Het cultuurhistorisch landschapsonderzoek van het streekplan­ gebied "Midden- en Oost-Brabant"

Een hïstorisch-geografische verkenning

Chr. de Bont

Rapport 17,afleverin gI I

STARINGCENTRUM ,Wageningen ,198 9

-^ xzbcjzdml REFERAAT

Chr. de Bont» 1989. Het cultuurhistorisch landschapsonderzoek van het streek­ plangebied "Midden- en 0o3t-Brabant". Een historisch-geografische verkenning. Wageningen,Starin g Centrum. Rapport 17.5Z 8 blz.,4 3 afb., 2kaarten .

De schrijver onderzocht in opdracht van de provincie Noord-Brabant de geschie­ denis van het cultuurlandschap van het streekplangebied Midden- en Oost-Bra- bant. Hiervoor is een gedetailleerde relictinventarisatie uitgevoerd, die is weergegeven op de zogenaamde relictenkaart (schaal 1 tS O 000).Daarnaas t geeft de zogenaamde historische landschapskaart (schaal 1 i5 0 000) de historische context van de geïnventariseerde relicten. Op deze kaart is naast de 19e-eeuwse situatie aandacht besteed aan de (vroeg)middeleeuws e bewoningsmogelijkheden in het onderzoeksgebied. Bij deze kaarten is een tweeledige beschrijving gegeveni er is per regio aangegeven hoe de cultuurlandschapsgenese is verlopen» daar­ naast zijn historisch-geografische ontwikkelingen tot 1840 per gemeente be­ schreven. Bij het onderzoek is gebruik gemaakt van historische en niet-histo- rische onderzoeksgegevens, respectievelijk historische geografie, historische kartografie, naamkunde, archeologie, sociaal-economische geschiedenis, kerkge­ schiedenis,historisch e bouwkunde,e n bodemkunde en hydrologie.

TREFWOORDENt Midden- en Oost-Brabant, historische geografie, cultuurlandschap, cultuurhistorie, streekplan.

Eerder vermeld alsSTIBOK A rapport nr. 1891.

Copyright 1989 STARING CENTRUM Instituut voor Onderzoek van het Landelijk Gebied Postbus 125,670 0 AC Wageningen Tel.i 08370 - 19100, telefaxi 08370 - 24812, telexi 75230VISI-N L

Het Staring Centrum is een voortzetting vani het Instituut voor Cultuurtechniek en Waterhuishouding (ICW), het Instituut voor Onderzoek van Bestrijdingsmidde­ len,afd . Milieu, en de Afd. Landschapsbouw van het Rijksinstituut voor Onder­ zoek in de Bos- en Landschapsbouw "De Dorschkamp" en de Stichting voor Bodem- kartering (STIBOKA).

Het Staring Centrum aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele schade voortvloeiend uit het gebruik van de resultaten van dit onderzoek of de toepas­ sing van de adviezen.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,microfil m en op welke andere wijze ook zonder voor­ afgaande schriftelijke toestemming van het Staring Centrum en de Provincie Noord-Brabant.

Project nr.574 9 440yvp/11.89 127

INHOUD Biz,

AFLEVERING IIGEMEENTEBESCHRIJVINGE N

1 Inleiding 131 2 Ontwikkelingen tot184 0pe rgemeent e 133 beschreven 129

AFLEVERING II GEMEENTEBESCHRIJVINGEN

r f Machare

I I Ravenstein Oss t-Berghem

--1 \ \GetteV o.\(-J' 'S-Hertogen- f Nulandf f >"•, _~< \ Beers s 'CuijkenSt Agatha 'V-"-> i i'\ bosch \Rosmale"< f \ Heest* ' —7^vX / r ^v,„men \ ,• \ V / I ,y' ' -, • ^ . , *_^-'' \ r*-} SNisIelrode\—T \ ^ \ /Oeffelt /-•> Berhcum / l ,' J \ , , \ Milien \ Haps V _ " •',„ I / H ,' \ Zeeland \ S. Hubert \ Z~ - s-G r en n9 '-"""ri'J ^~ / s,'X r ?Heesw„k-\ /' Vu h /- ~, ! HeWo.rtl 9 ' (.Michiels'f _,- V Dinther \ V Ude„

/Dongen \ L°ono pZan d ^ — \ 'geste, /^ ^-^ \''X \ ^X Wanroii ^-f BoxmeerV ~^y vy.s •' > Udenhou, \ V ,j/ \_, { I Veghel /

\ ,~_ < Haaren ;> ' ^V- , /Oploo, St Anthonis\ -"\ en Ledeacker, T,. '.Berkel' W^ / K \ ^ Vierhngsbeek Tilburg > \ 0(S,e,w k B el •3 \ I ^Berkelnschot\/ ' f'l \ °*' f i S St Oedenrode ,y l <" ^ -N V, /Liempdel ^—- —x/ \ Gerne,, / / '. ,, Ay \ ,' ~' --v —\ _, \ rseekeni /

J fG°„\e/ \ ' „ ' \ son en~<—A.U.eshout) . f-' (•• ~' < ^ x -^^ Oirschnt < . sone n ^ \ /V-^ i U I ) -K--T"s , Best \ Breugel ,\ (Aarle- \ Bakele n Milh,

D,e5Se W S,enN / V_L 7 " >. M ZT"'Nederweuen^ V He,. mo„d v ƒ ^^ 1 /1«,rtrt.lh..,^Middelbeer«/ s/ >~./•-->^J V (^ iNederweuen^, J ' A^A/essernN \ Eindhoven \ / \ / ^^ Win,elreen( \L-^ J Knegsel J v Hoogie en I |Hoogeloont , ,, v( .Veldhove n , , GM s | ) \ I -\^'1 < . 1 I , ,-\ I ^ s . LageM v lierde > \u / \ >' ~<— /"" " " ' "v \ 1 \ Hapert , \ ' \ / \ I v, \ / \ ''< s'V*> i Waal'e Ux X I „ \ V-Bladell / ^ V^i /' Heeze / \ _ ' Asien \ .•> en \en ' Eersel r'". I .NeterseJ , / Riethovejü | Reuse! \ ^'Casteren " \Westerhoven , Leende 1 ,

Bergevk r- "Va,ker,sl2aarrJ 130

'Een land zonder geschiedenis is als een mens zonder herinneringen, zomaa r bij toverslag ontstaan.Het tijdstip,waaro p iemand leeft, is ietsvolkome n willekeurigs en daardoor mag hij dus nooit zijn kijk op de dingen latenbe ­ heersen. Ellendige stukjes goud bewaren demen ­ senmet de grootste zorgvuldigheid, maar van zijn overgrootouders weetbijn a niemand meer iets te vertellen. Elk dorp moest eigenlijk zijn eigen bezoldigde kroniekschrijver hebben, die alhe t merkwaardige inbont e afwisseling vasthoudt voor de toekomst.'

'De zwerftocht van Belcampo' 131

INLEIDING

Bij het begin van dit onderzoek werd al snel duidelijk dat in de historische geografie van Noord-Brabant het 'modellenden- ken' voorop stond. Feitelijke locale informatie lag wel ten grondslag aan enkele van de opgestelde modellen, maar te mak­ kelijk werd deze informatie 'uitgesmeerd' over een te groot oppervlak en werden, wat veel kwalijker was, de vormen in het landschap te snel vanuit dit uitgesmeerde model van een date­ ring voorzien. Kortom, men ging maar al te vaak voorbij aan de dynamiek in de ontwikkeling van het Brabantse cultuurland­ schap. Besloten werd om bij het opstellen van de verschillende regiobeschrijvingen het geheel vanaf de locale basis op te bouwen. Hiertoe werd voor de meer dan 90 gemeenten in het on­ derzoeksgebied een groot aantal locale gegevens verzameld, die mede als bouwstenen voor de verschillende regioverhalen moes­ ten gaan functioneren.

Enerzijds zijn deze gemeentebeschrijvingen te beschouwen als de 'kaartenbak' waarop het onderzoek steunt, anderzijds bleek gedetailleerd locaal onderzoek zoveel nieuwe gegevens op te leveren dat zeker voor een deel van de gemeentebeschrijvingen gesproken kan worden van kleine monografieën. Daarnaast bleek tijdens het onderzoek dat een aantal gemeenten slechts 'meer van hetzelfde' opleverde.

Deze opmerkingen impliceren al dat de meer dan 90 beschrijvin­ gen onderling nogal wisselend van kwaliteit zijn. Dit hangt samen met de aard en de hoeveelheid van de per gemeente ver­ zamelde gegevens, maar daarnaast was de tijd waarbinnen het onderzoek moest zijn afgerond natuurlijk een belangrijke be­ perkende factor.

Elke gemeente is volgens een vast stramien chronologisch be­ schreven. Daarbij is achtereenvolgens aandacht besteed aan: - de grenzen vóór 1795, rond 1850 en de huidige gemeentegrens; - het oorspronkelijke landschap; - ontwikkelingen tot 1840. ')

• ) De situatie rond 1840 en de uitbreiding van cultuurland en bebouwing tus­ sen 1840 en 1900 is voor wat betreft het verkavelingspatroon, het grondge­ bruik» de perceelsrandbegroeiing en het bebouwingspatroon» weergegeven op de historische landschapskaart. De verandering tussen 1840/1900 en 1980, voor wat betreft het verkavelingspatroon, de perceelsrandbegroeiing en de bebouwingsstructuur van de oude kern, vormen een onderdeel van de relic- tenkaart. Op deze kaart zijn tevens een aantal andere relicten opgenomen. Slechts voor een 35-tal gemeenten is de landschappelijke situatie rond 1840 en 1900, en de mate van verandering tot op heden uitgeschreven. Deze gemeenten zijn met een asterisk (*) aangegeven. 132

We gaan er niet van uit datvoo r locaal of regionaal georiën­ teerde historici het bronnenmateriaal dat aan de gemeentebe­ schrijvingen ten grondslag ligt voor grote verassingen zal zorgen.Wa t mogelijk wel zalverrasse n zijn delandschappelij ­ ke en algemeen historisch-geografische cunclusies die we aan het soms spaarzaam voorhanden zijnde bronnenmateriaal durven teverbinden .He t is dan ook op deze laatste manier, dat de gemeentebeschrijvingen in eerste instantie moeten wordenbe ­ oordeeld. Juist het zoveel mogelijk gegevens verzamelen op locaal niveau en deze vervolgens historisch-geografisch inter­ preteren was voor ons de grondslagvoo r eenmee r verantwoorde beschrijving van de zeer dynamische ontwikkelingen in het Brabantse cultuurlandschap gedurende de laatste tweemillen ­ nia. Hierbij blijft onverlet dat uiteindelijk slechts door ge­ detailleerd locaal onderzoek, waarbij de originele bronnen een belangrijke plaats moeten innemen,pa s werkelijk per gemeente eenmee r verantwoorde historische geografie geschreven kan worden! 133

ONTWIKKELINGENTO T184 0PE RGEMEENT EBESCHREVE N

AARLERIXTE L

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws egemeent eAarl e Rixtel (alleenhe tzuidelij kdee lva nd egemeent e isrecente ­ lijkdoo rHelmon dgeannexeerd )e nee ndee lva nStiphou t(afb . 34). Vóór179 5vie lhe tgemeentelij k territoironde rd esche ­ penbankenAarl eRixte le nee ndee lva nLieshout .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetnatuurlandscha p isversnede ndoo ree naanta lwaterlopen , namelijkd eBroekloop ,d eGoorloo pe nd eBakelsch eAa .I ndez e gemeentevolg td eZuid-Willemsvaar t delager enatt edelen . Binnendi toverwegen dnatt e landschap liggend enederzettinge n Aarlee nRixte lo pee ngeïsoleer d 'droogte-eiland'.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldinge n inAarl ee nRixte lgeve nzich to pd e bezitsverhoudingen enverschuivinge ndaari ni nd e12 ee n13 e eeuw.I n124 9verkrijg the tklooste rBindere n teHelmon ddoo r ruild etiend eva nAarl e ('Arleh'),welk eeertijd si nhande n wasva nd eabdi jFloreff e (O.M.,p .311-312) . Deabdi jPoste l isblijken see noorkond eui t125 6 (gedeeltelijk)getrede ni n derechte nva nFloreff e (O.M.,p .344-345) . Detoenemend e invloedva nd eherto gva nBrabant ,di eoo kzeggenscha pha d overhe tklooste rBindere n (hetwa simmer see n 'hertogelijke' stichting)blijk tui tee ntweeta loorkonde nui t1276 .E ri s eengeschi lontstaa nove rhe tpatronaatsrech tva nd eker kva n Aarle tussend eabdi jFloreff ee nd eherto g (O.M.,p . 444-446). In127 9word td eabdi ji nhe tgelij kgestel d(O.M. , p. 458-461).

In117 3word the tcognome nDidradi sva nRixte lvermeld t (Moerman1956 ,p .222) .Dez evermeldin gwijs to pparticulie r bezit,t eRixtel .Di tallodiu m (ofeigengoed )word t in121 4 overgedragenaa nd eTempelier s (O.M.,p .180-181) ,waarn ad e Tempeliershe to phu nbeur tverpachte naa nee npoorte rui t 's-Hertogenbosch(O.M. ,p .543-545) . In117 9blijk tFloreff e inhe tbezi tva neenderd eva nd eker ke nd etiend e teRixte l tezij n (O.M.,p .116-117) .Gedurend ed e13 eeeu wblijf t Floreffe indi tbezi tgehandhaafd ,zoal sblijk tui tee n oorkondeva n129 0(O.M. ,p . 555-556). CO 3 -Q o 0-o oi ï°c «O CO 0O

a> -Q 0 lil co co (1) œ 'S •^ ui co -£ O) Q) tu co CO o c .* rO t/) en -o 'E « c- 3 F D 0. o CO n J2 II 0 ^,~ O) CO co n -»••o .O _0 _0 o o 0) > — 3 O) 0 w co co XJ o o w ra-S T3 CD "O 0 m 3 O) °5 3 M OT3 Eur < o (D

6WS/68"0L'6

m co oo

co — co CD +-c* (I) 0) E 0) O CD >Q-.

Q. O •o C

CD •*—><' ir i

CD

'cö co O) c 'E o § CD .a CD co

3 —CD CD T3 T3

CO < 135

In130 0geef tJa nI Iva nBraban taa nd einwoner sva nAarle , Rixteie nBee kgemen egronde nui tte nooste nva nd eBakeisch e Aa,geilege ntusse nd ewatermole nva nSchepsta l inhe tzuide n vande ;gemeent e totaa nGemer t (O.M.,p .729-730) . In132 6 volgtee nuitgift eva nee ngemeyn taa nd einwoner sva nBake l enAarl edoo rJa nII Iva nBrabant ,waaro poo kd einwoner sva n Helmondhe tmedegebruiksrech t krijgen (Enklaar1941 ,p .18) .

Evenalse rveranderinge n zijnopgetrede n ind ehoog-middel - eeuwsebezitsverhoudinge n isdi too kwaarschijnlij kme td e bewoningo phe tbeschreve n 'droogte-eiland'he tgeval .Di t veranderingsproces ismogelij k ophe tein dva nd eVroeg eMid ­ deleeuwenbegonnen .No gi nd e19 eeeu wlig td eoud eker kva n Aarle '...tenN.W .va nhe tdor pafgezonder d ind eakkers... ' (Vand eA aI ,p .31) .Dez ei n184 7gesloopt eker k(Va n Laarhoven1975 ,p .64 )wa si n139 9bi jhe ttoe ngesticht e kapittelva nEindhove n ingelijfd (VanVee n1923 ,p .63) .Pa s veellate rheef tzic hkomvormin gvoorgedaa nbi jd eschuurker k end eaa nMari ai n 'tzan dgewijd ebedevaartkape lwelk eui td e vroege16 eeeu wdateer t (Kunstreisboek,p .530) .Mogelij kis , evenals inander enederzettinge n inzand-Brabant ,d ebewo - ningsconcentratieverschove nva nhe thoge rgelege ndee lva n het 'droogte-eiland'naa rd eranden ,waarbi jd eoud eker kva n Aarleal sTeilwüstun g ind eomringend e jongeropgehoogd eak ­ kersi sachtergebleven .Vanui tdez eoptie ki she tzelf smoge ­ lijkda the thuidig eRixtei ,gelege naa nd eran dva nhe t 'droogte-eiland',al ssecundair ebewonin gte nopzicht eva n Aarlei saa nt emerke n (1).Ee nzelfd eontwikkelin g ist ever ­ onderstellenva nHoog-Strij pnaa rLaag-Strij p enStrij p(2) . Aand eoverzijd eva nhe tda lva nd eGoorloo pi soo kGeeneind , gelegeno phe t 'droogte-eiland'va nStiphout ,t ebeschouwe n alsee nsecundair ebevolkingsconcentrati e (zieHelmond) .

Hetoud ekastee lCroy ,da teers ti n164 2 (kerkelijk)to t Stiphoutgin gbehore n (VanVee n1923 ,p .63 )e nhe tGulde n Huis teRixte ihebbe ni nd eloo pva nhu nbestaa ngee nbewonin g vanbetekeni saangetrokken .Beid e 'kastelen'lage ni nee n beekdalo mhu ngrachte nva nwate r tevoorzie n (3).D eneder ­ zettingHeikan ti sontstaa nbi jd evle kAsdonk ,ee ni nd eker n mogelijkhoog-middeleeuws eEinzelho fdi eo pd e18e-eeuws e kaartva nVerhee sno ggehee lgeïsoleer d ligttemidde nva nnie t incultuu rgebracht egronden . -^—=—. Straai en kunttne, -*- j... Getvoit* urra . Voetpad. + Kerk.

j? CLU l S C k Jfev d e

Schaal 1: 75.000 liai/ 'uur gaa-n s

LEGENDA

(voormalig) stuifzand

± 800 niet permanent bewoonbaar gebied

± 800 permanente bewoning mogelijk oudste kern intensief gebruikt cultuurland, deels vóór 1000

oudste bewoningskern (middeleeuws kerkrestant)

vroeg-middeleeuwse bewoningskern (volgens Bijsterveld I987)

Merovingische begraafplaats

ter Brake

Waldhufe (schematisch)

Ç ^^ Singel van de Nieuwlandse Hoef

Afb. 35 Middeleeuwse bewoningssituatie te Alphen (ingetekend op Kuypers Gemeenteatlas 1865). 137

*ALPHENE NRIE L

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren si sidentie kaa nd ebegrenzin gva n circa185 0(afb .35) .Bi jd eovergan gva nStaats-Braban tnaa r hetKoninkrij kde rNederlande nhebbe nzic hee naanta l grenswijzigingenvoorgedaan .Rie lwa see nenclav eva nd e SchepenbankHilvarenbeek ,terwij ld ehuidig egemeent eChaa m onderd eSchepenban kAlphe nvie l (1).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Ind egemeent eAlphe nbestaa tee nsimpel e tweedelingna t- droog,i nprincip enie te ni nprincip ewe lbewoonbaa rgebied . Hetgrootst edee lva nhe tAlphens e territoiri sdroog .Allee n inhe tooste nlang sd egren sme tGoirl ei nhe t(beek)da lva n deLei jzij nd egronde nna te nmoeri g (2).

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Alpheni see nva ndi egemeente ni nNoord-Braban twaarva nd e geschiedenisto ti nd eRomeins e tijdi st evolgen .D eouds t traceerbare kernva nAlphe nval tsame nme the tdomeingoe dda t in70 9aa nSt .Willibrordu sword tgeschonken .(3 )I ntegen ­ stellingto tvee lander edomeingoedere nwaarove rw ei ndez e periodeworde n ingelicht,i she tdomeingoe dbi jAlphe nno gon ­ gesplitstaa nWillibror dovergedragen .He tbeston dui tee n woonhuis ('sala')me tee nbeslote nho f('curticle') .Daarnaas t omvattedi tdomeingoe dakkerlan d ('aratoriaterra 'e n 'terrae'),weid ee nweidegronde n ('prata'e n'pascua' )e nbo s ('silvae').Ee ndee lva nd e 'villa't eAlphe nmoe tui theid e hebbenbestaa nwaarui tee ndee ldoo rontginnin gto tcultuur - landis/wa sgeworden .Naas the twoonhui se nd ebeslote nho f bevattehe tdomei nel f'casata' ,woninge nva nd elijfeigenen , degrondgebruikers .Dez ewoninge nlate nzic hvoorstelle nal s eenzee rprimitiev eKempisch ehoev eva nhe tlanggeveltyp e (Ganshof1954 ,p .1 2e.V.) .

Ind eschenkingsoorkond eword tgee nker kgenoemd ,maa rhe t leidtgee ntwijfe lda td elaatgotisch e kerk (4)ee nopvolge r isva nee nwaarschijnlij ka ldoo rWillibror dgesticht e 'basilica',ee ndoo rd edomeinhee rgesticht e 'eigenkerk'.Pa s laterwer ddez eker kbinne nhe tparochieverban dva nhe tbisdo m Tongerengebrach t (Ganshof1954 ,p .12 ;Steeg h1978 ,p . 22).

Ind eMiddeleeuwe nheef tzic ht eAlphe nee naanzienlijk euit ­ breidingva nhe tcultuurlan dvoorgedaan .Twe eontginningswij - 138

GRONDGEBRUIK de Pastoorije 2 Koeckeldonckse Hoeve 3 De Kleijn Hoeve 4 de nieuwe Nieulant Hoeve 5 de oude Nieulandtsche Hoev 6 de Middelhoeve tot Alffen 7 de Hoeve de Leewerkeneijck

Afb. 36a Grondgebruik in de Singel van de Nieuwlandse Hoef in de 18e eeuw.

GRONDBEZIT 1 de Pastoorije 2 Koeckeldonckse Hoeve l j 3 De Kleijn Hoeve 4 de nieuwe Nieulant Hoeve 5 de oude Nieulandtsche Hoeve <$222//ï 6 de Middelhoeve tot Alffen L'._'.J 7 de Hoeve de Leewerkeneijck

Afb. 36b Grondbezit in de Singel van de Nieuwlandse Hoef in de 18e eeuw. 139

zenlate nzic honderscheiden ,waarva nhe techte rmoeilij ki s deexact eouderdo m aant egeven .Alphen-Oisterwij k enTerove r (enmogelij koo ki nhe tweste nKwaalburg )worde nherken dal s Boshoevenederzetting (Waldhufen)(5 )di eron dhe tjaa r100 0 zijnontgonne n (Vervloet1984 ,p .54-55) .O fd ecomplexe n Alphen-Bosschoven enBaarle-Bosschove n ookto td esystemati ­ scheboshoeveontginninge n gerekendkunne nworde n- d enaa m wijsti ndi erichtin ge noo kSteeg h (1978,p .20 )slui td e mogelijkheidnie tui t- i szonde rnade ronderzoe k -waarva n minimaalee nuitgebreid e analyseva nhe toudst e 19e-eeuwse kadastermateriaaldee lza lmoete nuitmake n- nie tvas tt e stellen.

Mogelijk ietsjonge r isd eontginnin gva nhe t 'Nieuwland'.I n 1216schenk td eHee rva nBred ad eHoev eva nNieuwland taa nd e Abdijva nTongerl o (Vande rAa ,p .109 ;Brandenbar g 1981,p . 53) (15).Dez eNieuwlands ehoev emaakt edee lui tvan ,o fwa s oorspronkelijk gelijkaa nhe tcomple xda to pee nkaar tui t 1714 (gereproduceerdbi jva nRaai j1984 ,p .7 )word taangedui d alsd e '...goederen [...] indenSinge lvande nNieuland eal sd e pastoorijend ese shoeve n [vand eAbdi jva nTongerlo ](7 ) (afb.36 a+ b) .

Rieli see nmoo ivoorbeel dva nee noorspronkelijk ebeekdal - nederzetting,waarva nhe tnie tmogelij k isd eouderdo mexacte r aant egeve nda n 'iniede rgeva lmiddeleeuws '(8) . 141

ASTEN

DEGBENZE N

Dehuldig egemeentegren s isidentie k aand emidde n19e-eeuws e gemeentegrense naa nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetzuide nva nd egemeent e isoverwegen dna tva nkarakter . Daarinlig to pee ngeïsoleer d 'droogte-eiland'd ehuidig e nederzettingHeusden .I nhe tnoorde n ligtee ngrote rdroo gge ­ bied,begrens ddoo rd eA ai nhe tweste ne nd eAstensch eA ai n hetoosten .Centraa lhieri nlig tee nnatt elaagt e -he tLaar ­ broek -welk evi ad eBeeke r -e nBusselsch eLoo pafwater to p deAa .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eoudst eontginnings -e nbewoningsgeschiedeni sva nAste n isnie tvee lbekend .Naas tkloosterbezittinge nblijk too kee n localehee rrechte nt eAste no pt eeisen .I nhe teerst ekwar t vand e13 eeeu wblijk the ti n113 4gesticht e kloosterBern e aanspraken tehebbe ni n 'Asten' (O.M.,p .202-203) .Floreff e enPoste lblijke nbezitter s tezij nva nd etiend ee nd eker k vanAste n (O.M.,p .174 ,178-179 )(1) .I n128 2ruil tPoste l uitnaa mva nFloreff ea lhu ngoederen ,tienden ,landerije ne n cijnsen,me tuitzonderin gva nhe tbegevingsrech tva nd eker k vanAste nme tArnol dva nEscharen ,tege ndien sbezittinge ni n Lierope nHerse i (O.M.,p .482-483) .Da tFloreff eaanspraa k houdto pd etiende ,d eker ke nd epatronaatsrechte nva nAste n blijktui tee noorkond eva n129 0 (O.M.,p .555-556) .D eondui ­ delijkesituati eword t in130 6to tklaarhei dgebracht .Da n draagtd ehee rva nAste ne nEschare nhe tpatronaatsrech tove r aanFloreff e (O.M.,p .867-869) .Dez eoverdrach tgeschiedd e viad eabdi jPostel ,di ehe ti nnaa mva nFloreff eaanneemt . Hierbijzweer td ehee rva nAste ne rnooi tmee raanspraa ko pt e zullenmake n (O.M.,p .869-870) .

Zowelhe ttoponoie mAste n ('asnoth'=bebouwd egrond )al sHeus ­ den('Hosdiniu m? '= bedrij fva nee npachtboe r 'hospes')kun ­ nenbeid ewijze no pee nouder ebewonin g (Moerman 1956,p .30 , 109-110).Maa s (1987,p . 47e.v. )constateer t opgron dva n overigenssummier eopgravingsresultate n dati nd enabijhei d vand eoud ekerklocati e geenvondste nzij ngedaa noude rda nd e 13eeeuw ,waarui thi jda nd econclusi e trektda te rvooralsno g vanuitgegaa nmoe tworde nda td eAstens ebevolkin gvóó rd e13 e eeuwelder swa sgehuisvest .Toc hheeft ,evenmi nal si nDeurn e 142

hetgeva lwas ,he t in143 2al she t 'hoffgoet'vermeld ekastee l vanAste n (Sasseva nIJssel t 1915,p .67) ,gelege no pd e samenvloeingva nd eVoordeldonksbroekloo p end eAa ,bebouwin g aangetrokken (2).Vraa gblijf tóf ,e nwââ rda ndi eeventuel e ouderebewonin gzic hbinne nhe tbeschreve n 'droogte-eiland' heeftvoorgedaan .I n147 9i se rsprak eva nnieuwbou wva nd e kerk,gefinancier d doorhe tuitgeve nva nee nstu kgemeyn t (Enklaar 1941,p .5-8) .Slecht sarcheologe n kunnenhie rduide ­ lijkheidverschaffen ! 143

BAKELE NMILHEEZ E

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeenteomva tnie td egehel emidde n19e-eeuws ege ­ meente.He twestelij kdee li si nd e20 eeeu wtoegevoeg daa nd e gemeenteHelmond .D emidde n 19e-eeuwsegemeent ewa sidentie k aand eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Inhe tzuide nva nd egemeent e liggenee ntweeta ldrog egebie ­ den.Bake le nMilheez eligge no pee nzuid-noor d gerichteru g diezij nvervol gvind t ind eaanpalend egemeent eGemert .Dez e rugvorm td ewestelijk ebegrenzin gva nd enatt ePeel .D eru g heeftee nsmall eoostelijk euitlope rdi ezic hbi jd eStippel - bergverbreedt .D eres tva ngrondgebie d isna tva nkarakter .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Bakeli see nva nd eoudst ekerspele nva nNoord-Braban t (1). Al ind e8 eeeu wblijk the tee nnederzetin gva nenig ebetekeni s tezij n (2).I n72 1worde ndri e 'casati'me t 'sala'e n 'curticle'i nd evill aBake lgeschonke naa nd eker kva nBake l diedoo rbisscho pWillibror dword tbeheer d (O.M.,p .11-13) . Oorkondenui t1069 ,1147/48 ,116 1e nd elijs tva ncijnse ne n hoevenva nEchternac hui the teerst ekwar tva nd e13 eeeu w bevestigend eban d tussen (dekerk )va nBake le nEchternac h (O.M.,p .48-50 ,83-84 ,97-9 8e n203-206) .Da t (ind eloo pva n detijd )oo kandere nrechte ne nbezittinge n inBake lhebbe n blijktui tee noorkond eva n1260 ,uitgegeve ndoo rEchternach : Gerardva nUden ,burge rva n 's-Hertogenbosch,heef td ehelf t vand etiend eva nBake lverworve nva nHendrik ,ridde rva n Bakel,di edez evroege rva nd eabdi jva nEchternac h inlee n hield.He tpatronaatsrech tva nd eBakels eker kblijf techte r inhande nva nEchternac h (O.M.,p .361-362) . In126 7doe nd e aartsdiakenva nLui ke nd ekannuni kva nMaasei k afstandva n hunrechte no pd eker kva nBake lte ngunst eva nEchternac h (O.M.,p .393-394 )(3) .Milheez e (4)e nBrouwhui shebbe nlang e tijdallee nee n 'kapelstatus'geha d (VanVee n1923 ,p .63) . Milheezeheef tpa si n184 4ee neige nvernieuwd eparochieker k gekregen (VanLaarhove n1975 ,p .46) .

In132 6verkoop tJa nII Iva nBraban tee ngemeyn taa nd eliede n vanBake le nAarle .Dez e regelenda td egemeyn too kdoo rHel ­ mondgebruik tma gworden ;Helmon dha dimmer smeebetaald ! (Enklaar1941 ,p .18 ;zi eove rlater eperikele n rondd ege ­ deeldegebruiksrechte n opdez egemeynt :Frenke n 1965,p . 144

66-67). In143 3word t toegestaanda to phe tgoe dKruisscho t (nuonde rd egemeent eHelmond )bome nmoge nworde ngeplan to m zandverstuivingenva nd egemeyn ttege nt egaa n (Enklaar1941 , p. 19;Ouwerlin g 1926,p .66-67 )(5) .Dez e zandverstuivingen klinkendoo rbi jVa nde rA a (p.43 )di emeld tda t '...doord e aldoorplaatsvindend e zwarezandverstuivingen ,ston d (de)ker k destijds totaa nd evenster sbedolven ,e nme nheef ti no f nabijd etwinti gduizen dkarre nzan dmoete nwegvoeren ,o mde n buitengrondme td ebinnenvloe r gelijk tebrengen. 'Dez ezeke r nietva nepisch everdichtin ggevrijwaard e 'feiten'geve nwe l zicht opee nmogelijk edynamie kva nd ebewonin go pd e 'droge­ re'dele ni nBakel .Waarschijnlij k heefte rzic hee ngedeel ­ telijkeverplaatsin gva nbewonin gvoorgedaa nvana fhe thoog ­ gelegencentru mwaa rd eker klig t (6)naa rd enatter erande n vanhe t 'droogte-eiland'.D ename nGeneneind ,Nieuwenein de n Mathijseindduide nwe li ndi erichting .Dez eo pander eplaat ­ seni nzand-Braban tgeconstateerde ,o fverondersteld e dynamiek heefthie rechte rnie tgelei d totee no pd ekerk(toren )n a totaalverlate nnederzettin g (hierbiji simplicie tuitgegaa n vancontinuïtei tva nker ke noudst enederzetin gvana fd e 'Willibrordus'-periode).He to pd ekaar tva nVerhee s (1794) noggehee lva nBake lgescheide n liggendeMilheeze rcultuurlan d heeftmogelij koo kdez e 'randzoekende'tren dvertoond .Hie r leiddehe techte rnie tto tnieuw e randnederzettingen,maa rto t eenmee r radiaalvormigwegenpatroo nme tbebouwin gvana fd e Milhezerkape lnaa rd enatter egronden .Oo khie rza lwee rhe t laatstewoor dmoete nkome nva nd earcheologen . 145

BEEKE NDON K

DEGRENZE N

Degrenze nva nd ehuidig e gemeente,d emidde n19e-eeuws e gemeente end eschepenban kvóó r 1795zij nidentie k (afb.37 )

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Detoponieme nbee ke ndon kgeve nzee rduidelij kd eoorspronke ­ lijkelandschappelijk e situatieweer ,namelij kee ndoo rd eAa , deGoorloo pe nenkel ekleiner ebeekje sdoorsnede nlandschap . Donklig to pee ndonk ,maa roo kBee k (metHeereind )lig to p eensmall erug .D eres tva nhe tgebie d isnat .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eoudst egeschiedeni sva nBee ke nDon k isnie ta lt e veelbekend .I n130 0geef tJa nI Iva nBraban tgemen egronde n uitaa nd eliede nva nAarle ,Rixte le nBee k ('Beke'),gelege n tenooste nva nd eA atusse nd emole nSchepsta le nGemer t (O.M.,p .729-730 )(1) .Naas tslecht senkel eoud earchivali a (2)geef td e19e-eeuws e landschappelijke situatie tochzich t opontwikkelinge n inee nverde rverleden .D eoude ,aa nSt . Michaelgewijd ekerk ,ston dte rcollati eva nhe tConven tva n Hooidonk (VanVee n1923 ,p .63) .Dez eker kston dapar tva nd e 19e-eeuwse dorpskernaa nd eKerkakker .Dez eker k is,o pd e oorspronkelijke15e(?)-eeuws e torenna ,die ,n ai n167 2(ramp ­ jaar)t ezij ningestor twee ri sherbouw d (Kunstreisboek,p . 532), ind e18 eeeu wgrotendeel s ingestort (VanLaarhove n 1975,p .40) .Wannee rd eker nmee roostwaart s isverplaats ti s nietduidelijk .Mogelij k ishie r sprakeva nee nrelatie flat e verplaatsingo fverder ekomvormin grondo md ei nd e19 eeeu wo p eennieuw e locatiegebouwd eR.K .ker k (opd eplaat sva nd e schuurkerk).He ti nee noud emeande rva nd eA agelegen ,i nd e 19eeeu wvernieuwd e kasteelEikenlust ,waarva n slechtshe t poortgebouwno gui td e15 eeeu wdateer t (kunstreisboek,p . 532;Va nde rAa ,p .206-207 )heef tgee nro lgespeel dal s 'aantrekker'va nbewoning .Me td eaanle gva nd eZuid-Willems ­ vaartkwa mdi tkastee linfrastructuree lgehee llo sva nd e kern.D eoud eaa nSt .Leonardu sgewijd ekape lva nDon kwa sa l ind e19 eeeu w geheelvervalle n (VanVee n1923 ,p .63 ;Va n derAa ,p .212) .O phe tein dva nd e19 eeeu w ishie ree n nieuweker kgebouwd . LEGENDA

± 800 niet permanent bewoonbaar gebied

± 800 permanente bewoning mogelijk oudste kern intensief gebruikt cultuurland, deels vóór 1000 mogelijke oudste kern intensief gebruikt cultuurland, fgH? deels vóór 1000, onder huidige bebouwde kom

oudste bewoningskern (middeleeuws kerkrestant)

Afb. 37 Middeleeuwse bewoningssituatie te Beek en Donk (ingetekend op Kuypers Gemeenteatlas 1865). 147

*BEEF:S

DE GRENZEN

Dehuidig egemeent eBeer somva td e19e-eeuws egemeente nGasse l enBeer se nhe twestelijk e deel (Groot-Linden)va nd eoud ege ­ meenteLinden .D eschepenbanke nva nvóó r189 5va nGasse le n Beersveranderde n zondergrenswijzigin g ind e19e-eeuws ege ­ meenten,maa rLinde nbehoord evóó rd eFrans e tijdto td e schepenbankva nCuijk .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

HetBeers egrondgebie dword ti nee noorspronkelijke rland ­ schappelijke situatiegekenmerk tdoo ree nrelatie fhoge ,du s drogeliggin gme tgeulachtig edoorsnijdinge ne nlaagte ndi e eenoverwegen d zuidoost-noordwestelijke richtinghebben .I nd e loopva nd etij dza lee nsterk evernattin g -i niede rgeva l vandez e lageredele n- hebbe nplaatsgevonden ,samenhangen d metee ngroeiend e activiteitva nd eBeers eOverlaat .Hierdoo r werdd etegenstellin gtusse nhoog ,du sbewoonbaar ,e nlaag , niet (meer)bewoonbaar ,no gversterkt .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Indi tlate rdoo rvel eoverstrominge ngeteisterd e gebiedi s weinigopzienbaren d archeologischmateriaa lgevonden .Slecht s bijhe tRa dva nAvontuu rbi jGasse lbetref the tspore nva nee n nederzettingdi evana fd e2 eto the tbegi nva nd e5 eeeu wbe ­ woondi sgeweest .I nd eMerovingisch/Karolingisch etij dzij n daargee naanwijzinge nvoo ree nbewoningscontinuïtei t gevonden (1)(Willem s1981 ,p .8 7e n130) .

Detoponymi e geeftgee nverder edaterin gvoo rd enederzettin ­ geni nd egemeente ;d etoponymisch everklarin gvoo rBeer sbij ­ voorbeeldal s 'stoppelveld'duid tallee no pee nbepaal dge ­ bruik (2)(Moerma n1956 ,p .35) ,maa rgeef tgekoppel daa n archivalischmateriaa l tochwe lzich to poud emenselijk eacti ­ viteit.

Opee novergan gva nhoo gnaa rlaa gi nhe tzuide nva nd ege ­ meenteblijk t ind e13 eeeu whe tkastee ld eTongelaa raanwezi g tezijn .D eTongelaa rbehoord e in128 2aa nJa nI va nCuijk . Hoewelhe ti nd e80-jarig eoorlo ggrotendeel swer dverwoest , bleefhe toorspronkelijk e domeingoedva nd ehere nva nCuij k alseenhei dlan ggehandhaafd .He tlandgoe d -zo' n30 0h a- strektezic hui tove rd eoud egemeente nGassel ,Mill ,Escha ­ ren,Linden ,Beer se nBeugen .D eoud ebosse ndi eerto ebehoor - 148

den- he ttoponie m 'laar'i si ndi topzich tveelzeggen d (3)- zijni n182 7e nvolgend e jareno pbeve lva nd erijksoverhei d goeddeelsgekap to maa nd eBeers eMaa see nruimer edoorgan gt e verlenen (Sasseva nIJssel t 1917,p .99-104) .Enkel ejare n daarvoor in180 9wa sbi jd egrot eoverstrominge nva nhe t Nederlandse rivierengebied -d eeerst ekee rda tee ncentral e Nederlandse (Franse)overhei dhierme e temake nkreeg !- no g eensgebleke nho eaanwezig ebosse nd eafstromin gva nhe tover ­ tolligebovenwate rbelemmerden .

In130 8geef tJa nva nCuij konde rander ed egemen egronde nt e Beersuit .Ko nn uvoo rd emee rwestelij kgelege ndele nva nd e Maaskantzo' nuitgift egekoppel dworde naa nee nnoodzakelijk e Maasbedijking (eenconditi osin equ anon) , indi tgebie di s dezetwee-eenhei dnie tbewijsbaar .He ti snie tzeke rda thie r ronddi etij dooi tee nsluitend eMaasbedijkin g totstan di s gekomen.D euitgift eva nd egemen egronde no pzic h- me tee n daaropvolgend e inrichtingva nhe tgebie d- ka nbetekene nda t deMaasbedijkin gwe lha dplaatsgevonden ,maa rka noo kduide n opd emogelijkhei d datd ehel eBeers eMaas-problematie kno g geenro lva nbetekeni sspeeld e (4).Da td esteed sfrequente r optredende overstromingendoo rhe tBeerse-Maastrac éd einrich ­ tingva ndez elaa ggelege ngronde nza ldoe nhebbe nwijzige ni s aannemelijk;dez elande nware ngrot edele nva nhe tjaa rnie t tebetrede ne nwerde ndu sextensie fgebruikt . 149

BERGE:IJ K

DEGRENZE N

Dehuldig egemeentegren sis ,o pee nminimal e grenscorrectiei n hetnoordooste nna ,identie kaa nd emidde n19e-eeuws ebegren ­ zing (1).D eoud eschepenban kBergeij komvatt eoo kd eplaatse n Borkel,Riethove ne nWesterhove n (Schepenbank 1980,p .28 ) (2).

HETOORSPRONKELIJ KLANDSCHA P

Vanzuidwes tnaa rnoordoos t looptdoo rd egemeent eee nhog e drogeru gdi ezij nvervol gvind tto ti nWesterhoven .D e Keersopword terdoo ri nhaa rnoordwaarts e afstromingbelem ­ merd:z ebuig tnaa rhe tnoordooste naf .Hierdoo ri ste nzuide n vand eru gee nbree dna tbeekda lontstaan .Maa roo kte nnoor ­ denva nd eru gi see noverwegen dna tmilieu .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Uitee noorkond eva n113 7blijk tda td ehelf tva nd e'vill a Echa'i n beziti sva nd eSt .Jansabdi jt eLui k (O.M.p . 60-61)(3) .Naas td eLuiks eabdi jhadde noo kFloreff ee n Tongerlobezi ti nBergeij ko.a .i nLo o('...infr alimite sd e Eikelbergei nloc oqu idicitu rTerlo... ' (O.M.,p .491-492 )e n Posteli nBerk t ('Berrect')(O.M. ,p .350) .He tbezi tva nd e St.Jacobsabdi jt eLui kla gwaarschijnlij kgeconcentreer di n deoostelijk ehelf tva nBergeij k (4).He twestelij kdee lva n Bergeijkblijk to phe tein dva nd e13 eeeu wgrotendeel si nd e invloedssfeerva nd eherto gva nBraban tt ezij ngekomen .He t behoordeeertijd svoornamelij k tothe tlate rte nonde rgegan e bezitva nd eVa nBergeijk s (5).Evenal so pWeebosc hi sbi j Boevenheuvelsprak eva nontginninge ni nd e12-13 eeeuw .Moge ­ lijkbestaa td e(kleine )nederzettin gWeebosc hi nd e11 eeeu w nieto fnauwelijk s (Theuwsi.V. ,p .41-42) .Bi jBerk tla gee n belangrijkdee lva nhe tbezi tva nhe tkloste rThor n('...apu d Berkgtei nparrochi ad eEkenberghe...' )(O.M. ,p .607-608) . Menmeend eenkel eva ndez ebeschreve nbezitsverhoudinge n ind e 19e-eeuwsebebouwin gno gt eherkennen .Archeologisc honderzoe k zorgdehie rvoo rverrassingen :i ntegenstellin gto twa tver ­ wachtwer dblee kd ehuidig edorpsker ngee nbewonin gi nd e VroegeMiddeleeuwe n tehebbe ngehad .Pa svana fd e10 eto td e 14eeeu wwer dhie r (7)bewonin gaangetoond .Oo kte nnoorde n vand emark ti nhe tvoormalig egehuch tBer gi spa svana fd e 11eeeu wbewonin gaantoonbaar . 150

Ind e18 eeeu wzij ne r 'herenhuizen'doo rrij kgeworde nteute n aanhe tdriehoekig eplei nbi jLin tgebouwd .He tplei n isvol ­ gensTheuw s (i.V.,p .74 )nie tvee louder .I ndez erelatie f laaggelegendorpsko mzij ndu sgee nvroeg-middeleeuws ebewo - ningssporengevonden ,maa rwe lspore nui td eRomeins eTij de n deIjzertijd .D evroeg-middeleeuws e (kern)bewoningsplaatsen (Teilwüstungen)hoge ro pd ezandru gdreige nvoo ree ndee ldoo r agrarischgrondwer k teverdwijne n(8) . 151

BERGHEM

DEGRENZE N

Dehuldig egemeente ,d emidde n19e-eeuws egemeent ee nd e schepenbankva nvóó r 1795zij nidentie k(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetgrootst edee lva nd egemeent ebestaa tui tdrog egronden , eenonderdee lva nd ewest-oos tgericht e rugtusse n 's-Herto- genbosche nHerpen ,me to pd enoordflan kd enederzettin g Berghem.Te nnoorde nva ndez eru gligge nd enatt egronde nva n deMaaskant :d erivierzon e (2).D eRijsvenne nvorme nee nnatt e insnijdingi nhe taanhechtingspun tva nd ezuid-noor dlopend e drogewestelijk ebegrenzin gva nd enatt ePee l (vanBakel ,vi a Gemerte nUde ntege nd ewest-oos t lopenderug) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hoeweld eoudst evermeldin gva nBerghe mdateer t van128 6(zi e verder)geef ttoc hhe theem-toponie mmogelij kzich to pee n vroeg-middeleeuwseouderdo m (3).I n128 6krijge nd eliede nva n Oss,Berche me nDure nva nherto gJa nI Iva nBraban tgemen e broekgrondengelege n ind eMaaskan t ('...internostra mvilla m deOss ee tMosam... 1)(O.M. ,p .527-528) .Me td e(intensieve ­ re)ontginnin gva ndez egemen egronde nontston dhe tgehuch t Gementtusse nDuurendsein d enBerghem .

Deoud eker k vanBerche m ligtno gi nd e19 eeeu wacentraa l tenopzicht eva nhe tzwaartepun tva nd ebebouwing .He tvermoe ­ denbestaa tda tdez ebewonin gzic hnaa rd eran dva nd e 'droge' rug,naa rd enatter egemen egronde nheef tverplaats t(4) . Hierbijhoef te rgee n sprake tezij nva nee nzgn .Teilwüstung , daar (iniede rgeva la li nd e18 eeeuw )e ree naanzienlijk e hoeveelheidbebouwin gbi jd eker kaanwezi gi s (openblijf tda n devraa go fmisschie noorspronkelij k deomgevin gva nd eker k welgehee lzónde rbebouwin gi sgeraakt) .D eo pd e19e-eeuws e kaartenzic hzee rmarkan taftekenend e strokenverkaveling ind e zogenaamdeGroot eGemeent e isontgonne nvanui td eSpaarders ­ straat,,d edoorgaand ebewoningsa s tussenSchaij k (Oss)e n Duurendseind.O p18e-eeuws e kaartva nVerhee si sdi tverkavel ­ destu ka lafgescheide nweergegeve n tenopzicht eva nd eomlig ­ gendenie t (zichtbaar)verkaveld egraslanden .Mogelij k isd e eersteaanze tvoo rdez everkavelin gbij ,o fkor tn ad euitgif ­ teva nd egemen egronde n in128 6gegeven . 152

Deontginnin gva nd ezogenaamd eHeid eva nOss ,te nzuide nva n Berchem,i sva njonge rdatum .D eontginnin gva nd eLand e NieuweErv edateer tpa sva nd eeerst ehelf tva nd e19 eeeuw .

Ind eloo pva nd etij di se rvee li nhe tBerchems ecultuur ­ landschapverander d(5) . 153

*BERKELENSCHO T

DEGRENZE N

Debegrenzin gva nd ehuidig egemeent ei s- o pee nklein e grenscorrectie tenopzicht eva nOisterwij kn a- gelij kaa nd e begrenzingva ncirc a1850 .D egemeent eheett etoe noverigen s Berkel,Enscho t(1 )e nHeukelom .He tgemeentelij kterritoi r maaktevoo r179 5onderdee lui tva nd eSchepenban kOisterwijk . (ZieTilbur gnoo t1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelijk e landschapte ntijd eva nd eontginnin gken t eentweedelin gi nrelatie fhoge rgelege ngronde ndi eplaatse ­ lijkna tzij ndoo rleemlage ni nd eondergrond ,e nee nstroo k moerigegronde ni nhe t(beek)da lva nd eStroom/d eLeij .I nhe t zuidwestenbi jhe tGalgewie li swee ree ndroo gstu k(heide ) metenkel estuifduinen .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

In116 4word tEnscho tvoo rhe teers tgenoem d(2 )maa rd e nederzetting -he ttoponie m- i souder .D eouderdo mva nBerke l kanworde ngekoppel daa nd eboshoeveontginninge n inhe taan ­ grenzendeUdenhou tdi edatere nva nvoo r1300 .D eontginninge n inBerke lkunne noude rzij nda ndi ei nUdenhou t (3)(Zi eUden ­ hout).He tontginningspatroo nva nBerke li soverigen snie t gelijkaa nd eUdenhouts eboshoeveontginning .D eboerderije n zijni nd e19 eeeu wi nee nkran so mhe takkercomple xgelegen . Deker kla gcentraa ltusse ndez eboerderijen .Pa sron d190 0 heeftzic hron ddez eker kenig eniet-agrarisch e (?)bewonin g geconcentreerd (4).D eouderdo mva nHeukelu mi swa tduister . In130 7word tee nstu kallodiaa lgoe d- d eKortakke r- tusse n Koppele nHeukelu m('...unu mfrustru mterr ealodi iapellatu r vulgariterKortacke rsitu minfr aCopel ee tHukelem...' )ver ­ kocht(O.M. ,p .894-895) . In119 2echte rkom tHeukelu ma lal s cognomen(afkomstnaam )voo r('Arnold od eHuelern' )(O.M. ,p . 139-140).D enaamkund egeef techte rzich to pee nvroeg-middel - eeuwseouderdo mva nd enederzetting .(5 )

155

BERLICUM

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e isidentie kaa nd emidde n19e-eeuws ege ­ meentee naa nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetmerendee lva nd egemeentegronde n isnat .Lang sd eoost ­ oeverva nd eA alig tee nzon erivierduine nwaaro pd eneder ­ zettingenBerlicu me nMiddelrod ezij ngelegen .D eHoog eHeid e metd evle kKaathove ne nd evle kWamberge nligge ni nhe tnoor ­ denva nd egemeent eo ptwe egeïsoleerd e 'droogte-eilanden'.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Evenalsi nvee lBrabants egemeente nblijk the toorspronkelijk e landschap sterkvoortekenen d opd eoudst ebewoningslocati ei n degemeent eBerlicu m tehebbe ngewerkt .Slecht see nklei nare ­ aalwa svanoud svoo rpermanent ebewonin g (enbeakkering )ge ­ schikt.Berlicu mword therken dal see n-hee mnaam ,me tee n mogelijkvroeg-middeleeuws eouderdom .I n123 7i se rsprak eva n 'Berlekem' (O.M.,p .261-262) ,terwij li n128 8 'Berlecheim'i n debronne nword tgenoem d (O.M.,p .533-534) .Hoewe lvroeg-mid ­ deleeuwsebewonin gwe lpas t inhe talgemen ebeel dva nbewonin g opd erivierduine n langsd eAa ,geef tbijv .d ekerkgeschiede ­ nisslecht szich to phoog-middeleeuws ebewoning .Z oha dd ei n W.O.IIvernield e torenva nd eaa nSt .Petru sa dCathedra mge ­ wijdeker kva nBerlicu m (VanVee n1923 ,p .64 )ee nRomaans e romp (VanLaarhove n1975 ,p .2) .

Hetoudst e13e-eeuws eoorkondemateriaa l (1)geef tzich to pee n groteuitbreidin gva nhe tgoederenbezi tva nhe ti n113 4bi j Heusdengesticht eklooste rBerne .He tbetref tnaas tgoederen ­ overdrachtoo khe tcollatierech t opd eker kva nBerlicum . Naastee naanta lwereldlijk ehere ndi ebi jdez eoverdrach tbe ­ trokkenzij n (1238:Hendri kva nOss, -1243 :Diederi kva n Herlaar;1266 :Heilwi gva nBerlicum )blijke nzowe lhe tkapit ­ telva nOu dMunste r (1237)e nd eSt .Salvato r (1252)beid et e Utrecht,maa roo kSt .Ja nt eLui khu nrechte ne ngoedere naa n Berne tehebe ngeschonken .

In130 0verkoop tJa nI Iva nBraban tee ngroo tcomple xgemen e grondenaa no.a .d einwoner sva nBerlicu m enva nBelvere n (O.M.,p .716-720) .Di tBelvere nomvatt ehe ttotal egebie d tussenhe tdor pBerlicu m enMiddelrode ,ni .d eWestelakker ,d e Achterstraat,de nBran de nhe tLaa r (O.M.,p .628 )(2) .I n 156

1305wordt ,n aee ngeschil ,d egren stusse nd eparochie s Schijndele nBerlicu mopnieu womschreve n (O.M.,p .818-819) . Middelrodebehoord evroege r totd eparochi eBerlicum ,maa rd e groteafstan dto td eparochieker knoopt eca .145 4to td ebou w vanee nkape lbi jhe t 'Gewat'(ondiepte ,doorwaadbar eplaats ) (Verdame nEbbing eWubb e 1932,p .219 ;Sass eva nYssel t1916 , p.23) .Di twa sbi jhe tverdwene nkastee l 'opZaldezaat' ,da t in150 7i nhe tbezi tblijk tt ezij nva nhe tcollatierecht .D e bewonersva ndi tkastee lhebbe nd ekape lmogelij kgestich t (Sasseva nYssel t1916 ,p .26) .D ekapel ,inmiddel sto tpro ­ testante schoolgeworden ,i si n183 0afgebroke n (Sasseva n Ysselt1916 ,p .30) .Ui the thierbovenstaand ema ggeconclu ­ deerdworde nda tBerlicu m relatiefoude r isda nMiddelrode . Hetbetref timmer see n-hee mnaa mnaas tee n-rode ,o fhoog - middeleeuwsebosontginningsnaa m(3) .

Opd ehistorisch e landschapskaart isaangegeve nda tva nd e oorspronkelijknatt egebiede nvóó r 1840he tgrootst edee la l incultuu rwa sgebracht .Gezie nd eontginningssituati e in enkeleomliggend e gemeentenza lhe thie rmerendeel s relatief jongeNieuwtijds eontginninge nbetreffen ,temee rdaa ro pd e kaartva nVerhee s (1794)dele nva ndi tgebie dno gal sonont ­ gonnenstaa naangegeven . 157

*BEST

DKGFENZE N

Dehuidig egemeentegren s is,o pee nklein eaanpassin gi nhe t zuiden (1)n aidentie kaa nd emidde n 19e-eeuwsebegrenzing . Tot182 1 (vande rA aII ,p .352 )maakt eBes tdee lui tva nhe t oudeschepenbanksterritoi r vanOirscho t(2) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetcentral edee lva nd egemeent ebestaa tui tee nru gdi evan ­ uithe tzuidweste n innoordoostelijk e richtinghe tgebie d doorsnijdt.Te nnoorde nva ndez egronde n liggenoverwegen d nattegebieden :he tBests eBroe k (3).Te nzuide nva nd eru g liggeni nd eBests ee nNieuw eHeid ezowe lnatt edelen ,waarva n sommige 'verengt'to tvennen ,alsoo kee ngorde lstuifduinen .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hoewelee ndee lva nd eontginninge nva nBes tzij nteru gt e voerento ti nd eMiddeleeuwe n (4)i sd enederzetin gpa si nd e 16eeeu wee nmi no fmee rzelfstandig e eenheidgeworden :i n 1553i sd eaa nSt .Odulphu s (5)gewijd ekape lkerspelker kge ­ worden.Dez edochterker kva nOirscho ti sechte rnooi tgehee l onafhankelijkva nOirscho tgeworde n (VanVee n1923 ,p .32 ) (6).D eoud egehuchte n Naastenbeste nVerrenbes tzij nvanui t Bestbenoemd ,maa rkunne ndesondank sal sontginnin gbes t (!) ouderzij nda nd ei nd e16 eeeu wbelangrijke r gewordencentra ­ lenederzettin gBest .D eaanle gva nd eSteenwe gi nd e18 eeeu w heeftpa sn â184 0d ebebouwingsstructuu r beïnvloed.Mogelij k ispa sn âd eaanle gva ndez everbindin g tussenBoxte le nEind ­ hovend ebenamin gVerrenbes t inzwan ggeraakt :he tgehuch tla g óverd eSteenweg ,terwij lhe tgehuch tNaastenbes t dichterbij lag.Aarl ee nVleu tzij nontstaa nui tmiddeleeuws eontginnin ­ gen (7).I nd eloo pva nd etij d (vanafwannee r is- no g- nie t duidelijk)zij nvanui tVerrenbes t enVleu td eBests ee nNieuw e Heidedoo rsystematisch e randontginningenaangesneden . 159

*BLADEL

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren si so penkel eklein eaanpassinge nn a gelijkaa nd emidde n19e-eeuws ebegrenzing .Blade le nNeterse l vormdenme tReuse lvóó r179 5d eschepenban kBlade l(Schepen ­ bank,p .28 )(1) .Neterse lvorm ti nd eMiddeleeuwe nno gee n aparteheerlijkhei d (Theuwsi.V. ,p . 90).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelijk e landschapi soverwegen dna tva nkarakte r metenkel emi no fmee rgeïsoleer dgelege ndrog edelen ,di e deelsal swaterscheidin g tussend ezuid-noor d lopendeReuse l enGrot eBeerz efungere n(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

InBlade li she tmogelij kd eoudst earchivali at etoetsen/kop ­ pelenaa nzee rrecent earcheologisch e gegevens.Blade lword t in92 2voo rhe teers tgenoem dal sKarolingisch evill a ('Pladellavilla')(O.M. ,p .27 )(3) .Dez evill ai smogelij kt e localiserenbi jd eoud eker kva nBladel ,waarva nhe toudst e deel (detoren )ui td eeerst ehelf tva nd e15 eeeu wdateer t (Kunstreisboek,p .538) ,maa rdi eee nouder egeschiedeni s heeft (4).Bi jrecent eopgravinge ni see nnederzettin gbi jd e oudeker kaangetoond .E rvon ddaa rvana fd eKarolingisch e tijd toti nd e13 eeeu wbewonin gplaat s (Theuwsi.V. ,p .93) .I nd e 12ee n13 eeeu wblijk t (hetvolgend egrotendeel snaa rTheuw s i.V.,p .89-94 )he tBladel sgrondbezi t zeerversnipper dt e zijn:he ti si nhande nva nkerkelijk einstellinge ne nva n enkelewereldlijk ehere n (5).Mogelij k ise ree nverban d tus­ sendi tversnipperd e grondbezite nd enederzettingsstructuur . Hetoudst ecentru m ligtdu sbi jd eoud ekerk ;d egeïsoleer d liggendehoeve no md eker nva nd eparochi edateren ,ondank s enkeleKarolingisch evondsten ,voornamelij kui td eHog eMid ­ deleeuwen (6).I nd eoorkond eva nvóó r117 9word the tallodiu m vanElmp tal sbezi tva nd eabdi jFloreff eaangemerkt .Di tElm t bestondui t'...bosschen ,heiden ,weide ne nbouwlan d (en)mee t eeneaanzienlijk e oppervlakte tusschenBladel ,Hapert ,Eerse l enPostel... '(Welvaert s1890 ,p .14-15 )e nkom tvi ad eabdi j Floreffeaa nd edochterabdi jPostel .Neterse lword ti n121 9 genoemd ('Netrusel')(Gysselin g1960 ,p . 734).

Overd ebezittinge nva nPoste lzij nw ebete ringelich t(he t volgendenaa rWelvaers t1890 )D eabdi jbeza ti nBlade ld e Vorselsee nWolfwinkels e dwang-watermolen,resp .a li n122 2e n 160

1215genoemd .Oo kha dPostel ,me tTongerl ohe tgebruiksrech t (enonderhoudsplicht )va ntwe evisvijver se nee nderd evijve r inbezit .Aa nhove n ('curtes')beza tPoste lTe nVorse l(oudst e vermeldingca .1173) ,d eToornkenshoev e (oudstevermeldin g 1452,naa rd eschepenfamili eToernken )welk elate ri sver ­ deeld,d eFransch ehoe fo fNyge n ('late'oud evermeldin g1509 ) end emeest e grondengrenzen daa nhu nbezi tt eReusel ,ni .d e boerderijenNieuwenhuiz ee nTe nPoele . 161

BOEKEL

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeente isidentie kaa nd emidde n19e-eeuws ege ­ meente.Vóó r179 5maakt eBoeke idee lui tva nhe tHeikantsge - richt,d ezuidelijk e 'schepenbank'va nhe tLan dva nRaven - stein.

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Zuid-noorddoo rd egemeent e looptee nzon edroger egronde ndi e viaBake le nGemert ,ove rBoeke ie nUden ,aanslui to pd ewest ­ oostgericht eru gtusse n 's-Hertogenbosche nHerpen .Dez e drogezon evorm td egren stusse nhe tnatt ePeellan de nhe t eveneensnatt e (oer)dalva nd eAa .D enederzettin gBoeke ilig t opdez erug .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eoudst eontginnin gva nBoeke ii szee rweini gbekend .I n 1314word tBoeke ivoo rhe teers tvermel d alsRutge rva nHerpe n degemen egronde naa nd eingezetene nva nBoeke ie nVolke luit ­ geefttege nee njaarlijks e tijns.He tbetref thie rall ege ­ meenten diegelege nzij nbinne nnade romschreve ngrenzen ,i n hetzuide nGemer te ni nhe tooste ndoo rhe tLan dva nCuijk . (Hermans185 0I ,p .68-70) .Ui tdez euitgift eblijk tda t Boekeii niede rgeva lee nhoog-middeleeuws eouderdo mheef t (1).

Boekeimaakte ,evenal she tnabijgelege nVolke l (gelegeno pde ­ zelfderug )dee lui tva nd eparochi eUden .Omstreek s135 8wer d inBoeke iee nkape lgesticht ,welk ei n167 7to tkerpselker k werdverheve n (VanVee n1923 ,p .61) .Dez eker ki si n183 0af ­ gebrokene nvervange ndoo rnieuwbou w (Vande rAa ,p .518) , welke ind ejare n '20va ndez eeeu wwedero m doornieuwbou wi s vervangen.Dezelfd e schrijvermaak tmeldin gva nhe tgehuch t Oudekerk,da tvolgen sd ekaar tva nVerhee s inhe twestelijk e deelva nd egemeent e langsd eA ai sgesitueerd .Di tintrige ­ rendetoponie mi snie teenvoudi gt edatere n (2).Ee nverge ­ lijkbaarproblee mvorm td evle kBurgt ,waarva nallee nOtto w (z.j.,p .15 )opmerkt : 'Voortsi se rniet snade rbeken dbe ­ treffendeee nburcht ,di ei nBoeke imoe thebbe ngestaan ,waar ­ vanno genkel e restent evinde nzoude nzij ni nd egron d (...) inhe tbuurtschap... ' (Ottow,p .18 )(3) .

Hoewelo pd ekaar tva nVerhee sverbindingswege n tussenBoeke i enVolkel ,Gemer te nEr pzij naangegeven ,zij ndez ewege npa s 162

ind ejare n '80va nd evorig eeeu wverhard .D ewe gnaa rHande l werdpa s in192 8verhar d (Boekeiz.j. ,p .61-64) . In174 2wer d hetklooste rPadu ao fd eKlui s (Hermitageo pd ekaar tva n Verhees)gestich t (Ottow,p .18) .Rondo m ditklooste rhebbe n zichi nd eloo pva nd etij do pklein eschaa lontginninge n voorgedaan,vóórda td egrot ePeelontginninge n ind e20 eeeu w totstan dkwame n (Peterse nThisse n1987 ,p .133-144) .D e BoekelsePee li si ntegenstellin g totd eontginnin gva nd e OploosePee lwaa rgrootgrondbezi t eenschrijnend e rolspeelde , doorindividuel eboere nontgonnen . (Hetvolgend enaa rPeter s enThisse n 1987,p . 133-144.)Di theef tgelei d totee ngroo t akkerlandareaalme tee nkleinschalig ebloklverkaveling ,zonde r alt evee lbossages .Ron d 1900wa sdi tPeelgebied ,o penkel e algenoemd eklein eontginninge nbi jHuiz ePadu ana ,no gonont ­ gonnennatt eheid ee nveen .Tusse n192 0e n192 8werde nach t ontginningsboerderijenme trijkssubsidi e gebouwd,waarn ad e gemeenteraad in192 9besloo t totee nmee rplanmatig eontgin ­ ningva nd eresterend e40 0h aPeel .Naa rontwer pva nd e Heidemijwer dVenhors tme tomgevin gingericht ,waarbi jeen ­ ieder 10h aontginningsgron d kreegtoegeweze n (Boekei,p .63) . Vóór194 0wa she tkarwe igeklaard :voornamelij kBoekels e boerenhadde nzic hi nd ePee lgevestigd .

In191 0i si nBoeke ihe tprikkeldraa d ingevoerd.Voordie nwer ­ dend ekoeie n 'getuierdaa nsto ke nstaak 'e nminsten stwe e maalpe rda gbinne ngehaal d (Boekei,p .62) . 163

BOXMEER

DEGRENZE N

Dehuldig e gemeente omvatd emidde n19e-eeuws egemeent eBox ­ meere nd eoostelijk edele nva nd eaangrenzend e gemeenten Sambeeke nBeugen .Vóó r 1795behoord ehe tgemeentelijk eter ­ ritoirto td eschepenban kBeugen ,da tonde rd eBaroni eva n Gravee nhe tLan dva nCuij kviel ,Boxmee rda tme td eschepen ­ bankSt .Anthoni sd eBaroni eva nBoxmee rvormde ,e nSambee k dathal fto td eBaroni eva nBoxmeer ,hal fto td eBaroni eva n Gravee nhe tLan dva nCuij khoord e (Schepenbank,p .1 8e n21 )

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Centraali ndez egemeent elig tparalle laa nd eMaa see nrela ­ tiefbred e rugdi ed escheidin gvorm t tussend elager enatt e Maasterrassen (pseudo-uiterwaarden)e nd enatt ePeel .O pdez e rugligge nd e'nederzettinge nSambeek ,Boxmee re nBeugen .

ONTWIKKELINGEN,TO T184 0

Overd ehistorisch-landschappelijk e ontwikkelingva ndez ege ­ meente isnie ta lt evee lbekend .We lword td eker kva nBox ­ meeral see nva nd eoudst ei nd ePeelrandregi obeschouw d (Van Veen1923 ,p .50) .D eoudst evermeldin gva nBoxmee rluid t 'Mera'e nstam tui t110 7 (O.M.,p .50-53 )(l).I ndi t 'meer', datbeschouw dka nworde nal see nfossiel eMaasarm ,i she ta l in136 5genoemd ekastee lva nBoxmee rgebouw d (Sasseva nIJs - selt1899 ,p .11-13) . In163 1wer dd eGrif tva nhe tMee rnaa r deMaa sgegraven .No gi nd evorig eeeu wloosde ngrot edele n vanhe tBoxmeers ecultuurlan dvi adez eGrif to pd eMaa s (Sasse vanIJssel t1899 ,p .91) .Hoewe lOplo oi nd e19 eeeu wal s apartegemeent e 'achter'Boxmee r lag,i shet ,gezie nd ebe ­ grenzingva nd eSchepenbanke n enva nsommig e19e-eeuws ege ­ meentegrenzen indi tdee lva nd ePeel ,aannemelij k dathie r oorspronkelijk sprakewa sva ngrotere ,diepe rd ePee linlopen ­ de,aaneengeslote n territoria.Dez eteritori aweerspiegelde n deverschillend ecomponente ndi esame nhe ttraditionel eagra ­ rischebedrij fomvatten :he tdichts t langsd eMaa sd egraslan ­ den,daarachte rd eoud eakkerlande ne nmee rPeelwaart sd e natteheide ,vene ne nwoest egronden .D eoud egemeent eBeuge n doorliepno gi nd evorig eeeu wva noos tnaa rwes tdez ezones . Deaa nMari agewijd eker kva nBeuge nwer dvoo rhe teers ti n 1294vermel d (VanVeen ,1923 ,p .50) . 165

*BOXTEL

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegrens ,d emidde n19e-eeuws egren se nd e Schepenbanksgrensva nvóó r179 5zij nidentie k(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelij k landschapword tgekenmerk tdoo ree nafwis ­ selingtusse nna te ndroog ,laa ge nhoog .Lang sd eDomme llig ­ genenkel erivierduinen .Tusse nHalssch eWate re nDomme llig t een 'gestel' (diehie rechte rnie ti nd etoponieme ni steru g tevinden )ee nhoger e 'rug',di ezic hnaa rhe tzuide nuit ­ strekt,alwaa rdez emee re nmee rdoo rhoofdzakelij k zuid-noord gerichtenatter ezone si sversnede n(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Dehierbove ngeschetst eoorspronkelijk e landschappelijkesitu ­ atieheef tvoorteken dgewerk tte nopzicht eva nd ebewoonbar e plekkeni ndez egemeente .I n71 2schenk tAnsbald ,zoo nva n Willibald,ee ndee lva nzij ngoedere ni nTaxandri ë (zevenhoe ­ venme t'sala 'e n 'curticle'e nach t 'mancipia',me tvrouwe n enkindere ne nalle swa tdaarto ebehoord )aa nWillibrord .Dez e goederenligge nt eLevetlau saa nd eDomme l (O.M.,p .8-10) . DitLevetlau sword twe lgelij kgestel daa nLuisse l(Smulder s 1950a,p .50-5 1e n1952 ,p .29) .E rzij nechte rgee nEchter - nachsecijnse nbeken dt eLuisse l (O.M.,p .9) .I n129 3word t inee nopsommin gva nd egoedere nva nhee rWille mva nBoxte l ook 'Lucel'genoemd ,evenal s (zijn?)ho ft eBoxte l('...curia m nostramd eBocstelle... ' (O.M.,p .611-613) .I nBoxte li s echterwe lEchternach' sgoe daanwezig .D eoudst evermeldin g 'Bocs:tel'kom tvoo ri nee nui the tbegi nva nd e13 eeeu wdate ­ rende lijstva ngoedere ne ncijnse nva nEchternac h (O.M.,p . 203-206),maa rd eban dme tEchternac hka naanzienlij koude r zijn.

HoewelVa nde rA a(p .651 )vermeld tda te r(i nd e19 eeeuw )t e weinighooilande nzij n (omi ndi ttekor tt evoorzie npachtt e menhooilan di nd eMaaskant) ,blijke nd ebeemde nlang sd e Dommelvanoud see nro lt espele ni nd elocal eagrarisch e economie (3).Bi jBreukele nlig tee noorspronkelij k gegraven waterda to pd e19e-eeuws egemeentekaar tva nKuijpe rfoutie f deDomme lword tgenoemd .Dez e 'Dommel',waarschijnlij k dea l in150 9genoemd eMolengrav ebi j'te nBreukelen ' (VanBokhove n 1966,p .61 ;noo t 5), taptewate ra fva nd eBeers evoo rd e aandrijvingva nee nwatermole ne nvloeid eui ti nd eDomme l (4). 166

Hetkastee lStapele nda tn ual sresultaa tva nee nverbouwin g in185 8ee nneo-gotisc huiterlij kheef t (Kunstreisboek,p . 541)gaa tnie tdirec t terugo pd eoudst ebehuizin gva nd ehee r vanBoxtel .He tblijk tui topgravinge nui the tbegi nva nd e 15e,o fd e16 eeeu w tedatere n (Renaud,1969 ,p .27 )(5) . 167

BUDEL

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eBude li sidentie kaa nd emidde n19e-eeuws e gemeentee naa nd eschepenbankbegrenzin gva nvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Indez egemeent e liggendri e 'droogte-eilanden',namelij kd e zuidelijkeuitlope rva nd e 'gestel'va nBerg ,Gaste le n Soerendonk,ee ncentraa ldroo gietwa tversnipper d areaalwaar ­ opd ehuidig enederzettin gBude lligt ,e nlang sd eprovincie ­ grensd ehoogt eva nd eWeerter -e nBudelerbergen .D ezuid ­ noordlopend enatt ezon ebeston dno gi nhe tmidde nva nd e19 e eeuwui tee naaneenschakelin gva ngrot ee nklein evenne n(1) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Budelwa swaarschijnlij k ind eVroeg eMiddeleeuwe nFrankisc h koningsgoed,ee nvill ame tmogelij kee nker k (Winkelmolen 1960,p .25 ;Blo k 1979).Nie tbeken d iso fd ei nhe tbegi nva n de20 eeeu wafgebroke noud egothisch eker k (VanLaarhove n 1975,p .68 )te rplekk evoorganger sheef tgehad .We lword ti n 947he tklooste rKevermon tbegiftig dme td eker ke nd etiende n te 'Budil' (O.M.,p .30-31) .Eerder ,i n779 ,bekrachtigd e Kareld eGrot eee ndoo rzij nvoorvade rPeppij ngedan eschen ­ kingaa nhe tklooste rKevermont ,waaronde r 'Budilioi nTexan - dria' (O.M.p . 17-18).Dez ebezittinge n komenlate raa nhe t Marienstift teAke n (2)e ndeel saa nd eCistercienserinnenab - dijt eRoermon d (O.M.,p .260) .Dez ebuitenlands e kloosters blevenn a164 8i nhe tbezi tva nhu ngoedere n teBudel .Pa si n deFrans e tijdkwa mhieraa nee nein d (Wolfswinkel 1960,p . 149).Naas tdez ekerkelijk ebezitter sheef td ehee rva nCra - nendonkbezittingen .I n130 7verkoop thi jaa nd eliede nva n Budeld egemen eweiden ,waarva nee ndee lVronhove nhee t(O.M. , p.887-890) .

In186 8von dvoo rhe teers twegverhardin gplaats .Daarvoo r warene renke lvaa kslech tberijdbar e zandwegen!D everhard e weglie pva nMaarheeze ,vi aBude lnaa rHamon t (Wolfswinkel 1960,p .235-236) . In189 2wer dee nstu kheid ee nhe tRingsel - venverkoch taa nee nBelgisch emaatschappij .Hie rontston d naastd ezinkfabrie k (deKempisch eZinkmaatschappeij )Bude l Dorplein,genoem dnaa ree nva nd estichter sva nd ezinkfabrie k EmileDo r (Wolfswinkel 1960,p .289-292) . 169

*CUIJK

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eCuij kbestaa tui td e19e-eeuws egemeent e vandi enaam ,uitgebrei dme the toostelijk edee l(Klein-Lin ­ den)va nd eoud egemeent eLinden .He tterritoi rva nd ehuidig e gemeenteCuij kbeslaa tslecht see ndee lva nhe tva nvóó rd e Franse tijddaterend eCuijks e schepenbankgebied.Dez eschepen ­ bankomvatt eoo kno gd ehuidig egemeent eHaps .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Ind egemeent eCuy ki sd eoorspronkelijk e landschappelijke situatie slechtsgedeeltelij k laterbeïnvloe ddoo rd eBeers e Maas..D ehoger egronde n langsd eMaa shebbe nhe tme tgeule n doorsmedennatte rgedeelt e inhe tzuidweste ngedeeltelij kgeï ­ soleerd.He toorspronkelijk e landschapi nhe tzuide nva nd e gemeentemaak ta londerdee lui tva nd ehog ePeelran dlang sd e Maas..

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ind egemeent eCuij ki see naanta lopzienbarend earcheologi ­ schevondste ngedaa nva nmee rda nprovincial ebetekenis .D e plaatsCuij k isva nRomeins eoorspron g (1)e nhoewe lhe tme t behulpva nhe tarcheologisc hvondstenmateriaa l nietgoe dmoge ­ lijki see nbewoningscontinuïtei t opdez eple kaa nt etonen , geefthe tnie tteloorgaa nva nd enaa m (Ceuclum- Cuijk )ee n sterkvermoede ni ndi erichtin g (2).D eplaat sla gaa nd ebe ­ langrijkedoorgaand everbindin gtusse nTongere ne nNijmegen , waardez ewe gd eMaa skruist e (3).Dez ewe gha dmogelij kee n aftakkingi nwestelijk e richtingove rKatwijk .

Tijdensopgravinge n inCuij k isd evroeg-middeleeuws ewoon ­ plaatsva nd ehere nva nCuij kgelocaliseerd .Tijden see nover ­ valo phe tLan dva nCuij kdoo rDir kVI ,graa fva nHolland ,i n 1136wer ddez eo pee nverhogin gliggend ee ndoo ree ndrog e grachtomringd eburch tverwoest .Al sgevol gva ndez eschermut ­ selingenmoes ti nCuij kee nnieuw eRomaans eker kgebou wwor ­ den.Tege nhe tein dva nd e15 eeeu wwer ddez evervange ndoo r eengothisch eker k (Bogaers1966 ,p .134) .O pdez elocati e laatzic hee nbelangrij k stukNoordbrabants ecultuurgeschie ­ denisaanwijzen .Pa lnaas td ehuidig eneogothisch e kerkstaa t eenoud etoren .D e15e-eeuws eker kvie lte nproo iaa nhe ther ­ nieuwde katholiekeela nda t- voora ln ahe therste lva nd e bisschoppelijke hiërarchie -i nd e19 eeeu wwa sopgekomen . Eertijdskatholiek ekerke nware nn ad e80-jarig eoorlo gprak - 170

tischall e inhande nva nvaa kklein eprotestant e gemeentenge ­ komen,di emeesta l financieelnie ti nstaa tbleke nd eker k behoorlijk teonderhouden .O pd emodegol fva nd evaa k tenon ­ rechteverguisd eneo-gothie kwerde nvee lva ndez eoud ekerke n doornieuw e 'echtRoomse 'gebouwe nvervange ndi ezic hzee r duidelijk inhe tlandscha pmanifestere n(4) . 171

DEURNE

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws e gemeenteDeurn e en(ee ndee lvan )Vlierden .Tusse n179 5e n185 0i se rgee n verschilva nbegrenzin gopgetreden .I n171 6i sBraban tee n strooklang sd eoostelijk egren sme tLimbur gkwijtgeraak t(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Eengroo tdee lva nd ePeelgemeent eDeurn ei snat .Vlierde ne n Liesselligge no pee nzuidoost-noordwes t lopenderu gdi edoo r hetbeekda lva nd eAstensch eA agescheide nword tva nhe t 'Astensmassief' .Rondo mDeurn e liggenenkel edroger egronden . DeVlie rscheid tDeurn eva n Walsberg.I nhe tzuide nlig t langsd eAstensch eA aee nkleinere ,lang esmall eru g(waaro p Neerkante nHeitra kliggen )e nwelk edoorloop tto tbi jhe t LimburgseMeyel .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldinge ni nDeurn ebetreffe nee nschenkin gaa n deker kva nBakel ,di edoo rWillibror dword tbeheerd ,va nee n casatust eVlierde n('...i nloc oFleodrodu mcasatu mI...' ) en teDeurn e('...i nDurninu mcasatu mI...' )(O.M. ,p .11-13) . Dezedubbel eschenkin gpas tgehee li nhe thierbove ngeschetst e landschappelijkebeeld :Deurn ee nVlierde nligge no ptwe edoo r hetbeekda lva nd eOud eA ava nelkaa rgescheide n 'droogte- eilanden'.Hoewe lOuwerlin g (1933,p . 325)aannneem tda td e 8e-eeuwse schenkingaa nd eker kva nBake linhoud tda ti n Deurned eschenke rHerelae fee neige nker kzo ubezitten ,i s ditnie taannemelijk .Onduidelij kblijf tdoo rwi ee nwannee r deoorspronkelij kva nBake lafhankelij k kapellent eDeurn ee n Vlierdenzij ngesticht .Echternac hblijk techte ri n106 9he t collatierechtva nd eker kva nDeurn et ebezitte n (O.M., p. 48-50).D ekape lva nVlierde ni svolgen sVa nVee n (1923, p. 64)pa si nd eeerst ehelf tva nd e13 eeeu wgestich t(2) .

Onduidelijkheidbestaa tove rd eoudst elocati eva nd eker kva n Deurne.D etoren ,he toudst edee lva nd ehuidig ekerk ,dateer t vanca .140 0(Kunstreisboek ,p .550) .Ouwerlin g (1933,p . 59 e.v.e n327 )veronderstel tda td eoudst eker kgestaa nheef t aanhe tKerkein d '...eenbuurtscha po feigenlij kee n straat, eengoed evij fminute nnoordwestelij kva nd eker kgelege ne n dieo pde ngroote nwe gnaa rBake luitkomt' .D ehuidig edorps - kom (begin20 eeeuw ,i svolgen shem )ee nde rjongst ewijke n vanDeurne .Di tlijk techte ri ntegenspraa kme td eelder sge - 172

constateerdeo fverondersteld everplaatsin gva nhe tzwaarte ­ puntva nnederzettinge nva nd ehoger egronde nnaa rd erande n vand e 'droogte-eilanden'.Zelf sd etwe eoud ekastele ni n Deurne,gelege naa nd eBakels eA ahebbe ni ntegenstellin gto t anderenederzettinge nnauwelijk s aantrekkingskrachto pd ebe ­ bouwinguitgeoefen d(3) .

In128 8ruil tJa nI va nBraban tenig egoedere nme td ebisscho p vanLui ke nverkrijg tzodoend ed eheerlijkhei dDeurn e (O.M., p. 535-536).Da td ehertogelijk e invloedte nkost eva nEchter - nach (end elocal ehee rva nDeurne )a leerde rwa stoegenome n valta ft eleide nui the tfei tda the toorspronkelijk eEchter - nachsegoe dBotte l (O.M.,p .406-408 )i n124 8al sbezi tva n Maria (gewezenkeizerin ,dochte rva nHendri kI ,herto gva n Brabant)doo rhaa raa nhe tdoo rhaa rgesticht eklooste rBinde ­ rent eHelmon dword tgeschonke n ('...prediumd eBothel ecu m dominus,agris ,prati se tsimilibus...' )(O.M. ,p .304-305) . Ditvolgen sd ekaar tva nVerhee si nd e18 eeeu wno ggehee l geïsoleerde stukcultuurlan di si nd e17 eeeu wgesplitst :te n noordenva nhe toud eBotte lwer dpa laa nd eran dva nhe t 'droogte-eiland'd eKlein eBotte lgebouwd ,da ti nhe tbegi n vand e18 eeeu wtoebehoord eaa nd ehee rva nDeurn e (Ouwerling 1933,p .82) .'Ove rouder esituatie si nd eander ebuurte nva n Deurnei snie tvee lbekend .I nLiese lston dmogelij k reedsi n de14-15 eeeu wee nkapel ,gewij daa nMartinu se nNicolau s (Ouwerling1933 ,p .597 ;Va nVee n1923 ,p .64) ,maa roo kdaa r isd ebewonin gontegenzeggelij k ouder (4).Gehee lgeïsoleer d inhe tPeelmoera slage nHeitrak ,Moosdij ke nNeerkant ,di eoo k kerkelijk,gerich tware no phe tLimburgs eMeyel ,da to phet ­ zelfde 'droogte-eiland'lag .Oud evermeldinge nzij nresp . '...Stevenva nde rHaeghe ,lae topte ngroete nHeytrack... 'i n 1430e nd ehoev e 'tenMoesdyck 'i n150 6Moosdij kbehoord eto t ca.170 0aa nd ehere nva nDeurn e (Ouwerling 1933,p .67 8e n 688).Neerkan ti swaarschijnlij kjonger .I nVlierde nbeza td e abdijBindere noo kverschillend egoederen ,ni .d eHazeldonk , Rut,Vors te nd ehoev eva nhe tKerkho f (Ouwerling1933 ,p . 709).

Nogo pd ekaar tva nVerhee sui t179 4i si nLiesse lhe tBlok - huisaangegeve naa nd edoorgaand e routeva nHelmond ,vi a Liessele nMeye lnaa rMidden-Limburg .He ti si n151 6gebouw d '...totseekerheyd eva non slan tva nBrabant...' .He ti so p hetein dva nd e18 eeeu wafgebroke n (Ouwerling1897 ,p .65 ; Ouwerling1933 ,p .65 1e.v. ) (5). 173

DENDIJNGE N

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e is,o pee nklein eaanpassin gi nhe tzuide n langsd eZuid-Willemsvaar tna ,identie kaa nd emidde n19e - eeuwsegemeente .Vóó r179 5vie lDe nDünge nonde rd eschapene - bank 's-Hertogenbosch.

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetcentru mva nd eklein egemeent eDe nDünge nbestaa tui tee n geïsoleerd 'droogte-eiland'waaro pDe nDünge ne nMaaskantj e (gem.St .Michielsgestel )zij ngelegen .D eres tva nhe tDe n Dungensegrondgebie d isnat .

ONTWIKKELINGENTO T184 0(1 )

Hetbeschreve noorspronkelijk e landschapron d80 0geef td e grenzenva nd emogelijk eoud ebewonin gaan .Va nMinderhou t (1976)concludeer tda tgrot edele nva nDe nDünge nvoorda td e schriftelijkebronne ngaa nvloeie na lron d138 0gehee lzij n ontgonnen (2).Ee ndee lva nd eoudst ehoog-middeleeuws ebewo ­ ningvon da lplaat sbuite nhe t 'droogte-eiland'.Hoewe le ra l in134 0sprak ei sva ndijke ni nDe nDünge n (VanMinderhou t 1976p .15 9e.v. )hoef tdi tnie tt ebetekene nda the thie r gaato mee nsluiten d (ring)dijkstelsel.Verhoog daangelegd e wegenworde noo kvaa kdij kgenoemd .I n161 0word tee nordon ­ nantieuitgegeve ndi ezich tgeef to pd everhoudin gbewonin g- bedijkte,tege nhe twate rgezekerd e landerijen.E rblijk ta l eenouder edij kt ehebbe ngelege ndi edoo rd etroebele nron d 's-Hertogenbosch (80-jarigeoorlog )nie tgoe dko nworde non ­ derhouden.Eenderd eva nhe tdor plig tno gonbedijkt .Daaro m wordtverzoch to mtoestemmin go mee nnieuw edij k teleggen . HetGriendsve ne nd eSpork tware nbuite nd eoud ebedijkin g gebleven.D enieuw edij ki swaarschijnlij k kortn a164 3geree d gekomen.Mogelij khang tdez ehernieuwd ebedijkingsactivitei t samenme the ttoeneme nva nd ewateroverlas tveroorzaak tdoo r deBeers eMaa s (zieregioverhaal )(3) .Steed smoe tonderschei d gemaaktworde n tussenDe nDunge nbinnendijk se nbuitendijks . Klaarblijkelijkheef tzic hbi jee nverslechterend ewaterstaat ­ kundige situatieee nconcentrati eva nbewonin gbinnendijk s voorgedaan (4).Wa si nd e14 eeeu wa lee ngroo tdee lva nhe t Dungensegrondgebie d incultuu rgebracht ,he tGriendsve nla g nogdeel sonontgonnen .No gi nd e16 eeeu wkwame ne rstukke n heidevoo r(5) . 175

DIESSEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s isidentie k aand emidde n19e-eeuws e begrenzing.Vóó r 1795maakt eDiesse nonderdee lui tva nd e schepenbankva nHilvarenbee k enoo kva nd eHeerlijkhei dHilva - renbee:k.I n181 3wer dDiesse nal szelfstandig e gemeenteva n Hilvarenbeek losgemaakt (Ruhe1954b ,p .85) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelijk e landschapva nDiesse nword tgekenmerk t door eenvoornamelij kna tmilieu .Allee n tenweste nva nhe t hoofddorpDiessen ,bi jBaarscho te nd eHog e (!) Haghorstlig ­ genenkel edroger ecomplexe n(1) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Inhe tbegi nva nd e8 eeeu wontvang tWillibror d enkelehoeve n enmancipi a (O.M.,p .6-10 )di eworde ngelocaliseer d in,o f bijhe tdor pDiesse n (2).I nhe tDiessens ecijnsboe kva n Echternachkome nnaas tDiesse no.a .cijnsplichtig e 'erfenis­ sen'voo ri n 'tLaa re nbi jBaarscho t (Smulders1952d ,p .73) . In123 4blijke no fworde nd eEchternachs e goederengedeelte ­ lijk 'overgeheveld'naa rd eabdi jTongerl o (O.M.,p .239-240 ) (3). Ind evolgend ejare nneem the tbezi tva nd eabdi jTonger ­ lot eDiesse naanzienlij k toe (bijv.O.M. ,p .651-652) . 177

*D0NG5N

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeentegrensva nDonge nkom tgehee loveree nme td e grens in186 6e nd eschepenbankgrens .Allee n inhe tzuide n heefthe tschepenbankterritoi r eenminimal euitstulpin go phe t huidigegrondgebie dva nTilburg .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Eengroo tdee lva nd egemeent eDonge nmoe toorspronkelij kee n veenbedekkinghebbe ngehad ,hoewe lda tui td ehuidig ebodemge ­ steldheide nd egrondwatertrappe nnie tdirec t isa ft eleiden . Enkelea loud etoponiemen ,zoal sd eBiezen ,maa rvoora larchi - valischeaanwijzinge ngekoppel daa nhe toud everkavelingsbeel d makenee noorspronkelijk eveenbedekkin gaannemelijk .D ei nhe t zuidengelege nWilder tmoe too kmerendeel sui tvee nhebbe nbe ­ staan,maa rva nuitgift eva nd eWilder t isniet sbeken d (Leenders1983a ,p .56) .D eru gi nhe tzuidweste nva nd ege ­ meentei svermoedelij knooi tme tvee nbedek tgewees t(1) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eexact edaterin gva nd eveenontginninge n inDonge nbe ­ staatenig eonzekerheid .O p1 1februar i128 8word td egren s bepaald tussenDonge ne nLoo no pZan d (O.H.Z.,p .274) .I n 1293worde n1 5hoeve n 'wilderte nmoer ' ind eGrot eHa mi n erfpachtuitgegeven .Vervolgen s ise ri n133 0sprak eva nd e uitgifteva n1 2hoeve n 'moere nwildert ' (186ha) , van1 0 hoevenmoe r in133 2e nz overder .I nkort e tijdraak the t grootstedee lva nd eDongens evene nontgonne n (Brandenbarg 1981,p .5 0e.V.) .

Bijd egenoemd euitgift eva n 1293worde nd eafmetinge nva nd e hoevengenoemd .Elk ehoev emoes tee nbreedt e krijgenva n2 4 roedene nee nlengt eva n40 0roeden .D everkavelin gdoe tver ­ moedenda tlang sd eDong ed eontginningsbasi smoe tworde nge ­ zocht.All euitgifte nkunne naanvankelij kagrarisch eontgin ­ ningenhebbe nbetroffe n (Leenders 1983,p .56) .He thoge rge ­ legenzuidwestelij k deelva nd egemeent eDonge n iswaarschijn ­ lijkee nouder ebewoningskern .Daa rmoe the thui sDonge nheb ­ bengestaan .

Ind eloo pva nd e13 ee n14 eeeu wzij nd ehie raanwezig eak ­ kertjeswegen szandoverstuivin gverlate n (2)(Verhage n1977 , p.92) .Di tduid to pee nalgehel everdrogin gva nhe tgebie de n eendaarme egepaar dgaand emaaiveldverlagin gva nhe tveraar ­ dende (oxiderende)veenpakket . 178

Toch ise rno glan gsprak eva nhe tvervene n (moeren)va nd e grondeni nDongen .I niede rgeva lheef the tvervene nzee rkor t nad eontginnin gee naanvan ggenomen .I n133 5moge nd eingeze ­ tenenva nOosterhou te nDonge nee nmoervaar tgrave n (3)e ni n 1380verkoop td ehee rva nBred aee nparti jmoergron dgelege n tussend eDongens eVaar te nd eLoons ewe g (Merkelbachva nEnk - huizen1949 ,p .103) .I nd e16 eeeu wi sd eveenvoorraa dno g nietuitgeput ,zoal sblijk tui tenig earchivali a '...mention- neerende om (...) moeren tescheyden... ' (Vande rHamme n1913 , p.22 8e.v. )e nzelf si nd e17 eeeu wblijke ne rno gmoere nte r exploitatie aanwezig (Leenders 1983a,p .56) .He toudst emoer - vaartenstelsel laatzic h slechtsmoeilij kdatere ne nlocali - seren.Hoewe li n151 7Roosendaals emoerliede nadvie suitbren ­ genove rd eaanle gva nee nmoervaar tnaa rHollan d -volgen s Leendersword thie rd eDongens eVaart , 's-GravenmoerseVaar t end eKerkvaar tbedoel d -datere nd eaanwijzinge nove rhe t effectiefgrave nva nee nnieuw evaar tpa sui td ed ejare n'6 0 vand e16 eeeuw . 's-Gravenmoervraag t '...consentva ndoo r 1s-Gravenmoert emoge ngrave nend ebrenge nee nvaer toft e leijevuij tzijn emoere ngelege nonde rDonge n (...) totaa n desklooste rva nEmsteijn sLeij ee nd eva ndae rdeu r 's-Gra- venmoersvaart ' (4)(Va nde rAa ,p . 429). 179

*DRUNEN

DE GRENZEN

Dehuidig egemeent eDrune nomvatt e ind e19 eeeu wnaas tDrune n ookee ndee lva nd egemeent eOud-Heusden .Ee ndee lva nhe t schepenbankgebiedva nhe tHollands eOud-Heusde nval tn uno g binnend egemeent eDrune n (1).Ee nlang euitlope rva nhe tOud - heusdenseschepenbankgebie d naarhe tzuide nto taa nGiersber - genwer dgevorm ddoo rhe t 'Leengoedva nHulten 'da tal szoda ­ nigo pd ekaar tva nHendri kVerhee sui t179 4voorkomt ,maa r dati n133 4a lword tgenoem d (2)(Herman s1850 ,p .8 2e.V.) .

HETOORSPRONKELIJK E LANDSCHAP

Ondankshe tgrot everschi li nhoogt ei nDrune n -i nhe tzuide n vand egemeent ebi jd eHeidij ke nMeerdij kkome nhoogte nva n meerda n4,5 0m +NA Pvoo r- i she ttoc haannemelij k datDrune n oorspronkelijkee ntege ndez ehoger egronde nopkruipend eveen - bedekkingmoe thebbe ngehad .Zowe ld everkavelin gal senkel e toponiemeno pd en uaa nd eoppervlakt e liggendezandgronde n wijzen indi erichting .Zelf see noorspronkelij k tegend e Loonsee nDrunens eDuine nuitwiggen dveende kma gworde naange ­ nomen (3).Di tka nnade rworde ntoegelicht .

Hetblee knie teenvoudi gd ealleroudst e zuidelijke achterkaden vand eLangstraats eveenontginnin gvas tt estellen .D evernat - tingva nhe tgebie d tussend eLoons ee nDrunens eDuine ne nd e Heidijk -d euiterst ebegrenzin gva nd ei n142 1ondergegan e GroteWaar d -i shie rdebe taan .Doo rhe tgrotendeel sverdwij ­ nenva nhe tvee nte nooste nva nd eMelkdij k (Loono pZand )al s gevolgva noxidati en ad eontginning ,maa rmogelij koo kdoo r moernering (verturfing),kwa mhe tonderliggend e reliëfaa nd e oppervlakte.Hierdoo rwer dd eoorspronkelijk e waterscheiding tussenDonge ne nDiez egeaccentueerd .D eafwaterin ggeschiedd e steeds;mee ri noostelijk e richting.Doo rd everlagin gva nhe t maaiveldwa she tveenpakke t tussend eLoons ee nDrunens e Duinene nd eHeidij kgeïsoleer d geraakt.Dez e 'sleuf'verloo r langzaam deveenbedekking .Late rwer ddez ehe tmees tweste ­ lijkeverlengstu kva nhe tBeers eMaastrac édoo rd eaanle gva n deBaardwijks eOverlaa t ind e18 eeeuw .D eafwateringsrichtin g werdhierdoo rwee romgekeer d endi tha dverder evernattin gva n hetgebie d totgevolg .D eaanle gva nd eMelkdij k in165 8 (Verschuren1986 )markeer tdez eomslag .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Sporenva nd eoudst eontginnin gva nDrune nzij ngrotendeel s 180

onderrecent enieuwbou wverdwenen .D eontginnin gheef tzic hi n zuidelijke richtingvoltrokke n (4).I nhe thel eDrunens eont ­ ginningssysteem zijnee naanta l achterkaden/ontginningsassen teonderscheiden .D ebewonin gheef tzic huiteindelij kgecon ­ centreerdo pee nru gdi ezichtbaa rwer ddoorda the tvee ndoo r veraarding (oxidatie)daalde .

Tenzuide nva nd eAchterst eVenn eza ld eveenontginnin gto t aand eLoons ee nDrunens eDuine nhebbe ndoorgelopen .D ebegi n 19e-eeuwsekadasterkaarte n -d ezogenaamd eMinuutplan sva nhe t Kadaster -tone ne rstrokenverkavelin g dieopvallen dgoe daan ­ sluito phe tverkavelingspatroo nva nd eLangstraa t(Branden ­ barg1981 ,p .36) .Eve nte nnoordooste nva nGiersberge n lagd e Klinkert,wel kgoe dd ezuidgren svorm tva nhe tzogenaamd e leengoedva nHulte n (zienoo t 2). Dezemerkwaardig euitstul - pingvanui the tHollands eOud-Heusde n totaa nd egren sva nd e DrunenseDuine ndie p inhe tBrabants eDrune nverbind td eHol ­ landseveenontginnin gme td eBrabantse !Daarnaas tvertoonde n decultuurgronde nva nd ehoeve nd ePesser te nFellenoor ti n ietsminder emat edezelfd e -bi jee nander everklarin gonbe ­ grijpelijke -noord-zui dgericht estrookvor m(5) . 181

EERSEL

DEGEIENZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws egemeent eEerse l enDuize l (metSteensel )(1) .Vóó r182 8beston ddez egemeente ­ splitsingno gniet :d eschepenban kEerse lbeston dvóó r179 5 danoo kui tEersel ,Duize le nSteensel .

HETOORSPRONKELIJK E LANDSCHAP

Centraali nd egemeent e ligtee n 'haakvormige'dekzandru gdi e dewaterscheidin gvorm ttusse nd eBeers ee nd eGrender .Dez e rugdwing td eRu ni nnoordoostelijk e richting.Te nnoorde nva n Steensel,i nd e 'knieholte'va nd ehaakvormig e zandrugont ­ springtee nva nd ewaterlope ndi eoo kuiteindelij k ind e Dommeluitwateren .Zuido mEerse lligge ngroter ecomplexe naan ­ eengeslotennatt egronden .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Eerselka nboge no pee ngroo taanta lweliswaa rverspreid eoud e archeologischevondste n (2).E rzij nno ggee nMerovingisch e nederzettingen opgegravendi egeïdentificeer d kunnenworden , alsd ei nd e8 eeeu wgedan e schenkingen "Eresloch'e n 'Henesloth'aa nWillibrord/Echternach . (3)Da tdez enederzet ­ tingenwe laanwezi gzij ngewees tgetuig td evonds tva nee n Merovingischgrafveld .Voo rd e (Hoge)Hee sbi jEerse lword t dezekoppelin gwe lgemaakt :he ti sd ei nee nschenkin gaa n Echternachva n784/78 5genoemd e 'villaHezia ' (O.M.,p .19-20 ) (4).D egebure nva nd eHee shadde nnaas tee neige nklein ege - meijnt (Enklaar 1941,p .111 )oo krechte n ind eOerles ege - meijnt.Smulder s (1962d,p .139 )concludeer thierui tda td e buurtd eHee si sontstaa nui téé nvroeg-middeleeuws ehoev eme t eigenrechte ni nd egemeijnt .Evenal s invee lander eBrabants e zanddorpenval te ree nga ti nd eschriftelijk e overlevering vanee npaa rhonder djaar .I nee nlijs tva nhoeve ne ncijnse n vand eabdi jEchternac hword tvoo r 'Ersele'd eeerde rgenoemd e bandme td eabdi jbevestig d (O.M.p .203-206 )(5) . 183

EINDHOVEN

DEGFU5NZE N

Dehuidig egemeent eEindhove ni so pd enoordwesthoe kbi jAch t na,gehee lvolgebouwd .Hierdoo r ishe tnie tzinvo ld ehuidig e gemeentegrensverde rt evergelijke nme td emidde n19e-eeuws e begrenzing.D egemeentegren s isgrotendeel s gelegdbi jd e rondwegron dEindhoven .D eKlein eDommel ,uitlopen d ind e Dommel,vorm ti nhe tooste nno gee nnatuurlijk eoud ebegren ­ zing,e noo kd egren stusse nnoordwes tEindhove ne nVeldhove n langsWelscha pi si nd elaatst eeeu wnie taangepas t (Overd e 19e-e n20e-eeuws egrensperikele nzi eBr .Taurellu s 1950,p . 159-167).D ehuidig egemeent eomva t (delenvan )d emidde n19e - eeuwsegemeente nEindhoven ,Gestel ,Stratum ,Strijp ,Tongelre , Woensele nZeelst .D eschepenbanke nva nEindhoven ,Stratum , Strijp,Tongelr ee nWoense lzij nidentie k aand erespectiev e oudemidde n19e-eeuws egemeenten .He toostelij kdee lva nd e midden19e-eeuws egemeent eGeste lvormd evóó r179 5d eschepen ­ bankGestel ;he twestelij kdee l (Blaarthem)hoord e totd e schepenbankVeldhoven .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P (1)

Hetnatuurlijk e landschapva nd egemeent eEindhove ni sbepaal d doorenkel e rivierene nbeke ndi ee rsamenkomen .Bi jGeste l stroomtd eTongelree p ind eDommel ;i nhe tstadscentru mvoeg t zichdaa rd eGende rbij .O mdi tnatt econcentratiepun t liggen enkelegroter edrog ecomplexen ,di ezic hal staartpunte nron d ditcentru m groeperen.D everschillend e namenva nd enederzet ­ tingendi evri jrecen tto td eagglomerati eva nEindhove nzij n gaanbehore nweerspiegele ndez eoorspronkelijk e landschappe­ lijkesituati e(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst egeschreve nbro nomtren tEindhove nbetref td everle ­ ningva nstadsrechte ndoo rd eherto gva nBraban t in123 2 (O.M.,p .240-241) .Hoewe lhe tonduidelij k isho eou dd ene ­ derzettingis ,e ri si n123 2waarschijnlij k geensprak eva n stadsstichting,dateer tz estelli gui td eHog eMiddeleeuwen . Ofd econclusi eva nKakebeek e (1950,p .73 ) '...dathe taan ­ nemelijk is,da td eeerst eaanle gva nd esta dal s8 eeeu wt e dateren is...'nie tvoorbi jgaa taa nee nmogelijk everplaat ­ singva nd ebewonin gva n 'Eindhoven'op ,o fo pd eran dva nee n 'droogte-massief'i nd erichtin gva nhe t (latere)kastee lTe n Hagheza ldoo ropgravinge nmoete nblijke n (3).D eoud eneder ­ zettingEindhove nword tomring ddoo rnederzettinge n dieo p 184

grondva nhu nlocati ebinne nhe toorspronkelijk e natuurlijke landschape nhu nnaamgevin goude rda nEindhove n zullen/kunnen zijn (4),immer sd elocati eva nd enederzettin go pd esamen ­ vloeiingva nd eGende re nd eDomme lwa snie tvanoud sd emees t idealebewoningsple k ind eregi o (5).Onduidelijkhei dbestaa t overd eouderdo mva nhe tKastee lDi eHaghe ,d evoorlope rva n hetklooste rMariënhage .He toudst edee lva nhe ti n142 0 in/op/bijhe tkastee lgesticht e (Broeren1950 )kloostercomple x dateertui td e15 eeeu w (Kunstreisboek,p .555) .D evraa g blijfto fd enederzettin gzic hgerich theef tnaa ree na laan ­ wezigkasteel :ee nkasteelnederzettin g (zoalsbijv .i nHeez e hetgeva lwas) ,o fwa shie r sprakeva nee nsecundair ebewo - ningsconcentratiebi jhe tkasteel ?

(Hetvolgend enaa rTop se nVerschuere n 1965,13 8e.v. )Tusse n 1790e n181 8kwa md ebestratin gva nd ewe gvanui tEindhove n naarhe tnoorde ne nhe tzuide ngereed .Dez ewege nslote naa n bijd ereed si n174 2geree dgekome nwe gva nBoxte lnaa rhe t noordene nd ewe gva nBorke lnaa rd eLuiks egrens .Dez elaat ­ stewe gwa si n179 1bestraat .I n184 6wer dhe tEindhoven s Kanaal,da ti nHelmon daansluitin gga fo pd eZuid-Willems ­ vaart,geopend .D ehavenko m lagi nd eoud egemeent eStratum . Ookd eaanle g'va nee naanta lander evoorzieninge nt.b.v . Eindhoveni nd eoud eomliggend egemeenten ,o.a .d espoorwe g diei n186 6geree dkwa mme the tstatio ni nd eoud egemeent e Woensel,dede nd eroe po mee n 'groot-Eindhoven'weerklinken . Eenversneld euitbreidin gva nd estedelijk ebebouwin gdwon g dezeontwikkelin gmed eaf . 185

ERP

DEGRIJNZE N

Dehuidig egemeente ,d emidde n19e-eeuws egemeent ee nd e schepenbankvóó r179 5zij nidentiek .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetgrootst edee lva ndez egemeent eword tingenome ndoo rdrog e gronden.Tusse nd edrog elocati eva nd enederzettin gEr pe n eengrote rdroo g 'massief'waaro pKeidon k enD eLare nzij nge ­ legen,heef td eA aee nrelatie fsma lbeekda lgevormd .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

In1134 ,he tstichtingsjaa rva nhe tklooste rBern e tennoorde n vanHeusden ,word tee noorkond euitgegeve nwaari nvoorkom td e plaatsErthepe ,welk edoo rGysselin g (I960,p .328 )me tEr p wordtgeïdentificeer d (1).I nee nlijs tva nbezittinge nva n Berne (O.M.,p .202-203 )kom td enaa mCheldun c (Keldonk)voor , datdoo rGysselin g (1960,p .556 )word tafgelei dva n 'kalja'+ 'dunga'= zandig eopduikin gi nmoerassi gterrein .

In130 0geef tJa nI Iva nBraban tee ngemeyn tui taa nd eliede n vanErp ,(grotendeels )gelege ntusse nKeldon k('Keeldonk' )e n Gemert (?)('Gemerterwhere' )(O.M. ,p .720-722) . In131 1geef t deherto gee ngemeyn tui tt eLieshou tdi ei nhe tnoorde nword t begrensddoo rd e '...limitesd eVechele ,d eErp ee td eBoer - donc...' (O.M.,p .1035-1036) ,waarui tblijk tda tBoerdon kte n opzichteva nEr pal see n (deels)zelfstandig e entiteitwer d beschouwd.A li n137 9hore nw eva nprobleme nove rhe tgebrui k vandez egemen egronden .Voora lhe tafgrenze nva nd egemeyn t tegend eeige nerve ni snie teenvoudi g (Enklaar 1941,p . 94-100).Mogelij kduid tdi to pillegal e randontginningva nd e gemeynt,te rvergrotin gva nhe teige nerf .He ti n179 1gebouw ­ deraadhui sva nEr p (Kunstreisboek,p .555 )i sgefinancier d uitd everkoo pva ngemeente/gemeynt-gronde n (Vande rAa ,p . 249). Inhoeverr edez egronde npa stoe nzij nverdeeld ,o fda t voord everkoo pdez everdelin ga lha dplaatsgevonden ,me tan ­ derewoorde nbetro fhe thie rd everkoo pva nextensie fo fin ­ tensiefgebruik tcultuurland ,i snie tduidelijk .

Deoud eaa nSt .Servatiu sgewijd eker k (VanVee n1923 ,p .65 ) ligtpraktisc haa nd eran dva nhe thie rwe lzee rsmall ebeek ­ dalva nd eA a (2)hetgee nnie tzoal si nander eBrabants ezand - dorpeno pverplaatsin gva nhe tzwaartepun tva nd ebewonin g duidt.I ndi tverban dechte rblijf the thoge ro phe t'droogte - 186

eiland' gelegen toponiem Oudveld intrigeren.Net over de grens met Boekei (Zie Ouderkerk teBoekei ) lag een schuurkerk: Boekei behoorde immers tot het Land van Ravenstein en viel daardoor niet onder hetprotestants e regime van de Staten Generaal. 187

ESCH

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e isidentie kaa nd emidde n19e-eeuws ege ­ meentee naa nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Deoverwegen ddrog egronde ni ndez eklein egemeent ezij ndoo r deEsssch eStroo mversnede n totee naanta lklein egeïsoleerd e 'droogte-eilanden'.O pee nva ndez eeilande nlig td enederzet ­ tingEsch .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Debewonin gin "Esc hgaa tve rteru gi nhe tverleden .E rzij n belangwekkende tumulusgravenui td eIJzertijd/Romeins e tijd opgegraven,maa rd edaarbi jhorend enederzettin gi s (nog)nie t gevonden (VanE s1972 ,p .152,164,187 )(1) .D eoudst evermel ­ dingendatere nui td eVroeg eMiddeleeuwen .Oo khie ris ,zoal s inzovee lBrabants e zanddorpen,d ecentral evraag :i nhoeverr e ise rsprak eva nee nbewoningscontinuïtei t tussend eRomeins e tijde nd eVroeg eMiddeleeuwen ? In773/77 4schenk tNebelun g aand eabdi jEchternac hvie rhoeve nme ttoebehore ni nd evill a 'Hese' (O.M.,p . 15-16).I nd e13 eeeu wheef tEchternac hno g steedsbezi ti n 'Escho'(O.M. ,p .203-206) .He ti sda noo k nietverwonderlij kda td eker kva nEsc hwa sgewij daa nSt . Willibrord (VanVee n1923 ,p .23 )(2) .Evenal sd evri jrecent e vereenzelvigingva nRumelacha ,Tadi ae nDatmund ame tRuimel , Thedee nGemonde ,al sbezittinge nva nEchternach ,word tpa s doord enaspeuringe nva nSmulder s (1950a,p .50-51 ;1952 ,p . 29-31)d erelati etusse nEsc he nEchternac h aanvaard.I n130 1 wordend egemen egronde nverkoch taa nd einwoner sva nEsc h (O.M.,p .737-738) .E ri si ndez eoorkond esprak eva nwilder ­ nisgenaam dCraaijenbroek ,Aschbroek ,Spanker te n Coiee nd e Dulselt tussend etwe egenoemd ebroekgebieden . 189

GEFFEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e ispraktisc h identiekaa nd emidde n19e - eeuwsegemeent ee naa nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Vanwes tnaa roos tword td egemeent edorsnede ndoo rd edrog e rugdi eva n 's-Hertogenboschnaa rHerpe nloopt .Daaro pi sd e nederzettingGeffe ngelocaliseerd .Te nnoorde nva ndez eru g liggend enatt egronde nva nd eMaaskant :ee ngroo tkomgebie d ind erivierzone .I nd enatt egronde n tenzuide nva nd eru g ligtVinke io pee nsmall ewest-oos tgericht erug .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eoudst egeschiedeni sva nGeffe ni snie tvee lbeken d (1).Ui tee noorkond eva n124 6blijk tda t (verscheidenegoede ­ renin )Geffe nvi aJa nva nHeusde nee nBrabant slee nwa s (O.M.,p .300-301) .

Ishe tsom smogelij kme tbehul pva nd ekerkelijk e geschiedenis nogeni ginzich t teverwerve nove rd evroeger eontwikkelingen , hierblijf too kdez einformati emager .D eaa nMari aMagdalen a gewijdekerk ,waarva nd eoudst edele nui td e15 eeeu wdatere n (Kunstreisboek,p .559 )i si n142 0bi jhe tkapitte lva nSt . Jant e 's-Hertogenboschingelijfd .Tusse n129 8e n130 3geef t deherto gva nBraban tgemen egronde nui taa nd eliede nva n Geffem,gelege n tenzuide nva nd ebeschreve ndekzandru g(2) . In130 3verkoop tJa nI Id egemen egronde ngelege nbinne nd e jurisdictieva nHendri kva nNuland ,ridde r teGeffe naa nd e Geffenaren (O.M.,p .768-769) .Dez ejurisdicti eomvatt e(waar ­ schijnlijkook )d ei nd eMaaskan tgelege ngemen egronden .Dez e uitgiftehang tda nwee rdirec tsame nme td euitvoerin gva nd e doorgaandeMaasbedijkin gzoal sbeschreve n inhe tMaaskant - regioverhaal.Immer si n130 9word td epolde rVa nde nEige n gereglementeerd (O.M.,p .94 4e.V.) .

Ind e17 eeeu wblijke n ind ePolde rva nGeffe ngronde ndeel s beakkerd teworden .Sass eva nIJssel t (1930,p .292 )noem the t rechto pd etien dva nd ehaver ,di egezaai dwer d ind ePolde r vanGeffen .Vermoedelij k zaldi td erandzon ebi jd edekzand ­ rug,o flocal ezandopduikinge nbetreffen .I ntegenstellin gto t Berchemheef te rzic hi nGeffe nnie tee nduidelijk everschui ­ vingva nbewonin gnaa rd eran dva nd e 'droge'ru gvoorgedaan . 190

Demidde n19e-eeuws ebeschrijvin gva nGeffe ndoo rVa nde rA a (p.48 2e.v. )beva tno gwa taardig e informatie.Gemel dword t datd ewege nt eGeffe nmeesta li ngoed estaa tzijn .Allee ni n dewinte rzij nd eMaaskantdorpe n slechtsbereikbaa rvi aOs s langsd eopgehoogd ewe gva nOs snaa rLith .Ove rd e ontginningeni nd e19 eeeu wschrijf thij :'D estraatwe gva n 's-Hertogenboschnaa rGrav ewer di n182 0grootendeel sgeleg d overd ewoest egronde nva nGeffen .Than s (midden19 eeeuw )i s terwederzijde nalle sreed sontgonnen .D elandliede nbeharti ­ gendez enieuw egronde nzonde rd eoud elanderije n teverwaar ­ lozen,o fdaarva n ietst eonttrekken .D egronde nworde ngoe d bemest.D eakker szij nme tschaarhou tomringd ,e nalso obe ­ veiligd tegengur ewinde ne nkoud enachten' .Va nde rA amaak t ookno gmeldin gva nee ndoorbraa kva nd eZomerdij ko poudjaa r 1834 'waardoornagenoe gd egeheel egemeent eonderliep...' . 191

GELDROP

DEGRENZE N

Doord esterk euitbreidin gva nEindhove nzij nd eexact eoud e gemeentebegrenzingenmoeilij kaa nt egeven ,wan tlandschappe ­ lijkampe rmee rrelevant .D ehuidig egemeent eomva td emidde n 19e-eeuwsegemeente nGeldrop ,Ze sGehuchte ne nee ndee lva n Aalst.Vóó r179 5behoord ehe tgemeentelij k territoirdeel sto t deschepenban kGeldrop ,terwij lZe sGehuchte ndee luitmaakt e vand egrot e schepenbankHeez e(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Binnend egemeentegrenze nkom tee nrelatie fgroo tareaa ldro ­ geregronde nvoor .He tbeekda lva nd eKlein eDomme ldoorsnijd t dezegronden .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eouderdo me nd elocati eva nd eoudst ecultuurlande ne n bebouwingbestaa t (nog)gee nzekerheid .Oo khie rmoe td ear ­ cheologiehe tlaatst ewoor dverschaffen .D eoudst evermeldin ­ gendatere nmerendeel spa sui td elater eMiddeleeuwe n(2) .

In130 2worde nenkel egebouwen ,akker se nweilande n teRiel , opd egren sme the thuidig eEindhoven ,verkoch t (O.M.,p . 756-757).Rie llig to pd eoostflan kva nee nklein enatt ein ­ snijdingva nhe tbeschreve n 'droogte-eiland'e ni smogelij k eensecundair enederzetting .Putten ,ee nva nd eoud eZe s Gehuchtenda tn uto td egemeent eEindhove nbehoort ,i smoge ­ lijkee nouder ebewoningslocatie .D ei n145 7genoemd ebuurt ­ schapGijsenroo i ('Ghisenrode')(Kuyste n1936 )geef tee nindi ­ catievoo rmiddeleeuws ebosontginning ;oo khie rbetref the t eennederzettin go pd eran dva nhe t 'droogte-eiland'.D e ouderdomva nd eSt .Brigidaker k teGeldro p isnie tverde r terugt evolge nda nd eHog eMiddeleeuwen .Seder t 1462ston d (dea lbestaande )ker k tercollati eva nd eCommanderi ede r DuitseOrd e (VanVee n1923 ,p .64 )(3) .

Destatig ebebouwingsstructuu r vand ebebouwd e komva nGeldro p zoalsdi ezic ho p18e -e n19e-eeuws ekaarte nvoordoet ,za lee n secundaireontwikkelin gzijn .He tgehuch tHoog-Geldro plijk t devoorlope r (Teilwüstung)va nGeldro p tezijn .Ee nbeekdalge - richteverplaatsin gva nhe tzwaartepun tva nd enederzettin g kansamenhange nme td e 'aantrekkingskracht'va nhe tkastee l Geldrop,waarva nd eouderdo m echteronzeke ri s (4),maa rza l zekerversterk tzij ndoo ree nopkomend ewolnijverheid ,waar - 192

voord enabijhei dva nwate ree nvereist ewas .A li nhe tmidde n vand e16 eeeu wwa sd elakennijverhei d eenbelangrijk ebro n vaninkomste n inGeldro p (Verhagen1946 ,p .14) .I nd eloo p vand eeeuwe nwer ddoo rdez egroeiend enijverhei dd etwee ­ delingtusse nd eagrarisch eZe sGehuchte ne nhe tgepreïndus - trialiseerdeGeldro pversterk t(5) . 193

GEMEPT

DKGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s isidentie k aand emidde n19e-eeuws e begrenzinge naa nd eschepenban kvóó r179 5(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Vanzui dnaa rnoor d looptee nru gdi ed ewestelijk eafsluitin g vormtva nhe tnatt ePeelgebied .O pdez eru gligge nd eneder ­ zettingenGemert ,Mortel ,Milscho te nHandel .D ewestelijk e begrenzingva nd eru gword tgevorm ddoo rhe tbred enatt ebeek ­ dalva nd eAa .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldinge ndatere nui td elle-12 eeeuw ,nl . Gamerthe (1075-81)e nGemerd e (1172)(Gysselin g1960 ,p .394) . DeDuits eOrd eblijk t in124 9reed saanwezi gt ezijn :d e 'provisorDomu sTeutonicoru mi nGemerthe 1 treedtal sgetuig e opi nee noorkond e (O.M.,p .311-312) . In127 0geef td eabdi j Echternachaa nDiederik ,hee rva nGemer the taa nhe tklooste r toekomendedee lva nd enoval etiende no pdien sallodiaa l (eigen)goe dt eGemer ti npach t (O.M.,p .409-410) .Ui tdez e oorkondeblijke nzowe lEchternach ,al sd ehee rva nGemert ,al s ookhe tDuits eHui sbelange ni nGemer tt ehebbe n (2).Maa roo k deherto gva nBraban theef tzij nbelangen :hi jdring tzic ho p alsvoog dva nbeid epartije n (3).D ebande nme tEchternac h wordeni nee noorkond eva nron d126 9vermel d (O.M.,p . 406-408).Di tzo uero pkunne nwijze nda tGemer tmogelij ka l vanvroeg-middeleeuws eoorspron gka nzijn .Da the techte rnie t debelangrijkst enederzettin g ind eregi owa sblijk tui td e parochiële afhankelijkheidva nd ezee roud eparochi eBakel .

Tot143 7bevon dzic ht eGemer t slechtsee naa nSt .Willibror d gewijdekape l (VanVee n1923 ,p .65) .I n143 7word td erecto r vanBake le nDeurn edoo rd eDuits eOrd eschadeloo sgestel dbi j deoprichtin gva nd eparochi eGemer tme tparochieker k (Vande n Eisen1896 ,p .168) :d eafstan d tussenGemer te nBake le n Deurnei st egroo t (4).I nHande lston dvana fcirc a 1220ee n aand eH .Maag dgewijd ekapel .Oo k teMorte lston dee nkape l (VanVee n1923 ,p .65) .

Deaanwezighei dva nd eDuits eOrd ebetekend eee ntoenam eva n belangva nd eko mva nGemert .I nd eloo pva nd e14 eeeu wrake n dehere nva nGemer thu nmach tkwij taa nd eDuits eOrd e(Va n derAa ,p .51 7geef thiervoo rhe tjaarta l136 6 (5).I n142 1 194

geeftd ecommandeu rva nd eDuits eOrd eaa nd eliede nva n Gemertverschillend e gemeyntenui twaaronde r 'Ekerenbruecki n deAud eGemund e (...) enall eander evroente n ind egemeynte n (...) istheyde ,weyd eof fpedel... ' (Enklaar 1941,p .318 ) (6). 195

*GILZERIJE N

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeentebegrenzing isidentie kaa nd egrenze nva n 1850- d ezogenaamd eKuipergren s -e naa nd ebegrenzin gva nd e totd eBaroni eva nBred a (1)behorend e schepenbankGilze ,waa r ookRije nonde rviel .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Aansluitendo pd ehoger egronde nva nAlphe nloop ti nnoorde ­ lijkerichtin gd ewaterscheidin g tussenhe tDonge -e nhe t Marksysteem.Te nweste ne nzuidweste nva nGilz eligge nnatter e grondendi eafwatere no pd eMark .Oo kee naanta ltoponieme ni n dezenatt ezon eduide no pee n (voormalig)moerassi go fveni g substraat (2)(Brandenbar g1981 ,p .53) .I nhe tooste nloop t het (oer)dalva nd eDong ewaari nzic hmoera se nvee nheef t kunnenontwikkelen .Daari nligge nklein e 'droogte'-eilanden zoalsHulte ne nd eHog eVossenberg .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ind eontwikkelin gva nhe tcultuurlandscha p tot184 0zij nee n drietalfase nt eonderscheiden ,namelij k eenKarolingische , eenhoog-middeleeuws ee nee nein d18e-eeuws eontginning .Gilz e ismogelij k ind eKarolingisch e tijdontstaa nal soorspronke ­ lijkdomeingoed .Steeg h 'herkent' (1978,p .47 )he tgehuch t Verhovenal see nrandhoev e of 'tenure'va ndi toorspronkelijk e domeingoed.D eker kva nGilz e -di eopvallen d aand eran dva n deoud eker ni sgesitueer d -word tvoo rhe teers ti nd e13 e eeuwvermeld .E rza lechte reerde ree nker kzij ngestich tana ­ loogaa nd esituati eva nhe toud edomeingoe dAlphen ,zeke rn a deoverdrach tva nd e 'curtisGilisa 'aa nd eabdi jThor ni nd e 10eeeuw .Dez eker kwa sd emoederker kva nPrincenhage , Ginnikene nEtte n (Kalf1912 ,p .234 ;Broere n 1965,p . 120-121).

Waarschijnlijk jongerzij nd eplaatse nRije n (3),Hulte n (4) enMolenscho t (5).Ee ndee lva nd egeschiedeni sva nhe tgoe d Valkenberg (6)- vaa k foutiefValkenbur ggenoem d -illustreer t dederd efas eva nlandschapschapsontwikkeling , namelijkd e herbebossingva nd eheid evóó r1840 . 197

*GOIPLE

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eGoirl eheef tee nzelfd ebegrenzin gal sd e midden19e-eeuws e gemeente.Vóó r179 5vie lhe techte ronde rd e SchepenbankTilbur g(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelij k landschapva nGoirl ebestaa tgrotendeel s uittwe erelatie fnatt ezone s (la),gedeeltelij kva nelkaa r gescheidendoo rd ehoge rliggend eRecht eHeid e(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ind egemeente 'Goirl ezij nenkel ebelangrijk e prehistorische vondstengedaa ndi eo pee nzee roud ebewonin gduide n (3). Mid­ deno pd ehog egronde ntusse nHooge rEin de nBakertan dzij n restenva nee ninheems enederzettin gui td eRomeins e tijdge ­ vonden. (Heesters1971 ,p .323 )Hoewe lcontinuïtei tva nbewo ­ ningi nGoirl enie tbi jvoorbaa t isuitgesloten ,.i spa svana f deHog eMiddeleeuwe nbewonin gaantoonbaa r(4) .

Oorspronkelijk lagd eoud eker kva nGoirl e acentraalte nop ­ zichteva nd eoud eheerdgange n (buurten)Abkove ne nDorp ,te ­ middenva nonbebouwd egronde ndi ei nkerkelij kbezi twaren . Laterzij ndez egronde nwe lbebouwd .D eontstan ebebouwd eko m vormded eheerdgan gKerkbuurt .D eHeerdgan gAbkove n (5)e n Dorpzij ndu souder ,evenal sd ebebouwin gbi jVe n(6) .

Nogi nd e19 eeeu wware ne rverspreid e afzonderlijkebewo - ningsconcentraties zoalsblijk tui td ewijkverdeling .Wa s Goirleva noudshe rslecht sverdeel d invie rwijken ,namelij k Abkoven,Dorp ,Ker ke nVen ,late rbeston dee ngefragmenteer - dereonderverdelin g inBakertand ,Abkoven ,Kerkbuurt ,Berg , Kerkstraat,Dorpsestraat ,Wildeind ,Hoogereind ,Ven ,Bre me n Nieuwkerk(7) . 199

*GRAVE

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eGrav eomva td e19e-eeuws egemeent eGrav e enVel pe nee ndee lva nd egemeent eEscharen .Vóó r179 5lie p doordi tgebie dd egren stusse nhe tLan dva nRavenstein ,e nd e Baronieva nGrav ee nhe tLan dva nCuijk .Vel p- inclusie fd e 19e-eeuwsegemeent eRee k- vormd eee nschepenban kbinne nhe t Maaskantgerichtva nhe tLan dva nRavenstein .D eschepenbank - grenzenva nGrav ee nEschare nkwame noveree nme td e19e-eeuws e gemeentegrenzen(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelijk e landschapva nd egemeent eGrav eword tge ­ kenmerktdoo ree nafwisselin gtusse nhoo ge nlaag .Enerzijd s zijne ri nhe tzogenaamd eoud erivierenlandscha pverschillend e plateausaanwezi gdi eva nelkaa rworde ngescheide ndoo rrela ­ tiefdiep egeulen .Daarnaas tvormd e deafwaterin gva nd ePee l eenconstant evernattend e factorbinne ndi tgebie d (2).Dez e oorspronkelijke landschappelijke tegenstellingblijk too kui t deeerst enaamgevin g(3) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Invergelijkin gme td ebuurgemeent eRavenstei n isi nd ege ­ meenteGrav ebeduiden dminde rarcheologisc hmateriaa lgevon ­ den.Gee nva nd eonderzocht e locatiesi sn ad eRomeins etij d continubewoon dgewees t (Willems1981 ,p .87 )(4) .

Toponymischeaanwijzinge nove rd eouderdo mva nd enederzettin ­ genzij nampe raanwezig .Allee nd eoud eakkerlandbenamin gi n Escharen (eso pee nzandrug )roep tee nbeel do pva noud ebewo ­ ningo pd ehoger edele nva nhe tgebied .

Destichtin gva nd esta dGrav e ind e13 eeeu wdoo rd ehere n vanCuij kvon dwaarschijnlij kplaat so pee nopwa si nd eMaas : ophu nvrij ,eige ngoe d (FockemaAndrea e 1950,p .5) . De nederzettingkrijg ti n129 0stadsrechte n (Steegh1985 ,nr . 792).Eschare n (Escheren)kom ti nhe teerst ekwar tva nd e13 e eeuwi nee nlijs tva nhoeve ne ncijnse n (belastingen)va nd e abdijva nEchternac hvoo r (O.M.,p .206) .

In130 8schenk tJa nva nCuij kd eonverdeeld e grondeni nhe t Nederambtva nCuij k tussenBoxmee re nhe tLan dva nHerpe n- hetlater eRavenstei n- aa nd edaari ngelege ndorpen .D e 'gemeynt'va nEschare nbijvoorbeel d laggrotendeel s ind e 200

latereBeers eMaas-traverse .Allee neige nve eva nd edorpe ­ lingenmoch tvolgen sd euitgiftebepalin gva n130 8i nd e 'gemeynt'worde ngeschaard .Toc hhebbe n ind e16 eeeu we nmis ­ schienzelf svroege r enkelebouwhoeve n innaburig edorpe nhe t rechtgekoch to mhu nve eo pd eEscharens e 'gemeynt't elate n grazen,("...da tdi ebowluyd e opbeyd edi ehoeffve nwoenende , opdi eEsserss egemeyn tmyt thoere npeerde nend ehoer ehooren - beestenvuttgescheyde n endegereserveer t schaep (!) gelyckdi e ingesetennabuere nmoege nnotten..." ) (VanMier t 1924,p . 40-42;Enklaa r 1941,p .309-311) .

Deuitgav eva nd egemen egronde nwijs too khie ro pee nrege ­ lingva nd ewaterhuishouding .D enaa mGrav e - 'grauen'o f 'graban'beteken tgrach t (Gysseling1960 ,p .422 )- wijs ta l opregulatie .Dele nva nd eHog ee nLag eRaa mmake n ind ebuur t vanGrav eo pzij nmins tee nvergrave nindruk .He tfei tda ti n 1307i nWijt hee ngronduitgift edoo rJa nva nCuij kplaatsvind t ('in campodict oWyt' )(Enklaa r1941 ,p .312-313 )plei tvoo r eendoorgaand eMaasbedijkin g totGrave .I n136 0vaardig td e hertogva nBraban tee nregelin gui tvoo rd eMaasdij kva nd e Dieze totGrav e (FockemaAndrea e 1950,p .4-6) . 201

*'s-GRAVENMOER

DEGRENZE N

Debegrenzin gva nd ehuidig egemeent e 's-Gravenmoeri sgelij k aand ebegrenzin gi n186 5e naa nd eschepenbankgren sva nvóó r 1795 (afb. 38).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hethel e 's-Gravenmoer ('het veenva nd egraaf' )beston dte n tijdeva nd eontginnin gui tveen .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hetterritoi rva n 's-Gravenmoer isgevorm ddoo rd esamenvoe ­ gingva nverschillend eveenambachten .D eeerst euitgift evon d plaatso p7 jun i129 3doo rgraa fFlori sV va nHollan d(zi e afb.1 ;Rentenaa r 1964,p .76) .Doo rdez euitgifte ,di evreem d genoegd emees tzuidelijk ewa si n 'desGrave nmoer' ,wer dd e grenstusse nHollan de nBraban tlandschappelij k gefixeerd. Doorenkel emee rnoordelij k gelegenuitgifte nwa she tGraven - moer spoediggehee lontgonnen .D elaatst e ind ereek sontgin ­ ningenbetref tvie rhoeve ntusse nd e 's-GravenmoerseVaar te n de 's-Grevelduinsloot- daa rwaa rhe tKarthuize rklooste rbi j Geertruidenberg ind eMiddeleeuwe nee nuitho fha d-waarva nd e uitgifteva nvóó r 1341dateert .

Aand ebreedt eva nd ehoeve ne nd elengt eva nd ekavel si st e zienda td euitgift egeschiedd e inhoeve nva n1 6morge n(1) , zoalsoverigen si nd ewestelijk eLangstraa tgebruikelij kwas .

In133 5word td egraa fva nHollan dverzoch to mee nturfvaar t temoge ngrave nva nDonge nnaa rGeertruidenberg .He tnoorde ­ lijkdee lword tgegrave ndoo r 's-Gravenmoer.Evenal sda tvoo r deaangrenzend e gemeenteDonge nhe tgeva lis ,blijk the tzelf s nieteenvoudi ghe tvaartenstelsel ,da tdirec t samenhingme t hetvervene nva nmoerlan d ind egemeent eDongen ,t elocalise - rene nt edateren .I nd ejare n '60va nd e16 eeeu wi se r sprakeva nhe tgrave nva nee nnieuw evaar tdoo r 's-Gravenmoer vanuitd emoere ngelege n '...onderDongen... 'uitlopen d ind e 's-GravenmoerseVaar t (Vande rAa ,p .429 ;Brandenbar g1981 , p. 39;Va nde rHamme n 1914,p .81) .Onde r invloedva nd e vernattingdoo rmaaiveldverlagin ge nd ecatastrof eva n142 1 (deSt.-Elisabethsvloed )i see ndee lva nd enoordelijk ebewo ­ ninglang sd eoud enoord-zui dlopend eontginningsbasi sverdwe ­ nen.Ee ndee lva ndez e 'gevluchte'bewoner svonde nee nwoon ­ plaats inee nou dwest-oos t lopendveenkave lwaarva nd ein - 202

drukbestaa tda tdi tdirec tme tdez eoud eker k (2)t emake n heeft.Di tkerkelij k goed (DeWheme )ka nn ad e80-jarig eoor ­ logaa nd estaat/d egemeent e zijngekomen .Da ni sverder ebe ­ bouwingdaa rte nkost eva nniemand seigendo m gegaan.I nhe t Gravenmoeri si nhe tbegi nva nd e16 eeeu wongevee r dehelf t vanhe tcultuurlan d '...verwildert (...) alsuytgedolven.. . (daard einwoner szich )...generere nmi ttur fsteken... 1.He t anderedee li s '...lichtweylant... ' (Informacie,p .531) .

Schaal 1 :2 5 000 TMK44 Afb.3 8 's-Gravenmoer (T.M.K.,± 1850 ) 203

*HAAR1ÏN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eHaare ni skleine rda nd emidde n19e-eeuws e gemeente.D espoorlij nva nTilbur gnaa rBoxte lvorm tsind s 1938(Smulder s1951b ,p .38 )d ezuidgren sva nd egemeente .D e Logtseheid eval tsindsdie n (weer)onde rOisterwijk .Vóó r179 5 maakteHaare nonderdee lui tva nd eschepenban kOisterwij k (zie Oisterwijk).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Inhe ttoponie mHaare ni sd eoorspronkelijk e landschappelijke situatiegoe dverwoord ,namelij k 'hoogteo flang ezandrug ' (Moerman1956 ,p .76-77 ;Gysselin g1960 ,p .449 )D ehoogte n vanHaare ne nBelveren-Heesakke rworde nva nelkaa rgescheide n doord e (huidige)Ruijssbosc hwaterloop .Dez ewaterloo pwate r afo phe tMolenbroe k enhe tKerkbroe konde rHelvoir tbi jhe t goed25wijnsbergen ,waa rstagnati eoptra d (1).Te nweste nva n de 'rug'va nHaare nbevind tzic hoo kzo' nwaterstagnatiezone , waarinmoera se nveenvormin gko nplaatsvinden .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Debeschreve noorspronkelijk e landschappelijke situatieheef t hierd emaximaa lmogelijk ebewoning ,d egrootst everspreidin g vanintensie fgebruik tcultuurlan d (akkerland)a lvoorgete ­ kend.D eoudst evermeldinge nva nHaare ndatere nui td e12-13 e eeuw (2).Oo kBelvere n isi nd eHog eMiddeleeuwe n albewoond : uitee noorkond eva n128 5va nhe tSt .Janskapitte l teLui k blijktda tJa nva nGeste le nzij nvoorzate n '...Belueren(o f Bylveren)plachtte nt ehoude ntege nee njaarlijks ebetaling... ' (O.M.,p .512-514 )(3) .I n 1312i se rsprak eva nee narfpach t '...inloc odict o dieGheuelle...' ,waarme ewaarschijnlij k deGever tword tbedoel d (O.M.,p .1070-71 )(4) . 205

HAPS

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e isidentie k aand emidde n19e-eeuws ege ­ meentee nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Denatuurlijk egesteldhei dva nhe tHaps egrondgebie dvorm tee n overgangtusse nhe tdoo roud eMaaslope ndoorsnede nplateau ­ landschape nhe tnatt ePeelland .D everzamelin gster kdoorsne ­ den 'droogte-eilandjes'vorm tondank sd e 'poreusheid1 tochee n oostelijkeafgrenzin gva nd enatt ePeel .O pdez edrog eloca ­ tiesligge nd enederzettinge nHaps ,Putselaa re nHaring .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ondanksd egrot eopgravin gt eHap swaari ndele nva nee nIJzer - tijdnederzettingdi edoorlie p toti nd eRomeins etij dzij nge ­ vonden (VanE s1972 ,p .152) ,i sove rd elater eontwikkelin g vanhe tHaps ecultuurlandscha pweini gbekend .I nd ebronne n zijnd eoudst evermeldinge nva nHap szogenaamd ecognomina ,o f naamsvermeldingen.I n119 5word tee nWille mva nHaps ,al skan - nunikva nSt .Lamber t teLui kgenoemd ,i n120 1 'Willemusd e Hops' (O.M.,p .159-160) .Hap swa sgee neige nkerspel ,maa r viel kerkelijkonde rhe toud ekerspe lCuijk .D ekape lt eHap s wasgewij daa nSt .Nicolau s (VanVee n1923 ,p .57) .Ondank s dezeweinig einformati egeef td eaanwezighei dva n moderpodzolenonde rhe tesde kd emogelijkhei d totee nto td e VroegeMiddeleeuwe nopklimmend e ouderdomva neen ,i nee n oorspronkelijk (ofgeregenereed )bos ,ontgonne nnederzetting . Metander ewoorden :nie tbeken d iso fe ri nHap ssprak ei sva n bewoningscontinuïteittusse nd eRomeins e tijde nd eVroeg e Middeleeuwen. 207

HEESCH

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e ispraktisc h identiek aand emidde n19e - eeuwsegemeent ee naa nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

HetHeeschs e grondgebied isvoornamelij knat .O ptwe egeïso ­ leerde 'droogte-eilanden'ligge nhe tdor pHeesc he nd evle k MunnekensVinkei .D euiterst enoordran dva nd egemeent elig t opd edrog eru gdi etusse n 's-Hertogenbosche nHerpe nligt .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eoudste 'bewoningsgeschiedeni s inHeesc h isnie tz ovee l bekend.Di ti snie tverwonderlij k geziend eklein eareale npo ­ tentiëlebewoningsgrond .I n119 1draag tHendri kva nCuij kzij n alloclialegoedere n teHerpe no paa nd eherto gva nBrabant . Dezegeef the the mi nlee nwee rterug ,same nme td etiende n vanKez e (Hendriks,p .3 ;Va nde rAa ,p .315) .Künze l(1988 , p.170 )durf tdi tHez eechte rnie tzonde rmee rgelij kt e stellenaa nHeesch .Hi jhoud tzic ho pd evlakt edoo rhe t 'ergensi nNoord-Brabant 't elocaliseren !He ttoponie m 'hees', datduid to pee nkreupelhoutbegroeiing ,kom timmer so pvee l plaatsen inNoord-Braban tvoor ,zoda tallee nui td econtex t vanhe toorkondemateriaa l eenmogelijk e identificatieme tee n bepaaldenederzettin gka nplaatsvinde n (zieo.a .Heeze) .Ee n oudevermeldin g 'Hese'dateer tui the tbegi nva nd e13 eeeu w (O.M.,p .162-163) ,maa roo kdaarva n isnie tvas tt estelle n overwel k 'Hees'he thierbi jgaat .I nuitgifte nva nd egemen e grondeni n129 8e n1299 ,geef tjuis td econtex t (geziend e grotehoeveelhei dbenoemd eplaatsbepalingen )gee n identificatieproblemen (O.M.,p .689-69 0e n701-703) . Ind e vanoudsoverwegen dnatt egemeent eblijk tno gto ti nd evorig e eeuwo phe trelatie fklein e 'bewoningseiland' deker kacen - traalt ezij ngelegen .Dez eoud eker kwa sgewij daa nSt . PetrusBoeie ne nwer di n144 0ingelijf dbi jhe tSt .Janskapit ­ teli n 's-Hertogenbosch (VanVee n1923 ,p .53) .D eoud eker k metno gouder e (Romaanse?)tore ni si n186 9afgebroke n (1) (VanLaarhove n 1975,p .18) ;d eker kmarkeer td e (mogelijkto t ind eVroeg eMiddeleeuwe n terugreikende)oud ebewoningsconcen - tratieva nHeesch .Tusse n179 4e n184 0zij nd eNieuw eErve n ontgonnen.O pd ekaar tva nVerhee sbetref the tno gonontgonne n grond,terwij lo pd eNetkaar tva nd eoudst e topografische kaart (endu soo kd ehistorisch e landschapskaart)dez eNieuw e Ervenzij nontgonnen .Hoewe lVa nde rA a (p.315-316 )d e 208

19e-eeuwsetoestan dva nHeesc hbeschrijf tal s '...zandig, schraale nove rhe talgemee nui tde naar donvruchtbaar... 'i s hetgebie dte nzuidooste nva nhe tdor pvoornamelij kbedek tme t natteheide .No gi n187 3word thie rvolo ptur fgestoke n (Hendriks,p .325-328) .Helemaa l inhe tzuiden ,o pd egren s metHeeswijk-Dinthe r ligthe tLoosbroe kda ta li nd e12 eeeu w wordtgenoem d (ziehiervoo rHeeswijk-Dinther) . 209

HEESWIJKDINTHE R

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n 19e-eeuwsegemeente nHees - wijke nDinther, -dez ezij nvóó r179 5identie kaa nd erespec ­ tieveschepenbanken .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetovergrot edee lva nd egemeent e isnat ,behalv eee ndek - zandrugdi eparalle lloop taa nd erivie rd eA ae nwaaro pd e nederzettingenHeeswij ke nDinther ,e nd evle kFokkershoe k zijngelege n(1) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst e (vervalste?)vermeldin gva nHeeswij kdateer tui t 1076-1081 (hetcognome n 'Albertusd eEssuicc ' (O.M.,p . 50-53).Heeswij kword tverklaar dui t 'haisjo' (kreupelhout)+ 'wie' (nederzetting,vaa kme tbepaald ebetekenis )(Künze l 1988,p .170) .I n119 6schenk tAlber tva nDinthe r zijnbezi t bijd e 'curiaBernheze' ,waaronde rgemen egronde n'i n Hesewich',aa nd eabdi jBern e (O.M.,p .145-147) .Dez eabdi j breidtzij ninvloe di nHeeswij kuit ,wan ti n128 4kom too khe t patronaatsrechtva nd eaa nWillibror dgewijd eker k (VanVee n 1923,p .66 )aa nd eabdi j (O.M.,p .503-504 ,50 8e n 510).I n 1286word tvoornoemd e overdrachtbevestig ddoo rJa nva nMegen , dieklaarblijkelij kvoordie nhe tpatronaatsrech t opd eker k bezat.I ndez eoorkond eword t tevensd eoverdracht ,vi ad e heerva nHeeswijk ,va nenkel ecijnse naa nd eabdi jdoo rJa n vanMege nbekrachtig d (O.M.,p .519-520) .Ee ncurieuz eoor ­ kondeui t130 8geef td egroeiend emach tva nhe tklooste rBern e nogbete raan .Walra mva nBenthem ,hee rva nHeeswijk ,oorkond t dathe tklooste rd enoval etiende ne nd eker kva nHeeswij kza l bezitten,da the tklooste rhe trech tva nvoorkoo p (naasting) krijgto pnade romschreve n landerijene nda the the trech tza l hebbenzij nve e teweide ni nd eho fva nBernhez ee ni nander e hoevendaarbi jgelege n (O.M.,p .915-917) .

Deoudst evermeldin gva nDinthe r in113 9spreek tva nd eparo ­ chie 'Dintre'(O.M. ,p .65-66) . In119 6word the tLoosbroe k voorhe teers tvermel d (O.M.,p .145-146 )(2) .Oo k inDinthe r heefthe tklooste rBern e ind eloo pva nd etij dhaa rbezittin ­ genuitgebreid .Voordie nblijke ne rbande nt ebestaa nme tzui ­ delijkekerkelijk einstellinge n (3).D evergroott e invloedva n hetklooste rBern eblijk tui toorkonde nva nca .1205 ,va nkor t voor1233 ,e nui tee noverzich tva ngoedere ne nrechte nva nd e 210

Berneui the teerst ekwar tva nd e13 eeeu w (O.M.,p .168-170 , 248-252e n202-203) . 211

HEEZE

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren sis ,o pee nklein ewijzigin gi nhe t noordelijke tracéveroorzaak t doord eaanle gva nd eE34/A67 , identiekaa nd emidde n19e-eeuws ebegrenzing ,maa rvormd evóó r 1795slecht see nonderdee lva nd egrot e schepenbankHeeze .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

HetHeeze rnatuurlandscha p isdoorsnede nme tvel ezuid-noor d lopende laagten/beekdalen.O pd etussenliggend ehoger edrog e delenligge nd ehuidig enederzettingen .Dez edrog edele nvor ­ menee nonderdee lva nee nvana fd eBelgisch egren sto ti n Eindhovendoorlopend e grilliggevormd e rug,di eoostelij kbe ­ grensdword tdoo rd eGrot eAa ,di euitloop ti nd eKlein e Dommel.D egehuchte nGinderove r (!) enEuvelswege n liggenoos ­ telijkva nd e"Grot eA ao pee nsmall e rug,i nhe tooste nbe ­ grensddoo rd eSterkselsch eAa .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Bijhe tbeschrijve nva nd eoudst egeschiedeni se nd eruimte ­ lijke implicatiesva ndez egemeent edoe tzic hhe tproblee mva n deidentificati eva nhe ttoponie m 'hees'voor .D enaa mhee s duidto pee nvroeger e landschappelijke situatie,di eo pvee l plaatseni nBraban tvoorkwa m enda noo kd enaa mHee sdraag t (bijv.O.M. ,p .163) .Evenal si nenkel eander egemeente ni n zand-Brabantka nworde nverondersteld ,i she tmogelij kda ti n Heezezic hi nd eloo pva nd eMiddeleeuwe nverplaatsin gva nhe t zwaartepuntva nd ebewonin gva nd ehoger egronde nnaa rd eran d vanhe t 'droogte-massief'heef tvoorgedaa n (1)mee r ind e richtingva nhe toud ekastee lva nHeeze ,da tlig taa nd esa ­ menvloeiingva nd eSterkselsch eA ae nd eGrot eAa .(2 )D eoud ­ stedele nva nhe tkastee ldatere nui td e15 eeeu w(Kunstreis ­ boek,p .565) .Naas tkerkelijk ebezittinge n (3)ha dd ehee r vanHeez egrot e stukkenlan di neigendom .I n133 4schenk t Willem,Hee rva nHeez ee nLeend ezij nallodiu m (eigenvrij e bezit)aa nd eherto gva nBraban te nontvang the twee ral s Brabantslee nteru g (Meindersma1911 ,p .12-13) .Hi jbeza too k deheidevelden ,di eechte rwe lgebruik twerde ndoo rd elocal e bevolking (4).Ein d 18ee nbegi n19 eeeu wword the trech to p deheid edoo rd einwoner sbetwist ,maa rd ehee rva nHeez e blijfteigenaar .A li n144 0i se rsprak eva n turfstekenui t hetnagenoe gverdwene nHuisven ,ee n '...torfvennedai rd ehee r vanHeez ee nLeend ezyn eberning ejairlic suy tneemp talso e veleal she mda tbehouft..' .Di talleen-gebruiksrech twer d 212

menigmaaldoo rhe tconven tHariënhag eonde rWoensel ,di eee n boerderijt eZe sGehuchte nbezat ,bestrede n (Meindersma1911 , p. 31-33). Inhe tbegi nva nd e15 eeeu wword tzich tgegeve no p delandschappelijk e situatieva nd eheerlijkheid ,waarbi jwei ­ nigbo sword tvermel d (5).To ti nd e18 eeeu wlie pd edoor ­ gaande route 'derpostchaisen ' tussen 's-Hertogenbosche n Maastrichtno gove rd eheid e(6) . 213

HELMOND

DEGFtENZE N

Degrenze nva nHelmon dzij nrecen tdusdani gverander dda tee n beschrijvingva nd eoud egrenze nlandschappelij knie tmee r relevanti s (1).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Centraali nd egemeent e liggenenkel egeïsoleerd e 'droogte­ eilanden1 omringddoo rnatter edele ne ndoorsnede ndoo rd eA a enenkel ekleiner e loopjes.D eRijpelber gmaak tonderdee lui t vanee nru gdi ei nd eaangrenzend e gemeenteDeurn ezij nver ­ lengdeheeft .D eru gword tbegrens ddoo rd eOud eA ae nd eA a (2).

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Gezienhe tbeschreve nnatuurlijk e landschap rond80 0i se ri n degemeent eHelmon d slechtsee nrelatie fklei nareaa lpotenti ­ eeloud ecultuurgrond ,nl .Helmon de nBinderen ,Mierlo-Hout , hetoud eHaa ge nKlei nDonge nte nweste nva nd eAa/Zuid-Wil ­ lemsvaarte nStiphout .D eoudst evermeldinge nva nmenselijk e activiteiti ndez egemeent edatere nui td eHog ee nLat eMid ­ deleeuwen: 1108: 'Helmund'(3 ) 1155:Stiphou t ('Stilpot')(4 ) 1179:Helmon d ('curiad eHelmont' )(5 ) 1238:Bindere n ('Bindere')(6 )

Onduidelijkheidbestaa te rove rhe tstadsrech tva nHelmond . Frenken (1928,p .23 )houd the to pd e13 eeeuw .I n125 6word t genoemdhe t'domu sd eHelmont ' (O.M.,p .341-342) ;i n 1314, alsonderdee lva nee ngoederenrui lme td eherto gva nBrabant , (7)' tdorp ,thuis ,de nperc k (ziebeneden )end emoeie nen t lantva nHelmont' .Bi jd eaanle gva nd estadswalle nca .140 0 iswaarschijnlij k ookhe thuidig ekastee lgesticht .D ehoog - middeleeuwsevoorgange rla gte nweste nva nhe thuidig ekas ­ teel,pa lte nweste nva nd eA a (8).

Deoudst ebewonin gva nHelmon dla gwaarschijnlij kversprei d overd edaarvoo ri naanmerkin gkomende ,relatie fklein e 'cul- tuureilandjes'e nheef tzic hlate rgeconcentreer daa nd edro ­ gerewestzijd eva nhe tnieuw ekasteel .Di tza lomstreeks ,o f kortn ad ebou wva ndi tkastee lzij ngaa nplaatsvinden ,wan t kortn ahe tmidde nva nd e15 eeeu w (1454-1456)word tee nbin ­ nend esta dstaand ekape lomgebouw dto tee naa nSt .Lambertu s 213

HELMOND

DEGRENZE N

Degrenze nva nHelmon dzij nrecen tdusdani gverander dda tee n beschrijvingva nd eoud egrenze n landschappelijk nietmee r relevanti s (1).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Centraali nd egemeent e liggenenkel egeïsoleerd e 'droogte­ eilanden'omring ddoo rnatter e delene ndoorsnede ndoo rd eA a enenkel ekleiner e loopjes.D eRijpelber gmaak tonderdee lui t vanee nru gdi ei nd eaangrenzend e gemeenteDeurn ezij nver ­ lengdeheeft .D eru gword tbegrens ddoo rd eOud eA ae nd eA a (2).

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Gezienhe tbeschreve nnatuurlijk e landschap rond80 0i se ri n degemeent eHelmon d slechtsee nrelatie fklei nareaa lpotenti ­ eeloud ecultuurgrond ,nl .Helmon de nBinderen ,Mierlo-Hout , hetoud eHaa ge nKlei nDonge nte nweste nva nd eAa/Zuid-Wil ­ lemsvaarte nStiphout .D eoudst evermeldinge nva nmenselijk e activiteiti ndez egemeent edatere nui td eHog ee nLat eMid ­ deleeuwen: 1108: 'Helmund'(3 ) 1155:Stiphou t ('Stilpot')(4 ) 1179:Helmon d ('curiad eHelmont' )(5 ) 1238:Bindere n ('Bindere')(6 )

Onduidelijkheidbestaa te rove rhe tstadsrech tva nHelmond . Frenken (1928,p .23 )houd the to pd e13 eeeuw .I n125 6word t genoemdhe t 'domusd eHelmont ' (O.M.,p .341-342) ;i n 1314, alsonderdee lva nee ngoederenrui lme td eherto gva nBrabant , (7)' tdorp ,thuis ,de nperc k (ziebeneden )end emoeie nen t lantva nHelmont' .Bi jd eaanle gva nd estadswalle nca .140 0 iswaarschijnlij koo khe thuidig ekastee lgesticht .D ehoog - middeleeuwsevoorgange r lagte nweste nva nhe thuidig ekas ­ teel,pa lte nweste nva nd eA a (8).

Deoudst ebewonin gva nHelmon dla gwaarschijnlij kversprei d overd edaarvoo ri naanmerkin gkomende ,relatie fklein e 'cul- tuureilandjes'e nheef tzic hlate rgeconcentreer daa nd edro ­ gerewestzijd eva nhe tnieuw ekasteel .Di tza lomstreeks ,o f kortn ad ebou wva ndi tkastee lzij ngaa nplaatsvinden ,wan t kortn ahe tmidde nva nd e15 eeeu w (1454-1456)word tee nbin ­ nend esta dstaand ekape lomgebouw dto tee naa nSt .Lambertu s 0) :*

CS c b O) O c^ ra -O a E a> O.o lil c Q. Ji-O O O 0) > o o W J5 00 00 "D 0 «S 1 < -H +1 OT3 g EI Q 2 CJ

6fr£Q/68'0t'6 -. 1

; V. ! i ° -s 1 \ //A^^ \ Mni 1 / \> i | ^ ^ < • -i ID -4 i » CO •-' '^^^^^^k 00 1 irVJ-J! CO v ^^^H ^^^^^^^^^^^^^^^^B^taA^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^I Jü ca i eu ^^^H : j +-c< J^^^H CD CU i ^^^^M Ü E ^^^^^^^^^^^^^^^^^^H i CU ^^^^^^^^^^A CD i co i k_ CU i Q. i >-

Q. O T3 C CU .*: | CU CU ^^^^^^^^^^^^^^^^H i O) c ! vi Iv^l^HHnB D m./ O î ;i VSH^HSH^ ; HT ir 1 .c ! Q. , '*i^^^ H r A* i c/5 CU ! ^^^^^^^^H °/ \ • 1^^ tD ! 3 \ i i ! ^^^1 'co i | co : i o ! c ! 1 o 'c j 1 ""5 o « is ; ? i c f ^B j CU • i 3 -O ? ; CU 5 ï ^ 1 CO ! i B^^l- ^ : 1 / 1 i ^ V^^ S 1.1 ! 1 5 CU ! j \ _cu CU î i "O -• * - < |: ; T3 ! j li i !' 1 ! H • + ;' ! 1 « i' 01 1 i \\ » . ! : ! ! " co L \

.. -- - - -• .- - < 215

gewijde;nieuw eparochieker k (9).D eoudst eker kva nHelmon d wasgelege ni nd eHagh ei nd enabijhei dva nhe toudst ekastee l enheef tn ahe tverlie sva nd estatu sva nparochieker kno g dienstgedaa nal sklooste r (Frenken1928 ,p .60) .I nStiphou t wasmogelij kd eoudst ebewonin ggeconcentreer d rondd eoude , middeno pd eakker sgelegen ,ker kwaarva nallee nno gd etore n rest (10)(afb .39) .O fdez eker ke nkerkhofplaat smogelij k eenvroeg-middeleeuws enederzettin gmarkere nmoete nd e archeologenonderzoeken .Duidelij k isda td ebewonin gzic hi n tweerichtinge nnaa rd eran dva nhe trelatie fcompact e Stiphoutse 'droogte-eiland'heef tverplaatst .D enaa mStiphou t verhuisdenaa rhe tzuide ne nmarkeer tdaarme emogelij kd e oudsteverschuiving ,terwij ld enoordelijk everplaatsin gnaa r 'Geeneind'jonge rza lzijn .

Ind eWarande ,tusse nHelmon de nStiphou tston dvana f169 1ee n kluis,ee nheremietwoning . Ind etoestemmingsoorkond eword t ditgebie dPar kgenoem d (Frenken1928 ,p .68) .He ti swaar ­ schijnlijk identiekaa nhe teerde r in131 4genoemd e 'den perck'. 217

*HELVOIRT

DEGRENZE N

Dehuidig ebegrenzin gva nd egemeent e isidentie k aand emid ­ den19e-eeuws ebegrenzin ge naa nhe tva nvóó r 1795daterend e schepenbanksterritoir(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Het oorspronkelijk landschap tentijd eva nd eontginnin gword t gekenmerktdoo ree nafwisselin gva nhoo ge nlaag ,droo ge n nat.He tnoorde nva nd egemeent emaak tdee lui tva nhe t- zekern ad eaanle gva nd eBaardwijks eOverlaa ti nd e18 eeeu w -al smees twestelijk euitwaterin gva nd eBeers eMaa s- ster k vernattelandscha ponde rVlijme n (2).Oo ki nd e (beek)dalen vanOud e Leij,Zand -e nBroeklei jlage nnatt emoerig egronde n (3).

Hetcentral edee lva nd egemeent eHelvoir tbestaa tui tee n drogerezandrug ,onderdee lva nd edekzandru gdi eva nLoo no p Zand- onderbroke nbi j 's-Hertogenboschdoo rZandleij ,Domme l enA a- doorloop t richtingOss .(Broertje se nDobm a1983 ,p . 28)I nhe tzuidweste nhelle ndez ehoger egronde na fnaa rhe t (beek)dalva nd eOud eLeij ,d eZandlei je nd eBroeklei j(4) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Helvoirtword tvoo rhe teerst egenoem d in119 2al sd e 'lieden wonendeo phe tallodiu mHelvoir tworde ngebrach tonde rd eker k vanOosttilbur g (5)(O.M. ,p .137-139) .D eoudst ekerne nzij n vermoedelijkGijse l (5a)e nd eiet sjonger egoedere nLaa r (6) -late ropgedeel d inGroo te nKlei nLaa r- ,Zwijnsberge n (7) end eVoorst ee nAchterst eDistelberg . 219

*'s-HERTOGENBOSCH

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e 's-Hertogenboschomva td e19e-eeuws ege ­ meentenBokhoven ,Engelen ,Empe le ndele nva nCromvoirt ,Ros ­ malen,De nDünge ne nSt.-Michielsgestel .D e schepenbankgrenzen vanvóó r179 5zij nte nopzicht eva nd e19e-eeuws egemeente n Bokhoven,Engele ne nEmpe lgelijkgebleve n(1) .

Cromvoirtmaakt edee lui tva nhe tschepenbankgebie dva nVught , terwijlhe toorspronkelijk e schepenbankgebiedva n 's-Hertogen­ boschgrote rwa sda nd e19e-eeuws egemeente :he tomvatt eoo k dei nhe tbegi nva nd e19 eeeu wzelfstandi ggeworde ngemeent e DenDüngen .

HETOORSPRONKELIJK E LANDSCHAP

Deoorspronkelijk e natuurlijke omstandigheden ind ehuidig e gemeente 's-Hertogenboschware nzee rverschillend .He tgebie d tennoorde nva nd edoorgebroke ndekzandru gi see ntypisc hri ­ vierenlandschapme toeverwallen ,stroomrugge ne nkomgronde ne n tenzuide nva nBokhove nno gme tspore nva nee nvroeger eveen - bedekking (2).He tmiddengedeelt ebestaa tui tuitloper se n rudimentenva nee ndoo rDommel -e nAawate rafgebroke ndekzand ­ rug.Daartusse nvon dveenvormin gplaat szoal sonde rander e blijktui the tgebie dme td enaa m 'Moerputten' (3).He tzuide n wasgrotendeel sbedek tme tmoera se nvoedselrij kvee nal sge ­ volgva nstagnati eva nafstromingswate rva nhe tBrabant spla ­ teau (4).Di ti nd eloo pva nd e tijdbete rontwaterd emoeras ­ gebiedi sdaardoo rgedeeltelij kveraar d (geoxideerd),waardoo r deveenbedekkin ggrotendeel s isverdwenen :d eveenbedekkin gi s naarhe tzuide nto evereng di nd ebeekdalen .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deaangegeve nverschille n innatuurlijk e omstandighedente n tijdeva nd eoudst ebewonin ghebbe ndez ebewonin ge nontgin ­ ningoo kverschillen d doenverlopen .Lang sd eMaa so pd e stroomruggene noeverwalle nbevinde n zichenkel ezee roud e nederzettingen.Empe le nEngele nkome ni nd e9 eeeu wa li nd e archievenvoo r (O.M.,p .20-2 1e n23-24) .O pkort eafstan dva n deMaasdij k tussenEmpe le nHe tSlo tzij narcheologisch evond ­ stengedaa ndi e- naas tenkel eMerovingisch ee nKarolingisch e vondsten-overwegen d daterenui td eRomeins e tijd (5).He ti s nietzeke rda tzic hi ndez eplaatse nee ncontinuïtei tva nbe ­ woningheef tvoorgedaan .He thuidig edor pEmpe llig tnie to p eenoeverwal ,maa r isee ndijkdorp .He tzo uvóó r90 0n aChr . 220

nogo pd enoordelijk eoeve rva nd eMaa shebbe ngelegen .Dez e Maasloop lieplang she tEmpels eSlo t (6)(Va nDiepe n1952 ,p . 111).D emogelijkhei dbestaa tda tEngele n- evenal sEmpe l- a l ind e9 eeeu wee nker kbeza t (Janssen1983d ,p .109-126) .Hoe ­ weld eker kpa si n114 7voo rhe teers twer dvermeld ,moe tdez e vanvóó r100 0dateren .Tijden sopgravinge n ind eker ke no p hetoud ekerkho fva nEngele nwer dduidelij kda tzeke rvana fd e VroegeMiddeleeuwe nd elocati eva nhe tkerkhof ,e nwaarschijn ­ lijkoo kva nd enederzetting ,onverander d isgebleve n (7). De derde ind ereek soud ebewoningskerne n ind ehuidig egemeent e 1s-Hertogenboschi sd emoedernederzettin gva ndez estad , Orthen.Orthe ne nEmpe lworde nbeid egenoem di nee nschenkin g aand eabdi jva nLorsc hi n815/81 6 (8)(O.M. ,p .1 5v.e.) . HoewelOrthe no pee nzuidwestelijk euitlope rva nd edekzandru g Rosmalen-Ossligt ,vertoond ed enederzetting ,totda tz ewer d verzwolgendoo rrecent estadsuitbreidin gva n 's-Hertogenbosch, dekarakteristie kva nee ndijkdorp .Di thang tte nnauwst e samenme the tontstaa nva n 's-Hertogenbosch.He tnatuurlijk e afwateringsstelselwer donde r invloedva nd enieuw e stedelijke nederzettingverstoor d tenkost eva nd egemen egronde nva n Orthen.I n137 0wer dee nnieuw everhoogd ewe gaangeleg d '...tussenHintha me nd eZyckersteghe ,d enieuw edijk , streckendeva nhe tHinthams ezan dnaa rd eVliedert ' (9). De kostenva nd eaanle gwerde ndoo rd enieuw esta dgedragen .

Eind14 eeeu wwa see ngedeelt eva nhe tOrthens edorpsgebie d dooree nhalv e ringdijkgezeker d tegenwate rui td enoorde ­ lijkeko mva n 's-Hertogenbosch.Achte rdez eringdij k lagend e gemenegronden .Bi jhe teffectie fworde nva nd eBeers eMaa si s deverbindingswe gEmpel-Orthen-Rosmale nal swaterkerin ggaa n functioneren.D ebebouwin gva nOrthe nconcentreerd e zichvana f de16 eeeu wlang sdez edij k (Leenders 1979,p .79-81) .

Aleve ni sd estichtin gva n 's-Hertogenbosch aand eord ege ­ weest.Hoewe laa nhe tein dva nd e12 eeeu wo pd e 'Oeteldonk' eennieuw enederzettin ggestich twordt ,blijk the tcentru mva n dezenederzettin ga leerde rbewonin gt ehebbe ngekend .(He t volgende isgrotendeel snaa rJansse n1983a ,p .10-26 ;1983b , p.53-6 3e n1983c ,p .64-73) .Opgravinge no pd eMark te nomge ­ vinghebbe naangetoon dda te ri nd eIjzertij de nd eRomeins e tijdo pd enatuurlijk ehoogt ealdaa ree nagrarisch enederzet ­ tingi sgewees tme tee nbijbehoren d akkercomplex,welk ewaar ­ schijnlijk ind e3 eeeu wn aChr .i sverlaten .Overeenkomsti g desituati e ind ewestelijk eMaaskan theef te ri nd eMero - vingische tijdgee nbewonin gplaatsgevonden ,maa roo ki nd e Karolingische tijdblee fd edon konbewoon de nblijk tdez ebe ­ groeidt ezij nme tbo se nstruikgewa s (10).Da tbo si si nd e loopva nd e12 eeeu wgerooid .

Uitdivers eoorkonde nblijk tda td estichtin gva nee nnieuw e nederzetting in 'hetbo sva nd eHertog 'o phe tein dva nd e12 e eeuwmoe thebbe nplaatsgevonde n(11) .Dez enieuw enederzettin g mochtzic hverheuge ni nd eguns tva nd eherto gva nBrabant :d e stadha di nd eloo pva nd e15 eeeu wa l17.50 0inwoners .Dez e 221

bloeiperiode laatzic hgoe dui td eontwikkelin gva nd estads ­ plattegrond aflezen.A lsne lblee kd eoud eommurin g- di ei n deeerst ehelf tva nd e13 eeeu wto tstan dwa sgekome ne ndi e nietvee lmee romvatt eda nd eMark te ndirect eomgevin g- t e krapvoo rd esnelgroeiend e stad.I nd eloo pva nd e14 eeeu wi s detweed estadsmuu r totstan dgekomen .

Destrij dtusse nd ehertoge nva nBraban te nd ehertoge nva n Gelreo phe tein dva nd e15 eeeu wvormd ehe tbegi nva nee n reeksaanpassinge naa nd everdedigin gva nd esta ddi eto ti n de19 eeeu wzoude nvoortdure n (vervolggrotendeel snaa rVa n derHeijde ne nVa nLaa r1985 ,p .23-30) .Pa sbi jd eaanva lo p 's-Hertogenbosch door troepenonde rleidin gva nMaarte nva n Rossumi n154 2wer dhe tomringend eplattelan d aand everde ­ digingssituatie aangepast.He tbuskrui twa sinmiddel suitge ­ vonden!Z ower dd enederzettin gVranckenhoffsta dafgebroke ne n werdhe tgebie denkel e tientallenjare nlate rgehee lafgegra ­ ven. Inhe tbegi nva nd e80-jarig eoorlo gwer dd einundati e rond 's-Hertogenboschgestel de nverde rgeperfectioneerd .He t laatstegrot everdedigingswer k lietd esta di n162 3bouwen .O p eennatuurlijk ehoogt ete nzuide nva nd esta dwer dhe tfor td e Pettelaaraangelegd .N ad einnam eva nd esta ddoo rd eStaats e troepenwerden 'we lverbeteringe n aand efortificatie suitge ­ voerde nwer d -al sdwangburch t -d eCitade lbinne nd enoorde ­ lijkestadswalle naangelegd .Ee ncurieuz ebeschrijvin gva nd e stade nd eomgevin gui t177 9geef tee nverrassend e kijko pd e landschappelijke liggingva nd evestin g 's-Hertogenbosch(12) . Hetbeel dva nd eMoerasdraa k temiddenva nhe tinundatiegebie d blijktslecht see nech ova nee nroemrij kverlede n (Spierings 1982, p.61-62) . In179 4neem tPichegr uda noo kzonde rvee l problemend esta din .

Afgezienva nd ei nd e17e ,18 ee n19 eeeu waangelegd eomvang ­ rijkeverdedigingswerken ,i sd estadsplattegron d indi eeeuwe n nietnoemenswaardi ggewijzig d tenopzicht eva nd e16e-eeuws e situatie.D esta dheef ti nd e16 eeeu w- binne nd ei nd eloo p vand e15 ee n16 eeeu wto tstan dgekome nommurin g- no gvol ­ doendeuitbreidingsmogelijkheden . Ind e17 eeeu wblijke ne r echterampe ruitbreidinge nbinne nd estadsmuu r tehebbe n plaatsgevonden.Zelf si nd e19 eeeu wi sd esta dno gnie tge ­ heelvolgebouwd . 223

*HEUSI)EN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eHeusde nomva td e19e-eeuws egemeent e Heusden,ee ndee lva nOu dHeusde ne nHerpt ,Heesbee ne n Drongelene nee ndee lva nd eGelders egemeent eAmmerzoden . Genoemde 19e-eeuwsegemeente nkwame noveree nme td eva nvoo r 1795daterend egelijknamig e schepenbankgebieden.Allee nhe t Geldersedee lbehoord e tothe tschepenbankgebie dva nWell .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Achterd eoeverwa le nd estroomrugge nva nd ester kkronkelend e Maasbevon dzic hoo khie ree nveendek .Onde rHerp te nHedik - huizeni sdi tveende kdoo rmeander si nd eMaa se nhe tOud e Maasjeaangetap twaardoo rlang sd erande nverdrogin ge nver - aardingva nhe tvee nza lzij nopgetreden .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Indez egemeent e liggend eouds t (archivalisch)aantoonbar e nederzettingenva nhe tLangstraats egebie d (1).Te nnoorde n vanhe tOud eMaasj e isvoora lo phe teind eva nd e13 eeeu wee n complexva npercele ne nhe tbijbehorend e afwateringssysteem vastgelegd,da ti nbezi twa sva nd eabdi jBern e (2)(Va nBave l 1962,p .28 8e nd edaari ngereproduceerd e kaartva nA .va n Alckerui t 1663).Nada td ehere nva n (Oud-)Heusden deheer ­ schappijove ree ngrote rgebie dhebbe nverkregen ,bouwe nzi j opd enoordelijk eOud eMaasoeve r tegenoverOud-Heusde nee n nieuweburcht .Di ti svermoedelij k inhe tlaats tva nd e12 e eeuwgeschie d (3). Inhe tbegi nva nd e1 3eeu wheerse nd e herenva nHeusde nove ree nterritoriu m datgrens taa nhe tLan d vanAltena .

Gedeeltenva nd eontginninge n langsd eMaa szij n 'bos'ontgin­ ningengeweest ,hoewe ld eaanwijzinge ndaarvoo rgrotendeel s vanlater etij ddatere n(4) .

In149 4houde nd einwoner sva nOud-Heusde n zichvoornamelij k bezigme tlandbou w '...metvogelen ,me tvisschen ,zonde rmeer ­ dereneringh e tehebben...' ,evenal sdi eva nHerp te nHedik - huizen- di eoo kno gwa tkoeie nhielde n -e nHeesbee ne n Doeveren (Enqueste,p .201-207) . 225

HILVARENBEEK

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s isidentie kaa nd ebegrenzin gi n 1869.D eschepenban kHilvarenbeek ,d ebegrenzin gvóó r1795 , omvattenaas td eheerlijkhei dHilvarenbee koo kDiessen ,Rie l enWestelbeer s (Schepenbank 1980,p .15 )(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetnatuurlij k landschapte ntijd eva nd eontginnin gwer dbe ­ paalddoo rtwe ebeekdalsysteme ndi ewerde ngescheide ndoo r tweezuid-noor d lopenderugge nte nnoorde nva nMoergeste li n deZandle yuitlopen .Hierdoo rvormde nd enatt egebiede n ind e gemeenteee ngecompartimenteer dgehee l(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hoeweld eoudst evermeldin gva nHilvarenbee k ('in Beko')da ­ teertva n119 2(O.M. ,p .137-139 )i se ro pd eple kva nd ehui ­ digenederzettin ga llange rsprak eva nbewonin g (3).D eker k vanHilvarenbee kwa see ngeestelij ke npolitie kmiddelpun tva n eenuitgestrek tgebied .D ebasi svoo rdez eeenheid ,di elate r zouworde nto td eheerlijkhei dHilvarenbeek ,wer dgevorm ddoo r eenaanta lEchternachs e goederen (4).Ui the tcijnsboe kva n Echternachblijk tda tee nconcentrati eva ndez egoedere nge ­ zochtmoe tworde naa nd eBies te ni nWesterwij k (5).Dez egoe ­ derenmaakte ndee lui tva nd eDiessens eLaatbank ,di ecirc a 1000voo rhe teers tword tvermel d (Smulders,1952d ,p . 72). OokLo oi smogelij k ind eloo pva nd etij di nEchternach s bezitgeraakt .(O.M. ,p .203-206) .

Deouderdo mva nd ebewonin g teGor p isonduidelijker .D eoor ­ spronkelijkenatuurlijk e landschappelijke situatieston d slechtsee nklein enederzetting ,ee nEinzelhof ,to e (6).Doo r degedeeld ebezitsverhoudin g ind eheerlijkhei dHilvarenbee k warenoo kall ewoest ee nonbebouwd e grondenvoo rd ehelf t eigendomva nd ehertoge nva nBraban te nvoo rd eander ehelf t vand eplaatselijk e grondheren (hetvolgend enaa rVa nGil s 1981,p .97-116) . Ind etweed ehelf tva nd e17 eeeu wkwa mhe t beheerva nd egemen egronde nmee ri nhande nva nd edorpsrege ­ ring,va nd edros te nschepene n (7).D eein d17e ,begi n18 e eeuwuitgegeve nstukke ngemeyn tware nvaa kva nslecht ekwali ­ teit('see rsleght eerv ee nva nee ngering evaleu rdae r weijnighproffij tva n comt').Dez emarginal eontginninge nwor ­ dengekenmerk tdoo ree nnaamgevin gme the tbestanddee l 'nieuw' (8). Korthiero pword techter ,med eonde rdru kva nd egebrui - 226

kersva nd egemen egronden ,d euitgift eva ndez egronde nge ­ staakt.Algehel emalais e ind elocal eeconomi e ishierva nee n oorzaak.I nd e18 eeeu wkom tzelf svee lakkerlan dbraa kt e liggene nworde nvee lweilande nnie tlange ronderhoude n(9) . Hetdoo rd eboere nbenodigd ehoo iwerd ,evenal she tgeva lwa s metvee lBrabants ezanddorpen ,betrokke nva nd eLangstraats e hooilanden.O phe tein dva nd e18 eeeu wblijke nvee linwoner s meerlan dt ebezitte nda nz ekunne nbemesten , '...daaromi sd e opbrengstva nhe tlan dklei ne nhebbe nz egebre kaa nvoedse l voorhe tvee ,daaro mkunne nz enie tvoldoend eve ehouden ,da t heeftwee rgebre kva nmes t totgevol ge nz ozij nw ewee rbi j hetbegin ' (VanGil s1981 ,p .114) . 227

*HOOGEE NLAG EMIERD E

DEGEJ5NZE N

Dehuidig egemeentegrens ,d emidde n19e-eeuws egren se nd ebe ­ grenzingva nd eschepenban kva nvóó r179 5zij nidentiek .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorsonkelijk e landschap tentijd eva nd eontginnin gword t beherstdoo ree naanta ldepressie sdi ei nd evor mva nbeek ­ dalenaaneenvloeie n ind eAa .Te nweste nva nHog eMierd elig t zo'nna tgebie dda twe lafwater to pd eAa ,maa rgee nopvallen ­ debeekdalvormin gkent .Oo k tussenHulse le nNeterse l(gemeen ­ teBladel )lig tee nnatt ezone .Hog eMierd ee nHulse lligge n opdroger e 'eilanden';Lag eMierd e ligto pee nsmall e rugdi e totWellensein dloopt .Dââ rvloeie nA ae nStroo m inelkaar .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Eenva nd eoudst eoorkonde nva nNoord-Braban t handeltove rd e schenkingva no.a .ze s 'vassali'e ndri e 'puelle'e nee nbo s te 'Hulislaum',da ti sHulsel ,aa nWillibrordu s (O.M.,p . 5-6) (1).Maa roo kMierd eka no phog eouderdo mbogen ,ondank she t feitda te rpa sron d120 0voo rhe teers tmeldin gword tgemaak t vanee nhoev eonde rMierd e (' . .. i nvill aqu eMyrth a dicitur...') (O.M.,p .152-153) .He tkom timmer svoo ral s 'Mirde'i nee ni nhe teerst ekwar tva nd e13 eeeu wopgemaakt e (ofvernieuwde )lijs tva nhoeve ne ncijnse nva nEchternac h (O.M.,p .206) .

Inhe tbegi nva nd e13 eeeu wverkrijge n deklooster sPoste l enAverbod e (nog)mee rbelange n inMierde .I n121 2draag t Diederik,hee rva nAltena ,zij ngehel e tiendeni nHog ee nLag e Mierde,alsoo kd enoival e tiendenove raa nd eabdi jAverbod e enteven see nstu kwoest egron dbi jKullensrood e ofKuilens - roodeda tte nnoorde nva nHog eMierd e ligt.('...inte rcuri a deCulutsrod ee taqua milla mqu efluviu sdicitur...' )(O.M. , p. 176-177).He tklooste rPoste lword t in122 3doo rdezelfd e heerbedach tme tee nschenkin gva n3 bunde rgron dva nzij n allodiumbi jd e 'VroneMirde ' (O.M.,p .194 )(2) . 229

HOOGELOON

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s isidentie kaa nd emidde n19e-eeuws e begrenzinge naa nd eschepenban kHogeloo nvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetzuidelij k deelva nd egemeent e ligti nee nzuid-noor dge ­ richtversnede nlandschap .Bi jWitrij t (Bergeijk)ontspring t deWitrei do fhe tDalemstroomke nda tdi tgebie ddoorsnijdt .D e westelijkegemeentegren svolg td eA ao fGoorloop .Dale me n Hapert liggeno péé nrug .He tnoorde nva nd egemeent ebeva t enkelegroter eaaneengeslote n 'droogte-eilanden',begrens d doorhe tWagenbroeksloopke ,da tuitmond ti nd eBeerze .Hoog - casteirenlig tbinne nee nzee rgroo tdroo gareaa lda tovergaa t ind egrote ,d egehel eKempe ndoorsnijdend e zuidwest-noordoost gerichtedrog erug .

ONTWIKKELINGENTO T184 0(1 )

Zoalsbi jzovel enedezettinge ndi ei nhu nnaa mee noorspronke ­ lijkelandschappelijk e situatieweergeven ,i sd evermeldin g vanHoogeloo n (...terrami nLon... ,al sbekrachtigin gva nd e rechtendi ed eabdi jTongerl odaa rhad )ui t118 6(O.M. ,p . 136-137)d eeerst edi eme tzekerhei dme tHoogeloo nka nworde n geïdentificeerd (ziehierove rO.M. ,p .13 7e n172) .Haper t (...Heopurdum...)daarentege nword ti n71 0i nee nschenkin g aanWillibror dvermel d (O.M.,p .5-6 )(2) .D eoudst evermel ­ dingva nCastere n datereertui t1173 ,i nee nlijs tva nschen ­ kingenaa nd eabdi jPoste lgedaa n (O.M.,p .107-114 )(3) . De abdijTongerl oheef taanzienlijk e rechteni nd egemeente , naast (ofmogelij kdeel sal srechtsopvolge rvan )he tklooste r Echternach.Tongerl obezi ti n123 3he tcollatierech tva nd e kerkva nHoogeloo n (O.M.,p .239-240) .Ee njaa r lateri se r sprakeva ntwe ehoevenaar sdi ed egronde nva nd eabdi jbewer ­ ken '...invill ad eLoen... ' (O.M.,p .243-244) .I n131 1wer d hetbezi tva nd eabdi juitgebrei dme t '...eenstu cheyde nda t gheleghene si ndi eparochi eva nLoe ntusche nstrat edi e gheleghene sneve ndi ewintmoele n (4)va nLoe nend e tsgoetshuuswinningh eva nTongerl odi et eLoe ngheleghe nes , endevoer t totede nDorneke nda to pdi estrat estee tt oVeshe m wart,end evor tto tJa nBrunken sgracht... ' (O.M.,p . 1049-1051)A leerde ri n126 1word td ewe gva nCastere nnaa r Hoogeloongenoem d (O.M.,p .368-369) . 231

LEENDE:

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s iso pee npaa rcorrectie sn aidentie k aand emidde n19e-eeuws ebegrenzin g (1).Vóó r 1795maakt e Leendedee lui tva nd eschepenban kHeeze .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetcentral edrog edee lva nd egemeent eLeend emaak tonderdee l uitva nee nva nd eBelgisch e grensto ti nhe tcentru mva n Eindhovendoorlopende ,grilli ggevormd erug .Dez eru gword ti n hetweste nbegrens ddoo rhe tbeekda lva nd eTongelreep .D e Oosterikse- (Rentenaar 1984),Dijksche -e nRenheid e liggeni n hetnatt eoostelijk edee lva nd egemeente .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Uitd eouds tbekend eoorkond ebetreffend eLeend eblijk tda td e abdijAverbod e tiendenbeza ti n 'Lieende' (O.M.p .332-333) . In128 5word the tpatronaatsrech tva nd ezogenaamd eeigenker ­ ken (Leende 1974,p .14 )va nHeez ee nLeend eaa nhe tklooste r Keizerbosch teNee rgeschonke n (O.M.p .515-516) .Daarnaas t bezatd ehee rva nd eHeerlijkhei duitgestrekt ebezittinge nal s zijneige nvrij egoe d (zieHeeze) .Bi jhe tontbreke nva naan ­ vullendoorkondemateriaa l alsoo kgedege narcheologisc honder ­ zoekka nove rd eoudst eontginninge nva nLeend eslecht sgespe ­ culeerdworden .D eeigenker kva nLeend eza lal soorspronkelij ­ kedomeinker k (veel)oude rzij nda nd e13 eeeu we nmogelij k tothe tein dva nd eVroeg eMiddeleeuwe n teruggaan.E rka nzic h inLeend ehetzelfd ehebe nvoorgedaa nal sa lelder si sbeschre ­ ven:ee nverplaatsin gva nd ebewonin gva nd ehoger edele nva n het 'droogte-eiland'naa rd ebeekdalzone .Enkel eaanwijzingen : bijBosschove n isee npu topgegrave ndi emogelij kui td e Merovingisch/Karolongische tijddateer t (Ivene nVa nGerwe n 1974,p .27) .Bosschove nzo uda nee nTeilwüstun gzijn ;D eoud e kerkva nLeend ei si nzij nlaat-gotisch evor mvana fca .140 0 tedatere n (Kunstreisboek,p .581) ,maa rword ta li n128 5ge ­ noemd.Zonde rarcheologisc honderzoe k isnoc hove ree nvoor ­ gangerva ndez eker knoc hove rd eouderdo mva nd eSt .Jans ­ kapelt eLeenderstrijp ,di evoo rhe teers ti n144 0word tver ­ meld (Ivene nVa nGerwe n1974 ,p .104) ,iet st ezeggen .Hoewe l dezekape lnie ti nd eoorkond eva n128 5word tgenoem dhoef t dit,gezie nd estrekkin gva ndez eoorkonde ,nie t tebetekene n date rgee nbedehui swas .D ebewonin gka nzij nverplaats t richtingbeekdal .Di tmoe tda nvóó r125 3zij ngebeurd ,omda t andersd enaamsverklarin gva nzowe lLeende ,al sva nStrij pal s 232

indicatieva nlintbebouwin g (Ivene nva nGerwe n1974 ,p .36 ) ind eluch tblijf thangen . 233

*LIEMPDE

DEGRENZE N

Dehuidige ,d emidde n19e-eeuws ee nd eschepenbankgren sva n vóór.179 5zij nidentie k(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Dezegemeent ebezi tee n 'ideaal'natuurlij k substraatvoo r ontginninge nbewoning .Centraa llig tee n 'droogte-eiland', temiddenva nee nnatter eomgeving .Te nweste nva ndi t 'eiland' doorsnijdennatt ezone siet sminde rnatt egronden .Lang sd e Dommelliggen ,aansluiten do pd eoorspronkelijk elandschappe ­ lijkesituati e inBoxtel ,enkel e individueleopduikingen .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ooki ndez egemeent eheef td eoorspronkelijk e lanmdschappe- lijkesituati e insterk emat ed eontginnin ge nbewonin gbe ­ paald.D eoudst evermeldinge ndatere nui td e14 eeeuw :i n130 6 wordengoedere nt e 'Herlaer'genoem d (O.M.,p .905-906 )(2) .

Hoed everspreidin gva nd eoud ebewonin gove rhe tcultuur - eilandprecie si sgewees ti s(nog )nie tduidelijk .D ei n143 8 verme;lde13 5haardstede nme tzo' n600-70 0inwoners(! ) (Heesters1970 ,p .118 )lage nwaarschijnlij k niet (alleen)i n bebouwdekomme nbijee n (zienoo tove rSt .Jan skerk )(3) . Toch heefte rmogelijk ,nada tBraban tStaat swa sgeworden ,ee nver ­ plaatsingva nhe tzwaartepun tva nbewonin gva nd ezuidoeve r vand eDomme lnaa rhe tzuide nplaatsgevonden , (zieHeester s 1980,p .163 )(4) .

Inhe tzuidweste nva nd egemeent elig the tVelderbosch .Di t oorspronkelijk geometrischaangelegd e 'sterrenbos'(restante n vandez eaanle gzij nto to phede nbewaar dgebleven! )vormd ei n de18 eeeu whe tgrootst eaaneengeslote nboscomple xi nd e Meijerijva n 's-Hertogenbosch(5) .

Ind e19 eeeu wwa se rgenoe gwei/hooilan dzodat ,i ntegenstel ­ lingto td eander ezanddorpen ,e rgee nhoo ivanui td eLang ­ straato fd eMaaskan taangevoer dhoefd e teworde n(6) . 235

LIESHOUT

DEGRENZE N

Dehuidig egemeente ,d emidde n19e-eeuws egemeent ee nd e schepenbankLieshou tvóó r179 5zij nidentiek .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Grotedele nva nd egemeent ehebbe nee nna tkarakter .O pd e LieshoutseHeid elig tee nsmall edrog estroo kdi ezic hver ­ breedtbi jd eBoerdonks eKampen .No gi n185 0lage nte nnoord ­ westenva nLieshou tvel ethan sgedempt evennen .Lieshou tlig t opee ngeïsoleer d 'droogte-eiland'.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Integenstellin gto tee naanta lander eplaatse ndi eslecht so p toponymischegronde nwijze no pee nmogelij kbosbegroeiin gi n hetverleden ,i si nhe tmiddeleeuws eLieshou tduidelij ksprak e vanee n(rest)bo sva nenig eomvang .I n119 9blijk taa nd e4 hoevendi eSt .Servaa st eMaastrich ti nLieshou tbezi the tge ­ bruiksrechto phe tLieshouts ebo st ezij nverbonde n ('...usuagiumhabeba ti nforest ad eLisoth...' )(O.M. ,p . 150-151).I n128 1verkoop tWauthe mDede nDodeke nzij nrechte n ophe tbo sva nLieshou t('...i nnemor ed eLieshout...' )aa nd e uithofva nLieshou tte nbehoev eva nd eabdi jFloreffe .Hierbi j wordtbedonge nda ttijden szij nleve nvie rvarken si ndi tbo s mogenweide ngedurend ed etij dva nd eeikel s (eikelen)(O.M. , p.476-477) .Va nde rA avermeld tda ti n180 0he tLieshoutbo s dooree norkaa nbijn agehee li svernield .O pd ekaar tva n Verheesechte rui t179 4i sbehalv ehe ttoponie mAgterbosc h voorhe tzuidwestelij k deelva nhe toud ecultuurland ,gee nbe ­ bossingaangegeven .I nhe tweste nva nd egemeent ela gwe lhe t Boschven.Toc hnoem tVa nde rA a(du sd elocal eoverlevering ) hetbo s '...eenoverblijfse lva nee ngroo twoud... ' (Vande r Aa,p . 316).

HetHo ft eLieshou tword twe lgeïdentificeer dme td ecurti s Lieshoutwelke ,same nme td eker ki n119 4i nhe tbezi tva n Floreffeblijk tt ezij n (O.M.,p .140-14 1e n174-175) .I n124 6 keurtHendri kI Iva nBraban td ebegrenzin gva nd ecuri ava n Lieshoutgoed ,alsmed ed ekoo pva nhe tgoe dRodeke n (eennaa m diewijs to phe trooie nva nbos )gelege nbinne nd ecuria .D e Peesgatloopvorm td egren sva nd ecuri a (O.M.,p .298-300) .I n 1311geef tJa nI Iva nBraban tgemen egronde nonde rLieshou t uitaa nd emeeste rva nd euitho fva nLieshou te naa nd ebewo ­ nersva nLieshou t (O.M.,p .1036-1037) .Al sbegrenzinge nva n 236

degemeyn tworde nzowe lBoerdon k alshe tBo sva nLieshou tge ­ noemd.

Naasthe tHof ,da ti nd egemeent e eencentral eplaat sinnam , zonderoverigen see ngrot eaantrekkingskrach t opd ebewonin g tehebbe nuitgeoefend ,blijk too ki nLieshout ,evenal si nan ­ derezand-Braban tgemeenten ,d eoud eker ko pongevee ree n kwartier afstandva nd edorpsko m tehebbe ngelege n (Vande r Aa,p .315) .D emiddeleeuws e kerki si n180 0doo ree nzwar e stormvernield ,d etore nwer di n183 6afgebroke n (VanLaarho ­ ven1975 ,p .60) .D everplaatsin gva nd ebewonin gi nnoorde ­ lijkerichting ,naa rd eran dva nhe tLieshouts e 'droogte- eiland'heef techte rnie tgelei dto tee nbewoningsconcentrati e parallelaa nd eran dva nhe t 'droogte-eiland',maa rmee rhaak s erop (vergelijkMilheeze) .We li she twaarschijnlij k datd ei n de19 eeeu waangegeve ndicht ebebouwin glang sdez e 'haakse' bewoningsasnie ta lt eve r inhe tverlede n teruggaat.D ever ­ plaatsingva nd ebewonin gza lzic hi nd eHog eMiddeleeuwe n hebbenvoltrokken .D evanui td eker nLieshou tgegeve nnaa m Ginderdoor (1)kom ta li n131 1voo ral scognome n 'Henricva n Ginderdore' (O.M.,p .1014-1020) . 237

*LITH

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eLit homva td e19e-eeuws egemeente nLith , Lithoijene nOije ne nee ndee lva nd evroeger egemeent eAlem . Vóór179 5vertoonde nd eschepenbankgrenze nno gee nnader eon ­ derverdeling.He tto td eMeijeri jva n 's-Hertogenboschbeho ­ rendeLit he nLithoije nhadde nee nzelfd ebegrenzing ,maa rhe t 19e-eeuwseAle mbeston dui td eschepenbankgebiede nAlem ,Mare n enKesisel .Naas tenkel eenclave s langsd eMaasoeve rontstaa n doornormalisati eva nd erivie r (o.a.Alem ,da tva nBraban t werd 'afgesneden'),behoord e ookOije nvroege r totGelderlan d (1).Teeffele nbehoord e tothe tgraafscha pMegen .

HETOORSPRONKELIJK E LANDSCHAP

Ondanksd everanderinge ndi eoptrade ndoo rverlegginge n inhe t Maastracé- zowe lnatuurlijk e alsdoo rd emen sgecreëerd e -i s nogee nduidelij kverschi l teconstatere n tussenhe toorspron ­ kelijklandscha pi nhe twestelij ke nhe toostelij kdee lva nd e gemeenteLith .I nhe tweste nontbreke nd eoud estroomdrade n vand eMaa si nd eondergron de nword the tLiths edee lva nd e centraleko mafgeslote ndoo ree nrelatie fsmall eoeverwal . Meernaa rhe tooste nword td eondergron ddoorsnede nme t stroomdradene nzij ne rampe rkomme naanwezig .Daa rvind tee n sterkeverbrokkelin g tussenhoo ge nlaa gplaats .D ekomgronde n warenbedek tme t (eenrelatie fdunn e laag)voedselrij kveen .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hetverschi li noorspronkelij k landschapvind too kzij nweer ­ spiegelingi nhe tontginnings -e nverkavelingspatroon .D eoud ­ stegegeven sove rd ebewonin gi nd egemeent eLit hzij nverkre ­ gendoo rbodemkundig ee narcheologisch e informatie tekoppe ­ len.D ezee rsmall eoeverwa lbi jGewand ee nWil ti snie to f amperbewoon dgeweest ,o fspore ndaarva nzij ndoo rd eMaa s weggespoeld.O pd ebreder eoeverwa lvana fMare nstroomopwaart s zijnvondste ngedaa nui td eIjzertij de nd eRomeins e tijd.Al ­ leenbi jTeeffele nzij noud ewoongronde naangetroffe nwaarvoo r bewoningscontinuïteit tussenIjzertij de nFrankisch e tijdko n wordenaagetoon d (Modderman1950 ,p .10-16) .

Vanafd e10 eeeu wkome nMaren ,Kessel ,Lit he nLithoije ni nd e archievenvoor .Oije ne nTeeffele nhebbe nee nwa tjonger eeer ­ stevermeldin g (2).Vóó rd eopenleggin gva nd ekomme nconcen ­ treerded eagrarisch e activiteitzic hrondo md ebewoningsker - neno pd eoeverwal ,d eindividuel e zandopduikingen end ehoge r 238

gelegenstroomruggen .Temidde nva nd ebebouwin gva nLit he n evente nnoorde nva nLithoije n lagenenkel eoud eakkerlandcom ­ plexen (engen).Oo kbi jTeeffeie nwa so pee nwa tverhoog di n hetlandscha p liggende,n ad eRomeins e tijdverlate nlocati e eenakkercomple xaangeleg d ('t Roi).He takkerbouwareaa lwer d uitgebreidme tnieu wontgonne ngronde ndi emeesta l 'akker' werdengenoemd .Dez ecomplexe nware nverdeel di nsmalle ,zee r langepercelen .I nd elle-12 eeeu wheef tno gee nenkel eont ­ ginningto takkerlan dplaatsgevonden .D eHeuve lbi jLit hi se r eenvoorbeel dvan .Med edoo ree nverbeterin g ind eploegtech - niekkonde ndez eblokke nakkerlan d inkorter ebreder epercele n wordenverdeeld .D eoverig egronde n lagenonde rgraslan d(wa t extensiefgebruik tza lzijn )e nware nvoo ree ndee lme tbroek - bosbelope n (Cuijpers1977 ,p .29-30) .

Ind ejare n '80va nd e13 eeeu wworde ndoo rd eherto gva n Brabantd egemen eweide naa nd edorpsbewoner sverkocht .Daar ­ bijword tbepaal dda tdez e inevenredighei dzulle nmoete nbij ­ drageni nd ekoste nva n (ofvoo rd eaanle gvan )d eweteringe n (Enklaar 1941,p .129) .Kor tdaaro p isme nme td eopenleggin g vand ekomme nbegonnen ,di ei nd eloo pva nd evolgend eeeu w werdvoltooi d(3) .

In132 5geef tHerto gJa nII Iva nBraban td edijkbrie fui t waarind eoprichtin gva nhe tpolderverban dhe tHoo gHemaa l wordtvastgelegd .He tomvatt ed edorpspolder sva nLith , Lithoijen,Os se nd ebuitenpolde rva nGeffen .I n134 5volgd e eenvergelijkbar e regelingvoo rhe tLaa gHemaal ,da td edorps ­ poldersva nAlem ,Mare ne nKesse lsamenbond .Doo rdez ewater ­ staatkundige regelingenwer dee n (gedeeltelijk)a lbestaand e inrichtingva nd ekomme nvastgelegd .Dez eoud ewaterstaatkun ­ digeverbande nhebbe nto ti nd e20 eeeu wbestaan .He tHoo g Hemaalwer di n193 9opgeheven ,he tLaa gHemaa li si n197 3op ­ gegaani nhe twaterscha p deMaaskan t (Buijks 1984,p .37-39) .

Verschillendebuitendijk sgelege nwaarde nware noorspronkelij k alsakkerlan d ingebrui k (4),maa rwerde ndoo ree nvoortduren ­ devernattin gminde r geschiktvoo rd eakkerbouw .Z ewerde nom ­ gezetto tgrasland .Ander ewaarde nhebbe nnoc hee nakkerland - toponiem,noc hee nverkavelin gdi eo pbouwlan dwijst :dez e zijnwaarschijnlij k jongerda nd e 'akkerwaarden'e nhebbe nal ­ tijdonde rgra sgelegen .A ldez egraslande nzij nvoo ree ndee l ingemeenschappelij kbezi tva nd edorpsbewoner sgekome n (5) (Cuijpers1977 ,p .26) .I nee ni nd e16 eeeu waa nKare lV ge ­ richtverzoe ko mlastenverlichting ,stelle n 'dearm eschamel e ondersaten'va nLithoije nda tzi ji nvergelijkin gme tander e dorpentusse nGrav ee nd eDiez ehe tmeest egel dmoete nopbren ­ genvoo rhe tonderhou dva nd eMaasdijk .Dez edijk ,di ed e (doorhe tpassere nva nd ePeelhorst )zee rkronkelig eMaasloo p hadvastgelegd ,wa sjuis tdoo rhe t 'wringende'karakte rva nd e rivierveelvuldi gondermijnd .Slecht s tegenhog ekoste nko nd e grilligeMaasloo pbeteugel dblijven .Dez ekoste nwerde nvel e dorpsbewonerst eveel :z everkochte nhu nlanderije n (metd e verplichtingva ndijkonderhoud) .Vee lsoelaa sbied tdi techte r 239

niet,I n152 6verzoeke nd eschepene nva nLithoije nbi jd e komendeheerdtellin gee nbillijk eregelin gva nd elaste nt e treffen.Nie tallee ndoo rgelede noorlogsschade ,maa rvoora l doordatvee lboerderije ne ngronde ni nhande nzij nva ninwo ­ nersva n 's-Hertogenboschdi e '....meton s nyete nwille n geldennoc hbetalen.... 'dreig td edorpsgemeenscha pnie tmee r instaa tt ezij nd edij kt eonderhoude n (Heeren1936a ,p .33 ) (6). 241

*LOONO PZAN D

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegrens ,d e1850-gren se nhe tschepenbankter ­ ritoirva nvóó r179 5zij nidentie k(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hoeweld enaa mva nd egemeent eander sdoe tvermoede nwa she t oorspronkelijke landschap tentijd eva nd eontginnin ggevari ­ eerderda nallee nzandgrond .He tmidde ne nzuidooste nva nd e gemeentewa sinderdaa dvoornamelij k droogzandi ggebied ,ee n deelva nd edekzandru gdi eloop tva nTilburg ,vi aLoo no pZan d naard eoostelijk eLangstraat .Vanui the tweste ne nhe tnoor ­ denwigde ntege nd ehoger ezandgronde nee nveenbedekkin gui t (2).

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deontginnin ge noudst ebewonin gva nLoo no pZan dheef tzic h tot184 0lang sdri elijne nontwikkeld .D eoudst ebewoningsker - nen moetengezoch tworde nbi jWestloon , 'tLan dva nClee fe n deker nLoo no pZand ,welk ei n123 3word tvermel d (3)maa r aanzienlijkoude ri s (noot4 vervalt) .

Hettoponie mLoo no pZan dheef tlang e tijdversluieren dge ­ werkto pd egeschiedschrijvin gva nd eheerlijkheid .D eoor ­ spronkelijkenaa mwa sLoo no fVenloo n (5).Klaarblijkelij k werdd enaa mVenloo n- ope nple ki nhe tbos ,omring ddoo rvee n -nie tmee rbegrepe ne nwer dd enaa m 'aangepast'aa nd enieuw e landschappelijke situatie.I nd eeerst ehelf tva nd e19 eeeu w wordtd ebodemgesteldhei dva nLoo no pZan dbeschreve nals : '...hoog,droog ,do re nuitermat e schraale nzandig... '(Va n derAa ,p .422) .

Dezeverdrogin gi svoo ree ndee lto et eschrijve naa nd eveen - ontginningen inhe tnoorde n -d elaatst efas eva nd ezuid ­ waartsgericht eontginnin gva nd eLangstraa t -aa nd everve ­ ning(d emoernering )va ndi tgebie de nva nd evene ni nhe t westenva nd egemeent e (deMoer )di eaanslote no pd eDongens e venen.Doo rhe tontwatere nva nd eveengorde lrondo md ehoger e dekzandrugwaaro pLoo no pZand , 'tLan dva nClee fe nWestloo n enoo kd eEftelin gliggen ,konde nzic hzandverstuivinge ngaa n voordoen.Dez ezandverstuivinge n zoudenee nverplaatsin gva n Venloon inwestelijk e richtinghebbe nveroorzaak t (6).D eoud ­ steontginninge nva nLoo no pZan d (naarVerschure n 1986)lage n inhe tgebie dwaarove ri n126 9- he tjaa rva nd everheffin g 242

vanLoo no pZan dto tHeerlijkhei d -d ezogenaamd eSchildtien - denwerde ngeheven .Di tbetro fglobaa lhe tgebie dtusse nhe t kasteelva nLoo no pZan di nhe tzuide ne nd eachterkad eva nd e Langstraat inhe tnoorde n (7).Aa nd ezuidgren sva nhe t Schildtiendgebiedmoe td eoorspronkelijk e 'villa'va nVenloo n wordengezocht ,bi jhe tkastee lva nLoo no pZand ,welk ei nd e 10e-lleeeu wgestich tza lzijn .Dez eho fe nd ekete nva nak ­ kerdorpenbinne nhe toud eSchildtiendblo kvorme nd eoudst ebe ­ woningva nLoo no pZand .D eoverig ezandontginninge ndatere n uitd e13 ee n14 eeeuw .

Vanhe tgebie dvanoud sgenaam dd e1 2Geerde ntusse nKaatsheu ­ vele nd ehuidig egemeentegren s (deLoons edijk )werde nd e tiendeni nerfpach tgegeve naa nd eHee rva nLoo n (zienoo t1) . In139 3wa sdi tveengebie d reedsi ncultuu rgebracht .He t slootaa no pd eHollands eontginnin gva nSpran ge nd eVrij - hoevene nmaakt edaa rvoorda the tgebie dbi jBraban twer dge ­ voegdoo kdee lva nuit .

In139 6wer dd eeerst e (?)grot e turfvaartdoo rdi tnoordelij ­ keveengebie daangeleg d (8).Maa roo kdaarn ablijke ne rregel ­ matignieuw e turfvaarteno fturfvaartverbindinge n teworde n gegraven (9).'Di tvaartstelse l isi ndi etij dzeke ra laange ­ sloteno pd eturfvaarte nva nDonge ne n 's-Gravenmoer.He t vormtda nd euitgangssituati eva nd evervenin gva nhe tgebie d DeMoer ,da tgrens taa nDongen .Di tgebie dwer dron d160 0ge ­ deeltelijkal skleinschalig e 'kampachtige'ontginnin gwee ri n cultuurgebracht ,nada the teerde rgehee lwa svermoer d(uitge - veend).Voora ld etoponieme nte rplaatse ,maa roo kd etypisch e verkavelingsstructuur (10)duide nhierop .D egrootst everve - nings-o fmoerneringsactiviteite nhebbe nzic hafgespeel dvana f de14 eto ti nd e16 eeeuw . 243

*LUIJKSGESTEL

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s isidentie k aand emidde n19e-eeuws e grens;.Vóó r179 5vie lLuijksgeste lnie tonde rd eRepubliek , maaronde rd eOostenrijks eNederlande n(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Denoordoostelijk e uitloperva nee nzandrug ,d eLuiks egeste l (2)vor mee nbastio n inhe tafwateringssystee m vand eKeersop . Tennoordooste nva nd egeste lkome nd eKeersop ,waari nzij n opgenomend eBossch eLoop ,d eFortj eWaterloo pe nenkel eklei ­ nebeekje sdi ed edepressi ebi jD eRei tafwateren ,bi jelkaar . Hetnoordelij kdee lva nd egemeent e isvoornamelij k droog,me t zelfsenkel e-bergtoponieme n (Zwarteberg,Berkenber ge nEiken - berg). Te nzuide nva nd egeste li she tvoornamelij knat .Topo - niemenal sd eVlieter ,he tBroe ke nhe tvoorkome nva nenkel e vennenme tmoerig erande nversterk tdi tbeeld .Allee n tenwes ­ tenva nd eLommels eDij k (3)i see nstroo kdroger egrond .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd egeschiedeni sva nLuijksgeste l isnie tvee lbeken d(4) . Tochbied td e19e-eeuws enederzettingsstructuu r demogelijk ­ heidme tbehul pva nanalogieë nee nhypothetisc hbeel dva nd e ontwikkelingva nLuijksgeste l teschetsen .Allee ndoo rarche ­ ologischonderzoek ,gekoppel daa nbronnenonderzoe k isee ne n ander tebewijzen .

Nogi n198 0wer dd eextern eliggin gva nd eoud eker kva n Luijksgestelverklaar dals :'D ekerke nware nal scentral eker k vooree naanta lbuurschappe n opee npun t tussend egehuchte n ergensi nd eakke rgebouwd. 'We lhadde ni ndez eoptie kd e meestebuurschappe nhu neige npastori e (VanLeeuwe n 1980,p . 78).Waarschijnlijke r ishe tda tdez eexcentrisc hgelege n kerk,waarva nd eoud e15e-eeuws ebakstene ntore n (Kunstreisboek,p .582 )i niede rgeva lcontinuïtei tvana fd e LateMiddeleeuwe n aangeeft (5),evenal si nenkel eomliggend e plaatsenhe tgeva lis ,hie ree noud e (Merovings/Karolin- gische?)nederzettin gmarkeert .Luijksgeste l isda nlate r (?) opgeschoven ind erichtin gva nhe tbeekdal ,o pzoe knaa r water.Dez ebewegin gdoe tzic hoo kvoo r inhe tnabijgelege n Bergeijk enword tdaa ri nd eHog eMiddeleeuwe n gedateerd.Vol ­ gensdez ezienswijz e zouda nD eRei doo k 'vand egeste lzij n afgedaald' ind eHog eMiddeleeuwen .D einterpretati eva n 18/19e-eeuwskaartbeel dme tbehul pva nee no.a .doo rVa n Leeuwenverondersteld e centripetale krachtme td eoud eker k 244

alsmiddelpun t (6), blijktjuis tdoo ree ncentrifugal ekrach t tekunne nworde nverklaard . 245

MAARHEEZE

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws egemeente n Soerendonk (Sterksele nGestel )e nMaarheez ee nee ndee lva n degemeent eLeend e(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Inhe thie raanwezig egrot eareaa lnatt egronde nligge nenkel e 'droogte-eilanden,waaro pd enederzettinge n liggen (2). Moge­ lijkheef the tversnipperd enat-droo gpatroo nee nro lgespeel d bijd e 'onlogische1 begrenzingi nhe tverlede nva nd eoud e midden19e-eeuws egemeente .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deverbrokkeld e (gemeente)begrenzingwer ddeel sveroorzaak t dooree nverbrokkeld ebezitsverhoudin g inMaarheeze .Naas td e heerva nCranendonc k (Maarheeze,Soerendon ke nGaste lvormde n samend eBaroni eva nCranendonck )ware ne roo kkerkelijk ebe ­ zittingeni nd egemeente .O phe tein dva nd e12 eeeu wkom the t allodiumSterkse l ('Stercsele')(3 )i nhande nva nd eabdi j Averbode (O.M.,p .105-10 7e n147-150 )(4) .I n122 3schenk t Diederik,hee rva nAltena ,zij nbezi tHeugte n ('in curti Hoeght')aa nhe tCistercienserinnenklooste r teRoermon d (O.M., p.192-194 ) (5).

Hetho ft eHeugte nwer di n122 5al svolg tomschreven : '...yerstae nrymend etege ndi etoy mbove nde nhoeve nbenede n denleymkuylen ,so ede nvaerwec ho pbi sey nroed eplacke nboe ­ venda tBiesken svenn ebi si nda tKemerke nda trech ttege nde s Kemerkensvenn eligge tbi sopte nhalve nwec hde rva nde nLait - broick totMari s (Maarheeze)geit ;va ndai rXI Io fXII Ivoe t buyteno mda tHoern evenneke nbi sopte nlange npae ldai rdi e vanLeen toic kae npalen ,va ndai ro pEycke rbroi kbi si ndi e Aa,all edi eA ao pbi sae ndi eHoechtenr eMoeien ;va nde rmoe ­ ieno pdi emoeie neyc kda tbroic klan xbi stege ndi ecruyt z eyckdai rdri elant zhere nae nplege nt epaelen ;va ndai rlan x datbroic kbeneve nde nhoeve nbi stege ndi etoym... ' (O.M.,p . 199-200).Heugte nblijk ti n126 4onderdee lui tt emake nva nd e parochieMaarheez e('...i ncurt e (...) apud (?!)Hoych ei n parrochiad eMarnehese... ' (O.M.,p .376-378) .D eweidegronde n vanMaarheez e liggengedeeltelij k tenooste nva nHeugten .I n eenoorkond eui t128 9word tbeslote nda td e 'communitas'va n de 'villaMaarheeze 'haa rve eza lmoge ndrijve nove rd e 'curia'va nHeugte ngedurend eda tdee lva nhe tjaa rwaari nhe t 246

veennie tgehoe dbehoef tt eworden .D eabdi jt eRoermon dza l doorhaa rgoe dee ndubbel e slooto fheinin gmake nwaartusse n hetMaarheeze rve egedurend e deres tva nhe tjaa rto tSterkse l gedrevenka nworde n (O.M.,p .540-543 )(6) . 247

*MEGEN,HARE NE NMACHARE N

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeentegrens isidentie k aand e19e-eeuws egemeen ­ tegrens,me tdie nverstand eda tdoo rd enormalisati eva nd e Maasee ndee lva nd e19e-eeuws egemeente nMaasbomme le nAppel - terneraa nzij ntoegevoegd .Vóó r179 5wa se ree nonderschei d tussenhe tschepenbankgebie d vanMege ne nhe tLan dva nMege n (1).He toorspronkelij k ookto the tLan dva nMege nhorend e Teeffeleni si nd eFrans e tijddaarva nlosgemaak te nval ti n de19 eeeu wonde rd egemeent eOijen .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelij k landschapkend eee nsterk eafwisselin gi n hooge nlaag ,veroorzaak t dooree nnetvormi gsystee mva nri ­ vierbeddingenme toeverwalle n eningeslote nklein ekommen .I n hetzuide nvan "d egemeent e ligtee npseudo-ko mme tall euiter ­ lijke»kenmerke ndaarva n(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Indez egemeent e iso pverschillend e stroomruggene ndiluvial e zandopduikingen -zowe li nMegen ,Hare ne nMachare n- vana fd e Ijzertijdcontinuïtei tva nbewonin gvastgesteld .Ander evond ­ steno pwa tongunstige r -i nd eloo pva nd etij dsterke rver - nattelocatie s- doe nee nbreu k ind ebewonin g ind eKaro ­ lingische tijdvermoede n (Modderman 1950,p .14-15 ;Va nLier - bergen1971 ,p .40) .

Megenha dvanoud see nhandelsfuncti e (3).D ename nHare ne n Macharen (het 'haar'va nMegen? )geve ngee ndirect eouderdoms - indicatie,maa rwijze no pee noorspronkelij k landschappelijke situatie:nederzettinge no prelatie fhoo ggelege ngronde n(4) .

DeMaa swa si n1300 ,zeke rvana fMegen ,verde rstroomafwaart s albedijkt .I nd e13e-14 eeeu wzij nd elage rgelege ngronde n ontgonnen.Dez enieu wontgonne ngronde nwerde ndoo rd eGroene - dijk -eerde rd eHarens eZe(g)edij k genoemd - beschermd tegen hetwate rafkomsti gui td ei nhe tbegi nva nd e14 eeeu wno g grotendeelsonbedijk t liggendeMaaskan t tenooste nva nRaven - stein (Buijks1984 ,p .11 )(5) .

In132 6verwerf the tgraafscha pMege nsame nme td elande nbi j Osshe trech thu nbinnenwate rvi ad eHertogsweterin g ind e Maasbi jGewand et elozen ,du svi ad eboeze mva nhe tee njaa r daarvooropgericht ewaterscha pva nhe tHoo gHemaa l (VanDiepe n 248

1952,p .162) .O fvana fda tmomen td ewaterhuishoudin gva nhe t Landva nMege ngehee li svastgeleg d isonduidelijk .He tjaa r vanoprichtin gva nhe twaterscha p 'sLand sva nMege n isonbe ­ kend.Pa stege nhe tein dva nd e15 eeeu wkom the tal szodani g ind earchieve nvoo r (Buijks 1984,p .47 )(6) . 249

*ST.MICHIELSGESTE L

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s is,o pee npaa raanpassinge nna ,(1 ) vanafd e19 eeeu wonverander dgebleven .Oo kd eFrans etij d heeftgee nveranderin gi nd ebegrenzin gopgeleverd :he t schepenbankterritoir vanvóó r 1795i spraktisc h identiekme t dehuidig egemeent e (afb. 40).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetnatuurlij k substraat tentijd eva nd eontginnin gi svoor ­ namelijknat .D eafwaterin gva nd eDommel ,waari n bijHalde r hetHalssch eWate rvloeit ,smoor tgedeeltelij k inhe tBossch e Broek.Allee nd ehoger e rug 'degestel ' (2)waaro pSt. - Michielsgestel ligte nd ezandopduikinge n langsd eDomme lvor ­ menvanoud sd epotentiël ebewoningsgronden .D enat-droo gver ­ houdingkom tduidelij knaa rvore ni nenkel etoponieme n(3) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Denederzettinge nHalde r '...datduizen djaa rvóó rd estich ­ tingva n 's-Hertogenboschaardi go pwe gwa so mto tee nhan ­ delscentrum uitt egroeie nzoal s 's-Hertogenboschda tzo uwor ­ deni nd eLat eMiddeleeuwen ' (Beex1986 ,p .277 )e nGemond e vormenmogelij koude ,vana fd eRomeins e tijdcontinu ebewoond e oorden (4).I nhe tregioverhaa lstaa nw esti lbi jd ebewo - ningscontinuïteitsproblematiek.Hie rpakke nw ed ehistorisch e draado pi nd eVroeg eMiddeleeuwen .Ondank sRomeins evondste n bijRuime lduid td e-l onaa mmogelij ko pherste lva nd ebosbe - groeiingi nd eVroeg eMiddeleeuwen .Ee nva nd eoudst eoorkond e uit668-66 9ove rBraban tbetref tee nschenkin gaa nWillibror d vangoedere ni nRumelacha ,Datmund ae nTadi a (O.M.,p .2-3) . Dezegoedere nzij ndoo rSprenge rd eRove r (1951,p .50-65 ) geïdentificeerdme tRuimel ,Gemond e enTheed e (Theereheide). Debande nme tEchternac hva ndez enederzettinge nzij nvoo rhe t eerstdoo rSmulder s (1951d,p .82-83 )onderzocht .D eliggin g vandez edri eplaatse npas twonderwe l inhe tkaartbeel dva n oudebewonin g (moderpodzolenonde rd eesdekken )zoal sda ti s weergegeven opd ehistorisch e landschapskaart.Gemond eneem t eenbijzonder eplaat s indi tnederzettingstri o in.Bi jopgra ­ vingeno phe toude ,buite nd ehuidig enederzettin ggelege n kerkhof,zij nkerkspore nteruggevonde ndi eteruggaa nto td e8 e eeuw (Glazema1954 ,p .70-87) .

Deoudst evermeldin gva nSt .Michielsgeste ldateer tmogelij k uit1.173 ,al she ti nee nopgav eva nschenkinge naa nd eabdi j Postelgenoemd e 'Gestele' (5)(O.M. ,p .107-114 )identie ki s wÊm

?&m £*4' t** cAJ\^fô£^JTkgf^*ik ^ """^

•I^^HHHB

7 ***

Fw n ^^H n^iH^KSmrf'/LB^uw^.Jii \rKM»uiii«nM \ 1^5ÏVKH ^p* (•'' .- ~* ) %„Ä «Lbci i J& **»^--^*4t**^ ^v -1* ifflHr/•0A ^-»Kar- iMnBif^W* 'urï W/fr v£-/-*?% ^ >€- /*»-%V , \1**•üü IPlm t YA ÜHPF^sH^?- «W. JV Jƒw» GESTE rn 0&&T&* LL/^T K>» X

V^ CEBNDBL

^y^o /V!/rtferV^y MA / J / ^»i fOATM8SI6*.Wl« ^ /dlT \ Bpot4çstraat 3 i s * / 1 1 J> f f i 1 S^OEDEXIlOi)^ \ \

*=*- __ -

LEGENDA

+ 800 niet permanent bewoonbaar gebied

± 800 permanente bewoning mogelijk • oudstludstee kerkernn intensieinter f gebruikt cultuurland [ eels vóór 1000 1 deels vóór 1000 | 1 mogelijke oudste kern intensief gebruikt cultuurland, I I deels vóór 1000, onder huidige bebouwde kom X oudste bewoningskern (middeleeuws kerkrestant)

Afb. 40 Middeleeuwse bewoningssituatie te St. Michielsgestel (ingetekend op Kuypers Gemeenteatlas 1865). 251

aanSt .Michielsgeste l (Künzel1988 ,p .148) .Dez egeste li s later,te ronderscheidin gva nander egestels ,genoem dnaa rd e parochieheilige St.Michiel .He toudst edee lva nd eSt . Michielskerk (detoren )dateer tui the tmidde nva nd e15 eeeu w (Kunstreisboek,p .583) ,maa rbi jopgravinge n in196 1werde n sporenteruggevonde nva nee npaalkerk ,ee ntufstene nker ke n eenrod ebakstene nkerk .Hierme e kand ekerkgeschiedeni sal ­ hier totvóó r 1100worde ngevolg d (Jongmans1963 ,p .17-18) . Paslaat ,i n1306 ,word tee nGeste lgenoem dda tme tSt . Michielsgestelidentificeerbaa ri s(O.M. ,p .863-867) .We lbe ­ treft,he thie ree nverdacht eoorkond e (6).Naas td egenoemd e plaatstenspele nd egoedere nva nd ehere nva nHerlae ree nbe ­ langrijke roli nd egeschiedeni sva nSt .Michielsgeste le n andereplaatse ni nNoord-Braban t (7).He toud ecentru mva nhu n machtwa sOu dHerlaer ,than see nboerderij .Ondank sd ebemoei ­ enissenva nd ehere nva nHerlaer ,vi ad ebisschoppe nva nLui k opvolgersva nEchternach ,bleve nd eoud ebande nme tEchternac h tochno glan gbestaa n(8) . 253

MIERLO

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s ispraktisc hgelij kaa nd emidde n 19e-eeuwsebegrenzing .Allee nHelmon dheef tzic hee ndeel ,nl . Mierlo-Houte nee ndee lva nd eoud ezgn .Groen eGemeente ,toe ­ geëigend.D eschepenban kvóó r 1795wa sdu soo kiet sgrote rda n dehuidig egemeente .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Dezegemeent eheef tee noverwegen dna tmilie ume tenkel e 'droogte-eilanden'.D ehuidig ebebouwd e komva nMierl olig to p eenuitlope rva nee ndroge rareaa lda tdoorloop t ind eaanpa ­ lendegemeent eGeldrop .Dez ehoogt ebelemmerd e eengoed eaf ­ wateringva nd ezuidelij kgelege nStabrechts eHeide .Ee naan ­ taltoponieme nbevestig the toverwegend enatt ekarakter .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldin gva nMierl odateer tva n1256 .Da nword td e schenkingaa nhe tklooste rBindere nt eHelmon dva nd enoval e tiendenva nMierl o ('Mierle')doo rd eelec tva nLui kgoedge ­ keurd (O.M.,p .345) .I n129 2word td egren stusse nhe tgebie d vanherto gJa nva nBraban te n (devrij eheerlijkheid )va n HendricDickbie rva nMierl ovastgelegd .Ee nbelangrij kmarke ­ ringspunti ndez ebegrenzin g isd eHoenderboom . In130 0geef t JanI Iva nBraban taa nd eliede nva nMierl od egemen egronde n uiti nhe tnoordooste nva nd egemeent eMierl o (O.M.,p . 724-726),welk e (deels)gelege nzij nbinne nd ehuidig eHel - mondsegemeentegrens .

Deker kva nMierl oston doudtijd sallee ntemidde nva nd eKerk - akkers.Dez ekerk ,welk ei nd evorig eeeu wi safgebroke ne ni n 1856i svervange ndoo ree nneo-gothisch e opvolger,dateer t minstensui td eHog eMiddeleeuwe n (1).Vana f131 5ston dd e kerkte rcollati eva nd eabdi jva nTongerl o (VanVee n1923 ,p . 68),maa rwaarschijnlij kheef td ei n126 3genoemd e investiet vanMierl o reedsi nee nvoorgange rgekerk t (2).He ti snie t onaannemelijk,zeke rgezie nd eexcentriek e liggingva ndez e oudeker ke nvergelijkbar e situaties inomliggend eBrabants e gemeenten,da touder evroeg-middeleeuws ebewonin gonde rd e Kerkakkers,bi jee nvoorgange rva ndez eker kgezoch tmoe twor ­ den.I nd eloo pva nd etij dwer dhe trelatie fklein e 'droogte­ eiland'grotendeel sdoo rakkerlan dbedek te nheef td ebewonin g zichlang sd eranden ,naa rd enatter elaagte nverplaatst . Hierbiji she topmerkelij k datzich ,i ntegenstellin gto t 254

enkeleomliggend egemeenten ,e rzic hgee ngrot ebevolkingscon ­ centratiebi jhe toud ekastee lva nMierl oheef tvoorgedaan . Ditkastee li so phe tein dva nd e18 eeeu wafgebroken .He tla g tussenLo oe nOverakke r (eensecundair enaam )i nee nlaagt e waardoord eKasteels eLoop ,ee nzijstroompj eva nd eOverakker - scheLoo pstroomde .Ove rd eouderdo mva ndi tkastee li snie t veelbekend . 255

MILL

DEGRENZE N

Dehuldig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws egemeent eMil l enSt .Huber te nhe tzuidelij kdee lva nd egemeent eEscharen . Vóór179 5viele nMil le nEschare nonde rd eBaroni eva nGrav e enhe tlan dva nCuij kal sdee lva nd eschepenban kCuijk .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Centraali nd egemeent e ligtee nnoordwest-zuidoos t gerichte zonedroger egronde ndi ed egren svorm t tussenee nnatte ,doo r oudeMaaslope ndoorsnede nplateau-landscha p end enatt ePeel . Opdez edrog egronde nligge nd enederzettinge nMill ,Vilheid e enLangenboom .St .Huber te nD eHoe fligge no ptwe egeïsoleer ­ de 'droogte-eilandjes'.Dez edrog ezon eheef tee nsmall ewes ­ telijkeuitlope r toti nd eaanpalend egemeent eZeeland .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst e (maarmogelij kvervalste )vermeldin gva nMil lda ­ teertui t116 6 (GysselingI960 ,p .698 ;Kiinzel ,p .253) .Mil l wordtal s 'Mylle'vermel di n1308 ,al sJa nva nCuij kd egemen e grondenHerpe nuitgeef taa nd einwoner sva nd everschillend e dorpen (Enklaar1941 ,p .309-311) .Dez e totalegemeyn tza l hoofdzakelijk uitonontgonne nPeelgronde nhebbe nbestaan .D e kerkva nMill ,gewij daa nSt .Willibrord ,i see ndochterker k vanBoxmeer .Mil li sseder t132 6ee nzelfstandi gkerspe lge ­ worden,waarbi jd epatronaatsrechte n zijnovergegaa no pd e abdijMariënweer d aand eLing e (VanVee n1923 ,p .58 ;Cune n 1940b..p .289) .I nhe tnoordooste nva nd egemeent e liggend e complexenHollanderbroe k enD eHoeven .D ebodemkaar tgeef t hieree nuittredingszon eva nwate rui td ePeel .Ee nideal eom ­ standigheidvoo rveenvorming .Di tvee ni swaarschijnlij k ind e HogeMiddeleeuwe n als (pseudo?)cope-ontginnin g totstan dge ­ bracht,mogelij kdoo rHollander s(1) . 257

MOERGESTEL

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeentegrens isidentie k aand emidde n19e-eeuws e gemeentegrens,welk ewee rovereenkom tme td eschepenban kva n vóór179 5(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Detoponymisch ebestanddele nmoe re ngeste lwijze nbeid eo p eenvoo rhe tgrootst edee loorspronkelij k nate nveni gmilie u (2). DeReuse le nenkel ekleiner e stroompjesdoorsnijde nva n zuidnaa rnoor dee nrelatie fklein ,centraa lgelege ndroge r gedeelte.Te nweste nva nd eReuse lligge nMoergestel ,Vinken - berge nHeize no pd enoordelijk euitlope rva nee ndroo gcom ­ plexda tee nwaterscheidin gvorm t tussenLe ye nReusel .Eve n tennoorde nva nMoergeste lverenige ndez ewaterlope nzich ,o m uitt estrome ni nd eDommel .Te nooste nva nd eReuse lbevinde n zichtwe ekleiner edrog ecomplexen ,namelij kD eHil t (!) en Zandstraat(3) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst ebewonin gi nMoergeste lmoe tgezoch tworde no pd e 'gestel',d ehog ezandru gte nweste nva nd eReusel .He ti sd e 'villaGestele 'di ei nd e12 eeeu wvoo rhe teers tword tver ­ meld (4).D eomvan ge nd everspreidin gva nd ebewonin go pdez e zandrugi snie tbekend ,maa ri nd eHog eMiddeleeuwe nblijk t naastMoergeste l (5)oo ko pd eVinkenber ge nt eHeize nbewo ­ ningt ezij n (6).D eHilt ,me tHooghuize n (7)Zandstraa t end e Haghorst (aldez etoponieme nduide no pee ngeïsoleerd edroger e ligging)zij n (gedeeltelijk)oorspronkelij k jongereEinzel - höfe.

Eind 1.4eeeu wi se rvoo rhe teers tsprak eva nhe tgebrui kva n moerasen/o fveen ,wan t in139 2verleen tJohanna ,hertogi nva n Brabantaa nd ehee rva nGeste l toestemmingo mzij nvee nt e mogen ...verkoopene nvercijnsen ' (Vande rAa ,p .1001 )(8) . 259

NISTELRODE

DEGRENZE N

Dehuidig egemeente ,d ebegi n19e-eeuws egemeent ee nd esche ­ penbankvóó r179 5zij nidentiek .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetnoordooste nva nd egemeent ebestaa tui tdroger egronde n waaropd e (verspreide)bebouwin gva nNistelrod e isgesitueerd . Dezedrog egronde nmake nonderdee lui tva nd ezon edroger e grondendi evana fBakel ,vi aGemer te nUde naansluite no pd e west-oostgericht e rugtusse n 's-Hertogenbosche nHerpen .D e restva nd egronde nheef tee noverwegen dna tkarakter .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Geziend ebewoningsmogelijkhede nva nhe toorspronkelijk eland ­ schapi ndez egemeent e (slechtshe tnoordooste ne nhe tuiter ­ stezuide nware nvoo rpermanent ebewonin ggeschikt )heef the t grootstedee lva nd egemeent eee njong eontginningsgeschiede ­ nis:d ejong eheide-ontginninge n liepento ti nd e20 eeeu w door..D everschillend e toponiemeni ndez egemeent eduide nall e opee noorspronkelijk ebosbegroeiing .O pd e 'droogte-eilanden' (Nistelrodee nVorstenbosch )za ldi tloofbo szij ngeweest , terwijli nhe toorspronkelij k natterezuidelijk edee lva nd e gemeente vochtminnendevegetati eaanwezi gza lzij ngeweest . Eenva nd eoudst evermeldinge nbetref tee noverdrach tva ngoe ­ deren '...inparrochi a deNysterle... 'aa nd eabdi jMariën - weerdi nhe tjaa r129 1 (O.M.,p .563-564 )(1) .

In129 3word terken dda td etiende nva no.a .Nistelrod ebeho ­ renaa nd edeke ne nhe tkapitte lva nSt .Krui s teLuik .Even ­ alsvel eander eBrabants e zanddorpenkend eNistelrod e eenal ­ leenstaandeoud ekerk .Dez eker kwa sgewij daa nSt .Lambertus . Sedert143 6ha dd eDuits eOrd ehe tcollatierech t (VanVee n 1923,p .59 )(2) .Va nde rA a (p.249-250 )verwoordd ehe t verband tussend ereformatie ,kerklocati e enbe - woningsconcentratie,du see nzeker emat eva nbewoningsdyna - miek,al svolgt : 'Nade nvred eva nMunste rhebbe nd eR.K .een e schuurkerkgehad ,omtren ti nhe tmidde nva nhe tdorp ,o peene n aanmerkelijkeafstand ,te nZuide nva nd eoud eparochiekerk , dieafgelege ni nd eakker sstond .Dez elaatst ekerk ,i nhe t jaar179 9wedergekeer d tothe tgebrui kd eR.K .e n(wederom ) ingewijd tereer eva nde nH .Lambertru s (...),wer di n184 2 afgebroken,nadat ,i nplaat sdaarvan ,een egehee lnieuw ege ­ stichtwa si nhe tgeh.(ucht )he tLaar ,te rplaatse ,waa reen e 260

kapelston d (...)•n e torende rvorig e isi nweze ngebleve ne n staatn u (ca.1840! )nog ,gehee lafgezonderd ,o phe tkerkhof . Devoormalig e schuurkerk isseder tlan ggesloopt. 'Dez e19e - eeuwsebeschrijvin gdraag ti nzic hall eelemente ndi ei nhe t regioverhaalzij nbeschreve ne ndi ed eaanknopingspunte nvor ­ menvoo rhe tbegrijpe nva nd enederzettingsontwikkeling .

In129 6geef tJa nII ,herto gva nBrabant ,aa nd einwoner sva n Nistelroded egemen egronde nui t (O.M.,p .656-657) .Gezie nd e hierbovengedan eopmerkin gzij nva ndez egemen egronde nvóó r 1840nie ta lt egrot estukke ni nontginnin guitgegeve n(zi e hiervoord ehistorisch e landschapskaart)(3) .

Eenbijzonder eplaat sword t ingenomendoo rd e(veen)ontginnin g hetLoosbroe kdi ereed si n119 6word tgenoem d (O.M.,p . 145-147).Dez ezic hdoo ree nzee rregelmatig estrokenverkave ­ lingo pd e19e-eeuws ekaarte n scherpaftekenend eveenontgin - ningkrijg tva nKünze l (1988,p .232 )d evolgend enaamsverkla ­ ringbru c (broekland)+ los e (leeg,verlaten) .Ondank she t praktischontbreke nva nbewonin g inhe t19e-eeuws eLoosbroek , moete rzic hvroege r tochbewonin ghebbe nvoorgedaan .Immer s Vande rA a (p.249 )e nVa nVee n (1923,p .65 )make nmeldin g vanee nkape l'i nLoosbroek ,volgen sVa nde rA agewij daa nSt . Anthonius,maa rvolgen sVa nVee ngewij daa nSt .Sebastianus . Dezekape lvie londe rd eparochi eDinther . 261

NULAND

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e ispraktisc h identiekaa nd emidde n19e - eeuwsegemeent ee naa nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetsmalst edee lva nd ewest-oos t lopende rugva n 's-Hertogen- boschnaa rHerpe ndoorsnijd tdez egemeente .Nulan d isaa nd e noordrandva ndez eru ggesitueerd .Te nnoorde nva nd eru glig ­ gend enatt egronde nva nd eMaaskant :ee ngroo tkomgebie di n derivierzone .He tNulands eVinke ilig ti nhe tnatt ezuide n vand egemeent eo pee ngeïsoleer d langgerekt 'droogte-eiland'.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ind egol fva nuitgifte nva ngemen egronde ndoo rd eherto gva n Brabantron d130 0word tNulan dvoo rhe teers tvermeld .I n129 9 geeftd eherto gaa nd eliede nva nNulan dd egemen egronde nt e Vinkeiui t (O.M.,p .701-702 )(1) .He ttoponie mNulan dbete ­ kentnieuw-land .Mogelij kbetref the thie ree nontginnin go p dedekzandru gvanui tGeffen .(Zeke ral sGeffe nee n-hee mnaa m Gefhemis ,ka ndez eontginningsrelati e verondersteldworden. )

Eenwonderlij k fenomeen tekentzic ho pd e19e-eeuws ekaarte n afi nhe tNulands edee lva nd eMaaskant ,ni .d eongeperceleer - degraslandcomplexe nVoorste ,Middelst e enAchterst eNuland . Mogelijkmaakt eNulan dvroege rdee lui tva nGeffe ne nslaa t dezenaa mallee no pee ngraslandontginnin g ind eMaaskant ,di e misschienda nzelf steruggaa t toti nd eHog eMiddeleeuwen . Evenalminal si nGeffe nbied td ekerkelijk e geschiedenishie r veelhouvast .D eaa nJohanne sd eDope rgewijd elaat-middel - eeuwseker k (gesloopti n1857 )wa sseder t142 1ingelijf dbi j hetSt .Janskapitte l te 's-Hertogenbosch (VanVee n1923 ,p . 59). Opvallend isd elocati eva nhe treed slan gverdwene n kasteelva nGeffen ,o fHui st eNuland .He twa sgelege ni nee n ondieptei nd edekzandru g (eenoud eMaasmeander )waarva nd e oostzijdeveelbeteken dLaagekan theette .O pdez emanie rvoer ­ dend egrachte nva nhe tkastee laltij dwater .Allee nd e grachtloop isto to phede nherkenbaa rgebleve n(2) .

Hetui td eliteratuu rbekend eduurtejaa r 1740blijk too ki n Nuland zijnspore n tehebbe nnagelaten .Va nde rDon k (1931,p . 93)lees ti nee n18e-eeuw sdoopboe kva nNuland :d estreng e winterduurd ebijn a totaa njun ie nhe twate r (vand eBeersch e Maas)heef tsind smensenheugeni s nietz ohoo ggestaa ni nd e 262

kerk '...omtrenteene nhalve nvoe tbove nd ebovenst e trapva n denhooge nautaa r (altaar)'. 263

NUNEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentebegrenzin g isidentie kaa nd emidde n19e - eeuwsebegrenzing .Vóó r179 5omvatt ehe tgemeentelij kterri ­ toird eschepenbanke nNune ne nNederwetten .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Centraali nd egemeent e ligtee ngroo t 'droogte-eiland'waaro p deplaatse nNunen ,Opwetten ,Boor de nEenein dzij ngelegen . Nederwetten ligto pee nkleine rgeïsoleer d 'droogte-eiland', terwijlGerwe nlig to pee nzuid-noor d gerichte rug,doo rd e LissevoortseLoo po fHooidonks eBee kgescheide nva nhe tgrot e centraledrog eareaal .Va nzui dnaa rnoor ddoorsnijde nd e beekdalenva nd eKlein eDomme le nhe tPrinsewate r degemeente .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hoeweld eoudst earchivali abetreffend e degemeent edatere n uitd e12 eeeu wzij ne rtoc hvoldoend eaanwijzinge nvoo ree n ouderemiddeleeuws ebewoning .Gysselin g (1960,p .510 )geef t eenvermeldin g 'Hodunc' (Hooidonk)i n114 6da thi jverklaar t alshauha - 'hoog'+ dunga - 'zandigeopduikin gi nmoerassi g terrein.Hie rston dseder tda tjaa rhe tAugustijnerklooste r Hooidonk (VanVee n1923 ,p .68) .I n128 1word tGerwe nvoo rhe t eerstvermel dbi jee nverkoo pva ngoedere n '...inGhaeruwe n dictaTe rHez e (-heestoponie m !)(O.M. ,p .476) .Nune nheef t eenoud evermeldin gui t1300 ,al sJa nI Iva nBraban td egemen e grondenverkoop taa n '...nostrevill ed eNun e (en)Gherwen... ' (O.M.,p .726-727 ) (1).Alvershoo lkom tvana f133 2i nd ear ­ chievenvoo r (2).Frenke n (1949,p .134 )verklaar the ttopo ­ niemAlvershoo lal s-hoo i= brugj eove rsloo to fbeek ,z oge ­ noemd teronderscheidin gva nhe tHoo ibi jGerwe nda tda noude r danAlverhoo lza lzijn .I nd ebuur tha dd eH .Gees tva n 1s-Hertogenboschbezittinge n (Smulders 1952b,p .31) .Midde n 19eeeu wschree fVa nde rA a (p.331 ) 'Devoormalig eparo ­ chiekerk gewijdaa nd eH .Clemen s ligtee neindweeg sZuidoos t vanhe tdor p (Nunen),afgezonder d ind eakkers ;zi jwa see n zeergroo te nhoog ,doc hgee nschoo ngebouw. 'Dez ebasilikal e kerk stortte in179 2gedeeltelij k in.He tschi pwer d in182 3 gesloopte nd etore ni n188 8 (VanLaarhove n 1975,p .62) . Hoewelhe ttoponie mNune nwe lword tverklaar dal snun-hee mo f nieuw-heem (Moerman1956 ,p .9 0e n168 )i she td evraa go f hierwe lsprak e isva nee noud evroeg-middeleeuws e-hee mnaam . (nieuw-heemwijs ta lo prelatie fjonger ebewoning!) .Gerwe n heeftouder ekerkelijk e rechten;Nune ni see ndochterker kva n 264

deaa nClemen sgewijd eker kva nGerwen ,welk ewee rverbonde n was (collatierecht)aa nhe tKapitte lva nSt .Petru s teCortes - hembi jHassel t (VanVee n1923 ,p .66) .Nune nwer dpa si n149 6 kerkelijkva nGerwe ngescheide n (VanVee n 1923,p .67) . De vraagtblijf tn uo fd egeïsoleerd e liggingva nd ed eoud eker k vanNune n (ofeventuel evoorgangers )duid to pee n (relatief jongereniet-Merovingisch/Karolingische )Teilwüstung .

Nederwettenha dto t191 7ee noud eaa nSt .Lambertu sgewijd e kerk (Lambertusi nverbindin gme tLuik )Dez eker kston dte r collatieva nd eAbdi jva n 's-Hertogenrade (VanVee n1923 ,p . 68). Erres tslecht see nruïneuz e torendi e '...bijenkel e boerderijen ind evelde nstaa tt everkommeren. ' (VanLaarhove n 1975,p .60) .

Uitd ebeschrijvin gva ndez etwe emi no fmee rgeïsoleer d staande, (deels)verdwene nkerke nva nNune ne nNederwette n blijktwe lda the tgeïsoleer dvoorkome nva nkerke nnie taltij d directi nd erichtin gva nee nvroeg-middeleeuws eWüstun ghoef t tewijzen .We lzij no pzic houd evroeg -zowe lal slaat-middel - eeuwsekerkplaatse n (archeologisch)waardevo l (3).He ti n196 9 gepubliceerde archeologisch overzichtva nd egemeent eNuene n (Beex1965 ,p. "51-53 )bied to pdez evrage ngee nantwoord . 265

ST.OEDENROD E

DEGEKNZE N

Dehuidig e gemeentegrens isidentie k aand emidde n19e-eeuws e grenzene naa nd eschepenbankgren sva nvóó r 1795(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

DeDomme lstroom ti ndez egemeent edoo re nsma ldal .D ebelen ­ dende (relatiefhoo gliggende )gronde nzij nwa tbetref td e 'natheidsgraad'noga lverschillen dva naard .Voora li nhe t zuiden,tege nd egemeentegren sme tSon ,la gnatt eheide . Directgrenzen daa nd e 'beemden'-zonee ndez esom sonderbre ­ kendligge ndrog ezandkopje s (rivierduinen),waarva nenkel e tegenwoordigzelf sgrondwatertra pVII ,du szee rdroog ,hebben . Dehooggelege nnoordelijk e (Schijndelse)Heid eha dee nminde r natkarakter .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Vervloete nVeldhors t (i.V.)(Aanh .3 )onderscheiden ,uit ­ gaandeva nd erelatiev ehoogteliggin gme tgebruikmakin gva n veeltoponymisc hmateriaal ,ee ndrieta ldateringszone s(2) . Langsd eDommel ,i nd e 'beemden'-zone,onderscheide n zijnaam - typenui tverschillend e tijdvakken,maa rme td enadru ko p laat-middeleeuwsevermeldingen .Aa nweerszijde nva nd ebeem ­ den-zoneherkenne nzi joude ,relatie fhoo gliggend eontginnin ­ gen,di evoornamelij kui td eMiddeleeuwe ndateren ,d ezoge ­ naamde 'rade'-zone.D ebosse ne nheidevelde nworde nno gonder ­ scheidennaa rhoogteligging ,d e 'wastine'-e nd e 'broek'-zone.

Hoeweld eoudst evermeldinge nva nSt .Oedenrod eui td e12 e eeuwdatere n (3),beginne npa s ind e13 eeeu wd ebronne nwa t rijkelijker tevloeie n (4).Vri jrecen t isgebleke nda tvoora l dezandopduikinge n langsd eDomme lvee louder ebewonin ghebbe n gehad (5).N ad eRomeins e tijdi she tareaa lcultuurlan dster k ingekrompen.Zowe lhe ttoponymisc hmateriaal ,al sgenoemd e vermeldingen ind earchieve nwijze no p(hoog-)middeleeuws e (her)ontginningen indi tgebied .D eoudst ekerne nui tdez e ontginningsfase zijnEerscho te nRode ,maa rlang sd eDomme l liggenverde renkel eoorspronkelijk e Einzelhöfe,di elate rto t vlekkenzij nuitgegroeid .Heester s (1981,p .55-59 )vermeld t eenverdwene nnederzettin g (Wüstung),di etusse n 1000e ncirc a 1300 'onder'd eEvers eakker sheef tgelegen .Dez enederzettin g heeft '...zichverplaats ti nd erichtin gva n (...) Eversee n deHaag .D eoud ehuisplaatse n zijndaarn aontgonne ne nbi jhe t akkerlandgetrokke n (!)'.E rbestaa naanwijzinge nda tzoiet s 266

opmeerder eplaatse n langshe tDommelda lgebeur dis ,o.a .bi j Vressele nbi jOllan d(6) . 267

OEFFELT

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeente isidentie k aand emidde n 19e-eeuwsege ­ meentee naa nd eschepenban kvóó r179 5(1) .

HETOORSPRONKELIJK E LANDSCHAP

Hetnatuurlijk e landschapva nd eklein egemeent eOeffel ti s gevormddoo rd eMaas .Centraa llig tee ngehee ldoo roud eHaas ­ lopendoorsnede nareaa ldroger egronde nwaaro pd enederzettin g Oeffeltligt .Pa lte nzuide nva nOeffel tloop tee nbee kwaar ­ langsee ndee lva nd ePee lafwaterd eo pd eMaas .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd eoudst evermeldinge nva nOeffelt ,o fee ndee ldaarva n datBrake lwer dgenoemd ,bestaa tonduidelijkheid .Brake lword t rond110 0genoem d (Vande nBran d1987 ,p .121-128 ;Künze l 1988,p .97) ,terwij loo kOeffel tron ddi e tijdvoo rhe teers t ind ebronne nopduik t (Künzel1988 ,p .268) .Oo kd enaamkundi - gebetekeni sva nzowe lBrake lal sva nOeffel ti swa tonzeker . Künzelherken ti nbeid eplaatsname nee n-l oo fbosnaam .D e grenstusse nOeffel te nBrake lwa s '...eenebeek .He tgedeelt e tenZ(uiden )va ndi ebee k (...) werdoudtijd sOeffel to f Uffelt,e nhe tgedeelt enaa rd ezijd eva nCuy kgelegen ,waa r deparochieker k staat,Brake lgenoemd. ' (Vande rAa ,p .353) . Ookd eopbou wva nd eoud enederzettingen ,zoal sdi ei s weerspiegeld opd ehistorisch e landschapskaart,toon tdez e tweedeling.He tn uverdwene nkastee lKleppenburg ,da ti nhe t noorden vand egemeent e lag,dateer tui td e15 eeeu we ni s waarschijnlijkvoortgekome nui tee nva nd ehoofdhoeve nva n Brakel (Vande nBran d 1987,p .123) .D eker kva nOeffelt ,di e gewijdwa saa nSt .Salvator ,wa see ndochterker kva nBeuge n (VanVee n1923 ,p .59) . 269

OIRSCHOT

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren s isidentie k aand emidden-19e-eeuws e begrenzing.D ehuidig e gemeenteBes tmaakt evóó r179 5dee lui t vand eschepenban kOirschot .Dez eschepenban kbeza td ehoge , middelbare enlag erechtsmacht . (Schepenbank,p .29 )D eHeer ­ lijkheidOirscho twa stwee-heri g(1) .

HETOORSPRONKELIJK E LANDSCHAP

HetOirschots e landschapken tee nopmerkelijk e tweedeling.I n hetzuide nligge nvoornamelij k droge (heide)gronden,i nhe t noordeni see noverwegen dna tmilieu .D eoud enederzettin g Oirschotvorm tee ndroo g 'bastion'i ndi tnatt egebie d(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

In119 6word td evill aOirscho t ('...apudvilla mqu evocatu r Orschot...')genoemd .Ee nouder e lle-eeuwsevermeldin g (Gysseling1960 ,p .764 ) 'Oroscoth'geef t (nog)gee naanvul ­ lendeinformatie .Hoewe loo khie rvroeg/hoog-middeleeuws e dorps:verplaatsingnie tbi jvoorbaa tuitgeslote nka nworde nge ­ acht,i szeke rvana fd e13 eeeuw ,me tmogelij k eenaanze ti n de12 eeeuw ,dorpsvormin gi nd ehuidig e kernaannemelij k(3) . Inhe tkielzo gva nd eeerst e 'uitgiftegolf'va ngemen egronde n rond130 0zij nenkel egrondoverdrachte n inOisterwij kbewaar d gebleven.I ndez eoorkonde nklink ti nd enaamgevin gd eoor ­ spronkelijke landschappelijke situatieno gdoor .D e 'skauta' (bebostezandrug )blijk tdeel sno gonontgonne n tezijn :i n 1301word tgenoem dhe toorspronkelijk e hertogelijke '...bossche vanOirschot... ' (O.M.,p .734 )(4) .

In130 0geef tJa nI Iherto gva nBraban tgemen eweidegronde nt e Oirschotui t (O.M.,p .709-710) .Ui tenkel eoorkonde ndi ekor t daaropwerde nuitgevaardig dblijk tda tzonodi gonderschei d werdgemaak ttusse nnatt ee ndrog eheide .Di thang tsame nme t degebruiks(on)mogelijkhede n vandez esoorte nheid e(5) .

Andereoud ebewoningsplaatse n komeni n131 2i nee noorkond e voor:Spoordonk ,Boterwij k enHede lkrijge nva nJa nI Igemen e gronden.Dez egronden ,di e (grotendeels)onontgonne nwaren , zijnt elocalisere n inhe tnoorde nva nd egemeente ,te nnoor ­ denva nOudenhov e (O.M.,p .1056-1057 )(6) .Bi jSpoordon k lopenee ndrieta lbeke nparalle lnaa rhe tnoorden .D emiddel ­ steheef to pd eein d18e-eeuws ekaar tva nVerhee sd eintrige ­ rendenaa mSluisloop .Dez eloo pi slate ral scentral eafwate - 270

ringva nhe tdaa rgelege nbroeklan dgaa nfungeren .O pwelk e sluis,o fwatermole n dezenaa mduid ti s (nog)nie tbekend .

Ind e18 eeeu wi si nvergelijkin gme td ezuidelijke rgelege n Kempischezanddorpe n (nog)redelij kvee lbebossin gaanwezig . Eendee lza lva n (semi-)spontaneoorspron gzijn . 271

OISTERWIJK

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren sva nOisterwij ki sidentie k aand e midden19e-eeuws ebegrenzing .He t schepenbankgebiedva nvóó r 1795 wasechte raanzienlij kgrote re nomvatt enaas tOister ­ wijkd eplaatse nBerkel ,Enschot ,Haaren ,Heukelo m enUdenho t (Schepenbank,p .27) .D ehoofdplaat sva nhe tkwartie rOister ­ wijkbeza td etite l 'vrijheid'en ,zoal svermeld ,ee nomvang ­ rijkeige nrechtsgebie d(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelijk e natuurlijk substraat tentijd eva nd eont ­ ginninggeef tduidelij k aanda tslecht see nrelatie fklei n oppervlakvoo rpotentiël ebewonin gi naanmerkin gkomt .D e Stroomword tdoo rd ezandru gva nTilburg-Heukelom-Oisterwijk - Haareni nzijn 'loo pgestui te nnoordoostwaart s gericht,o mui t temonde ni nd eDommel .Maa roo ktusse nd eVoorst e enAchter ­ steStroo m liggenenkel estukke nhogere ,du sdroger egronde n (bijv.De nDonk )temidde nva nee nnatter eomgeving .D eres t vanhe tOisterwijk s territoir isoverwegen d tena tvoo roud e bewoning,getuig ed ename nGoor ,Ven ,Verbrand ,enz .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldinge nva nOisterwij k daterenui td e12 ee n 13eeeu w (2).I n123 0verleen tHendri k Iva nBraban taa n Oisterwijk de 'Libertas'.Ee njaa rlate rword td egescheide n situatieva nOisterwij k (zienoo t1 )e noost-Tilbur ggenoem d inee noorkond ewaari nhe tbenoemingsrech tva nd eker kaa nd e St.Gertruidisabdi j teLeuve nword tvastgeleg d (O.M.,p . 227-228)(3) .Waarme ehe tKerkein de nLindein d (samen)al s oudekern(en )zij ngedateerd .He tgehuch tKerkhove nword t circa 1380al sCarrichove n ind eBossch eProtocolle ngenoem d (Smulders 1950c,p .102 )(4) .D einrichtin gva nhe tgebie dva n deBreed eSteeg ,te nzuide nva nd eker nOisterwij k isjonge r (maarwe lva nvóó rd e18 eeeuw ,getuig ed ekaar tva nVerhees) . Rond 1900hee the tgebie dno g 'Ind eKlein e Heide'. 273

OOST-, WEST-e nMIDDELBEER S

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e isidentie kaa nd emidde n19e-eeuws esitu ­ atie.He tgemeentelij k territoiromvatt evóó r179 5d eschepen ­ bankOostelbeers ,he tzuidelij kdee lva nd eschepenban k Oisterwijke nhe toostelij kdee lva nd eschepenban kHilvaren - beek.

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Dwarsdoo rd egemeent e looptee nva nd ezuidwest-noordoos tge ­ richterugge ndi eBraban ti nee naanta lcompartimente nver ­ deelt.O pdez e rugligge nWestel- ,Middel -e nOostelbeers .D e Grotee nd eKlein eBeerz ehebbe nzic hdoo rdez eru gheengevre - ten,zonde rechte rbred ebeekdale nt evormen .Te nzuide nva n derug ,o pd eLandschots eHeid evind tda noo kstagnati eva n waterplaats ."Maa roo kte nnoorde nva nd eru g (hetlandgoe d Baest)i she tlandscha pna tva nkarakter .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldinge nva n 'Beers'datere nui td e13 eeeuw . Gysseling (1960,p .765 )geef tee n vermeldingui the tarchie f vand eabdi jTongerlo ova n 'Berses'i n1207 .Hi jidentificeer t ditme tOostelbeers .I n129 8neem tJa nII ,herto gva nBraban t deabdi jTongerl oonde rzij nbescherming ,inclusie fhaa rbe ­ zittingen in 'Berze',da tdoo rCamp sword tvereenzelvig dme t Middel-e nOostelbeer s (O.M.,p .680-682) .I n133 4schenk tJa n IIIva nBraban td egemen egronde ntusse nOerle ,Oirschot , Oisterwijke n (Hilvaren)Beek aand einwoner sva nd e'villae ' vanBeer s; i n147 3word taa nd einwoner sva nOost -e nMiddel - beershe tpootrech to pd egemen egronde nverleen d (Enklaar 1941,p .19-23) . Indez elaatst e (relatiefjonge )oorkond e wordtpa sonderschei dgemaak t tussen '...dendorp e (...) van Oostend eMiddelberse... 'Analoo gaa nhistorisch-geografisch e ontwikkelingen inander ezand-Brabants e gemeenteni si n 'Beers'ee nvroeg-middeleeuws eoorspron gva nbewonin gwe l waarschijnlijk.Tusse nMiddelbeer se nOostelbeer s staati nd e akkersd ealleenstaand e torenva nd eto tOostelbeer sbehoren ­ de,aa nSt .Andrea sgewijd ekerk .Dez eker kston da lseder t 1207 (zieboven )te rcollati eva nd eabdi jTongerl o (VanVee n 1923,p .41) .D etore nmarkeer td eoudst evroeg-middeleeuws e bewoningskern.D ebewonin gi sopgeschove nnaa rd ewa tnatter e randenva nhe tzgn . 'bewoningseiland'.Dez eopschuivin gva n bewoningheef trelatie flaa tplaatsgevonden .Hie ri sd en a 1648i ngebrui kgenome n schuurkerk aantrekkingspuntvoo ree n 274

vernieuwdedorpsko mgewees t (VanLaarhove n 1975,p .14 )(1) . De (mogelijkjongere )ker kva nMiddelbeer swa see ndochterker k vanOirschot .He tOirschots e kapittelha dd ecollatierechte n opdez eaa nSt .Willibror dgewijd eker k (VanVee n1923 ,p . 40).Ui tee nlijs tva ngoedere ne nrechte nva nd eabdi jBern e bijHeusde nblijk tdez eabdi jbezittinge n tehebbe n inBas t (O.M.,p .202-203) .I n126 7blijk tda the tmee r specifieko m rechteno phe tbo sva nBaas t('...i nnemor ed eBaest...' )gaa t (O.M.,p .392-393) .I n131 1word te rechte rnie tmee rove ree n bosgesproken ,maa rgaa the to merfrechte n '...inloc odict o Baest...' (O.M.,p .1023-1026) .Hoewe lVa nde rA a (p.227 )i n devorig eeeu wmeld tda ti nd egemeent evee lhoutgewa saan ­ wezigis ,moe tdi ttoc hrelatie fjon gzijn .Z oi so pd ekaar t vanVerhee sui t179 4gee nbo saangegeven . 275

OPLOO

DEGF1KMZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws egemeent eOplo o enee ndee lva nSambeek .Vóó r 1795omvatt ehe td eschepenban k vanLedeacke re nOploo ,beid ebehorend e totd eBaroni eva n Grave enhe tlan dva nCuijk ,St .Anthonis ,e nee ndee lva nd e Baronieva nBoxmeer ,ee ndee lva nSambeek ,da tdeel sonde rd e Baronieva nBoxmeer ,deel sonde rd eBaroni eva nGrav ee nhe t landva nCuij kvie l (Schepenbank,p .1 8e n 21), dusnoga lge ­ compliceerd.. .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Dezegemeent e ligtgehee li nd enatt ePeel .D enederzettinge n Oplooe nSt .Anthoni s liggensame no péé ngrilli gbegrens d 'droogte-eiland'da tdoo ree nstroompj eword tgescheide nva n degeïsoleerd e droge locatiewaaro pLedeacke rligt .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overd ehistorisch-landschappelijk e ontwikkelingva nd ege ­ meenteOplo oi sweini gbekend .I n144 7i sd eaa nSt .Antoniu s gewijdekape lt e St.Antoni sva nBoxmee rafgescheide ne nto t kerspelkerkverheven .Daarvoo r zoud enederzettin gOelbroec k hebbengehete n (VanVee n1923 ,p .49) .D eker kva nBoxmee r wordtal see nva nd eoudst ekerke ni ndez eregi obeschouw d (VanVee n1923 ,p .50) .He tafscheide nva nSt .Antoni swijs t opee noorspronkelij k landschappelijkverban d tussenhe t Oploose territoire nhe tBoxmeerse .Daa rvinde nwi jd etradi ­ tioneleagrarisch ebedrijfsvoerin g inweerspiegeld ,nl .weide ­ grondenlang sd eMaas ,akkercomplexe no pd eMaasplateauran de n natteheide ,vene ne nwoest egronde n ind ePeel .Ledeacke re n mogelijkal siet sjonger eontginnin gaa nt eduide nnederzet ­ tingenSt .Antoni se nOplo o (1)zij nwaarschijnlij k secundaire ontginningen. 277

OSS

DEGRENZE N

Dehuidig egemeente ,d emidde n19e-eeuws egemeent ee nd e schepenbankvóó r179 5zij nidentiek .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Osslig tgrotendeel so pd eru gdi etusse n 's-Hertogenbosche n Herpenloopt .Te nnoorde nva ndez eru gligge nd enatt egronde n vand eMaaskant :d erivierzone .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst egeschiedeni sva nOs s isd elaatst ejare ngrondi g veranderd.Verondersteld evroeg-middeleeuws ebande ntusse n Oss,vi aWillibror dme tEchternac hzij nnaa rhe trij kde r fabelenverweze n (1).Pa si n134 5verkrijg tEchternac hhe t patronaatsrechtove rd eOss eker k (diemogelij k toenpa saa n Willibrord isgewijd? )(Va nVee n1923 ,p .59) .Ware nd ebande n metEchternac houder ,e nzoude nz eteruggaa no pd e8e-eeuws e schenking,da nwa szeke rd eker kva nOs sal sWillibrord s eigenkerk tebeschouwe n geweest.Opvallen d isda tvolgen s Cunen (1932,p .22 )e ree nconcentrati eva ncijnsgoedere nla g opHeuvel ,rondo md ekerk .Dez ecijnse nverviele no pWilli - brordsdag (2).D eoudst edele nva nd ei n185 9doo ree nneo - gothischgebou wvervange noud eker kdatere nva nvóó rd e15 e eeuw (3).I nd e13e-14 eeeu wblijke nd ehertogelijk ecijns - plichtige landerijen (dezgn .domeingoederen )praktisc hall e teligge no pUssen ,Amsteleind ,Karwij ke nKorfoort ,mi no f meerrondo md eeerde rgenoemd e 'Willibrordus'-goedereno p Heuvel.Usse nwer dvroege r 'OudeWey 'genoemd .I nhoeverr ee r nusprak ei sva nhe tverplaatse nva nhe tzwaartepun tva nbe ­ woningi nd erichtin gva nd enatter egronden ,du snaa rd eran d vanhe t 'droogte-bastion'da td enatt eMaaskan t 'insteekt',i s niett ezeggen .D egemen egronde n ind eMaaskant ,tusse nOs s end eMaa s('inte rnostra mvilla md eOss ee tMosam' )werde ni n 1286doo rJa nI ,herto gva nBraban taa nd eliede nva nOss , Bercheme nDure ngegeve n tegenee njaarlijks eerfcijn s (O.M., p. 527-528).He tuitgeve nva ngemen egronde ni ndez eMaaskant ­ regiostaa ti ndirect erelati e totd edoorgaand eMaasbedijkin g (4).Oo kd ei n113 4gesticht eAbdi jBern eheef tbelange ni n Oss, zoalsblijk tui toorkonde nui t123 3e n124 4 (O.M.,p . 280-281).

In138 7krijg tOs stoestemmin gom ,i.v.m .d eBrabants-Gelders e perikelen,d e 'stad't eversterken .I n139 9kree gOs sstads - 278

rechten.Vóó r 1412ware nd eOssenare nme td eaanle gva nd e verdedigingswerkenbegonne n (Cunen1928 ,p .182-183 )(5) .I n 1810wer dee nbegi ngemaak tme the tophoge ne nversterke nva n eendoorgaand ewe gtusse nOs se nLith .Daari nware n '...de noodigebrugge naa nt eleggen ,te neind egee nstremmin go f scheuringaa nd estraa tdoo rhe tafkomend ewate ro fBeersch e Maasveroorzaak tzoude nworden...' .He twer kkwa m in182 4ge ­ reed (Cunen1932 ,p .78) .

In180 0wer dee nbegi ngemaak tme td eparticulier eontginnin ­ genva nheidegronde nonde rOss :d egemeent everkoch t12 0 lopenseheidegron dvoo rdi tdoe l (Cunen1932 ,p .78) .

In188 1kwa md espoorwegverbindin g tussenNijmege ne nTilbur g overOs sto tstand ;i n188 5wer dd etramverbindin gOss-Veghe l geopend.D eeerst ekanaalplanne nwaardoo rOs see ndirect ever ­ bindingme td eMaa szo ukrijge ndatere nva n188 9 (Cunen1932 , p.8 9 e.v.). 279

*RAVEHSTEIN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eRavenstei nomva td e19e-eeuws egemeente n Ravenstein,Deursen ,Diede n (+Deme le nLangel) ,Herpe ne n Huisselinge nee ndee lva nhe tGelders eBalgoij .I nd eFrans e tijdzij nd etoe nbestaand e territorialeverhoudinge nnoga l ingrijpendgewijzigd .D ehuidig egemeent eRavenstei nomva tno g slechtsee nklei ndee lva nd eoud eheerlijkhei dRavenstein , namelijkhe tstadj eRavenstei ne nee ndee lva nhe tMaaskantge - richt(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Inhe toorspronkelijk e landschapva nRavenstei n isee nduide ­ lijketweedelin gaa nt egeven .D eoostelijk euitlope rva nd e dekzandrugdi eva nRosmale nnaa rHerpe nloopt ,drijf tee nwi g inhe tlage rgelege nkommen -e nstroomruggenstelsel .Midde ni n ditstelse lligge nee naanta ldiluvial ezandopduikingen .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Gegevensove rcontinu ebewonin gva nhe tLan dva nRavenstei n vanafd eIjzertij dzij ngebaseer do parcheologisch evondste n opd eMaasoeverwa lbi jDiede ne no pd ezandopduikin gbi jDen ­ nenburg.D eweinig eoverig evondste nligge nvoornamelij klang s hetoud estroomdradenstelse le nbevatte ngee no fweini gMero - vingische nKarolingisc hmateriaa l (Modderman1950 ,p .15-16 ; Willems1981 )(2) .

Deverschillend ename nva nd ebewoond eplaatse n indez ege ­ meentegeve nslecht sgedeeltelij k inzichti nd eouderdo mva n dezenederzettingen .Z olaa the ttoponie mDeurse nallee nee n relatieveouderdomsbepalin gto ee nzeg the tmee rove ree noor ­ spronkelijk aanweziglandschappelij k kenmerk (3).D eplaat s Ravensteinlaa tzic hwe liet sexacte rdateren .He tgebie dwa s vanaf119 1leenroeri gaa nhe tBrabants e leenhoft eBrusse l (Smulders 1966,p .124) .I n138 0worde naa nd enederzettin g stadsrechten toegekend (Hermans185 0I ,p .162-164) ,maa rhe t kasteelwaarbi jd eoorspronkelijk e nederzetting isontstaan , isoude rdaa rhe ti n136 3a lword tbeleger d (4)(Herman s 1850I ,p .9 2e.V. ;Fockem aAndrea e 1950,p .5 noo t3) .

Deoudst earchivalisch evermeldin g ind egemeent eRavenstei n betreftHerpe nda ti nd e9 eeeu wal s 'Herpine'e n 'invill a Herpina'i ntwe eschenkingsoorkonde n aand eabdi jva nLorsc h wordtgenoem d (O.M.,p .23-24 )(5) .Dennenbur ge nHuisselin g 280

komenvoo r inee nlijs tva ngoedere ne nrechte nva nd eabdi j Berneui the teerst ekwar tva nd e13 eeeu wal s 'Derenburhc'o f 'Dorenburg'(zi enoo t3 )e n 'Huseniggen'.

In133 2staa tJa nva nValkenbur gd everdelin gva nd egemen e grondenonde rHerpe n toe (Hermans1850 ,p .75-77) . In134 9 verkooptdien szoo nal shee rva nHerpe nd eheid ee nd evene n (!) vanHuisselin gaa nd ebewoner sva ndi eplaats .I ndez e oorkondekrijge nd eboere n inhe tRietbroe kee nuitwaterin g toti nd eMaa s (Hermans 1850,p .90-91) .Oo khie rblijk tda t deontginningsactiviteite n diesamenhinge nme td euitgift eva n degemen egronden ,nie tmogelij kware nzonde rd eaanle gva n eenbehoorlij k afwateringssysteem(6) .

Detoenemend e invloedva nd eBeers eMaa sheef t totgevol gge ­ hadda td ebewonin gzic hno gsterke rgin gsamentrekke no pd e hogeoeverwalle ne nd edonken .D eboere ndi ei nd elager e delenbleve nwonen ,moeste nhu ner fophogen ,waardoo rd ei n hetgebie dkenmerkend epolle nontstonden .Dennenbur ge nDeur - senzij nvolgen sSteeg h (1987,p .11 )voorbeelde nva ngeredu ­ ceerdenederzettingen . 281

*REUSEL

DEGRENZE N

Dehuidig ee nmidde n19e-eeuws egemeentegren szij nidentiek . Vóór179 5maakt eReuse lme tNeterse le nBlade londerdee lui t vand eschepenban kBlade l(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelijk e landschapva nReuse lslui ti nz' ngrillig e nat-droogverdelin gaa nbi jHog ee nLag eMierde :local ezand - 1ruggen' ,doorsnede nme tvoornamelij k zuid-noordstromende waterlopen.I nhe tzuide noverheerse nd enatt eheide ,d evene n (deMoeren )e nee naanta lvenne n(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hoeweld eoudst evermeldinge nva nReuse l('Roselo' )ui td e HogeMiddeleeuwe ndateren ,i sarcheologisc hvee louder ebewo ­ ningaangetoon d (3).Dez eoudst evermeldinge nhange nall e samenme td enabijgelege nAbdi jPoste l (hetvolgend egroten ­ deelsnaa rWelvaart s 1877).Grot edele nva nReuse lzij ni nd e loopva nd etij di nhe tbezi tva ndez eabdi jgekome n (4). Zo bekrachtigtPau sAlexande rII Ii n117 9d eschenkin ggedaa naa n deAbdi jFloreff eva no.a .5/ 6va nd eparochi eReuse lme td e gelijknamigecurti s ('...parrochiamqu evulg oRosul edicitu r (...) eti neade mparrochi a curtemqu edicitu rRosule...' )e n de 'curtisPostel' .Dez ebezittinge n zijnlate rPoste' sbezi t geworden.Onzeke ri swannee rd etiendverhoudin g tussenReuse l enFloreffe ,te nbehoev eva nPostel ,gestalt eheef tgekregen . DeAbdi jPoste lbeza ti nReuse lee nzesta lpachthoeven ,nl . TenPoole ,Eyndhout ,Te nBrogel ,d eRuwenbocht ,Te nLo uo fTe n Lovee nNieuwenhuize n (Welvaarts1877 ,p .84-9 0geef tee n17e - eeuwseomschrijvin gva nhe tbezi tva ndez ehoeve ne nha ddaar ­ naastno gander erechte nzoal sd e20 epennin go phe thou t langsd egemeentewege ne no pd etur f (5).No gi nd e18 eeeu w werddoo rkoo phe tbezi tva nPoste lt eReuse luitgebrei d(6) . Oorspronkelijk stondd eoud eker kva nReuse lo p '...bijna4 minZ .te n0 .va nd edorpskom ,gehee lallee ni nd eakkers... ' (Vande rAa ,p .442) .Dez eo phe tein dva nd e19 eeeu w gesloopte kerk (VanLaarhove n1975 ,p .84-85 )markeer tee n mogelijke 'Wüstung',ee ngedeeltelij kverlate nnederzetting . Doord eStaats eomwentelin gi sd eker kovergedrage naa nd e Hervormden.D eKatholieke n richtteno pd egren sme tArendon k eenkerkj eop ,daa rwaa rd eKerkdij kd egren ssnijd t(7) . Lateri so pd eLensheuve lee nnieuw e schuilkerk ingebrui k genomen.I n179 3i sd eoud eker kwee ri nhande nva nd ekatho ­ liekengekomen . 283

RIETHOVEN

DEGEENZE N

Dehuidig egemeentegren s isidentie k aand emidde n19e-eeuws e begrenzing.Riethove nvormd eme tVeldhove ne nBergeij kvóó r 1795d eschepenban kBergeijk .Riethove nmaakt eonderdee lui t vand eoud eschepenban kBergeijk .Dez eomvatt enaas tRiethove n enBergeij koo kd eplaatse nBorke le nWesterhove n (Schepen­ bank,p .28) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetgrot edrog eareaa li nd egemeent eRiethove n ishe tnoorde ­ lijkedee lva nee ngrote rhoefijzervormi gdroo ggebie dwaaro p ookBergeij ke nWesterhove n zijngelegen .He tword tbegrens d doorhe tbeekda lva nd eRu ne nd eKeersop .D ehoogt eword t praktischdoorsnede ndoo ree ndalletj eva nd eRij tda tbi j Boshovenontspring te nnoord-oostwaart suitstroom t ind e Keersop.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Eenva nd eoudst evermeldinge n ind egemeent ebetref tBroek ­ hoven:I n129 7word tbi jd euitgift eva ngemen egronde nge ­ noemd '...infralocu mmolendin id eBroechove... ' (O.M.,p . 670-671). DitBroekhove nkom ta leerde rvoo r inee nlijs tva n goederene ncijnse nva nEchternac hui the teerst ekwar tva nd e 13eeeuw ,weliswaa ral scognomen :genoem dworde n 'Halegotva n Bruchowen1 en 'Francod eBruchouen ' (O.M.,p .203-206 )(1) . Diti see nva nd egemeente nwaari nrecen tee naanta lnieuw e archeologischevondste nzij ngedaan ,o foud evondste nopnieu w archeologisch zijngeïnterpreteerd .Riethove n isi n142 2al s zelfstandigeparochi eafgescheide nva nd eoer-parochi e Bergeijk.D eaa nWillibror d gewijdekape lston dte rcollati e vand epastoo rva nBergeij k (VanVee n1923 ,p .43 )(2) . De rondd eker ki nd e19 eeeu waanwezig ebewonin gdateer tmoge ­ lijkpa sui td eNieuw eTijd .Mogelij ki shie ree nvergelijk ­ bareontwikkelin g teschetse nme td eontwikkelinge n inBerke l (zieBerkel) . Deoorspronkelij k alleenstaande kerkzo uee n vroeg-middeleeuwsenederzettin gmarkeren ,doo rTheuw s (1988) alsmogelij k7 eeeuw sgedateerd .D egehuchte n Voort,Hobbel , Einde nHeyerein dworde ndoo rhe mal srelatie fjong enederzet ­ tingenaangemerkt .Walik ,Broekhove n (zieboven )e nBoshove n kunnenui td eHog eMiddeleeuwe ndateren .Theuw sgeef tee n lijstva nhertogelijk e cijnsen,waarui thi jconcludeer tda td e hogeregronde n ind egemeent e ind eHog eMiddeleeuwe na lge ­ heelzij nontgonnen ,da td eker ki nd e17 eeeu wgehee lverla - 284

ten (zonderbewoning )i nd eakker sla ge nda td ebeekdale nto t dejongs tontgonne ngronde ngereken dmoge nworden .Gezie nd e gedanevroeg-middeleeuws egrafvondste n steltTheuw szic hd e vraago fd everondersteld evroeg-middeleeuws e nederzettingbi j deoud eker ke ndez egrave n verbandme telkaa rhadden . 285

ROSMALEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent ei spraktisc h identiekaa nd emidde n19e - eeuwsegemeente .Allee nhe tmees twestelijk edee lva nd eoud e gemeenteval ttegenwoordi gonde r 's-Hertogenbosch.D e1850 - grenswa sidentie kaa nd eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Dewest-oos tlopend edekzandru gvana fd eLangstraa tnaa rHer ­ peni sbi j 's-Hertogenbosch doord eafwaterin gva nd eDomme l enAa ,verenig di nd eDieze ,doorgebroken .D enederzettin g Rosma:lenlig to pd eoostelijk edekzandrug ,al see n'bastion' , aandri ezijde nomslote ndoo rnatt egebieden .Noordelij klig t denatt ezon eva nd eMaaskant ,zuidelij kdoo ree n stagnatie­ gebiedal sgevol gva nd ewest-oos t lopendedekzandru ge nwes ­ telijkdoo rd e'doorbraak 'va nDomme le nAa .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Eenva nd eoudst eschriftelijk ebronne nove rNoord-Braban tbe ­ vatinformati eove rRosmalen :I n81 5schenk tAlfge raa nd eab ­ dijLorsc ho.a .zij nbezittinge nt eRosmale n('...i nRosmall a mansumplenu mcu mpratis ,e ti nsilva mporco sVI...' )(O.M. , p.20-21 )Tusse n81 5e n85 0word the t bezitva ndez eabdi j wederomvergroo tal sWigbald ,ee nva nd ezogenaamd ehomine s Francio.a .zij nbezittinge nt eRosmale naa nd eabdi jschenk t ('...invill aRosmell adedi tWigbaldu smansu mI e tsilv ecom - munioneme tquicqui da dipsu mmansu mpertinuït' )(O.M. , p. 23-24)I ndez ebeid e schenkingsoorkondeni snaas td eschenkin g vanee ngoe d (mansus)sprak eva n(varken si nhet )bo s(1) . De naamRosmale nword tdoo rGysselin g (1960,p .862 )verklaar t alsraus a (riet+ malh o (depressie),welk everklarin ggoe d pasti nhe thierbove nbeschreve n oorspronkelijkelandschap .

Deoudst evermeldinge nva nHintha me nHeinis ,gelege no pd e grensme t's-Hertogenbosc hdatere npa sui td e13 eeeuw .I nee n oorkondeui t127 8word tee naanta lt everkope nstukke nlan d genoemd,all et eRosmale ngelegen ,waaronde ree nstu klan dt e 'Hinthamind eSporct ' (O.M.,p .456-457) .I n128 1worde nenke ­ lestukke nlan dbi jHeini si nerfpach tuitgegeven .Ui td ebe ­ naminge nomschrijvin gva ndez elanderije nword tee naanta l landschappelijke kenmerkenduidelij k (2).He tbeschrijf tee n overwegendna tmilie u (Vliedert)(3 )Mertert ,Mortert) ,waari n deheuvel s ('montes'),d ewestelijk euitloper sva nd edekzand ­ rugbi jHeinen ,opvallen .Di tbeel dword tno gversterk ti nee n 286

oorkondeva n1295 .Daari nworde ngenoem d tussenRosmale ne n Heinend estukke nlan d 'tenPoele ' (watka nduide no pzowe l eenhog e liggingi nd ebetekeni sva npol ,als ,mee rwaar ­ schijnlijkhier ,o pee nlaagte ,ee npoe le n 'deBerch '(O.M. , p.632-633) .

In130 0verkoop tJa nII ,herto gva nBrabant ,gemen egronde n tenwesten ,zuidweste ne nzuide nva nhe t 'dekzandbastion'va n Rosmalen (O.M.,p .716-719) .Analoo gaa nhe tverondersteld e verband ind eMaaskan t tussenuitgift eva ngemen egronde ne n bedijking,za lhie rn ad euitgift e tochminsten ssprak ezij n geweestva nee ngeïntensiveer dgebrui k (grotendeels grasland) vandez egronde n(4) .

Ind e19 eeeu wi sd ebewonin g inRosmale nversprei dva nkarak ­ terme tslecht senkel ekernen ,zoal sbi jd eoud ekerk .Dez eo p deran dva nd edekzandru ggesitueerd e kerki szeke roude rda n deschriftelijk ebronne ne nee nbouwkundig e dateringdoe nver ­ moeden (5).He tpatrociniu mva nSt .Lambertu s (verbindingme t Luik),maa rmee rno gd e9e-eeuws e schenkingsoorkondendoo r zekergekerstend ehomine s francimake nee nhog eouderdo maan ­ nemelijk.He tza lhe tcentru mva nRosmale nzij ngeweest .Ee n kleinereker nontston dbi jhe ti n143 4gesticht eklooste r Marieriwatert eCoudewate r (VanVee n1923 ,p .60 )(6) . 287

SCHAIJK

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws egemeent e Schaijke nReek .Vóó r179 5vie lhe t territoir ondertwe eva n dedri e 'schepenbanken'va nhe tMaaskantgerich tva nhe tLan d vanRavenstei n(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetgrootst edee lva nd egemeent ebestaa tui tdroger egronde n welked enoordelijk e afsluiting/begrenzingva nd enatt ePee l vormen.Ree ke nDriehui sligge no phe toostelijk e afsluitende 'massief',Schaij k ligtlager .D edrog eSchaijks eHeid eslui t aanbi jd ewest-oos tgericht e rugtusse n 's-Hertogenbosche n Herpen.D edrog egronde nworde ndoo renkel ebred enatt ezon e doorsneden.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst ebronne nme tbetrekkin gto tdez egemeent ehandele n overd ebuurtscha pGaal ,da ti n118 9Gal ae ni n122 3Gal e wordtgenoem d (Gysseling1960 ,p .385) .Same nme tMu nwa she t eenuitho fva nd ei n113 4gesticht eNorbertijne rAbdi jBern e (Niermeyer 1964,p .113 ;Va nd eVelde n1986 ,p .7 )(2) .O pd e kaartva nVerhee sui t179 4maak tGaa londerdee lui tva nhe t Schaijksecultuurlan d (hoeweld everkavelin gzic ho pvorige - eeuwsekaarte nduidelij kgu aonregelmatighei d onderscheidtva n deregelmatige r strokenverkavelingva nSchaijk )terwij lMu n eenklei ncultuureilan dvorm t liggendi nd eMunsch eHeide .

Overd eouderdo mva nSchaij ke nRee ki snie tvee lbekend . Schaijkvie londe rd ezee roud evroeg-middeleeuws eparochi e Herpene nbeza tee nkape lgewij daa nSt .Anthonius ,di epa si n de17 eeeu wto tkerspelker k isverheve n (3).Ree kwa sparochi ­ eelafhankelij kva nVelp .I nRee kston dee noo kaa nSt .Antho ­ niusgewijd ekape ldi emogelij kpa si n167 4to tkerspe li s verheven (VanVee n 1923,p .5 3e n61) .

Deontginnin gva nhe tRietbroe k zal (kort)vóó r 1332zij nbe ­ slaghebbe ngekregen .I nda tjaa rvergun tJoha nva nValkenbur g aand eingezete nva nHerpe no mhu ngemen egronde nonderlin gt e verdelenwaarbi jteven sword tbepaal dda td ebewoner s(ontgin - ners)va nhe tRietbroe k '...eenenwaterganc k tothuere noor ­ baara lte rMase...'zulle nhebbe n (Hermans185 0I ,p .75-77) . 288

Samenvattendkunne nw estelle nda twaarschijnlij kMu ne nGaa l deoudste ,mogelij kreed svoo rhu n 'uithof-status',bewoond e kernenware ne nda tReek ,Schaij ke nhe tRietbroe khoog-mid - deleeuwse ontginningenzij n(4) .

Zowelo pMu nal so pGaa li so pgrot eschaa ldoo regalisatie - werkzaamhedend eoud elandschappelijk e situatie ingrijpendge ­ wijzigd: (demees tdroogtegevoelige )dele nva nd eoud eakker ­ landenzij nafgegraven ,waarn ad eoud etoplaa gwee r isterug ­ gezet (mondelingemededelin gJ.M.J .Dekkers) . 289

SCHIJNDEL

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentebegrenzin gkom toveree nme td emidde n19e - eeuwsebegrenzin ge nd eme td eschepenban kvóó r1795 .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Centraali nd egemeent e ligtee ngeïsoleer d 'droogte-eiland' metdaaro pd enederzettinge nSchijnde le nWijbosch .D eres t vand egemeent eheef tee nna tkarakter .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Inee nva nkor tvoo r 1233daterend eoorkond e issprak eva nd e '...Radenputte superScinlr emere... ' (O.M.,p .248-252) .Di t sluitaa no pd eoverwegen doorspronkelij k nattenatuurlijk e gesteldheid rondomhe tdor pSchijndel .Schijnde l iswaar ­ schijnlijkee n-l onaam .Oo k in129 3word tdez enatt egesteld ­ heidbenadruk tal sword tgenoem dhe t 'Eilsbruc'(=Eldersbroek ) (O.M.,p .611-613) .Eerde rda tjaa rblijk t ind ezogenaamd e Bodemva nEid esprak et ezij nva nbosbegroeiin g (1).He tza l eenhoofdzakelij kvochtminnend ebosbegroeiin gbetroffe nheb ­ ben.Dez eBode mva nEid ei si nd eloo pva nd etij di ndele n ontgonnen.Sass eva nYssel t (1923b,p .252 )geef tee nbe ­ schrijvingva nee n 'oudebouwhoeve 'i nd eBode mva nEide ,te r plaatsegenaam d 'Inhe twoud' .Dez ehoev eheett eoorspronke ­ lijkd eNuenvelds e (Nieuwenveldse)hoeve .A li n130 1worde n1 0 bundernieu wlan donde rBorn everkocht .Ron d184 0worde ndele n vand eSchijndels eheid eontgonne n (2).Dez eontginnin gi spa s na190 0voltooid . 291

SOMEREN

DEGRENZE N

Dehuidig e gemeenteomva td emidde n19e-eeuws egemeent eSome ­ rene nLierop ,waarbij ,i nplaat sva nd eAa ,d eZuid-Willems ­ vaartd enoordoostelijk e grensi sgeworden .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Indez egemeent ei sd enat-droo gverhoudin g 'half-om-half'.E r liggentwe egroter e 'droogte-eilanden',waaro p respectievelijk Lierope nSomere n (+Someren-Eind )zij ngelegen .I nhe tzuide n liggentwe ekleiner edrog e stukkenme tdaaro pd emarginal e nederzettingD eHutte n(1) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ind egemeent eSomere nspeel td ehierbove ngeschetst eland ­ schappelijke situatieee nro lbi jd ebeschrijvin gva naspecte n vand eontginnings -e nbewoningsgeschiedenis .Liero pka nboge n openkel e12e-eeuws evermeldingen .I n117 9word td emole nva n Stipdonk ('molendinumStipedunck' )e nd ecurti sva nLiero p ('curtisd eLidorp' )al sschenkin gaa nd eabdi jFloreff edoo r depau sbekrachtig d (O.M.,p .93-95) .A leerder ,i n1155 ,ha d Floreffed ehelf tva nd ekerk ,d etiend ee ndri ehoeve nver ­ kregen.Ee nva nd eschenker swa sGerar dva nWeer tee n'hom o liber' (O.M.,p .93-95) .D eoud eker kva nLiero pla gbuite n hetdor p (Vande rAa ,p .312) .He twa see ndochterker kva n Astene ndaarva nafgescheide ni n136 0(Va nVee n1923 ,p . 67). Deze,no gi nd e18 eeeu wmidde ni nee nakkercomple xgelege n kerki si n188 0gesloop t (VanLaarhove n 1975,p .96) .Mogelij k isoo khie rsprak eva nee nmiddeleeuws eTeilwüstung ,me tee n centrifugalebewoningsdynamiek .Opvallen di sechte rwe lda td e oudekerkplaat sa lrelatie fdich tbi jd eran dva nhe tbeschre ­ ven 'droogte-eiland'ligt .

In124 4blijk too kd ehertogelijk e familie,naas tenkel epar ­ ticulierene nFloreffe/Postel ,bezi ti nLiero pt ehebben . Maria,geweze nkeizerin ,schenk ti nda tjaa raa nbroeder sdi e woneno pd ecurti sva nMoorse lgemen egronde nonde rLierop , tenbehoev eva nd eabdi jPoste l (O.M.,p .278-279) .I n128 2 wordtbezi tva nArnol dva nEschare ni nLiero pe nHersche l ('Liedarpe ti nHerschel' )me the tklooste rFloreff egeruil d tegenhe tkloosterbezi t inAsten .Oo ki nlater eoorkonde nzij n derechte nva nFloreff ee nPoste lvastgeleg d (O.M.,p . 555-556,599-600 ,867-87 0e n875-876) .Naas td etiende ,d e kerke nd epatronaatsrechte nbezi tPoste loo kd ewindmole nva n 292

Lierop (2).Hoewe lenkel eomliggend edorpe na lron d130 0hu n gemyntenverkrijgen ,o.a .Mierl o (O.M.,p .724-726 )word td e gemeyntva nLierop ,gelege n tussenStipdonk ,Vlederakker , Endehouts,d eHoenderboompaa l (degrensboo mi sdu sa lverdwe ­ nen!)e nBullingsber gpa si n132 8doo rJa nII Iaa nd eliede n vanLiero p 'gegeven' (Enklaar 1941,p . 129).

Eenoorkond eva n124 2vermeld tda td einwoner sva nLiero pte n overstaanva nHelmon derkenne ngee nrech tt ehebbe no phe tbo s Asselt ('...silvaqu edicitu rAsselt... ' (O.M.,p .274) .Waa r ditbo swa sgelege ne nwelk eomvan ghe tha di s(mij )nie tbe ­ kend.I n172 9i sca .eenderd e deelva nhe tcultuurlan di n bezitva n'...sev egroot e 'slantshoeven...' .E rware n toeni n Lieropzo' n10 0woonhuize n (Cunen1937 ,p .128-130) .

In122 8gaa nd eLuiks erechte no pd etiend ee nd eker kva n Someren ('Sumeren')ove ro pd eabdi jPoste l (ziehe tintrige ­ rendetoponie md ePoste lo pd ekaar tva nVerhees )(O.M. ,p . 218-219).I n124 2verkoop the tklooste rHooidon kee ncijn se n tiendent eSomere naa nPoste l (O.M.,p .274-275) .

Evenalsi nLiero pha dd ehertogelijk e familiei nSomere nbe ­ zittingen.I n"124 4schenk tMaria ,geweze nkeizerin ,haa rui t tweecurte sbestaand eallodiu m (eigengoed)t eSomere nte nbe ­ hoeveva nd ebou waa nhe tklooste rBindere nt eHelmon d (O.M., p.278) .D ehertogelijk e invloedkom too kto tuitin gi noor ­ kondenui t130 1e n1302 .I nd eeerst eoorkond eword tSomere n eenschepenban k gegevenme thofvaar to p's-Hertogenbosc h (O.M.,p .742-743) ,terwij lhi ji n130 2toestemmin ggeef tvoo r debou wva nee nwindmole n '...inparrochi ad eZomeren... ' (O.M.,p .763 )(3) .D eoud eban dme tLui kblijk tui td ever - koopbriefva nee ngemeyn tt eSomere ndoo rd eproos tva nWas - senberg '...diehi ji nlee nhoud tva nde nkoste rva nSt . Lambertt eLuik. ' (Enklaar 1941,p . 222).

Evenalsi nLiero pston dd eoude ,aa nSt .Lambertu sgewijd e (VanVee n1923 ,p .70 )e ni nd evorig eeeu wgesloopt e(Va n Laarhoven1975 ,p .96 )ker kva nSomere nbuite nd eoud ebe ­ bouwdekom ,midde ni nd eakkers .Oo khie ri smogelij ksprak e vanee nmiddeleeuws eTeilwüstung .D ebuurtscha pEin dzal ,med e geziend enaam ,d eliggin go pd eran dva nhe tSomerens e 'droogte-eiland'e nd everondersteld e centrifugalebewonings - ontwikkeling,ee nva nd ejonger enederzettinge nzijn . 293

SONF NBREUGE L

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e ispraktisc h identiek aand emidde n19e - eeuwaegemeent ee naa nd eschepenban kSon .Allee nd egren sme t Eindhoveni slang sd eautosnelwe grechtgetrokken .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Degemeent eword tdoorsnede ndoo rd egrot e zuidwest-noordoost lopenderu gdi eBraban ti nee naanta llandschappelijk ecompar ­ timentenverdeelt .Dez eru gword tdoorsnede ndoo rd eDomme l waardoorSo ne nBreuge lo papart e 'droogte-eilanden'liggen . Doord eru gi sd eafwaterin gva nenkel ekleiner ebeekje si n noordoostelijke richtinggedwongen ,o mui tt estrome ni nd e Dommel.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Uitee noorkond eva n110 7blijk te ree nverbinteni s tebestaa n tussend eSt .Truidenabdi j (België)e nSon :d eabdi jbezi the t '...altared eSunna... '(O.M. ,p .53-54) .Late rstaa td eaa n St.Petru si nVincul agewijd eker k (1)echte rte rcollati eva n hetkapitte lva nSt .Petru s teCorteshe m (VanVee n1923 ,p . 70).Verde rblijk td eSt .Geertruidisabdi j teLeuve nvana f 1273i nSo nee nmole nt ebezitte n (2). In128 5worde nd ecijn - sendi ehe tSt .Janskapitte l teLui ki nSo nbezi tovergedrage n aand eabdi jBern e (O.M.,p .520-522) . In128 8verpach the t St.Janskapitte lall egoedere ne nrechte ni n 'Zonne'e n 'Brogele'aa nd eabdi jBerne .

Detoponymi eva nzowe lSon ,Breugel ,Hurk ,Ole ne nAanscho t gevengee naanknopingspun tvoo ree nnader edaterin gva nd ebe ­ woning,daa rhu nnaamgevin gverban dhoud tme td ehierbove nbe ­ schrevenoorspronkelijk e landschappelijke situatie(3) .

In156 9staa nnaas tenkel ekleiner eparticulier eeigenaar sge ­ noemdal s (tiendheffers)he tkapitte lva nSt .Petru si nCor ­ teshem,St .Annaborc h teRosmalen ,he tconven tva nHooidon k (tweehoeven) ,d eKarthuizer s teVught ,jonke rReinar tva n Brederodee n 'dejong eheer 'Prin sva nOranj e (Hutten1980 ,p . 58e n63 )(4) .Ee nbijzonder e fenomeeni nSo nblijk td ePot - jesberg,n ud enieuwbouwwij kHard eVenne ,t ezij ngeweest .Va n derA a (p.258-259 )besteed t erzelf sapar taandach taan :'I n hetmidde nva ndez eheuve lvind tme neen elaagte ,zo odiep , datmen ,daa ri nstaande ,nie tove rd erande nva nde nheuve l kanzien .Dez elaagt eis ,vri jdiep ,me tee ngeelach - 294

tig,doc hee nweini gnaa rwi thellend ,zan dbedekt ,o pwelk e oppervlakteme neen esoor tva noe ro fijzerert svindt' .O p dezeklaarblijkelij khumuspodzo lme tee nverkitt e B-horizont stagneerdehe twater .Hierdoo rval too kd eopmerkin gva nVa n deA at ebegrijpe nal shi jschrijf tda tva nd eberge ntur f werdgestoken . 295

*SPRMGCAPELL E

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eSprang-Capell e omvatd e19e-eeuws egemeen ­ tenCapelle ,Vrijhoeven-Capell e enSprang ,welk ewee rver ­ scheideneschepenbankgebiede n inzic hhadde nverenigd .Capell e bestondvóó r179 5ui tNederveen-Capelle ,Zuidewijn-Capell e (1) en 'ïï-Grevelduin-Capelle(2) .D e19e-eeuws egemeent eVrijhoe ­ ven-Capelle komtoveree nme the tgelijknamig eschepenbankge ­ bied.Oo kd ebegrenzin gva nSpran gi si nd e19 eeeu wonveran ­ derdgebleven .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hethel egebie di svana fd eoever(wal )va nd emiddeleeuws e OudeMaa sme tvee nbedek tgeweest .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Evenalsi nd eaangrenzend e gemeentenzij nd eoudst eontginnin ­ genva nSprang-Capell evóó rd e12 eeeu wvana fd ezuidelijk e oever(wal)va nd eOud eMaa sbegonnen .Vóó rd eSt.-Elizabeths - vloedva n142 1blijk td estapsgewijz eontginnin gi nzuidelijk e richtinga lgrotendeel sd ei n131 4vastgesteld egren stusse n Hollande nBraban t tehebbe nbereikt .D ebeid enoordelijk e ambachtenNedervee ne nZuidewijn-Capell e hebbenal sgevol gva n deSt.-Elizabethsvloe dhu noorspronkelijk everkavelin gverlo ­ ren.He toorspronkelijk e kasteelZuidewij nwer dverplaats t naarhe tgebie dva nd ei n143 2genoemd e '...acht hoevenmoer s metde ngrond eachte r (het)ambach tva nde rZijdewinde...' ,d e Vrijhoeven tenzuide nva nhe tte nonde rgegan eambach tZuide ­ wijn(3) .

Tenzuide nva nd ehuidig eLangstraa t totaa nd eoud egren sme t Brabantwa she tgebie di nd evor mva nee nzee rregelmatig e 'cope-achtige'verkavelin gontgonnen .D ei ndez econfigurati e belangrijkedoorgaand elij nKruisvaart-Oud e Straatlaa tzic h vanafd eoud eker kva nSpran gi nnoordwestelijk e richtingno g grotendeelsaanwijzen .Dez evaar tword ti n150 1genoemd ,maa r moetal sbegrenzin gva nd eeerst eontginninge n aanzienlijk ouderzijn .Hoewe li nd e19 eeeu wlang sdez eOud eStraa tgee n bewoningmee rvoorkomt ,moe the tvroege ree nbelangrijk ebewo - nings/ontginningsas geweestzij n (4).I nhe tzuide nva nd ege ­ meentei she tdor pSpran gron d130 0gestich t (5).I n131 4 wordtvermel dda te rt eSpran gwild ee ntamm emoere naanwezi g waren (Vande rHamme n1911 ,p .26-28) .Waarschijnlij kwerde n detamm emoere nvoo rroggebou wgebruik te nd ewild evoo rhe t 296

stekenva ntur f (Brandenbarg1981 ,p .40) .

Eenbijzonde rmoeilij k teverklare nrelic tword tgevorm ddoo r deSprangsch eSloo tdi eal snoordelijk e grensva nd eparochi e Venloon (=Loono pZand )waarva nSpran gdee luitmaakte ,fun ­ geerde (VanVee n1923 ,p .39-40.) .Dez eSprangsch eSloo to f Meerdijkweghad ,getuig ehe tnie taansluite nva nd everkave ­ lingaa nweerzijd eervan ,ee nscheiden dkarakter .Mogelij k werdee nno gonontgonne n restblok tussend ezuidwaart sop - strekkendeontginnin gva nBesoije ne nhe tda nmidde n inhe t veengesticht eSpran go prigoreuz ewijz edoo rmidde lva ndez e diagonale lijngedeel d(6) .

Hetoorspronkelij k zeerregelmatig e ensystematisch everkave ­ lingsbeeldi si nhe thar tva nd egemeent e ind eloo pva nd e tijdgrotendeel sverlore ngegaan .Di ti she tgevol gva ntallo ­ zeverveninge n inhe tgebied ,waardoo rd eonderliggend ezand ­ grondo pvee lplaatse naa nd eoppervlakt e isgekomen .Voo r 1612ware ne ra l '...eenigemoere ntoegemaec tto tvruchtbae r (bouw)land...' (Vande rHamme n1922 ,p .265) .Eerde r in151 4 hieldend einwoner sva nSpran gzic hbezi g '...mitspitten , delven,dijeke nend edammen... ' (Informacie,p .537) .I nd e westelijker gelegenambachte nhiel dme nzic htoe nbezi gme t hetsteke nva ntur f(7) .

Gedeeltelijk samenhangendme td everveningsactiviteiten ,i sd e aanlegva nee naanta lzuid-noor dlopend eturfvaarte ngeweest . Hetware noorspronkelij kmerendeel s slechtsafwateringsslote n langsd ezijkade nva nd eveenontginningsblokken .Ee ndee lva n dezevaarte ndateer tva nvóó rd eSt.-Elizabethsvloe dva n1421 , getuigehu nverkreekt euitloo pi nd eKille . 297

*TILBURG

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eTilbur gi sidentie kaa nd emidden-19e - eeuwsebegrenzing .He tschepenbankterritoi r vanvóó r179 5wa s echteraanzienlij k groter.He tbevatt e tevensRie l- n udee l vand egemeent eAlphe ne nRie l- e nGoirl e(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelij k landschapva nTilbur gword toverwegen dge ­ kenmerktdoo ree ndroo gmilieu ,me t 'natte'(beek)dalranden . Hethog elan dva nTilbur gvorm td ewaterscheidin g tussend e Dongee nd eDieze .We li se ree nfijn edifferentiati e tussen relatiefnatt ee nrelatie fdrog egedeelte n(2) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hoewelove rd egeschiedeni sva nTilbur gnoga lwa tliteratuu r voorhanden is,i sd ehistorisch-landschappelijk e component daarinslecht smarginaa lvertegenwoordigd .Pa svana fd e18 e eeuwlaa td e 'stedelijke'ontwikkelin gzic hgoe dvolgen .No g ind e19 eeeu wzij nd eoorspronkelijk e kernen,versprei dlig ­ gendo phe tgrot eaaneengesloten ,bijn agehee lope nakkercom ­ plexno ggoe dt eherkennen .Bi jHeuve lvertoond eTilbur ga l eenstedelijk e structuur (3).D eoudst evermeldin gva nTilbur g in70 9 (Gysseling1960 ,p .967 )duid twe lo pmenselijk eacti ­ viteit,maa rd elocati edaarva nbinne nhe thuidig eTilburgs e territoir isnie tbeken d(4) .

In182 2wer dd ewe gva nThole nvi aBerge no pZoom ,Breda ,Til ­ burg, 's-Hertogenboschnaa rGrav eaangelegd .Tilbur gha dtoe n slechtstwe e 'echte'straten ,ni .d eNieuwland - end eHeuvel ­ straat (5)(Verbern e 1955,p .184) .Dez edoorgaand everbindin g versterkte ogenschijnlijk decentrumfuncti eva nHeuve lte nop ­ zichteva nd eander ekernen , 'tGoirk ee n 'tHeik e stondeni n ditopzich techte raa nhe tbegi nva nee nstormachtig eontwik ­ keling (6).Dez ea ltege nhe tein dva nd e17 eeeu wo pgan gge ­ komencentrifugal ebewegin g (7)leidd ee ri n186 2to eda the t tracéva nd enieu waa nt elegge nspoorlij nd eto tinmiddel s tweeaanzienlijk e kernenaaneengegroeid ebebouwd e kommendefi ­ nitiefva nelkaa rscheidde .We lwerde nd esecundair enoord ­ zuidverbindinge n tussend eoverig eklein ekerne ndoo rd e spoorlijndoorsneden ,wa thu nuitgroe i toti nd e20 eeeu w heeftbelemmerd . 299

UDEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren si sidentie kaa nd emidde n19e-eeuws e begrenzing.Vóó r179 5maakt eUde ndee lui tva nd e'schepen ­ bank1 hetHeikantsgerich tva nhe tLan dva nRavenstei n(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoostelijk edee lva nd egemeent e strektzic hui ti nd e nattePeel .He tcentral edee lbestaa tui tversnede ndroger e gronden ('oerdalen1 vand eAa )di eonderdee luitmake nva nee n zuid-noordgericht e zonedrog egronde ndi evi aBakel ,Gemer t enBoeke iove rUde ne nd eSchaijksch eHeid eaanslui to pd e west-oostgericht eru gtusse n 's-Hertogenbosche nHerpen .D e oudebewoning ,waaronde rUde ne nVolkel ,i svoornamelij ko p dezegronde naanwezig .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldin gva nUde nluid ti n119 0'Uthen ' (Gysseling 1960,p .983 )(2) .D ebeschreve n oorspronkelijkelandschappe ­ lijkesituati eboo druimt eaa nee naanta lversprei dgelege n bewoningsclusters.Ude ni sdaarva nhe t(kerkelijk )centrum . Overd eouderdom/continuïtei tva nd ebewonin gi snie tvee lbe ­ kend.D eo phe tein dva nd evorig eeeu wafgebroke nkerk ,di e gewijdwa saa nSt .Petrus ,i swaarschijnlij k ind e13/14 eeeu w gebouwd (3).Vanui tUde nwerde nd eomliggend e kernenZeeland , Boekeie nVolke lkerkelij kbedien d (4).Aa nd ezuidkan tva nd e bebouwdeko mva nUden ,aa nd eran dva nhe tUdens e 'droogte­ eiland', bevon dzic hhe toorspronkelij k laat-middeleeuwsekas ­ teelVorstebosch ,da tvana f163 8eers tdoo rd eKruishere n(5 ) envana fd e18 eeeu wdoo rd ezuster sBrigittinessen ,di evan ­ uitCoudweate rbi jRosmale nware ngekomen ,wer dbewoond .

Datoo kd eander e 'droogte-eilanden'i nd egemeent e reedslan g bewoondware ni sduidelijk .Z oworde ni n131 1genoem dd egoe ­ derenva nHendri kGrae ti nLo o('...d eboni ssui ssiti si n Udendicti sLoe...' )(O.M. ,p .1021-1022) .Ander ebewonings - concentraties lagenbi jhe tDuifhuis ,o pd egren sme tVeghe l (mogelijklle-eeuw sva noorsprong )e nd eHog eBurch ti nhe t Moleneind.He tzij nbewoningskerne n ontstaan rondee nver ­ sterktehoeve .Ee nzo' nhoev e 'deWedehage 'word tto ti nd e 14eeeu wgetraceer t (Vand eVe n1964 ,p .55 ;Herman s185 0I , p.52 7e n 691).

In131 4verkoop td ehee rva nHerpe nee ngemeyn taa nd e'buren ' 300

vanBoeke le nVolkel .I n138 5verkoop tee nopvolge r aand e liedenva nUde nd eweiden ,heid ee npele ntusse nHerpen ,Uden , Velp,d eheerlijkhei dCuij ke nd egemeyn tva nBoekel ,va n Gemerte nMiddelrode ,d ezogenaamd eGraspeel .I n145 8legge n desta dGrav ee nhe tdor pUde nd egeschille nbi jdi ezij nont ­ staanove rhe t 'scharen'va n veei nd eGraspee l (Hermans185 0 I,p .68 ,16 5e n263 ;Enklaa r 1941,p .305) .

Hoewelongetwijfel d reedseerde raa nd eran dva nd ePee lo p kleineschaa lontginnin gza lhebbe nplaatsgevonden ,i se ri n 1749voo rhe teers tsprak eva nee nvoorneme n totee ngroot ­ schaligerontginning .Ondank saandringe nva nd eKeurvors tkom t erno gniet sva nterech t(6) .

Totd ejongst ebewonin gi nUde nma gOdiliënpee lworde ngere ­ kend,da tcirc a 1920al sTerravee nwer dgestich t(7) . 301

*UDENTTOUT

DEGRENZE N

Debegrenzin gva nd egemeent eUdenhou t isidentie kaa ndi e welke in186 6doo rKuype rwer dgekarteer d (afb.41) .Voo r179 5 maakteUdenhou tdee lui tva nhe tschepenbanksterritoi rva n Oisterwijk (1)(Zi eTilbur gnoo t1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoorspronkelijk e landschapte ntijd eva nd eontginnin gval t indez egemeent ei ntwe ecategorieë nuiteen .I nhe tnoordwes ­ tenlang sd ezuidflan kva nd eDrunens eDuine n- me ttoppe n tussend e1 5e n2 0m + NA P -ligtee ndepressi edi ehoogui tto t 8m + NA Preik t (2).Dez edepressi evorm tfeitelij kee ndee l vanee n (oer)beekdalda tdoo rd eDrunens eDuine ni nd enoord - waartse afstromingword tbelemmer de ni safgeboge nnaa rd e Dieze.Aa nd e'zuidkan tword tdez edepressi eafgeslote ndoo r hogeregronde ndi eto tca .1 0m + NA Preiken .Dez ehoger e grondenworde ngekenmerk tdoo ree ngevarieer dmicrorelië f(Va n Diepen1968 ,p .12 4afb . 40).

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Geziend egeconstateerd e tegenstellingnat-droo gi nhe tna ­ tuurlijk landschap tentijd eva nd eontginnin gka nhe tachter ­ voegsel-hou ti nd enaa mva nd egemeent e alleenbetrekkin g hebbeno pee nzwaarder ebebossin go pd ehoge rgelegen ,droger e gronden.I ndez ebosse nheef tzic h (mogelijk)ee naanta lbos - hoeveontginningen (Waldhufen)voorgedaan .Hoewe ldez ei nhe t algemeenva nron dhe tjaa r 1000datere n (Vervloet1984 ,p . 54-55)worde nd eAch tHoeve nvoo rhe teers ti n129 9genoem d (3). In123 3ha dpau sGregoriu sd egebruiksrechte nva nd eab ­ dijva nTongerl oi nhe tbo sva nUdenhou ta lbevestig d (4) (O.M.,p .239-240) .

In130 6blijke nee naanta lhoeve nte rontginnin gt eworde n uitgegevene nworde nee naanta lander e -reed sbestaand ehoe ­ ven- verkoch t (O.M.,p .848-853 ,877-88 0e n963) . In130 9 kooptd eabdi jTongerl oee nerfpach to p3 1/ 2hoev elan de n daarmeeee nuitbreidin gva n 'haar'goedere n teUdenhou t (O.M., p. 964-966).Tongerl oheef tklaarblijkelij k haaroud erechte n ophe tbo skunne nomzette ni n 'nieuwe'rechte n (oprecent ) ontgonnenlan d(5) .

Smulders (aangehaaldi nFase le nWuisma n1978 ,p .2 )geef tee n overzichtelijke driedelingva nUdenhout .I nhe trelatie fnatt e 6W.S/680 1 6

=ï

\ \ 3 x: h •o to \ 5 *, CU \ S •o ^^^^^ x^ Cl) 5N *-in• 1 k. 1 CU -o V c o i l_ ft i Cl) > CU •o c Cl)

C>U O) CU r~ s» ^ cCT CD *5 4 CO Q. >5 O *r^ %•; i i ~^\ CC 1 «fc "']: Lf) CO l •/-/ •o wKw -t-" CU CO ä,== E co •*-»

'X * •*-* ^ m ^==^=«= _i Cl) Ï(- +-» 7 o ^ c c: i" r CU Cl) CU ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^V/ "O h U a) CU O) CO i •*-> CU ^_ CU +-» n W%ËÊB^^***" _J ->i .

1** co ^ co n O) o c c w •D o c r c .. ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^l^r o Cl) '-'s 3 '\ CU ! CU k" i£ ^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^VTi' -O CU e 3 „ ^ CU O) > Sa *>i ^^^^^^^^^^^^^^^Hp |

deel ten noorden van de Groenestraat lagen enkele grote Bra­ bantse leengoederen, zoals de Strijdhoeve, het Harensbroek en het Helmondsbroek. Ten zuiden van deze straat lagen de akker­ landen -voo r een deelboshoeve n -va n deboeren :Zeshoeven , Achthoeven, Berkhoek enHooghouts e Akkers.Het oostelijke deel van de gemeente behoorde tot de Harense gemeint. 305

VALKEMSWAARD

DE GREÏNZEN

Dehuidig egemeent e omvatd emidde n19e-eeuws egemeente nBor - kele nSchaft ,Valkenswaar de nDommelen .Vóó r179 5vormd e Dommelenee nzelfstandig e schepenbank.Borke le nSchaf tmaak ­ ten, metWesterhove ne nRiethove ndee lui tva nd eschepenban k Bergeijk (1).Valkenswaar dvie londe rd eschepenban kWaalre .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

InValkenswaar d zijntwe egrot ee ntwe eklein e 'droogte-eilan­ den'aanwezig ,va nelkaa rgescheide ndoo renkel ebeekdalen . Hetgrootst e 'massief'lig ti nhe tnoorde nva nd egemeent ee n looptdoo ri nd egemeent eWaalre .Daaro pligge nd ehuidig e nederzettingenValkenswaard ,Aals te nWaalre .Gescheide ndoo r hetDommelda llig ti nhe tweste nee nsma luitlopend ezuid ­ noordgericht eru gwaaro pDommelen ,Hoe ke nKape lliggen . Schaftlig to pee ngeïsoleerd e drogereopduikin gbegrens ddoo r hetda lva nd eDomme le nTongelree pe nd enatt eSchafts eHeid e (2).

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoud everbondenhei dva nValkenswaar dme tWaalre ,gezie nvan ­ uitd eoorspronkelijk e landschappelijke situatienoga lvoo rd e handliggend ,maak the tmogelij kda tminsten see ndee lva nd e in703/70 4gedan e schenkingdoo rAengilbal dva na lzij nlan d teWaalr eaa nWillibror d (O.M.,p .3-4 )zic hbinne nd ehuidig e gemeentegrenzenbevon d (3).Naas tEchternach ,late ropgevolg d doorhe tklooste rTongerlo ,ware ne rander egrondbezitter si n Valkenswaard.I nd e15 eeeu wblijk td eHee rva nValkenswaard , Waalree nAals tgronde nt ebezitte ndi enie t (meer?)leenroe - rigware naa nEchternach .Dez egronden ,di evolgen sBot se n Mélotte (1977,p .20 )teru ggaa nto td eFrankisch e tijd,lig ­ genvoornamelij k inhe tnoorde nva nd egemeent ee nd eaangren ­ zendegemeent eWaalre .Daarnaas theef td eherto gva nBraban t erbezittingen ,zoal so.a .blijk tui tee noorkond eva n 1227, waarinee ndee lva nd eVenbergs eMole n ('...terciamparte m molendinid eVinneberga...' )aa nhe tklooste rPoste lword t overgedaan (O.M.,p . 212-213).Venberge nwa smee rda nallee n dewatermolen :he twa see nlandgoed ,da tbeston dui tversprei d gelegengronde ne nda ti nd eloo pva nd etij ddoo rontginnin ­ geni suitgebrei d (4).Naas tVenberge nha dd eabdi jPoste lno g meerbezi ti nValkenswaard .A ldez ebezittinge n zijni n164 8 overgegaani nStaats ehanden .D ei n185 7gesloopt eker k(Va n Laarhoven 1975,p .66 )la gbuite nhe tdor pmidde no pd eKerk - 306

akkers.Analoo gaa nd esituati e ino.a .Blade l ishie rmoge ­ lijksprak eva nee nTeilwüstung ,teruggaan d totd eMerovin - gisch/Karolingischetijd .

Dommelenwa see nzogenaam dHertogsdorp , (grotendeels)i nhe t bezitva nd eHertog ,maa rhe theef tee noudere ,vroeg-middel - eeuwse,geschiedeni s (5).E ri see naanta lleengoedere nva nd e Hertogbekend ,zoal see nhuisplaats ,ee nmole nme tvisrech t (deDommels ewatermolen) ,weilande nenz .(Va nRegtere nAlten a enTheuw s 1981).I n146 4zij nd egrenze nva nd egemen egronde n vastgelegd.

Eenva nd eoudst evermeldinge nva nBorke ldateer tui t129 9 waarinsprak ei sva nnoval e tiendente rplaats e (O.M.,p . 694-695).Evenal sValkenswaar d enWaalr eviele nd etiende nva n Schaftto eaa nEchternach .D eJon g (1951,p .15-18 )maak the t aannemelijkda thee lSchaf toorspronkelij k deeluitmaakt eva n hetdomei nva nAengilbal dva nWaalr e (zieboven) ,da tzic hdu s uitstrekteove rWaalre ,Valkenswaar de nSchaft .Onduidelij k blijftwel kva nd etwe edorpe nBorke l(-l onaam )o fSchaf td e oudstepapiere nheeft .We lwa sBorke li nd ehog eMiddeleeuwe n belangrijkerda nSchaf tdaa rhe tee nkape lbeza t(6) . 307

VEGHEI

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren somva td emidde n19e-eeuws egemeent e end enoordelijk e enclaveZandvlie dva nd egemeent eSt .Oeden - rode,v/elk erespectievelij kvóó r179 5to td eschepenbanke n Veghele nSt .Oedenrod ebehoorden .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetnatuurlijk e landschapi shie rgevorm ddoo rd ezuidoost ­ noordwestgericht eAa ,di ehe tmaakt eto tee nversnede nland ­ schapme tenkel elocal edrog eplekken .O pee nva ndez edrog e locatieslang sd eA ai sd ebebouwd eko mva nVeghe lgesitueerd .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst evermeldin gva nVeghe l('...i nVechele... 1)dateer t uitd eeerst ehelf tva nd e13 eeeuw :Veghe lword tgenoem di n eenlijs tva ngoedere nva nhe ti n113 4gesticht eklooste r Bernebi jHeusde n (O.M.,p .202-203) .Toc hgeef the t Lamber- tus-patrociniumzich to pee noudere ,mogelij kvroeg-middel - eeuwse,verbindin gme tLuik .Veghe li see n-l otoponiem , dus eennederzettin gontgonne ni no fbi jbo s(1) .D ehuidige , pok aanLambertu sgewijde ,neo-gothisch e kerkstaa to pd eplaat s vand eoud eschuurker kva nVeghel .Dez egothisch e kerkla go p dehoger egronde nbi jHassel t (2)e ni si n186 0afgebroke n (Vanlaarhove n1975 ,p . 80).

In128 1blijk tda tee nbewone rva n's-Hertogenbosc hgoedere n inVeghe li nerfpach theef t('...ite msolu mdomistadiu msitu m inVechel...' ) (O.M.,p .474-475) .

Enkele 13e-e n14e-eeuws eoorkonde ngeve ne naardi gbeel dva n delandschappelijk e situatiei ndi etijd .I n130 0geef tJa nI I vanBraban taa nenkel eliede n (dienie tui tVeghe lkomen! ) toestemmingo mdele nva nd ewoest e grondendi ezi jbi jVeghe l vanhe mi nerfcijn shebben ,t everkope no ft everpachte n ('...inwastin a quamips itenen tapu dVechgele...' )(O.M. ,p . 731).I n130 4i se rsprak eva nee ngoed ,genaam d 'tenBoem - garde' (O.M.,787-789) .

In131 0geef tJa nI Iaa nd eliede nva nVeghe lgeme ngronde n uit (O.M.,p .999-1001) .A leerder ,i n1298 ,ha dhi jd eabdi j 'Heylissem' '...inCampini aapu dvilla md eVegghele... 'onde r zijnbeschermin ggenome n (O.M.,p .683-684) .Ove ree nwater ­ molenensemble,nl .leidijk ,sluis ,kol ke nmolen ,geef tee n 308

artikelva nKouwenaa r (1942,p .115-117 )enig e informatie.Bi j deKilsdonks emolen ,di eo phe tgrondgebie dva nDinthe rlag , hoordei nVeghe ld eKilsdonks emolendij k end e 'Colckbeempt' . Beideworde ni nd e16 eeeu wgenoemd .D eslui sva nd ewatermo ­ lenhoord e toeaa nd eVeghels e overheid.Dez everbondenhei di s nietverwonderlijk ,daa rd estroomopwaart sva nd emole ngele ­ gengronde n (beemden)onde rVeghe ldirec tafhankelij kware n vanhe tmolenbeheer . 309

VELDHOVEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eVeldhove nomva t (delenvan )d e19e-eeuws e gemeentenVeldhove nZeelst ,Oerl ee nVesse m(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Degronde ni nd egemeent eVeldhove nzijn ,o phe tnatt eDommel ­ enGenderda lna ,grotendeel sdroog .Binne ndi edrog ecomplexe n bevindenzic henkel egeïsoleerd enatt eplekken .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Indit :gebie dzij nd elaatst e tijdd enodig earcheologisch e vondstengedaan ,o foud evondste nopnieu wgeïnterpreteerd ,zo ­ datd ebestaand egeschiedeni smomentee lword therschreven .He t ishie rnie td eple ko mi ndez e 'rijdendetrei nt espringen ' (2).W ezulle nvolstaa nme the tgeve nva nenkel eoud evermel ­ dingen.I n124 0word t landt e 'Sonderwic'overgedrage naa nhe t kloosterPoste l (O.M.,p .270-271) .I n128 1word td etiend e vanVeldhove naa ndi tklooste rgeschonke n (O.M.,p .475) . De parochieSonderwij kwa sidentie kaa nd eparochi eVeldhove n (Smulders 1961b,p .140-141 ;O.M. ,p .1300) .No gi n129 7i se r sprakeva n 'Zondrevik'bi jee noverdrach tva nhe tpatronaa te n detiende nva ndi eplaat saa nd eabdi jFloreff e (O.M.,p . 547).I n129 7geef tJa nI Iva nBraban tgemen egronde nui taa n deliede nva nVeldhoven ,Meerveldhoven ,Zeels te nBlaarthem . Dezegronden ,di ezi jto tda nto ei ngebrui khadde n (!),kon ­ denzi jn uvoorgoe dbezitte n (O.M.,p .670-671) .I ndez eoor ­ kondekom too kee nva nd eoudst evermeldinge nva nMeerveldho ­ ven ('Meerfeld')voor . 311

VESSEM

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegrens ,d emidde n 19e-eeuwsebegrenzin ge n deschepenban kvóó r179 5zij nidentiek .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Eengrot ezuid-noor dgericht edrog eru gscheid ti ndez ege ­ meented estroomgebiede nva nd eBeerz ee nd eDommel .D eKlein e Beerzevorm td ewestgren sva ndez erug ;d eGender ,di ebi j Eindhoveni nd eDomme luitstroomt ,snijd tme tee nzijstroompj e dePoelenloo po fRij tdi tdrog ecomple xpraktisc ha fva nhe t 'massiefva nEersel' .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Deoudst ebewonin g indez egemeent e isgeconcentreer d opee n drietal 'droogte-eilanden'.He tbetref tVessem ,Wintelr ee n Knegsel.D escheidin gi nbewoningspotenti e isoo kweerspiegel d ind eparochie-indeling .D eker kva nVesse mwa see nbijker k (appendix)va nOirscho te nwa sgewij daa nSt .Lambertu s(Va n Veen1923 ,p .45) .Oo kWintelr ewa s eenbijker kva nOirschot , maargewij daa nWillibror d (VanVee n1923 ,p .47) .D eparochi e Knegsel,me tee naa nMonulphu se nGondulpu sgewijd eker kwa s zelfstandig,maa rhe tkapitte lva nOirscho tha de rwe lhe t collatierecht (vanVee n1923 ,p .39) .D everbinteni sva nd e verschillende kerkenme tOirscho ti shoog-middeleeuws .

Denaaimkund egeef tvoo rd edri enederzettinge n ookslecht s weinigzich to pee nvroeg-middeleeuws eontwikkeling .Vesse mi s waarschijnlijk een-hee mnaam ,terwij lWintelr e enKnegse l waarschijnlijk -loname nzij n (1).I nee nlijs tva ngoedere n encijnse nva nhe tklooste rEchternac hui the tbegi nva nd e 13eeeu wword to.a . 'Winterlo'genoem d (O.M.,p .203-206) .He t Willibrordus-patrociniumgeef ti nsamenhan ghierme e zichto p eenmogelijk eouder e (vroeg-middeleeuwse?)ban dme tdi tkloos ­ ter.Ee nzelfd eredenati eheef tbetrekkin go pVessem ,waarbi j hetLambertuspatrociniu mwijs ti nd erichtin gva nLuik .I n 1246oorkonde ndeke ne nkapitte lva nSt .Paulu s teLui kda td e abdijPoste lee njaarcijns ,toebehorend e aand e 'custodia'va n hunkerk ,gekoch theef t (O.M.,p .295-296) . In129 3geef tJa n Iva nBraban tgemen egronde nui taa nd eliede nva nVesse me n Wintelre ('...nosgentibu svillaru md eVesse m etWintelre...') . Opvallend isda tva nd edri enederzettinge ne rtwe e (Wintelre enKnegsel )vroege ree noude ,i nd eakker svrijstaande ,ker k bezaten,di egesitueer dwa so pd emoderpodzo londe rhe takker - 312

dek.D eker kva nVesse m lagacentraa lt.o.v .d e19e-eeuws e kern (2).D eoudst evermeldin gva nWolfshoek ,gelege no pd e oostelijkezijd eva nhe t 'droogte-eiland'va nKnegse ldateer t mogelijkui t1312 .I nda tjaa rword td eerfpach to phe ter f 'Wolfhoven' (=Wolfshoek? )overgedrage n (O.M.,p .1085-1086) . 313

VIERLINGSBEEK

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n 19e-eeuwsegemeente n Vierlingsbeeke nMaashee se nee ndee lva nSambeek .Vóó r179 5 vielhe tgemeentelij k territoironde rd eschepenbanke nMaas ­ hees,Vierlingsbee k enee ndee lva nSambee k(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Langsd eMaasoeve r ligtee nzon edrog egronde n (hetMaaster - rassenlandschap),doorsnede ndoo roud eMaaslopen .I ndez ezon e liggend ehuidig enederzettinge nVierlingsbee k enMaashees . Dezedroger egronde nvorme nd eoostelijk ebegrenzin gva nPeel . Ind eoverwegen dnatt ePee lligge nenkel egeïsoleerd e 'droog­ te-eilanden'.O pee nerva ni sOverloo ngesitueerd .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Hetbeschreve noorspronkelijk e landschapvind tz' nweerklan k inee nva nd eoudst evermeldinge n indez egemeente ,nl .Mulle m in1152 .Mulle m isgee n-hee mnaam ,maa rword tverklaar dal s watermolen (Künzel,p .256) ,wan tliggend ei nee nva nd eoud e Maaslopen.Dez eoud eMaaslope nvormde nal she twar eaantappun - tenvoo rd eontwaterin gva nd enatt ePeelgronden .He tdoo r bekendoorsnede nlandscha pkom too kteru gi nd enaa mVier ­ lingsbeeke nSambee k(2) .

In130 8schenk tJa nva nKuy kd egemen egronde n tussenBoxmee r enVierlingsbee k aand einwoner sva nd e 'villae'Sambeek , Overloone nVierlingsbee k (O.M.,p .533 ;Enklaa r 1941,p .311 ; Enklaar 1952,p .229) .E rma gworde naangenome nda the thie r grotendeelsd eno gi n184 0onontgonne n grondentusse ngenoemd e plaatsenbetreft .I ntegenstellin gto td egemeent eBoxmee ri s inVierlingsbee k deoud elandschappelijk e eenheid tussengras ­ landlang sd eMaas ,oud eakkerlandcomplexe n opd eplateau s langsd eMaa se n (natte)heidevelden ,moeras ,vee ne n'woest e grond',di ez ogoe daanslui tbi jd etraditionel e landbouw,i n degemeentebegrenzin gbewaar d isgebleven .I nd egemeent e Vierlingsbeekvormde nSambee ke nVierlingsbee k deoud eparo ­ chiële centra.Onde rd eaa nJohanne sd eDope rgewijd eker kva n Sambeekviele nd ekapelle n teMulle m enVortum .D ekapelle nt e Holthees,welk eron d150 0a lbeston d (Jansen1896 ,p .21) , Groeningene nhe tkastee lMakke nbehoorde nto td eaa nLauren - tiusgewijd eker kva nVierlingsbee k (Van Veen1923 ,p .62) . 315

*VLIJMEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eVlijme nomva td e19e-eeuws egemeent eVlij ­ men,Nieuwkui ke nee ngedeelt eva nHedikhuizen .Binne nd e19e - eeuwsegemeent eNieuwkui k lagno ghe tafzonderlijk eschepen ­ bankgebiedOnsenoor t(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

HetLangstraats edee lva nd egemeent eVlijme ni ste ntijd eva n deeerst eontginnin ggrotendeel sbedek tgewees tme tveen ,maa r ookte nzuide nva nd eHeidij k liepoorspronkelij k dezeveenbe - dekkingno gdoor .Allee nd eto tmee rda n4, 5m + NA Preikend e zandtoppenzulle nweini go fgee nveenbedekkin ghebbe ngehad .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Erzij ngee nredene no maa nt eneme ndat ,evenal s ind eres t vand eLangstraat ,oo ki ndez egemeent ed eontginnin gnie t grotendeelsvana fd ezuidelijk eMaasoeve rheef tplaatsgevon ­ den.D egronde npa lachte rd eoeverwa lva nd eMaa shebbe ni n deloo pva nd eeeuwe nherhaaldelij k overstromingswaterove r zichhee ngekrege n (2).Buite ndi tnoord-zui dgericht eont ­ ginningssysteemvalle nd eVrijkavelen ,d eGrot ee nKlein e Kavelene noo kd ezee rregelmati gvanui the tdor pontgonne n VijfHoeven ,welk en uonde rd ebebouwin gva nVlijme nverdwene n zijn.D edri eontginningssysteme n onmoettenelkaa ri nd erest - ontginningD eGeer .

Deoud eker nva nVlijme nvalt ,ander sda nhe tmerendee lva nd e oudebebouwd ekomme ni ndi tgebied ,nie tsame nme td elijne n died eontginningsstructuu r vanhe tmees toostelijk edee lva n deLangstraa tbepalen .D einrichtin gva nhe tdor pVlijme n richttezic hnaa rd e (eventueela lsne ldoo rhe tveraardend e veenaa nd eoppervlakt e gekomen)hog ezandru g (3).Vlijme n wordtgenoem di nee ngoederenoverdrach t aand eabdi jBern edi e dateertva n1285/8 6 (O.M.,p .521) ,maa ri n124 3i see nGer ­ hardd eRover ebeken dal shee rva nVlijme n (Kransberge nMil s 1979,p .197) .

Nieuwkuikbehoord ekerkelij k tothe toud ekerspe lDrunen .Pa s in167 6i she tal szelfstandig e eenheidgaa nfunctionere n (4) (VanVee n1923 ,p .34) .Nieuwkui kmoe tvóó rd e14 eeeu wzij n ontgonnen.He tkom ti n131 2voo rhe teers ti nd earchieve n voor,maa rd ewaarschijnlij k nogonontgonne ngronde nbehoorde n eerderaa nWille mva nCuy k (5).I ndi tbeel dva nno gvolo pi n 316

ontginningzijnd egronde ni nd eoostelijk eLangstraa tpas tee n oorkondeva n124 4waari n 150bunde r 'nieuwland'onde rDrune n aand eabdi jTe rKamere nworde novergedragen ,waarbi jd eabdi j ookhe tgebrui kva nd egemen eweide nza lhebbe n (O.M.,p . 287-288).He tnaa rhe tzuide nto eoplopend e reliëfblijk tgee n enkeleinvloe dt ehebbe ngeha do pd eeerst einrichtin gva nd e veenontginning,getuig ed enie tonderbroke n regelmaatva nhe t verkavelingspatroon.I n124 4i se rvoo rhe teers tsprak eva n Onsenoort (Kransberge nMil s1979 ,p .197) .He thuidig ekas ­ teellig to pee nuitstulpin gva nslibarm e zandgronden inee n gebiedda tpraktisc h rondom alslich toverslibbaa rword taan ­ gemerkt (Pfeiffer 1959,Bodemtypenkaar tt.o .p .44) .D ekelde r end eeerst etwe everdiepinge nva nd ehuidig ewoontore ndate ­ renui t1388 .He toudst ehui swa si n137 2i nbran dgestoke n (Kransberge nMil s1979 ,p .198) .

InVlijme nhoud tme nzic hi n149 4voornamelij kbezi gme tland ­ bouwe nveeteelt , '...endeooc kmette rspa et edelven... ' (Enqueste,p .200) ,terwij le ri n151 4meldin gword tgemaak t '...datz yhe mgenerere nmi tlantnering eend ebouwerye... ' (Informacie,p .450) . 317

*VUGHÏ

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent e isaanzienlij kgrote rda nd emidde n19e - eeuwsegemeent eVught .Oo kd etoe nzelfstandig e gemeenteCrom - voirtbehoor tn ugrotendeel s totVught .He tdee lva nCromvoir t tennoorde nva nd espoorwe gva n 's-Hertogenboschnaa rhe twes ­ tenval tn uonde rd egemeent e 's-Hertogenbosch.D eschepenban k vanvóó r179 5omvatt eoo kd e19e-eeuws egemeent eCromvoirt .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hettoponie mVugh tduid to pee nvochti gmilie u (Verdame n EbbingeWubb e 1932),hoewe ld ehuidig enederzettin gVugh to p eenrelatie fhooggelege nmaa rdoo rlaagte nversnede n 'bastion' ligt.Di tplatea u isteven saa npraktisc h allezijde nomgeve n doornatt edelen :vanui the tzuide nhe tHalssch ewate ruitlo ­ pendi nd eDomme l (Knippenberg 1964b),i nhe tweste nhe tHel - voirtsee nMolenbroe kme td eBroekley ,e ni nhe tnoorde nd e nattelaagte nva nhe tBossch eVeld ,he tBossch eBroek .Allee n palnaa rhe tweste nove rd eVughts eHeid everbin dee ndroger e rughe tVught s 'massief'me tCromvoir te nd emees twestelij k gelegenhoger egronde n(1) .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Ind eeerst ehelf tva nd e11 eeeu wword tVugh tvoo rhe teers t ind eoorkonde ngenoemd .I ntwe eva ndez eoorkonden ,gedateer d 1006e n105 0(O.M. ,p .42-4 4e n46-48 )i se rsprak eva nhe t 'Fughthoute'o f 'Votherholt',maa roo ki n102 8va nd eschen ­ kingva nd e 'halveto lbi jVught 'aa nd eSt .Paulusabdi jt e Utrecht (O.M.,p .44-46 )(2) .Da te rbi jVugh touder ebewonin g enontginnin gheef tplaatsgevonde n iswaarschijnlijk .He t 'Willibrords'kloosterEchternac hha d 'inVugde 'oud ebezittin ­ gen (O.M.,p .203-206) .Oo kKnippenber g (1964b)geef thiervoo r aanwijzingen.

Degenoemd e schenkingva nd e 'halvetol' ,maa rmee rno gee n oorkondeui t1232 ,waari nHendri k I,herto gva nBraban te n Boudewijnva nVugh to.a .d evill aVugh tonderlin gverdele n (O.M.,p .236-237 )vorm td everklarin gvoo rhe tfei tda ti n Vught tweeoud ekerke no pz okort eafstan dva nelkaa rvoorkwa ­ men.Beid ekerke nkunne nboge no pee nhog eouderdo m (3). De St.Lambertusker kwa svanoud see nLuiks ebezittin g (St.Lam - bertusi see necht e 'Luikse'heilige) .D e (naamgevingva nde ) St.Piete rdateer tva nn a102 8toe nUtrech thie rbezittinge n kreeg.I nhe tbegi nva nd e14 eeeu wgaa nd ebezittinge nva nd e 318

hertogva nBraban tgedeeltelij kove ro pd eCommanderi jde r Duitseridder s (vanVee n1923 ,p .45 )Ho e (enof )i ndez ever ­ delingbezittinge nva nEchternac h zijni nt epasse ni s(nog ) nietduidelij k(4) .

Overontginninge n ind eLat eMiddeleeuwe nberich tee noorkond e uit1301 ,waari nnieuwlan d 'bonarianovalium 'dichtbi jKraa - ienbroek 'Creienbroek'word tvermel d (O.M.,p .739) .

Vugt fungeerdevanoud sal sd e 'Lustwarande'va n 's-Hertogen- bosch:i nd e18 eeeu wblijken ,o.a .volgen sd ekaar tva nVer ­ heesee naanta lbuitenplaatse n inVugh tzoal sOuwerkerk , Leeuwensteine nSteenwijk ,t eligge ni nee ngeometrisch e parkaanleg (Franse stijl).I nd eloo pva nd e19 eeeu wzij n dezeparke ndi tstijlkenmer k aldeel skwijtgeraakt .Ron d190 0 zijnd etuine nva nenkel ebuiten somgeze t ind e 'moderne' Engelse landschapsstijl,terwij lander eparke nalwee rzij n verdwenene nopgenome n inhe tagrarisch e cultuurland.

Vanafca .180 0kome nenkel egrootschalig eontginninge nto t stand (naarVa nd eEerenbeem t1958 ,p .124-136) . Inhe tweste n wordtSparrendaa lontgonnen , (5)te nzuide ndaarva nPiacenz a (6)e nd egronde nva nBergenhuize n (7).O phe tein dva nd evo ­ rigeeeu we ni ndez eeeu wrake nd eui tontginninge nontstane , ofe rdoo rvergrootte ,landgoedere ndoo rverkoo pva ngron daa n boerengrotendeel sversnipperd .D ebosse nwerde ngerooi de nd e grondwer domgeze ti nakkerlan de neiland .Z odiende nd eres ­ tantenva nhe tlandhui sPiacenz aal sbouwstene nvoo ree nboer ­ derij.

Naastd egebruikelijk eprodukte nblijk ti nVugh too kno go p kleineschaa ltaba kt ezij ngeteel d(8) . 319

WAALRE

DEGRENZE N

Degren sva nd egemeent eWaalr ei sdoo rd eontwikkelin gva n Eindhovenn a185 0behoorlij kveranderd .Allee nd ewest -e n zuidgrenszij nmi no fmee rongewijzig dgebleven .D eschepen ­ bankvoo r179 5wa sgrote rda nd ehuidig egemeente :z omaakt e Valkenswaarde rdee lva nuit .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetgrootst edee lva nd egronde nbinne ndez egemeent ei s droog,va noudshe ri npotenti ebewoonbaar .Aals te nWaalr e liggeno pee n'droogte-eiland' ,waaro pi nhe tzuide noo k Valkenswaard ligt.He tword tomzoom ddoo rhe tda lva nd e Dommele nd eTongelreep .O pd eoostoeve rva nd eTongelree p ligtEkenroo i (gerooideeiken )o pee ngrilli ggevorm d 'mas­ sief'da tvana fd eBelgisch egren sd ewaterscheidin gvorm t tussend eDomme le nhaa roostelijk evertakkinge nzoal sd e SterkselscheA ae nd eKlein eAa ,uitmonden di nd eKlein e Dommel.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Medegezie nd ehierbove nbeschreve n landschappelijke situatie ishet .bijn avanzelfspreken dda tbinne nd egemeent eWaalr e oudebewonin gaanwezi gi s(1 )I nWaalr ei see nva nd eouds t bekendeschenkinge naa nWillibrord ,teven see nva nd eouds t bewaardeoorkonde nove rNoord-Brabant ,gelocaliseerd .Aengil - baldschenk ti n703-70 4a lzij nlan dme ttoebehore ni nd evil ­ laWaalr ebi jd eDomme l ('...terrami nloc ove lvill anuncu - panteWaetrilo e (een-l onaam )supe rfluviu mDutmala...' ) (O.M.,p .3-4) .Dez evill a strektezic hui tove ree ngroo top ­ pervlakte nooste nva nd eDomme le nomvatt enaas tWaalre , (delenvan )Valkenswaar de nSchaf t(Zi eValkenswaard) .Vana f 726-727,nada tWillibror dbi jtestamen td edoo renig e 'ingenui Franci'aa nhe mgedan eschenkinge nwaa ronde r 'Wadradochi n pagoTexandri o super fluvioDutmala ' (O.M.,p .13-15 )aa nzij n kloosterEchternac hheef tgeschonken ,blijf td eban d tussend e abdije nWaalr ebestaan .Da ti nd e8 eeeu wd enederzettin g Waalrerelatie fva ngroter ebetekeni sgewees tza lzij nda nd e omliggendegehuchte nblijk tui the tfei tda tee nander eschen ­ kingaa nWillibror d (zieBoxtel )ui t71 2word t 'gedaanin ' Waalre ('Actumpublic eWaderloe' )(O.M. ,p .8-10) .E rza l waarschijnlijk alwe lee nker kgestaa nhebbe n (2).I nee n lijstva nbezittinge nva nEchternac hui the teerst ekwar tva n de13 eeeu wblijk tda tEchternac hda n2 4mans it e'Waderlo ' 320

bezit (O.M.,p .203-206) :he tbezi twa sdoo rschenkinge nbe ­ hoorlijkuitgebrei d (3).Pa si nd eFrans e tijdi sd eban dtus ­ senWaalr ee nEchternac hverbroken .

Degeschikthei dvoo rbewonin gdi ea lvoo roud etijde ni svast ­ gesteldspeel tdoo r ind emidde n 19e-eeuwsebeschrijvin gva n Waalre,welk ezee rgunsti gafsteek tbi jd ebeschrijvin gva n veelander eKempisch ezanddorpen . 'Degron d isove rhe tgehee l welte rbebouwin ggeschikt ,e no psommig eplaatse nzee rgoe d (...) Erzij nvee lgoed eweide naa nde nDommel ,e nhie re n daarenenig eopgaand eboome ne nvee lschaarhou te nheggen. ' (Vande rAa ,p . 9). 321

*WAALWIJK

DEGRENZE N

Dehuidig egemeent eWaalwij komva td e19e-eeuws egemeente n Besoijen,Waalwij ke nBaardwijk .D eschepenbankgrenze nva n vóór 1795viele nsame nme td ebegrenzin gva nd e19e-eeuws ege ­ meenten.Vóó rd eFrans etij dwer dhe tBrabants eWaalwij kge ­ flankeerddoo rhe tHollands eBesoije ne nBaardwij k(1) .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Ookd egemeent eWaalwij kmoe tpraktisc hgehee lme tvee nzij n bedekt.

ONTWIKKELINGENTO T184 0

VanafBesoije ni nhe tweste n totaa nd evoormalig eBaardwijks e Overlaat tekentzic hte nzuide nva nd eoud ebewoningsa sva nd e Langstraatee nzee rregelmati gverkavelingspatroo n af.He ti s eendirect evoortzettin gva nd eveenontginninge nvana fd e oever(wal)va nd emiddeleeuws eOud eMaa sdi evóó rd e12 eeeu w hunaanvan ghadde ngenomen .I ntegenstellin gto the twestelij k deelva nd eLangstraa tloop tva nBesoije noostwaart sd eoud e achterkade-keten ietste nzuide nva nd ekor tn ad eSt.-Eliza - bethsvloedva n142 1aangelegd eWinterdijk .Aa nd ehan dva nd e knikkeni ndez eaaneengeschakeld e achterkadene nhe toud ever ­ kavelingspatroon laatzic hee naanta lverkavelingsblokke ngoe d onderscheiden.Ee naanta lspecifiek eachterkade nme td enaa m Zeinemarkere nd everschillend e faseni nd ezuidwaart sgerich ­ teontginnin g (2).Dez ezeine szij ngrotendeel sonde rd ehui ­ digebebouwin gva nWaalwij kverdwenen .D edaterin gva nd e torenva nd eker kva nBaardwij kui t130 0geef tee nvas tpun t ind eopschuivin gva nd eontginning .

Ind egemeent eWaalwij k ishe toorspronkelijk everkavelings ­ beeldnie tz oer gdoo rmoernerin gaangetas tal si nhe tlage r gelegenhar tva nd ebuurgemeent eSprang-Capelle .Doo rdalin g vanhe tmaaivel dtra di nhe tzuidelijk edee lva nd egemeent e verdrogingo pe nwer dhe tgemeng dbedrij fo pveengron dvervan ­ gendoo rakkerbou wo pd eaa nd eoppervlakt e gekomenzandgron d (3).

DeLangstraa t alsbelangrijk everbindingswe gi spa si nd eloo p vand e16 eeeu wva nee nbestratin gvoorzie n (4).Dez ewegver ­ beteringwer dkor tvoo r170 0gevolg ddoo rhe taanbrenge nva n eennieuw ewegbedekkin gme t '...goedehard ekassaysteene n 322

(...) sondereenegh esaght eoft esantsteenen... ' (Vande r Hammen1917 ,p .161) . 323

WANROIJ

DEGF3KNZE N

Dehuidig egemeent eomva td emidde n19e-eeuws e gemeenteWan - roije nhe toostelijk edee lva nd egemeent eBeugen .Vóó r179 5 maaktehe tWanroijs e territoirdee lui tva nd eBaroni eva n Gravee nhe tlan dva nCuij ke nvie lhe tonde rd eschepenbanke n Beugene nMill .

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Binnendez enatt ePeel-gemeent eligge nslecht senkel ekleiner e geïsoleerde 'droogte-eilanden'.Zi jbepaald ed elocati eva nd e nederzettingenWanroij ,Lampere n (mooio pd eran dgelegen) , Rijkevoorte nHoogeind .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Overdez enederzettin g isweini g historisch-landschappelijks bekend.D ei n155 1zelfstandi ggeworde nkape lva nWanroi jwa s oorspronkelijk eendochte rva nd eker kva nMil l (VanVee n 1923,p .62) .D eterritorial everbondenhei dme tMil lis ,zoal s wea lzagen ,pa si nd e19 eeeu wverbroken .Oo kd etoponieme n leverenweini gconcret ehistorisch-landschappelijk e informatie op:Wanroi ji smogelij k teherleide n tot 'wan'(ondeugdelijk , leeg)(Künzel ,p .384 )e n '-rode' (hetkappe nva nbos) .Ee n deelva nd ePee londe rWanroi jwa si nbezi tva nhe tklooste r St.Agath abi jCuij k (Douma 1968). 325

*WASPIK

DEGRENZE N

Debegrenzin gva nd ehuidig e gemeenteWaspi ki sgelij kaa nd e 19e-eeuwsegemeentegrens .Binne nd egemeent e ligtee ndee lva n hetschepenbankgebie dGroot-Waspi k (hetander edee llig ti nd e gemeenteRaamsdon ke nmaak tonderdee lui tva nhe tdoo rRene s (1984a;1985a )beschreve nstreekplangebie dWest-Brabant )e n Klein-Waspik.

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Achterd eoever(wal )va nd eOud eMaa sbevon dzic hee naanzien ­ lijkeveenbedekking .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Metd eontginnin gvana fd ezuidelijk eoeverwa lva nd emiddel ­ eeuwseOud eMaa si svóó rd e1 2eeu wee naanvan ggemaakt .Im ­ mers,i nd e12 ee n13 eeeu wi se ra lbewonin gaanwezi go pd e lijnRaamsdonk-Baardwijk .D evoortschrijdend e ontginningi si n hetzuidweste nafgeslote ndoo renkel e14e-eeuws eontginninge n (1).He tveengebie dva nhe ttegenwoordig eWaspik-Zui de nd e NieuweVaar ti sgrotendeel slate rontgonnen .O pee nbezits ­ overdrachtui t138 5n a- 1 2bunde rmoerleengoe daa nd egren s metHollan d -i se rgee nbronnenmateriaa l datwijs to pontgin ­ ningsactiviteiten inhe tzuide nva nd egemeent eWaspik .Oo ki n de15 eeeu wzij ne ropmerkelij kweini gbronne ndi emeldin g makenva n 'veen'.Pa si nd e16 eeeu wkom tdaari nwa tverande ­ ring(Brandenbar g1981 ,p .5 2e nkaar tB) .

Hetmi no fmee roorspronkelijk everkavelingspatroo n laatzic h slechtsgedeeltelij kaanwijzen .I niede rgeva lte nnoorde nva n delij nKadestraat-Oud eStraatbee k isva ndez eoorspronkelijk e verkavelingniet smee rove rdoo rd elandverwoestin gva nd e St.-Elizabethsvloed (1421).D eweggeslagen ,middeleeuwse ,sys ­ tematische strokenverkavelingwer dvoo r165 0grotendeel svan ­ uitd enaa rhe tzuide nverlegd ebewoningsa sva nd ehuidig e Langstraat teruggelegd.Daarbi jhebbe nd eoorspronkelij kwe l aanwezigeoud eachterkaden ,di emeesta lgepaar dginge nme t knikkeno fverspringinge n ind everkaveling ,gee nro lva nbe ­ tekenismee rgespeeld .D equasi-middeleeuw shersteld estroken ­ verkavelingi sdu sregelmatige rva nkarakte rda nd eoorspron ­ kelijkemiddeleeuws everkavelin ggewees tmoe tzijn .Zoal s praktisch altijdhe tgeva li sbi jee ngedaal dmaaivel dva n ontgonnenveengronde nheef te ree nomsla gplaatsgevonde nva n 326

eengemengd ebedrijfsvoerin g (akkerlande nweiland )naa ree n graslandeconomie.Allee n inhe tzuide ni see nzandru gdoo rhe t dalendeveende kzichtbaa r gewordenwaaro pme nakkerbou wko n bedrijven.

Doordez eru gverslechterd e deafwaterin gva nhe tmees tzuide ­ lijkegedeelt eva nd egemeente :he tgebie dvernatte .Hoewe le r nietvee ldirect eaanwijzinge nvoo rhe taanneme nva nverve ­ ningaanwezi gzijn ,duid tbijvoorbeel dd everspringend e schepenbankgrens tussenWaspi ke n 's-Grevelduin-Capellewe lo p kleinschaliger ontginningeno fmoerneringsactiviteite n (vergelijkd emoernerin gva nD eMoe r inLoo no pZand) .Wa s dezegren suitgeze ti nno gonontgonne ngebied ,da nha ddez e eenrechte rkarakte rgeha d (2).I n151 4houde nd einwoner sva n Waspikzic hvoornamelij kbezi gme t '...turfneringee nd etur f delven...'.Doo rhe tturfsteke n isee ngroo tareaa lonlan d ontstaanda tgrotendeel s is '...dickbevloy tend eonde rwate r leyt...'.Zi jhebbe nzelf sgee nide eva nd egroott eva nhu n moeren (3)(Informacie ,p .532) . 327

WESTERHOVEN

DEGRENZE N

Dehuidig egemeentegren si sidentie kaa nd emidde n19e-eeuws e begrenzing.Same nme tBorkel ,Riethove ne nBergeij kvormd e Westerhovenvóó r179 5d eschepenban kBergeij k (Schepenbank,p . 28).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Indez egemeent ei see nduidelijk e tweedeling tussennat/laa g enhoog/droo gaanwezig .He tnoordelijk edee lbestaa tui tee n rugdi eonderdee luitmaak tva nee nhoefijzervormi gdroge rmas ­ sief,waaro poo kd ehuidig ebebouwin gva nBergeij ke nRietho ­ veni sgelegen .I nhe tzuide nlig td eWesterhovens eheid eo p een 'droogte-eiland',da tzij nverlengd evind ti nDommelen . Deze tweedroger edele nworde nva nelkaa rgescheide ndoo rhe t dalva nd eKeerso pe nd eBeekloop .

ONTWIKKELINGENTO T184 0

Tenminst eee ndee lva nWesterhove nmaakt edee lui tva nd e VillaEch a (hetvolgend egrotendeel snaa rTheuws ,i.V. ,p . 27-37),welk eblijken see noorkond eui t113 7 (O.M.,p .60-61 ) inbezi twa sva nd eSt .Jacobsabdi j teLui k (1).Dez ebezits - verhoudingblijk tto taa nd eFrans eTij dvoor tt eduren .O p hetein dva nd e18 eeeu wblijk to.a .ui tgrondtransactie sda t hetgrondbezi tva nd eSt .Jacobsabdi jgeconcentreer d ligti n hetmees twestelijk e deelva nWesterhoven ,he twestelijk edee l vanHeijerstraat .Volgen sTheuw sbetref the thie ree nrestan t vanee neertijd svee lgrote rbezit .Maa roo kandere nbezitte n grondeni nhe tmiddeleeuws eWesterhoven ,zoal sd eabdi jTon - gerlo,di eee nhoev ei nd eomgevin gva nLove n (Lohoven,Love - ren)heef tgeha de nd eherto gva nBraban t (2).D etiende ndi e inWesterhove ngeheve nwerde nlage ni ntiendblokken ,begrens d doorhaak so pd eKeerso p staandelijne ndi etege nd ehoger e gronden (deeerde rbeschreve n rug)omhoo gliepen .Doo rdez e indelingbevatt eiede rtiendblo kzowe lakkerlan dal sbeemde n (3).Theuw snoem td eKerkhof- ,d eGeer- ,d eHei -e nd eTuyert - tienden,di edoo rgebre kaa ntoponymisch e aanknopingspunten (nog)nie tgoe dlandschappelij k zijn tebegrenzen .

Deabdi jPoste lha dee nmole nt eWesterhove n (O.M.,p .1053) . 329

ZEELAND

DEGRENZE N

Dehuldig egemeent eZeelan di spraktisc h identiekaa nd emid ­ den19e-eeuws egemeente .Vóó r179 5maakt ehe tdee lui tva nd e 'schepenbank'he tHeikantsgerich tva nhe tLan dva nRavenstei n (1).

HETOORSPRONKELIJK ELANDSCHA P

Hetoostelij kdee lva nd egemeent emaak tonderdee lui tva nd e nattePee l (deGraspeel) .Centraa li nd egemeent e liggenee n aantalklein e 'droogte-eilanden'waaro pd evlekke nOventj ee n Brandzij ngesitueerd .Verde ri se ree noost-wes tgericht e smalledrog euitlope rdi ezij nvervol gvind ti nd eaanpalend e gemeenteMil le nSt .Hubert .Hiero pligge nd eTrentsch e Boscchene nD eBer g (!).Zeelan de nZevenhuize nligge no pee n uitloperva nd egrilli gbegrensde ,ster kversnede nzon edroge ­ regronde ndi evi aBakel ,Gemert ,Boekei ,Ude ne nd eSchaijk - scheHeid eaanslui to pd ewest-oos tgericht e rugtusse n 's-Hertogenbosche nHerpen .Déz ezon evorm td ewestelijk ebe ­ grenzingva nd ePeel .

ONTWIKKELINGENTO T184 0(2 )

Opd ekaar tva nVerhee sva n179 4i sd egeïsoleerd e liggingva n decultuurgronde n inZeelan d temiddenva nheidevelde ne nvene n vand ePee lgoe dzichtbaar .Hendrik x (1977,p .88 )geef td e liggingva nee naanta loud etiendblokke n inZeeland .Z eligge n geconcentreerd ophe tbeschreve n 'droogteschiereiland1.Di t zijnd eoudst eontginningen .I nee noverzich tva ntiendrechte n uit174 0worde ngenoem dd e 'aidenovali a inbrand sNijeveldt' . Dezeoud enoval e tiendenduide nvolgen sHendrik xo phoog -o f laat-middeleeuwseontginninge n (1100-1400)(3) .He thog eak ­ kercomplexva nd eBran dken twee rwe loud etienden ,evenal s Oventje,waarva nhe techte ronduidelij k iso fdi tGroo tè n KleinOventj e omvatte.I nPuttelaa re nTren tware nnoval e tiendengesitueerd .

Hendrikx (1977,p .96 )neem to ptoponymisch egronde nee nhog e ouderdomva nZeelan daa n (4).Ee nMerovingisch ehoev ezo ud e kernva nd enederzettin gvormen ,di eda nvana fd eHog eMiddel ­ eeuwenzic hgeleidelij k overhe t 'droogte-eiland'e nd eaan ­ grenzende lageredele nheef tuitgebrei d (5).Wellich ti n tegenspraakme the thierbove ngesteld ei sd eopmerkin gva nVa n Veen (1923,p .61) ,da ti nZeelan dee nkape lston dgestich t vanuitUde ni n1385 .Herman s (1850I ,p .152-15 6me tNeder - 330

landsevertalin gp .156-160 )geef tee ncharte rwaarui tblijk t dati n137 6doo rArnoldu sHey m teZeelan dee nkape li sge ­ sticht '...onderd eparochi eva nd ekerck eva nUden ,o pd e plaetseZeelan tgenaempt... 'Dez ekape li spa si n162 8to t kerspelkerkverheven .Oo khie rzulle nd earcheologe nhe tlaat ­ stewoor dhebben .

In138 5worde naa nd eliede nva nUde nd eweiden ,heid ee n pelentusse nHerpen ,Uden ,Velp ,d eheerlijkhei dCuij ke nd e gemeyntva nBoekei ,va nGenier te nMiddelrode ,d ezogenaamd e Graspeel,verkocht .I n145 8legge nd esta dGrav ee nhe tdor p Udend egeschille nbi jdi ezij nontstaa nove rhe t 'scharen' vanve ei nd eGraspee l (Hermans185 0I ,p .68 ,16 5e n263 ; Enklaar1941 ,p .305) .Zeelan dma gi ndez etij dto tUde nwor ­ dengerekend .

Op1 1augustu s174 9krijge nd eliede nva n Uden ,Volkei , Boekeie nZeelan dee naanschrijve nva nd eKeursvors to mi n Udenee nbijeenkoms tt ebelegge nwaari nberaadslaag dka nwor ­ denove rhe ti ncultuu rbrenge nva nd egemeente - (gemene-) gronden (Hermans185 0II ,p .464-465) .Ui ttwe ehieropvolgend e chartersblijk thierva nniet sterech tt ezij ngekomen .D e 'lieden'stelde ndat'...geen eheyde nverkogh tend eto tnieuw e landeryenaangemaeck tend egecultiveer dwerde nmogten. '(Va n Heessel,p .217) .

Hetgemeentelij kbosbezi tbestaa tui tontginningsbosse ndi e vooralzij naangeplan t tussen192 7e n1939 .Maa rdaarvoo rha d ali nminder emat ebosaanplan tplaatsgevonde n (Hendrikx1979 , p.53) .