Met De Witte door Zichem

de

Merprinsheerlijkode platteland Het Station COLOFON Vertrek Uitgave VLM en stad Scherpenheuvel-Zichem

Dag wandelaar! Ben je speciaal voor onze stad naar Loop maar snel door in de hier gekomen? Een heel goed plan! richting waarheen ik wijs, want Ons stadje is prachtig! Er staan een paar je gelooft me toch pas als je het bijzondere gebouwen: de kerk, de watermolen met eigen ogen gezien hebt. en de Maagdentoren. Wat een reus is dat! Veel plezier! Maar wat ik zelf het allermooist vind, is toch Uitwerking beleefroute wel de Demer, die snelstromende rivier Bureau Niche waarin we bijna elke dag zwemmen. En natuurlijk de Demerbroeken waar je zo fijn kunt ravotten en wegdromen.

Tekst Bureau Niche Illustraties Bureau Niche (Jenny van Herrewegen) Vormgeving/Lay-out OptimaForma (Jane Klein) ZICHEM AAN Bronnen DE DEMER Heemkring Averbode Gidsenbond Scherpenheuvel-Zichem De Demer is een prachtig kronkelende VLM rivier. Je kunt haar op de plek waar we Stad Scherpenheuvel-Zichem nu lopen nog niet zien. Maar zonder deze Werkgroep erfgoed rivier zou Zichem nooit een stad van Uitsnede uit de kaart van Jacob van betekenis zijn geworden. Deventer (1560), kaart 66, Sichenen (Koninklijke Bibliotheek KBR) Hoe het begon: op het einde van de 11de Zichem in de goedereninventaris van de eeuw werd Zichem waarschijnlijk al een Goedereninventaris van Abdij van Averbode 1650-1680 abdij van Averbode, 1650-1680, opgesteld stad. Maar helemaal zeker weten we dat door Cornelis Lowis (Rijksarchief Leuven) pas vanaf 1212. Toen noemde Hertog I van Vanaf toen braken er voor Zichem gouden Digitale versie van de Orthofoto’s, Brabant, Zichem als één van zijn oudste tijden aan. De heerlijkheid Zichem werd middenschalig, kleur (Informatie steden. uitgebouwd tot een vestingstad. De rivier Vlaanderen, 2017) werd rechtgetrokken waarna, de nieuwe Tot op het einde van de 13de eeuw Demer dwars door de stad, langs de markt Foto’s bleef Zichem rechtstreeks afhankelijk stroomde. Het vervoer van goederen over VLM van de hertog van Brabant. In 1284 gaf het water werd zo makkelijker gemaakt. De hertog Jan I een aanzienlijk deel van lakenhandel profiteerde hiervan en maakte het hertogdom in leen aan zijn jongere Zichem in de tweede helft van de 14de broer Godfried. eeuw tot een welvarende stad.

2 3 AFSTAND VAN DE Met De Witte door Zichem WANDELING: 3,3 KM

Zwerf samen met mij door Zichem en ontdek al het moois van deze stad aan de Demer. Onderweg zullen we vast en zeker een paar avonturen beleven Vertrek want bij mij gaan de dingen meestal anders dan van tevoren het plan was. station

Op acht plekken langs de route lopen we de kans een vroegere bewoner tegen het lijf te lopen die ons meer kan vertellen over de geschiedenis van die locatie.

marktplein kerk

In WITTES HOEKJE vind je leuke opdrachten over de plaats waar je bent. BELEEFELEMENTEN

AANWIJZING WANDELING 4 5 Wittes Hoekje De Maagdentoren

’T TRAINKE Het station in Zichem werd geopend ’t Trainke reed zo langzaam dat de in 1865. Vanaf 1894 kreeg het spoor mensen er soms gewoon achteraan GESCHIEDENIS een aftakking naar Scherpenheuvel. liepen. Wandelen is tenslotte gratis! VAN DE MAAGDENTOREN Over dit nieuwe spoor, dat lag op Ze hielden liever geld over voor een DE ZICHEMSE REUS pint in ‘t café! Zeg, jij bent toch de plek waar we nu wandelen, reed Daar staat hij dan: de Maagdentoren! ‘t trainke, spoorlijn 30. ’t Trainke zeker ook sneller dan ons trainke? Eind 13de eeuw – begin 14de eeuw Laten we dat hier eens testen. Je hebt hem vast al van ver gezien, het bracht veel bedevaarders naar herkenbare beeld van Zichem! Hij is maar Rechttrekken van de Demer, bouw Scherpenheuvel. In 1974 werd deze liefst 30 meter hoog en heeft een diameter van de waterburcht en aanleg van aftakking gesloten en een deel van van 14,8 meter. Van op afstand al impo- de stadsomwalling. de rails verwijderd. In 2007 is het sant, maar helemaal indrukwekkend als je Ca. 1383 laatste deel van de sporen opgebro- ernaast staat. Of nog beter... erbovenop! ken en opengesteld voor wandelaars Zie je ’t trainke over de brug rijden? Bloeiperiode van de lakenhandel. Als we even een sprintje trekken kunnen De toren is hoogstwaarschijnlijk gebouwd en fietsers, die op deze manier een als statussymbool en daarnaast ter Bouw Maagdentoren en verhogen mooie, rechtstreekse verbindings- we nog net mee. Zoek een plekje bij het van de stadswallen. raam en trek een zo gek mogelijk verdediging van het hertogdom Brabant. route kregen tussen Zichem en Iedereen in de wijde omtrek kan de toren Scherpenheuvel. gezicht naar de mensen die de trein 21 februari 1578 gemist hebben. zien staan en omgekeerd kun je vanaf hier de vijand al van ver zien aankomen! De Val van Zichem. De stad wordt platgebrand, de De geschiedenis van de Maagdentoren Maagden­toren wordt zwaar begint einde van de 14de eeuw. Reinier II beschadigd en de waterburcht de klak van Schoonvorst kreeg van zijn vader de wordt vernield. stad en de heerlijkheid Zichem met enkele Eind 16de eeuw Op een prachtige dag Je moet geduld eromheen gelegen kleinere dorpen. Het hebben en het gebied kreeg de naam Land van Zichem. Op de restanten van de waterburcht zat ik samen met wordt het Oranjekasteel gebouwd. mijn vader in de trein juiste moment In die periode zorgde de bloeiende laken- afwachten... handel in heel Brabant voor een onge­ naar Diest om een 1859 nieuwe klak voor mij te kende economische groei en welvaart. Zichem was hierdoor in staat om verschil- De Belgische overheid koopt de kopen. Zag ik me daar Maagdentoren voor 2000 frank, het toch een heel mooie, lende prachtige gebouwen op te richten. De lakenhal, de kerk en het gasthuis. Oranjekasteel blijft privébezit glimmend zwarte klak in (tot heden). de trein naast mij! Bovendien verhoogde hij de stadswal- len en verfraaide hij de majestueuze 1 juni 2006 waterburcht. Omstreeks 1383 liet hij de Maagdentoren bouwen op het kasteel­ De Maagdentoren stort Toen onze trein gedeeltelijk in. eindelijk ging domein. rijden... 13 september 2015 was de klak De Maagdentoren wordt na restauratie van mij! opnieuw geopend voor publiek.

DE TOREN En arme ik. Want ik moest van mijn IN GEBRUIK vader de gestolen klak die veel te groot was de hele dag ophouden! Arme meneer! Hij was nog kaal ook!

VERDEDIGINGS- GEVANGENIS ROMANTISCHE KOEIENSTAL INGESTORT HEDEN TOREN RUÏNE

6 7 De val van Zichem

Het verhaal gaat dat JAN VAN LIER, in plaats van te biechten, vóór zijn ophanging graag nog het portret van zijn vrouw wil zien en kussen. Wat Helaas een held! overleeft hij de val...

... en ontkomt niet aan de strop.

8 9 Wat een kolos!

De maagdentoren van binnen

SLAAPVERTREK De bovenste verdieping was veel lager dan de twee ruimtes eronder. Men neemt aan dat dit de slaapkamer was. Met 4 slechts één haard was het een minder aangename ruimte om overdag te verblijven.

WOONKAMER Deze achthoekige ruimte is net als de ontvangstruimte voorzien van een gotisch 3 ribgewelf. Er waren zeven lampnissen aanwezig om de ruimte te verlichten en twee kleine haarden. Ook was er op deze verdieping een latrine (toilet). De plek hiervan is nog zichtbaar in de buitenmuur.

RIDDERZAAL Hemeltje lief, Via een brug over de gracht kwam je de dit gaat helemaal de donjon binnen in de ontvangstruimte. verkeerde kant op! Duidelijk het grootste en mooist versierde Oh knappe soldaat 2 vertrek in de toren. Twee grote nisvormige u bent mijn held! haarden zorgden ervoor dat deze verdie- ping behaaglijk warm was. Wel prettig voor het bezoek! Liefste Rosita, ik kom u redden uit de toren! KELDER Deze eenvoudige ronde ruimte met koe- 1 pelgewelf en weinig daglicht deed dienst als opslagruimte. Ze was bereikbaar via een luik in de ontvangstruimte.

10 11 Wittes Hoekje Het Marktplein

Durf jij de uitdaging aan? Beklim dan nu de Maagdentoren en tel LAKENHANDEL DOET de traptreden van de toren! Bovenaan HET GEUZENKERKHOF GESCHIEDENIS de trap hangt een bordje met daarop ZICHEM BLOEIEN VAN Waar laat je geuzen, moordenaars HET MARKTPLEIN het juiste aantal. en andere ongelovigen na hun dood? Zichem werd groot dankzij de lakenhandel. Toch zeker niet op de begraafplaats De bloeiperiode lag in de tweede helft van 1362 waar de 'goede' mensen liggen! de 14de eeuw. De wol werd over de Demer Op het plein wordt een jaarmarkt Daarom is in 1654 het geuzenkerkhof aangevoerd, door de Zichemse vrouwen ingesteld (deze duurde maar aangelegd op een braakliggend gras- tot draad gesponnen en door de mannen liefst acht dagen). veld achter de ruïne van het gasthuis tot laken geweven. Daarna werden ze in de Moe van het beklimmen van de toren? op de markt. lakenhal verhandeld. Nog even doorlopen en dan zie je aan je Eind 14de eeuw De begraafplaats is nooit ontknekeld. Bij verkoop werden de lakens voorzien rechterhand een zitkuil. Hier kun je uitrusten Onder impuls van de lakenhandel Het verhaal doet de ronde dat een van een zegel. Zegels uit Zichem zijn met uitzicht op de Maagdentoren. Maar pas zorgde Reinier II van Schoonvorst onderwijzer die lesmateriaal nodig terug­gevonden tot in Sint-Petersburg, op... weet wel dat je je nu op het vroegere voor de bouw van de lakenhal had, weleens een paar centen en Moskou en andere belangrijke grote geuzenkerkhof bevindt! en het gasthuis. goede cijfers beloofde aan leerlingen Europese steden. In de loop van de 15de die hem een schedel of een been eeuw verplaatste de lakenhandel zich Op deze plek kun je ervaren hoe dik de muren 21 februari 1578 bezorgden. Dat was snel verdiend! naar Engeland. De Demer blijft tot aan de van de toren zijn. Loop maar eens tussen de Zichem wordt verwoest. Tot die tijd Gewoon even graven op het geuzen- opkomst van auto en trein een belangrijke maatbalken door de zitkuil in. De lengte van de stonden voornamelijk houten en kerkhof en klaar! rol spelen voor het transport van goederen. balken geeft de dikte aan van de muur! lemen huizen rond de markt. Na de Val van Zichem wordt dit allemaal terug opgebouwd. Dit gebeurt TOLMEESTER MAG IK gedeeltelijk met ijzerzandsteen zonder kleren OVERVAREN, JA OF NEE? van de waterburcht. Als je handel dreef met Zichem was je boot 1617 van tol vrijgesteld en mocht je de snelle Zwemmen in de Demer deden we het liefst elke dag! Zo ook op die middag, Bouw van het tolhuis. route door de stad nemen. Wilde je alleen nadat ik ervoor had gezorgd dat ze thuis veel te zoute patatten te eten kregen. voorbij varen, dan moest je over de Oude Dat had ik beter niet kunnen doen... Daar was moeder! En ze was BOOS, ze 1920 Demer en betaalde je tolgeld in het tolhuis pakte mijn kleren op en was weg!! Aanplanting van een park op het op de markt. Een gezellige plek waar je als marktplein en plaatsing van het vrachtrijder of schipper oorlogsmonument. kon overnachten en waar ook de gilde van 2006 de scheepstrekkers Luisteraars van Radio 2 haar thuishaven had. roepen het marktplein uit tot mijn het mooiste marktplein kleren! van Vlaams-Brabant.

Je zult wel snappen dat ik Zeg wandelaar, me kapot schaamde toen heb jij eigenlijk ik in mijn blootje naar huis net wel tol betaald moest lopen! toen je langs mij liep?

12 13 De Markt

HANDIG DIE DEMER! DE DRIES De lakenhal, de brandpoort, brouwerijen Heel vroeger was het marktplein, waar we buiten de stad gebracht. Rondom de dries en cafés lagen alle aan de noordkant van ons nu bevinden, een zogenaamde dries. stonden houten en lemen boerderijen het marktplein, grenzend aan de Demer Een open stuk gras, waar het vee in de win- en huizen. Na de Val van Zichem in 1578 zodat het water van de Demer gebruikt kon termaanden en op momenten dat er gevaar herbouwt men deze huizen in steen op de worden. dreigde, mocht grazen. In de zomermaan- fundamenten van de middeleeuwse stad. den werden de koeien naar weidegronden In 1920 werd de dries omgevormd tot park.

Monument ‘De Witte’

Oorlogsmonument

HET TOLHUIS

Dit is het oudste nu nog bestaande stenen huis van Zichem en kreeg de naam ‘Het Witte Paard’. HET OUD GEMEENTEHUIS In de gevel zijn zes kanonsballen ingemetseld als herin­nering aan Op 26 februari 1920 nam het schepencollege de beslissing tot het de slag om Zichem van 21 februari “herschapen van de markt in een perk”. Ook de Zichemnaren wilden 1578. Kan jij ze vinden? een echt stadspark: geometrische opgebouwd en met bollen en kegels afgezoomde grasperken. Twee paden verbinden diagonaal de hoeken van de markt. De korte as is gericht op het oude gemeentehuis van Zichem. Op het centrale kruispunt van de paden werd nadien een zeshoekige muziekkiosk gebouwd, onmisbaar in elk stadspark.

14 15 Wij, Heeren van Zichem

16 17 Wittes Hoekje

WIJ ZIJN DE MENNEKES De Kerk Bij de opname van het verkiezingsbal voor het feuilleton ‘Wij, Heren van Zichem’, barst er in het café spontaan een dorpsfeest los. GESCHIEDENIS Neem een kijkje in de Het lied ‘De mennekes van plezier’ (lied van VAN muziekkiosk. Zie je die het Sint-Sebastiaansgilde uit de Kadril van DE ST. EUSTACHIUSKERK verhoging in de vloer? Zichem) wordt hiermee de begintune van DE LEGENDE VAN Ga erop staan en spring de beroemde tv-serie. EUSTACHIUS Voor ons zien we de Sint- op en neer. Daar klinkt Eustachiuskerk. Een imposant het lied ‘De mennekes Wij zijn de mennekes van plezier Patroonheilige van de kerk en de parochie gebouw, volledig opgetrokken uit van plezier’! Zing Zichem dat is boven is Sint-Eustachius, over wie de volgende ijzerzandsteen. maar mee zo hard Zichem dat is boven legende bestaat: Ca. 1300 als je kunt! Wij zijn de mennekes van plezier Heel lang geleden was Eustachius kapitein Zichem dat is boven van de Zichemnaars. Toen de vijand op een Start van de bouw van de kerk met de En wij zijn hier… slechte dag de stad wilde innemen, liet hij alle toren in ijzerzandsteen. grote mosterdpotten van de stad op de vesten 1387 Hop Marjanneke, leggen, met de opening naar het veld toe. De Kennelijk vonden ze mij zo speciaal en koopt een kinneke, vijand, die dacht dat het kanonnen waren, Renier II van Schoonvorst schenkt belangrijk dat ze hier op de markt een groot tegen vastenavond, vloekte een keer of drie en verdween met de drie glasramen voor het koor. kunstwerk over mij hebben neergezet! Je kunt Hop Marjanneke, staart tussen de benen. 1557 erop zitten maar veel leuker is het om mijn Koopt een kinneke, avonturen die erop staan te bekijken! Tegen carnaval… De voltooiing van de DOOPVONT bouw van de kerk. de peren van de witte Eén van de grootste 1851-1916 kunst­schatten van de Zuster Maria Hyacintha is vanaf Meneer pastoor kwam de klas kerk is ongetwijfeld 1873 moeder-overste. Zij sticht de binnen tijdens de catechismusles He, wittekop, wat zijn de de geelkoperen doop- school in Zichem. Een kruis aan en begon met overhoren. 7 werken van barmhartigheid? vont van Nicolaas de achterkant van de kerk Coop­mans. Ze herinnert aan Moeder Cent. Ik legde bliksemsnel mijn verkeert nog in haar boek achter de rug van Dries. oorspronkelijke staat. 1944 Fluisterde hem toe dat hij Alleen het deksel Pastoor Bergmans verwijdert één van 1,2,3 peren van mij kreeg als werd helaas tijdens de drie glasramen tijdens de oorlog. hij stokstijf stil bleef zitten. de Spaanse inval in Kort daarna vernielt een inslag van En daar had je het al... 1578 gestolen. een vliegende bom de omgeving en een stuk van de kerk, onder andere de twee andere glasramen van de hongerigen spijzen, het hoogkoor. de dorstigen laven, de naakten kleden, ...

Ik las ze achter BIJZONDER elkaar op! Waar blijven mijn peren nu? GLASRAAM Nog waardevoller dan de doopvont, is het glasraam van het hoogkoor. Dit Hier heb je je raam is in de Lage Landen het oudst peren! Deze moet geschilderde brandglasraam dat je niet knabbelen. nog in een kerk wordt bewaard. Het werd geschonken door Reinier II van Schoonvorst bij de afwerking van het koor in 1387.

18 19 De heiligenbeelden

Ja, maar ik weet Hmmm, ik weet ‘t niet hoor. Integendeel! dat je het kan. Het zijn wel heiligen he. Als je het Als ik je vertel Als ik het verpruts vergeeft doet ga je welke kleur Onze-Lieve-Heer na je dood waar moet het mij rechtstreeks komen. nooit. naar de hemel!

Ok, in dat Wow Dorreke, dat heb je geval ga prachtig gedaan hoor! Vooral ik aan Catharina staat te stralen! de slag!

Schoon, kan zijn, Mijn naam is DOMENICUS MINTEN, door de maar vriendelijk Zichemnaren pastoor Munte genoemd. Ik was is ze niet. pastoor van deze kerk van 1877 tot 1897 en erg begaan met mijn schapen. Altijd op de hoogte Julianus staat tegenover haar, met open armen. Hij vraagt haar al sinds van wat er speelde in ons mooie Zichem. Maar jaren ten huwelijk. Zij weigert hem aan te kijken. neemt u gerust plaats voor een kleine biecht. Dan kunt u weer met een zuiver geweten voort. 20 21 Wittes hoekje

BEKIJK DE KERK Het Klooster Heb je het al gezien? EENS GOED! Voor de kerk staat alweer Zie je dat de noordkant van de GESCHIEDENIS een standbeeld van kerk veel meer versierd is dan de VAN KLOOSTER TOT zuidkant? We weten eigenlijk niet VAN mij (en mijn geestelijke­ MATTENFABRIEK HET KLOOSTER vader Ernest Claes)! waarom dat zo is. Misschien was het geld op. Of misschien wilde men De poort waar we nu voor staan is de mooi Het is in 1985 1370 gerestaureerde toegangspoort van het onthuld door koning graag dat de kant die het meest vroegere klooster Onze-Lieve-Vrouw in Oudste vermelding van Boudewijn, 100 jaar na gezien werd door de mensen die van d’Elze. Vanaf 1468 trokken de zusters zich het begijnhof van Zichem. de geboorte van Ernest Averbode de stad in kwamen, en door de schippers en de kooplui die over hier terug om hun leven aan God te wijden. Claes. Misschien, als 1468 In 1883 werd het klooster omgevormd je flink je best doet om de Demer voeren, er zo mooi mogelijk tot een tapijtfabriek, in de volksmond Het begijnhof wordt omgevormd tot zoveel mogelijk uit zag. De Zichemnaren zijn trots op ‘Het Mattenfabriek’ genoemd. De aldaar klooster, volgens de regel van Sint- kattenkwaad uit te hun stad. gefabriceerde tapijten waren van zeer Fransciscus. In 1474 volgt de overstap halen, krijg jij later ook hoge kwaliteit. De rode en groene tapijten naar de regel van Sint-Augustinus. een eigen standbeeld. van het parlement in Brussel werden hier 21 februari 1578 vervaardigd. Het klooster wordt zwaar Naast tapijten maakte de fabriek ook bor- beschadigd stels en touwen. Ze bleef actief tot in het tijdens de Val van Zichem. derde kwart van de 20ste eeuw. Er volgde 1795 Doe jij ook weleens iets dat niet slecht eind 20ste eeuw allerhande plannen voor Tijdens de Franse Revolutie bedoeld is, maar dat op de één of andere een herbestemming. Zo was er onder worden de kloosterbewoners manier misloopt waardoor je toch weer een andere in 1988 een voorstel om het verjaagd en het klooster wordt streek hebt uitgehaald? Hoog tijd om al je Ben je benieuwd naar hoe de kerk er van volledige complex in te richten als geplunderd en verkocht. kattenkwaad eens op te biechten. Neem plaats binnen uitziet maar is de deur op slot? camping of als rusthuis. in de biechtstoel en lucht je hart. Blader dan maar eens door het grote boek. 1883 Het klooster wordt een tapijtweverij en een fabriek van borstels en touwen. zakdoekje knopen Ik heb de drie eeuwige geloften afgelegd: 1997 gehoorzaamheid, armoede en kuisheid. Onder de hoogmis zag ik ineens de zakdoek Gehoorzaamheid betekent niet dat wij braaf De ruïnes van de vleugels van van Jan Piek uit zijn zak hangen... Dat was lachen toen Fiene en de regels volgen. Maar dat we luisteren het klooster worden gesloopt. De ... Toen moest ik die wel vastknopen aan Jan tijdens de mis opstonden en hun naar wat er bij onze mede­zusters en de oorspronkelijke toegangspoort de stoel van Fiene Perdjuu. stoelen moesten draaien! Fiene werd zo mensen om ons heen leeft en proberen te wordt gerestaureerd. Het voormalige rood als een tomaat omdat helpen waar mogelijk. spreeckhuys, pachterswoning en iedereen nu zag dat Zo zijn wij een steun voor de armen rectorshuis worden omgevormd tot zij naast Jan zat. en de zieken in Zichem. woonhuis.

Armoede betekent dat wij zusters geen persoonlijke eigendommen en geen salaris hebben. We delen alles met elkaar. Wat overblijft geven we aan de mensen die in armoede leven.

Met kuisheid wordt bedoeld dat wij bewust hebben gekozen voor een ongehuwd leven. Zo hebben we meer tijd voor gebed en bezinning en om te luisteren naar de mensen in Zichem en hen bij te staan in moeilijke tijden.

22 23 De Vest Spaanse dubbele rij bomen Ruiter Eind 14de eeuw laat Renier II van Schoonvorst de door Godfried van Brabant opgetrokken stadsomwalling verhogen. wachthuisje Wanneer je hier de straat uitkijkt kun je op Deze omwalling was 30 tot 40 meter breed houten en zag er ongeveer zo uit: GESCHIEDENIS de rotonde een beeld zien staan. Het is een pallisade Spaanse ruiter op steigerend paard. Dit VAN DE VESTEN beeld van Karel Hadermann werd in 2005 geplaatst ter herinnering aan het moedige verzet van de Zichemnaren in 1578 tegen de overmacht van het Spaanse leger.

weg vest = gracht 10 meter wal 20 meter weg

Hihihi, ik wil naar huis! Hollandse Poort 1301 Ook al is het hooi hier VROEGER richting Averbode De omwalling wordt opgetrokken verdraaid lekker. Ik vind Vanaf het centraal gelegen marktplein door Godfried van Brabant. die Zichemnaren er niet vertrokken er drie verbindingswegen: betrouwbaar uitzien en naar het noorden, het zuidwesten en Eind 14de eeuw mijn baas lijkt ook bang het zuidoosten. Op de plaats waar zij Renier II van Schoonvorst laat de voor ze te zijn. de omwalling of de Demer kruisten stadswallen verhogen. werden drie stadspoorten gebouwd. God sta mij bij! 21 februari 1578 Ik weet dat wij deze strijd In de 80-jarige oorlog kunnen winnen maar worden de stadswallen toch doe ik het bijna in zwaar beschadig bij de inval mijn broek van angst. Die D van de Spaanse troepen. rebelse Zichemnaren zijn E ST Diestse Poort tot alles in staat. Leuvense Poort A D SOM WA L L I N G 1894 Bij de aanleg van het Deventer, 1560 ‘t trainke wordt het eerste deel van de wallen gesloopt.

Na WO I De wallen worden afgegraven, de achterliggende gracht gedempt en de huizen worden op de plaats Klooster van de wal gebouwd. Kerk Nu verhoging bij de Op de luchtfoto (linkerpagina) Maagdentoren en in het huidige stratenpatroon is de omwalling nog Veststraat steeds zichtbaar. NU Het verloop van deze wallen is nog Spaanse deels te volgen en te herkennen in ruiter de zuidelijk gelegen Veststraat en in een verhoging bij de Maagdentoren.

24 25 De Demerbroeken

Bij de Pater Richard van de Wouwerstraat gaan we naar rechts en lopen zo de OVERSTROMEN Demerbroeken in. Het stuk grond naast de Demer is een groot deel van het jaar GOED OF SLECHT? behoorlijk moerassig, een gevolg van op- Vroeger wist men niet beter of over- borrelend grondwater en overstromingen. stromingen van de Demer hoorden Deze natte gebieden noemen we beemden erbij. Ze waren belangrijk voor de of broeken. Het verschil tussen een beemd landbouw omdat er na elke overstro- en een broek is dat een broek van oor- ming een fijn laagje vruchtbare slib sprong een weide is waarop, na het afhalen achterbleef op het land. Later werd van het hooi, iedere boer zijn vee mocht het indijken van de rivier steeds popu- laten grazen. Een beemd daarentegen is lairder, tot de zware onderstromingen prive-hooiland. Heel wat toponiemen in in 1998 zorgden voor een ommekeer de Demervallei ver­wijzen naar broeken en in het denken. Water ophouden met beemden. Zoals de Kloosterbeemden en dijken maar wel plaatselijk laten de Demerbroeken in Zichem. overstromen, lijkt nu een betere oplossing. Hierbij heb je zowel de voordelen van het vruchtbare slib als die van de droge voeten op andere plekken.

Wil je droge voeten houden, volg dan het dwaallichtjespad door het broek. Maar pas op, ‘In het najaar en in het dit kan gevaarlijk zijn!

voorjaar, dikwijls zonder onderbreking tusschen de twee, liggen de beem­ den eindelijk onder water geschoten. Dan lijkt het HOOILAND Zichems Zichems broek [...] één hooi is het blank meer, waarop de Al in de prehistorie werd de Demervallei allerlekkerst! met zijn moeras­sen en wilgenstruwelen watervogels met gansche ontgonnen tot een lappendeken van hooi- kudden kermis vieren.’ landen en turfputten. Hooi is voor Zichem lange tijd een belangrijk exportproduct geweest. Het hoogtepunt van de hooi- ERNEST CLAES economie lag in de tweede helft van de De Demervallei, 1935 19de eeuw, toen de Zichemse beemden één van de grote leveranciers waren voor de ruiterijen in Brussel en andere grote steden. Door de opkomst van de auto (tussen de twee Wereldoorlogen) viel het paard weg als krachtbron­ en verdween ook de behoefte aan hooi.

26 27 Op strooptocht met… …Wannes Raps

He, pottenkijker! Je wilt zeker Maar ik kan je wel vertellen dat ‘t niet pluis is in Dag Wannes! Al zo vroeg op pad? Of moet ik zeggen zo laat? Hahaha! weten wat ik hier doe? Dat gaat de Demerbroeken! Wij gaan vandaag hooien want ‘t is prachtig weer! je niks aan! Vannacht zag ik daar Het gras is nog een dwaallicht! keinat man!

Ik struinde door zompige hooilanden toen ik ineens dit zag... Een dwaallicht, dat mij in Precies Wannes! Je scheert een POEH, die is weg! het moeras wilde laten verdrinken! baard toch ook niet als hij droog is! Kan ik eindelijk kijken of die verrekte steenmarter in mijn val is gelopen vannacht!

Ze heeft haar hol onder de hooimijt maar ze is Gelukkig heb ik nog slim! Heel slim! een konijn!

‘Eerst komt er een vage glans, als de weerschijn van een vuur, dan klaart door de nevel lang- Maar ik was sterk en kon net zaam een rode vorm, nu hoog, Hmmpf! op tijd wegvluchten! Weer niks!!! dan laag, rond, langwerpig. Altijd Help! verandert het en beweegt het, en Moeder! stokstijf blijft degene die het beziet stilstaan. En opeens is het of het rode licht hem ontdekt heeft, als een schicht komt het recht op hem toegevlogen, en dan is er maar één uitweg, lopen, lopen…’

Ernest Claes, ‘Jeugd’, 1940 WANNES RAPS is een figuur uit een boek van Ernest Claes. Hij was een beetje een zonderling die vaak in zijn eentje door de Demerbroeken zwierf. Tegen de dwaallichtjes had hij een soort gedicht gemaakt: De Peerden­pater­noster. Als je deze uitsprak, kon je niks gebeuren. 28 29 Wittes Hoekje De Watermolen DWAALLICHTJES Vroeger geloofde men dat dwaallichtjes in probeerden te lokken. In feite gaat het de zielen van ongedoopte of doodgeboren om uit het moeras opborrelend methaan- kinderen waren die de mensen het water of moerasgas dat langzaam ontbrandt. GESCHIEDENIS VAN DE WATERMOLEN ONDERSLAGMOLENS Het was een mooie dag. Dabbe, Krol en ik lagen lekker lui in het gras... Aan de andere kant van het water zien 1472 Gisterenavond heeft Wannes we nu de Grote Molen van Zichem liggen, Oudste vermelding van de Grote Tot Dabbe ineens riep: een spook gezien! ‘t was net een duidelijk herkenbaar aan het grote water- Molen. Waarschijnlijk stond de molen mens maar dan met een laken en rad. Het is een onderslagmolen. Het water er al in de Middeleeuwen nadat op een doodshoofd! stroomt onder het rad door. Dit type molen het einde van de 13de eeuw de wordt gebruikt in waterlopen met een klein Nieuwe Demer werd gegraven. verval (hoogteverschil tussen begin en einde van de rivier) zoals de Demer. Het Oude Demer Een spook! Op de Galgenberg water wordt voor het rad opgestuwd. Waar? Wanneer de molenaar gaat malen, zet hij de stuw aan de onderkant een beetje om- hoog. Zo wordt het water met kracht onder het rad doorgeduwd en in beweging gezet. Nieuwe Demer Het rad zet op zijn beurt het maalwerk van de molen in werking en zo wordt het graan gemalen.

Daar spookt het alle nachten, omdat daar Wel... daar hing nog vroeger mensen werden opgehangen. een stukje vel en een Ik heb een keer een koord gevonden waar pluk haar aan! er een aangehangen had!... Grote Molen touw haar hoe weet je dat? 1768- 1771 Stadhouder Willem V van Oranje, heer van Zichem, laat de oude molen vel WAAROM PACHTERS vervangen door een nieuwe in VAN DE MOLEN VAAK ruil voor ieder 18de vat graan dat BIER­BROUWERS WAREN er gemalen wordt en ieder 22ste deel van het mout. De bierbrouwers die voor hun bier gerste­ mout nodig hadden, konden hun graan 1908 goedkoop in de door hun gepachte molen Brand in de molen! De molen wordt laten malen. Het geld dat ze op deze een jaar later heropgebouwd. manier uitspaarden, gebruikten ze om de 1979-1980 pacht te betalen. Het malen de- De molen draait een Ik ben geen bangerik... maar in het donker den ze natuurlijk niet zelf. Daar laatste maal ter door de Demerbroeken lopen, vind zelfs ik een hadden ze een molenaar voor gelegenheid van de Een eindje verderop zie in dienst. Molenaar zijn, was beetje eng! Heb jij op het dwaallichtjespad je mij op mijn kop staan. opnames van de durven lopen? Aan het eind van het pad vind hard werken voor weinig geld. film De Witte Probeer dat ook maar De kosten van onderhoud en je mijn droomstoel in de wilgenboom. eens! Dan ziet de wereld van Sichem. Daar kun je even bijkomen reparatie van de molen kwamen er meteen een stuk voor rekening van de heer van en wegdromen bij het ruisen van vrolijker uit! de wilgenblaadjes. Zichem. 30 31 Het molenaarsdilemma

Als molenaar doe je En als ik het water onder het zelden goed! Stuw je het de pegel houd, is er minder water op tot boven de pegel, kans op overstromingen... dan gebeurt er dit... boven de ...maar kan ik wel veel pegel minder malen…

onder de pegel

De pegel is de hoogte waarop de molenaar het water in de Demer dient te houden

Ons tarwe groeit goed zo maar we Zo molenaar, je Zeker! Bij deze Waar blijft het kunnen het niet laten malen tot meel! hebt goed door waterstand doe ik pachtgeld molenaar? kunnen malen! goede zaken!

Zo kan ik de pacht betalen!

stroomopwaarts (voor de molen) .. maar m’n mooie graan is verpest door het hoge water Stoere vent he, die Thijs!

stroomafwaarts (acher de molen) Leuk dat je zoveel kon malen...

…maar mijn tarwe Met al die snelle hangt slap door te wisse­lingen van de weinig water! water­stand kan ik ‘t Loopt niet goed molenaar! niet varen! Je hebt weer boven de pegel gemalen Dat wordt een boete!

Dit is GREGORIUS VOS, bijgenaamd ‘Den Thijs’. Hij was de laatste molenaar en een echte held. Hij redde 18 men- sen uit de Demer! Tijdens de Tweede Wereldoorlog mocht de molen van de Duitsers niet gebruikt worden. Hij heeft toen veel stiekem gemaald om de mensen te helpen.

32 33 Wittes Hoekje De Hemmekes Kijk goed rond of je deze objecten kunt vinden: Het grasland met de picknickbanken waar we nu doorheen wandelen wordt de GESCHIEDENIS Raderwerk Hemmekes genoemd. Afkomstig van het VAN DE SCHEEPVAART van de molen Oudnederlandse woord ‘ham’ dat knie­ holte betekent. Als plaatsnaam wordt met het woord ‘ham’ een weide aangeduid, die Einde 13de eeuw in de knieholte/meander van een rivier ligt. Rechttrekken van de Demer Zo liggen de Hemmekes in de bocht van ter bevordering van de scheepvaart. de Oude Demer. Plaquette van 1865 Stuw Zichem Aanleg van de spoorlijn Hasselt-Leuven. Door de aanleg Kijk eens naar het water van de Demer! van het spoor en enkele Dat stroomt best hard. Wedstrijdje doen met wegen, verliest de Demer het water? We lopen langs de kade naar het haar belang voor het startpunt en gooien daar ieder een eigen takje vrachtvervoer. in het water. Dan rennen we met het takje Binnenwerk mee. Wiens takje als eerst onder de brug door van de molen Na WO II is, heeft gewonnen! (TIP: Ga op De Demer wordt steeds meer bezoek bij de ingedijkt. Dit om overstromingen dokter!) beter te kunnen beheersen.

1998 De laatste grote overstroming WAT KROM IS WORDT van de Demer. Het is altijd mooi om te zien hoe de RECHT GEMAAKT zakken meel omhoog gehesen worden! Op een dag mocht ik helpen. Elke keer Vanaf de middeleeuwen werden delen van als de zak vastgemaakt was aan het de Demer rechtgetrokken, onder andere de touw, riep ik ‘HOEP!’ En dan trok meander bij de Hemmekes. Over een recht de molenaar de zak omhoog. Na een stuk rivier konden de schepen veel sneller tijdje werd het wat saai en toen haakte vooruit komen en de Nieuwe Demer liep ik stiekem de kleine haak achter de langs het centrum van de stad. Dat kwam gesp van de knecht zijn broeksband. de handel via de rivier ten goede. Schepen Hoep, daar ging hij de lucht in! met allerhande vracht: wol, laken, BOTEN TELLEN Maar de gesp brak en hij kwam biervaten, stenen, hooi of graan werden In de eerste helft van de 16de met een smak op de grond! Ik pakte getrokken door scheepstrekkers en eeuw voeren er jaarlijks 250 bliksemsnel mijn holleblokken paarden. Voor het laden en lossen van schepen over de Demer. In de en rende in één asem tot thuis. goederen werden er aanlegplaatsen tweede helft van die eeuw nam gemaakt achter de lakenhal, tussen dit af door de Tachtigjarige de Grote Molen en het Elzenklooster. Oorlog. Na een opleving begin Schepen die niet aanmeerden in Zichem 17de eeuw verminderde moesten over de Oude Demer varen. Het het scheeps­transport tolhuis op de markt was het gildehuis van langzamerhand en de scheepstrekkers en de plek waar de bloedde en doofde schippers dienden te betalen voor hun uiteindelijk uit door de doortocht. De tol bedroeg één stuiver per komst van de spoorlijn. doorvarend schip.

34 35 De scheepstrekkersgilde

Het TREKGEBIED van elke scheepstrekkersgilde was duidelijk afgebakend. Zo trok de gilde van Aarschot de boten tot aan Zichem, waar de Zichemse scheeps­- trekkers het overnamen­ en de boten tot voorbij Diest trokken. De voerman bleef wel op het hele traject in dienst. 36 37 Wittes Hoekje Het Station

We zijn weer terug bij het station. Het tweede handelscentrum in de geschiede- GESCHIEDENIS Op de picknicktafel vind je het scheeps­ nis van Zichem. Vanaf de opening in 1865 VAN trekkersspel. Zoek een pion (steentje, HET STATION werd het een druk vervoersknooppunt. takje, blaadje), speel het spel en kijk PERENBOMEN Hout, hooi, seizoensarbeiders, wie er als eerste met zijn schip over de Hier in de Hemmekes is het goed bedevaarders en Zichemnaren die even 1865 Demer Zichem voorbij is gevaren. vertoeven. Een prima plek voor een korte naar Aarschot of Diest wilden om Station Zichem wordt Pas op dat je niet in de draaikolk stop met picknick.­ Wat dacht je van een geopend. terechtkomt met je schip! boodschappen te doen. lekkere sappige peer? In september kun je die hier zo van de bomen plukken. De 1894 perenbomen zijn hier aangeplant als SUPERHOOI Spoorlijn naar Scherpenheuvel verwijzing naar het verhaal van de Witte ANEKDOTE BABYBOTEN (‘t trainke, spoorlijn 30) wordt en het perenboompje van zijn vader. En Sommige mensen geloofden dat kinderen Zowat heel de Demervallei bestond vroe- gerealiseerd. natuurlijk ook omdat perenbomen mooi met boten werden gebracht. Had het schip ger uit hooiland, met Zichem als centrum. zijn, de bloesem allerlei insecten aantrekt een bruin zeil dan was het een jongetje, had Hooihandelaars, zoals de families Van 1900 en peren gewoon erg lekker zijn! het een wit zeil dan was het een meisje. Meeuwen en Weynants, kochten er hooi Tram Zichem – Turnhout, van de boeren op. Het hooi werd uitge- met aftakking naar Mol, voerd naar Brussel en Antwerpen, vooral wordt aangelegd en dient als perenproeverij voor de paarden van het Belgisch leger. ontsluiting van en naar de Hooi was zowat het enige exportproduct­ Kempen. Hmmm, die peer ziet er van betekenis voor de vallei en was de zooo lekker sappig uit! drijfveer voor de landbouw in de regio. Ik neem een Tijdens het hooiseizoen stond de omge- heel klein hapje van ving van het station vol met hooimijten. de achterkant. Dan kan hij verder rijp worden zodat pa hem straks zelf kan proeven... 1 station Zichem Tramlijn Zichem-Mol 2 hooihandelaar Van Meeuwen 5 3 hooihandelaar Weynants 4 tramstation 4 1 5 stelplaats tram 3

2 Wie heeft daar van Spoorlijn Leuven-Hasselt mijn peerke gebeten! vast en zeker onze Witte weer!

Spoorlijn Zichem-Scherpenheuvel

38 39 Treinreizigers

Ernest Claes schreef in De Witte: “De statie had altijd een bijzondere aantrekkelijkheid; het was iets dat rechtstreeks in verband stond met de grote wereld buiten Zichem, en de mensen, die er stonden te wachten, leken daar veel gewichtiger dan in hun wekelijkse doen.”

Maar waar reisden de mensen heen met de trein en wat werd er nog meer vervoerd?

Dit hooi gaat naar Brussel. ’t Schijnt Deze boomstammen dat ons hooi zo goed is dat de paarden gaan op transport naar in ’t leger niks anders meer willen eten. de Waalse koolmijnen.

Wist je dat het station van Zichem in 1906 het grootste aantal WEEKABON­ NEMENTEN­ in België uitreikte voor onder andere de seizoensarbeiders? 40 41 Wittes Hoekje Tot ziens!

Kun je deze gebouwen Weet jij wat de volgende woorden in terugvinden? ons Zichems dialect betekenen? Zo, dat was dan onze wandeling Stause Buskop stations­ door Zichem. Ik vond het plezant om jullie mijn a. station a. scheldwoord gebouw woonplaats te laten zien en hoop dat jullie het b. kerk b. hoog koffiekopje net zo leuk hebben gevonden. Kom gerust nog c. staat c. bisschop een keer op bezoek! Als het warm genoeg is, zwem ik in de Demer en zo niet, zoek me dan in de Demerbroeken of bij Moêrzaëker de Maagdentoren. a. mier hooihandelaar b. jongen die tegen de muur plast Van Meeuwen c. lekkende dakgoot

Maske Broebele a. masker a. borrelen b. meiske b. roddelen hooihandelaar

c. stamppot c. bobbelen Weynants

Hoemel =b =b Hoemel

Hoemel a = Brobbelen a. hemel b = Maske

Wat vond jij de mooiste/ leukste/ meest

b. hommel a = Muurzeiker Tramstation

interessante plek die je gezien hebt c. bende c = Buskop

vandaag? Statie = a. = Statie

het station de treinbrug de Maagdentoren DE POEPHAAN de markt Ernest Claes was bepaald geen Maak hier een mooie foto en fan van de tram naar Averbode/ post deze foto met #dewitte. de kerk Mol. Na een nachtje in een hotel de watermolen vlakbij het spoor, gaf hij hem de weinig charmante bij­naam ‘poep­ de Demerbroeken haan’ omdat hij zoveel stoom en herrie uitstootte.

HUIZE ERNEST CLAES de watermolen Heb je nog puf om verder te wandelen en wil je het huis van de beroemde schrijver Ernest Claes zien? De plek vanwaar hij al die prachtige verhalen over mij en onze stad uit zijn pen heeft laten vloeien? Loop dan het spoor over en volg de Ernest Claesstraat voor ongeveer 1 km tot aan nummer 152.

De tuin is steeds vrij te bezoeken.

het moeilijk te maken! te moeilijk het De openingsuren van Huize Ernest

Een raadsel om gedaan bij maar er ik heb praten Claes kun je terugvinden op Het heeft vier poten en twee horens,... Frans het van Dat koe! Een Antwoord: www.scherpenheuvel-zichem.be. en... het kan Frans praten Wat is dat? 42 43 “Over het wijde broek zat de zon zo groezementig te stoken alsof de lucht aan het smelten was, en daar hing over de vlak uitgespreide beemden een tinte­lende licht­ schittering die de kop aan ‘t duize­ len bracht. Geen vogel was in de lucht te zien. De hoge grashalmen lieten hun vlummige koppen top­ zwaar neerhangen, de baardige aren van het wilde gers waren dor grijs, als verschroeid, en in ‘t droog rutselend gras kondt ge de sprinkhanen horen knisperen. De Witte zag de statie liggen met haar rode gevel en zinken dak, vlak in de felle zon, en daar achter de hoekige daken van het dorp rond de kerk. ’t Was of de hartenklop van het leven met een slag was stilgevallen, en of al de dingen lagen vastgestold op de eendere plaats waar ze stonden.”

ERNEST CLAES De Witte, 1920