteren voorjaar 1995 op Schiphol; Dertien actievoerders van Milieu- defensie beklimmen op 19 februari 1998 de romp van een vliegtuig en houden het twee uur lang bezet; Klimmers van Milieudefensie voorzagen september 2004 een gigantisch reclamespandoek van British Airways van een alternatieve leus als protest tegen de lage prijzen van tickets; Spandoekactie op Schiphol in oktober 2007 voor accijns op kerosine.

“Misschien hadden we met een akkoord de schade Parijs zit?” Dit overleg ontstond onder druk gewoon de tijdsgeest. “Kok had net bij “Om het heel snel te zeggen dachten van het milieuprobleem en het verzet tegen Clinton het unieke van het poldermodel uit- Schiphol en Verkeer en Waterstaat dat ze er wat kunnen beperken” Wijnand Duyvendak uitbreiding, denkt Duyvendak. Gerlach gelegd. Je zag dat bedrijven als DSM, Shell en met een paar kleine concessies uit zouden Cerfontaine, van 1998 tot 2009 president-di- ook wij meer met ngo’s en milieupartijen komen”, denkt Duyvendak. “Maar wij wil- recteur van Schiphol: “Europese verbindin- wilden overleggen. Er ontstond een bewust- den echt grote concessies. Dat lag gewoon gen moet je met de trein doen. Logisch, als je zijn dat Den Haag alles bepaalt, maar niet veel te ver uit elkaar. Zij dachten even: we ➔ vindt Duyvendak. “PvdA, CDA en D66 moe- later alsnog aanpassingen, maar die waren vertelt Wijnhoven. “Het beeld van de enor- naar de emissies kijkt. Als je het daar niet iedereen daarbij betrokken is.” halen die lui aan tafel en gaan ondertussen ten denken: ‘het zijn ook mijn kiezers die veel minder slecht.” me banenmotor is hierdoor gekanteld. Maar over eens kunt worden, hou dan maar op.” TOPS was precies waar de campagne de hele gewoon door met onze eigen dingen.” deze groei niet willen’.” Het is belangrijk dat mensen zo’n radicale door al die rechtszaken werd de wet ook als tijd op inzette; invloed op de besluitvorming. Want zonder het TOPS-overleg af te wachten actie, toch een wetsovertreding, begrijpen. te streng ervaren en vervangen door een wet Harde onderhandelingen Nu was de discussie binnen Milieudefensie: maakte minister Netelenbos van Verkeer en Bezettingen Duyvendak: “Zorgvuldig uitvoeren dus, voor- waarvan de regering minder last had.” In 1998 voelde Duyvendak dat ze een positie kun je genoegen nemen met een compro- Waterstaat bekend dat het kabinet Schiphol Als de Tweede Kamer, ondanks het protest, komen dat je wordt aangevallen. De bezet- in de Polderbaan-discussie verworven. “Be- mis? Duyvendak: “Wij zeiden niet: mensen wilde laten groeien naar 600 duizend vlieg- in 1995 instemt met de Polderbaan, wordt ting in 1995 was ontzettend goed voorbereid, Samenwerking en woners, journalisten, deskundigen, ze kwa- mogen nooit vliegen en Schiphol moet heel bewegingen; een verdubbeling. Wijnhoven: als noodkreet een startbaan geblokkeerd. ten onrechte werd ons verweten dat de veilig- alternatieven men allemaal naar ons toe. De vraag was: veel kleiner. Mensen die echt diep donker- “Schiphol dacht toen, de minister loopt toch Inderdaad, meteen de bovenste sport van de heid in gevaar was gebracht. Tegelijk: als je Al was het een smalle weg, het campagne- hoe verzilver je dat. We hebben een overleg groen waren en ook bewoners waren daar al ons lijntje. Zonder druk van de Tweede escalatieladder. De laatste hoop is gericht op niet je punt maakt, walsen ze over je heen.” team wilde zowel die van de scherpe acties erg gepusht bij de PvdA en bij Paars II waren vaak ook al tegen.” Kamer gebeurt er niets. Als die zegt: sluit je de Eerste Kamer. “Met dat type actie, burger- als die van de samenwerking bewandelen – ze zover.” Milieudefensie kwam aan de met de milieubeweging op in die kamer en lijke ongehoorzaamheid, wil je duidelijk Juridische acties alle sporten van de escalatieladder werden onderhandelingstafel bij de SER en bij het Geen concessies kom er pas uit als jullie het eens zijn, dan maken dat het probleem heel groot is en wij Ook het andere uiterste middel van de escala- tegelijk beklommen. Om economische argu- Tijdelijk Overleg Platform Schiphol, TOPS. Tot een compromis is het nooit gekomen. kan er onderhandeld worden. Als Schiphol het tot een oplossing willen brengen”, tieladder wordt direct na de bezetting in 1995 menten te kunnen pareren, vroeg Milieu- Cerfontaine ziet dit echter niet als het resul- “Het is uiteindelijk mislukt omdat Milieu- het gevoel heeft dat ze om je heen kunnen, verduidelijkt Duyvendak. “Je doet dat in ver- toegepast: Milieudefensie stapt naar de defensie in 1996 grote bedrijven die milieu taat van hoe Milieudefensies zich manifes- defensie niet wilde dat we groeiden”, stelt beweegt het niet.” houding tot een politiek die verkeerde keu- rechter. “Geluid, daar zit muziek in”, zo ont- belangrijk vonden om samen met hen een teerde. Hij betwijfelt of de vereniging zo’n Cerfontaine. “Niet meer dan 300 duizend Logisch dat Cerfontaine laconiek is over de zes dreigt te maken. De verantwoordelijken dekten de campaigners gaandeweg, vertelt toekomstvisie op een groene economie te grote achterban vertegenwoordigde en ziet vliegbewegingen. Maar wij stelden dat door Miliedefensie-rapporten die de cijfers van moeten zich door die tegenstand toch weer Joris Wijnhoven, eerst betrokken als commu- maken. Groen en werk bijten elkaar niet, “het Bulderbosje” meer als een buiten- nieuwe technologie en andere vliegroutes de Schiphol of de overheid weerspraken. “Het verantwoorden.” nicatiemedewerker en later als campagne- was het uitgangspunt volgens Duyvendak. gewoon goed gekozen symbool van verzet. overlast minder zou worden. We hadden het klassieke spel was: het kabinet en wij gingen Dat blijkt ook in 2006, als de inmiddels gere- leider. “Daarmee kon je Tweede Kamerleden “We probeerden heel bewust op allerlei En over de juridische procedures maakte hij gevoel dat onze geluidsprestaties beter aan de ene kant hangen en Milieudefensie aliseerde Polderbaan wordt bezet. Ditmaal het gemakkelijkst mobiliseren, geluid was schaakborden tegelijk te schaken. Zodat ze zich nooit zo’n zorgen. “Zij hadden goede waren dan van welk land ook.” Lachend: “Zo en Natuur en Milieu aan de andere. Daarom als protest tegen het voornemen van Schultz wettelijk het best geregeld. We hadden een ons niet in een hoek konden drukken. Zodat juristen en wij ook.” Het was volgens hem stonden we tegenover elkaar.” was het zo ontzettend belangrijk om de ➔ van Haegen, staatssecretaris van Verkeer en dubbelstrategie: via het parlement scherpe die bedrijven ons konden verdedigen als we Waterstaat, om de Wet Luchtvaart te versoe- geluidsgrenzen bewerkstelligen, waarmee werden aangevallen. Dat gebeurde ook.” pelen. “De bezetting kwam ons op flinke meteen het aantal vluchten werd geregeld, Ook met Schiphol en KLM werd tussen de ac- taakstraffen te staan”, aldus Evert Hassink, en tegelijkertijd naar de rechter stappen als ties door gewerkt aan een milieuvriendelijk inhoudelijk medewerker. “Maar het heeft ministers geluidsoverschrijdingen weer eens reisalternatief: de HSL. “Wij wilden dat de “Europese verbindingen moet je met de trein doen. Als je het haar daadkracht wel getemperd. Vervolgens gedoogden.” snelle treinen sneller en grootser ontwik- ging zij op zwangersverlof en viel het Lange tijd leek dat succesvol. “Schiphol werd keld werden dan gepland. Waarom zou je daar niet over eens kunt worden, hou dan maar op” Gerlach Cerfontaine kabinet. Na heel veel gedoe kwamen er jaren neergezet als een gigantische smeerpoets”, vliegen als je binnen drie uur met de trein in

30 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 31 Milieu | Actievormen Portret | De Activist

Marco van Zelderen, 39 Beroep: elektricien Doet en deed: GroenLinks, SP, Lokale afde- Van links naar rechts: Bezetting van een bouwput op Schiphol op 12 september 2003 uit ling Milieudefensie Rotterdam, landelijke protest tegen de toenemende geluidsoverlast; Joris Wijnhoven tijdens een slaapactie in augustus 2004 uit protetst tegen de toenemende nachtvluchten; Het Bulderbos mag acties, campagneraden, verenigingsbestuur. van de rechter in september 2001 worden onteigend. Wijnand Duyvendak bespreekt de te volgen strategie met de daar samengekomen actievoerders. Hoe lang ik al lid ben van Milieudefensie? Ik zou het niet meer weten, zo’n vijftien, twintig jaar misschien? Op de lagere school was een “Misschien hadden we met een akkoord de tig actiemiddel met wederom de rechtbank lerares die veel over milieu praatte. Rond schade een heel klein beetje kunnen beper- als instrument, in dit geval vooral ingezet m’n zeventiende werd ik lid van allerlei clubs. ken. Maar dat was onvoldoende en, onze ach- tegen uitlaatgassen. Ook vliegtuiguitstoot Greenpeace, Milieudefensie, WNF, later de ➔ feiten te objectiveren. Het TOPS-overleg was terban had het, terecht, niet gepikt. Hadden moest een prijs krijgen door het heffen van Dierenbescherming, Bring the Elefant Home, een poging om elkaars standpunten, maar we een akkoord moeten sluiten? Ik had het BTW (op tickets en kerosine) en accijns (kero- GroenLinks, de SP. ook gewoon de feiten helder te krijgen. Voor graag gedaan, maar het zat er toen niet in. sine), hiervoor werd ook al in 1997 gepleit. Voor Milieudefensie werd ik lokaal actief ons werd duidelijk dat het meetsysteem voor Misschien hadden we dan op een productie- Vooral de onderste regionen van de escalatie- voor de afdeling Rotterdam. Geweldig vond geluidsoverlast onwerkbaar was.” Er zou ve manier dat poldermodel kunnen ontwik- ladder werden hiervoor bespeeld. Naast een ik dat we door heel de stad waarschuwingen hiervoor eigenlijk een onafhankelijk insti- kelen. Je moet wel constateren dat de milieu- uitgebreide lobby in de Europese Unie die het op bomen hingen dat ze gekapt zouden tuut moeten zijn, stelt Cerfontaine. “Wat nie- beweging die positie nu kwijt is.” Kyoto-verdrag moest implementeren en bij worden om tuinmeubelen voor de Derde mand kan manipuleren of veranderen. Maar “Als je het historisch duidt, heeft de milieu- de nationale politiek en ministeries, zijn er Wereld te maken. Ik deed gelijk mee met er was natuurlijk altijd voldoende steun voor beweging een kans laten liggen”, stelt enkele ludieke acties. Met Proud to be a landelijke acties. Binnen twee maanden van Schiphol op alle politieke niveaus. In zoverre Cerfontaine. “In 2007 kwam het Alders-over- Non-Flying Dutchman (2008) werd voor het mijn actief lidmaatschap zat ik ook al op de bleef Milieudefensie een luis in de pels.” leg, waarbij niet de milieupartijen maar eerst een moreel appèl gedaan op de consu- Algemene Ledenvergadering - m’n eerste bewoners, gemeentes en provincies aan tafel ment. “Uiteindelijk stappen we echt zelf in vergadering ooit, ik kwam met koppijn naar Buiten de onderhandelings- zaten. Ik vind dat die veel meer bereikt heb- dat vliegtuig”, constateert Wijnhoven. “Ook buiten. Op een gegeven moment zat ik ook tafel ben. Zij zagen ook het dubbelbelang van de leden van Milieudefensie, dat hadden we in alle campagneraden. Nu zit ik in het ver- Kort na TOPS, in 2000, trekt de overheid de milieu en economie.” Volgens Duyvendak onderzocht.” Hassink: “Die actie heeft niet enigingsbestuur. Tsja, als je ‘t doet, doe je lastige Planologische Kernbeslissing, waar zijn die bewoners met een kluitje het riet in geleid tot massale deelname, maar onze alles. alle rechtszaken over de geluidsnormen op gestuurd – allerlei beloften die in de verre oproep is wel heel direct bij de parlements- Ik ben elektricien bij een montagebedrijf. gestoeld zijn, onverwacht in. Weg drukmid- toekomst liggen. leden aangekomen. Omdat het zo duidelijk In de bouw valt nog zo ontzettend veel te del. De stukken minder milieuvriendelijke een weeffout is dat er op de luchtvaart geen halen, maar je opdrachtgevers willen niet Wet Luchtvaart wordt in 2003 van kracht. Onderhandelen achter de belasting zit, was een massale volksoploop altijd. LED-verlichting is bijvoorbeeld gewel- Ondanks breed gesteund verzet vanuit het schermen ook niet nodig.” dig, ik zou graag overal LED verlichting in Bulderbos (dat werd onteigend, gekraakt en Begin deze eeuw werd het accent verlegd Eigenlijk onverwacht werd de vliegtaks op willen schroeven. Mijn collega’s snappen niet ontruimd) kwam de Polderbaan er. Dat de naar het klimaat. Ook die lijn is al in 1997, 1 juli 2008 doorgevoerd. Een jaar later werd dat ik vrije dagen opoffer voor deze ‘onzin’. milieunormen zo rigoureus zouden werden vanwege het Kyoto-protocol, ingezet. Neder- die echter, onder druk van de vliegtuigmaat- En als je dan ook nog een taakstraf krijgt uitgekleed was niet voorzien. “Het resultaat land bleek de Europese normen voor lucht- schappijen en reisorganisaties, weer afge- omdat je op de taxibaan van Schiphol zat, was echt heel beroerd”, zucht Duyvendak. kwaliteit enorm te overschrijden, een krach- schaft. Nog steeds is er een vrij constante zoals ik, dan ben je helemaal niet goed bij je Kamermeerderheid voorstander, maar het is hoofd. Ik heb in de bouwketen vaak lichten een impopulaire maatregel. Maatschappe- uit, deuren dicht en de verwarming lager lijke druk speelt een doorslaggevende rol, zo gedaan. Ik heb een hekel aan verspilling. blijkt ook hier. Daar valt nog veel te halen, “Door onze rechtszaken werden de vinden alle geïnterviewden, inclusief Cerfon- taine. “De vliegtaks-discussie ging over effec- geluidsnormen als te streng ervaren” tiviteit, niet over het doel dat er minder zou “Ik zou graag overal LED-verlichting moeten worden gevlogen”, concludeert Wijn- Joris Wijnhoven hoven. “Dat ter discussie stellen durfden zelfs in willen schroeven’” de vliegtuigmaatschappijen niet aan.”

32 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 33 Meningen | Toekomst Op weg naar eerlijk & groen De noodzaak voor een omslag of ‘transitie’ naar een duurzamere en eerlijker samenleving is urgenter dan ooit. Een groot aantal burgers en bedrijven wil dat ook wel en is daar druk mee bezig. Maar is het genoeg? Hoe kan de milieubeweging, en Milieudefensie in het bijzonder, een slinger geven aan die omslag. En met wie?

Tekst Freek Kallenberg Beeld Urgenda

p een druilerige winterdag land als wereldwijd. Rond het voorstel is een platform de komende maanden samen met zijn ruim tweehonderd men- alliantie ontstaan van organisaties, initiatie- vertegenwoordigers van maatschappelijke sen afgereisd naar de campus ven en individuen die de bezorgdheid over organisaties het actieplan verder uitwerken. van de Universiteit van klimaatverandering, uitputting van de aarde In de hoop dat dan wel genoeg mensen en Tilburg om deel te nemen aan en toenemende wereldwijde ongelijkheid en organisaties zich voor de realisatie van het de vierde Conferentie van armoede delen. Om deze bezorgdheid om te plan willen inzetten. “Essentieel is dat voor- O Tilburg, georganiseerd door zetten in daden wilde men op 3 februari al de grotere maatschappelijke organisaties de Alliantie voor een Fair en Green Deal. gezamenlijk een ‘Routeplan voor een eerlij- tijd en menskracht beschikbaar stellen om Vertegenwoordigers van talloze maatschap- ke economie’ vaststellen. Hierin staat dit plan handen en voeten te geven”, zegt pelijke organisaties, lokale initiatieven en beschreven welke concrete stappen er de Hogenhuis. “Maar de meeste zijn terughou- enkele bedrijven zijn aanwezig. Mannen op komende jaren moeten worden gezet om de dend. Ze staan allemaal onder financiële leeftijd domineren het beeld, jongeren zijn Fair en Green Deal om te zetten in beleid druk, zijn druk bezig hun eigen organisaties op de vingers van twee handen te tellen. Een van overheden en bedrijven. overeind te houden en willen zich graag enkeling is strak in het pak of volgens de profileren. Op zich begrijpelijk, maar hier- laatste mode gekleed. Mensen uit het Stokpaardjes door laten ze zich wel tegen elkaar uitspelen bedrijfsleven, zo blijkt wanneer de dagvoor- Tot het vaststellen van een routeplan kwam door de overheid, of zelfs het bedrijfsleven.” zitter een peiling doet in de zaal. het die dag echter niet. “Veel mensen berij- Het is een veelgehoorde klacht in NGO-land. Initiator van de alliantie is het Platform den nog steeds liever hun eigen stokpaard- Iedereen is er van overtuigd dat men in deze Duurzame en Solidaire Economie (DSE). Een jes, dan dat ze kijken naar wat we gemeen- tijden van economische en ecologische initiatief van een aantal kritische economen schappelijk hebben”, constateert Christiaan crises en rechts populisme de handen ineen en mensen uit de milieu- en Noord-Zuid Hogenhuis van het Platform DSE enigszins zou moeten slaan. Er zijn hier en daar ook beweging. December 2009 bracht dit plat- teleurgesteld. “Daardoor werd er vooral wel toenaderingspogingen en men lijkt het form een manifest uit onder de titel ‘Een Fair gediscussieerd over wat er mis is met onze ook te willen. Echte brede samenwerking en Green Deal’. Daarin staat beschreven welke maatschappij en wat er nog ontbreekt aan komt echter niet van de grond. maatregelen nodig zijn om binnen enkele de huidige voorstellen. Ik had vooraf de decennia onze economie en samenleving zo hoop dat we dat stadium gepasseerd zouden Obstakel te transformeren dat we niet langer roof- zijn en tot vaststelling van het actieplan en Maar zijn de traditionele maatschappelijke bouw plegen op de natuur en bovendien de een taakverdeling zouden komen.” organisaties wel de aangewezen partij om de welvaart eerlijker verdelen – zowel in eigen Nu dat in Tilburg niet is gelukt, wil het omslag of ‘transitie’ naar een duurzamere ➔

Down to Earth 2 | april 2011 | 35 Meningen | Toekomst Congres 40-jarig jubileum Milieudefensie

Milieudefensie bestaat dit jaar 40 jaar. Ter gelegenheid van haar jubileum organiseert Milieudefensie op 27 mei een congres over de toekomst van de ➔ en rechtvaardige samenleving tot stand milieubeweging in Pakhuis De Zwijger in Amsterdam. te brengen? De Rotterdamse hoogleraar tran- sitie-management Jan Rotmans denkt van De kredietcrisis, de voedselcrisis en de klimaatcrisis hebben (opnieuw) tot niet. Integendeel, het maatschappelijk mid- vragen geleid over de manier waarop onze economie is ingericht en de ge- denveld waarvan deze organisaties deel volgen die dat heeft voor mensen, dieren en het milieu. Een duurzame en uitmaken, speelt eerder een remmende dan sociale samenleving moet, en kán. Maar hoe krijgen we die omwenteling voor stimulerende rol in deze transitie, zo hield elkaar? Daarover wil Milieudefensie op 27 mei in gesprek met alle partijen hij de zaal in Tilburg voor. die daarbij een rol kunnen spelen: overheid, bedrijfsleven, maatschappelijke “Voor een deel kunnen ze daar weinig aan organisaties, en de burger/consument. doen”, licht hij telefonisch toe. “Deze organi- saties hebben hun wortels in de verticale, Gespreksleider is Sandra Rottenberg. Jan Rotmans en Peter Tom Jones langs religieuze en ideologische lijnen geor- geven de discussie een vliegende start. ganiseerde maatschappelijke ordening zoals U bent van harte welkom. die in de vorige eeuw is ontstaan. De afge- lopen tien jaar ontstaan er echter allemaal Vrijdag 27 mei 2011 nieuwe maatschappelijke verbanden die veel Pakhuis De Zwijger, Amsterdam meer horizontaal georganiseerd zijn. Die Zaal open: 13.00, eindtijd: 18.30 gaan dwars door die verticale scheidingen Aanmelden via heen.” www.milieudefensie.nl De bestaande organisaties hebben, evenals de overheid en een deel van het bedrijfsleven, moeite deze ontwikkelingen te herkennen omdat ze niet aansluiten bij hun organisatie- cultuur en structuur. De ontwikkelingen rondom de energietransitie laten dit volgens Rotmans goed zien. al jaren mee bezig. Niet alleen op het gebied den gedwongen om anders te produceren. stekelig op het betoog van Rotmans. “Ik hoor hulpbronnen en landbouwgrond. Alleen dan zowel zwaargewichten uit de traditionele “Overheden, maar ook energiebedrijven, van energie, maar ook in andere sectoren De overheid werd daarbij te hulp geroepen. nu al jaren dat die transitie naar duurzaam- krijgen mensen in het zuiden een gelijke middenveldorganisaties als visionairen uit denken nog steeds in termen van centralisti- zoals mobiliteit, wonen en de zorg experi- Het speelveld is echter ingrijpend veranderd. heid volop aan de gang is, maar ik zie hem kans op een welvarend leven.” wat Jones omschrijft als het ‘vloeibare mid- sche bedrijven die stroom leveren aan consu- menteren zij met duurzamere manieren van Rotmans: “Bedrijven gaan nu veel harder nauwelijks, alleen verspreide losse initiatie- Berkhuizen sluit zich hier bij aan. Hij ziet denveld’: de meer genetwerkte structuren menten en bedrijven. Daarvoor worden er werken in horizontale netwerken. dan de overheid. Ook veel burgers zijn er van ven. Het gaat in ieder geval niet snel genoeg het bedrijfsleven deze stap naar internatio- van individuen en kunstenaars, tijdelijke weer nieuwe kolencentrales gebouwd en zijn Volgens Rotmans zouden deze ‘koplopers’ overtuigd dat de omschakeling naar een en evenmin gebeurt het op grote schaal.” nale rechtvaardigheid niet vanzelf maken, initiatieven, zelfhulpgroepen en culturele er zelfs plannen voor nieuwe kerncentrales. alle financiële, juridische, mentale en insti- duurzame samenleving moet worden Wel erkent Berkhuizen dat het bedrijfsleven de huidige Haagse politiek evenmin. “Die is instellingen. Dat is natuurlijk krankzinnig, niet alleen tutionele ruimte moeten krijgen. Dat gemaakt. Daarbij moeten ze wel worden momenteel harder loopt dan de overheid. veel te veel op de korte termijn gericht en “Ik erken zeker dat het klassieke midden- vanuit milieuoogpunt. Duurzame energie gebeurt echter niet. “Een transitie is ook een geholpen. Ga daar mee aan de slag! Verlaat “Een aantal grotere bedrijven probeert de heeft geen oog voor de structurele oorzaken veld soms moeite heeft met de nieuwe wordt voornamelijk decentraal opgewekt en machtswisseling. Er is een nieuw opkomend dat oude vijanddenken, maar vraag aan bur- omslag naar een duurzame manier van wer- van de huidige crises. De druk voor deze horizontalere maatschappijstructuren”, be- hierbij zijn consumenten en bedrijven zelf de regime, een nieuw soort bedrijvigheid dat gers en bedrijven die willen verduurzamen ken en produceren te maken. Natuurlijk is noodzakelijke structurele veranderingen zal nadrukt Jones. “Maar je kunt de vakbonden, producenten, met hun huizen, bedrijfsgebou- haar plaats opeist en het bestaande regime waar zij tegen oplopen, wat de knelpunten het prima om samen te werken met deze door het maatschappelijk middenveld, waar- socioculturele- en milieubewegingen niet wen en productieprocessen. Dit vereist een overneemt. Dat oud regime gaat zich natuur- zijn en ga ze helpen die op te lossen. Concen- koplopers. Maar ook deze bedrijven, vooral onder de milieu-en ontwikkelingsorgani- negeren. Zij kunnen zorgen voor het nood- geheel andere manier van werken en organi- lijk wapenen en biedt enorme weerstand.” treer je op deze koplopers en laat die achter- de grote spelers, focussen zich nog steeds op saties, moeten worden ontwikkeld.” zakelijke draagvlak dat nodig is om de over- seren. In Den Haag en bij sommige energie- Een fout die de milieuorganisaties hierbij blijvers het maar uitzoeken. Of dat nu zaken als bedrijfscontinuïteit, aandeelhou- gang naar een duurzamere maatschappij te bedrijven wil men dat maar niet begrijpen.” volgens Rotmans maken, is dat zij al hun burgers of bedrijven zijn, of de politiek.” derswaarde, enzovoort. Ze maken immers Sociale agenda kunnen maken.” energie steken in het bewerken van de ach- deel uit van een economisch systeem waar- De Leuvense Peter Tom Jones, co-auteur van Volgens Jones houden de lopende transitie- Koplopers terblijvers. Tientallen jaren geleden was dit Economisch systeem van je je af moet vragen hoe lang dit nog Terra Reversa, de transitie naar rechtvaardige duur- processen in Vlaanderen en Nederland te Op micro-niveau zijn talloze initiatieven, nog een logische strategie. Milieu was nau- Milieudefensie-directeur Hans Berkhuizen, levensvatbaar is.“ zaamheid, valt Berkhuizen bij. “We kunnen weinig rekening met de sociale component. bedrijven en kennisinstellingen hier echter welijks een issue en bedrijven moesten wor- eveneens aanwezig in Tilburg, reageert wat Juist dat economisch systeem moet radicaal de transitie niet alleen aan de koplopers uit “Je moet dus zorgen voor een werkgelegen- op de schop, vindt ook Hogenhuis van het bedrijfsleven, overheid en kennisinstellin- heidsagenda, mensen moeten omscholen en platform DSE. “Een omslag naar duurzame gen over laten”, schrijft Jones via e-mail. “Je een nieuwe plek krijgen. Daarom spreken economie vereist veel meer dan schonere moet het middenveld er bij betrekken. wij met nadruk over een rechtvaardige “Een omslag naar duurzame economie vereist veel meer technieken en productiemethoden. Het Anders dreigt de transitie de technocrati- transitie naar ecologische duurzaamheid.” gehele economische denken moet worden sche weg op te gaan, zonder oog voor sociale Ook volgens Rotmans zijn transities vaak dan schonere technieken en productiemethoden. Het gehele herzien. We moeten beseffen dat we niet rechtvaardigheid.” een slagveld tussen opkomende en vertrek- almaar kunnen blijven groeien. Integendeel, Jones heeft zelf het initiatief genomen tot kende partijen. Omdat hij daarin als weten- economische denken moet worden herzien” de noordelijke economieën moeten eerder oprichting van het Belgische Transitie- schapper niet altijd direct stelling neemt, minder beslag leggen op de beschikbare netwerk van het Middenveld. Hierin zitten wordt hij wel eens voor neo-liberaal uit- ➔

36 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 37 Meningen | Toekomst Portret | De Activist “We kunnen de transitie niet alleen aan de koplopers uit bedrijfsleven, ➔ gemaakt, zoals ook in Tilburg. “Wie mijn werk volgt, weet dat dit onzin is”, zegt overheid en de kennisinstellingen Rotmans “Waar het mij om gaat is dat de samenleving momenteel verandert, via hori- over laten” zontale structuren. Dat heeft ook gevolgen Mary Louw, 81 voor de wijze waarop solidariteit georgani- Doet en deed: wilgenknotten, Landelijk seerd gaat worden. Je ziet nu dat niet alleen Overleg Autovrije Zondag (LOAZ), Milieu- bedrijven de overstap naar duurzaam ma’s verzet. De ondersteunende lobby’s zijn het grotere plaatje wat uit het oog verloren.” defensie Zoetermeer, landelijke acties maken, ook lokale gemeenschappen en indi- daarvoor te nauw verweven met de gangbare Milieudefensie werkt daarom momenteel Milieudefensie. viduen zijn daar op grote schaal mee bezig. politiek.” samen met de milieufederaties en Natuur en Ze gaan hun energie zelf opwekken, of hun Rotmans constateert dit ook en heeft Den Milieu aan een nieuw ‘groot verhaal’. Ook Ik en mijn man, Kees Lou, leerden elkaar voedselproductie en consumptie zelf organi- Haag daarom opgegeven. “Vijf jaar geleden volgens Christiaan Hogenhuis wordt zo’n kennen op een mandolinevereniging. We seren. Dan hebben ze zelf in de hand hoe stonden we te juichen toen Jacqueline groot verhaal node gemist. “Het politieke lazen toen het rapport van de Club van eerlijk ze dat doen. Of niet... Geef ze de ruim- Cramer minister werd. Maar feitelijk is er debat wordt gedomineerd door angst. De Rome en schrokken ons een hoedje. In te en laat ze zelf beslissen hoe ze dat organi- onder haar bewind onvoldoende van de financiële, economische en ecologische Nederland bleek toen de Raad voor seren. Niets is democratischer dan dat.” grond gekomen. Nu met dit kabinet staan crises zijn hier debet aan. De huidige poli- Milieudefensie net te bestaan, die snel we te huilen. Per saldo loop je op die manier tieke reflex van bezuinigingen maakt dit een vereniging werd. We waren vanaf Koudwatervrees een enorme achterstand op omdat je hoopt alleen maar erger. Om de angst weg te het begin lid. Mijn man was de eerste Maar zijn deze initiatieven van burgers en dat Den Haag het wel doet.” nemen moet je laten zien dat er goede alter- penningmeester. We gingen ook bij de bedrijven voldoende om de omslag naar een Hans Berkhuizen vindt echter niet dat natieven zijn. De Fair & Green Deal is hiertoe lokale afdeling van Zoetermeer, die nu duurzamere samenleving te maken? Moet de Milieudefensie politiek Den Haag kan nege- een aanzet, maar nog teveel gericht op ver- meer dan dertig jaar bestaat. Aanvankelijk overheid zich slechts beperken tot het ‘facili- ren. “De komende kabinetsperiode worden andering van economische instrumenten. begon die afdeling met wilgenknotten, daar teren’ van deze initiatieven, zoals Rotmans er talloze belangrijke besluiten genomen en Om de onzekerheid bij mensen weg te ne- kregen we subsidie voor. Dat hebben we heel voorstelt? Of is er een meer sturende rol plannen gemaakt die hun schaduw ver voor- men moet er een duidelijker verhaal komen lang nog gedaan. voor de overheid vereist? uit werpen. De bouw van nieuwe kolen- en over hoe een rechtvaardige en duurzame We hebben ons voor zo ontzettend veel Peter Tom Jones vindt van wel. “Transities kerncentrales bijvoorbeeld, de aantasting economie er uitziet. Hoe ziet het dagelijks ingezet. We hebben ook alles bewaard, in ons vereisen pro-actieve overheden die leider- van de natuur, de toekomst van de intensie- leven van mensen er uit? Hoe wonen en wer- archief in huis. Borssele, Dodewaard, anti- schap vertonen, die durven bewegen nog ve veehouderij... Daar moeten we echt ken ze, hoe functioneren bedrijven? Daar kernenergie, anti-apartheid, de Autovrije vooraleer de brede massa in beweging is bovenop zitten en zorgen dat dit beleid in moeten we concrete antwoorden op geven.” Zondag. Nooit met geweld, nooit dingen gekomen.” Tegelijkertijd signaleert hij dat positieve richting wordt bijgesteld. En de on- Berkhuizen sluit zich hier bij aan. “Het gaat stukmaken, maar ik heb heus wel eens ergens vooral nationale overheden koudwatervrees zinnige gedachten achter het huidige beleid er nu om de noodzakelijke verandering in vastgeketend gezeten – waar was dat ook vertonen. “Als de overheid al iets doet, is het publiekelijk ter discussie stellen!” gang te zetten. Hoe we dat moeten doen alweer, Unilever? Er was nog een aantal oude- heel voorzichtig en enkel op minder gevoe- weten we niet precies. In het routeplan van re vrouwen bij, heel gezellig. Bij een bezetting lige onderwerpen, zoals wonen, waar de Groot verhaal Tilburg staan bruikbare elementen. Op ons van een bezinestation van Texaco was het wel oplossingen vooral van technologische aard Tegelijkertijd mag het hierbij volgens jubileumcongres hopen we daar nieuwe gevaarlijk, de automobilisten waren echt zijn. Voor echte heikele onderwerpen als de Berkhuizen niet blijven. “We hebben de stappen in te zetten.” agressief. En veel op Schiphol natuurlijk. Toen vleesconsumptie en de autokilometers wor- afgelopen jaren, door ons te focussen op po- het Bulderbos ontruimd zou worden, werd den in het beste geval wat punten en kom- litiek Den Haag, de blik op de toekomst en Discussieer mee op www.donwtoearth-magazine.nl het terrein dag en nacht bewaakt, en heb ik er een paar nachten in een caravan geslapen. Bij de jongens en meisjes van GroenFront, advertentie die zo hun best hebben gedaan in Ruigoord en tegen de Betuwelijn, zijn we ook langs geweest. DE NIEUWE KEUKEN... Helaas is mijn man ziek geworden. Het was een heel groot deel van ons leven, ik mis het wel. Ik ben minder actief, daardoor. Maar zoveel als ik kan doen, doe ik. Duurzame keukens, kasten en tafels op maat. Plus een fraaie selectie houten en bamboe vloeren. Natuurlijk afgewerkt met de biologische producten van Auro. “We hebben ons voor zo ontzettend veel ingezet” Traaij 196-198, 3971 GV Driebergen. tel. (0343) 755006 www.natuurkeukens.nl … NATUURLIJK MOOI Down to Earth 2 | april 2011 | 39 Service | Media samenstelling Wendy Koops

Slobbe Een oude eik

dvd dvd / televisie “Fact free politics,” zei ze. “Kijk maar in de kranten. Daar Onverdiend label wordt te pas en te onpas met gegevens gestrooid. Vol- “Duurzame” kernenergie ledig uit verband gerukt, selectief, onvolledig en vaak Grootschalige FSC-gecertificeerde plantages hebben weinig met eco- ronduit gelogen.” Radioactiviteit: je voelt het niet, je ruikt het niet, je ziet het niet. Hierdoor kon logisch of sociaal bosbeheer te maken, betoogt de documentaire “Zo’n man als staatssecreatis Bleker is daar een mees- de meltdown in Tsjernobyl dagenlang stil worden gehouden en staan er 25 jaar Duurzaam op papier. Er wordt ingezoomd op het Braziliaanse papier- ter in. Die houdt meer van macht dan van natuur.” later, als een nieuwe kernramp dreigt, stralingsmeters in de straten van Japan. pulpbedrijf Veracel, maar volgens milieuorgansiatie FERN, zelf lid van Een trieste, scheve lach; ze had er wakker van gelegen. Een ander lastig aspect van radioactiviteit: het is nogal ‘duurzaam’. FSC, zijn er soortgelijke excessen in andere landen. In de oostelijke “Recht is iets kroms dat verbogen is. Zo wordt het land Braziliaanse staat Bahia, waar grond sowieso al schaars is, worden kleine bestuurd.” boeren en Indianen door Veracel van hun leefgebied verdreven. In de We zijn het er over eens dat de natuurbeweging hier Al deze nare kenmerken komen aan Met gestileerde beelden van de werk- met pesticiden bespoten, dicht op elkaar geplante eucalyptusbossen geen goed weerwoord op heeft. bod in de ontwrichtende documentaire zaamheden van in beschermende pak- is van biodiversiteit geen sprake. Verschillende voorwaarden worden “We moeten hem met zijn eigen wapens bestrijden”, Into Eternity. Hierin richt regisseur ken geklede arbeiders – ze boren in geschonden. Hoe kon zo’n bedrijf worden gecertificeerd? Doordat FSC vond ze. “Niet te bang. Gooi er eigen getallen tegen- Michael Madsen zich tot ongenode gas- muren vol getallen en tekens, eentje deze taak heeft uitbesteed, zo blijkt. Terwijl zij in gesprek waren met aan. Planmatig denken, dat moeten we doen. Het ene ten van het tegen die tijd hermetisch houdt een bewust niet ondertiteld de vele tegenstanders, bleek Veracel het label al te hebben gekregen. plan tegen het andere. Wie beleid wil beïnvloeden, zal bioscoop afgesloten Onkalo. Slechts verlicht door betoog – roept Madsen een ongemak- Door een “onafhankelijk” certificeringsbedrijf. beleidstaal moeten spreken.” een brandende lucifer spreekt hij hen kelijke sfeer op. Ook de geïnterviewden Duurzaam op papier, te bestellen via www.motherearth.org of En om haar woorden kracht bij te zetten, tekende ze toe: “Je had hier niet moeten komen, geven toe: er is geen enkele garantie Geprivatiseerd water www.uilekot.org in drie pennestreken een fraai plaatje over de ga terug, het is gevaarlijk!”. Ook Mad- dat toekomstige inwoners het gevaar toekomst van ons land. sen staat in Onkalo, een enorm depot in van de plek inzien. Wellicht snappen ze In También la lluva raakt een filmcrew, die de impli- “Maar…,” begon ik. een Fins rotsmassief. Nu is het nog ons tekensysteem niet, of hebben ze caties van de komst van Columbus aan de kaak wil Afkeurend fronste ze haar wenkbrauwen. leeg, maar in 2100 wordt nationaal geen geigertellers op zak. Dan is er stellen (met hem kwamen immers ook slavernij en “… wie schiet daar iets mee op als je daarmee uit het nucleair afval daar, heel diep onder de nog de waarde van het kernafval, dat uitbuiting), verstrikt in een heftige opstand tegen oog verliest waar het in beginsel juist om gaat?” grond, opgeslagen. Uit interviews met vol koper, plutonium en uranium zit. de privatisering van water. De goedkope Indiaanse Wat ik bedoel is, natuur, daar kun je van houden. Als verschillende verantwoordelijken blijkt De worsteling van de betrokkenen met acteurs zijn namelijk betrokken bij die opstanden. je in de natuur loopt, ervaar je een ontspanning, een dat het de bedoeling is dat er geen on- Madsens vragen spreekt boekdelen; Vijfhonderd jaar na de komst van de conquista- poëzie, een bezieling en een welbehagen die uniek derhoud aan wordt gepleegd. Passieve, de finale oplossing voor het kernafval- dores gaat de strijd niet over goud, maar over zijn en van onschatbare waarde. Die kwaliteiten laten permanente opslag dus. Honderd- probleem is, ook in hun ogen, nog niet water, een eerste levensbehoefte die in de toe- zich niet vangen in woorden en getallen of de wereld duizend jaar lang moet de plek volledig gevonden. komst steeds waardevoller zal worden. Net als de in een pennestreek. Die kunnen de weg naar nota’s en onaangetast blijven – daarna pas is het Onder de titel Tsjernobyl, 25 jaar later James Bond-film Quantum of Solace is También la vergaderzalen niet vinden. Voor je het weet verdwaal er weer veilig. vertoont Holland Doc 24 naast Into lluva gebaseerd op het waargebeurde conflict in de je in een geëconomiseerde werkelijkheid waarin de website Met vervreemdende, af en toe licht Eternity ondere andere ook Tsjernobyl Boliviaanse gemeente Cochabamba, waar op voor- ziel slechts zielig is en voor schoonheid echt geen tijd. vertraagde beelden toont Madsen hoe 4ever, over de medische en sociale ge- staan van de Wereldbank, in feite ook buitenstaan- Waar het niet eens opvalt als iemand sjoemelt, draait nucleair afval op dit moment wordt op- volgen van de ramp, en RAS Nucléaire, ders, inderdaad het water werd geprivatiseerd. Energiecrisis en liegt. geslagen: onder water en voortdurende Rien à Signaler, met verontrustende También la lluva, vanaf 12 mei in de bioscoop. Hoe anders zou het zijn als de ministerraad zo nu en monitoring van in steriel wit geklede getuigenissen van werknemers van Parallel aan de transitie van fossiele naar kampt met black-outs. Het verhaal dan de Trêveszaal verliet, om eens bijeen te komen werknemers. De reden om tot onder- kerncentrales. hernieuwbare brandstoffen is die van wordt verteld vanuit het perspectief van onder een trotse, oude boom? Zo’n eikenboom, ergens grondse opslag over te gaan is de insta- Into Eternity, binnenkort op dvd, traditionele naar nieuwe media gaande. tien jongeren die zijn betrokken bij een op een open plek, midden in het bos. In de koele biliteit van de bovenwereld met zijn details op www.cinemadelicatessen.nl. Als aanvulling op de Tegenlicht-docu- energiecomplot. De kijker kan uit de schaduw van de bladeren, de fluistering van de wind aardbevingen, overstromingen en oor- Tsjernobyl, 25 jaar later, van 23 t/m 29 mentaire Energy Risk gebruikt de web- thriller stappen voor extra achtergrond- en de zang van een lijster. logen. Maar ook Onkalo worstelt met april op Holland Doc 24, details op site Collapsus – Energy Risk Conspiracy informatie of het spelen van een mini- Mark Rutte, Piet Hein Donner en al die anderen… ik een belangrijke onzekere factor: de www.hollanddoc.nl. een nieuwe manier van vertellen, met game. Vlogs (video blogs) van de hoofd- zie het nog niet gebeuren. mens zelf. Want komt er niet een mo- als doel naast de gebruikelijke kijkers- personen en korte clips uit Energy Risk Die vinden dat niet van deze tijd. ment waarop het bestaan van Onkalo groep (55-plussers), ook een jonger zorgen voor inhoudelijke verdieping. En laten Bleker dus zijn gang gaan. vergeten is en iemand dat per ongeluk publiek voor de energieproblematiek Energy Risk, te bekijken op op het spoor komt? En wat als archeo- te interesseren. Collapsus is een online http://tegenlicht.vpro.nl/dossiers/ Thomas van Slobbe is directeur van Stichting wAarde logen zich vervolgens voor dat mysteri- interactieve thriller die speelt in de energy-risk.html, speel de game op en thriller-auteur. Elk nummer deelt hij met ons een euze ondergrondse tunnelstelsel gaan nabije toekomst, waarin de fossiele www.collapsus.com. lichtvoetig verhaal over duurzaamheid.

interesseren? brandstoffen op zijn en de wereld Illustratie: Renée Gubbels

40 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 41 Uitgelicht | Media

Reizigersvereniging Rover feliciteert Milieu- publicaties Méér dan 1200 groene kampeer- en logeeradressen in 26 Europese landen online defensie van harte met het 40-jarig bestaan! Een nieuwe samenleving Nederland, België & Luxemburg Ook Rover wordt Hoe vreemd is het, om het eerste nummer van dit blad (dat toen Voorjaar zonder vogels Voor een gastvrij- en natuurvriendelijk onthaal op MilieuDefensie heette) te lezen. In navolging van het Britse milieu- een van de 250 duurzame vakantieadressen in de dit jaar 40! Om opinieblad The Ecologist, dat een nummer vulde met Blueprint for Geen tijdschrift wilde iets publiceren over de gevaren van DDT Lage Landen: van biologische boerderij, milieu- vriendelijk kampeerterrein tot Bed & Breakfast. dit te vieren heb- Survival, bestond dit nummer uit Blauwdruk voor Overleving, onder- door auteur en marinebioloog Rachel Carson. Want bestrijdings- Geniet van de natuur, vrijheid en weldadige rust! ben wij voor u tekend door allerlei prominenten. Het is een klassieke tekst uit het middelen waren vooruitgang. Toch? Carson schreef tenslotte  360 pagina’s, 15,95 een mooie begin van de milieubeweging. Dit zo’n veertig jaar later lezen, levert zelf een boek, waarin ze gedetailleerd toont hoe chemicaliën gemengde gevoelens op. zich ophopen in de voedselketen en dood en verderf zaaien. Duitsland, Oostenrijk & Zwitserland Silent Spring sloeg in als een bom wordt Van de Wadden en Oostzeekust tot diep in Natuurlijk, eigenlijk is er niet doorheen te komen. Stijf taalgebruik, tegenwoordig gezien als een van de belang- aanbieding het Alpenmassief: 230 met zorg door ECEAT genummerde alinea’s, appendices, schema’s en lijsten. Maar het raakt rijkste aanjagers van de milieubeweging. geselecteerde groene boerderijcampings, ook. Op een gealarmeerde, licht verbaasde toon – alsof het de vakantiehuisjes en biohotels. schrijvers zelf overdonderde – kaarten ze grote problemen aan, die nu Silent Spring. Houghton Mifflin, Boston, 336 pagina’s,  15,95 zo herkenbaar en actueel zijn. De energiecrisis, bijvoorbeeld, voedsel- Massachussets, 1962. Nog verkrijgbaar in het Word nu lidTEL: van 555 Rover 555 5555 crises, ontbossing, of ophopen van chemicaliën in de voedselketen. Engels vanaf € 12,99, Penguin Books Ltd., Frankrijk en u krijgt gratis de buitenlandeditie En ook dat huidige taboe-onderwerp: bevolkingsgroei. Het bevat 2000. 336 pg. ISBN 9780141184944. 330 adressen voor een romantische vakantie op zelfs de voorspelling dat de uitstoot van CO kan zorgen dat in het het platteland van ‘La douce France’. Ruime keuze van De Reiziger toegestuurd! 2 uit gîtes, chambre d’hôtes en kampeerterreinen bij jaar 2000 (jeweetwel, dertig jaar in de toekomst) de temperatuur natuurgebieden en biologische boerderijen. 0,5 graden zou zijn gestegen. Het grootste organisme 336 pagina’s,  14,95 Maar het wonderlijkste aan Blauwdruk voor Overleving is... nou ja, dat Hoe houdt het ecosysteem aarde zichzelf in stand? NASA Direct lid worden? Meld u aan via [email protected] het een blauwdruk is voor een nieuwe samenleving. Compleet met een wetenschapper James Lovelock onderzocht aanvankelijk een U kunt deze en andere gidsen bestellen bij Groene Vakantiegids: www.groenevakantiegids.nl • 020 668 10 30 • [email protected] met de aanbiedingscode “40 jaar”. Meer informatie? Kijk schema van waar we in 1985 moeten zijn (‘vrijgekomen arbeidskrach- manier om leven op Mars te bevestigen, en schreef ten slotte Groene Vakantiegids is ook verkrijgbaar bij uw lokale ANWB-fi liaal en reisboekhandel op www.rover.nl of bel 033 422 04 50. ten uit de wegenbouw zijn klaar met het herstel van verwaarloosde een serie artikelen en een boek, over hoe de biosfeer en de gronden’), en in 2010 (‘tweede stadium van industriële decentralisatie: niet-levende materie een complex systeem vormen. Gaia in kleine gemeenschappen geïntegreerde bedrijven’). Klaar in 2075. werd bij verschijnen onterecht als teleologisch of New Age terzijde geschoven. Toch volgden vier Zouden we dit gewild hebben? Krimpen, stabiliseren, de-industriali- conferenties en een aantal vervolgboeken. seren. Naar genetwerkte ‘stabiele maatschappijen’, met actieve geboortebeperking, zo klein dat hiërarchie niet nodig is, waarin de Gaia. A new look at life on Earth. James openbare mening mensen in het gareel houdt. Bosjesmannen worden Lovelock. Oxford University Press, 1979. als voorbeeld genoemd. Het harmonieuze gezin is de hoeksteen. Een Nog verkrijgbaar in het Engels vanaf gebrek hieraan en een ‘uiteenvallend cultuurpatroon’ zorgen voor € 13,15. Oxford University Press, 2000. groepen ‘randfiguren’, met allerlei problemen, inclusief het vallen voor 168 pg. ISBN 9780192862181 ‘vreemde religieuze culten’. Lijsten met criminaliteitscijfers, zelfmoord- cijfers, aantallen buitenechtelijk geboren kinderen (jawel), aantal zo herkent u een hulpvragers voor alcoholisme, en de kosten (inderdaad, kosten) voor Eindige groei geestelijke gezondheidszorg, moeten ons ervan overtuigen dat het betrouwbaar nu al vreselijk fout gaat. Dat was, in: 1972. Een groep bezorgde Europese wetenschappers richtte in de biologisch product jaren zestig de Club van Rome op. Wereldberoemd werden Doet je even met de ogen knipperen. Toch: elementen van wat we ze met een van hun rapporten: The Limits to Growth. Het rap- tegenwoordig goede alternatieven vinden, zoals Transition Towns, port maakte voor het eerst gebruik van computermodellen zitten er ook in. Blauwdruk is een vreemde mix van verstikkende om de toekomst te voorspellen en het betekende een omslag streng moraliteit en radicaal durven aankaarten van echte problemen. Het in het denken over de (on)eindigheid van natuurlijke voor- stemt tot nadenken op meerdere manieren: raden, een groeiende wereldbevolking en welvaartstoename. gecontroleerd wat zullen mensen over veertig jaar vinden van Ondanks forse kritiek is het in 37 talen vertaald en zijn er de plannen die wij nu maken? 12 miljoen exemplaren verkocht. door Annemarie Opmeer The Limits to Growth. A global challenge. Recensie Dennis Meadows e.a., Club of Rome, MIT, 1972. Verkrijgbaar in het Nederlands, onder Blauwdruk voor overleving. Origineel door de titel Rapport van de Club van Rome, Edward Goldsmith and Robert Allen. Engelse vanaf 14,99. Uitgeverij Het Spectrum, 1972. tekst is te vinden op: www.theecologist.info 216 pg. ISBN 9789031506125

Down to Earth 2 | april 2011 | 43 Service | Consument samenstelling Ronella Bleijenburg

Cadmium krat Gif-piepers Proost!

Het was in de jaren tachtig dat Milieudefensie in actie kwam tegen de gele bier- Begin jaren negentig voert in de puree’. Toen de gifpieper in de Zelfvoorzienend leven stoffig? Alles behalve. In deze kratjes van Heineken. Die gele kleur kwam van een pigment op basis van het Milieudefensie met diverse supermarkt eenmaal op zijn retour was, aflevering: zelf bier brouwen. uiterst giftige cadmium. Er werden boycotacties van ‘Het Heineken-kratmium’ acties campagne tegen een aan- werd de patatindustrie aangepakt. Tegen- georganiseerd met als resultaat een cadmiumverbod eind jaren tachtig. Heineken tal aardappelrassen (Bintje, Bildstar woordig wordt het Bintje nog wel verbouwd in Eten uit eigen tuin (zie vorige nummer) is elke dag weer een ondertekende een convenant waarin werd overeengekomen dat het na 1 januari en Eigenheimer) die ziektegevoelig zijn Nederland, maar verkopen de grotere verkoop- feestje. Maar heb je een ander feestje te vieren, een jubileum 1990 geen nieuwe cadmiumhoudende kratten meer zou waardoor er veel landbouwgiffen nodig zijn. punten nog steeds andere soorten aardappels. bijvoorbeeld, dan is het ook wel leuk om wat meer te serve- vervaardigen. De krattenfabrikanten bedongen Onder het motto ‘Gifpiepers genoeg gegeten. ren dan hutspot of preisoep van eigen kweek. Gelukkig valt twintig jaar (ongeveer de levensduur van een Koop eens een aardige aardappel’ worden eerst zo’n beetje elke feestversnapering ook prima zelf te maken. kratje) onderzoekstijd naar alternatieve gele de consumenten voorgelicht. Een jaar later volg- Denk aan kaas, worst, chips, mayonaise, mosterd, pesto, pigmenten, waaraan minder milieubezwaren de een studiedag voor verkopers van aardappe- crackers, koekjes, brood, taart, ijs, slagroom. kleven. Eind 2003 kwam de beloofde recycling len, groente en fruit met als doel het aanbod van Ja/nee sticker op gang waarbij het cadmium uit het plastic milieuvriendelijke aardappelen te vergroten. Er Hoe je dat allemaal maakt? Met een gezonde dosis boeren- wordt teruggewonnen en met in gang van 2011 werd een consumentenfolder gemaakt ‘Spaar verstand en veel tijd kom je een heel eind. Verder willen goe- moet Heineken bovendien alle bestaande het milieu. Ban Bintjes van uw bord’ en een de recepten en een paar handige apparaten ook flink helpen. cadmiumkratten van de markt halen. receptenboekje uitgegeven ‘Aardige aardappel Die eerste vind je in allerhande kookboeken en op de betere kooksites. Die laatste onder andere bij de Natuurlijke Molen Een gemiddeld huishouden vindt jaarlijks een paar in Arnhem (www.denatuurlijkemolen.com). En bij het Duitse duizend stuks ongeadresseerd reclamedrukwerk in de Manufactum (www.manufactum.de). brievenbus, zo’n 32 kilo per jaar: een gigantische papier- Het recept verspilling en een onnodige aanslag op de bossen. Acties Daar kun je ook terecht voor apparaten die je helpen zelf van Milieudefensie tegen ongeadresseerd reclamedruk- bier te brouwen. En da’s natuurlijk ook wel gezellig op een werk leidden tot de Code Verspreiding Ongeadresseerd feestje. Voor wie van koken houdt, is het brouwen van bier Michiel Bussink verbouwt eten, geeft workshops over eten en schrijft over Reclamedrukwerk, die de snelle groei van reclamedruk- ook een aangename bezigheid. Wie de bezigheid an sich niet Veertigjarentaart eten. Onder andere in zijn boeken Lekker landschap en Ik eet dus ik ben. werk moest terugdringen door het uitgeven van de zo interessant vindt, blijft waarschijnlijk geboeid door het inmiddels bekende ja/nee-brievenbusstickers. Volgens verwachtte eindresultaat. Het leven begint bij veertig. Wordt gezegd. Vooral bedoeld als Benodigdheden de vereniging Mail DB, de instantie die de brievenbus- bezweringsformule om latente is-dit-het-leven-nu?- gedachten de 3 eieren Zeef de bloem met 75 gram suiker. Snijd de stickers verspreidt, heeft één op de zes huishoudens een Echt moeilijk is dat brouwen niet. Met veel water, wat mout, kop in te drukken. Tevergeefs, want ze ploepen hoe dan ook op: is 125 gram suiker boter er doorheen. Voeg een losgeklopt ei en nee/ja- of nee/nee-sticker op de brievenbus. Daardoor hop, gist en een brouwmachine maak je al bier. Al moet veertig jaar Milieudefensie aanleiding voor een feestje? Als het 4 biologische citroenen een snuf zout toe, kneed er een deeg van, leg drukken adverteerders daadwerkelijk minder folders. gezegd dat wat ervaring en handigheid het brouwsel wel een beetje gelukt was: de aarde gered, onze leefwijze enigszins 75 gram amandelen minstens een half uur in plastic folie in de koel- ten goede komen. Dat thuisbrouwen een alles behalve zeld- in evenwicht met het komen en gaan van stof, lucht, water. Je 125 ml. slagroom kast. Rol het deeg uit, bekleed er een lage taart- zame bezigheid is, leert een korte speurtocht op internet. kunt daar plichtmatig rooskleurig over gaan zitten doen, zo van vanillestokje vorm mee, leg een stuk aluminiumfolie in de En het zal nog moeilijk kiezen worden uit alle recepten, de zure regen is veel minder, de Rijn een stuk schoner, het glas is 225 gram bloem deegvorm, bestrooi met gedroogde erwten en brouwmethodes en zelfbrouwpakketten die daar aange- half vol en als het dan toch leeg is, brengen we het met zijn allen 130 gram boter bak de bodem een kwartier in een op 180 gra- Fout hout boden worden. Zeer behulpzaam voor de beginnende brou- mooi naar de glasbak. Maar het is wel zo eerlijk om objectief pro- zout den voorverwarmde oven. Verwijder dan folie en wer is de uitleg op www.hobbybrouwen.nl. Brouw je je eerste beren te kijken: is ons aller ecologische voetafdruk nu bescheidener erwten en bak nog eens tien minuten. Klop twee Milieudefensie controleert sinds 2005 jaarlijks dezelfde tien keer liever onder begeleiding van een kenner? Kies dan voor dan in 1971? Eh, nou nee, niet bepaald. Gaat het misschien dan eieren met de rest van de suiker tot een romig bedrijven op het aandeel duurzaam en legaal geproduceerd een cursus of workshop bij een van de vele brouwerijtjes in toch een beetje de goede kant op? Eh, nou nee, niet bepaald. mengsel. Roer het sap en de geraspte schillen hout (met FSC- of TFT-keurmerk) in hun het land. Kerncentrales worden uit de kast gehaald, 130 kilometer per uur van de citroenen er door, plus de fijngehakte collectie houten tuinmeubelen. Ook wordt Hoe je ook te werk gaat, wacht niet met brouwen tot de mag er worden gereden, een stal met een miljoen kippen wordt er amandelen, room en innerlijk van het vanille- gekeken of deze bedrijven ten onrechte avond voor je feestje. Het brouw- en vooral gistproces neemt gebouwd en laten we het maar niet over die twee miljard Indiërs en stokje. Giet in de vorm en bak vijfentwintig claimen dat hun tuinmeubelen milieuvriendelijk enige dagen tot weken in beslag. Bovendien is het niet on- Chinezen hebben die aan het autorijden en vlees eten slaan. Kan ik minuten in de oven. Citroen-amandeltaart: zoet geproduceerd zijn. De keten met het minste verstandig om eerst eens wat litertjes voor jezelf te brouwen. er wat aan doen? Tja. Het gras groeit. De vogel fluit. De boom loopt én zuur, zoals leven op aarde. FSC-hout krijgt de ludieke ‘Botte Bijl Award’ Kun je de kinderziektes er nog even uithalen of het recept uit. Het leven gaat door. Morgen, overmorgen, hoe dan ook. Er het uitgereikt. Ketens die het goed nog wat verfijnen. Zodat je op het moment suprême met je beste van maken, niks anders zit er op. Af en toe flink stennis doen, krijgen een aanmoedi- gasten trots het zelfgebrouwen glas kunt heffen: Proost! Doe het zelf schoppen. Dan weer rustig zitten, de tijd nemen, voor het bakken gingsprijs. Sinds Milieudefensie van een feestelijke taart. met deze actie is begonnen is het Nienke Oosterbaan - is auteur Fred & Wilma in de Vinexwijk aandeel FSC-gecertificeerde en geeft ons elk nummer een leuke tip om zelfvoorzienend te tuinmeubelen gestegen bij de leven. tien bedrijven en zijn valse milieu- claims verdwenen.

44 | april 2011 | Down to Earth 2 Down to Earth 2 | april 2011 | 45 De Postcode Loterij feliciteert TWEE INSPIRERENDE ONTMOETINGSPLAATSEN Milieudefensie van harte Eigentijds Festival met haar 40-jarig bestaan! het 18e bruisende lentefeest van 26 t/m 29 mei te Vierhouten thema's: spiritualiteit, kunst en natuur www.eigentijdsfestival.nl ECOlonie sinds 1989 toonaangevend in betaalbare, creatieve en duurzame vakanties in de Franse Vogezen www.ecolonie.eu

Sinds de oprichting, in 1971, speelt de organisatie een voortrekkersrol. Mede dankzij Milieu- MILIEUVRIENDELIJK defensie verkopen supermarkten steeds meer biologische producten, hebben duurzame VERBOUWEN tuinmeubelen de bouwmarkten en tuincentra veroverd, zijn waardevolle landschappen v.o.f. Varne zoals de Hoeksche Waard rustig en groen gebleven en is recycling gewoon geworden. Postbus 5093, 1380 GB Weesp Tel: 06-51081321 De Postcode Loterij is de grootste goede doelen loterij van Nederland. Sinds 1989 schenkt 06 30373285 de loterij de helft van de opbrengst aan organisaties die zich inzetten voor de bescherming www.varne.nl Timmer- en aannemingsbedrijf Varne verbouwt in en rond uw huis van mens en natuur. met zo min mogelijk milieubelastende materialen. Wij leveren degelijk maatwerk voor een zeer redelijke prijs. Varne heeft een varende werkplaats, is dus door het hele land inzetbaar en zorgt Milieudefensie onving vanaf 1996 in totaal bijna 21 miljoen euro dankzij de deelnemers al 33 jaar voor een goed alternatief.

van de Postcode Loterij. Hiermee heeft Milieudefensie veel doelgerichte projecten kunnen Nederlandse Akkerbouwer Milieudefensie, Wakker. VakbondEric en Foto’s: realiseren. De loterij is er trots op om partner te zijn van Milieudefensie en wenst haar veel ( voorheen Pentagram meubelmakers ) Beelden en meubelmaatwerk succes met de voortzetting van haar mooie werk! Sytze de Groot & Kunst Houtwerk Kortenhoevendijk 1A 4128 LZ Lexmond 0347-341216 www.kunstenhoutwerk.nl www.postcodeloterij.nl www.milieudefensie.nl Service | Varia Colofon Doe mee! Oproepen en Agenda Kijk voor een actueel activiteitenoverzicht op www.milieudefensie.nl/doemee

Down to earth Actieve Ledendag en Bestel nu een handtekeningenlijst via: meer informatie naar www.heldenrace. Agro-actiekamp 2-4 mei, Flevoland Nummer 2, april 2011 Jubileum feest! Zaterdag [email protected] of bel 020 nl en sluit je aan bij het team van Van 2 tot en met 4 mei organiseert Wobben loont 18 juni, Utrecht. Op deze 6262 620. Wil je meer dan één hand- Milieudefensie. Wil je mee doen aan ASEED in de Flevopolder een actie- Down to earth is een uitgave van Vereniging Druk: Senefelder Misset, Doetinchem Actieve Ledendag maken we tekeningenlijst ontvangen of samen met de wekelijkse looptraining en/of tips kamp bij een bio-boer. Met workshops, Milieudefensie en verschijnt zes maal per jaar. Dit tijdschrift is gedrukt op Reviva Print een begin met de jaarplan- anderen handtekeningen gaan verza- hebben voor de inzameling van geld, discussies en actie rond gentech, Heeft u al gewobd dit jaar? Het blad wordt gemaakt op basis van een (100% kringloop) Langzamerhand is de Wet Openbaarheid van Bestuur (WOB) onafhankelijk redactiestatuut. De artikelen nen van 2012. Kom ook en denk mee melen? Stuur dan een mailtje naar: dan kan je terecht bij Michiel: bio-industrie en alternatieven voor zo bekend, dat ‘wobben’ een werkwoord is geworden. Hoog geven niet noodzakelijk het standpunt weer Abonnement over de campagnes van Milieudefensie. [email protected] [email protected] industriële landbouw. Meer info: Aansluitend vieren we het 40 jarig- www.aseed.net/landbouwactiekamp. tijd dat het in de Van Dale wordt opgenomen! U wobt als u van de Vereniging Milieudefensie. Wie kopij Minimaal €34,- per jaar. U bent dan tevens wil inzenden, wordt verzocht vooraf contact lid van Milieudefensie. bestaan van Milieudefensie. Vrijwilli- Actieteam zoekt nieuwe 25 jaar Tsjernobyl herdacht informatie opvraagt bij een bestuursorgaan over de uitvoering op te nemen met de redactie. Overname Opzeggingen alleen schriftelijk via de gers, leden en (oud)medewerkers zijn leden. Het actieteam van De kernramp in Tsjernobyl, nu 25 jaar Mega-Guerrilla-Gardeners-Weekend van zijn taak, waarbij u verwijst naar de WOB. van artikelen is mogelijk na overleg met de Milieudefensie Servicelijn, Postbus 19199, van harte welkom op dit jubileumfeest. Milieudefensie is op zoek geleden, wordt op verschillende 22-25 april Een bestuursorgaan, zoals een gemeente, moet op basis van redactie. 1000 GD Amsterdam. Opzeggen kan tot Meer weten of meedoen? Mail naar naar nieuwe enthousiaste plekken herdacht: Bloemen en struiken planten op een 1 november voor de eerste helft van het de WOB uit eigen beweging informatie geven over de uitvoe- [email protected] of mensen voor het ‘stoutere’ werk. Ben jij 23 april: lokale groepen vragen in plek waar niets mee gebeurt, dat is Redactieadres kalenderjaar en tot 1 mei voor de tweede bel: 020 6262 620 bereid om mee te doen aan een blok- minstens 12 plaatsen in Nederland op guerrilla gardenen. Iedereen kan het. ring van haar taak. Maar daarnaast moet een bestuursorgaan Postbus19199, 1000 GD Amsterdam helft van het kalenderjaar. kade of een bezetting? Of kan je met ludieke wijze aandacht voor de slacht- Trek daarom je tuinhandschoenen aan serieus ingaan op verzoeken om informatie van burgers of T: 020 550 73 74 Bouw mee aan een groene offers van kernenergie en de plannen organisaties. F: 020 550 73 10 Advertenties een spandoek van een kantoorflat en doe mee. Vanaf Earth Day (22 april) Metropool! Woon je in abseilen? Dan zoeken we jou! Meer voor de bouw van nieuwe kerncentra- gaan we vier dagen op pad om Neder- Het uitgangspunt is dat alle stukken openbaar zijn, maar er E: [email protected] Tarieven en opgave via Adviesbureau www.downtoearth-magazine.nl Cadex, Tuin 12, 4307 Oosterland (Zld). Zuid-Holland? Help dan mee weten? Neem dan contact op met onze les. Lokale groepen kunnen nog land te vergroenen. Aanmelden via: zijn wel uitzonderingen. U zult bijvoorbeeld van de staat geen T: 0111 64 33 07. F: 0111 64 40 84. met het verzamelen van actiecoördinator Varpu Sairinen: aanhaken! www.guerrillagardeners.nl. informatie krijgen over de locatie van kernwapens in Neder- Servicelijn (voor abonnementen, E: [email protected] handtekeningen voor het burgerinitia- [email protected] 25 april, 20 uur, Almelo: de traditio- land: daardoor kan de veiligheid van de staat in gevaar administratie en vragen): 020 626 26 20 tief “Bouw mee aan een Groene Metro- nele Paasmars belicht de rol van de ISSN: 2211-0712 komen. Via WikiLeaks ligt die informatie overigens alsnog pool!” Met dit burgerinitiatief vragen Helden Race 10 juli, Amsterdamse verrijkingsfabriek UCN in de nucleaire Redactieraad: Victor van den Belt, we de provincie Zuid-Holland om in te Bos. Zes kilometer hardlopen of wande- cyclus. op straat. Kees van den Bosch, John Verhoeven 25 april, 23.23 uur: Redactie: Freek Kalleneberg, Annemarie zetten op modern OV, stadsferry’s en len en geld inzamelen voor Milieu- Landelijke herden- fietssnelwegen in plaats van nog meer defensie, dat kan met de Helden Race. king van slachtoffers kernenergie bij de Opvallend is dat de WOB een groen karakter heeft. Een Opmeer (hoofd) snelwegen door het prachtige Midden- Degene die het meeste geld inzamelt, kerncentrale Borssele. Meer informatie verzoek om milieu-informatie kan niet snel worden geweigerd. Delfland. wordt eervol onderscheiden. Ga voor www.tegenstroom.nl Bijvoorbeeld als het gaat om de uitstoot van gevaarlijke stof- fen bij een bedrijfsbrand, zoals onlangs in de gemeente Algemene Ledenvergadering advertentie Moerdijk, kan het bevoegde bestuursorgaan niet zeggen dat Maandag 6 juni 2011 in de Witte Vosch, Oudegracht 46, Utrecht die informatie vertrouwelijk is. Om als omwonende op milieu- Aanvang 18.30 uur, einde ca. 21.30 uur vervuiling te kunnen reageren, moet je immers wel weten wat er aan de hand is. Op maandag 6 juni 2011 vindt de Algemene Ledenvergadering van Milieudefensie steunen Milieudefensie plaats in Utrecht. Komt u ook? Een praktijkvoorbeeld. Milieudefensie deed vorig jaar een via uw testament? Op de agenda staan onder meer het jaarverslag 2010 met daarin opgenomen de onderzoek bij gemeenten naar het gebruik van duurzaam hout jaarrekening 2010 en het Meerjarenperspectief 2012 -2014. Daarnaast vinden er bij aanbestedingen. We deden daarbij een beroep op de Leven met respect voor elkaar, de aarde en verkiezingen plaats voor vacatures in het bestuur en in het presidium. WOB. We konden bezwaar maken als een gemeente niet bin- de toekomst. Dat is waar Milieudefensie nen vier weken reageerde. Maar dat kostte de gemeente ook Aanmelden voor staat. Met onze leden en donateurs geld. Een gemeente die we erop hadden gewezen dat ze te U kunt zich aanmelden voor de ledenvergadering bij onze Servicelijn, via werken wij aan een duurzame, schone, laat reageerde, en die vervolgens nóg niet binnen twee weken telefoonnummer 020 6262 620, per mail [email protected] of per post rechtvaardige en leefbare wereld. Ook aan Vereniging Milieudefensie, t.a.v. Servicelijn, Postbus 19199, 1000 GD, de gevraagde informatie gaf, moest een dwangsom betalen. voor onze kinderen! In de Algemene wet bestuursrecht (artikel 4:17) staat precies te Amsterdam. Circa twee weken voor de ALV ontvangt u de agenda, de stukken en de routebeschrijving. Spreekt ons werk u aan en wilt u ons ook wat dat kost. “De dwangsom bedraagt de eerste veertien in de toekomst blijven steunen? Denk er dagen 20 euro per dag, de daaropvolgende veertien dagen Kandidaten gezocht! 30 euro per dag en de overige (veertien, JM) dagen 40 euro Vacatures bestuur: penningmeester en algemeen bestuurslid dan eens over om Milieudefensie in uw per dag.” Er zijn 2 vacatures in het bestuur. Voor bestuursleden Bert van Pinxteren en Yvonne testament op te nemen. Uw vaste steun is Zo kan een weerbarstige gemeente u nog aardig wat geld van Sark loopt de eerste termijn af. Beide zittende bestuursleden stellen zich her- voor ons van groot belang. Met uw hulp opleveren! De meeste gemeenten komen echter snel over de kiesbaar voor een tweede termijn. Voor deze zetels kunnen kandidaten zich melden. kunnen wij doorgaan met onze acties en Veel mensen die ik spreek staan voor het eerst stil bij wat ze nu echt belangrijk vinden. brug met de gevraagde stukken. Ze moeten beslissen hoe ze hun zaken willen regelen voor hun dierbaren of voor de Presidiumlid blijven werken aan echte veranderingen. goede doelen die ze willen ondersteunen. Mijn rol is om hen daarbij te hel- In het presidium is een vacature vacant. Voor deze zetel kunnen kandidaten zich Wil u wobben? Kijkt dan op www.milieuhulp.nl, een gratis Wilt u meer informatie: bel voor een pen. Door hun wensen zo vast te leggen dat ze ook goed uitvoerbaar zijn. melden. Natuurlijk respecteer ik ieders keuze, maar ik vind het inspirerend om te kennisbank van enkele milieuorganisaties, waaronder vrijblijvend gesprek of vraag onze nieuwe zien dat steeds meer mensen organisaties als Milieudefensie opnemen in

De jurist Milieudefensie. U vindt daar informatie over de WOB en een brochure aan. U kunt daarvoor de Geïnteresseerden kunnen via http://www.milieudefensie.nl/home/over-ons/werken- hun testament. standaardbrief die u direct kunt gebruiken. bij meer informatie vinden over de functies. antwoordkaart bij deze Down to Earth Henk Groenendaal gebruiken. Mr Tjacco van de Velde is notaris bij Koch notarissen in Den Haag Jacqueline Mineur werkt als jurist bij Milieudefensie en HABITAT Heeft u interesse in één van de functies? Schrijf of mail dan naar e-mailadres: [email protected], of per post aan het bestuur van Vereniging Milieu- advocatenkantoor te Amsterdam. Samen met Barry Meruma, advocaat defensie, Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam. Reacties op bovengenoemde bij HABITAT, schrijft zij over milieu en recht. vacatures ontvangen wij graag voor 2 mei 2011.

48 | april 2011 | Down to Earth 2

onderkant pagina onderkant pagina

MD Ad Schenken DtE.indd 1 29-03-11 11:17 Uitzoomen

Grote kringloop

Klimaatverandering: een van de lastig- ste onderwerpen. Het is zo gróót! Hoe maak je ongrijpbare, alomvattende milieuproblemen zichtbaar? Toch, altijd zijn er gevolgen die heel direct in de levens van mensen ingrijpen. Klimaat- verandering komt op sommige plekken heel dichtbij. Dat ervaren de Inupiaq Inuit die op het piepkleine eiland Shishmaref wonen in een verre noordwestelijke uithoek van Alaska. Hun huizen worden letterlijk de zee ingetrokken. Door steeds zwaarder wordende herfststormen en het terug- trekken van de permafrostgrens, kalven grote stukken van de kustlijn af. Uitein- delijk zal het hele eiland in zee verdwij- nen. Over hun verhaal is een documen- taire, een boek en een expositie gemaakt, getiteld: The Last Days of Shishmaref. Te vinden op

Regisseur: Jan Louter Foto: Melle van Essen www.thelastdaysofshishmaref.com

Down to Earth 2 | april 2011 | 51 Maakt bestaande vloeren warmer dan nieuwbouw

dat comfort zo duurzaam kan zijn

Een warme vloer en een flinke energiebesparing nieuwe infraroodfoto’s: met bijna geen Nederlandse milieu-innovatie milieubelasting! superieur

voor Bestaande situatie: Onderin de woon- kamer heerst een koude klamme zone. De onderkant van de vloer straalt veel te veel warmte uit naar de grond en funderingsmuren. Voeten en onder- benen koelen extra sterk af.

1979: Harrisburg: Geen kernenergie maar energiebesparen. Maar hoe bespaar je energie zo efficiënt mogelijk? Op zoek naar het antwoord vond Ton Willemsen het eerste opvouwbare isolatiemateriaal ter wereld uit. Waarom lucht in een fabriek verpakken als er overal gratis en genoeg lucht aanwezig is? Hij na noemde zijn uitvinding het TONZON Thermoskussen. Daarmee is nu 31 jaar Na aanbrengen Thermoskussens: praktijkervaring opgedaan met zeer positieve reacties uit de praktijk. De koude zone onderin is verdwenen. Het Thermoskussen zelf weegt bijna niets, maar opgehangen onder een vloer (of Zelfs onder de meubels is het relatief een dak) en gevuld met lucht laat het bijna geen warmte door. De binnenkanten van warm. Het lek is gedicht. Uit een serie de Thermoskussens zijn te beschouwen als flexibele thermosflessen en laten vrijwel nieuwe infraroodfoto’s blijkt op de geen stralingswarmte door. De bovenkant van het kussen is reflecterend waardoor meest perfecte manier. Wanneer de warmte gelijkmatig over de vloer wordt verdeeld. De lucht boven en in het kussen kruipruimtes met elkaar worden gedraagt zich als water in een boiler. Bovenin warm, naar onder toe wordt het vergeleken dan blijken de Thermos- langzaam kouder. Omdat de kussens zijn afgesloten kan ventilatielucht deze kussens het warmteverlies naar onder thermische gelaagdheid niet verstoren. Een 31 jaar oude uitvinding blijkt anno 2011 duidelijk veel beter af te remmen, dan nog steeds met grote afstand de meest perfecte oplossing. Het is bovendien de enige oplossing met DUBO-Keur. Wat gaan we er nu mee doen? welke ander materiaal dan ook. TONZON BV // Postbus 1375 7500 BJ Enschede / KvK/ 06044102 tel. 053-4332391 / www.tonzon.nl