De Binnenste Buiten post Een gratis maandelijkse uitgave van Plaatselijk Belang Buitenpost Jaargang 21, nr. 5(extra), maart 2020

In dit nummer:

> Een impressie van het dagelijks leven in Buitenpost tijdens de oorlogsjaren 1940-1945

> Een tijdlijn met alle belangrijke oorlogsgebeurtenissen

> Dagboekherinneringen

> De slachtoffers in Buitenpost

> Overzichtsfoto van Buitenpost in 1944

> Affiches en krantenberichten uit de oorlogsjaren

Vijfenzeventig jaar geleden Het moment van de bevrijding! Na bijna 5 jaar bezetting reden op zondag 15 april 1945, rond half twee ‘s middags, een viertal Canadese verkenningswagens Buitenpost binnen. Het was de start van een wekenlang durend bevrijdingsfeest. (© foto: Sjouke Veenstra - Jan Veenstra) 1940 tot en met 1945, niet te vergeten jaren! Deze extra uitgave van ons er voor dat de mensen die mij de oorlogssituatie werden veel terugblik op de Tweede We- De schets die in dit blad wordt dorpsblad is helemaal gewijd lief zijn en ikzelf gespaard blij- belangrijke levensmiddelen reldoorlog compleet te maken gegeven is zeker niet com- aan de Tweede Wereldoor- ven van oorlogsgeweld? Hoe steeds moeilijker en later he- wordt ook een concluderende pleet. Het is niet meer dan een log. Vijfenzeventig jaar gele- kom ik deze, hopelijk tijdelijke, lemaal niet meer verkrijgbaar. beschouwing gegeven. Helaas verzameling van, deels toeval- den kwam in Nederland een periode door? Ook werd alles wat voor de is er maar weinig lokaal foto- lig gevonden, feiten, beelden einde aan vijf bezettingsja- oorlogsvoering van belang kon materiaal van Buitenpost uit en herinneringen die op volg- ren. Op 7 mei 1945 werd de Nadruk op dagelijks leven zijn door de bezetter opgeëist de oorlogsperiode beschikbaar. orde zijn gebracht. Het doel capitulatie door Duitsland Voor sommige mensen gingen of in beslag genomen. De be- Camera’s waren er nog maar is niet meer dan een indruk te ondertekend en was Neder- de vragen nog verder. Kies ik zetter eiste zelfs arbeidskracht weinig en de bezetter verbood geven van hoe de ‘oorlogstijd’ land weer vrij. Het is een pe- partij in de ideologische strijd waardoor veel jonge mannen het maken foto’s. door veel dorpsgenoten is er- riode die bij veel van de men- die gevoerd wordt? Kies ik par- naar een onbekende en dikwijls varen. Ongetwijfeld is het niet sen die het meemaakten diep tij door mij actief te verzetten risicovolle bestemming werden Indeling van de pagina’s meer dan een kleine bijdrage in het geheugen gegrift werd. tegen de bezetter of juist door gestuurd. Buitenpost kende zijn In deze krant worden op het in de stroom van media-aan- Sporen van die periode zijn hem mijn steun te geven? Het slachtoffers, mensen die hier of linkerblad, in chronologische dacht voor de Tweede We- nu nog in ons dorp terug te aantal Buitenposters dat prin- juist ver weg, om het leven kwa- volgorde, belangrijke mo- reldoorlog die straks voorbij vinden. Als redactie van ons cipieel, vanaf het begin van de men of blijvende lichamelijke menten uit de oorlogsperiode komt. dorpsblad willen we dit her- oorlog, actief betrokken was of geestelijke schade opliepen. beschreven. Daarbij worden denkingsjaar niet zonder bij- bij het verzet was klein. Na de De oorlog kwam verschillende datums van internationaal, na- Deze krant steunt de gedachte zondere aandacht voorbij la- April-mei staking van 1943 en keren in ons dorp door de eva- tionaal en plaatselijk belang dat het goed is kennis over de ten gaan. Dat is de reden voor later met de overwinning in cués die hier onderdak kregen. benoemd. Deze geschiedschrij- geschiedenis levend te hou- deze speciale uitgave van De zicht groeide hun aantal tot en- De oorlogssituatie zal echter ving krijgt uitleg en wordt geïl- den. De Tweede Wereldoor- Binnenste Buiten. kele tientallen. Het aantal col- door de meeste mensen het lustreerd met documenten en log was 75 jaar geleden, maar laborateurs of sympathisanten meest en duidelijkst ervaren afbeeldingen. Op het rechter- is in veel opzichten onvermin- De bezettingstijd was voor bij- van Duitsland was in ons dorp zijn door de stroom aan ver- blad is de aandacht meer op derd actueel. Het is een perio- na iedereen die het meemaakte kleiner dan de groep die zich ordeningen, verplichtingen en de lokale situatie gericht. Dit de die nog lang niet vergeten is een bijzondere periode. Zelfs verzette. Maar op een aantal verboden die werden opgelegd. wordt ondersteund door ver- én niet vergeten moet worden. voor de mensen die persoonlijk van ongeveer 1800 inwoners halen, documenten, krantenbe- geen schokkende gebeurtenis- was de ‘gemiddelde’ Buitenpos- Meer gebalanceerde blik richtjes en illustraties. Dit tekst in dit blad is als ver- sen hadden meegemaakt. Het ter eigenlijk geen van beide. De Vijfenzeventig jaar afstand in haal geschreven en niet als ge- leven werd tijdens de oorlogs- inhoud van deze De Binnenste tijd stelt ons in staat om met schiedkundig naslagwerk. Dat jaren teruggebracht naar een Buiten concentreert zich daar- een meer gebalanceerde blik heeft mede de vorm bepaald. meer eenvoudig en elementair om niet op het verzet, collabo- terug te kijken. De informatie Ten behoeve van de leesbaar- niveau. Voor veel dorpsgeno- ratie en het militaire verloop over wat er zich tussen 1940 heid is bij citaten niet aange- ten draaide de oorlogstijd in maar op het dagelijkse leven en 1945 afspeelde is nu com- geven uit welke bron (per- hoofdzaak om overleven. De voor de meeste van onze toen- pleter dan direct na de oorlog. soonlijk/documentatie en vrijheid om dingen te zeggen malige dorpsgenoten. Er is meer inzicht in de oorza- het tijdstip daarvan) de tekst en te doen werd voortdurend ken en de drijfveren die een rol afkomstig is, maar zijn alle in ingeperkt. De toekomst was Rustige plek hebben gespeeld. Wat Buiten- de vorm ‘vertelde’, ‘schreef’ of onzeker. De materiële omstan- Tijdens de oorlog was Buiten- post meemaakte van de oorlog ‘meldde’ opgenomen. Daar- digheden werden in de loop post een klein en relatief onbe- had uiteraard te maken met om zijn ook sommige citaten van de oorlog steeds moeilijker. tekenend plattelandsdorp. Het de ontwikkelingen op grotere ingekort, in tijdvorm of an- Mensen stelden zich vragen. grote oorlogsgeweld ging aan schaal. Daarom is er voor geko- derszins aangepast, zonder Blijft er genoeg te eten voor het dorp voorbij. Toch werd zen om het verhaal in dit blad de strekking te wijzigen. Om ons? Kan ik mijzelf en mijn kin- het door de oorlog geraakt. een voorgeschiedenis te geven redenen van privacy zijn per- deren goed kleden? Hoe ver- De luchtoorlog liet regelmatig en te kijken naar de ontwikke- soonlijke gegevens soms weg- warm ik mijn huis? Hoe zorg ik van zich horen en zien. Door lingen buiten het dorp. Om de gelaten. De Binnenste Buiten Post pagina 2 Buitenpost voor de Tweede Wereldoorlog, een rustig Fries plattelandsdorp Hoe zag Buitenpost er tij- Hoofddorp en bestuurszetel dens de oorlogsjaren uit? Als hoofdplaats van de ge- Vergeleken met nu was het meente Achtkarspelen stond dorp klein, het telde nog al ruim anderhalve eeuw het geen 1900 inwoners. Het gemeentehuis in Buitenpost. had als hoofddorp van de Vanaf 1867 bevond dit zich in gemeente Achtkarspelen huize Nijenstein aan de Voor- relatief veel ambtenaren en straat. In 1940 huisvestte de notabelen onder haar in- gemeentelijke secretarie een woners maar had tegelijker- 20-tal ambtenaren. De meesten tijd nog een sterk agrarisch van hen woonden in ons dorp. karakter. Een kleine schets De burgemeester, Pier Eringa, volgt hier. woonde in het Jeltingahuis aan de Stationsstraat. “Buitenpost is een florissant, lommerrijk dorp aan den groo- ten verkeersweg Groningen - Leeuwarden - Harlingen. Door het leggen van dezen breeden straatweg in 1842, later mede door het leggen van den spoor- weg Groningen - Harlingen, werd het dorp opgenomen in het ‘wereldverkeer”. Zo typeer- Pier Eringa de het Nieuwsblad van het Noorden in december 1934 ons De gemeentesecretaris, Fern- dorp. In het boek Friesland, uit- hout, had zijn voorname huis gegeven door Hepkema’s Cou- op de hoek van Stationsstraat rant in 1940, werd over Acht- en Julianalaan. Veel van de karspelen geschreven: “Als men ambtenaren woonden aan de over deze gemeente gaat schrij- Stationsstraat, de Voorstraat ven is het niet mogelijk iets te of de Julianalaan. Buitenpost melden, dat den vreemdeling was ook de woonplaats van vormde de Hervormde Evan- stond een drietal boerderijen mentale boerderij en een nog zal doen besluiten, zoo spoedig de notaris, twee huisartsen en gelisatie die in een gebouwtje en de gezichtsbepalende graan- mooiere korenmolen. Het pad hij gelegenheid vindt, daarvan een veldwachter. In het West aan de Irenestraat kerkte. De pelmolen van Van Slooten. De werd gesierd met een tweetal door persoonlijk bezoek kennis stond de marechaussee-kazer- vierde groep bestond uit een Kuipersweg en Stationsstraat houten bruggetjes. De School- te nemen. Historische plekken ne. Van daaruit hielden zeven paar Doopsgezinden. Enkele waren straten die nog maar kort straat had z’n diakoniewonink- en gebouwen, die een bezoek ordehandhavers met strakke Buitenposters waren onkerke- bestonden. Aan de Bouwyk (nu jes en een tweetal grachten. waard zijn, zijn er bijna niet aan hand de gemoederen in be- lijk. Het dorp had een chris- Herbrandastraat) stonden vijf- Deze grachten liepen naar de te wijzen”. Het boek vertelt in dwang, met name in de onrus- telijke en een openbare lagere tien corporatiewoningen van Stationsstraat en werden in de meer detail over Buitenpost: tige ‘heidedorpen’. Buitenpost school en zelfs een ULO. woningstichting SWA en een Schoolstraat overspannen met “De residentie der gemeente, is had daardoor in de omliggende aantal kleine particuliere huis- een betonnen brug. Er waren een fleurig dorp, dat rond 2000 dorpen de naam een ‘heren- Nieuwe ontwikkelingen jes. De meest recente ontwik- toen ook nog enkele markante inwoners telt. Een gedeelte dorp’ of ‘ambtenarendorp’ te Rond de eeuwwisseling had keling was de Julianalaan. Daar gebouwen: een twee verdie- daarvan ligt in wijden omtrek zijn. Toch bestond de meer- het dorp een telegraaf- en tele- verrezen sinds enkele jaren pingen tellend stationsgebouw, verspreid, maar in de laatste 20 derheid van de bijna 1900 in- foonverbinding gekregen en in grotere, moderne huizen. De een watertoren voor het bijvul- jaren is de bebouwde kom zeer woners uit gewone burgers. In 1920 was elektriciteit geïntro- straten in de zuidwesthoek van len van de stoomlocomotieven, in omvang toegenomen. Het Buitenpost en omgeving waren duceerd. Maar als stipje op de het dorp waren nog in ontwik- de houten fietsenstalling van de aantal huizen is in dien tijd ver- veel grote en kleinere boeren- kaart in een van de traditioneel keling. Aan de Parklaan en her Nederlandsche Spoorwegen, dubbeld. De ruime bouw, het bedrijfjes. De middenstand armste regio’s van Nederland en der aan de Irenestraat en de het aan de noordzijde van de aristocratische, solide karakter bestond uit een zestigtal in had het veel niet. Er was geen Haersma de Withstraat stond spoorlijn gelegen groentevei- van de oudere woningen, de hoofdzaak kleine winkeliers en waterleiding en geen riolering. een enkele nieuwe woning. Het linggebouw en ga zo maar door. goed verzorgde stratenaanleg, dienstverleners. Het grootste Kolen verwarmden het huis. Oost en het West werden gedo- maakt Buitenpost tot een der bedrijf was Steenhouwerij De De fiets was voor velen het be- mineerd door grotere en klei- Geluiden in het dorp van toen mooiste dorpen van de pro- Vries aan de Jeltingalaan. Met langrijkste dagelijkse vervoer- nere boerderijen. Aan de Bui- verschilden nogal met die van vincie”. Een politierapport uit het station, de kleine haven en smiddel, ook voor langere af- tenposter Vaart was de haven te vandaag de dag. In mijn jeugd 1940 meldt: “Een rustig dorp goede verbindingswegen had standen. Auto’s waren voor de vinden. Verder stond daar het waren het voornamelijk boe- met een gemengde bevolking. Buitenpost ook een belangrijke notabelen en meer welgestel- restant van een houtzaagmolen renwagens met stalen banden Druk door de ligging aan den vervoersfunctie. den. Paarden waren nog steeds en bij Lutkepost een voormali- om de wielen, getrokken door straatweg Groningen-Leeuwar- onmisbaar voor het transport ge zuivelfabriek. één of twee paarden met hoef- den. Geeft voor één politieman Verzuild en het boerenwerk. ijzers onder. Prachtig hè? Dat een volledige dagtaak”. Aan de De kerk was belangrijk. Ons Jaap Noordhof vertelt was het straatlawaai van toen. zuidkant van het dorp lag Lut- dorp kende een viertal gezind- Hoe zag het dorp er uit? Dorpssmid Jaap Noordhof be- kepost tegen Buitenpost aan: ten. De Gereformeerde kerk Buitenpost bestond uit een paar schreef het Buitenpost zoals hij een handjevol huizen en boer- had de meeste lidmaten, ge- straten. Een zijweggetje, meer dat in z’n jeugdjaren gekend had derijen maar gemeentelijk ge- volgd door de Nederlands-Her- een zandpad, van de Voorstraat in dit dorpsblad: “Neem nou zien nog steeds zelfstandig. vormde kerk. Een klein groepje was de ‘Mounereed’. Daaraan de prachtige Kerkstraat (ook wel Jordaan genoemd) met al z’n verscheidenheid aan wonin- gen en steegjes. Een afgedankt houten stationsgebouw had in de Kerkstraat opnieuw een plaatsje gekregen en herbergde woninkjes. Zelfs kleine winkel- tjes ontbraken niet, zoals een Nu moeten woningen worden groenteboer, melkboer, petro- geïsoleerd om het leefbaar te leumhandel, kruideniers, hor- houden. Om een indruk te krij- logemaker en niet te vergeten gen van de ‘rust’ in zo’n dorp een voorloper van de Blokker, denk ik vaak aan Ruurd van het winkeltje van Meindertsma. der Berg, de manufacturier vlak Maar ook een boerderij ont- naast onze smederij. Als Ruurd brak niet. Het ‘Mounepaed’ is vloerbedekking (meestal zeil) ook zo’n verloren gegaan stukje had verkocht, dan werd de vol- romantiek. Het pad liep vanaf le rol op de Voorstraat uitgerold de Voorstraat met een bocht en het verkochte deel op straat Het pand Nijenstein aan de Voorstraat was het gemeentekantoor. In het gebouw rechts helemaal door tot aan de Kui- afgesneden zonder dat het ver- zaten de Dienst Sociale Zaken, waaronder de armmeester, en het bureau van politie. persweg. Aan dit Mounepaed keer daar noemenswaardig hin- Enkele jaren voor de oorlog kreeg ook de Dienst Luchtbescherming er een onderdak. stond een prachtige monu- der van ondervond en zonder De Binnenste Buiten Post pagina 3

De Kerkstraat was een smal winkelstraatje, met veel kleine huisjes, winkeltjes en een De Voorstraat, kort voor de oorlog. In Nijenstein bevond zich het gemeentehuis en het bu- boerderij dicht op elkaar gebouwd. In de volksmond stond het ook wel bekend als ‘de reau van de veldwachter. Verder stonden er de hotels van Bolling en Klamer, café de Vee- Jordaan van Buitenpost’. handel, winkeltjes en enkele voorname en wat eenvoudiger woningen.

Aan de Kuipersweg waren er gedurende de laatste 30 jaar voor de Tweede Wereld- De Stationsstraat was relatief nieuw. Veel ambtenaren woonden er, maar gezichtsbepalend oorlog steeds meer woningen bij gekomen. Helemaal aan het einde van de straat is de en het voornaamst was natuurlijk Jeltingastate, waar de burgemeester woonde. kruising Kuipersweg - Voorstraat.

De Jeltingalaan was ook een vrij nieuwe straat met afwisselend kleine burgerhuisjes De Schoolstraat, met aan het eind van de straat de openbare lagere school. Helemaal links en kleine nerinkjes. de schilderszaak van Huizinga en helemaal rechts de bakkerij van Elema. dat Ruurd daarbij enig gevaar gelaar. Bij ieder huis was een Ooggetuigen uit ons dorp liep. regenbak in de grond. De post werd twee keer per dag bezorgd In deze krant wordt gebruik gemaakt van een • Dedde en Griet Wiersma, zoon en dochter van De schamele straatverlichting door vaste postbestellers, die groot aantal verhalen en citaten van dorpsgeno- de plaatselijke fietshandelaar Marten Wiersma bestond uit een enkele - mid- je natuurlijk allemaal bij naam ten. Hieronder maakt u kort kennis met de mees- aan de Bouwyk (nu Herbrandastraat). den boven de Voorstraat han- kende. De post werd toen per te hen. gende - gloeilamp (bevestigd trein aangevoerd en per hand- • Betty de Vries werd op 1928 met een tussen twee woningen kar afgehaald door de bestel- • Jan Ploeg werd op 30 decem- geboren en overleed op 30 maart gespannen draad). Het onder- lers; gekleed in zomer- of in ber 1891 in Surhuizum geboren. 2019. Zij was een van de drie houd daaraan werd verzorgd winteruniform. Stoomtreinen Hij overleed in maart 1953. Hij dochters van Klaas de Vries, steen- door de plaatselijke afdeling liepen hijgend en puffend het was armmeester van de gemeente houwer en verzetsman, die zijn van het elektriciteitsbedrijf, Achtkarspelen (voorloper van de werkplaats aan de Jeltingalaan had. gevestigd aan de Kuipersweg. Sociale Dienst) en hield een dag- Van groot belang voor het dorp boek bij met zijn dagelijkse erva- • Jan Kootstra werd op 23 januari 1935 op Lut- was in die tijd ‘de centrale ra- ringen. kepost geboren en overleed op 24 oktober dio’. De exploitatie daarvan was 2016. Zijn ouderlijke huis stond tegenover de in handen van een particuliere • Roel Roosma werd op 28 maart 1924 geboren melkfabriek, nu de timmerfabriek. Als lagere dorpsgenoot, sigarenwinkelier en overleed op 6 oktober 2019. Hij woonde in de school-jongen maakte hij de oorlog net buiten Koos Oosterhof, gevestigd aan Schoolstraat en kwam in 1935 op de steenhou- Buitenpost mee. de Voorstraat. Door het dorp station binnen en bij vertrek werij van Klaas de Vries te werken, maakte daar hingen de draden van huis tot werd door de machinist een de oorlog mee en werd bij het verzetswerk be- • Sietske IJlstra is de dochter van drukker Bonne huis of aan palen, allemaal aan- stoomfluitsignaal gegeven”. trokken. IJlstra die zijn bedrijfje aan de Voorstraat had. gelegd en onderhouden door diezelfde Oosterhof. Wilde je Buitenpost was een weinig op- • Willem van der Veer werd geboren op 9 decem- • Jaap Noordhof is de zoon van smid Gerrit een aansluiting dan kreeg je windend Fries plattelandsdorp, ber 1917 en overleed op 14 april 1983. Hij was Noordhof, die zijn smederij tegenover de her- een eenvoudig bakje of kastje met de blik nog grotendeels thuisbezorgend kruidenier met een winkel aan vormde pastorie had. met slechts één luidspreker, een naar binnen gericht. de Voorstraat en hield een notitieboekje met aan- aan-uitknop en een volumere- tekeningen over de oorlog bij. De Binnenste Buiten Post pagina 4

1914 De wortels van de Tweede Wereldoorlog juni De wortels van de Tweede Wereldoorlog gaan terug naar zaaiden de overwinnaars in Duitsland de kiemen voor een de Eerste Wereldoorlog en eigenlijk al naar daarvoor. Aan volgend conflict. De diepe economische crisis die in 1929 28 juni het begin van de twintigste eeuw werd Europa gedomi- droeg daarin verder bij. Werkloosheid en armoede in de der- neerd door een aantal grootmachten. Engeland, Duitsland tiger jaren wakkerden ontevredenheid en politiek extremis- Aartshertog Frans Ferdinand en zijn vrouw gravin Sophie en Frankrijk waren traditioneel en regelmatig elkaars vijand. me aan. Nederland stond veelal buiten de machtsspelletjes Chotek worden in Sarajevo Dit gebeurde in wisselende samenstelling met elkaar en met van de grotere landen en vertrouwde op haar neutraliteit. doodgeschoten. Start van de andere bondgenoten als Rusland en Italië. Hoewel er weinig Sinds de Belgische vrijheidsoorlog in 1832 was Nederland Eerste Wereldoorlog. aanleiding was, lag daarin de basis voor de Eerste Wereldoor- niet meer bij een Europees gewapend conflict betrokken. log. In een afgedwongen vredesakkoord na die wereldoorlog Maar de economische depressie greep ook hier diep in. 1918 november De Eerste Wereldoorlog 18 november Nationalisme heeft in de wereldgeschiedenis altijd een belangrijke Wapenstilstand rol gespeeld De Eerste Wereldoorlog van 1914-1918 is een bekend voorbeeld van escalatie van het nationalisme. Het was het eerste grote conflict op wereldschaal in de twintigste eeuw tussen En- 1919 geland, Frankrijk, Amerika, Italië en Rusland aan de ene kant en juni 1919 Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en enkele andere landen aan de andere kant. De oorlog eiste miljoenen slachtoffers, veroorzaakte 28 juni grote schade en veranderde de wereldkaart behoorlijk. Het verdrag van Versailles wordt ondertekend. Duitsland en haar bondgenoten verloren de oorlog. Na de wapen- stilstand werd een vredesovereenkomst bereikt met het Verdrag 1920 van Versailles. Daarin was vastgelegd dat Duitsland, als schuldige aan het starten van de oorlog, grote herstelbetalingen moest doen. Verder mocht het maar een klein leger houden, moest enkele gebie- februari 1920 den overdragen aan andere landen en verloor haar koloniën. Het 20 februari verdrag zette veel kwaad bloed in Duitsland. Duitsland was na de vlucht van keizer Wilhelm in 1918 een republiek geworden. Maar De NSDAP wordt opgericht in De landkaart van Europa zag er in 1930 grotendeels hetzelfde uit als nu. Duitsland. het bleek geen stabiele democratie waarin onderlinge onenigheid de boventoon voerde. Na de Eerste Wereldoorlog was aan de Oostzeekust een deel van Duits- land onderdeel van Polen geworden. 1931 Isolationisme en kolonialisme Onrust in veel Adolf Hitler december 1931 Europese landen De buitenlandse politiek die 14 december de Verenigde Staten officieel Adolf Hitler werd op 20 april Oprichting van de Nationaal Soci- Het einde van de Eerste We- vanaf 1918 tot aan de Tweede 1889 in Oostenrijk geboren alistische Beweging in Nederland. reldoorlog bracht niet dat waar Wereldoorlog voerden, was in het stadje Braunau am Inn, veel mensen op hadden ge- het isolationisme. Net als voor liggend tegen de Duitse grens. hoopt. De communistische re- de Eerste Wereldoorlog trok Adolf Hitler was een intelligent, 1932 volutie in Rusland in 1917 had ze zich politiek gezien terug op maar lui kind en had moeite in een aantal Europese landen zichzelf. De handel met het bui- in het maken van contact met april 1932 politieke aanhangers. De nieu- tenland bleef groot maar voor anderen. Hitlers jeugd was een we grenzen zorgden voor nieu- de rest bemoeide het zich in aaneenschakeling van misluk- 10 april we spanningen tussen landen. principe niet met de buitenwe- kingen. Hij was klein, mager en Veel stemmen voor Hitler bij de Het in de oorlog aangewakker- reld. van niet al te goede afkomst, verkiezingen voor Rijkspresident. de nationalisme was voelbaar. waardoor hij werd gepest. Op zijn 17e werd hij afgekeurd voor juli 1932 dienst in het Oostenrijkse leger. Later volgde een afwijzing voor 31 juli de kunstacademie. Psychologen De NSDAP van Hitler krijgt ruim denken nu dat dit bij hem leidde tot het zoeken naar een schuldige. 37% van de stemmen tijdens de parlementsverkiezingen en wordt Dat werden de bestaande maatschappelijke orde en in het bijzon- daarmee de grootste partij. der de Joden. Dit sloot aan op de Jodenhaat die al veel langer in de Duitse samenleving aanwezig was. Toen in 1914 de Eerste Wereld- oorlog uitbrak, ging hij vrijwillig in dienst bij het Duitse leger en 1933 Tegelijkertijd was er een cultu- bleek een fanatiek soldaat. Hitler zei later over de Eerste Wereld- rele omslag geweest tijdens de oorlog: “Dat was de gelukkigste tijd uit mijn leven”. ‘grote’ oorlog. De wetenschap januari 1933 gaf vernieuwende inzichten. De Omdat Hitler een goede spreker was en er duidelijke politieke 7 januari techniek veranderde de wereld. ideeën op na hield, ging hij na de oorlog de politiek in. Hij wist een Verschijning van eerste editie van Vrouwen eisten hun rechten. nieuwe nationalistische politieke partij, de NSDAP, in zijn greep het NSB-blad Volk en Vaderland. Arbeiders eisten verbeteringen te krijgen. Deze voerde hem naar de macht in Duitsland. Hij be- 30 januari in hun werkomstandigheden. Wel had de Amerikaanse presi- noemde zichzelf tot absolute machthebber als ‘Führer’ (leider) en Hitler wordt beëdigd als Rijkskanse- Oude verhoudingen tussen be- dent Wilson in 1919 het initia- beloofde absolute toewijding aan Duitsland. Hij zei zelfs min of lier van Duitsland. volkingsgroepen waren aan ver- tief genomen tot de oprichting meer gekscherend ‘getrouwd te zijn met Duitsland’. Zijn denkwe- andering onderhevig. van het internationale overle- reld zette hij uiteen in het boek ‘Mein Kampf’(mijn strijd). Daarin gorgaan de Volkenbond. Maar speelde zijn veronderstelde superioriteit van het Germaanse ras en 1934 al snel bleek dat het niet meer de minderwaardigheid van anderen een belangrijke rol. Hij beloof- Na de dood van president Von dan een tandeloze waakhond de ook een machtig Duizendjarig rijk voor Duitsland. Hindenburg roept Adolf Hitler was met weinig zeggingskracht. zichzelf uit tot Führer (leider). Veel Europese landen hadden Frankrijk en Groot-Brittanië willen vrede nog koloniën in Azië, Afrika en Zuid-Amerika. Nederland Voor de deelname aan de Eerste Wereldoorlog had Frankrijk met 1935 bezat bijvoorbeeld Neder- enorme schade en prijs in mensenlevens betaald. Ook Groot-Brit- lands-Indië in Azië en Surina- tannië had er bijna een generatie mannen verloren. Beide landen januari 1935 me in Zuid-Amerika. Hoewel waren uitgeput en oorlogsmoe. Ze streefden daarom duurzame Een demonstratie voor vrouwen- de eerste kreten om onafhan- vrede na. Het leidde tot een politiek waarin oorlog en geweld zo- 13 januari kiesrecht in Den Haag. kelijkheid konden worden ge- veel mogelijk werden vermeden. Deze ‘appeasementpolitiek’ (vre- In het Saargebied, dat tot dan toe hoord, waren de koloniale lan- despolitiek) voerde naar het Verdrag van München in 1938. Daarin onder bestuur van de Volkenbond Dit alles veroorzaakte maat- den nog lang niet bereid om werd door Frankrijk en Engeland toegegeven aan nog meer Duit- stond, vindt een volksstemming schappelijke onzekerheid en hun belangrijke wingebieden se aanspraken op meer grondgebied. De Engelse premier Neville plaats. Hierbij stemt de grote meer- onrust in veel westerse landen. op te geven. Daarvoor waren Chamberlain deed toen de beroemde uitspraak: “Peace for our derheid (90,4%) voor aansluiting Een omstandigheid die voor de economische belangen nog time” (Vrede voor onze toekomst). Voor Hitler was het juist reden bij Duitsland. politiek extremisme een goede veel te groot. om te denken dat zijn tegenstanders zwak waren en hij verder kon voedingsbodem was. gaan met zijn agressieve bedoelingen. De Binnenste Buiten Post pagina 5 Oorzaken Tweede Wereldoorlog Stap voor stap Lijst met woorden die vaak gebruikt naar oorlog werden in de oorlogsperiode Als oorzaken van de Tweede Wereldoorlog worden vaak genoemd: Hitler werd in 1921 lid van de Arbeitseinsatz of dwangarbeid: in alle bezette gebieden werden • Het Verdrag van Versailles NSDAP en ontpopte zich snel veel mannen tot 35 jaar opgeroepen om dwangarbeid te verrichten Het Verdrag van Versailles was een overeenkomst tussen Duitsland tot leider. De NSDAP was na- in Duitsland. en de Geallieerden na de Eerste Wereldoorlog. Het was een van vijf tionalistisch en weigerde de Ariërverklaring: verklaring die ambtenaren en later ook andere verdragen, waarmee het conflict formeel werd beëindigd. Volgens strafmaatregelen van het Ver- groepen in de door Duitsland bezette gebieden moesten tekenen, het verdrag was Duitsland het meest verantwoordelijk voor het uit- waarmee ze aangaven niet joods te zijn. breken van de Eerste Wereldoorlog. Het bepaalde dat de zwaarst Avondklok of spertijd: na een bepaald uur mocht men de straat getroffen landen van die oorlog, Frankrijk, België en Engeland, niet meer op. ‘Sperrzeit’ werd dit ook wel genoemd. herstelbetalingen moesten krijgen van Duitsland. Dat bedrag werd Bonkaart: een kaart met daarop afgedrukte waarmee voedsel, in 1921 bepaald op 132 miljard goudmark. Daarnaast moest Duits- brandstof, kleding en andere producten gekocht konden worden. land steenkool, machines en schepen leveren. Ook verloor Duits- Censuur: politiek toezicht en correctie op alles wat wordt uitge- land 12,5% van zijn territorium in Europa en alle overzeese koloni- bracht zoals films, boeken, brieven en kranten. ale gebieden. Er ontstond al snel in Duitsland ontevredenheid over Collaborateurs: Nederlanders die de Duitsers hielpen om zo hun deze bepalingen, die later zelfs omsloeg in woede. Hitler beloofde eigen situatie te verbeteren. Ze handelden met de nazi’s en verraad- een einde aan het verdrag te maken. Toen hij aan de macht kwam den ondergedoken Joden tegen betaling of om zelf te worden ge- stopten de betalingen onmiddellijk. spaard. Naar schatting was vijf procent van de Nederlandse bevol- king collaborateur in de Tweede Wereldoorlog. • De economische crisis Derde Rijk: Hitler riep in 1933 het Derde Rijk uit toen hij de Na het einde van de Eerste Wereldoorlog ging het economisch macht kreeg van het Duitse volk. Het werd ook wel het Duizend- langzaamaan beter. Maar eind oktober 1929 veroorzaakte het in- jarig rijk. eenstorten van de beurs op Wallstreet in New York een wereldwij- Distributie: georganiseerde verdeling van goederen in de oorlog, de economische crisis. Miljoenen mensen verloren binnen enkele zoals eten of kleding, door middel van distributiebonnen. dagen hun spaargeld. Fabrieken moesten sluiten en lonen daalden Distributie-stamkaart: stamkaart met persoonlijke gegevens om met de helft. De crisis werd wereldwijd en had grote en langduri- drag van Versailles nog langer in aanmerking te kunnen komen voor distributiebonnen. ge gevolgen. Veel mensen kwamen in ellendige omstandigheden te ondergaan. Het had een ra- Fascisme: fascisme is een extreme vorm van autoritair nationalis- te leven en hoopten dat partijen die beloofden de gevestigde orde cistische ideologie waarin een me en is antidemocratisch, anticommunistisch, antiliberaal, anti- omver te gooien, hen een betere toekomst zouden geven. Hitler ras van Germaanse ‘übermen- parlementair en anti-intellectueel. beloofde in Duitsland meer werk, onafhankelijkheid, welvaart en schen’ en vernietiging van het Flak: Duits luchtafweergeschut. meer aanzien in het buitenland. Jodendom werden gepropa- ‘Fout’: zo werden mensen aangeduid die met de bezetter sympa- geerd. In 1923 deed hij een thiseerden of samenwerkten. • Fascisme, nationaal-socialisme en nationalisme gewelddadige poging tot een Gaarkeuken: in de gaarkeuken kon tijdens oorlog eenvoudig en Het fascisme is een politieke ideologie, gebaseerd op een extreme staatsgreep, die mislukte. Na goedkoop eten worden verkregen. Voor de allerarmsten gratis. vorm van populistisch nationalisme. In de kern zit meestal een my- een korte gevangenisstraf pakte Geallieerden: de benaming voor Engeland, de VS, Canada en de thisch geloof in een hergeboorte van de samenleving. In de jaren hij zijn politieke werk weer op Sovjet-Unie samen die voornaamste ‘vijanden’ van het Duitsland ‘30 van de twintigste eeuw kende het verschillende verschijnings- maar nu langs andere weg. Stap vormden. vormen in diverse landen. Het fascistische Italië van Mussolini voor stap bouwde hij zijn partij Invasie: het met een leger binnenvallen van een land of gebied. en het nationaal-socialisme in Duitsland van Adolf Hitler zijn de en politieke invloed uit. Tot hij Jan Hagel of Landwacht: een gewapende organisatie met Neder- meest bekende varianten. In Nederland trad de Nationaal Socialis- in 1933 gekozen werd tot Rijks- landse leden die tot doel had NSB’ers te beschermen en tegenstan- tische Beweging in hun voetsporen. kanselier. Om alle macht in ders op te sporen. De bijnaam kwam voort uit het feit dat ze jacht- handen te krijgen, voerde Hitler geweren kregen van de Duitsers. Vaak is ontevredenheid met het democratische systeem een reden in maart 1933 een grondwets- Knijpkat: een zaklantaarn zonder batterijen. De zaklantaarn gaf waarom mensen voor dit soort politieke systeem kiezen. Kenwoor- wijziging door die hem de be- licht door het voortdurend indrukken van een handeltje. De knijp- den zijn vaak: sterke mannen of dictators, overdreven gehoorza- voegdheid gaf om vier jaar lang kat maakte een zoemend geluid dat leek op het geluid van een kat, me gemeenschapszin en geloof in eigen superioriteit. Als politieke buiten het parlement om wet- vandaar de benaming. vorm binnen de democratie was het in Europa nieuw en de ge- ten uit te vaardigen. Hij maakte LO of Landelijke Organisatie: een organisatie die het op zich had vestigde orde wist in eerste instantie niet goed wat ze er mee aan zo een einde aan de democratie genomen om mensen die moesten onderduiken te voorzien van moest. Het leidde tot passiviteit en een onderschatting van de ge- in Duitsland en vestigde een to- geld en distributiebonnen. talitaire staat. Daarna richtte hij Mof: scheldnaam van de Nederlanders voor de Duitsers. zijn aandacht op vergroting van Moffenmeiden: duizenden Nederlandse vrouwen hielden er in de zijn macht in het buitenland. oorlog een innige relatie met de bezetter op na, die werden met Ook daar wist hij, stap-voor- deze (scheld)benaming aangeduid. stap, met een combinatie van Nationaal-socialisme: door Hitler bedachte politieke ideologie bedreiging en geruststelling, de die gebaseerd is op fascisme, met autoritair bestuur, nationale su- zaken naar zijn hand te zetten. perioriteit en ondergeschiktheid van het individu aan de staat als Na de aansluiting van het Saar- eigenschappen. land bij Duitsland in januari NBS: Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten oftewel het verzet 1935, werd in maart 1936 het Neutraliteit: de officiële benaming als een land geen partij wil kie- Rijnland (foto) bezet. In 1936 zen tussen andere landen tijdens een conflict of oorlog. NSB: de Nationaal Socialistische Beweging in Nederland. NSDAP: de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei, de partij van Hitler in Duitsland. Onderduiken: het zich verstoppen om te ontkomen aan arrestatie Lange rijen Duitse werklozen leidde mede naar... of dwangarbeid door de bezetter (‘hij of zij is onder water’ bete- kent ‘hij of zij is niet te vinden’). varen. Die gelaten houding werd mee gevoed door het pacifisme Ondergrondse: het gewapende en ongewapende verzet. van die tijd dat deels terug te leiden was naar de gevolgen van de OZO: een woord dat stiekemweg door Nederlanders gebruikt Eerste Wereldoorlog. Voor die tijd was het misschien begrijpelijk werd met de betekenis ‘Oranje Zal Overwinnen’. dat men koste wat het kost een nieuwe oorlog uit de weg wilde Propaganda: (vaak misleidende) informatie die gebruikt werd om gaan. Maar het daarin vol blijven houden stimuleerde de agressie aanhangers / steun te winnen. van nazi-Duitsland. De NSDAP intimideerde en manipuleerde Radio Oranje: radiostation in Engeland dat in het Nederlands uit- tegenstanders en kon daardoor in 1933 de verkiezingen winnen. zond. Werd gebruikt om de moraal in Nederland hoog te houden. Hitler kwam zo ‘democratisch gekozen’ aan de macht en kon het Razzia: Een razzia is georganiseerde, groots opgezette, opsporing absolute leiderschap van Duitsland opeisen. en jacht op een groep mensen. Represaille: wraak als reactie op verzetsdaden. Zo werden men- sen gefusilleerd of naar werkkampen gestuurd. Spergebied: een gebied dat door de Duitsers werd afgezet en ver- steunde Hitler de fascisten van boden terrein was. Franco. In maart 1938 volgde Surrogaat: Veel artikelen waren tijdens de oorlogsjaren niet meer de zogenaamde ‘Anschluss’ van verkrijgbaar of erg duur. Surrogaten waren vervangers daarvoor. Oostenrijk en in maart 1939 V1 en V2: door Duitsland ontwikkelde raketten met een springla- viel Duitsland Tsjecho-Slowa- ding die van het vasteland Engeland konden bereiken. kije binnen. Pas bij inval in Po- Verduistering: tijdens het donker mochten de huizen geen licht len in september 1939 voelden naar buiten laten schijnen, dat werd ‘verduisteren’ genoemd. Engeland en Frankrijk zich ge- Wehrmacht: het Duitse leger tijdens de oorlog. dwongen om aan Hitler’s gren- Zwarthandel: illegale handel buiten de reguliere winkels en de zeloze ambitie paal en perk te distributie om; het was strafbaar. ...nieuwe slagordes Duitse mannen. Hier tijdens een NSDAP-partijdag stellen. Zwarthemden: bijnaam voor de Weer Afdeling van de NSB van- in München in 1938. wege hun uniform, naar voorbeeld van de troepen van Mussolini. De Binnenste Buiten Post pagina 6 oktober 1935 De onzekere jaren dertig in Nederland 2 oktober Italië valt Ethiopië binnen. De jaren dertig was een periode die bepaald werd door de Ondanks de dreiging die van deze politieke beweging uit- economische crisis die in 1929 begon. Net als de rest van ging, dachten veel mensen dat het wel mee zou vallen. Men Nederland werd Fryslân hierdoor zwaar geraakt. De werk- had immers geleerd van de Grote Oorlog? (zoals de Eerste 1936 loosheid liep zelfs op tot bijna 35% van de beroepsbevolking. Wereldoorlog toen werd genoemd). Toch waren er ook al Tekort en armoede deed zijn intrede in veel arbeidersgezin- mensen die al ruim voor het begin van de oorlog waarschuw- maart 1936 nen. Tegelijk met deze crisis ontstond ook hier politiek ex- den voor het groeiende nieuwe gevaar aan de oostgrens van 7 maart tremisme Nederland had zijn tegenhanger van de NSDAP in ons land. De eerste toebereidselen voor een oorlog werden Het Rijnland wordt door Duitsland de vorm van de NSB, de Nationaal Socialistische Beweging. ook in ons land genomen. bezet na jaren van Franse bezetting. Tussen de wereldoorlogen De Nationaal-Socialistische Beweging in juni 1936 Nederland 27 juni Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Nederland neutraal en bleef Het Comité van Waakzaamheid van buiten de oorlog. Na 1918 werd dat in de Nederlandse politiek Onder invloed van het Italiaanse fascis- anti-nationaal-socialistische Intel- gezien als een bewijs dat de neutraliteitspolitiek de juiste was ge- me en het Duitse nationaal-socialisme lectuelen, wordt officieel opgericht weest. Om niet in een isolement te raken trad Nederland in 1920 ontstonden ook in Nederland diverse in Amsterdam. De ondertekenaars van het manifest zijn onder ande- toe tot de Volkenbond maar wel met een voorbehoud. Volgens ver- extreemrechtse partijen. De Nationaal ren: Titus Brandsma, Simon Vestdijk dragsartikel 16 zouden bij een oorlogsdaad door de Volkenbondle- Socialistische Beweging (NSB) was daar en Menno ter Braak. den direct alle handels- en financiële betrekkingen met de agressor de belangrijkste van en noemde zich uit worden verbroken. Nederland vond haar zelfstandigheid echter zo afkeer van de bestaande politieke partijen belangrijk dat ze aangaf hier een eigen overweging in te maken en een ‘beweging’. Op 4 november 1932 werd juli 1936 haar reactie zelf te bepalen. de NSB officieel opgericht. De leiding lag 17 juni Ondanks de opkomst van het socialisme in de vorm van de Soci- bij één man, de ‘Algemeen Leider’: Anton Begin van de Spaanse burgeroor- aal Democratische Arbeiders Partij en van de communisten bleef Mussert (foto rechts). De NSB was tegen log. de nationale politiek in hoofdzaak het speelveld van conservatieve de parlementaire democratie en voor au- en liberale krachten. Nederland was zo conservatief omdat de Eer- toritair bestuur. Pas later, onder de invloed van Hitler’s NSDAP, ste Wereldoorlog aan het land voorbij was nam de NSB antisemitisme op in haar programma. 1937 gegaan. Daardoor waren allerlei moderni- seringen uitgebleven. Ruwweg waren drie Doordat de parlementaire democratie niet goed met de heersende februari 1937 burgerlijke zuilen bepalend: de katholieke, economische crisis om kon gaan steeg de populariteit van de NSB. de protestantse en de liberale. Hendrikus Bij de Statenverkiezingen van 16 april 1935 boekte de NSB een 19 februari Colijn van de Anti-Revolutionaire Partij groot succes: 7,94 procent van de stemmen. Op 1 januari 1936 had Koningin Wilhelmina legt in een was lange tijd de sterke en behoudende pre- ze 52.000 leden en was een partijweekblad ontstaan onder de naam Koninklijk Besluit vast dat rood, wit mier in ons land. Zijn houding werd weer- Volk en Vaderland. De NSB had een eigen jongeren- en studenten- en blauw de kleuren van de vlag spiegeld in een zuinig en voorzichtig eco- beweging en een eigen groet: “Hou Zee!”. Verschillende organisa- van het Koninkrijk der Nederlan- nomisch beleid. De verzuiling zorgde er wel ties verboden het lidmaatschap van de NSB. Zo mochten ambte- den zijn. De regering drukt daar- voor dat de NSB moeilijk voet aan de grond naren vanaf 1933 geen lid meer zijn. Sommige kerken volgden later mee de NSB-campagne voor het kreeg in de Nederlandse politiek. met een soortgelijk verbod. Vanaf begin 1936 begon het ledental “oranje-blanje-bleu” de kop in. van de NSB terug te lopen, mede door de groeiende racistische en antisemitische koers. Bij het begin van de Tweede Wereldoorlog, De economische crisis van 1929 waren er nog ruim 33.000 leden. 1938 Het ledental van de NSB die, vóór Eind oktober 1929 veroorzaak- de oorlog uitbrak, op een kleine 4% maart 1938 te de ineenstorting van de beurs van de kiezers kon rekenen nam in op Wallstreet in New York een juni 1940 met 27.000 leden toe. 12 maart Oostenrijk wordt geannexeerd en wereldwijde economische crisis. Die nieuwkomers werden spottend wordt een onderdeel van Duitsland Miljoenen mensen verloren bin- ‘meikevers’ genoemd. Het maxi- (‘der Anschluss’). nen enkele dagen hun spaargeld. mum werd in het derde kwartaal Fabrieken moesten sluiten en van 1941 bereikt: ruim 75.000. Bij lonen daalden met de helft. In het uitbreken van de oorlog, stond april 1938 de loop van 1930 werd ook Ne- de NSB aan de kant van Duitsland. 4 april derland in de crisis betrokken. Zij streefden naar een nieuw Euro- Grootscheepse verduisteringsoe- Het conservatieve economische pa op nationaalsocialistische leest fening in Friesland, Groningen en beleid van de regering liet Neder- geschoeid, onder leiding van Duits- Drenthe. land de volle kracht van de crisis land. Veel leden collaboreerden voelen. Na 1932 werden tiendui- met de Duitsers. zenden arbeiders en kantoorbe- 1939 dienden ontslagen. De prijs van Niet alleen de tarwe daalde tussen 1929 en achteruitgang... Een bezeten maart 1939 1933 met de helft; die van rogge, boter en varkensvlees nog sterker. Boeren stonden aan de rand van De jaren dertig waren niet wereld 15 maart de afgrond. Tussen 1929 en 1934 kromp de economie met 7 pro- alleen een periode van som- ‘Wij leven in een bezeten we- Op de ochtend van 15 maart 1939 cent. In de winter van 1936 op 1937 waren er in Nederland meer berheid en teruggang, soms reld. En wij weten het. Het vallen de Duitse troepen Tsje- dan een half miljoen werklozen en dat bleef tot 1940 ongeveer ge- waren er ook succesverhalen. zou voor niemand onverwacht cho-Slowakije binnen. lijk. Fryslân kende in de jaren dertig een werkloosheid van gemid- Het winnen van de luchtrace komen, als de waanzin eens- deld tien tot twaalf procent. Londen-Melbourne door het klaps uitbrak in een razernij, april 1939 KLM-vliegtuig De Uiver bij- waaruit deze arme Europee- voorbeeld. En op bepaalde sche menschheid achterbleef in 10 april Lonen en prijzen eind dertiger jaren Oproeping en mobilisatie van de verstomping en verdwazing, de grensbataljons. Uit de hele ge- De gulden had midden jaren dertig ongeveer dezelfde waarde als motoren nog draaiende en de meente, waaronder Buitenpost, € 21,76 in 2018. De lonen waren niet hoog en liepen van onge- vlaggen nog wapperende, maar vertrekken de eerste 20 soldaten. veer f 17,- voor een eenvoudig arbeider tot f 30,- voor werknemers de geest bezweken”, schreef de op een wat betere positie. Bij werkloosheid kreeg een gezinshoofd cultuurhistoricus Johan Huizin- augustus 1939 f 15,-, jongemannen tot 21 jaar kregen niets. Dat gold ook voor jon- ga in 1935. Zijn boek groeide in gemannen in de leeftijd van 21 tot 30 jaar als de ouders in de eigen korte tijd uit tot een bestseller. 24 augustus of naastgelegen gemeente woonden. De gedachte daarbij was dat Dat succes valt zeker nu goed Afkondiging van de Voor-Mobilisa- deze werklozen maar beter bij hun ouders in konden trekken. te begrijpen. Wie met de ogen tie door kabinet de Geer (opgeroe- van nu naar de dertiger jaren pen 50.000 man). Een waterwitbrood kostte f 0,17, een pond bruine bonen f 0,23, terreinen was er wel degelijk in- kijkt kan eenvoudig een wereld 24 augustus een pond rijst f 0,12, een pond vermicelli f 0,19, een kilo aardappe- novatie. De fiets brak definitief herkennen die zich in een diepe Gebed om vrede in de Gerefor- len f 0,06, een kilo suiker f 0,47 en een pond koffie f 0,66. Een pond door als vervoermiddel van de crisis bevond, zowel in politiek meerde kerk. thee was behoorlijk duurder, f 1,49, een kilo runderlappen f 1,31 gewone man en vrouw. Aan het als economisch opzicht. Een 28 augustus en een kilo varkenslappen f 1,23. Een liter benzine kostte f 0,12 en einde van de jaren dertig waren wereld ook die haast onvermij- De afkondiging door het kabinet de een liter melk eveneens. Aan een wollen vest hing een prijskaartje er, op een bevolking van ruim delijk af zou stevenen op een Geer van de Algemene Mobilisatie. van f 1,45, natuurzijden kousen f 0,85, handschoenen f 0,45 en een 8 miljoen, ruim 3,5 miljoen nieuwe grote wereldoorlog. Dienstplichtigen van 1924 tot en compleet manchester pak f 6,95. Voor f 25,- kocht je een fiets, een fietsen. En de verspreiding van met 1939 worden opgeroepen, in diner in een goed restaurant kostte ongeveer f 1,-, pianoles kostte radiotoestellen en radiodistri- totaal 280.000 man. f 0,50 per uur en een autorijles vaak f 1,- per les. butieapparaten nam sterk toe. De Binnenste Buiten Post pagina 7 Het Nederlands leger in de jaren ‘30 Alarm om het leger De economische toestand in Achtkarspelen Zelfs na de militair-technische ontwikkelingen in de Eerste We- Op 7 april 1939, na de inval van reldoorlog bleef in de jaren ‘20 van de twintigste eeuw het Neder- Mussolini in Albanië, vond ko- De neergaande lijn na de crisis van 1929 die tot schrijnende maat- landse leger eigenlijk onveranderd. Gemechaniseerde eenheden ningin Wilhelmina dat de alge- schappelijke situatie leidde, was zo voor het oog niet direct te zien. waren er weinig, grote delen ven het leger moesten zich nog op de mene mobilisatie afgekondigd “Letten we op de buitenkant der dingen, dan kan het niet anders, of fiets verplaatsen. moest worden. Maar minis- men krijgt de indruk van grote welvaart”, zei burgemeester Eringa ter-president Colijn weigerde. in zijn nieuwjaarsrede van 1938, “langs de wegen treft men welva- Daarop riep de vorstin ‘s avonds rende landerijen, die door grote en kleine mensen uitstekend wor- een besloten vergadering met den verzorgd”. Inderdaad, verscheidene zandwegen waren in goede belangrijke bewindslieden bij- staat gebracht en meerdere waren verhard. Overal verrezen in de een om een sterk kabinet te vor- dertiger jaren woningen. In 1932 werden 55 nieuwe woningen in men met het oog op de gespan- de gemeente gebouwd, in de jaren erna nog meer. Er leek een zeke- nen internationale situatie. De re welvaart te zijn, maar feitelijk was dat wel anders. De werkloos- chef van de defensiestaf en de heid nam almaar toe. Niet alleen de arbeider had het moeilijk, ook marinetopman mochten daar de kleine middenstander en de boer kwamen almaar meer in de inzicht geven in wat er schortte verdrukking. Zij moesten samen met de arbeider aankloppen om aan de defensie van Nederland. steun. Economisch gezien was de situatie bijna hopeloos. Dat was ontstellend veel. Maar de beide hoge militairen had- Tijdens de depressie van de den na afloop van hun betoog jaren dertig was de werkloos- niet de verwachting dat hun heid ongekend hoog. In het verhaal veel op zou leveren. Ze jaar 1935 zat 19,4 procent van hadden namelijk gezien dat op de beroepsbevolking zonder Het niet betrokken willen raken bij een militair conflict was in een gegeven moment sommige werk. Op 1 januari 1938 vielen de twee decennia voor de Tweede Wereldoorlog een belangrijke van de aanwezige politici be- in Achtkarspelen 815 arbei- overweging bij de keuzes die voor het Nederlandse leger werden gonnen te knikkebollen... dersgezinnen onder de werk- In de jaren ‘30 moest fietsbelasting gemaakt. Een groot leger was duur en het zou andere landen ook lozenzorg. Daarnaast waren er worden betaald en het bewijs daar- het idee kunnen geven dat ons land op oorlog uit zou kunnen zijn. 104 zelfstandigen en 217 kleine Een paar cijfers van was een fietsplaatje op de fiets. Daarom bestond de krijgsmacht in vredestijd uit een kleine kern boeren die uit de publieke kas- Werklozen die een rijwiel beslist van beroepspersoneel en een relatief kleine groep dienstplichtigen. sen werden gesteund. De men- nodig hadden waren van belasting Deze dienstplichtigen hoefden maar ook kort in dienst. Geduren- Nederland had in 1940 8,8 sen die economisch het zwaarst vrijgesteld, maar kregen wel een de een aantal maanden werden jongens, als ze achttien waren ge- miljoen inwoners, waarvan werden getroffen bleken ook plaatje met een duidelijk zichtbaar worden, opgeleid tot soldaat. Mocht een oorlog dreigen dan zou- 400.000 Friezen. Achtkarspe- het meest open te staan voor de gat erin. den deze worden opgeroepen voor mobilisatie. len had ongeveer 15.000 inge- NSB. zetenen waarvan in Buitenpost Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam hield Nederland nog eni- zo’n 1900. In 1939 stonden er Hamsteren ge tijd vast aan haar neutraliteitspolitiek. In 1935 werd de realiteit rond de 3500 woningen in onze onder ogen gezien en werd besloten tot enkele investeringen in gemeente. Tot de zomer van 1939 houden de meeste mensen de hoop dat een het leger. De belangrijke doelstelling van de regering was dat ver- oorlog aan Nederland voorbij zal gaan. Maar als de oorlogsdreiging sterking tot afschrikking zou leiden en daardoor tot behoud van De Tweede kamer bestond toen steeds concretere vormen aanneemt nemen velen het zekere voor de neutraliteit. Daarvoor werd 53,5 miljoen gulden vrijgemaakt. uit 100 zetels. De verdeling was: het onzekere en besluiten levensmiddelen en belangrijke goederen Nieuwe verdedigingsstellingen werden opgeworpen bij de belang- Rooms-katholieke Staatspartij, te hamsteren. Zo schreef kruidenier Willem van der Veer op 28 au- rijkste bruggen over de IJssel, het Maas-Waalkanaal en de Maas. In 31; Sociaal Democratische Ar- gustus 1939 in zijn dagboekje: “Maandagmiddag, kwart voor een, 1937 dwongen de oplopende spanningen de Nederlandse regering beiders Partij, 23; Anti-Revo- kwam het bericht door de radio dat tot mobilisatie was overgegaan. tot het houden van een proefmobilisatie, waarbij enkele volledige lutionaire Partij 17; Christelijk Wat werd er wat verkocht, tot aan 12 uur (‘s nachts-red.) hebben we eenheden werden opgeroepen. In de jaren daarna kwam geleide- Historische Unie, 8; Vrijzinnig staan te afwegen. In die week verkochten we voor f 900,-” lijk meer geld beschikbaar maar Democratische Bond, 6; Natio- modernisering vroeg veel tijd. In naal Socialistische Beweging, 4; Feike de Vries en de oorlogsdreiging de aanloop naar de Tweede We- Liberale Staats Partij, 4; Com- reldoorlog had Nederland nog munistische Partij Nederland, Roel Roosma vertelde: “Mijn oom Klaas de Vries en zijn vader Fei- steeds een leger dat qua betreft 3; Staatkundig Gereformeerde ke de Vries waren al ver voor de oorlog politiek actief in Achtkar- materieel, personeel en strategie Partij, 2; Christelijk Demo- spelen. Ald-omke Feike, Hendrik Pol en Douwe Fennema waren zwaar verouderd was. Moderne cratische Unie, 2. Bij de ge- bekende lokale sociaal-democraten en waren vaak samen te vinden wapens, zoals antitank- en lucht- meenteraadsverkiezingen van op een ‘leugenbankje’. Daar werden de maatschappelijke en poli- doelgeschut waren er nauwelijks 1939 had Achtkarspelen een tieke ontwikkelingen besproken. De dertiger jaren gaven heel wat of ontbraken en aan ervaren mili- opkomst van 87,7%. De verde- stof om te bespreken. De dreiging richting de Tweede Wereldoor- Het Nederlandse leger bezat nog tairen was een groot gebrek. ling van de stemmen over de log werd door hen al onderkend. Feike was politiek goed onder- 19e-eeuwse kanonnen. partijen procentueel als volgt: legd. Voor de oorlog had hij veel contacten in Duitsland. Hierdoor Anti-Revolutionaire Partij wist hij toen al dat in de jaren 1937 tot 1938 veel socialisten en Jan Ploeg schreef over de dreiging: 43,21%, Christelijk-Historische communisten werden opgepakt en in concentratiekampen terecht Unie 15,12%, Vrijzinnig-De- kwamen. Hij waarschuwde vaak voor het nationaal-socialisme, In de loop van de dertiger jaren werd het gevaar van een nieuwe mocratische Bond 12,17%, maar de meeste mensen dachten dat het niet zo’n vaart zou lopen”. oorlog steeds reëler. Sommige mensen dachten dat het wel mee zou Sociaal-Democratische Arbei- vallen, anderen sloten de ogen er voor of hoopten er maar het beste derspartij 10,56%, Christelijk De Burgerwacht van Buitenpost van. De gevoelde spanning blijkt ook uit een drietal notities in het Democratische Unie 8,66%, dagboek van Jan Ploeg van maart en april 1939, ruim een jaar voor Liberale Staatspartij 2,36% en De Burgerwacht was een op militaire leest geschoeide organisatie, het begin van de Tweede Wereldoorlog. Communistische Partij Neder- die diende tot een versterking van de gemeentelijke politie. Zelf land 2,22%. hanteerde ze het motto: “Pal voor Gezag en Orde”. De regelmatig “17 Maart 1939 gehouden schietoefeningen werden op verschillende plekken in De Duitsche dictator Adolf Hitler heeft andermaal de wereld in op- Friesland had weinig NSB’ers het dorp gehouden. Direct na de meidagen van 1940 werd de 52 schudding gebracht. Deze week is het Duitsche leger Tsjecho-Slo- onder de bevolking: 1,7 procent man sterke Burgerwacht op last van de bezetter opgeheven. Een wakije binnengerukt en is Bohemen en Moravië door Duitschland in 1939, landelijk was dat 4,22 aantal van de leden werd later actief in het verzet. geannexeerd, terwijl Slowakije onder protectoraat is gesteld. Het procent. In onze gemeente wa- Groot-Duitsche Rijk heeft thans een oppervlakte van 675.000 km2 ren van de NSB-leden in Acht- en telt 87 millioen inwoners. Wat zal uit deze daad nog eens voort- karspelen, 32% arbeiders, 31% vloeien? De toekomst is donker. werklozen en 13% kleine mid- 10 April 1939 denstanders, samen driekwart Met het oog op de internationale spanning besloot de regeering van het bestand. De ambtena- tot oproeping van het personeel van de grensbataljons. Uit onze ren (12%), de agrariërs (11%) gemeente zijn van morgen daartoe ruim 20 manschappen vertrok- en universitair opgeleiden (1%) ken. Aan de grenzen zijn uitgebreide maatregelen ter beveiliging waren een minderheid. De ver- gekomen. Op ‘t gemeentehuis wordt ‘s nachts gewaakt. Het is een deling in de dorpen was: Sur- angstige tijd! In verband met de internationale toestand en de re- huisterveen: 30%, Boelenslaan: geeringsmaatregelen hield dr. Colijn, onze minister-president, een 19%, Buitenpost: 12%, Twijzel: radio-rede. 10%, Augustinusga: 8%, Har- 12 April 1939 kema: 6%, Gerkesklooster: 4%, Een tweede groep groot verlofgangers is vandaag gewaarschuwd Drogeham, Surhuizum en Twij- zich gereed te houden voor een oproeping. Worden deze werkelijk zelerheide 3% en Kootstertille: opgeroepen dan zal vermoedelijk wel een complete mobilisatie vol- 2%. Op deze foto uit 1939 werd het vaandel aan de Buitenposter Burger- gen. God geve, dat het niet noodig zij.” wacht aangeboden. Een damescomité had geld hiervoor ingezameld. De Binnenste Buiten Post pagina 8

29 augustus Paardenvordering in Buitenpost ten Dreiging en mobilisatie behoeve van het leger. Van de ruim 1500 paarden werden er 167 ge- In september 1939 was de oorlog een feit. Met de inval van dens de herfst en winter van 1939 stond het openbare leven vorderd. Duitsland in Polen verklaarden Groot-Brittanië en Frank- al grotendeels onder invloed van een oorlogssituatie. Het 30 en 31 augustus rijk de oorlog aan Duitsland. Het Nederlandse leger was uit bedrijfsleven was grotendeels ontwricht door het grote aan- - Alleen militairen mogen met de voorzorg intussen gemobiliseerd. Maar toch bleef de hoop tal mannen dat in dienst was. Het verenigingsleven lag goed- trein rijden. bij sommige Nederlanders levend dat Nederland niet be- deels stil om dezelfde reden. In april 1940 verdween het - De eerste distributiekaarten wor- trokken zou raken bij een groot conflict. Wij waren immers laatste restje illusie over Duitsland door de inval in Noorwe- den uitgereikt. Hamsteren wordt verboden. ook in de Eerste Wereldoorlog buiten schot gebleven? Tij- gen en Denemarken.

september 1939 Nederland wil neutraal blijven... 1 september - Duitsland valt Polen binnen. Een neutraal land is een land dat in geval van oorlog geen partij wil - Invoering van de eerste distributie kiezen en in ruil daarvoor hoopt niet aangevallen te worden door stamkaart. een van de strijdende partijen. Aan neutraliteit zijn voorwaarden - Afkondiging van de staat van oor- verbonden. Er mag aan geen van de bij het conflict betrokkenen log in Nederland. op militair en/of economisch terrein steun verleend worden. Het 3 september mag ook zijn onderdanen niet toestaan dit te doen. Uitzonderin- - Groot-Brittanië en Frankrijk verkla- gen zijn er voor humanitaire hulp, bijvoorbeeld het vervoer van ge- ren Duitsland de oorlog wonden, en voedselhulp. Nederland voerde tussen 1839 en 1940 14 september een strikte neutraliteitspolitiek. Nu wordt door historici gesteld dat Ten noorden van de Waddeneilan- Nederland de oorlog niet in mei 1940 verloor, maar eigenlijk al in den wordt een Nederlands militair de jaren daarvoor. De Nederlandse regering bleef in de jaren ‘30 vliegtuig neergeschoten door een lang de boodschap uitdragen dat het allemaal wel mee zou vallen. Duits vliegtuig. Berucht is de uitspraak die minister-president Colijn in 1936 deed, toen hij over de ontwikkelingen in de internationale politiek zei: oktober 1939 “Gaat u maar rustig slapen...”. Pas later begon Nederland rekening te houden met de mogelijkheid dat haar neutraliteit op termijn 11 oktober Als proef gaat suiker op de bon. door Duitsland geschonden zou kunnen worden. Voor het opzet- Het rantsoen is 1 kilogram per per- ten van een adequate verdediging was het toen al te laat. soon per drie weken.

november 1939 11 november De erwten gaan op de bon: per persoon 500 gram per vier weken. november Op initiatief van burgemeester- sechtgenote Eringa wordt een damescomité opgericht dat bivak- mutsen en sokken gaat breien voor de militairen. De collecte bracht Een nogal krijgshaftige prentbriefkaart uit 1939. f 132,75 op. Een krantenkop uit april 1939...... maar moet toch mobiliseren en Aan de vooravond Waarschuwing 1940 de ‘Staat van Oorlog’ uitroepen van de inval Op 9 mei meldde majoor Sas, januari 1940 De bovenste affiche hing op In de week voor 10 mei 1940 de militair attaché in Berlijn, 28 augustus 1939 op het me- sloeg het weer om en werd het aan zijn superieuren in Den 13 januari dedelingenbord bij het ge- voorjaar. De strenge winter had Haag: “Morgenochtend bij het Het Nederlandse leger wordt in meentehuis in Nijenstein aan lang geduurd. Voor veel huis- krieken van de dag. Hou je taai”. staat van paraatheid gebracht. de Voorstraat. De volgende vrouwen was, met het oog op Deze boodschap leek duidelijk dag gingen de eerste solda- de komende Pinksterdagen, dit genoeg. Toch werd hij niet seri- februari 1940 ten op weg. Op 1 september het moment voor de voorjaars- eus genomen. Het was niet de 18 tot 25 februari 1939 volgde het onderste schoonmaak. Toch was het sen- eerste waarschuwing van Sas. De collecte voor medische en hu- affiche, onmiddellijk na de timent in Nederland bedrukt. Al enkele keren eerder was hij manitaire hulp aan Finland brengt inval van Duitsland in Po- De komst van mooi weer kon geïnformeerd door een Duitse f 599,72 op in ons dorp. len. Voor Nederland was dat ook aanleiding zijn voor nieuwe militair over een komende aan- reden om onmiddellijk de oorlogshandelingen. De Duitse val en had hij dit doorgegeven. april 1940 ‘Staat van Oorlog’ af te kon- inval in Noorwegen en Dene- Maar door omstandigheden digen. Beide plakkaten leken marken op 9 april lag nog vers was op al die eerdere momen- 9 april te bevestigen dat een militair in het geheugen. De hoop dat ten uitstel door Hitler bevolen. - Duitsland valt Noorwegen en De- conflict aanstaande was en Hitler de kleine landen weste- De militaire staf had haar ver- nemarken binnen. veroorzaakten de nodige on- lijk en noordelijk van Duitsland trouwen in Sas verloren en zei - Alle periodieke verloven voor mi- rust. De term ‘Staat van Oor- zou sparen en het allemaal mee bij de laatste waarschuwing: litairen worden ingetrokken. log’ gaf bij sommigen de in- zou vallen hield bij veel mensen “Het Sast ook weer, ’t zal wel 19 april druk dat de oorlog praktisch niet langer stand. weer met een sisser aflopen”. De regering kondigt de Staat van uitgebroken was, terwijl het Beleg af. Alle burgerlijke wetten niet meer betekende dan dat werden hiermee opgeschort en het burgerlijk gezag werd be- Nederland bereidt zich voor... het hoogste gezag kwam in handen perkt en de bevoegdheden van de militaire overheid. van militaire commandanten Met het oog op de steeds grotere oorlogsdreiging nam de Neder- uitgebreid. Na de overwin- landse regering in 1939 serieuze stappen. Het leidde naar de vol- mei 1940 ning van Duitsland in Polen ledige mobilisatie op 28 augustus 1939. Maar het Nederlandse le- volgde echter een maanden- ger was nog lang niet klaar voor oorlog toen op 1 september 1939 9 mei lange periode waarin verde- Engeland en Frankrijk aan Duitsland de oorlog verklaarden. In de Het hoofdkwartier van de Neder- landse strijdkrachten waarschuwt re oorlogshandelingen op maanden die volgden gingen de ruim 300.000 soldaten in allerijl alle verdedigingslinies. het land uitbleven. Pas begin aan de slag om verdedigingswerken in te richten. Gehoopt werd april 1940 werd met de inval dat de provisorische maatregelen nog een afschrikkende werking 10 mei - Fall Gelb: de Duitse legers openen van Duitsland in Noorwegen zouden hebben. Zo niet, dan was het water was een belangrijk on- in all vroegte de aanval op Belgie, en Denemarken duidelijk dat derdeel in de plannen. Bij een inval zouden in de grensstreek veel Nederland en Luxemburg. de oorlog beslist niet afgelo- bruggen worden opgeblazen en de vijand zoveel mogelijk ver- - 05.15 uur Bevel om gebied in pen was. Het plakkaat ‘Staat traagd. De Hollandse Waterlinie en de grote rivieren moesten de Noord-Oost Friesland onder water van Beleg’ volgde nog op 19 vijand daarna tot staan brengen. Daarna werd gerekend op hulp te laten lopen. april. Via de media bleef de van landen waar Nederland een vriendschappelijke relatie mee on- Nederlandse regering vast- derhield. Niettemin zagen veel Nederlandse militairen een moge- houden aan haar neutraliteit. lijk conflict met weinig vertrouwen tegemoet. De Binnenste Buiten Post pagina 9 Jan Ploeg schreef: Controle op verduistering in noord Nederland “28 Augustus 1939 zijn legers van Poolsch gebied te- Toen we te Leeuwarden aange- rug te trekken. Engeland eischte Al in 1938 werden in Nederland de eerste verduisteringsoefenin- komen waren hoorden we daar vandaag voor 11 uur een bevre- gen gehouden. Controleurs in vliegtuigen onderzochten bij een dat kwart voor één, de oproep digend antwoord en Frankrijk oefening in april of de bevolking in noordelijk Nederland voldoen- van de regeering tot mobilisa- voor 5 uur. Duitschland heeft de verduisterde. De oefening werd als een groot succes ervaren. De tie was afgekomen. Dit gaf een niet geantwoord en zoo bevindt autoriteiten spraken hun bewondering uit voor het weinige zicht- schok en een angstgevoel. dit Rijk zich vanaf heden ook in bare licht. Schepen moesten zich ook houden aan de verduistering Op de paardenmarkt werden 688 oorlog met Engeland en Frank- en de NS maakte 64 treinen ‘onzichtbaar’. De spoorseinen werden paarden en 55 veulens aange- 29 Augustus 1939 rijk. Er dreigt een ontstellende daarvan uitgezonderd, want immers “daar zijn duizenden guldens voerd. De handel was slecht. Vanmorgen om 4 uur kwamen wereldbrand. mee gemoeid”. de boeren uit Achtkarspelen Hamsterwoede reeds opzetten met hun paarden 9 September 1939 die voor het leger opgevorderd De oorlog is wel het gespreks- Willem van der Veer schreef in worden. Zij verzamelden voor onderwerp van elken dag. Het zijn dagboekje: “Het is thans 31 ons huis op het marktterrein. Duitsch leger heeft heeft reeds December steeds nog hetzelf- de lied, zwart garen komt bijna niet meer thuis. Wit en zwart machinegaren was de eerste weken van de mobilisatie een roof in dorp en stad niet meer te verkrijgen”.

Aanvoer van de paarden op de Voorstraat op 29 augustus 1939. Een strenge winter... In totaal zijn ongeveer 1500 paar- een groot gedeelte van Polen den gepasseerd. Een kapitein bezet. Frankrijk heeft contact De winter van 1939-1940 kenmerkte zich door een lange duur en Een krantenbericht van 2 januari van de Cavalerie keurde de die- met het Duitsche leger aan de grote strengheid. In ruim 100 jaar was er geen vergelijkbare winter 1940. ren. Het duurde tot vanavond 6 gemeenschappelijke grens maar geweest. Ze viel in op 15 december 1939 met een lange vorstperi- uur en het gaf een drukte van be- veel wordt daar nog niet gestre- ode tot en met 20 februari 1940, slechts enkele keren onderbroken lang, waar de jeugd vooral, groot den. En op zee wordt het ene door een korte periode van dooi. Het was een voorbode van de belang in stelde. Vanavond 9 uur schip na het andere getorpe- strenge winters die in de jaren daarna zouden volgen. vertrok van hier een trein met deerd. 24 wagons volgeladen met deze paarden naar Leiden. Ook reeds 30 November 1939 vroeg in de morgen begon het De oorlog is weer uitgebreid. vertrek der soldaten. Met diver- Nadat Rusland aan het kleine se vervoermiddelen kwamen zij Finland gedurende enkele we- aan en vele treinen waren nood- ken verschillende eischen stelde ig die alle te vervoeren. Uit Acht- die de Finsche regeering niet Op 23 april 1936 trad de Wet karspelen vertrokken ongeveer kon inwilligen, is vandaag de tot Bescherming van de Be- 600 manschappen. Tot 3 uur groote Rus de kleine Fin aange- volking tegen Luchtaanvallen van middag was het burgerlijk vallen. Een land met 180 milli- in werking. Deze maakte een verkeer geheel stilgelegd. ‘t Zal oen inwoners, tegen een land luchtbeschermingsorganisatie voor velen zwaar geweest zijn met 3 millioen menschen. Hoe mogelijk. Begin april 1939, met zoo plotseling van hun gezin, droevig. Het wordt al droever, al het toenemen van oorlogsdrei- van hun werk en zaak te moeten banger. ging, leidde ze naar de oprich- scheiden, terwijl de toekomst ting van een plaatselijke afde- zoo donker en angstwekkend is. 1 Januari 1940 ...en stilte voor de storm ling Luchtbescherming. Niet Een nieuw jaar! Wat zal het lang daarna werd begonnen 31 Augustus brengen? Wij weten het niet. De mobilisatie was niet zonder gevolgen voor het openbare le- met het geven van EHBO-cur- Op deze mooie Koninginne- De tijden zijn in Gods hand. ven. Veel van de jonge mannen waren in militaire dienst. Hun sussen aan burgers waar tal van dag wapperen wel vlaggen maar Gelukkig! Want letten we op de werkzaamheden werden door andere mannen èn vrouwen over- dorpsgenoten aan deelnamen. worden geen feesten gehouden. machthebbers in de wereld dan genomen en tal van bedrijven werkten op halve kracht. Het vereni- De toestand is nog zorgvol. Er vervult bange zorg ons hart. Een gingsleven en de sport vielen grotendeels stil. Bijeenkomsten en worden maatregelen getroffen groot deel van Europa is oorlogs- festiviteiten werden “met het oog op de tijdsomstandigheden” niet voor de distributie van levens- veld. De strijd tusschen Enge- georganiseerd of afgelast. Het zware winterweer bemoeilijkte tot middelen. Sietie haalde reeds land, Frankrijk en Duitschland ver in maart het verkeer en openbaar vervoer. voor elk gezinslid een distribu- woedt nog voort. Vooral op zee. tiekaart. Hamsteren is verboden. En dagelijks vallen er vele jonge Buitenpost in het nieuws mannen, sterven een vreeselij- 1 September 1939 ken dood. En de verhoudingen Nieuws uit ons dorp haalde op 19 maart 1940 alle regionale en Hedenochtend werd de aanslui- worden steeds bitterder. landelijke bladen. Bij het station liep door een fout van een sein- ting van Dantzig bij Duitschland wachter een passagierstrein op een goederentrein. Persoonlijke geproclameert. Voorts heeft het 11 maart 1940 ongelukken bleven uit, maar de materiële schade was aanzienlijk. Opperbevel van de Weermacht Vanmiddag om 12 uur is de in Duitsland bekend gemaakt strijd tussen Rusland en Fin- dat tot actie is besloten. Aan alle land geëindigd. ‘t Is een oorlog Duitsch-Poolse grensovergan- geweest die duizenden men- gen is tot den aanval overgegaan schenlevens heeft gekost. En zoodat hedenmorgen de oorlog welke verschrikkingen zullen nu tusschen Duitschland en Polen weer komen? Het rommelt van is losgebroken. In verband met oorlogsdreiging in de politieke de verplaatsingen van troepen w e r e l d ”. in ons land, zullen de treinen op 15 April 1940 heden en morgen geen burger- Toen ik vanavond om 11 uur lijke reizigers kunnen vervoeren. thuis kwam, vond ik een bevel Alle rollend materiaal moet voor op tafel om des v.m. van 3 tot 5 militaire doeleinden, worden uur de Luchtwachtpost te be- gebruikt. trekken. In verband met de uit- gebreide oorlog en de daaruit 3 September 1939 voortvloeiende spanning en ge- Engeland en Frankrijk hebben varen moet de Luchtwachtpost Duitschland de eisch gesteld de blijvend bezet zijn.” vijandelijkheden te staken en De Binnenste Buiten Post pagina 10

11 mei Toch de inval... - 06.30 uur - De eerste Duitse sol- Aan de onzekerheid van maanden en zelfs de jaren daarvoor invallers, bleek geen zin te hebben. Op 11 mei passeerden de daten in Buitenpost. In de lagere school aan de Schoolstraat worden kwam op 10 mei 1940 een abrupt einde. Tot verbijstering eerste Duitse militairen ons dorp. Oorlogsgeweld heeft ons Duitse soldaten ingekwartierd. van velen en volgens de verwachting van anderen, viel Duits- dorp niet meegemaakt. Een grote schok gaf wel het bericht - Invoering van nood-geldbiljetten. land in de vroege ochtend Nederland binnen. Het Neder- van het eerste grote persoonlijke leed: dorpsgenoot Enne 12 mei landse leger was niet opgewassen tegen de moderne Duitse Dijkstra was bij de Wonsstelling gesneuveld. Wat daarna Duitse troepen vallen de Wonsstel- strijdmacht en gaf snel veel terrein prijs. Een plan om een volgde was berusting en afwachten wat er zou volgen. ling aan. Soldaat Enne Dijkstra uit Buitenpost sneuvelt daarbij. deel van Fryslân onder water te zetten, als blokkade tegen de 13 mei Koningin Wilhelmina vlucht met de regering naar Engeland. De Duitse inval op 10 mei 1940 14 mei - De Duitse luchtmacht bombar- Negenhonderd Duitse vliegtui- Dat gevoel bleek te kloppen: de deert Rotterdam met 600 à 900 do- gen vielen op 10 mei 1940 om Wonsstelling werd gemakkelijk den en 78.000 daklozen tot gevolg. 4 uur ‘s ochtends ons land aan. genomen. De stellingen op de Drie uur later geeft generaal Winkel- Sommige toestellen kwamen Afsluitdijk waren wel effectief. man de Nederlandse troepen het laagvliegend over Fryslân. Ze Ondanks artilleriebeschietin- bevel de strijd te staken. Omstreeks brachten Duitse parachutisten gen en vliegtuigaanvallen kon- 15:50 uur wordt door de overgave die zich in de ochtend van 10 den 225 soldaten in moderne van Rotterdam aan de Duitsers aan- mei direct meester probeerden kazematten, met wanden van geboden. te maken van het regeringscen- drie meter beton, het Duitse le- 15 mei trum in Den Haag maar dat ger tegenhouden. - Generaal Winkelman ondertekent mislukte. Luchtlandingen op de Nederlandse capitulatie over- andere plaatsen slaagden wel. In het midden van Nederland eenkomst (met uitzondering van verschanste het Nederland- Zeeland) te Rijsoord. Het Nederlandse leger kreeg se leger zich op de Utrechtse - Aan Nederlandse zijde zijn in de bij de grens met Duitsland de Heuvelrug bij de Grebbeberg voorbije dagen 2032 Nederlandse opdracht om zoveel mogelijk en zoveel mogelijk achter de militairen gesneuveld. bruggen op te blazen om zo het grote rivieren. Op sommige - De Nederlandse pers wordt on- Duitse leger te keren en zich plaatsen werd fel weerstand der Duits toezicht geplaatst. daarna terug te trekken. In het geboden maar het Duitse leger - De verschijning van het eerste ille- noorden moest dat via de Af- was moderner bewapend, be- gale pamflet ‘Geuzenbericht’. sluitdijk. Maar de opmars ging ter getraind en had meer vuur- - Burgemeester Eringa maakt een veel sneller dan de regering kracht met hun kanonnen en aanvulling van de algemene ge- verwacht had. In het noorden tanks. De Grebbelinie viel op dragsregels bekend, met onder an- kwamen de eerste Duitse troe- 13 mei. Toch was de weerstand dere. een verbod van alle verkeer, pen op de eerste dag al tot de nog niet gebroken. Maar na een ook voetgangers, tussen een half stad Groningen. De dag erna bombardement op Rotterdam uur na zonsondergang en een half uur vóór zonsopgang. bereikten ze de Wonsstelling, op 14 mei, waarbij honderden de laatste hindernis voor de doden vielen, werd overga- 16 mei Afsluitdijk. Hier bestonden ve onvermijdelijk. Duitsland - Nederland wordt onder voorlo- de versterkte posities uit met dreigde met meer bombarde- pig Duits militair bestuur geplaatst. - De Duitse bezetter voert de Mid- hout en grond versterkte mod- menten op de grote steden. den-Europese Tijd en de zomertijd derheuvels die als molshopen De capitulatie van Nederland, in Nederland in. De klok wordt één op de weilanden stonden. De behalve de provincie Zeeland, uur en veertig minuten vooruitge- Nederlandse soldaten hadden volgde op 15 mei na een strijd zet. geen kuilen en loopgraven kun- van maar vijf dagen. Na een 17 mei nen graven vanwege het stijgen- paar weken kwamen de meeste - De uitgifte van noodgeld-biljetten de grondwater. De slechte con- Nederlandse krijgsgevangenen structie gaf weinig vertrouwen. weer vrij. wordt stopgezet. Op 8 plaatsen staken - Om ook Zeeland in handen te krij- de Duitse legers de gen bombarderen de Duitsers de Nederlandse grens over. hoofdstad Middelburg. Een groot deel van de historische binnenstad gaat in vlammen op. Hierna capitu- Aan Nederlandse kant sneuvel- dat door de oorlogshandelin- leert ook Zeeland. den 2200 militairen. Het aantal gen het leven verloor, bedroeg 18 mei ernstig gewonden was minstens volgens de officiële opgave iets - Adolf Hitler benoemt dr. Arthur 2700. Van die gewonden wer- meer dan 2500 personen. Bij de Seyss-Inquart tot Rijkscommissaris den circa 850 blijvend invalide, verovering van Fryslân sneuvel- voor het bezette Nederlandse ge- 180 van hen in ernstige mate den 22 Nederlandse soldaten. bied. door het verlies van ledematen Buiten Fryslân kwamen 113 - Ophokverbod voor duiven. of van het gezichtsvermogen. Friese soldaten om. 21 mei Het aantal Nederlandse burgers Controle op fietsplaatjes wordt op- geschort. 24 mei Mooi weer en een nieuwe tijd Begin van de demobilisatie van het Nederlandse leger. De Duitsers brachten mooi weer mee, tenminste, zo leek het. Mei 25 mei en juni waren warme en zonnige maanden. De Nederlandse bevol- De eerste soldaten uit ons dorp king kon er optimaal van genieten, want als eerste maatregel voerde komen terug. de bezetter de Berlijnse tijd in en liet direct de zomertijd ingaan. 28 mei De klok ging daardoor in één keer 1 uur en 40 minuten vooruit. - Oprichting pro-Duits Vrijwilliger- slegioen Nederland. Het eerste verzet - Het Belgische leger capituleert. 29 mei Op 15 mei 1940, de dag van de officiële capitulatie, verscheen de Installatie Arthur Seyss-Inquart als eerste met de hand geschreven kettingbrief in Nederland. De ‘Geu- rijkscommissaris voor de bezette zenaktie’, zoals het werd genoemd, riep hierin op tot moed en ver- Nederlandse gebieden. trouwen. Dit bericht begon bij de kunstenaar Bernardus IJzerdraat. De beginregels van Geuzenactie no. 2 luidden: “De geuzenactie is juni 1940 ingezet op 15 mei 1940 te Amsterdam. Ons eerste bericht heeft nu al zelfs Nijmegen bereikt. Nederland zal zijn vrijheidsberoving niet 1 juni voor zoete koek opeten.” - Oprichting van de Centrale Inlich- tingen Dienst van de N.S.B. Geen andere uitweg - Schoenen gaan op de bon. Bijna 400 Nederlanders pleegden in mei 1940 zelfmoord. Het aan- - Fotografeerverbod. tal zelfdodingen lag daarmee ongeveer acht keer hoger dan in een Al op de dag van de capitulatie verschenen de eerste ‘normale’ meimaand. instructies van de bezetter. De Binnenste Buiten Post pagina 11 Jan Ploeg schreef: De Friese Willem van der Jan Kootstra: De kranten waterlinie Veer schreef: schreven: “10 mei 1940 “Ik kan mij de Duitse inval in Met ontzetting hoorden wij Bij een Duitse inval had Ne- “10 mei. ‘s Nachts om 2.30 uur 1940 nog goed herinneren. Er Uit De Leeuwarder Courant van morgen dat Duitsche troe- derland ook voor Fryslân het werden wij gewekt door een he- kwam een grote colonne mili- van 16 mei 1940: “Het streven pen de Nederlandsche grens water als verdedigingsmiddel vig geronk van vliegtuigmoters. taire voertuigen met militairen moet er op gericht zijn om het hebben overschreden. Blijkens achter de hand. De Friese wa- op fietsen voorbij rijden van normale leven zooveel mogelijk mededeling van het opperbevel terlinie werd op 10 mei in wer- Blauwverlaat naar Buitenpost. te herstellen en aan de gang te is de aanval vanmorgen om 3 king gesteld waardoor alle laag- Ik herinner mij nog goed dat houden. (...) Het is herhaal- uur begonnen. Wij zijn dus met gelegen gebieden in oostelijk mijn jongste zus, die toen 15 delijk, ook in ons blad gezegd, Duitschland in oorlog. Wij wis- Fryslân onder zouden lopen. jaar was, mij meenam naar de dat het leven in Nederland, in ten wel, dat dikwijls de spanning In Achtkarspelen gold dit voor overkant van de weg, mij op de vergelijking met omringende groot was en het gevaar voor een gebied om Gerkesklooster. arm nam en we samen naar de landen, ‘te goed’ was. (...) Van oorlog dus bestond, maar we Volgens plan moesten 470 in- voorbijtrekkende troepen zaten al deze luxe, welke we min of geloofden toch eigenlijk niet dat woners uit die plaats geëvacu- te kijken. Wat ik heel bijzonder meer accepteerden, zal nu heel het ooit werkelijkheid zou wor- eerd moesten worden en elders vond was dat er tussen die voer- veel komen te vervallen”. den. Nu zijn wij diep geschokt, ondergebracht. Achttien gezin- Vrijdag ‘s morgens vroeg hoor- tuigen ook veel militairen op Uit De Kollumer Courant van ontroerd en bang. Toch gaan we nen, in totaal zeventig personen den wij het bericht dat Duits- fietsen waren die zich met lange 20 mei 1940: “Hoezeer de om- aan ons werk, maar vlotten wil land ons land was binnenge- linten mee lieten trekken door standigheden zich in de laatste het niet. Wij loopen in en uit en vallen. Alles was in rep en roer. voertuigen. Ik vind het heel dagen ook gewijzigd hebben, onze gedachten zijn veel bij onze Allerlei geruchten deden de bijzonder dat ik mij dit na 75 het is in aller belang dat zoo soldaten die thans moeten strij- ronde in deze dagen. Bij tien- jaar nog zo goed kan herinne- spoedig moogelijk het bedrijfs- den tallen ronkten de vliegtuigen ren. Het heeft zeker veel indruk leven in het algemeen voor 11 Mei 1940 over ons heen. Zaterdagmor- op mij gemaakt, mede denk ik zoover moogelijk, zijn normale Wij sliepen in den afgelopen gen 11 mei trokken reeds de omdat de mensen om mij heen loop weer herneemt. Het plaat- nacht niet gerust. Wij hadden eerste Duitse troepen ons dorp verontwaardigd en bang waren. selijk blad neemt een speciale een koffer gepakt met de al- binnen. In de dagen erna trok- In mijn beleving begreep ik hier plaats in, in de samenleving, het lernoodzakelijkste dingen en ken er steeds maar meer door niks van. Later werd mij duide- is een schakel in de dorps- en hielden de kleeren in hoofd- ons dorp. Dinsdagavond 7 uur lijk dat zij op weg waren naar streekgemeenschap. Beseffen zaak aan, gereed om indien het gaven de Nederlandse troepen de Afsluitdijk bij Kornwerder- wij thans, dat wij op elkaar zijn noodig zou zijn, spoedig klaar zich over, een oorlog die slechts zand. Toen die colonne voorbij aangewezen, wij noorderlingen te zijn voor vertrek. De angstige waaronder zestien veehou- vijf dagen duurde. Thans zijn was ging men gewoon weer ver- hebben de naam van kalme, onzekerheid deed ons het ergste ders, kwamen naar Buitenpost. de spoorlijn en het station nog der met zijn dagelijkse bezig- rustige mensen te zijn. Orde vreezen. Toen we van morgen Honderden koeien, jongvee, bezet”. heden. Het leek toen wel of er en rust zijn onmisbare factoren ontwaakten zagen we reeds een paarden, schapen en varkens niets aan de hand was.” voor een economische ontwik- groote Duitsche troepenmacht kwamen met hen mee. Het keling, anderzijds een eerste de Rijksstraatweg langs, in de binnendringende zoute water Terugkerende vereischte in een bezet gebied. richting Leeuwarden trekken. uit de Lauwerszee zorgde er Koffie op zolder krijgsgevangenen Dat een ieder zijn plicht kenne Gepantserde auto’s, geschut en voor dat veel zoetwatervissen Roel Roosma vertelde: “Toen in ons aller gemeenschappelijk wagens vol manschappen. Onze in de Zwemmer en Trekvaart Duitsland ons land binnenviel Zaterdag 25 mei 1940 kwamen b e l a n g ”. grenstroepen in het Noorden, het loodje legden. Op sommige wilde beppe die een klein krui- de eerste soldaten uit krijgsge- hadden dus de strijd reeds opge- plekken kon de dode vis met de denierswinkeltje had, onmid- vangenschap in Buitenpost te- geven. blote hand uit het water wor- dellijk dat ik haar hielp bij het rug. Daarna volgden geleidelijk Wel interessant... 13 Mei 1940 den gehaald. De opmars van opbergen van koffie en thee in de anderen, de meesten onge- Pinkstermaandag. Wij leven nog de Duitsers ging echter sneller blikken op zolder. Ze zei: “Ik deerd. Betty de Vries vertelde: “Ik weet in onzekerheid. Van het verloop dan verwacht. Op 11 mei wa- wil niet hetzelfde als de vorige nog dat ik op 10 mei ‘s ochtends van den oorlog weten wij niet ren ze ‘s ochtends vroeg al over keer (de Eerste Wereldoorlog) vroeg wakker werd en papa op veel. Wel hooren we dat op som- de Fries-Groningse grens. Het meemaken dat we zonder koffie een zichtbaar verontruste ma- mige plaatsen hevig gevochten water bleek geen belemmering of thee komen te zitten!”. nier mijn kamer binnenkwam wordt zoodat reeds vele jonge te zijn en de operatie kon be- en tegen mij zei: “Het is oor- mannen hun leven voor het Va- ëindigd. De evacués konden ‘s log!”. Ik besefte toen niet goed derland hebben moeten offeren. avonds weer terug naar eigen wat dit inhield en vond het zelfs 14 Mei 1940 huis. wel wat interessant. Dat is later Het verloop van den strijd is natuurlijk wel veranderd.” voor ons land ongunstig. Het Inkwartiering in blijkt niet mogelijk te zijn de scholen Duitsche strijdkrachten te weer- staan. Zoo moest na 5 dagen Het Duitse leger had geen gro- dapper strijden onze weermacht te moeite om de Nederlandse capituleeren. Met smart en ont- grensverdediging te nemen. Soldaat Enne Dijkstra sneuvelde roering werd hiervan kennisge- Voor de grenssoldaten restte al nomen en er kwam rouw in ons spoedig alleen maar terugtrek- Enne Dijkstra uit Buitenpost kwam tijdens de aller harten. Maar wij begrijpen king. Op 10 mei kwamen in de mobilisatie op en werd gelegerd in de stelling dat dit in de gegeven omstandig- loop van de dag kwamen troe- Frans of Duits? Wons. Deze stelling was bedoeld als een eerste heden een verstandig besluit is pen soldaten over het spoor en hindernis in de verdediging van de Afsluitdijk. geweest. de straatweg door Buitenpost. Jaap Noordhof vertelde: “Toen Voor de verdediging werden versterkingen ge- 17 Mei 1940 Hun reisdoel was de Afsluit- de Duitsers zingend door het maakt, die de soldaten zelf wel spottend ‘mols- Wij leven nu onder Duitsch be- dijk. De volgende dag, om 6.30 dorp marcheerden stond het hopen’ noemden. Op 12 mei werd Enne, bij wind. Wij merken daar echter uur ‘s ochtends, kwamen de hele dorp buiten te kijken. Nie- het verlaten van een stelling, dodelijk getroffen weinig van; bijna alle dingen eerste Duitse soldaten in ons mand wist toen dat dit Duitsers door mitrailleurvuur van een aanvallend vlieg- gaan hun gewonen gang. Wel dorp. Een honderdtal Duitse waren, terwijl de grote dreiging tuig. Mede-soldaat Gjalt de Vries vertelde later zijn verschillende verordenin- militairen werd provisorisch in bij iedereen bekend was. En- erover: “De Dútsers wienen yn Peinjum. Wy leinen yn in barak en gen afgekondigd door het Duit- de school aan de Kuipersweg kele uren die dag werd volge- wienen dekt troch in sleatswâl. Enne Dijkstra is by in hoeke fan de sch Militair bestuur, maar het ondergebracht. Naar het leek houden, dat dit Franse troepen barak rekke troch in granaatskerf”. zal voor ons niet moeilijk zijn, waren ze prima op de hoogte waren “dy’t ús helpe soene de ons daaraan te houden. Een in- van de plaatselijke situatie en Dútsers tsjin te hâlden”. Dat Enne werd eerst in Wons begraven en na enkele weken bij de Mari- grijpend besluit werd vanavond hun voertuigen werden zoveel betekent, dat toen ook nie- akerk herbegraven. Enne was de enige inwoner van Achtkarspelen bekend gemaakt, namelijk de mogelijk uit het zicht van vlieg- mand de Duitse van de Franse die tijdens de meidagen van 1940 sneuvelde. invoering van de Duitsche tijd. tuigen geparkeerd. Voor som- taal kon onderscheiden. De Dit beteekent dat vannacht, om mige Buitenposters werd daar- nieuwsverspreiding was toen 1 uur, de klok 1 uur en 40 minu- mee hun vermoeden bevestigd, ook heel gebrekkig, want de ten moet worden vooruit gezet. dat de plaatselijke fotograaf van uitbater van ‘de centrale radio’ 19 mei 1940 Duitse afkomst die kort voor de Koos Oosterhof, “hie ús toch Te onzent herneemt het leven oorlog verdween, een spion was al lang op’e hichte stelle moat- weer zijn normalen gang. De geweest. De Duitse soldaten ten fanút syn radiokeamer, dat posterijen werken weer, al duurt waren maar kort hier en gingen dit Dútsers wiene, as net dan?”. de verzending nog wel extra later op de dag op weg naar de Nee, het was dominee Van der lang. (...) Wij kunnen ‘s nachts Afsluitdijk. In de dagen erna Net die na verloop van tijd de weer rustig slapen”. passeerden nog voortdurend mensen met zekerheid kon ver- Duitse troepen Buitenpost. tellen dat het de vijand was die hier marcheerde”. De Binnenste Buiten Post pagina 12

5 juni Berusting en terug naar het normale leven Eerste aflevering van het ‘Duitse Verordeningenblad voor het Bezet- Na de vijf oorlogsdagen van begin mei en de daaropvolgende ca- hetzelfde als voor 10 mei 1940. Tal van nieuwe regels en wetten te Nederlandsche Gebied’. pitulatie brak de realiteit van de bezetting aan. Veel mensen beslo- werden vanaf het begin aan de burgerbevolking opgelegd. Brand- ten er “dan maar het beste van te maken” en pakten hun gewone stof was maar beperkt beschikbaar. Dit had gevolgen voor het ver- 6 juni Koffie en thee gaan op de bon. dagelijkse leven weer op. Kenmerkend daarvoor was een artikel voer en de voedselvoorziening. uit de Leeuwarder Courant met de kop “men schikke zich in En er waren enkelingen die niet van plan waren zich onder de be- 15 juni het onvermijdelijke”. De bezetter was geen vast onderdeel in het zetting neer te leggen. In Buitenpost was steenhouwer Klaas de Meel en brood gaan op de bon. straatbeeld van ons dorp. Als ze wel aanwezig waren gedroegen ze Vries één van de eersten die naar Radio Oranje luisterde, daaruit 22 juni zich meestal fatsoenlijk. Sommigen zagen hierin een bevestiging nieuwsberichtjes samenstelde en ze verspreidde. Dit was een eer- Frankrijk capituleert. dat het misschien allemaal wel mee zou vallen. Toch was niet alles ste, kleine maar echte verzetsdaad in ons dorp. 29 juni Eerste ‘Anjerdag’: betuiging aan- hankelijkheid Koninklijk Huis op de Geen weerbericht Verordeningenblad verjaardag van prins Bernhard. meer In zijn verordening van 29 mei juli 1940 Het KNMI moest een groot 1940 maakte Rijkscommis- 2 juli deel van zijn activiteiten stop- saris Seyss-Inquart bekend, Niet-arische vreemdelingen moe- zetten. De weerdienst in De Bilt dat onder het nieuwe bestuur ten zich melden. en op Schiphol werden geslo- “algemeen rechtsverbinden- 4 juli ten. Weerberichten mochten de verordeningen worden be- Seyss-Inquart verbiedt de Neder- niet meer worden gemaakt, kend gemaakt in het Verorde- landse bevolking naar bepaalde want de bezetter was bang dat ningenblad voor het bezette buitenlandse zenders te luisteren. de geallieerden daar gebruik Nederlandsche gebied”. Naast 6 juli van konden maken. Alleen verordeningen, bevatten deze Nationale Collecte voor de geteis- onderzoek en waarnemingen verordeningsbladen onder an- terde gebieden in Nederland. Op- mochten worden gedaan door dere ook decreten, oproepen, brengst in Buitenpost f 865,- het Nederlands Meteorolo- uitvoeringsbesluiten en be- 8 juli gisch Instituut. De K (van Ko- schikkingen. Deze verordenin- Al het door de Nederlandse over- ninklijke) was op last van de genbladen verschenen zowel in heid in circulatie gebrachte nood- Duitse bezetter verdwenen. het Nederlands als in het Duits.. geld moet uit de omloop zijn. Gelijkschakeling De kop van het eerste verordeningenblad voor het Nederlandse gebied 12 juli van 5 juni 1940. Er zouden nog vele volgen. Verbod op de verkoop van room. 15 juli Direct na het begin van de bezetting kreeg Nederland te maken - Boter, margarine, vet, spijsolie, rijst, met ‘gelijkschakeling’. Deze Nederlandse versie van het Duitse Radio Oranje begint vermicelli en maïzena op de bon. woord ‘Gleichschaltung’, betekende dat al het maatschappelijke en - De opbouwdienst wordt in het openbare leven aangepast moest worden naar het Nationaal-Soci- Radio Oranje, ‘de stem van leven geroepen. alisme. Alle bestaande verenigingen en organisaties, de vakbonden strijdend Nederland’, was 20 juli bijvoorbeeld, moesten op nazi-leest worden geschoeid. Organisa- een radioprogramma van de Seyss-Inquart verbiedt de Com- ties die niet gelijkgeschakeld konden worden werden verboden. Nederlandse regering in bal- munistische Partij Nederland en de lingschap in Londen. De eer- Revolutionair-Socialistische Arbei- Verduisteringsmaatregelen ste uitzending was op 28 juli derspartij. Met het donker worden van de avonden, moesten de ramen wor- 1940. Koningin Wilhelmina gaf toen haar eerste radio-toespraak 28 juli den verduisterd. Ze mochten “geenerlei van buiten waarneembaar uit de Engelse hoofdstad.Het Nederlands gesproken programma Eerste uitzending van uit Londen licht” vertonen. Veel mensen plakten daarom hun ramen af met duurde een kwartier en werd om 9 uur ‘s avonds uitgezonden door van ‘Radio Oranje’, de stem van zwart verduisteringspapier. Op de Britse nationale omroep BBC. Het bevatte toespraken, amu- strijdend Nederland met een toe- de naleving werd gecontroleerd sement, beschouwingen op het nieuws en later ook gecodeerde spraak van koningin Wilhelmina. door politie en andere diensten. boodschappen voor het verzet. De bezetter vaardigde op 4 juli Bij gebreken volgden soms ste- 1940 een luisterverbod uit tegen alle buitenlandse zenders. augustus 1940 vige boetes. De straatverlichting werd gedoofd. Het werd moeilijk ‘Nederland blijft Nederland’? 1 augustus om buiten de spertijd in het don- Zeep gaat op de bon. ker nog de weg te vinden. Voor Nederland kreeg geen militair 12 augustus fietsen werden speciale fietslamp- maar een burgerlijk bestuur. De Textieldistributie doet zijn intrede. jes gemaakt die minimaal licht belangrijkste figuur daarin was 19 augustus gaven (foto rechts). Obstakels rijkscommissaris Seyss-Inquart. Rood-wit-blauwe vlaggetjes mo- aan de kant van de weg moesten Bij zijn inhuldiging in de Haagse gen niet meer aan een fiets hangen. worden verwijderd of wit geschil- Ridderzaal op 29 mei verklaar- 28 augustus derd. De gedwongen duisternis de hij: “Wij komen niet hier om Dropping in Nederland van de ge- leidde op verschillende plekken een volkskarakter in het nauw heim agent Lodo van Hamel. in het land zelfs tot dodelijke on- te brengen en te vernielen en 31 augustus gelukken omdat mensen te water om aan een land de vrijheid te Burgers worden er op gewezen raakten of in botsing kwamen. ontnemen”. Hij beloofde: “Wij rustig te blijven tijdens de eerste Rijkscommissaris Seyss-Inquart willen dit land en zijn bevolking Koninginnedag van de bezetting. Toch tijd voor vakantie noch imperialistisch overheer- Politie handhaaft de order. sen, noch onze politieke overtuigingen opdringen. Wetgeving en Ondanks de oorlogsomstandigheden bleef voor veel Nederlanders rechtspraak blijven zo veel mogelijk intact”. september 1940 in 1940 de zomer de tijd voor vakantie. Of misschien, des temeer. Want het was opvallend hoeveel Nederlanders op de fiets of wan- De Duitse autoriteiten begonnen een charmeoffensief om Neder- 11 september delend ontspanning zochten. Voor velen zal het meer een vlucht land aan hun kant te krijgen. Nederlandse kinderen mochten op Oprichting Nederlandse SS. uit de realiteit dan een genoeglijk uitrusten zijn geweest. vakantiereis naar Oostenrijk. Seyss-Inquart zwaaide hoogstper- 13 september soonlijk de eerste lichting uit die op 22 juni per trein vertrok uit Verplichte verduisteringsmaatrege- Rotterdam. Vaak waren het kinderen van NSB-ouders. Een tweede len in Nederland. verzoenend gebaar maakte Hitler door alle 20.000 Nederlandse 16 september krijgsgevangenen vrij te laten. Voorwaarde was wel dat ze beloof- Vlees en vleeswaren op de bon. den niets tegen Duitsland te ondernemen. Slechts 69 mannen wei- 30 september gerden; de rest koos ervoor naar huis te gaan. Verbod op benoeming of bevor- dering van Joden in overheids- Boter naar Duitsland dienst. De Duitsers begonnen onmiddellijk met beslag te leggen op tal van oktober 1940 goederen en producten. Op 4 juni viel in diverse kranten te lezen 1 oktober dat ”naar in bevoegde kringen verluidt, zal in de maand Juni on- - Nederlandse Vakorganisatie ver- geveer acht miljoen kilogram boter naar Duitschland getranspor- dwijnt in Nationaal Vakverbond. teerd worden. In deze acht miljoen is begrepen het grootste deel - Invoering van een Algemene le- van het grote overschot van boter, dat niet uitgevoerd is, daar er gitimatieplicht voor alle Nederlan- geen export meer is met Engeland, Frankrijk en België. Het jaar er- ders vanaf 15 jaar. voor werd twee miljoen boter naar Duitschland geëxporteerd. Het was het begin van jarenlange export, dan wel diefstal, van Neder- landse goederen, dieren en levensmiddelen naar Duitsland. De Binnenste Buiten Post pagina 13 Jan Ploeg schreef: Willem van der Invoering van de distributie Veer schreef: “27 juni 1940 De distributie was bedoeld Wij hoorden, dat te Leeuwarden “Scheen het eerst dat de bevol- om de schaarse producten zo ook groote ongerustheid heer- king nogal kalm was, zo nu en eerlijk mogelijk te verdelen. scht, wegens te vreezen bom- dan komt er al eens wat beroe- Het bonnenstelsel dat bij die bardementen. Het Leeuwarder ring onder de bevolking”. distributie hoorde, was al voor vliegterrein wordt door de Duit- de oorlog ingesteld. Kruide- sche legerautoriteiten geweldig “Fatsoenlijke nier Van der Veer meldde: “In vergroot, en daaraan werken menschen...” November wordt met de dis- honderden arbeiders. Ook uit tributie begonnen op bon No onze gemeente zijn nagenoeg In de eerste maanden van de 1 word 1 pond suiker verstrekt al de werkloozen daar te werk bezetting gedroegen de Duitse in de 14 dagen. Enige tijd later, gesteld. Er wordt goed verdient. soldaten zich correct en be- groene erwten 1 pond in de De Leeuwarders vreezen nu heerst. Ze betaalden netjes voor 4 week”. Tijdens de bezetting Engelsche aanvallen omdat dit alles wat ze kochten en groet- kwamen daar al gauw produc- vliegterrein nu een speciaal mi- ten vriendelijk. Een winkelier ten bij. In juli 1940 waren dat: Een oproep in de krant. litair vliegveld wordt. Vele inwo- in onze omgeving schreef over kaas, boter, margarine, vet, rijst, ners zoeken ‘s nachts onderdak zijn Duitse klanten: “ ‘t zijn fat- gort en havermout. kreeg een eigen stamkaart, die Er ontstond natuurlijk een le- buiten de stad. soenlijke, beleefde menschen.” persoonlijk eigendom was. vendige handel in zulke bon- 12 juli 1940 Deze periode zou omschreven De distributie werd per ge- Het werd steeds moeilijker om nen. Als je bijvoorbeeld zelf Elke nacht passeeren hier, hoog kunnen worden als het char- meente geregeld via eigen kan- zonder bonkaarten aan allerlei niet snoepte, dan kon die bon door de lucht, een aantal mili- meoffensief van de bezetter. In toren. Deze zorgden ervoor artikelen en levensmiddelen geruild worden tegen die van taire Engelsche vliegmachines. de propaganda werd benadrukt dat ook kleine dorpen van te komen. Kocht je melk dan een ander levensmiddel. Voor Even na 12 uur doemt, uit de dat ook de Nederlander een bonkaarten werden voorzien. werd de melkbon van de kaart bonnen werden soms ook hoge verte het ronkende zoemen op, Germaan was en dat Nederland Op vaste tijden gaf personeel afgeknipt. De winkelier moest bedragen betaald. Het systeem om over Buitenpost in oostelijke en Duitsland ‘broedervolken’ van deze dienst in het dorp de bonnen die hij kreeg op een was niet feilloos. Diefstallen richting te verdwijnen. En de één waren. Sommigen lieten zich kaarten (illustratie rechtsboven) vel papier plakken. Hij kreeg en vervalsingen maakte het in volgt de ander, of misschien zijn inderdaad misleiden door het af op vertoon van een distri- alleen een nieuwe voorraad als 1943 nodig een tweede distri- het eskaders van enkele vliegtui- beschaafde gedrag van de nieu- butiestamkaart. Elke inwoner hij die bonnen inleverde. butiestamkaart in te voeren. gen bijelkaar, die elkander vol- we machthebber. gen en dat houdt een uur of an- Houtgas, een alternatief derhalf uur aan. Daarna keeren Collecte Nationaal Vroeg verzet in voor benzine ze terug, zoodat van 12 tot 3 uur Hulpcomité Buitenpost in de nacht het motorgeronk Een direct gevolg van de bezetting was een gebrek aan de verschil- niet uit de lucht is. Men zegt dat In de eerste maanden van de Klaas de Vries begon met het lende brandstoffen. Het deze vliegtochten zich meest- bezetting werden in onze streek luisteren naar berichten van had invloed op het ver- al uitstrekken tot Duitschland veel hulpacties op touw gezet Radio Oranje. Het nieuws werd voer, de landbouw en om aldaar bombardementen voor de slachtoffers van het met doorslagen overgetypt en veeteelt, de industrie, uit te voeren. Vannacht hebben bombardement op Rotterdam verspreid bij partijgenoten. Op de handel en het dage- we daarvan iets kunnen zien. van 14 mei. Een Nationaal dat moment waren er maar wei- lijkse leven. Vervoer per Van ongeveer één tot twee uur Hulpcomité bevorderde en nigen die zich net als hem daad- auto was het eerste dat konden we onophoudelijk de coördineerde deze hulpacties. werkelijk verzetten tegen het stagneerde. Een par- schelle zoeklichten zien werken Voor Buitenpost waren burge- nieuwe bewind. ticuliere autobezitter die blijkbaar de lucht afzochten meester Eringa en gemeentese- kon sowieso alleen met om vijandelijke vliegtuigen en cretaris Fernhout dorpsverte- Nieuwe een vergunning de weg zagen we de lichtkogels uit deze genwoordigers. De Leeuwarder op. In het voorjaar van machines vallen, met hun helle Courant van 8 juli 1940 meldde verboden 1941 werden ook nog schijnsel, de omtrek verlichtend, dat de collecte in Buitenpost eens veel personen- en om dan weer uit te dooven. Het f 865,13 had opgebracht. An- De Duitse bezetting had on- vrachtauto’s gevorderd. geleek een echt vuurwerk en dere opbrengsten in de om- middellijk gevolgen voor het Voor de uitzonderin- scheen niet ver af te zijn. Maar geving: Dokkum f 3.187,91, dagelijkse leven. Zo dienden gen die konden blijven autorijden was de brandstof een nijpend het was inderdaad een dood en Twijzel f 434,20, Surhuister- verenigingen bij de gemeen- probleem, want benzine was in eerste instantie bedoeld voor de verwoesting brengende strijd. veen f 486,29, Gerkesklooster tesecretarie of de veldwachter Wehrmacht. Al snel ontstond een markt voor Franse, en later ook 17 juli 1940 f 371,40 en in Kollum was de toestemming te vragen om te Zweedse en Duitse, gasgeneratoren. In de loop van de oorlog werd De distributie is weer uitgebreid opbrengst circa f 700 ,-. mogen vergaderen. Vanaf 27 vrijwel het hele particuliere wagenpark omgebouwd om op brand- tot een reeks verbruiksartikelen, augustus mogen ‘s nachts tus- hout te rijden. Houtgasauto’s waren beslist niet elegant (foto boven) als: boter, margarine, vet, rijst, Dokters beperkt in sen 22.00 en 04.00 uur, op de maar wel efficiënt en een bruikbaar alternatief voor benzineauto’s. gort, havermout, enz. vervoer hulpdiensten na, geen motor- 29 juli 1940 voertuigen meer rijden. Van- “Een solied rijtuig” voor het vervoer Waarvoor reeds lang werd ge- De nieuwe situatie liet niemand af dezelfde datum wordt het vreesd is vandaag geschied. ongemoeid. Zo lieten huisart- strand tussen het invallen van Tijdens de bezetting kon in bepaalde gevallen worden teruggegre- Vanavond is het Leeuwarder sen in Kollum via een adverten- het donker en het aanbreken pen op oude vervoersmiddelen. Een krant meldde dat een trouwe- vliegterrein door de Engelschen tie op 17 mei 1940 weten dat: van de dag voor alle burgers rij een brik gebruikte voor het vervoer van het bruidspaar naar het gebombardeerd. Enkele arbei- “Ondergeteekenden gedwon- verboden verklaard. gemeentehuis. Het gevolg ging op de fiets. Ook dorpsgenoot Doe- ders zijn gedood. Uit onze ge- gen door benzineschaarste aan ke Miedema wist op de nieuwe omstandigheden in te spelen. Zo meente werken er vermoedelijk verzoeken om te komen die na adverteerde hij dat hij “makke paarden en een solied rijtuig” ver- wel 300 man. Wie getroffen zijn tien uur ‘s ochtends zijn gedaan, Duits toezicht in huurde. Het rijtuig was een zogenaamde ‘janplezier’ (foto onder). is niet bekend. waarschijnlijk geen gevolg kan Die zou in de jaren daarna een vertrouwd onderdeel van het lokale 30 juli 1940 worden gegeven.” Verder “dat het dorp straatbeeld worden. Andermaal is het vliegveld te die bezoeken aan huis zooveel Al op de dag na de inval, 11 mei, Leeuwarden door bommen ge- mogelijk op de routedagen ge- kwam ‘s morgens een Duits of- troffen. Men zegt, dat er meer daan zullen worden en dat men ficier op het gemeentehuis met dan 20 arbeiders gedood zijn en zooveel mogelijk op het spreek- de opdracht een verordening velen gewond. ‘t Is vreeselijk! En uur moet komen.” aan te plakken. Maar een eigen zoo gaat het over heel Neder- vaste plek waar de bezettings- land... Vooroorlogse macht zich stationeerde kwam 20 Augustus 1940 er niet. Voorzichtigheid in wat Aangezien we in een land leven koffie de inwoners deden of zeiden dat in oorlog is, moet ‘s avonds Er waren Buitenposters die een was wel geboden. Gedurende en ‘s nachts alles verduisterd zijn. voorraad koffie hadden inge- de oorlogsjaren kwamen regel- Uit geen enkele woning mag slagen vóór het op 6 juni 1940 matig patrouilles, op de fiets, te eenig licht naar buiten stralen op de bon kwam. Van twee ge- voet of auto langs die de situatie en straatverlichting zal er niet zinnen, Hollenga en Kim, is het in de gaten hielden. Regelma- zijn. We kregen vandaag in onze bekend dat ze zoveel koffie had- tig waren grote of kleine groe- achterkamer zwarte papieren den ingekocht voor de distribu- pen soldaten ingekwartierd of Ondanks de paardenvorderin- rolgordijnen voor de ramen, tie, dat ze bij de bevrijding nog maakten gebruik van de hotels. gen werden toch nog 655 paar- kosten zeven gulden, waardoor echte koffie dronken. Op zich Er waren enkele dorpsgenoten den aangevoerd op de paarden- alle lichtuitstraling wordt belet”. was dit een prestatie, want de bekend als gevaarlijke NSB’er markt. De handel was vlot, werd winkeliers beschikten meestal en het risico van ‘een stille ver- gemeld. niet over een grote voorraad. rader’ was niet uit te sluiten. De Binnenste Buiten Post pagina 14

3 oktober Wikken en schikken... Alle Nederlandse ambtenaren Na de eerste bezettingsmaanden werd langzamerhand dui- verplichte persoonsbewijs werd ingevoerd. Spertijd werd in- moeten een ariërverklaring onder- tekenen. delijk wat de bezetter van plan was. Nederland moest een gesteld. Paarden werden gevorderd. Het koningshuis moest 5 oktober volgzame provincie in het Duitse rijk worden. Tal van propa- van het netvlies van de Nederlanders verdwijnen. Op alle Instelling Rijksarbeidsbureaus. gandamiddelen werden ingezet om het Nederlandse volk te mogelijke manieren werd ingekrompen. Minder openbaar 17 oktober overtuigen om deel te worden van de ‘Nieuwe Orde’. Nieu- vervoer. Minder brandstoffen. Paarden werden gevorderd. Besluit tot invoering van het per- we bepalingen verduidelijkten dit. De eerste maatregelen te- En steeds meer levensmiddelen waren voortaan alleen maar soonsbewijs. gen het Joodse deel van de bevolking werden van kracht. Het ‘op de bon’ verkrijgbaar. 22 oktober Door de Duitse Rijkscommisaris van de bezette Nederlanden, Seyss-In- Openbaar vervoer De Februari- quart, wordt de Winterhulp opge- richt. Doel: behoeftige Nederlan- moet inkrimpen staking ders steunen. Het tekort aan steenkool en De Februaristaking was een 24 oktober Een aantal protestants-christelijke cokes noodzaakte de Neder- staking op 25 en 26 februari kerken protesteert bij Rijkscommis- landsche Spoorwegen per 1 de- 1941 begon in Amsterdam. Ze saris Seys Inquart tegen het aanstel- cember 1940 de dienstregeling breidde zich uit naar verschil- lingsverbod van Joodse Nederlan- voor het personenvervoer naar lende dichtbij gelegen steden. ders in het ambtenarenapparaat. en van het Noorden te beper- Het was de eerste grootschali- 29 oktober ken. In de volgende jaren werd ge verzetsactie tegen de Duitse Kaas op de bon. de dienstregeling verder inge- bezetter in Nederland. Ze was 31 oktober krompen. zelfs het enige massale en open- Invoering ‘spertijd’, verbod buiten lijke protest tegen de Jodenver- te tussen 24.00 en 04.00 uur. Oranjehuis volging in bezet Europa tijdens verboden de oorlogsjaren. Aanleiding wa- ren de eerste razzia’s in Amster- november 1940 De verjaardagen van het ko- dam waarbij honderden Joodse 1 november ninklijk huis waren in het najaar mannen opgepakt werden. De Definitieve invoering van het per- van 1940 voor de bezetter be- staking werd met geweld on- soonsbewijs in Nederland. langrijke momenten. De bevol- derdrukt door de bezetter. 2 november king werd er met nadruk op ge- Grutterswaren op de bon. wezen dat elke demonstratie in 4 november het algemeen en elke betoging Eieren, koek en gebak op de bon. tegen de bezettingsmacht straf- 27 november rechtelijk zou worden vervolgd. Fietsers moeten met verduisterde Het dragen van rouwbanden bij lampen fietsen. wijze van rouwbeklag vanwege 29 november het vertrek van koningin Wil- Paardenvordering. helmina en de regering naar En- geland, was eveneens verboden. Werken op het vliegveld Leeuwarden december 1940 De politie diende krachtig op te treden als het toch gebeurde. De Duitsers veroverden Fryslân in één dag en kregen zonder moei- 1 december te het vliegveld bij Leeuwarden in handen. Het terrein werd direct Distributie van gas en elektriciteit. fors uitgebreid onder het motto: “Na, wir werden von dem Fuss- 2 december balveldchen ein richtiges Fliegerhorst machen”. Bijna 9.000 Frie- Paardenvordering in Buitenpost. Begin van de Jodenvervolging zen werkten mee bij de aanleg. Iedere werkloze in Fryslân werd 11 december de Ariërverklaring verplicht om dat werk aan te nemen. Met ruim honderd bussen Overdracht grafsteen van soldaat werden ze elke dag naar Leeu- Enne Dijkstra bij de Mariakerk. De volledige uitschakeling van het warden gebracht. Met zand uit Joodse ras was een centrale doelstel- Veenwouden en puin van het ling van het nationaal-socialisme. bombardement van Rotterdam 1941 Dit zou ook gelden voor de bezette legden ze drie startbanen aan. gebieden. Begin oktober 1940 werd Waarschijnlijk zullen de arbei- januari 1941 aan alle overheidsambtenaren een ders van alles aan persoonlijke vragenformulier verstuurd. Hiermee zaken uit Rotterdam tussen het 1 januari inventariseerde de bezetter wie Joods gebruikte puin gezien hebben. - Alle radio-omroepen worden was. Direct daarna werd aan alle Ook legden ze wegen, barakken vervangen door een staatsomroep Joodse ambtenaren het ontslag aan- en hangars aan. Het werk ver- onder NSB leiding. gekondigd. Van de meer dan 200.000 diende goed maar was niet zon- - Invoering van de verplichte zie- ingevulde formulieren waren slechts der gevaar. Het vliegveld werd kenfondsverzekering voor alle enkele tientallen niet ingevuld. Het verschillende keren door de loontrekkenden invullen en tekenen van het formulier geallieerden gebombardeerd. 2 januari. stuitte op weinig tegenstand. Slechts hier en daar in het land was Daarbij kwamen ook arbeiders Verplichte registratie van alle in Ne- er gesputter. Wie weigerde werd ontslagen. En wie zou voor het om. derland wonende Joden. gezin zorgen als de inkomsten wegvielen? Waar moest men heen om arrestatie te voorkomen. Het woord onderduiken bestond nog Winterhulp - goed doel of propaganda? februari 1941 niet. En wie wist destijds wat er precies met de Joden gebeurde? 5 februari Ook in Buitenpost werd over de ariërverklaring feitelijk niet verder De oprichting op 22 oktober 1940 van de stichting Winterhulp Drie Nederlandse provincies krijgen gesproken. Men voerde de opdracht uit met wat men toen wist. Nederland was een Duits initiatief bedoeld om ‘behoeftige Neder- een NSB’er als ‘Commissaris van de landers hulp en ondersteuning te verschaffen.’ Het probeerde tal Provincie’. van uiteenlopende en niet zelden elkaar beconcurrerende vereni- 22 en 23 februari De vervolging van Joden gingen en instellingen samen te voegen. Uit het feit dat veel voor- Eerste Duitse razzia’s op Joden in aanstaande, politiek onverdach- Amsterdam. Begin 1940 bevonden zich in Ne- te Nederlanders bereid waren 25/26 februari derland circa 140.000 Joden. In dit initiatief te steunen blijkt wel Begin- en vervolg van de grote Fe- Friesland waren dat rond 850, on- dat het idee om de liefdadigheid bruaristaking waarin massaal werd geveer 0,2% van de Friezen. Zij op een algemener grondslag te geprotesteerd tegen de door de waren goed geïntegreerd en voel- coördineren er wel degelijk was. Jodenvervolging. den zich vooral Nederlander. In Toch was de propagandistische 28 februari de tweede helft van 1941 besloot ondertoon voor veel Nederlan- - Seyss-Inquart beveelt de verplich- de Nazi-top tot vernieting van het ders duidelijk te horen. Sommi- te tewerkstelling in Duitsland, waar- Jodendom in haar machtsbereik. ge affiches werden beklad met onder werklozen. In de jaren die volgden kreeg de Jo- teksten als: “Nog geen knoop denvervolging een systematische van mijn gulp, voor de Winter- maart 1941 aanpak. Om deportatie naar een concentratiekamp te voorko- hulp”. De jaarlijkse acties waren men doken sommige Joden onder, maar de meerderheid werd geen succes. In het noorden van 3 maart afgevoerd naar concentratiekampen in het buitenland. Meer Nederland waren de resultaten Eerste doodvonnis in Nederland dan 100.000 Nederlandse Joden keerden niet terug. nog het slechtst. In september uitgevoerd: C. Cahn. 1944 stopte de organisatie. De Binnenste Buiten Post pagina 15 Jan Ploeg schreef: Willem van der Fietsen zonder Overdracht grafsteen Enne Dijkstra Veer schreef: goede banden “31 October 1940 Op 11 december 1940 werd de grafsteen van soldaat Enne Dijkstra Als ambtenaren in dienst van “December 1940 Nieuwe fietsbanden waren al op de begraafplaats bij de Mariakerk overgedragen. Deze steen was de overheid moesten Jetze en Het is thans December 1940 snel na het begin van de oorlog door mede-soldaten uit de eenheid van Enne betaald. Bij de plech- ik dezer dagen een verklaring het leventje gaat gewoon zijn niet meer te verkrijgen. Toch tigheid mochten maar weinig mensen aanwezig zijn. Op de foto ondertekenen dat wij nog onze gang veel bijzonders gebeurt was voor veel mensen de fiets spreekt dominee Goslinga. Ondermeer op de foto: Luut Dijkstra voorouders behoorden tot de er niet. Vlees is tegenwoordig bijna onmisbaar. Er werd van (het zoontje van Enne), sergeant Annema (de sectiecommandant Joodsche geloofsgemeenschap. ‘knudde’. alles bedacht om het ijzeren ros van Enne) en gemeentesecretaris Fernhout. Achter de heg staan 26 November 1940 Februari 1941 bruikbaar te houden. Kwam er enkele nieuwsgierige Buitenposters toe te kijken. Elken dag en nacht vallen er Begin Februari werd ons land een gat in de oude band dan bommen in Nederland. Burgers getroffen door een griepepide- werd naar een alternatief ge- verliezen daarbij het leven, hui- mie, hoewel het eerst niet zo zocht. Zo deden sommigen drie zen worden verwoest en groo- erg leek, komen er nu al vele oude banden over elkaar heen. te schade aangericht. Maar wij gevallen met longontsteking Waren geen oude banden meer merkten daarvan tot nog toe voor, hele gezinnen lagen soms voorhanden dan was massieve niets, het bleef immer buiten te bed”. band een mogelijkheid. Deze onze gemeente. Vanavond kwa- werd uit een oude autoband men ze echter dichterbij. Om- gesneden. Fietsen was dan geen streeks 9 uur bemerkten we een genoegen, want dat rammelde grooten schok, de ramen rinkel- behoorlijk. den en de deuren dreunden en we begaven ons onmiddellijk naar buiten. In zuidelijke rich- ting hing een lichtfakkel die alles in een rossen gloed zette. Korten tijd daarop hoorden we dat te Gevaarlijk werk op de vliegbasis Boelenslaan, aan de Speklaan, 3 bommen waren gevallen. Jan Kootstra vertelde: “Mijn vader werd in de oorlogsjaren via het 30 November 1940 arbeidsbureau opgeroepen om op het vliegveld in Leeuwarden te Vanmiddag gingen we naar de werken. Hij moest de door de Geallieerden gebombardeerde lan- stad met het doel voor mij een dingsbanen herstellen. Het was onbegonnen werk want de aanval- overjas te koopen. De kleding len werden steeds intensiever. Het was op het laatst zo erg, dat hij ‘s wordt schaars en duur. Rustige eerste avonds onder de modderspatten thuis kwam. Hij maakte ook mee 5 December 1940 oorlogsjaren dat een bom op een houten barak met daar werkzame vrouwen Overigens was het een stille viel. Het was een vreselijk gezicht want er lagen allemaal menselij- Sint-Nicolaas in dit oorlogsjaar Jan Kootstra: “Voor zover ik mij ke resten over het vliegveld verspreid. Heit werd bang om daar nog 1940. Er is geen licht in de win- kan herinneren veranderde er te werken en meldde zich ziek met rugpijn, want dat konden artsen kelramen, geen bedrijvigheid op niet veel in de eerste oorlogsja- moeilijk vaststellen. Maar dat viel goed tegen want de keuringsarts straat, geen opgewekte levendig- ren. Wel kreeg ik de indruk dat had zijn opgevoerd toneelstukje gauw door, tot zijn grote teleur- heid. er bepaalde dingen moeilijk te stelling. Gelukkig duurde daarna dat werk niet heel lang meer”. 31 December 1940 verkrijgen waren. Bij de bakker De laatste dag van het jaar 1940. was alleen van dat harde bruin- Met een kabouter Wegens de verduisteringsvoor- brood te koop dat ik niet lek- brandstof besparen schriften was het niet mogelijk Ook de ogenschijnlijk moderne ker vond. Voor de oorlog was een avondkerkdienst te houden; oorlogsmachine van Duitsland er alleen maar zacht wit brood Veel van de steenkool uit de Limburg- de lichtafscherming van een kon nog steeds niet zonder paar- verkrijgbaar. In die tijd wist ik se mijnen ging naar Duitsland. Dit we- kerk met zoo groote ramen zou den. Op 28 november 1940 was niet eens hoe een chocolade- tende ging de productie van de mijn- te veel moeten kosten. (...) Een de eerste paardenvordering van de reep smaakte. Ik herinner mij werkers voortdurend omlaag. Het jaar van groote bewogenheid is bezetter in ons dorp. nog goed dat we bonkaarten leidde tot een groeiende brandstof- voorbijgegaan. Een oorlogsjaar! kregen toegewezen voor aller- schaarste. Er moest zuinig aan wor- Slechts 4 dagen duurde de strijd lei artikelen die je dan voor een den gedaan met wat men had. Daar- op onze Vaderlandsche erve, bepaald artikel in de winkel kon om verscheen in de dagbladen een toen moest ons dapper leger het inleveren, en dat we ander geld overheidsstrip waarin het mannetje opgeven tegen de dinamische k r e g e n”. IJsbrand de Vries en Kabouter Goe- kracht van de Duitsche weer- deraad vertelden hoe je met zo weinig macht en 2890 mannen vielen Alles went... mogelijk kolen je huis toch nog lekker in die dagen voor de verdediging kon verwarmen. Overgordijnen dicht van troon en Vaderland. Zoo is Uit een voedingsfolder uit de en het vuur vooral met rust laten. Veel 1940 een rouwjaar geworden. oorlog: een huisvrouw die be- mensen gingen niettemin op zoek En nu leven we reeds 7,5 maand sluit aardappelen in de schil te naar alternatieven. onder het bewind van de Duit- koken. Op dag één griezelt zij sche bezettingsmacht en wat de ervan, net als haar gezin. Op de Turf terug als brandstof toekomst brengen zal weten we vijfde dag is men eraan gewend niet, maar we zijn met bange en aan het eind van de week Voor de bakkers waren de consequenties voor de brandstofschaar- zorg vervuld. zegt de heer des huizes: “Dat ste groot. Spoedig werd gezocht naar alternatieven zoals in dit ar- 4 Februari 1941 pittige schilletje maakt de aard- tikel genoemd: “Zoveel mogelijk turf en takken als brandstof voor Er heerscht een ware griep-epi- appelen juist lekker.” de oven te gebruiken”. Om het vermoedelijk blijvende gebrek aan demie in ons dorp en het gehee- brandstof te ondervangen werd in de loop van de oorlog terugge- le land. Kwaadaardig is de ziekte grepen op oude veenwinplaatsen die nog verder konden worden gelukkig nog niet. afgegraven. Ook onder Buitenpost in de Izermieden en Twijzeler 14 December 1940 Mieden gebeurde dit op kleine schaal. Sommige van deze plekken Een dag van historische beteek- zijn nu nog steeds als ‘petgaten’ terug te vinden. enis. Vandaag is het laatste gat gedicht van den dijk rondom den Noordoostpolder in het IJs- elmeer. Zeker in verband met de omstandigheden, is dit gewich- tige feit in stilte voltrokken. 17 Februari 1941 Nabij Rottevalle en Houtigeha- ge had de Duitsche weermacht een telefoonkabel gelegd, voor de verbinding met Trimunt al- waar een militaire afdeeling is gelegerd. Deze kabel is op een nacht doorgesneden. Naar de daders wordt gezocht. Als tucht- maatregel tegen deze sabotage- daad zijn nu vier ingezetenen van Surhuisterveen beboet”. De Binnenste Buiten Post pagina 16

6 maart De eerste leider van de Februarista- De greep van de bezetter verstevigde king, Leendert Schijveschuurder, wordt terechtgesteld. Soms bijna sluipenderwijs kwamen alle aspecten van het se oorlogsindustrie en moesten worden ingeleverd. Fietsen 9 maart dagelijkse leven van de Nederlander onder invloed en stu- en auto’s waren van nut voor het vervoer van de Duitse le- Bestaande radio-omroepen krijgen ring van de nieuwe machthebber. De pers werd aan banden gers en werden daarom gevorderd. Nederlanders begonnen geen zendtijd meer. gelegd en wat bleef was duidelijk geïnfi ltreerd met de bood- noodgedwongen over te schakelen op zelfvoorziening. Het 13 maart schap van het Nationaal-Socialisme. Niet alleen kwamen aantal volkstuintjes aan de zuidwestrand van Buitenpost Achttien ter dood veroordeelde steeds meer levensmiddelen op de bon, de bezett er eiste nu nam snel toe. Maar ook de eerste kleine protesten onder de Nederlanders gefusilleerd. ook zaken op. Metalen waren van groot belang voor de Duit- bevolking konden worden opgemerkt. 17 maart Koffi esurrogaat op de bon. 21 maart De pers Kleine protesten Melk op de bon. gecensureerd 27,28 en 29 maart Het was verboden om foto’s van De sirene op het gemeentehuis Het door de bezett er ingestel- het koninklijk gezin te verto- waarmee ‘Luchtalarm’ en ‘Lucht- de Perswezen gaf dagelijks de gevaar beëindigd’ gegeven kon worden, voor het eerst getest. Er richtlijnen voor het nieuws van hoefde daarna niet langer gebruik de dag op. Ze werden door de te worden gemaakt van de kerkklok. meeste media keurig gevolgd. Het Friesch Dagblad staakte als enige krant in Fryslân vrij- april 1941 willig haar werk. Een moedige 2 april stap die niet zonder risico werd Padvinderij wordt verboden. gezet. Kranten moesten de da- nen. Op bovenstaande groeps- 28 april gelijkse legerberichten van de foto zijn de nog in leven zijnde Aardappels op de bon. Wehrmacht publiceren, net als leden keurig weggesneden in 30 april de communiqués en medede- overeenstemming met het ver- Koninginnedag. Boven Nederland lingen van de Duitse autoritei- bod. De bedoeling was overdui- worden door Britse vliegtuigen ten. Alle schadelijke berichten delijk, het was een uiting van pakjes sigaretten afgeworpen. Een voor de bezett er werden ver- aanhankelijkheid aan het ko- gebaar van de Nederlandse rege- boden, net als berichten uit het ningshuis. Door ring in ballingschap. buitenland die als vijandig kon- een lucifer ‘kop- den worden gezien. Het weer- op’ te laten zien, mei 1941 bericht verdween omdat de vij- werd aangetoond and daar zijn voordeel mee kon dat je de moed er Start gelijkschakeling van de pers. doen. Kranten die dwars lagen in hield. In de da- 4 mei werden simpelweg verboden. gelijkse omgang De Duitse bezetter maakt de eer- De resterende bladen gaven, zei men ‘OZO’ ste gijzelaars. Gedreigd wordt dat vaak schoorvoetend, hun me- tegen elkaar. OZO waren de mensen die iets tegen de bezetter dewerking. De radio-omroe- beginlett ers van “Oranje Zal ondernamen gefusilleerd worden. pen waren meegaander. In Hil- Overwinnen”. Uit geldmuntjes 23 mei versum was men al blij dat de Het zelf meer in de eerste levensbehoeft en voorzien werd Oprichting van de Nederlandse Ar- omroep niet helemaal door de tijdens de oorlogsjaren sterk door de overheid aangemoedigd. beids Dienst. Duitsers werd overgenomen. Bij de AVRO werden voor de De Duitse soldaat in Nederland juni 1941 zekerheid alle Joodse medewer- 6 juni kers maar direct ontslagen. “Ich kann dir nur sagen, einfach herrlich. Holland gilt ja an und fur Groentevervoer door particulieren sich als das reinlichste Land der Welt, und es ist auch unglaublich werd de beeltenis van Wilhel- schön. Eine Sauberkeit, die fast nicht zu beschreiben ist. Es ist nur wordt verboden. Koffi esurrogaat 17 tot 25 juni mina gezaagd en gedragen als das Unglück, dass es hier absolut nichts zu kaufen gibt und die Verplichte inlevering van koper, nik- hanger. Het waren symbolen Hollander selbst uns sehr hochnäsig gegenüber sind”. In de brief kel en chroom in geheel Nederland Koffi e werd schaars tijdens de van een stil protest. aan zijn familie uit april 1942, stak Feldwebel Willy Punk de lof- ten behoeve van de Duitse oorlogs- oorlogsjaren en daarmee duur trompet over de reinheid in Nederland. Alleen jammer dat er niets industrie. In Buitenpost gebeurde tot onbetaalbaar. Cichorei werd ... en bemoediging te koop is en de Nederlanders nogal hooghartig zijn. dit in de oude christelijke school als vervangend middel veel aan de Voorstraat. gebruikt. De gebrande wortel Door de RA F werd op 31 au- De Duitse soldaat had het 22 juni van de cichoreiplant werd eerst gustus 1941 ter gelegenheid van na de capitulatie goed in Ne- Inval van Duitsland in Sovjet-Unie. gedroogd en daarna gebrand de 61e verjaardag van koningin derland. Na de Nederlandse 24 en 25 juni net zoals bij koffi e. Het meest Wilhelmina pakjes sigarett en overgave wilde de bezett er Arrestatie van bijna 400 communis- voorkomend was een mengsel boven Nederland gedropt. De vertrouwen winnen en orde en ten. van evenveel cichorei als koffi e. bedoeling van dit cadeautje was rust herstellen. De Duitse pro- 30 juni Ook de wortel van de paarden- de bevolking een hart onder de paganda was daarbij belang- - Verbod op alle politieke partijen bloem werd door sommigen riem te steken. rijk. De bevolking moest het behalve de NSB, Nationaal Front en gebrand. Andere vervangers gevoel krijgen dat de bezett ing de Nederlandsche Unie. waren gebrande gerst en ge- meeviel. In de kranten ver- - Nederland moet maandelijks 50 brande eikels. Ook werd soms schenen foto’s met bijschrift en miljoen Mark betalen aan Duitsland. een snuifj e zout aan het koffi e- waarin het keurige en gedisciplineerde karakter van de Duitse sol- water toegevoegd voor een be- daat benadrukt werd. Het liefst werden ze ‘gemütlich’ (vriendelijk) juli 1941 tere smaak. Al die toevoegingen pratend afgebeeld met Nederlanders, er was immers niets om bang leidden tot de (nu nog bestaan- voor te zijn. Vaak was het gedrag van de Duitse soldaten inderdaad 4 juli de) uitdrukking “dat is geen zui- correct en beleefd. De aanwezigheid van soldaten in uniform in het Alle Joodse persoonsbewijzen vere koffi e”, om aan te geven dat straatbeeld was voor de meeste Nederlanders tijd het enige teken worden met een ‘J’ gemerkt. er niet alleen maar koffi ebonen van de Duitse overheersing. 5 juli waren gebruikt. De Duitsers ontbinden alle Neder- De Duitse soldaten verbleven graag in Nederland. In 1943 bestond landse politieke partijen. Plaatselijke Hetzelfde gold voor de vele, het Duitse bezett ingsleger uit 40.000 man. De rust in Nederland politieke partijen moeten hun pa- vaak zelfgemaakte, bordjes werd door de generaals ook gebruikt om de frontsoldaten van el- pieren en kasgeld inleveren. met bemoedigende teksten die ders even rust te geven. Om die reden was er regelmatig wisseling 14 juli overal te vinden waren. van de troepen. Voor de soldaten was er weinig te doen en er was Jam gaat op de bon. geen gevaar. Overplaatsing naar het Oostfront was voor velen een 25 juli nachtmerrie. Liever liepen ze wacht en oefenden ze wat in Neder- Invoering van de doodstraf op ge- land, ver van het eigenlijke front. Zo hebben honderdduizenden weld jegens een lid van de Duitse leden van het Duitse bezett ingsleger en bestuursapparaat in Ne- krijgsmacht en personeel van Duit- derland vertoefd. Sommigen hebben hier vijf jaar doorgebracht, se instanties van de N.S.D.A.P. en anderen maar een korte periode. Enkele duizenden Duitsers zijn op het bezit van vuurwapens en verdacht geweest van het in Nederland plegen van oorlogsmisdrij- springstoffen. ven en misdrijven tegen de menselijkheid. Daarbij ging het niet alleen om militairen maar ook burgers die achter hun bureaus de meest hardvochtige maatregelen tegen Nederlanders beraamden en door anderen lieten uitvoeren. De Binnenste Buiten Post pagina 17 Jan Ploeg schreef: De Friese kranten Hoe te blijven Een nieuw controlemiddel: roken “21 April 1941 De gelijkschakeling van de pers het persoonsbewijs De distributiebemoeïenissen betekende feitelijk het onder In oktober 1941 schreef winke- Vanaf april 1941 krijgt iedereen vanaf 15 jaar een persoonsbewijs. breiden zich steeds uit. Thans de controle komen van de be- lier Van der Veer: ”Met de tabak Gebruik werd gemaakt van een systeem dat eerder door een overij- zijn ook de aardappelen en de zetter. Het in ons dorp veel ge- gaat het nu ook mis. Veel lief- verige Nederlandse ambtenaar was bedacht. De introductie verliep melk reeds op de ‘bon’. Er is lezen Friesch Dagblad weigerde hebbers van een pruim of een in Nederland zonder grote problemen. nagenoeg niets meer vrij in de en staakte na een waarschuwing pijpje tabak lopen thans met handel. En de rantsoenen zijn de uitgave per 17 mei 1941. In droeve gezichten de winkels af Het pb (zoals iedereen het persoonsbewijs noemde) werd een zeer beperkt. Het wordt een 1942 werd het aantal dagbla- te zeuren.” Het gebrek aan rook- sterk wapen in de handen van de Duitsers en gaf een stevige greep moeilijke, krappe tijd. Het ge- den in Nederland gedwongen waar raakte veel mensen. Toen op de Nederlandse bevolking. Joden kregen een J op hun pb ge- brek aan vet en vleesch is wel het teruggebracht van 120 naar 48. de Indische tabaksvoorraad stempeld wat een eerste stap werd naar hun vernietiging. Het was meest nijpend. Vet krijgen we in Voor de Leeuwarder Courant be- van Douwe Egberts op raak- belangrijk voor onderduikers en verzetsmensen om een vervalsing ‘t geheel niet meer; we moeten tekende dat een gedwongen fu- te, maakte de firma een weinig te bemachtigen. In Buitenpost was de kunstenaar Joost van der ons met wat boter en een saus- sie met het Leeuwarder Nieuws- gewaardeerde vervanger van ta- Kuyl iemand, die heel goed was het namaken. Samen met gestolen je redden. ‘Men’ zegt dat er in blad. En een nieuwe naam: de bak uit Zuid- en Midden Euro- materialen en nagemaakte stempels lukt het hem om pb’s te maken de smokkelhandel nog wel iets Friesche Courant. Als officiële pa. Erger nog was het merk Fa- die goed genoeg waren om bij een controle te misleiden. te koopen valt, maar dan zijn reden gold papierschaarste, de verta waar helemaal geen tabak de prijzen ontzaglijk hoog. Ellie echte reden was politiek: con- meer in zat, maar bestond uit kreeg dezer dagen nog een bon trole van minder kranten was elzen-, prunus, kersen-, vogel- voor een rijwielband. Een tour- eenvoudiger. Gebrek aan pa- kers- en appelblad. Veel mensen band van slechte kwaliteit. pier dwong bijvoorbeeld wel de verbouwden daarom hun eigen 1 Mei 1941 Standaard, een krant met een tabak. Jaap Noordhof vertelde: Gisteren heeft mijn 1e ambte- confessionele achtergrond, in “De geoogste bladeren moes- naar Bouma afscheid van ons november 1943 terug te gaan ten thuis aan een draad geregen genomen. Hij zal te Oldenburg naar 1 editie per week. Eind worden en hangend drogen. Na in Duitschland een cursus van 3 1944 stopten de meeste kran- droging moesten de bladeren maanden volgen en zoo worden ten tot het einde van de oorlog. nog gesneden worden tot shag opgeleid tot Duitsch onderwij- of pijptabak. Ús heit had hier- zer. Inleveren metalen voor een snijmachientje ont- 30 Juni 1941 worpen. Ik heb vele ponden ta- ‘Oorlogsbuit’ De luchtoorlog Vandaag begon mijn vacantie Op 18 juli 1941 schreef Van der bak gesneden, niet alleen voor die voorlopig een week zal du- Veer in zijn dagboek: “Koperen, ús heit maar ook voor anderen.” Het plexiglas van neergestorte Jan Kootstra vertelde: “Niet ren. Het is alle dagen mooi weer, tinnen en loden voorwerpen vliegtuigen was in de oorlogs- lang na het begin van de oorlog warm en droog. De droogte be- inleveren”. Volgens zijn ont- tijd erg gewild. Van dit glas kwamen vliegtuigen vooral ‘s gint haast verontrustend te wor- vangstbewijs leverde hij 1 ons konden sieraden en andere nachts overvliegen. Ze hielden den, alle regenbakken zijn leeg koper in, bestaande uit een ka- voorwerpen worden gemaakt. mij vaak uit de slaap. Er waren en er komt groote watersnood. potte tabaksdoos. De rest werd Ook Dedde Wiersma was ‘tuk’ er bij die rare, vreemde gelui- De weilanden en bouwgronden verstopt. Dirk Beerda, aan de op het plexiglas van de wrakken den maakten. Dan was ik bang hebben groote behoefte aan Kuipersweg, verborg voorwer- dat er een naar beneden viel water en elke dag beweegt zich pen van dergelijk metaal onder en op ons huis terecht kwam. het gesprek weer om “de grote de dakpannen. Kapper Elzinga, ‘s Nachts werd met grote zoe- droogte”. In hoofdzaak heb ik op de hoek Voorstraat-Kerk- Er was ook de mogelijkheid om klichten geprobeerd de vlieg- mij vandaag bezig gehouden straat verfde zijn glimmende de bladeren te laten verwerken tuigen in het vizier te krijgen met tuinarbeid. Wij hebben dit koperen waterpomp op om aan bij tabaksfabriek Niemeijer in om ze dan naar beneden te jaar ook een volkstuintje, gelijk inlevering ervan te ontkomen. Groningen. Jaap: “Na verloop schieten. bijna alle de burgers van Buiten- van tijd kwam de tabak dan keu- die soms vlakbij zijn woning op post. Met het oog op de distri- rig verpakt terug in pakjes van platte wagens van treinstellen butiemaatregelen waardoor de 100 gram. Op de pakjes stond klaar lagen voor transport. “Ik voedselvoorziening wel even- dan het oogstjaar, een kwali- maakte er ringen van”, vertelde redig wordt geregeld, maar wat teitsaanduiding en de prijs ver- Dedde. Ook parachutes van tengevolge heeft dat we vaak meld. Het was vaak – ondanks neergekomen bemanningsle- schrale rantsoenen krijgen, wil de kwaliteitsaanduiding – hele den was roofgoed. Het zijde- ieder graag een tuintje hebben slechte tabak. Ik ben nog steeds achtige materiaal kon voor van en zelf iets verbouwen. Er zijn in het bezit van twee ongeopen- alles gebruikt worden. In de Zoeklichten. nu ongeveer 90 volkstuintjes de pakjes eigen verbouwde ta- oorlogsjaren werden er zelfs van gemeentegrond uitgegeven. bak die door Niemeijer werd trouw- of doopjurken van ge- Die vliegtuigen strooiden dan 23 September 1941 verwerkt. Sigarettenpapier was maakt (foto onder). vaak zwart met zilver papieren Vacantie. Wij maakten een fiet- even schaars als tabak en daar linten om hun vliegtuig te ca- stocht door Opende en reden werd wat op uitgevonden. Ze moufleren, en dan was het voor over Trimunt alwaar de Duit- gebruikten daarvoor namelijk mij de volgende dag lintjes zoe- sche Weermacht een legerplaats het dunne papier uit psalm- ken in de weilanden. Ook von- op de heide heeft gesticht. Het boekjes”. den we lege benzinetanks van was interessant de kunstig ge- vliegtuigen in de sloot.” camoufleerde barakken te zien. Het geleken precies heuvels die M’n fiets! zoo op de heide verspreid lagen. 18 October 1941 Dedde Wiersma vertelde: Er loeit een hevige storm en “Omdat heit fietsenmaker van gure regenvlagen striemen de- beroep was hadden wij goede genen die buiten zijn, in het fietsen. Toen mijn vader, met gezicht. Grootmoe en Moeke mijn zus en ik een keer op de maken zich gereed voor een reis fiets naar de stad Groningen naar Surhuisterveen. Zij gaan gingen, werden we vlak voor niet te voet, niet per fiets en ook Groningen gewaarschuwd: niet met de autobus van hier. “Pas op, in de stad is fietsenvor- Sedert het begin van de oorlog dering”. Heit maakte onmid- is er geen busverbinding meer dellijk rechtsomkeert en via met Buitenpost. Neen, zij gaan binnenweggetjes zijn we weer met ‘de brik’ tot Kootstermo- in Buitenpost gekomen. Als we len en vandaar met de autobus dat niet gedaan hadden waren naar Surhuisterveen. ‘Taxi’s’ zijn Op woensdag 6 augustus 1941 we onze fietsen kwijt geweest, ook niet meer beschikbaar, er is werd de traditionele paarden- denk ik.” geen benzine meer te verkrijgen. markt gehouden worden. Dit keer Jan Kootstra “Als er weer ge- In het noodweer komt Doeke was er een beperking, het verhan- ruchten waren van fietsvorde- Miedema met de brik voor, en delen van paarden die voor 1 ja- ringen dan verstopte heit zijn zoo met de paardentram, rijden nuari 1939 waren geboren was fiets vaak achter ons huis aan de dames naar Kootstermolen. verboden. Het aanbod was klein, de overkant van de sloot, ver- ‘t Was een zware tocht voor ‘t Niet iedereen waardeerde de propaganda-affi- namelijk 76 paarden en 82 veu- borgen onder takken en zo. Zo paard, maar zij kwamen behou- ches en aankondigingen van de bezetter. Deze lens, maar de belangstelling had er heeft hij zijn karretje de hele den aan”. waarschuwing was niet zonder reden. niet onder geleden. oorlogstijd kunnen behouden.” De Binnenste Buiten Post pagina 18 september 1941 Voorbeeldige rust in Nederland 1 september De gemeenteraden in Nederland De hoogste Duitse politiechef in Nederland, Hanns Albin geëxecuteerd. De gevolgen van distributie en tekorten waren worden opgeheven. Rauter, was eind 1941 tevreden. Hij rapporteerde op 20 de- onprettig maar leverden nog geen massale weerstand op. En cember 1941 aan Berlijn dat “op het hele gebied van orde hoewel de sturende hand van de bezetter voelbaar was, trad oktober 1941 en veiligheid in Nederland een toestand van rust is ingetre- er ook een bepaalde gewenning. Duitsland leek onoverwin- 1 oktober den, die een voorbeeld voor [alle] bezette gebieden moet nelijk en het leek velen verstandig om zich daar eerst maar Tabak op de bon. worden genoemd”. Wel voegde Rauter eraan toe, dat in het bij neer te leggen. Alleen de halsstarrige enkeling weigerde 17 oktober jaar dat achter hem lag meer dan 45 verzetsstrijders waren principieel dat te doen. Invoering van de doodstraf voor saboteurs. Voeding tijdens de oorlog november 1941 Na de Duitse bezetting kon er vanaf 1940 niets meer worden ge- ïmporteerd en het nieuwe bewind droeg Nederland op zelfvoor- 22 november zienend worden. Later in de oorlog drong ook het verzet aan op Oprichting van de Nederlandse meer ‘eigen teelt’, waarmee onderduikers en hun gastheren gehol- Kultuurkamer. Alle Nederlandse pen zouden kunnen worden. Het agrarische grondgebruik werd kunstenaars moeten lid worden. drastisch aangepast: veeteelt maakte plaats voor akkerbouw. Het 30 november dagelijkse menu bevatte hierdoor veel minder vlees, vet en suiker. Cacao op de bon. De samenstelling van het brood veranderde. Het zoeken naar nieu- we bereidingswijzen en alternatieven begon. december 1941 Invoering van het wegenverkeers- Voorlichting over voeding reglement waardoor bijvoorbeeld Kranten en de radio begonnen met het fietsers van rechts geen voorrang geven van voedingsinformatie. Er wer- meer hebben op auto’s. den tentoonstellingen georganiseerd 6 december en films vertoond die hetzelfde deden. Aanval van Japan op het Ameri- A. Geurts schreef al in 1940 een Oor- kaanse eiland Pearl Harbor. logskookboek met tips en recepten afge- 8 december stemd op de nieuwe situatie. Het Voor- Nederland verklaart Japan de oor- lichtingsbureau voor de Voeding gaf een log. In de drie maanden daarna soortgelijk boek uit namelijk ‘Ons da- wordt het grootste deel van Neder- gelijksch brood’. Het volgde de seizoen lands-Indië bezet. met 28 ontbijten, 53 warme maaltijden 9 december en 28 lunches. Echte honger werd in Invoering van het wegenverkeers- Buitenpost niet geleden, maar ongetwij- reglement waardoor bijvoorbeeld feld zijn er dorpsgenoten geweest die fietsers van rechts geen voorrang wat nieuws probeerden. Hoe langer de oorlog duurde, hoe meer meer hebben op auto’s. deze schaarste toenam en hoe meer naar alles wat eetbaar kon zijn Weinig Fries enthousiasme 17 december werd gezocht. Protest van de Gereformeerde ker- Fryslân telde weinig NSB-stemmers: 1,7 procent in 1939, vergele- ken tegen de Arbeidsdienst. Honger maakt... minder kieskeurig ken met 4,22 procent landelijk. Ook de in 1940 gestichte Neder- 22 december De directe natuurlijke omgeving bleek tal van ongebruikte voe- landse Unie, door honderdduizenden Nederlanders enthousiast Burgemeester Eringa wordt ont- dingsmiddelen te bieden. Bladeren van de paardenbloem zijn ge- begroet als een nieuw begin van de vaderlandse politiek of op z’n slagen vanwege vermoede ‘Deut- zond, daar wordt nu nog steeds soep van gemaakt, of fijngesneden minst een lange neus naar de NSB, sloeg slecht aan bij de Friezen, sch-feindliche’- sympathiëen. in beslag voor pannenkoeken. Hetzelfde geldt voor brandnetels, die 9 procent van de Nederlandse bevolking uitmaakten, maar waar ook thee van werd gemaakt. Uit koolzaad werd olie geperst. slechts 0,2 procent van de Unie-leden. Nergens haalden de collec- In de hongerwinter werd ook behanglijm gegeten (hierin zat voor teurs van de Winterhulp zo weinig op als in Fryslân - hoewel hun 1942 de oorlog nog aardappelmeel verwerkt). Verschillende bloemen loterijen, net als elders, een groot succes waren. zijn goed te eten. Er bestaat zelfs een bloem(blaadjes) kookboek. januari 1942 Chrysantenthee en eikelkoffie werden gedronken. Kat schijnt -ge Humor in de oorlog slacht veel op konijn te lijken. “Het smaakt minstens zoo goed als 10 januari konijn”, beweerde een kattenvanger in 1942. Het kattenvlees werd Humor helpt, ook in ellendige streek populair gedicht ging als Invoering prijsbeheersingsbesluit. voor veel geld op de zwarte markt verkocht, meestal als ‘poulet’, omstandigheden. In oorlogs- volgt: 15 januari konijn of dakhaas. Iemand die het geprobeerd had zei later: “Het tijden is het vaak een uitlaat- Invoering in bezet Nederland van stukje poot – niet zo heel groot, want er waren velen monden – klep voor angst, spanning en De W.C. zinken munten van 25, 10, 5, 2½ en smaakte zeer voortreffelijk!”. boosheid. De oorlogsmoppen 1 cent. De vooroorlogse koperen hadden vaak de vijand als lij- “Ons land is als dit kabinet. munten moeten ingeleverd. dend voorwerp en het vertel- Eerst was het vrij, thans is’t bezet. 30 januari len ervan was soms niet zon- ’t Is hier als in de Nederlanden, In Nederland verschijnen de bord- der risico. Ook in Buitenpost Geen winst, doch vele offeranden. jes ‘Voor Joden verboden’. deden ze de ronde. Hitler was Ook hier wacht men in stille wijding 22 januari een geliefd onderwerp. Hoe Op het moment van de bevrijding. Elfstedentocht wordt gehouden. werd zijn naam in andere talen En hier, zowel als in het land, 31 januari In de oorlog werd soms van alles geprobeerd. Gras werd ook gege- vertaald? In het Pools werd hij Komt alles onder druk tot stand. Een colonne met 130 militairen, ten. Dat vult wel maar heeft voor de mens geen voedingswaarde en “Pik-inski”, Turks: “Keelem”, Doch onder ’t zuchten dat wij horen, paarden, wagens en kanonnen ver- de vertering kost eigenlijk te veel energie. Arabisch: Sla’m ’n Lijkie”, Chi- wordt een schone hoop geboren. blijft 2 dagen in Buitenpost. nees: Hang-kreng-hang”, Fries: Tenslotte geldt voor allebei: Het brood veranderde “Jatstra”, Iers: “O-Braai-em”, Ja- Heel spoedig zijn wij weder vrij. februari 1942 In de loop van 1941 werd roggebrood, voor veel mensen toen de panees: “Foetsie-moetie”, Rus- Hoe opgelucht zult gij U voelen, dagelijkse kost, steeds minder beschikbaar gesteld. Het witbrood sisch: “Moldiemof” en Maleis: Als ge het vuil weer weg kunt 23 februari De Arbeitseinsatz wordt verplicht. werd daarna samengesteld uit 65% tarwe en 35% rogge. Het wordt “Stront-jong”. Een ook in onze spoelen” overigens ontkend dat er gemalen bloembollen in het meel werden verwerkt. Het brood kreeg een grauwe kleur wat te wijten zou zijn maart 1942 aan het gebruik van water in plaats van melk bij de bereiding. Ook 1 maart de smaak veranderde en werd geklaagd over ongaar brood. Het De Julianalaan wordt door de be- meel werd niet meer uitgemaald. “Het deeg plakt en rijst moeilij- zetter hernoemd naar Beukenlaan. ker”, schreef een krantenbericht uit die tijd en voegde er aan toe: 13 maart “Maar een goede bakker weet echter wel een goed product klaar te Koffiesurrogaat gaat op de bon. krijgen”. Vanaf 1 maart werd 25 procent rogge en 10 procent gerst 22 maart in het brood verwerkt. Invoering ‘dienstverplichting’ voor arbeid in Duitsland voor alle Neder- Gezonde oorlog? landers. De bevolking in Nederland ervoer het veranderde voedingspa- troon meestal als een verarming. Mensen hadden vaker een hon- april 1942 gergevoel en verloren dikwijls gewicht. Maar feitelijk kwam men, afgezien natuurlijk van de Hongerwinter, meestal niet echt tekort. 4 april Uit later onderzoek is gebleken dat het dagelijks menu tot aan de Ambtenaar Oosterhof wordt in het Hongerwinter juist gezónder werd dan voor 1940. Bovendien gemeentehuis gearresteerd. werd meer bewogen door te lopen of te fietsen. De Binnenste Buiten Post pagina 19 Jan Ploeg schreef: Na een oproep voor Zingende Duitsers Hulp voor onderduikers de Arbeitseinsatz “24 October 1942 Griet Wiersma: “Regelmatig In de loop van de oorlog nam het aantal onderduikers voortdurend In den afgeloopen nacht is te In de loop van 1941 kregen kwamen er groepen Duitsers toe. Het waren mensen die geen gevolg gaven aan een oproep tot Drachtster-Compagnie een steeds meer jonge Nederlan- door onze straat marcheren. ‘arbeitseinsatz’ in Duitsland, verzetsmensen en Joden. Buitenpost telefoonkabel van de Duitse ders kregen een oproep voor Wat mij altijd bijblijven zal was heeft ook een aantal onderdak gegeven, hoeveel precies is onbe- Weermacht doorgesneden. De tewerkstelling in Duitsland, hoe mooi ze dan samen konden kend. Om te voorzien in schuiladressen en papieren werd in febru- inwoners van de gemeenten: ‘de Arbeitseinsatz’. Door de zingen. Ze stampten er soms ari 1943 de Landelijke Organisatie opgericht. Smallingerland, Opsterland, bezetter ingestelde arbeidsbu- bij met hun spijkerlaarzen. Wij Tietjerksteradeel, Achtkarspe- reau’s regelden dit. Hoofd van vonden het prachtig om dat te Maar onderduikers hadden meer nodig zoals distributiebonnen en len en Grootegast zijn daarom het arbeidsbureau in ons dorp horen”. geld. Daarvoor werd het Nationaal Steun Fonds (NSF) in het le- gestraft met huisarrest. Wij mo- was de fanatieke NSB’er Tjib- ven geroepen dat over het hele land verspreid afdelingen had. Klaas gen tusschen 8 uur ‘s avonds en 6 be Tolsma. Hij was onverbid- de Vries bouwde samen een paar anderen in onze omgeving aan uur ‘s morgens niet buiten onze dellijk en bezocht soms opge- een vaste groep donateurs voor het Fonds. woning vertoeven. Het is on- roepenen persoonlijk om hen aangenaam ‘s avonds om 8 uur onder druk te zetten. Vrijstel- Nadat De Vries moest onderduiken nam zijn oomzegger Roel binnen te moeten zijn en binnen ling vanwege onmisbaarheid Roosma het over. Deze vertelde later: “Er waren maar een paar te moeten blijven. Alle avond- of door afkeuring waren twee mensen die het geld ophaalden, Jaap Rusticus was heel actief en vergaderingen zijn daardoor ook reguliere vluchtwegen. Daarna een of twee anderen. De groep mensen die geld gaven was ook niet onmogelijk geworden. bleef alleen ‘de onderduik’ over. heel groot, rond de negentig of iets meer schat ik. Er werd regelma- 6 December 1942 Roel Roosma vertelde: “Begin tig gezocht naar aanvulling op de giften maar lang niet iedereen was Nadat Japan vandaag in het Oos- 1942, toen ik 18 jaar was, kreeg Zware winter met hulpbereid. Soms waren mensen bang voor de risico’s of vonden ten met oorlogshandelingen is ik de eerste oproep voor werk Elfstedentocht het moeilijk iets te missen in die moeilijke tijd. Mensen waarvan begonnen, hebben Noord-Ame- in Duitsland. Je moest toen van we verwachtten dat ze ons zeker zouden helpen, lieten ons soms in rika en Engeland aan Japan de tevoren gekeurd worden en als De winter van 1940-1941 zet- de kou staan. Het innen van het geld ging soms soepel en soms met oorlog verklaard. We beleven je een goede dokter trof of een te vroeg in met veel en strenge moeite. Maar er waren ook zeker mensen die zich toen van hun een wereldkrijg als nooit tevo- goede smoes had, werd je wel vorst. Al snel bleken de omstan- beste kant lieten zien.” ren! (...) afgekeurd. Dat lukte mij tot digheden gunstig voor een Elf- Gisteren, op Sint-Nicolaasdag driemaal toe, maar na de vierde stedentocht. Bijna zou de tocht Fietsen en de radio onder de vloer zijn we weer ‘vrijgekomen’. Dat oproep van de Arbeitseinsatz niet doorgaan, omdat de tocht wil zeggen de strafmaatregel leek het mij beter om onder te door de verduisteringsplicht Dedde Wiersma vertelde: “Als fietsenmaker had heit aan het begin van ‘huis-arrest’ is opgeheven. duiken; dat was begin 1943. Ik grotendeels in het donker ge- van de oorlog altijd fietsen in de handel. Totdat hij bang was dat Zes weken lang moesten we ‘s ging toen een paar maanden reden moest worden. De ‘tocht hij ze kwijt zou raken aan de Duitsers omdat ze in beslag genomen avonds om acht uur binnen zijn. naar Franeker, en daarna een der tochten’ werd op 22 janua- zouden worden. Toen heeft hij zijn voorraad fietsen zo lang de 10 Januari 1942 half jaar naar mijn oom Sikke in ri verreden waarbij drie doden oorlog duurde ondergebracht bij een boer aan de Trekweg. Onze Om de voedselvoorziening Noordbergum, een broer van vielen. De winter zette lang eigen fietsen kregen een andere plek. Heit maakte vloerplanken in het gezin wat in de orde te mijn vader. Na de melkstaking door. In normale tijden zou een los en maakte een gat onder de vloer. Daar kwamen de vier fietsen houden is veel overleg noodig, dacht ik wel terug te kunnen. dergelijke winter al zwaar zijn onder, en ook de radio die we nog thuis hadden. Als hij naar Radio in deze oorlogsdistributietijd. Maar binnen een week moest ik geweest maar in oorlogstijd was Oranje wilde luisteren werd het vloerkleed aan de kant geschoven Alles wordt ons aan de schrale weer hals over kop vertrekken het een kleine ramp. Pas eind en ging hij onder de vloer zitten luisteren.” kant toebedeeld. Het brood is na een tip van de politie, die maart verloor het winterweer dermate schaars dat we ook ‘s mij de volgende morgen moest zijn greep op Nederland. Voor Joden avonds vaak aardappelen moe- ophalen. Ik ging toen naar pake ten eten. Maar de aardappelen Roel Roosma in Noordbergum. Joodse jongens verboden-bord in zijn niet al te best en evenzeer Ik ben daar van de zomer af tot de vijver op de bon. We kregen vandaag november 1943 gebleven”. Griet Wiersma: “Toen de oor- 4 korf van een boer, natuurlijk log begon was ik vijf jaar en Binnen de bebouwde kom van tegen afgifte van de benodigde Duivenverbod zat ik in de eerste klas van de Buitenpost woonden geen Jo- bons waarvoor ons een vervoer- Eind 1941 kwam er een duiven- lagere school. Op een gegeven den. Niettemin verscheen ook bewijs werd uitgereikt, maar zoo verbod. Dat hield in dat het niet moment kwamen er jongens bij bij het Haersma de Withpark krijgen we toch iets voor winter- langer toegestaan was om post- ons op school die ‘nieuw’ jaren. een bordje ‘Voor Joden Ver- opslag. duiven te houden. De Duitsers Ik kan mij hun gezichten nu boden’. Jaap Noordhof en een 15 Januari 1942 waren bang dat de duiven ge- nog steeds goed herinneren. Ze vriend besloten in hun jeugdige ‘t Is een strenge winter. Van bruikt gaan worden om infor- spraken dan wel Nederlands, overmoed onmiddellijk er iets avond was de lucht vol Engel- matie door te geven. In eerste maar ze konden gewoon met aan te doen. Samen trokken sche vliegtuigen die blijkbaar instantie werd gedacht dat de ons meedoen. Later besefte ik ze de paal met het bord uit de een tocht naar Emden, Bremen houders hun duiven moesten pas dat het Joodse jongens wa- grond en gooiden deze in de na- of Hamburg ondernemen. Nabij doden, later bleek dat het neer ren geweest die hier ergens in bije vijver. Jaap vertelde: “Wij Rottevalle werd een Engelsche kwam op een uitvliegverbod. de buurt waren ondergedoken”. hadden toen niet echt besef van machine neergeschoten, waarbij wat de gevolgen hadden kun- De bezetter tolereerde het konings- drie piloten het leven verloren. Blinkende vogels nen zijn, nu zou ik er misschien huis ook niet meer in het straat- Van de verschrikkingen van den toch wel keer over nadenken.” beeld. Bericht van 9 maart 1942. oorlog merken wij nog niet veel Nadat op 7 december 1941 Amerika bij de oorlog betrokken raak- maar zoo komt het iets naderbij. te, werd de luchtoorlog in Europa op grotere schaal gevoerd. De Door de val van het vliegtuig Engelse luchtmacht voerde in hoofdzaak haar bombardementen De Joodse Buitenposter dreunden bij ons de deuren en ‘s nachts uit, terwijl de Amerikanen dit liever overdag deden. De ramen. condenssporen die door de Amerikaanse vliegtuigen werden ge- Op 1 juli 1940 werd bekend ge- 14 Februari 1942 trokken vormden tot het een eind van de oorlog regelmatig een maakt dat Joden in Nederland de Al maar vorst. De kinderen opvallend schouwspel in de lucht. Jan Kootstra vertelde erover: luchtbeschermingsdienst moes- vermaken zich dagelijks in de “We merkten in de latere oorlogsjaren dat er steeds meer vliegtui- ten verlaten. Het was het begin sneeuw. Dit kan vooral nu, want gen in de lucht richting Duitsland gingen. Dat was overdag met on- van een lange reeks verboden. In de school is nog gesloten, we- bewolkt weer een heel mooi gezicht, het waren dan net blinkende november 1942 volgde de mede- gens gebrek aan brandstof. vogels in het zonlicht.” deling aan het gemeentebestuur 13 Maart 1942 dat alle Joden in Achtkarspelen Onze antracietvoorraad is nage- gearresteerd moesten worden. noeg verteerd. We hebben nog Maar men wist van geen Joden wel een paar bonnen, maar er is binnen de gemeentegrenzen. geen brandstof meer te bemach- tigen. Er zijn velen die reeds ge- Toch kende Buitenpost een Jood- ruimen tijd niets meer hebben se inwoner. Het betrof Daniël en in de kou moesten zitten of Campijon die aan de Dijkhuister- bij familie of vrienden hun in- weg 8 woonde. Hij was in Midwol- trek namen. We hebben nu de da, Groningen, op 8 januari 1894 haardkachel gedoofd en het te Midwolda. Hij was ¾ Joods en Daniël Campijon turfkacheltje in de achterkamer dus in de ogen van de bezetter een in gebruik genomen. We hebben volle Jood. Hij was gehuwd, maar het echtpaar was kinderloos ge- nog een paar turfjes en houtjes bleven. De hele oorlog lang heeft Daniël zich weinig aangetrokken en moeten ons zoo voorlopig van verboden en bepalingen en heeft dus ook geen Davidsster ge- maar zien te redden”. dragen. Alleen verzetsman Jaap Elzinga, die een paar huizen van De groepen van soms honderden vliegtuigen die naar Duitsland en terug hem af woonde, was ervan op de hoogte. Zonder problemen heeft vlogen, trokken soms een lucht van condenssporen. hij het einde van de oorlog meegemaakt.

De Binnenste Buiten Post pagina 22

9 april De bezetter eist, voor 15 mei, Keuzes maken in oorlogstijd 30.000 Nederlandse metaalarbei- ders voor tewerkstelling in de Duit- Na de ogenschijnlijke rust van de eerste oorlogsjaren in Bui- sen werd het bijna een dagtaak om iedereen gezond en alles se industrie. tenpost kwam er verandering. De houding van de bezetter heel of werkend te houden. Ook ‘de gewone man’ raakte be- 10 april verhardde, het aantal maatregelen en verordeningen nam trokken bij moeilijke grotere en kleine keuzes. Hard werken Tabak en snoep gaan op de bon. toe. Steeds meer jonge mannen moesten of werken in Duits- en de bezetter daarmee bevoordelen? Wel of niet iets in de 20 april land of onderduiken. De eerste verzetsdaden leidden tot re- zwarthandel kopen? Wel of niet ‘illegaal’ naar buitenlandse De Duitsers verklaren de stranden presailles en straffen, die soms enkelen en soms ook een hele zenders luisteren? De oorlog raakte iedereen in het dagelijk- tot verboden gebied. streek troffen. De tekorten namen toe. Voor de meeste men- se leven. 29 april Invoering van de Jodenster. Invoering luchtbescherming mei 1942 1 mei In 1936 was de ‘Wet tot bescherming van de bevolking tegen lucht- - Servies en aardewerk op de bon. aanvallen’ in werking getreden. De oorlog en het vallen van de eer- - Burgers hebben geen toegang ste bommen op 26 november 1940 in Boelenslaan noodzaakten meer tot het strand tussen Hoek van tot een serieuze organisatie van deze dienst. Jacob Pijnacker werd Holland en Den Helder. Evacuatie benoemd tot hoofd en werd tevens de wijkleider van Buitenpost. kustbewoners begint. Ieder dorp kreeg nu een wijkleider. Vanaf 1941 tot en met het eer- 7 mei ste halfjaar van 1944 was er een uitkijkpost in ons dorp. Deze moest Matzer van Bloois wordt geïnstal- observeren en zo nodig waarschuwen. Goede waarnemingsposten leerd als burgemeester van Acht- waren de heuvel in het park en de laad- en losheuvel bij het station. karspelen. In die periode werden 59 neerstortende vliegtuigen waargenomen 9 mei en 158 bominslagen gehoord of waargenomen. In de zomer van Nederlandse beroepsofficieren1944 werd de post opgeheven in verband met de arbeidsinzet. Een worden opgeroepen zich te mel- kwart van het personeel was toen al niet meer beschikbaar omdat den en daarna in krijgsgevangen- ze was ondergedoken. Hoewel de intense luchtoorlog ook boven schap weggevoerd. ons dorp woedde, heeft dit niet geleid tot bombardementen of an- 13 mei dere rampen in de directe omgeving. Eerste transport van 300 Friese ar- beiders naar Duitsland. Duisternis en stilte 17 mei Chocolade en suikerwerk op de De oorlogsjaren waren in meerdere opzichten donkere jaren. Er was bon. ‘s avonds en ‘s nachts buiten geen straatverlichting meer. Fietsen en andere vervoersmiddelen mochten alleen een flauw, afgeschermd juni 1942 licht voeren. Daardoor heerste er vrijwel complete duisternis. Om toch nog iets te kunnen zien werd wel een ‘knijpkat’ gebruikt. Dat 6 juni was een zaklantaarntje dat door met de hand te knijpen licht gaf. Verbod op vervoer van groenten De spertijd verbood trouwens de meeste mensen om na acht uur door particulieren. ‘s avonds en zeven uur ‘s ochtends buiten te zijn. Donkerte en stilte Propaganda en bedreiging als middel 26 juni heersten dus in de dorpen en steden. tot beïnvloeding Drie mensen raken gewond in het Oost bij een poging een brand- Geleidelijk aan werd steeds minder In de Tweede Wereldoorlog werd op grote schaal propaganda be- bom te demonteren. elektriciteit beschikbaar. Om toch dreven om de publieke mening te beïnvloeden. Niet alleen door de nog licht in huis te krijgen werd van Duitsers overigens. Alle daarvoor gangbare kanalen zoals kranten, juli 1942 alles bedacht. Kaarsen en carbidlam- de radio, boeken, films (afbeelding boven) en toespraken werden 14 juli pen werden veel gebruikt. Voor de daartoe ingezet. Daarvoor was het nodig om eerst de onwelgeval- Rantsoenen van boter, vet en kaas stroomvoorziening verschenen wind- lige media te elimineren. De overgebleven media werden door een worden verlaagd. molens op de daken. Er werden zelfs combinatie van manipulatie en bedreiging gedwongen om volgens 20 juli fietsen in huis gehaald. Door te fietsen de richtlijnen van de bezetter te werken. Dat kon ook inhouden - Nederlandse bisschoppen pro- werd door de dynamo stroom opge- dat ze zaken achterwege moesten laten. Voor de radio werden bij- testeren tegen de jodendeportatie. wekt. Tijdens de hele oorlogstijd gold Een knijpkat. voorbeeld geen Engelse en Amerikaanse liedjes meer uitgezonden. - Begin van de fiets-razzia in alle de totale verduistering van het huis. ‘s Propaganda werd vaak als kant-en-klaar product aangeboden, in de gemeentes met meer dan 10.000 Avonds en ‘s nachts mocht er geen straaltje licht uit een huis ko- vorm van een affiche, foto of persbericht. Dit moest onveranderd inwoners. men. In huis moesten alle vensters afgeschermd worden. Op nale- doorgegeven worden. De Duitse propagandawas een doordachte, 22 juli ving van de maatregel werd toegezien door de Luchtbeschermings- sluwe en voortdurend herhaalde boodschap. De propaganda zal De gereformeerde jeugdbeweging dienst, de politie en Duitse patrouilles. In huis was het in de herfst had zeker een effect, al was het alleen maar door twijfel te zaaien. wordt verboden. en winter vaak schemerig en kil. Er was bijna geen nieuws en dus Maar voor velen werd ze vroeg of laat te doorzichtig. Affiches wer- 28 juli ook niet veel om over te praten. Veel mensen kozen er maar voor den ook dikwijls doelwit van bekladding of vernieling, ondanks de Afkondiging maatregel inlevering om ‘s avonds vroeg naar bed te gaan. zware straffen die daarop stonden. alle herenfietsen. De verontwaar- diging is groot, maar de bezetter Surrogaat - vervanging en bijverdienste houdt voet bij stuk. Van 35 Buiten- De illegale pers posters wordt de fiets ingenomen. In de loop van de oorlog bleven er in de winkels maar weinig pro- Tijdens de oorlog was de ille- ducten over die vrij verkocht mochten worden. Daarvoor in de augustus 1942 gale pers voor het verzet van plaats kwamen zogenaamde surrogaten die de echte producten groot belang. De vaak eenvou- probeerden te vervangen. Zo kwamen er bonvrije koeken die on- 15 augustus dig gedrukte blaadjes gaven smakelijk en zelfs vaak vies waren en waarvan niet bekend was waar De bezetter fusilleert de eerste Ne- tegenwicht tegen de Duitse ze van waren gemaakt. Er waren soep- en jusblokjes, die vaak niet derlandse gijzelaars. propaganda en bemoedigde meer waren dan gekleurde zoutblokjes, en bouillon dat aftreksel 30 augustus de ontvangers. Bladen als Vrij was van benen, pezen en vleesafval en voor 98% uit water bestond. Duitsland annexeert Luxemburg. Nederland, Trouw, het Parool Maar ook aan de vrije verkoop van surrogaten kwam in mei 1943 en de Waarheid werden vaak in een eind omdat ze op de bon kwamen. september 1942 Holland maar ook wel in Frys- lân gedrukt. Soms kwamen er Het zoeken naar grondstof voor surro- 1 september Friese artikelen in voor. Terp- gaten kon ook een leuke bijverdienste Duits besluit: samenvoeging Vlie- stra aan de Julianalaan drukte opleveren. In de zomer van 1941 werd land en Terschelling bij Friesland. 15 edities van Trouw in een op- Een editie van het illegale blad door kinderen in onze streek druk 5 september lage van 500 stuks. Trouw uit februari 1943 . gezocht naar kastanjes en braambes- Zilveren rijksdaalders, guldens, hal- senbladeren die gebruikt konden wor- ve guldens, kwartjes en dubbeltjes den voor het maken van een theever- en bronzen halve stuivers worden Hoe maak je boter in oorlogstijd? vanger. De prijs was 8 tot 10 cent per uit de roulatie genomen. kilo. Sommige ijverige verzamelaars 6 september De benodigde melk direct bij de boer ha- wisten wel 1 gulden per dag te verdie- Karnemelk op de bon. len. Eerst een fles melk warm maken. Bij nen, toen een respectabel bedrag! La- 12 september een bepaalde temperatuur, als de melk ter kregen ook eikels en beukenootjes Alle sportverenigingen worden ‘ge- tegen het verzuren aanzit, de fles goed en waarde. Eind september 1941 werd lijkgeschakeld’. langdurig schudden totdat de boterklontjes het inzamelen verplicht gesteld door 21 september op de melk boven komen drijven en deze de Nederlandse Inkoopcentrale van Geldzuivering - verplichte inleve- ervan afscheppen. Akkerbouwproducten. De Binnenste Buiten Post pagina 23 Jan Ploeg schreef: Willem van der Demontage bom Folkert Klamer, een dwangarbeider Veer schreef: mislukte die verdween “22 Juni 1942 Om jurkstoffen te krijgen moet “Scheen het eerst dat de bevol- Op 26 juni 1942 kreeg veld- Folkert Klamer was de zoon van café-eigenaar Lucas Klamer van er tegenwoordig heel wat gedaan king nogal kalm was, zo nu en wachter Jelle Wolthuis op- hotel Klamer aan de Voorstraat. Ook Folkert werd een van de bij- worden. Er is bijna niets te koop, dan komt er al eens wat beroe- dracht om samen met zijn na 120.000 Nederlandse dwangarbeiders die in Duitsland kwam te de winkeliers krijgen maar een ring onder de bevolking”. chef Cornelis van der Poel op werken. Direct na het einde van de oorlog werd niets van hem ge- klein gedeelte van hun normale April 1942 onderzoek uit te gaan naar een hoord en bleef er lang onzekerheid over zijn lot. Een mede-dwan- verkoop. Zoo toog Moeke van- Over het algemeen begint de voorwerp dat uit een vliegtuig garbeider bracht in augustus 1945 zijn portefeuille terug en vertel- daag naar Dokkum om te zien of toestand slechter te worden, was neergekomen in het Oost, de dat Folkert was omgekomen, zonder verdere details. Jaren bleef zij daar nog iets kon bemachti- vooral aardappelen en groenten. achter de boerderij van Jan Dijk het onduidelijk wat er precies met hem was gebeurd. Latere recon- gen. Zij slaagde evenwel niet. Uren moeten ze in de steden in en Pier Poortinga. Het hoofd structie van de feiten heeft tot de conclusie geleid dat hij in de laat- 28 juni 1942 de rij staan om een kropje sla te van de luchtbescherming Jacob ste oorlogsmaanden, op de vlucht naar het westen, is omgekomen. ‘t Is zondag. In afgeloopen nacht bemachtigen. De thee die ons Pijnacker en de chef van het Wanneer hij overleed en waar hij werd begraven bleef onbekend. is te Surhuizum nabij de Kooi, met de kerstdagen beloofd was, elektriciteitsbedrijf Gilles An- in de weilanden een Engelsch krijgen we 13 mei. toine, gingen mee. Bij de boer- Wonen aan het spoor vliegtuig neergekomen. Door 27 juli 1942 derij van Dijk troffen ze de boer, inwoners van Buitenpost, die Fietsenvordering, bij een 35-tal zijn zoon en Poortinga. Samen Mensen die aan het spoor woonden maakten wel contact met het door het rumoer ontwaakten, is inwoners werd het stalen ros gingen ze op weg . Ten zuiden treinpersoneel. Soms kon met een machinist of stoker zaken wor- gezien, hoe het vliegtuig bran- weggenomen. Verscheidene van de Rijksstraatweg werd den gedaan. Zo werden wel flessen melk of tabaks- en levensmid- dend over over het dorp vloog. jongens moeten voor de keuring een rond voorwerp gevonden delenbonnen tegen brandstof geruild. Dan ‘viel’ er weer eens een 27 Juli 1942 voor werk in Duitsland”. dat diep in de grasmat zat. Met brok steenkool of een briket van de kolenwagen. ‘s Nachts gingen In de afgeloopen nacht was het treinen meestal oostwaarts. Meestal trokken twee locomotieven weer zeer onrustig in de lucht, Zinken muntgeld een enorm lange rij goederenwagons. Bij vriezend weer kon, door- aanhoudend vliegtuiggeronk dat het geluid van de wagons over de rails extra duidelijk klonk, verbrak de stilte. Omstreeks 2 Direct na het begin van de be- precies gehoord worden hoeveel wagons er over een spoorbrug uur ontwaakten wij door het he- zetting spaarden veel Nederlan- gingen. Door de wagons werd van alles vervoerd. Men kon het zo vig gebrom en stonden wij op. In ders hun munten. Deze waren Een Engelse brandbom gek niet bedenken of het werd vervoerd. Af en toe merkten aan- zuidelijke richting zagen we toen van zilver gemaakt. Men ver- een stuk touw werd het projec- wonende op dat het om mensen ging. Dat konden ze horen als de iets als een groote vuurbol hoog wachtte dat het papiergeld spoe- tiel uit de grond getrokken. De trein stilstond of langzamer reed. in de lucht, die al dalend grooter dig niet veel meer waard zou punt bleek beschadigd te zijn. werd en toen plotseling ter aarde zijn terwijl zilveren munten dat Daardoor was te zien dat de in- Dedde Wiersma vertelde: “Wij woonden aan de Herbrandastraat, viel. Des morgens hoorden wij wel zouden blijven. Het leidde houd uit grijs poeder bestond. vlakbij het spoor. Ik kan me herinneren dat op een avond een jon- dat het een Engelsch vliegtuig snel tot schaarste in muntgeld. Na lang praten kwam men tot gen van zo’n 17 jaar uit een trein was ontsnapt en zomaar ons huis was geweest, dat, in brand ge- Op 15 januari 1942 begon de de conclusie dat het voorwerp binnenliep. Ik denk dat hij bij een transport dwangarbeiders hoor- schoten, nabij Rottevalle was ter bezetter met het op grote schaal ongevaarlijk zou zijn. Pijnacker de. Hij vroeg hulp aan mijn ouders. Ik kan mij herinneren dat ze erg aarde gestort. Drie vliegeniers uitgeven van zinken munten als en Poortinga knielden bij het schrokken. Ze konden hem niet bij in ons huis houden en hebben zijn hierbij om het leven geko- middel tegen de geldschaarste. voorwerp neer en haalden met hem naar een boer hier vlakbij gebracht. Ik weet niet wat er verder men. De beeltenis van de koningin hun handen het grijze poeder met hem gebeurd is.” 24 Augustus 1942 verdween van de munten. Op er uit. Daarna probeerden ze of ‘t Is goed weer vandaag. Giste- 21 september 1942 volgde een het ook nog wilde branden. De 64 vluchtelingen uit Velsen ren regende het soms, maar nu geldzuiveringsactie waarbij alle anderen stonden er in een kring is ‘t droog en de zon laat zich munten, behalve de ½ cent ver- omheen nieuwsgierig toe te kij- Op dinsdag 29 september 1942 kwamen om negen uur ’s avonds weer zien. Voormiddags gaan plicht ingeleverd moesten wor- ken. Bij het ontsteken van de de eerste 64 evacués uit Velsen. Ze moesten huis en haard verla- we naar Surhuizum waar we den. Het plan mislukte met een lucifer in het poeder ontstond ten vanwege de aanleg van Duitse verdedigingswerken langs de meteen bij K. Senneker een paar inleveringspercentage van nog er plotseling een ontploffing. Noordzeekust. De gastgezinnen in Buitenpost moesten de voor liters melk halen. Op de bon- geen 8%. Iedereen werd tegen de grond hen bestemde evacués met bagage van het station halen. De groep netjes wordt het zoo krap toe- geslingerd. Toen Jelle Wolt- bleef maar korte tijd in ons dorp. bedeeld. (...) Lamke haar enige huis weer overeind kwam zag zoon Klaas diende als matroos hij dat de kleren van Pijnacker Het verenigingsleven onder de bezetting op de Nederlandsche vloot in en Poortinga in brand stonden. Nederlands-Indië. Zij hebben Samen met Dijk bluste hij zo Tijdens de oorlog kwam ook het ver- nog nooit iets omtrent zijn lot snel mogelijk de kleding van de enigingsleven onder het toezicht van gehoord, maar vreezen dat hij in slachtoffers. De chef-veldwach- het Duits bestuur te staan. Sommige den oorlog tegen Japan de dood ter en Antoine waren licht ge- organisaties moesten worden opgehe- heeft gevonden. Fietsenvordering wond. Met Dijk vertrokken ze ven, anderen werden verplicht zich te 28 Augustus 1942 met zijn drieën om hulp voor modelleren naar de ideeën van het na- Vandaag gaan er een heele groo- In de maand juli werden in ons henzelf en voor de zwaar ge- zisme. Er was buiten nationaal-socialis- te hoop snijboonen en peultjes dorp fietsen gevorderd. Willem wonden Pijnacker en Poortinga tische instituties zelden toestemming in de flesschen en in de pot. ‘t Is van der Veer meldde dat op 27 te halen. Poortinga moest met voor een nieuwe vereniging. Sport had inmaaktijd, een drukke tijd”. juli 1944 de Buitenposters 35 de ziekenauto van Kempenaar een speciale plaats hierin. De bezetter fietsen kwijt waren geraakt. Ze worden vervoerd. Deze was het besefte dat het een uitlaatklep kon zijn kregen er een betekenisloos ergst gewond, hij verloor een voor onlustgevoelens en een goede ontvangstbewijs voor terug. oog. De overgebleven scherven afleiding van de maatschappelijke si- werden naar de luchtwacht- tuatie. Tegelijkertijd ging van sport zo post te Buitenpost gebracht. De goed als geen bedreiging voor het nieu- Duitse Wehrmacht constateer- we bewind uit. Het steunde zelfs de de later dat het een brandbom ideeën die het nazisme had over ‘Kör- was geweest. perkultur’ (lichaamscultuur). Daarom is het te verklaren dat de voetbalvereniging Buitenpost op 1 mei 1942 kon worden opgericht. Hetzelfde geldt voor korfbalvereni- ging Haersma de With die in juni 1942 het levenslicht zag. Alle gangbare voorschriften, zoals het verbod voor Joden om op sport- Als geld het niet kopen kan: ruilhande1 velden te komen, moesten natuurlijk wel worden nageleefd. In de loop van de oorlog vielen Burgemeester Matzer van Bloois steeds meer van de dagelijk- Burgemeester Pier Eringa werd op 4 mei 1942 se zaken onder de distributie opgevolgd door Matzer van Bloois. Veel men- of regulering. Andere spullen sen veronderstelden dat hij Duits-gezind zou waren gewoon nergens meer zijn. Dat wantrouwen bleek onterecht, verschil- te krijgen. De zwarthandel was lende mensen hadden na de oorlog veel aan dan een alternatief om het be- hem te danken. Diverse keren waarschuwde nodigde te bemachtigen. Maar hij mannen die gevaar liepen door de bezetter sommige mensen wilden uit te worden gearresteerd. Andere mensen die in principe dat niet doen en soms nood verkeerden wist Matzer door bemidde- was ook daar niet dat wat men ling te helpen. Hij wist ook het nodige over het zocht te krijgen. Ruilen bleef verzet in Achtkarspelen, maar hield dit geheim. Onwetend daar- dan als enige middel over om over, werd onmiddellijk na de bevrijding Matzer van zijn functie misschien toch aan het gewens- ontheven en vervangen door oud-burgemeester Eringa. Na onder- te te komen. De paardenmarkt ging nog in bij- zoek kreeg Matzer van Bloois eerherstel en werd in oktober 1945 zonder vorm door. opnieuw burgemeester van Achtkarspelen. De Binnenste Buiten Post pagina 24 ring alle munten behalve de ½ ct. 29 september Naar Duitsland, of niet? Eerste evacués van 64 uit Velsen ar- De Duitse oorlogsmachine legde steeds meer beslag op haar helft van al het personeel dat in de Duitse wapen- en muni- riveren in ons dorp. eigen bevolking. Gevolg daarvan was dat uit alle bezette tieindustrie aan het werk was. Voor de bezetter was dit ar- oktober 1942 gebieden gehaald moest worden. Soms lukte het om werk- beidsleger onmisbaar voor de voortzetting van haar oorlog. kracht vrijwillig te werven, in de meeste gevallen gebeurde En werd geen middel geschuwd om de benodigde mensen - Eerste bijeenkomst van Landelijke dit onder druk. In totaal zijn tussen 1938 en 1945 meer dan in haar fabrieken te krijgen. Geld en voorrechten om men- Organisatie voor Hulp aan Onder- duikers (LO). 7,7 miljoen buitenlandse personen dwangarbeider geweest sen over te halen. Gevangenisstraffen en dreigementen om 8 oktober in Duitsland. Op het hoogtepunt vormde dit ongeveer de te dwingen. Luchtbeschermingsoefening in Bui- tenpost. Sluiting bedrijven 17 oktober Beschieting van een sleepboot te Friesland lang Gerkesklooster en de veilinghal in Op 15 maart 1943 verscheen Buitenpost. gespaard een nieuwe verordening voor Tot de Melkstaking had het bedrijven. Hierdoor mochten november 1942 grootste deel van de Friese alleen industriële bedrijven die bevolking weinig last van de oorlogs- of levensnoodzake- november bezetting ervaren. Sommige lijke producten leverden blij- De Duitsers eisen de tewerkstelling kleine dorpen in de provincie ven bestaan. Beslist te sluiten van opnieuw 35.000 Nederlandse hadden zelden of nooit een bedrijven werden opgesomd: arbeiders in de Duitse industrie. Duitse soldaat gezien. Alleen luxe restaurants, kermisbedrij- 24 november door geruchten hoorde men ven, schoonheidsinstituten, Kerkklokken worden gevorderd. van razzia’s in de grote steden. juwelierszaken, detailhandel De houding van de bevolking voor parfumerie en sportarti- december 1942 vóór de Melkstaking werd door kelen, tapijten, radio’s, enzo- het hoofd van een school, van voorts. Het werken in sommige 13 december buiten Friesland afkomstig, als beroepen werd verboden, bij- Mussert wordt aangewezen als lei- der van het Nederlandse volk. volgt gekarakteriseerd: “Als ik voorbeeld de handelsreiziger, vertel over de toestand in Hol- verzekeringsagent, brood- en 29 december land, van de vervolging van de melkbezorger. Banken moch- Aankomst van overige van 64 vluch- telingen uit Velsen in Buitenpost. Joden in Amsterdam, als ik het ten na 15 april 1943 geen heb over het verzet en de rel- mannelijk personeel in dienst 31 december letjes daar, dan schudden de hebben en groothandelaren en Appels en zuidvruchten op de menschen hier hun hoofd en reders geen kantoorpersoneel bon. zeggen: “Het is verschrikkelijk”. in de leeftijd van 18 tot en met Daarna stoppen ze hun pijpje, 45 jaar. Wanneer tot sluiting van 1943 loopen nog een eindje om en een bedrijf was besloten moes- gaan rustig slapen. ten de eigenaar en zijn perso- neel zich onmiddellijk melden januari 1943 J.H. Scheps uit Zeist viel het bij bij de arbeidsbureaus voor uit- 13 januari zijn bezoeken aan Fryslân op, zending naar Duitsland. De Duitsers eisen voor 10 maart hoe vredig het daar was. Scheps 22.000 metaalarbeiders en 78.000 reisde het land af met zijn bro- Elektriciteit op ongeschoolden voor tewerkstelling chures tegen de ideeën en de rantsoen Dwangarbeid in Duitsland in de Duitse industrie. praktijk van het nationaal-soci- alisme en sprak op bijeenkom- In Fryslân kwam een rantsoen Al voor de oorlog leverde Nederland dwangarbeiders aan Duits- februari 1943 sten. In Grou had hij niet het op elektriciteit met als gevolg land. Tijdens de economische depressie tijdens de jaren dertig gevoel in een oorlog en onder dat gebruik van elektriciteit werden Nederlanders gedwongen om in Duitsland te werken. Daar 3 februari een bezetting te leven. “In volle verboden werd in banken, han- stonden ze immers te springen om arbeidskracht. Tijdens de Twee- Na de verloren slag bij Stalingrad oorlogstijd ademde alles Friese delszaken, winkels en kantoren de Wereldoorlog kreeg via dwangarbeid via de ‘Arbeitseinsatz’ een gelast de bezetter drie dagen van vrede... Bij vergaderingen ging voor verlichting van openbare nieuwe dimensie. De Duitse oorlogsmachinerie moest steeds meer rouw in heel Nederland. het soms alsof wij in normale ruimten. Dat gold ook voor het produceren. De meeste Duitse mannen in de leeftijd van 18 tot 45 12 februari tijd leefden. Het dorp wist wel verbruik in woningen na 20.00 jaar moesten in dienst. Naar het einde van de oorlog toe, werd die Schapenboer Thijs de Vries uit ons wie zou komen spreken en waar uur. Het maximum verbruik leeftijdscategorie zelfs nog opgehoogd. Duitsland schreeuwde om dorp overlijdt in Kamp Amersfoort. vergaderd werd. De vensters per particuliere gebruiker werd arbeidskracht. Daartoe werden op grote schaal krijgs- en politieke 17 februari stonden soms rustig open en 8 kWh per maand. Alleen boer- gevangenen, Joden en later ook gewone gevangenen gedwongen. Een geallieerd vliegtuig laat zes enige omstanders bleven bui- derijen waren daarvan uitge- In de bezette gebieden werd in eerste instantie nog gevraagd om brisantbommen vallen in een wei- ten luisteren. In een klein dorp- zonderd. arbeiders, in mei 1943 in Nederland de dwang. land in het West. je buiten Leeuwarden sprak ik eens, op een zondag, in een Spijkerwacht Geschat wordt dat tussen 15 en maart 1943 van de lokalen van de kerk. Het 20 miljoen buitenlandse dwan- was alles zo gewoon, de voor- De Rijksstraatweg was van garbeiders, mannen en vrouwen, 11 maart zorgen waren zo verwaarloosd, groot belang was voor de be- tijdens de oorlog in Duitsland Instelling van de Nederlandse Landwacht. dat ik een ogenblik aan een der zetter. Het moest worden voor- werden tewerkgesteld. Voorna- SDAP-bestuurders vroeg: “Kan komen dat onverlaten of het melijk gebeurde dit bij grote be- 14 maart alles zo wel?”. Hij vroeg: “Wat?”. verzet de weg blokkeerden of drijven in de oorlogsindustrie. Alle bankbiljetten van 500 en 1000 “Gelukkige mensen”, dacht ik simpelweg met op het wegdek gulden waardeloos verklaard. dan, “een deel van de oorlog gestrooide spijkers lekke ban- Meer dan een half miljoen Ne- 15 maart gaat aan u voorbij”. Als Scheps den veroorzaakten. De Duitse derlanders gingen naar Duitsland en meer dan 35.000 lieten het Sluiting van alle bedrijven die geen uit Fryslân vertrok, had hij autoriteiten droeg de gemeente leven. Velen kwamen met lichamelijke of geestelijke schade te- oorlogs- of levensnoodzakelijke producten maken. soms het gevoel naar het front op om de plaatselijke bevolking rug. Onder de weggevoerden bevonden zich bijna 10.000 Friezen te gaan en in Fryslân voor wat zorg te laten dragen voor de be- waarvan ruim 900 omkwamen. De steeds zwaardere en gevaarlij- 22 maart ontspanning achter het front te gaanbaarheid van de weg. De ker omstandigheden waaronder in Duitsland werd gewerkt werd Verwijdering van de klok uit de Bui- zijn geweest. verplichte wachtdienst die ‘s hier ook bekend. Het was ook een reden voor veel jonge mannen tenposter kerktoren. nachts daarvoor verricht werd om te onderduiken. Bij familie of vrienden, soms ver weg van huis. 27 maart kreeg de bijnaam ‘spijkerwacht’. Bijna iedere familie kende wel een familielid die of in Duitsland Aanslag van het verzet op het be- werkte of ondergedoken was. volkingsregister van Amsterdam. Verslechterende gezondheid Ook voormalig Buitenposter Sjoerd Bakker doet hieraan mee. De mees- Het wonderkacheltje bracht uitkomst te daders worden opgespoord en Zeep was er in de oorlog nauwelijks. Wel was er een surrogaatzeep, geëxecuteerd. de zogenaamde kleizeep. Veel mensen deden daarom minder vaak Tegen het einde van de oorlog hun was. Door het gebrek aan zeep begonnen mensen te vervuilen. was het moeilijk om nog petro- Veel kinderen kregen luizen. Autoriteiten waren bang voor nieuwe leum of turf te vinden als brand- april 1943 epidemieën zoals die van vlektyfus, maar die bleven in Nederland stof. Bij het koken bracht bij 13 april uit. Wel was er een toename van het aantal gevallen van difterie en sommigen het wonderkacheltje Verbod om alle soorten vlak glas tuberculose. In Friesland was er gedurende de hele oorlog op zich uitkomst. Er was maar weinig te kopen, verkopen, afleveren, voldoende eten, al was op het laatst de kwaliteit minder. Door vita- brandstof voor nodig, een paar bewerken en verwerken zonder minegebrek en gebrek aan goede zeep, kregen veel mensen wel een takjes, blokjes hout of papier was schriftelijke vergunning. huiduitslag die ‘schurft’ werd genoemd. voldoende om iets op te warmen. De Binnenste Buiten Post pagina 25 Jan Ploeg schreef: Thijs de Vries Liefde in het Jurjen IJlstra over de Arbeitseinsatz kwam om in donker 8 October 1942 Wat de oproep voor de Arbeitseinsatz betrof schreef Buitenpos- Vanmiddag om half vijf loeide Amersfoort Hennie Dijkstra vertelde: “Aan ter Jurjen IJlstra in zijn memoires: “Maar ons bleef geen keus. Wij de sirene ‘luchtgevaar’. ‘t Was een Thijs de Vries en Afke Vellinga het begin van de oorlog ken- moesten wel gaan, als slaven werden we weggevoerd naar het land, oefening! Onmiddellijk was al ‘t woonden met hun zes kinderen de ik mijn vrouw Lutske al. Ze dat wij haatten en het werk dat wij niet wensten. Gingen we niet, personeel van de luchtbescher- in het Oost. Thijs handelde in woonde verderop aan het West dan zouden we moeten vluchten, terwijl er gedreigd werd dat onze mingsdienst en de brandweer in vee en was in de wijde omge- en ‘s morgens vroeg ging ze naar familie naar het concentratiekamp zou worden gebracht. Daarom actie. Een ziekenauto verscheen, ving bekend. Als veehandelaar haar werk bij de familie Elzinga zijn wij gegaan. We meenden niet anders te kunnen en niet anders dokters, verpleegsters en allerlei was de verleiding groot om wel in Lutkepost. (...) In de oor- te mogen doen”. helpers waren present. De oe- eens een schaap te slachten. log was er verduistering - geen fening had een vlot verloop en Vlak voor de kerstdagen van sprankje licht was er te zien en wordt geslaagd geacht. ‘t Is te 1942 ging dit echter mis. Thijs na acht uur ‘s avonds moest ie- Dwangarbeid in Yde hopen, dat het nooit ernst zal werd gearresteerd en opgeslo- dereen binnen zijn. Wij gingen De heer Fokkema uit ons dorp was bewoner van het werkkamp worden! ten in de kazerne in het West. dan toch naar buiten om elkaar Yde in De Punt. Hij vertelde daarover in 2013: “Ik werd opgepakt 16 October 1942 Later werd verteld dat de deur te ontmoeten en we spraken al- omdat ik mij niet tijdig had gemeld voor de arbeidsdienst. Na de Zeer veel jonge mannen worden naar zijn cel los was gelaten en tijd af achter een boom. In die opsluiting in een Huis van Bewaring werd ik overplaatst naar Yde. tegenwoordig naar Duitschland dat hij had kunnen vluchten. tijd stonden er bomen langs de We werden ondergebracht in een schoolgebouw. We moesten geroepen om daar te arbeiden. Vermoedelijk dacht Thijs dat Friese Straatweg, het hele stuk werken aan de Frieslandlinie, dit was een verdedigingslinie die Er wordt niet gevraagd of zij lust het allemaal wel mee zou val- van Groningen naar Leeuwar- door de Duitsers werd aangelegd om een eventuele aanval vanuit hebben daarheen te gaan of hier len en maakte daarvan geen ge- den. Het was spannend wat het Westen af te slaan. In het kamp waren geen bedden, maar er was gemist kunnen worden, maar zij bruik. we deden, want er kwamen één grote slaapplek van zand en stro langs de randen van de klaslo- worden eenvoudig opgeroepen natuurlijk Duitse soldaten langs kalen. Omdat vrijwel iedereen die daar verbleef bij een razzia was voor een geneeskundig onder- op patrouille, of mannen van de opgepakt had niemand een verschoninkje bij zich en douchen was zoek en wanneer zij arbeidsge- landwacht - die waren nog erger al helemaal niet aan de orde. Het hele bed was daarom geregeld schikt bevonden worden, bin- dan de Duitse soldaten”. vergeven van het ongedierte en slechts af en toe werden het zand nen enkele dagen op transport en het stro vervangen”. gesteld en wordt hen een werk- kring aangewezen ergens in het Niet dansen Diefstal van een ‘zak graan’ Duitsche Rijk. 17 October 1942 Betty de Vries vertelde: “Ik ging Op een avond een Duitse vrachtauto met open laadbak geparkeerd Vanmiddag vlogen een drietal in Kollum naar de ULO. Ik ging op de Voorstraat. Het voertuig was beladen met een aantal jute zak- vliegmachines heel laag over Hij werd echter naar het be- met mijn vriendinnen ook wel ken met inhoud. De begeleiders zaten te eten in het hotel-café de Buitenpost. Men zei een Duit- ruchte kamp Amersfoort ge- naar dat dorp om te dansen. Roskam. Het was donker en spertijd. Niemand mocht dus buiten scher en twee Engelschen. Soms bracht. Dit was een honger- Toen in de winter van 1942- zijn. Dat gold niet voor de spijkerwacht. Een van hen, Ale Hoek- werd er hevig gevochten. Het kamp met zware arbeid. Op 12 1943 Stalingrad was gevallen stra, had dienst. Hij ontdekte de zakken op het voertuig en veron- veiliggebouw hier nabij het sta- februari 1943 overleed Thijs. mocht er van de Duitsers niet derstelde dat er graan in zat. Hij ging daarop naar drukker Bonne tion werd door ongeveer 20 mi- Als doodsoorzaak werd ‘ont- worden gedanst. Maar wij gin- IJlstra die vlakbij woonde. Beide mannen besloten stiekem en met trailleurkogels getroffen. bering’ gegeven. Waarschijnlijk gen toch naar Kollum. Toen wij groot risico een zak te stelen. Thuisgekomen was de teleurstelling 30 November 1942 door bemiddeling van Loes van terug zouden naar Buitenpost groot want na het openen van de zak bleek er geen graan maar bie- De Arbeidsdienst is ook iets van Overeem, een tussenpersoon hoorden wij op straat naar ons tenzaad in te zitten. Terugbrengen was te riskant zodat het zaad nieuwe orde. Jongelingen van van het Rode Kruis met de bij- roepen: “Halt, stehen bleiben!”. maar in de tuin achter de drukkerij van IJlstra werd begraven. Nou, een bepaalde leeftijd moeten 6 naam ‘de engel van Amersfoort, Wij schrokken en maakten ons dat heeft de familie IJlstra geweten; het bietenzaad ontkiemde na- maanden in dienst en krijgen is het gelukt om het lichaam snel uit de voeten. Toen werd tuurlijk volop en bezorgde later veel werk in de tuin. dan in verschillende kampen naar Buitenpost terug te bren- er geschoten. Ik weet niet of een bepaalde voorgeschreven gen. Het lichaam werd per trein dat op ons gericht was of in de Eigen tuin, goud waard opleiding. van Amersfoort naar Buiten- lucht. Maar ik kwam te vallen en 29 December post vervoerd en met paard en bezeerde mijn hand behoorlijk. Het zoveel mogelijk in de eigen voedselbehoefte kunnen voorzien Vandaag was het de dag der eva- boerenwagen vanaf het station Wij ontkwamen aan de Duitse werd al spoedig na de bezetting in Nederland een noodzakelijke en cuatie voor de Gemeente Acht- naar huis. Thijs werd op 17 fe- soldaten, maar ik heb eigenlijk belangrijke doelstelling van de regering. Hetzelfde gold voor de in- karspelen. Was het aanvankelijk bruari 1943 begraven op de be- mijn leven last gehouden van dividuele burgers. In 1941 begonnen veel inwoners van ons dorp, de verwachting dat er een groote graafplaats aan de Kuipersweg. pijn in mijn hand”. net als elders, met het aanleggen van een eigen tuintje. Al kort na schare zou komen om hier on- het begin van de oorlog had de gemeente 90 percelen grond ver- derdak te verkrijgen, dat is mee- Het distributiekantoor huurd. Voor veel gezinnen was de bouw van een perceeltje aard- gevallen. appelen en groente van groot belang als aanvulling op datgene wat 24 Februari Het kantoor van de distributie was gevestigd in een lokaal van de nog via de distributie te verkrijgen was. Jaap Noordhof vertelt: Vandaag kwam Maaike thuis oude christelijke school aan de Voorstraat. De bonnen en verdere “Waar nu de Eringalaan is waren in de oorlogsjaren veel volkstuin- met een gebroken klomp. Dat administratieve benodigdheden werden na sluitingstijd bewaard in tjes. Veel mensen verbouwden er groentes en aardappelen, als be- is heel erg. Want klompen zijn een kluis op het gemeentehuis aan de Voorstraat. Jaap Noordhof langrijke aanvulling op het dagelijkse menu. Er waren er ook die er haast niet te krijgen. Zij draaft vertelde: “Het halen en brengen van deze administratie van en naar tabaksplanten lieten groeien. Het merkwaardige is dat ik in de hele nu weer in laarzen of schoenen, het gemeentehuis ging per handkar. We zagen dus twee keer per oorlog nooit gehoord heb dat iemand van andermans grond din- maar dat wordt ook een pro- dag die handkar, met daarachter twee ambtenaren op de Voorstraat gen had meegenomen.” bleem, want leer om schoenen voorbij gaan, onder begeleiding van een of twee politieagenten. Dit te lappen is er niet meer. De laatste om een eventuele overval op de waardevolle inhoud van de SS’ers Fennema en Venema schoenmakers hebben soms kar te voorkomen”. weken aan één hun zaak geslo- kwamen om in Duitse Dienst ten. Alles is weg en alles is op, de De distributie werd gedurende de oorlog ingewikkelder. Veel sur- Hoewel de meeste mensen in onze omgeving zich afzijdig hielden oorlogsgevolgen merkt men elk rogaten kwamen ook op de bon en er bestonden extra rantsoenen van de NSB en aanverwante organisaties of juist het verzet kozen, oogenblik van den dag. voor zwangere vrouwen, kinderen, zware arbeid en zieken. Tiental- waren er toch een aantal die zich daar wel door aangesproken voel- 30 Maart 1943 len verschillende distributiekaarten kwamen in omloop. In de loop den. Van twee (oud-)dorpsgenoten staat vast dat ze zelfs in vijan- Jetze wordt vandaag jarig. Moe- van de bezettingsjaren breidde het distributiekantoor steeds meer delijke dienst gingen vechten. ke had hiervoor deze gelegen- uit. Door de uitdijende administratie moest het kantoor zelfs in heid een groote taart gemaakt 1942 worden vergroot. Iedereen moest op gezette tijden zijn kaar- Johannes Douwes Fennema, geboren in Buiten- van beschuit, pudding, koekjes, ten bij het kantoor halen. Zo werd het zelfs een ontmoetingsplaats post in 1905. Hij was in dienst van de Waffen-SS. jam en slagroom. Dat is een uit- waar de laatste nieuwtjes en de stand over de oorlog besproken Hij was gehuwd en van beroep was hij reiziger vinding van deze tijd omdat bij werd. Op het publicatiebord waren mededelingen te vinden, maar in verfwaren en huisschilder. In februari 1941 de bakker maar zoo weinig meer ook de propagandistische affiches van de bezetter en de NSB. Een verhuisde het echtpaar naar Voorburg. Nadat ze te krijgen is. Maar ‘t is wel iets gezellige plek was het maar zelden. “Er werd heel wat gemopperd”, waren gescheiden overleed zijn vrouw. Johannes fijns en doet niets onder voor vertelde de leider van het kantoor Frederik Veenstra later. Fennema verbleef in de bezettingsjaren onder an- hetgeen de vakman levert. dere in Lauf/Nurnberg. Hij trouwde daar met Sa- 29 April 1943 bina Rögner. Een kind uit dit huwelijk kreeg de naam van de Duitse Het was Buitenposter veemarkt moeder. Hij overleed op 7 februari 1944 in Duitsland onder verder vandaag. Er waren veel men- niet bekende omstandigheden. schen. De vee-aanvoer bestond uit een geit en twee schapen. Johannes Venema werd op 21 januari 1914 in Meiderich (Dtsl) ge- boren maar woonde en werkte later als grondwerker in Buitenpost. Venema werd lid van de NSB en WA. Daarna nam hij dienst bij de SS-Grenadiere en ging de oorlog in. Volgens een brief van 11 december 1944 van een Duitse arts zou hij op 19 september 1944 zijn overleden als gevolg van opgelopen verwondingen in de strijd te in of om Arnhem in september 1944. De Binnenste Buiten Post pagina 26

29 april - De bezetter maakt bekend dat De Melkstaking en het keerpunt alle leden van het voormalig Neder- lands leger alsnog in Duitse krijgs- De bekendmaking op 29 april 1943 dat alle leden van het aanleiding op mensen te schieten. Dorpsgenoot Sjouke Stel gevangenschap zullen worden voormalig Nederlands leger terug zouden moeten in krijgs- werd daarvan het slachtoffer. Maar niet alleen de Duitsers gevoerd. gevangenschap was de aanleiding van de April-Meistaking, en hun handlangers braken met de terughoudendheid. Voor - Dezelfde dag breekt mede hier- die in Fryslân ook de Melkstaking wordt genoemd. De sta- veel Nederlanders was dit het moment waarop onmisken- om de April-meistaking uit. kingen begonnen in Twente en breidden zich snel over het baar duidelijk werd wat de bezetting betekende. De gevolgen 30 april hele land uit. De bezetter reageerde met grof geweld en wille- van de April-Meistaking waren groot, veel geschiedkundi- De stakingen breiden zich uit over het gehele land. keur. Het politiestandrecht maakte het mogelijk met weinig gen noemen het daarom een keerpunt in de oorlog.

mei 1943 De gevolgen van de Melkstaking in 1943 1 mei De Duitse bezetter kondigt voor Het hiernaast afgebeelde roze affiche kwam ook in Buitenpost te heel Nederland het politiestand- hangen. Het maakte diepe indruk. De dood van groenteboer Sjou- recht af. Vele tientallen Nederlan- ke Stel die bij toeval door de Duitsers bij Kollumervallaat werd ders worden vanwege hun rol in doodgeschoten deed dat eveneens. De gevoelens die onder de de stakingen gefusilleerd. bevolking ontstonden kwamen tot uiting in de vorm van teksten 3 mei zoals op de in Buitenpost gevonden kaart daaronder. Er versche- - Groenteboer Sjouke Stel wordt nen vlugschriften met oproepen om geen medewerking te geven tussen Buitenpost en Kollum dood- aan de bezetter. Sommigen zagen al uit naar de dag van afrekening. geschoten. Door veel geschiedschrijvers wordt de April-Mei-staking als een - De stakingen in het gehele land keerpunt gezien. Na 4 mei 1943 kwam het actieve verzet echt op vrijwel geheel gebroken door het gang. Het was het beginpunt voor de Nederlandse Binnenlandse harde optreden van de Duitsers. Strijdkrachten. Meer Nederlanders gaven financiële steun en het 6 mei aantal onderduikers steeg. Voor de bezetter werd duidelijk dat hun Alle Nederlandse mannen tussen poging om Nederland aan hun zijde te krijgen mislukt was. Het 18 en 35 jaar moeten zich melden was ook het moment waarop de handschoenen bij de bezetter de- bij een arbeidsbureau. finitief uit gingen. 13 mei In Nederland moeten alle radio- De vele onderduikers toestellen en toebehoren worden ingeleverd. Het aantal onderduikers ten tij- 23 en 24 mei de van de Tweede Wereldoorlog De Britse luchtmacht werpt boven in Nederland wordt geschat op Nederland 30.000 exemplaren af 300.000, waarvan in Fryslân rond van het eerste nummer van week- 23.000 (waarschijnlijk waren het blad ‘Vliegende Hollander’. Het er meer). Het aandeel onderge- verschijnt vanwege de inlevering van de radio’s in bezet Nederland. doken Joden in Fryslân wordt geschat op 3.000 personen. On- derduikers waren te onderschei- juli 1943 den in drie categoriën: joden, 3 juli verzetsmensen en arbeidsplich- Gerrit Leistra vernietigd een groot tigen. Onderduiken was riskant, deel van het bevolkingsregister van zowel voor de onderduikers als Achtkarspelen en duikt onder. de gastgezinnen. Gastgevers kon- 28 juli den zwaar worden gestraft. Daar - Bij Kortwoude stort een Ameri- kwam bij dat er fel op onderdui- kaanse B-17 bommenwerper neer. kers werd gejaagd. Negen bemanningsleden komen om, twee overleven. Spinnewielen waren populair - Bij Augsbuurt komt een Duitse Tekst van de in Buitenpost gevonden, bovenstaande kaart: Hie wie een aangeschoten FW-190 neer. Nieuw textiel was in de oorlog was boer ien frieske. -- Hij was een boer int friese lant, hij hood de lijsels in bijna niet verkrijgbaar. Daarom werd e hand. De moffen steelen en skende het regt. De friese boer hij boorde augustus 1943 druk naar alternatieven gezocht. Naai- door. Maar dat inregt freet hem int moet. Want vrijdom zat hem int en en breien was gedurende de oor- bloet. Toen kwam de stakin. hij dee ook mee. de bussen kwamen niet 1 augustus logsjaren een populaire manier van aan de weg. want dit zou nou gelden. Voor elk zoldat die worden in Registratie van alle werkenden tus- nuttig tijdverdrijf. Het benodigde ga- krijgshsgevangenshap laat. toen op een avont, het werk was gedaan, sen 18 - 45 jaar voor verplichte ar- ren was slecht verkrijgbaar, maar ook heeft hij voor het laats bij zijn koeien gestaan. Een duise outo reet over beid in Duitsland. daar werd eigenhandig aan gewerkt. de weg. ruim baan voor de groene polietie. hier staat zijn boerderij. zij 4 augustus Veel wol werd door vrouwen èn man- stopen er voor. Hij zette zijn tanden op elkaar. de mordenaars kwamen Verblijfsverbod afgekondigd voor nen gesponnen. Voor onderduikers naar vooren met geweer op het lijf. jij levert je melk anders moet je dot. alle mannen boven de 16 jaar die was deze bezigheid in een dorp of stad niet in de noordelijke provincies een van de weinige mogelijkheden om woonachtig zijn. nuttig bezig te zijn. Op de foto rechts 8 augustus heeft de garenspinster achter het spin- Groente en fruit op de bon. newiel een zelf gebreid vest aan. 19 augustus Grote bijeenkomst van de NSB in Verboden radiobezit hotel Bolling aan de Voorstraat. Op 13 mei 1943 werd bekendgemaakt dat alle Nederlanders hun september 1943 radio moesten inleveren. Blijkbaar was de bezetter bang voor de in- 15 september vloed van buitenlandse radiostations. Alleen Nederlanders die met Ruim 200 evacués uit Den Helder de bezetter collaboreerden, mochten hun radio houden. In totaal komen in Achtkarspelen aan. werden eind mei 1943 in Buitenpost 77 radio’s ingeleverd. Maar lang niet iedereen gaf gehoor aan dit bevel. Veel radio’s verdwenen oktober 1943 ondergronds. Anderen verstopten het op alle mogelijke manieren. Hieronder een in het Fries Verzetsmuseum gemaakte foto van een 7 oktober in een boek ‘ingebouwde’ illegale radio. Begin van de razzia’s op mannen Bijltjesdag van 17 tot 50 jaar. Ruim voor de bevrijding werd ‘ november 1943 er in Nederland gesproken over Juffrouw. ‘bijltjesdag’, de dag van afreke- De mof waar je mee vrijt, 11 november ning met collaborateurs, leden gaat spoedig aan de haal. - Oprichting van Landwacht Ne- van de NSB, landwacht of Ne- Als Neerland is bevrijd, draag jij je derland ter bescherming van haar derlanders in Duitse dienst. Dit kopje kaal.’ leden tegen acties van het verzet. gedichtje komt uit een pamflet (‘Mof’ is scheldwoord voor Duitser). - Textiel alleen nog maar verkrijgbaar van augustus 1944, en waar- op speciale vergunning. schuwt ‘moffenmeiden’: De Binnenste Buiten Post pagina 27 Jan Ploeg schreef: Willem van der Veer schreef: Sjouke Stel, een toevallig slachtoffer

“29 April 1943 “Vrijdag 29 april ging het bericht dat de gehele Vaderlandse weer- De 31-jarige Sjouke Stel was groente- Voor het geheele land het Po- macht weer in krijgsgevangenschap zal worden weggevoerd, grote boer in Buitenpost en had een zaak aan litie-standrecht afgekondigd. verbittering door het gehele land. de Voorstraat in de Gerbo-zalen. Kort Het geldt nu dus ook voor ons. Zaterdagmorgen (30 april) hebben ook wij een paar uur gestaakt, na het begin van de mei-staking, op ‘s Avonds na acht uur mogen we maar dat was gauw gebeurd. Zaterdagmiddag werd het politie- maandag 3 mei 1943, besloot hij om sa- niet in de open lucht vertoeven. standrecht afgekondigd. Zondag en maandag zijn er verscheidene men met dorpsgenoot Hennie Dijkstra Het is een dag van onrust en slachtoffers gevallen. Maandagmorgen werd S. Stel door een kogel aardappelen te kopen ‘op de klei’. spanning. Er wordt nagenoeg getroffen. Ook op andere plaatsen vallen verscheidene slachtoffers, nergens gewerkt. onder andere te Bergum 2, in Suameer een boer die geen melk Hennie vertelde later: “Het was maan- 3 Mei 1943 wilde leveren, in Stroobos R. Terpstra. Het waren dagen van grote dagmorgen en prachtig mooi weer. We Maandag. Een dag van onrust, spanning en ‘s avonds om 8 uur binnen tot ‘s morgens 6 uur. zeiden tegen elkaar: “We moeten eens zorg en spanning. Overal in het 29 Mei moeten de grenadiers en jagers zich melden om dan te wor- op de klei zien of we daar aardappels land zijn de Duitsche militairen den weggevoerd als krijgsgevangene. Verscheidene personen ver- kunnen kopen”. Het was in die dagen en de Duitsche SS-politieman- dwijnen ‘onder water’.” melkstaking: de boeren weigerden nog melk te leveren aan de nen in de weer de heerschende Duitsers. Daar waren ze kwaad om. Overal plakten ze papieren op opstandigheid en stakingslust te Gerrit Leistra vernietigde het waarop stond dat het standrecht gold. Als er meer dan vier perso- onderdrukken. Sjouke Stel uit bevolkingsregister nen samenkwamen, zou er worden geschoten. Maar wij reden op Buitenpost die een oploop bij ‘it fytske’ richting Kollum over de Heemstraweg. Plotseling zagen Kollum passeerde, werd doode- Gerrit Leistra was geen lid van het verzet we allemaal mensen op fietsen achter een man aankomen die rie- lijk getroffen. Met ontsteltenis maar kwam wel in verzet. Als gemeen- pen: “Keer hem! Keer hem!”. We fietsten hen voorbij en Sjouke en werd van dit bericht kennis ge- teambtenaar had hij toegang tot het bevol- ik zeiden: “Dit willen we even zien”. We hadden het nog niet gezegd nomen. Hij was een geziene kingsregister in Nijenstein. Dat gaf hem de of daar kwam een politieman aan op zijn motor met zijspan met figuur in onze plaats en hij had mogelijkheid tot een belangrijke daad tegen een aantal Duitsers op motoren, die mooi achter hem aan reden. helemaal niet aan de samen- de bezetter. Via een kennis werd een on- De Duitsers begonnen te schieten – niet gericht, maar wel met de scholing meegedaan. En nu zoo derduikadres verkregen en als dwaalspoor mitrailleur. Sjouke en ik reden het erf op en zochten dekking onder maar plotseling dood, op zulk kocht hij op zaterdagmorgen 3 juli 1943 onze fiets. Maar Sjouke viel naast me neer. Ik kan dat nooit meer een tragische wijze. een treinkaartje. ’s Middags verscheurde vergeten. Hij had een gaatje in zijn voorhoofd, daar kwam bloed 14 Mei 1943 hij in zijn eentje het grootste deel van het uit; zijn brilletje was naar beneden gegleden”. De eene verrassing volgt op de bevolkingsregister van Achtkarspelen. Het andere in de tegenwoordige da- was zwaar werk dat meer tijd vroeg dan ge- Sjouke werd later die dag liggend op een ladder naar Buitenpost gen. Nauwelijks zijn we wat van dacht. Gerrit kwam tot de letter V en stelde de rest op een andere gebracht. De verslagenheid in het dorp was groot. Uit vrees voor de eene schrik bekomen of onze plek veilig. Daarna ging hij op de fiets naar Donkerbroek en dook nieuwe onrust mocht slechts een enkel familielid bij de begrafenis Duitsche Overheid zorgt weer onder. Later vertrok hij naar Zeist en bleef in het verzet. op het kerkhof aan de Kuipersweg aanwezig zijn. voor een andere. Vandaag ver- scheen een beschikking betref- Evacués uit Noord-Holland Als het niet meer zo kan zoals het moet... fende de verbeurdverklaring van alle radiotoestellen. In de jaren 1942 tot en met 1944 werden ook aan de Nederlandse Jan Kootstra: “Voor de boter moest een alternatief gevonden wor- 15 Mei 1943 kust bunkers gebouwd als verdediging tegen een invasie. Velsen, den. Het boter maken moesten we toen zelf doen en ging zo in zijn Al weer een nieuwe verorde- IJmuiden en Den Helder werden ook regelmatig door geallieerden werk. Melk zo van de boer het bovenste laagje afscheppen, de melk ning: nu over arbeidsvergrijpen werden gebombardeerd. Het was reden voor de Duitse bezetter in een geschikte fles met een grote opening gieten. Dan de dop er van ambtenaren. Onder een dic- om daar een evacuatie te bevelen. Het betekende dat duizenden op en schudden maar. Dit schudden van de fles was een vrij lang- tatuur bewind gaat de de wet- inwoners van de kustplaatsen hun huizen moesten verlaten en el- durig werkje. Wij als kinderen moesten om de beurt schudden tot geving als van een lijen dakje. ders onderdak moesten zien te vinden. Inwoners van Den Helder het dik werd en dan was het boter. Wij gingen in de herfst ook wel Een groot verschil bij voorheen, en Velsen kwamen vooral naar Fryslân. Ook Achtkarspelen kreeg bij een boer het akkerland in om achtergebleven aren te zoeken. maar of het zoo beter is? ermee te maken. Op 15 september 1943 arriveerden ongeveer 200 Deze aren droogden we eerst, wreven de graankorrels er uit, blie- 28 Juni 1943 evacués uit Den Helder. Via de gemeente werd een onderkomen zen het kaf eraf, en maalden er meel van met de handkoffiemolen. Eergisteren zijn in ons land een voor hen geregeld. De meesten bleven niet lang in ons dorp en von- Daar bakten wij koekjes van in de koekenpan op de kachel. Ook groot aantal artsen gearresteerd. den elders bij familie of anderszins een nieuw tijdelijk thuis. zout was er niet meer te koop. Hiervoor ging ik met mijn broer Men zegt meer dan duizend. lopend met een emmertje naar de melkfabriek in Gerkesklooster. Ook onze arts, dokter J.P. van Kinderen en de oorlog Dan kregen we pekelwater mee en dat goot mijn moeder over de der Kam, zou worden aange- kokende aardappelen. houden, maar toen de politie Jaap Noordhof: “Jappie Dijkstra en ik speelden als jongens vaak kwam was hij niet thuis. En nu samen. Onze tuin - en die van Dijkstra - waren gescheiden door Ook een groot probleem was het schoeisel en dat waren in die tijd blijft hij natuurlijk afwezig. een sloot. Op het erf van Dijkstra die brandstoffenhandelaar was hoofdzakelijk klompen. Nieuwe klompen waren alleen te verkrij- 30 Juni 1943 stond nog een oud schoolgebouw. Toen Jappie en ik tijdens een gen als je de oude kon laten zien met een gat er in. Ook werden Ik fiets naar Surhuisterveen en van de laatste oorlogsjaren eens op de zolder van dit schoolge- vaak de oude opgelapt en dan neem een zoodje aardappelen bouw speelden ontdekten we een geheim en iets heel spannends. werd er een houten zool onder mee want er zijn momenteel Tijdens het spelen openden we namelijk het schoonmaakluikje gelijmd om ze te verduurzamen. geen te koop, en onze voorraad in een van de schoorstenen. Tot onze schrik en verbazing vonden Er werd ook wel rubber van oude is uitgeput. we daarachter enkele geweren. Met trillende vingers hebben we autobanden onder gespijkerd. 3 Juli 1943 toen gauw het luikje teruggezet. We wisten toen natuurlijk nog Een alternatief voor de klompen De brandstofvoorziening is in niet, dat Jappie zijn vader bij het ondergronds verzet zat, maar was een houten zooltje met leer- deze oorlogstijd ook een pro- wel beseften we beiden heel goed dat dit geheim moest blijven. tje er overheen. Ik weet dat ik die bleem. Vandaag kregen we 2000 We hebben het geheim beiden goed bewaard tot na de oorlog”. een poosje gedragen heb”. baggelaars uit Lutjepost. Doeke Miedema zijn knecht kwam met Klaas de Vries was vanaf het begin van de oorlog betrokken bij Sjoerd Bakker werd gefusilleerd de wagen; ik moest helpen met verzet tegen de bezetting. Maar wat hij deed hield hij zoveel het op- en afladen. Maar nu kun- mogelijk buiten het gezinsleven. Zijn dochter Betty vertelde: Sjoerd Bakker werd op 10 juni 1915 in nen we toch weer onze aardap- “Vader vond dat wij eigenlijk niets van zijn werk voor het verzet Leeuwarden geboren, maar bracht zijn pels koken. mochten weten. Als drie dochters wisten wij niet hoe het precies jeugdjaren in Buitenpost door. Hij werkte 28 Juli 1943 zat, maar wij merkten natuurlijk wel het een en ander. Vooral aan het begin van de oorlog als zelfstandig Aan het geronk en gesnor van toen vader later in de oorlog moest onderduiken”. coupeur/ontwerper in Amsterdam. vliegtuigen zijn we langzamer- hand wel gewend geraakt, elke NSB-bijeenkomst in Al vanaf 1942 hielp Sjoerd joden bij het dag hooren wij ze, maar zoo hotel Bolling onderduiken. Via de bekende verzetsman druk als van morgen was ‘t hier Willem Arondeüs raakte hij verder be- nog nimmer te voren. Een groot Op 19 augustus 1943 was er een trokken bij het verzetswerk. In februari en aantal Amerikaansche bom- door de NSB georganiseerde pro- maart 1943 maakte Sjoerd de uniformen menwerpers passeerden over paganda-samenkomst in hotel De die gebruikt werden bij de overval op het ons dorp in formaties van on- Roskam. De welbespraakte NSB’er Amsterdamse bevolkingsregister op 27 geveer 50. Er werden hier meer H. Hendriks uit Hedel sprak en via maart 1943. Hij nam zelf ook deel aan deze actie. Vijf dagen na de dan 200 geteld. Zij vlogen hoog een geluidsinstallatie kon het pu- aanslag werd Sjoerd gearresteerd. maar toch met het bloote oog bliek ook buiten het hotel naar hem zichtbaar”. luisteren. Het was de enige grote Na door het SS- und Polizeigericht ter dood te zijn veroordeeld bijeenkomst van de NSB in Acht- werd hij op 1 juli 1943 gefusilleerd. Sjoerd Bakker is na de Tweede karspelen. Hoeveel plaatselijke in- Wereldoorlog op de Eerebegraafplaats te Bloemendaal herbegra- teresse voor dit gebeuren bestond, ven. is niet bekend. De Binnenste Buiten Post pagina 28

december 1943 Toenemende zorg maar ook groeiende hoop 13 december Aan het begin van het jaar 1944 was het voor bijna iedereen beschikbaarheid van eten en brandstof slonk naar een mini- Besluit tot invoering van de tweede wel duidelijk dat de oorlogskansen waren gekeerd. Duits- mum. De spanning bij de bezetter en zijn handlangers liep distributie-stamkaart. land zou de oorlog gaan verliezen, maar hoe lang zou dat op. De geallieerde invasie in Normandië 6 juni 1944 was een nog duren en welke offers zou het vragen? Het vierde oor- moment van grote vreugde. Daarna begon het wachten op 1944 logsjaar was ongetwijfeld een jaar van groeiende hoop maar de bevrijding. Er werd gehoopt op bevrijding nog in dat jaar, ook van toenemende zorg, van climax en een anticlimax. De wat kwam was nog een zware winter. januari 1944 21 januari Razzia op 7 november 1944 Sikke Pietersma wordt gearresteerd en naar Duitsland gestuurd. De Arbeitseinsatz leverde niet de werkkracht op waar de Duitse bezetter op hoopte en om verlegen zat. De arbeidsbureaus kweten februari 1944 zich slecht van hun taak en er doken veel mannen onder. In haar ogen was het tijd voor andere methodes. Het aantal razzia’s in heel 4 februari Nederland nam sterk toe. Ook Buitenpost kwam aan de beurt. Bombardement op het vliegveld Leeuwarden. Op 7 november 1944 werd om half zeven ’s ochtends Buitenpost 22 februari helemaal afgezet door jonge, fanatieke Duitse soldaten. Een poli- Bepaling dat daders van overvallen tieman had de beruchte Sicherheits Dienst in het Scholtenshuis in op distributiekantoren en bevol- Groningen getipt, dat het tijd werd in Buitenpost ‘orde op zaken te kingsregisters de doodstraf krijgen. stellen’. In totaal werden 80 mannen opgepakt. Na de mannenjacht werden de aangehoudenen opgesloten in een fietsenhok bij het april 1944 station. Persoonsbewijzen moesten worden ingeleverd en onder 1 april bewaking werden ze in een vrachtauto afgevoerd naar Groningen. Buiten fotograferen, filmen, tekenen Daarna volgde transport naar het plaatsje Glimmen. en opsluiting of op andere wijze afbeelden van in een leegstaande school. In de weken daarna moesten ze loopgra- personen en zaken verboden. ven maken.

juni 1944 6 juni Landing in Normandië van de geal- lieerden. 12 juni 100 man worden in Achtkarspelen De zwarthandel bloeide opgeroepen om luchtdekkings- putjes te graven. Geruchten en misinformatie... Ondanks dat de meeste oorlogshandelingen aan noordelijk Frys- lân voorbijgingen, werd het wel steeds moeilijker om veel van de september 1944 Mensen zijn van nature nieuwsgierig, ook als er geen betrouwbare gewone voedingsmiddelen in huis te krijgen. Dat gold bijvoor- informatie is. Soms is de wens de vader van de gedachte. Als de ge- beeld voor vers vlees van de slager. Veel van het vee dat geslacht 3 september dachte wordt uitgesproken kan het heel eenvoudig tot iets anders kon worden ging naar Duitsland of de fronten om daar de soldaten Begin van de spoorwegstaking. veranderen. De oorlog was een ideale broedplaats voor hele en te voorzien. Het gevolg was dat er af en toe ook wel eens stiekem 4 september halve waarheden, geruchten en doelbewuste misinformatie. Met werd geslacht in een slagerij of op het erf van een boerderij. Werden De bezetter kondigt in Nederland het verbod op het bezit van een radio, werd de nieuwsvoorziening de slager en de eigenaar van het vee daar bij betrapt dan betekende de uitzonderingstoestand af. schaars. Afgezien natuurlijk van de triomfantelijke en bombasti- dat onmiddellijk een straf. Die straf bestond vaak uit het niet ver- 5 september sche berichten die de bezetter zelf verspreidde. krijgen van een toewijzing van Vee of Vleesch. Maar er waren ook Dolle Dinsdag. Na geruchten over strengere straffen... De Prijsbeheersing werd dikwijls door collega’s de snelle geallieerde opmars in het Geruchten waren er soms zomaar. In de dagboeken van Ploeg en getipt waar clandestien geslacht werd. Waren het mensen als hier zuiden vluchten duizenden NS- Van der Veer komen ze tevoorschijn als “men zegt...”. Op 13 febru- boven beschreven zijn, dan liet men ze gaan. In die gevallen moest B’ers naar het noorden. ari 1944 circuleerde het gerucht dat er een razzia op komst was. het vlees wel in beslag genomen worden. Waren het zogenaamde 7 september Onmiddellijk verdwenen veel mannen die daarbij het risico zou- ‘Wehrmachtshandelaren’ dan werd een proces-verbaal opgemaakt. Het verzet laat een trein tussen Bui- den lopen opgepakt te worden. Op dinsdag 5 september 1944, tenpost en Visvliet ontsporen. later ‘dolle dinsdag’ genoemd, speelden zich in heel Nederland Als dat stiekeme slachten thuis gebeurde leverde dat boetes of zelfs 11 en 16 september emotionele taferelen af naar aanleiding van de berichten dat het gevangenisstraffen op. Zo stond in een lange rij met veroordelin- Bombardement op vliegveld Leeu- land nu elk moment bevrijd kon worden. De geallieerden hadden gen in de Leeuwarder Courant van 1 mei 1941 te lezen: “Pieter van warden. namelijk in de voorgaande dagen in hoog tempo terrein gewon- K., veehouder, 39 jaar te Twijzelerheide, heeft van een ingezetene 14 september nen. In Zuid-Nederland had men al het gebulder van de kanonnen van Buitenpost 10 pond gerookt varkensvleesch gekocht, dat af- Amerikaanse troepen bevrijden kunnen horen, werd door sommigen geroepen. Veel Nederlanders komstig was van een huisslachting. Eisch: f 30,-, vonnis f 20,- boete Maastricht als eerste Nederlandse maakten zich de volgende dag op om hun bevrijders te begroeten. of 20 dagen hechtenis. De ingezetene van Buitenpost Douwe v. d. stad. Vlaggen en oranje vaandels werden tevoorschijn gehaald en bedrij- B., 30 jaar, winkelbediende, werd veroordeeld tot f 20,- of 20 dagen 17 september ven liepen leeg omdat het personeel de geallieerden op straat wilde hechtenis, omdat hij een kilogram frauduleus geslacht varkens- Oproep van de Nederlandse re- opwachten. Onder Duitsers en NSB’ers brak paniek uit en velen vleesch heeft vervoerd”. gering in Londen tot een algeme- sloegen op de vlucht. Veel NSB’ers verbleven tijdelijk op de Lüne- ne spoorwegstaking om de Duitse oorlogsinspanning te hinderen. burger Heide in Duitsland, terwijl Mussert naar Almelo verhuisde. De prijzen op de ‘zwarte markt’ De zwarte markt hanteerde andere prijzen dan die in een winkel. Ook in onze omgeving deden onbewezen verhalen de ronde. Zo Daar gold ‘voor degene die het meeste biedt’, en “Te duur? Er is oktober 1944 dook na de oorlog het volgende vertelsel op in het dorp. Tijdens de heus wel een ander die het er wel voor betaald”. Het betekende ook 7 oktober bezetting of bij de bevrijding in de Buitenposter Mieden zouden dat voedsel en andere schaarse producten werden onttrokken aan Razzia’s: begin Duitse klopjacht in Duitse soldaten of verraders door het verzet zijn geëxecuteerd en een eerlijke verdeling onder de hele bevolking. Bovenstaande affi- geheel bezet Nederland op man- begraven in een petgat. Door kenners van de plaatselijke geschie- che wees daarop. Enkele voorbeelden van de woekerprijzen in de- nen van 17 tot 50 jaar. denis wordt het afgedaan als een verzinsel. Maar dat wil nog niet cember 1943: voor een kilogram wol werd tussen 24 en 25 gulden 25 oktober zeggen dat daarmee het gerucht ook uit de wereld is geholpen. betaald, een knot garen kostte 8 a 9 gulden, een kilo boter kostte 20 Grote paardenvordering op de Kui- gulden, een ei 60 cent, tabak per pond 30 a 40 gulden. Een werkne- persweg. Op zoek naar brandstof mer verdiende gemiddeld zo’n 150 gulden per maand. november 1944 In november 1944 werd het gebruik van elektrische apparaten, zo- als strijkijzers, straalkachels, stofzuigers en kookplaatjes verboden. De spoorwegstaking van 1944 7 november De strenge winter maakte dat mensen op zoek gingen naar alles - Alle mannen van 18 tot en met wat maar als brandstof kon worden gebruikt. In ieder dorp werd De spoorwegstaking van 1944 was een nationale staking van het 49 jaar in de plattelandsgemeentes een commissie gevormd die tot taak had om, met medewerking Nederlandse spoorwegpersoneel die duurde van september 1944 moeten zich melden voor graaf- van de eigenaar, de beschikking te krijgen over het walhout langs tot de bevrijding in mei 1945. Na een oproep van Radio Oranje op werkzaamheden. de landerijen. In het noorden van de Rohelstermieden en de IJ- 17 september 1944, met codebericht: “De kinderen van Versteeg - Razzia in Buitenpost. Smit en zermieden werd op kleine schaal naar turf gegraven. Ook werden moeten onder de wol”, legden 30.000 personeelsleden van de NS Kooistra worden doodgeschoten illegaal struiken en bomen gerooid en zelfs telefoonpalen. De com- het werk neer. Het spoorwegverkeer werd daarmee grotendeels in de Mieden. Alle 80 opgepakte mandant van de marechaussee in Leeuwarden werd op 13 decem- stilgelegd. Duits spoorwegverkeer werd naar Nederland gehaald mannen worden naar Glimmen ge- ber 1944 ingelicht over de telefoonpalen. Het bericht meldde: “De om een minimale dienstregeling ten behoeve van de bezetter mo- bracht om tankgrachten te graven. toestand in Friesland is thans zoo, dat de bevolking niet alleen de gelijk te maken. reserve-palen gaat slopen, maar ook de palen met geleidingen”. De Binnenste Buiten Post pagina 29 Jan Ploeg schreef Willem van der Veer schreef: Een bootreisje Zwarthandel “10 Augustus 1943 “7 Mei. Vanmorgen weer wat vliegtuigen in de lucht, anders nogal Juul Beerda vertelde: “Op een Roel Roosma vertelde: “Veel Vanmorgen om 7 uur verscheen rustig, eigenlijk veel te rustig! vrijdag in augustus 1944 stap- mensen deden wel eens zaken er plotseling een Duitsche over- 8 Mei. De laatste tijd beginnen ze weer met het beschieten van te een aantal bewoners van de met een zwarthandelaar. Op valwagen in ons dorp met enkele treinen, zo werden bij Leeuwarden 4 locomotiefen tegelijk kapot Kuipersweg met hun kinde- een gegeven moment vond agenten van de Duitsche Groene geschoten. ren en logés aan boord van het oom Klaas dat ik een nieuw pak polizei. De woning van dokter 14 Mei. Ook de landwacht begint meer in actie te komen, zo nu en beurtvaartschip De Twee Ge- nodig had. In die tijd was alles van der Kam werd in een oogen- dan vallen er wat schoten. De aangekondigde invasie laat nog op broeders van de Fa. W.L. Dijk- op de bon en goede stof was blik omsingeld en een paar man- zich wachten. stra voor een dagtochtje naar moeilijk te krijgen. Via één van nen gingen naar binnen. Echter 3 Juni. Vanmiddag knetterden hier een paar Mustangs langs. Bij Leeuwarden. Ik was toen acht de dochters van oom Klaas die de dokter was niet thuis. Zij heb- Gaarkeuken werden schepen beschoten, 3 gewonden. jaar en ik kan me nog herinne- op school in Groningen de zoon ben toen de apotheek verzegeld 5 Juni. Het publiek begint een beetje optimistischer te worden”. ren, dat we heel vroeg vertrok- van een kleermaker kende, kon en zijn weer vertrokken. ken, kwart over vier ’s morgens. dat worden geregeld. Hij had 23 Augustus 1943 De boot voer op eigen kracht nog wel goede stof maar vroeg Elke dag komt in de bladen een naar het Prinses Margrietka- naast de noodzakelijke bonnen opwekking voor dat gezonde naal. Daar lag een sleepboot, ook om een bijdrage in de vorm Nederlanders zich zullen mel- die ons en nog een andere boot van vlees. In die tijd was zoiets den als vrijwilligers bij de Duit- naar Leeuwarden sleepte. Dit in wel te regelen, bijvoorbeeld via sche weermacht. Zoo nu en dan verband met de dieselolie, die Zwarte Johannes die bij ons in vertrekt er een contingent naar in die tijd maar mondjesmaat het bedrijf werkte en waarvan het front en velen vonden aldaar werd verstrekt. we wisten dat hij in zwarte han- reeds den dood. In onze omge- Terwijl de boot met vracht del deed. Bij hem werd 10 pond ving is de belangstelling echter werd geladen, gingen wij de vlees besteld en dit zorgde er- zeer gering; ‘t zijn natuurlijk stad in. Halflege etalages bekij- voor dat de transactie door kon enkel NSB’ers die zich hiervoor ken, want veel was er niet meer gaan. Uiteraard waren er veel beschikbaar stellen. te krijgen. Omstreeks vier uur mensen bij de zwarte handel 6 September in de middag werd de terug- betrokken, de meesten deden Op de bascule gewogen bleek reis ondernomen. Onderweg het op kleine schaal. Maar het het gewicht van schrijver dezes hebben we veel vaderlandse ging wel eens mis. Sommige 128 pond te zijn. Ik ben dus on- liederen gezongen, zelfs het mensen kwamen voor de rech- geveer 15 pond beneden mijn Wilhelmus, maar dan iets zach- ter, kregen boetes of kwamen normale gewicht. ter. De Duitsers mochten dit zelfs in de gevangenis”. 28 September 1943 niet horen. Moe, maar voldaan Dat we in een onrustige en ban- kwamen we zeven uur ’s avonds Veel makke ge tijd leven blijkt ook wel uit de Keimpe Kooistra en Folkert Smit, weer thuis. Midden in de bezet- schapen... vele moordaanslagen die gere- slachtoffers van de razzia tingstijd hadden we toch een geld voorkomen. En alles wordt prachtige vaartocht naar Leeu- Dedde Wiersma vertelde: ons lang niet bekend, de bladen Bij de razzia op 7 november 1944 werd ’s mor- warden gehad. “Toen in september 1944 de die onder sterke censuur staan, gens om half zeven heel Buitenpost geheel af- oproep via Radio Oranje kwam vertellen ons maar zeer weinig. gezet en doorzocht. De Duitsers hadden door aan de mensen van de NS om 29 September 1943 observatie uit de kerktoren gezien dat er in de te staken, gaf mijn oom daaraan Bij onze huisarts J. v.d. Kam Mieden groepen mannen aanwezig waren en gehoor. Kort daarop kwamen komt kinderverlamming voor. besloot een patrouille te sturen. De soldaten hij en mijn tantje Loltsje bij Drie kinderen zijn door deze vre- omsingelden het gebied en riepen de mannen ons onderduiken. Wij woon- selijke ziekte aangetast. Voorts om tevoorschijn te komen. Dat gold ook voor den in een kleine woning aan zijn er vele gevallen van diphte- 47-jarige boer Keimpe Kooistra die met vrouw de Bouwyk en toch konden wij rie en roodvonk. Dit is ook een en vier kinderen aan de Rohelsterweg 1 woonde. Even buiten de plaats maken. Later kwam ook verschijnsel, dat verband houdt bebouwde kom had hij een vrij goed uitzicht om bij eventueel on- nog een neef van ons erbij. Hij met de oorlogstijd. De slechte raad snel weg te komen. Toen hij de patrouille aan had zien ko- kon naar Duitsland gestuurd eenzijdige voeding waaraan we men zocht hij zijn toevlucht in het miedengebied, ongeveer bij het worden voor de arbeidsinzet. ons moeten onderwerpen, zal huidige ‘Mem Wedmanpad’. Keimpe reageerde niet op de oproep Ze zijn tot het eind van de oor- ook wel een mede-oorzaak zijn. van de Duitsers om tevoorschijn te komen en werd daarop dood- log bij ons gebleven. Ik kan mij 9 September 1944 geschoten. nog herinneren dat ze vaak met Ons tabaksrantsoen is zeer Een andere gevluchtte was Folkert Smit. Hij zijn beiden wol zaten te spin- klein; 20 gram per week. Dit is woonde met zijn vrouw Grietje en zoontje nen in de voorkamer”. nu weer verlaagd tot 10 gram Tjerk op Lutkepost. Folkert werkte bij de per week. Dat is dus zeer wei- spoorwegen en had in september 1944 gehoor Hongerkind uit Rotterdam nig. Alle rookers hebben dan gegeven aan de oproep van de Nederlandse re- ook tabak verbouwd en ik heb gering in Londen tot de algemene staking op Tijdens de oorlog kwamen verschillende kinderen uit Holland in ook ruim 100 planten. De oogst het spoor. Hij dook onder in het evangelisa- Buitenpost logeren om aan te sterken. Een van hen was Herbert geeft veel werk, zoodat ik het er tiegebouw in de Irenestraat en verborg zich in Groteboer uit Rotterdam die bij de familie Pilat in het West on- druk mee heb. ‘k Heb reeds hon- het orgel. In de vroege morgen van 7 novem- derdak kreeg. Kleinkind Aukje Lourens-Pilat vertelde: “Vanuit de derden bladeren geplukt en op ber 1944 kreeg hij het er te benauwd en besloot de Mieden in te kerk werden er in 1944 gastgezinnen gezocht voor hongerkinderen de vliering gehangen te drogen. vluchten. Net als Kooistra werd hij daar doodgeschoten. Toen de uit het westen van het land. Mijn grootvader had Herbert op het 11 September 1944 bezetter vertrokken was, werd in het dorp bekend dat er iets ergs station uit de groep hongerkinderen gekozen omdat hij “wel hel- Hoe het precies voorstaat met de gebeurd was. Omdat niemand van de overgebleven mannen zich der uit zijn ogen keek”. Mijn grootvader had ook gezegd: ”waar 13 oorlogshandelingen weten we nog durfde vertonen, werd de 10-jarige Tjerk naar de Mieden ge- kinderen zijn, kunnen er ook 14 zijn”. niet. De berichten zijn schaars. stuurd. Eerst vond hij Keimpe, even verder zijn vader voorover in 12 September 1944 de modder liggend. Folkert vond zijn laatste rustplaats op het kerk- Herbert was toendertijd 12 jaar oud. Hij paste zich razend snel aan Alle treinverkeer is stopgezet. hof aan de Kuipersweg. in het grote gezin Pilat en sprak binnen korte tijd Fries, ook al deed Vandaag passeert hier geen en- iedereen zijn best om Nederlands tegen hem te praten. Zijn eetlust kele trein meer. De omstandig- De razzia bij de familie de Boer was enorm. In het gezin was één lepel die groter was dan de andere heden worden dus wel druk- eetlepels, de ‘burdaap’ genoemd. Wanneer de warme maaltijd op kend en beangstigend. Johannes de Boer:“Mijn broer en ik waren in 1944 nog kinderen. tafel kwam, riep Herbert: “geef mij de burdaap maar”. Herbert ging 11 October 1944 We zaten op 7 november ‘s morgens te eten en zo rond acht uur niet naar de school in het dorp. Deze was namelijk gevorderd door Vanmorgen ging het gerucht dat deed mijn moeder de gordijnen open. Er stonden twee Duitse sol- de Duitsers en dus gesloten. Als taak overdag moesten Herbert en er Duitschers bezig waren fiet- daten voor het raam, die ons sommeerden de deur open te doen. een van de kinderen de boter karnen en een emmer aardappelen sen te vorderen. Spoedig waren Zij zochten mijn vader. Maar die had ze al gezien en hij zat dus al schillen. Herbert bleef een klein jaar. Mijn moeder had de eer om onderscheidene karretjes weg- in de schuilkelder. Zonder resultaat vertrokken de Duitsers weer. hem na de bevrijding, terug te brengen naar zijn ouders in Rotter- geborgen. Mijn vader was niet van dat bange en ging dus weer koeien voeren. dam. Zij moet toen 19 jaar zijn geweest. Zo vlak na de oorlog was 17 October 1944 Plotseling stond een veekoopman voor hem. Toen dat aan mijn dat nog een enorme onderneming. Een gedeelte van de tocht kon Er moesten zich 400 personen moeder verteld werd zei ze: “Maak dat je in je schuilhok komt, ze worden meegereden met een melden voor tewerkstelling in hebben je toch zo voor deze man gewaarschuwd!”. Maar het was veewagen en het overige stuk Drente, doch er zijn slechts on- al te laat. Mijn vader werd toch opgepakt. Mijn moeder bleef ach- werd met de trein afgelegd. geveer 25 gekomen. Wat zullen ter met vier kinderen en een stal met koeien, die toen nog met de De ouders van Herbert waren nu de gevolgen zijn? Zeer veel hand gemolken werden. We hadden nog wel een arbeider, maar die ontzettend blij dat ze kun kind mannen uit Buitenpost en ook was op dat moment ook in paniek gevlucht voor de Duitsers. Mijn weer levend terug zagen. Als uit de andere dorpen, zijn van- moeder wist niet waar mijn vader gebleven was, maar wel hoorde dank gaven ze aan mijn moe- daag naar elders vertrokken en ze dat er mensen waren doodgeschoten. Daarover zei ze eens tegen der een zilveren broche met ondergedoken.” mij: “Het was een zwarte dag die je in je leven nooit weer vergeet”. een vogeltje erop gegraveerd. De Binnenste Buiten Post pagina 30

8 november Aanslag van het verzet op commis- De zware laatste maanden saris Blank bij De Laatste Stuiver in het Oost. Hij overleeft. Er volgen Eind 1944 was Nederland ten zuiden van de grote rivieren Roermond om onderdak, de luchtoorlog was goed merk- gelukkig geen represailles. bevrijd, maar ten noorden van de rivieren was de oorlog niet baar op de grond en Duitse troepen waren meer dan ooit 11 november voorbij. De laatste oorlogswinter bleek voor veel Nederlan- eerder aanwezig. De winter was streng. Er was geen electri- De sluizen bij Gaarkeuken worden ders een beproeving. De razzia van 7 november 1944 was citeit meer. De echte honger ging aan Buitenpost voorbij, gebombardeerd. een nieuwe schok voor het dorp. In Kollum kwam in decem- maar de tekorten waren nog niet eerder zo groot. Het was 22 november ber een heel gezin om, honderden vluchtelingen kwamen uit voor veel dorpsgenoten een sombere en zorgelijke periode. Burgemeester Matzer meldt de komst van 2000 vluchtelingen uit Nijmegen. De Hongerwinter 25 november Beschieting van de trein tussen Bui- tenpost en Visvliet door jachtvlieg- Vanaf november 1944 werd de situatie in het bezette deel van Ne- tuigen. derland dramatisch. Met name in het westen van Nederland werd 26 november tijdens de laatste oorlogswinter grote honger geleden. Rond de Dreigende hongersnood in het jaarwisseling kwam een grote trek uit de steden naar het platteland westen van Nederland. Het begin op gang: vrouwen, kinderen en oude mannen die op zoek waren van hongertochten waarbij naar naar voedsel. Ze kwamen ook naar Fryslân, zelfs in Buitenpost. De schatting 50.000 mensen per dag hongertochten duurden tot maart 1945. op zoek gaan naar eten. Om de nood te lenigen stuurden ettelijke Buitenposters voed- selpakketten naar Holland. Soms kwamen ze aan, dikwijls niet. december 1944 Geschat wordt dat ruim 20.000 men- 8 december sen omkwamen Het verzet overvalt het Huis van Be- door honger, kou waring in Leeuwarden en bevrijdt en gebrek aan medi- 51 gevangenen. sche voorzieningen. 11 december De barre oorlogs- Een vliegtuigbom doodt de familie winter kwam be- Barkmeijer in Kollum. kend te staan als de 14 december Hongerwinter. Duitse bekendmaking van de ‘Lie- se-Aktion’, totale arbeidsinzet. Bom doodt familie in Kollum 15 december Razzia in Kollum. Het bericht op 13 december 1944 dat de avond daarvoor een bom 29 december op een woonhuis in Kollum was gevallen schokte de wijde omge- In heel Nederland worden alle ving. Bij de explosie kwam het hele gezin Barkmeijer, bestaande uit mannen van 17 tot 40 jaar opgeroe- vader, moeder en 3 kinderen, samen met 2 gasten, om. De vraag pen voor Arbeitsinzet. waarom en door wie dit gedaan was, bleef lang een raadsel. Een ge- allieerde bommenwerper die zijn bomlading kwijt moest leek voor Soms leek er waarheid in de boodschap van propaganda-affi- de hand te liggen. Later onderzoek maakte het waarschijnlijk dat ches te zitten. Maar burgerslachtoffers in het redelijk dichtbe- 1945 het een Duitse vliegenier was die, mogelijk omdat er in het dorp volkte Nederland waren in de oorlogssituatie onvermijdelijk. niet goed verduisterd werd, willekeurig een bom had gegooid. januari 1945 “Een zielige stoet mensen” - de evacués uit Roermond 3 januari Opening centrale keuken in de De late herfst en winter legden de oorlogshandelingen in Neder- waren dorpsgenoten die eisen hadden aangaande wie ze in huis wil- melkfabriek van Augustinusga. Ook land grotendeels stil. Nederland werd daarmee opgedeeld in een den hebben. Soms moesten mensen worden overgehaald, enkelen Buitenpost wordt voorzien van het bezet en een bevrijd gedeelte, ruwweg gescheiden door de grote weigerden onvermurwbaar. Zij die niet geplaatst konden worden of daar bereide voedsel. rivieren. Bombardementen en beschietingen vonden in het grens- ‘te onrein’ waren kregen onderdak in de scholen. 13 januari gebied nog wel plaats. Om die reden werden uit Limburg en de Suikerbieten op de bon. Betuwe grote groepen burgers in januari geëvacueerd naar het Voor veel Buitenposter was het een bijzondere ervaring een zui- 16 januari Noorden. In verschillende groepen, totaal bijna 2000 evacués, derling in huis te hebben. De gasten waren katholiek, hadden Aankomst van 250 vluchtelingen uit kwamen aan op het station van Buitenpost. Een ooggetuige ver- een vreemde Hollandse tongval en andere gewoontes. Niettemin Tiel. De meesten worden buiten de telde: “...de geëvacueerden, het zijn er honderden. En in de winter voelde voor de meeste evacués Buitenpost als een warme herberg. gemeente ondergebracht. valt het niet mee om zuiderlingen naar het Noorden te vervoeren. Sommigen deden blijvende contacten op. Voor velen bleven later 22 januari De eerste groep uit Tiel kwam midden januari aan toen er nog geen alleen de herinneringen, de een meer bijzonder dan de ander na- 20 Nederlanders te Dokkum gefusil- sneeuw lag. Maar het was anders guur weer en koud. 80 mannen tuurlijk. Jaap Noordhof vertelde: “Op een avond arriveerde een leerd als represaille. zijn onderweg hierheen opgepakt. Dat zijn zulke vreselijke tonee- grote groep evacués, afkomstig uit Roermond per trein in ons dorp, 26 januari len geweest. De tweede groep kwam een goede week later, toen het waaronder ook enkele pastoors en nonnen. Ze hadden natuurlijk Per trein komen 1000 evacué’s uit barre winter was. Die groep kwam uit Limburg. Sommigen waren een lange reis met hindernissen achter de rug. De volle trein en Roermond aan in ons dorp. Deze 15 weken, anderen 2 dagen onderweg geweest. Ze waren eerst lange reistijd had er toe bijgedragen, dat die mensen allemaal last worden over de hele gemeente naar Duitsland vervoerd. Diegenen die 2 dagen onderweg waren hadden van luizen. De eerste opvang was in de gereformeerde kerk verspreid ondergebracht. Buiten- geweest, hadden 36 uur in veewagens gezeten. Ze waren natuurlijk en stuk voor stuk moest iedereen ontluisd worden. Dit gebeurde post brengt ruim 400 personen on- verkleumd van de kou toen ze aankwamen, maar ze werden goed door de nonnen in een van de lokalen van de oude school aan de der. Gezinnen die evacué’s weige- ren, krijgen Duitsers ingekwartierd. onthaald. Wat hadden die mensen een verhalen! Vergeleken met Voorstraat. Om het inkijken te beletten waren de ramen van de wat zij beleefd hebben, weten wij hier niets van de oorlog af”. lokalen dichtgeplakt met papier. Wij als jongens hadden al gauw 29 januari ontdekt, dat het dichtplakken niet overal was gelukt en maakten Broodrantsoen in Nederland wordt verlaagd tot 500 gram per week. Ook Jan Ploeg zag op 16 januari 1945 de eerste groep arriveren en daar nieuwsgierig gebruik van. Wij zagen toen voor het eerst naak- schreef: “Vanavond arriveerden alhier ongeveer 250 evacués uit de te volwassen mensen. Dat gluren was natuurlijk niet zo netjes van Betuwe, meest uit Tiel. Menschen die door het oorlogsgeweld van ons. Nadien zei ik wel eens gekscherend en wij vanaf dat moment februari 1945 alles zijn beroofd en geen dak meer boven hun hoofd hebben. Het begonnen zijn met volwassen te worden”. Alle electrische en stoomgemalen was een zielig gezicht de stoet te zien trekken” Deze groep ging naar in Friesland staan praktisch stil door Augustinusga. Op 26 januari volgende een tweede groep: “Om 4 uur gebrek aan kolen. van morgen kwamen hier met een Duitsche Weermachttrein onge- veer 1000 evacués. Menschen uit Roermond en Venlo, allen beroofd 1 februari van have en goed”. Hiervan gingen de meesten naar het zuiden van Duitse inkwartiering in het dorp. Achtkarspelen. 26 februari kwam de laatste groep aan: “Vanmorgen 3 februari om 4 uur arriveerde alhier weer een trein met evacués, 743 men- Beschieting door vliegtuigen van schen. Zij werden weer naar de Geref. Kerk geleid en kregen aldaar onder andere de watertoren bij het koffie en brood. Des voormiddags zijn door de Kollumer boeren station. met boerenwagens 322 personen weggehaald, die in die gemeente 5 februari onderdak zullen krijgen. Er bleven dus voor de Gemeente Achtkar- Paardenvordering. spelen 421 menschen over. Velen maakten een slordige indruk en 7 februari waren blijkbaar geen netheid gewend. Bij het onderzoek bleek dat Duitse inkwartiering in ons dorp. velen niet rein waren maar veel kleer- en hoofdluizen hadden mee- 12 februari genomen. Dezen werden afgezonderd en zullen eerst gereinigd wor- Afsluiting van het elektrisch net. den voor zij huisvesting krijgen. Er waren ook nette menschen bij”. De toewijzing van gastadressen werd door de gemeente gedaan en verliep goed georganiseerd. Maar niet altijd zonder slag of stoot. Er Limburgse evacués komen aan op een station, ergens in Fryslân. De Binnenste Buiten Post pagina 31 Jan Ploeg schreef Sabotage op de spoorlijn Sikke Pietersma kwam om in Duitsland

In augustus 1944 werd voor het eerst door het leden van het plaat- Sikke Pietersma woonde met zijn “21 October 1944 selijke verzet geprobeerd om de trein Leeuwarden-Groningen te ouders op de Bouwyk (nu Herbran- Vanmiddag passeerde hier weer laten ontsporen, maar dat mislukte. Na het uitroepen van de spoor- dastraat) en werd op woensdag 11 een lange trein vol jonge man- wegstaking volgde nog een poging, met succes. De locomotief met november 1942 op transport gesteld nen in oostelijke richting. Men 26 wagons kwam van de rails en liep deels de naastgelegen sloot naar Berlijn als opgeroepene voor de zegt, dat het allen Amsterdam- in. In het dorp was er grote spanning of de Duitsers represailles op arbeidsplicht. Hij werkte lange tijd in sche jongelingen waren die door de sabotagedaad zouden laten volgen. Dat gebeurde gelukkig niet. een garage in Berlijn en maakte daar de Duitsche instanties zijn opge- Vermoedelijk omdat werd verondersteld dat de ontsporing het ge- bombardementen mee. In november pakt en nu, zoo’t heet, in Drente volg was van een verzakking in de spoorbaan en niet van kwade 1943 deed zich de mogelijkheid voor en Groningen worden tewerk- opzet. naar huis terug te vluchten. Op 21 ja- gesteld voor het aanleggen van nuari 1944 werd hij bij toeval door verdedigingswerken. Dergelijke twee landwachters gearresteerd en transporten passeeren hier dik- naar kamp Amersfoort overgebracht. wijls. Daarna belandde Sikke in concentra- 6 November 1944 tiekamp Neuengamme en overleed in Alle mannen van 17 tot en met ellendige omstandigheden. De plek van zijn graf is onbekend. 50 jaar moeten zich vanmorgen melden voor tewerkstelling in De gaarkeuken Groningen en Drente, voor de Duitsche weermacht.(...) Het Begin januari 1945 werd in de zuivelfabriek van Augustinusga be- resultaat is nagenoeg nihil. De gonnen met het bereiden van maaltijden voor de centrale keuken. Duitschers zijn boos. Hoewel ik Deze ‘gaarkeuken’, zoals ze ook werd genoemd, bood de bevolking boven de jaren ben, vrees ik toch van Buitenpost, Harkema, Surhuisterveen en Rott evalle de gele- voor hun strafmaatregelen. Zij genheid tot het krijgen van een warme maaltijd. Onder de bevol- dreigen met doodschieten van king was een groot aantal evacués. In de laatste week van januari burgers en het afb randen van bedroeg hun aantal in ons dorp rond 850. Het eten bestond af- woningen. Ik ga ‘s avonds naar Bewoners van de omliggende dorpen namen in de dagen erna een wisselend uit stamppot of soep. Voor de verstrekking van het eten tante Engeltje. Die woont buiten kijkje en een kiekje bij de ravage van de omgevallen wagons (foto werden bonnen op zogenaamde keukenkaarten gebruikt, met bij- de dorpskom, daar is het rusti- boven). Voor sommigen was de verleiding te groot om wat uit van betaling van een kwartje per portie. Tot en met januari 1945 wer- ger. Ik slaap ‘s nachts op enkele de goederen in de wagons mee te nemen. Th eo Roorda nam het den in totaal 20.700 porties eten uitgegeven door de gaarkeuken. stoelen. risico en nam een zak meel mee. Nog voor hij goed en wel onder- Buitenpost kreeg het meest, namelijk 6171 maaltijden. 13 November 1944 weg naar huis was werd hij door Duitsers aangehouden en het had Een aantal vrouwen uit Buiten- er slecht voor hem uit kunnen zien. Door bemiddeling van burge- Hongertocht naar Buitenpost post zijn gisteren (zondag) met meester Matzer van Bloois bleven ernstige gevolgen voor hem uit. de Jan Plezier-brik, een omnibus De laatste oorlogswinter was voor de grote steden in Holland van Doeke Miedema naar Glim- Naar en verkleed terug uit Glimmen rampzalig. Door de honger gedreven gingen duizenden mensen men gereden, om hun mannen op zoek naar eten op het platt eland, dikwijls tot ver in Friesland. die 7 November jl gearresteerd Na de razzia stelde transporteur Doeke Miedema in de weekenden Sietske IJlstra vertelde: “In de hongerwinter stonden er plotseling zijn en aldaar aan het werk zijn een vaste rit naar Glimmen in. Daarmee kon de tewerkgestelden een mevrouw en een jongen uit Rott erdam voor onze drukkerij. gezet, te bezoeken. worden bezocht en van het een en ander voorzien. Anderen gingen Mijn vader liet hen binnen. Ze vertelden dat ze de hele lange reis 1 Januari 1945 op de fi ets op bezoek. Jan Kootstra vertelde: “Wat ik daarvan nog naar Buitenpost op de fi ets gemaakt hadden en dringend op zoek Het is weer winter. Sietie en El- weet is dat mijn jongste zuster af en toe op de fi ets met nog iemand waren naar voedsel. Mijn vader regelde daarna het contact met en- lie gingen schaatsrijden op de naar Glimmen fi etste. Zij was toen 20 jaar en dat was voor haar ze- kele boeren in de omgeving. Ik ben daarna met hen op de fi ets bij ijsbaan. Ellie natuurlijk met Ype ker een tochtje dat niet zonder risico was. Het was een dag heen die boeren langs geweest om verschillende etenswaren op te halen”. maar toen er Duitsche militairen en de andere dag terug. Ze sliep dan bij wildvreemde mensen. In in de buurt werden gesignaleerd, de oorlogstijd kon je makkelijk bij mensen aankloppen en werd je Ongewenste Duitse logés waren de jonge mannen spoedig geholpen als je in moeilijkheden zat.” verdwenen. Regelmatig gingen Duitse troepentransporten door het dorp en 15 Januari 1945 Ook Popke van der Meulen van Lutkepost was bij de razzia in no- soms werd dan overnacht bij de bevolking. Met name in het laatste Vanmiddag fi etste ik naar de vember opgepakt en in Glimmen beland. Zijn vrouw Janke zocht oorlogsjaar gebeurde dit vaak. Jaap Noordhof vertelde: “Het ge- Surhuizumer mieden. Bij Kui- hem een paar keer op de fi ets op. Toen rijpte er een plan. De bewa- beurde wel eens, dat een Duitse afdeling soldaten van elders met pers dronk ik koffi e en van hem king was niet streng. Controles op aanwezigheid waren summier hun paarden een tijd lang in het dorp ingekwartierd werd. De paar- kreeg ik mee een stukje spek, en de afstand was te overzien. Bij het volgende bezoek nam Janke den waren meestal van boeren gevorderd en werden gestald ergens een worst en en zak vol turven. een stel vrouwenkleren in de bagage mee. Popke wist uit het kamp in het dorp. De garage van Ate der Meulen in de Kerkstraat en de Zoo moeten we ons tegenwoor- weg te sluipen en verkleedde zich als vrouw. Twee vrouwen op een loods van brandstof handelaar Kees Jansen aan de Kuipersweg dig door de tijd scharrelen. fi ets ging niet, dus om de beurt liep de een en fi etste de ander. Dan werden daarvoor vaak gebruikt. Zo kreeg Bartele van der Ploeg in 17 Januari 1945 wachtt en de fi etser de loper op en werd er geruild. Zo kwam Popke het West de twijfelachtige eer om een Duitse offi cier compleet met Wegens de algemene brandstof- een dag later weer thuis. Nadien hebben ze niet gemerkt dat hij ge- koets, paarden en de koetsier ingekwartierd te krijgen”. nood is hier een centrale nood- mist werd en zat de oorlog thuis uit. keuken ingesteld, welke in de School in de laatste oorlogswinter zuivelfabriek te Augustinusga Vissen met handgranaten onderdak kreeg. Ook wij eten De christelijke school aan de Kuipersweg hieruit en het bevalt goed. In de Jan Kootstra: “Dat op het laatst overal gebrek aan Jaap Noordhof vertelde : “In de laatste oorlogsjaren was er brand- openbare school alhier is een was kon je goed merken, bij ons thuis maar ook stoft ekort zodat onze school bij koud weer gesloten was. Om de uitdeelpost. ‘t Is natuurlijk alle bij onze bezett er. Om aan wat extra eten te ko- achterstand beperkt te houden kregen wij bij meester Beerda aan dagen stamppot, uitgezonderd men hadden ze ook wat bedacht. Ze hadden een de Kuipersweg dan een á twee keer per week les en indien mogelijk zondags, dan krijgen wij soep. roeibootje gevorderd en hiermee gingen ze zon- moesten wij dan een paar turven of brikett en mee nemen om de 12 Februari 1945 der hengel of net vis vangen. Af en toe gooiden ze kachel bij hem thuis te laten branden”. Vanmiddag trof ons weer een een handgranaat in het water die ontploft e onder De openbare school aan de Schoolstraat oorlogsmaatregel. Wij werden water en dan kwamen er heel veel vissen boven De openbare school kampte met hetzelfde probleem. Jan Kootstra van het electrisch net afgesne- drijven. Zo haalden ze veel vis binnen maar er vertelde: “Het laatste oorlogsjaar kwam er van schoolgaan niet veel den. Nu zitt en we ‘s avonds bij bleef ook wel wat achter. Als zij weg waren haal- terecht want de school werd regelmatig gevorderd voor militairen een walmend oliepitje en kun- den wij de achtergebleven vis er uit”. en in de winter was er geen turf om de kachel te laten branden. Wel nen niets meer doen; ook niet moesten we huiswerk maken. Onze meester typte blaadjes uit die leezen. Beschieting van de watertoren we bij zijn huis konden ophalen”. 26 Februari 1945 De ULO aan de Kuipersweg Van de evacuées wordt ons een Jan Kootstra vertelde: “Op school werd ons geleerd dat we onder ULO-leerkracht van Kempen schreef: “Toen er geen brandstof, meisje toebeschikt namelijk de schoolbank moesten kruipen als de sirene op het gemeentehuis of zo goed als geen brandstof meer was, trokken wij met ons ge- Elisabeth Hammes. Zij is 10 jaar begon te loeien voor luchtalarm. Ook stond er een grote bak met boren zoontje in bij onze alleen wonende buurvrouw aan de Ju- oud en het lijkt wel een aardig, zand in het voorportaal die was bedoeld om eventuele neergeko- lianalaan. Ons huis kwam leeg te staan. De leerlingen van de exa- bescheiden meisje.” men brandbommen mee te doven. Dat is gelukkig nooit gebeurd. menklas moesten les hebben. Onze meubels werden in één kamer Maar ik weet nog dat ik een keer uit school kwam en net voor hotel gestouwd en de andere kamer kreeg schoolbanken als meubilair. de Roskam was. Plotseling nam een vliegtuig de watertoren onder Het brandstof probleem werd opgelost, want elke leerling nam een vuur. Het was een hels lawaai van een ratelende mitrailleur vlak bo- turf, een klein zakje kool of een stuk hout mee. Sommigen rukten, ven mijn hoofd en ik vluchtt e hard rennend het hotel in. Na deze als ze dat vergeten hadden, een tak van een boom. Zo kwam er nog belevenis was ik veel banger voor overvliegende vliegtuigen”. Bij de- wat warmte, maar de ijsbloemen dooiden niet van de ramen. Uit- zelfde aanval zat de familie Wiersma aan tafel. Dedde vertelde:“Ik eindelijk bleek, dat al die inspanningen niet nodig waren geweest, weet nog goed dat de vliegtuigen laag over de huizen gingen. Mijn want in 1945 kregen alle leerlingen die in de examenklas stonden tante riep: “We moeten dekking zoeken onder het konijnenhok!”. ingeschreven hun diploma zonder examen!”. De Binnenste Buiten Post pagina 32

13 februari Bevrijding In de haven van Delfzijl arriveert De laatste maand werd het hoorbaar dat de Canadese troe- den. Een diep gevoel van opluchting bevrijd te zijn van de Zweedse voedselhulp in 3 sch- pen. Daarmee wordt ondermeer pen dichterbij kwamen. De zorg en spanning waren nog knellende druk van vele zorgen en angsten. Het verdwijnen Zweeds wittebrood gebakken. niet verdwenen. Veel Duitse troepen bleven het dorp in en van dwang en inperking door de bezetter en het krijgen van 26 februari uit gaan. Zouden zij nog weerstand bieden? De komst van een kans op een nieuwe en betere toekomst. Dit sentiment Opnieuw aankomst van een trein Canadese gevechtswagens in Buitenpost op 15 april was de uitte zich in een een aantal grote feestelijkheden daiein Bui- met evacuées. Ditmaal 743 perso- anticlimax. Het is voor ons in het jaar 2020 moeilijk voor te tenpost en de hele streek op 15 april begonnen. nen. Veel van hen krijgen huisves- ting in scholen. stellen hoe intens de meeste dorpsgenoten in 1945 beleef- maart 1945 Mentaal zware jaren 9 maart Tamme van der Veer overlijdt mede De spanning en onzekerheid die eigen is aan de oorlogsomstandig- aan zijn verwondingen tengevolge heden vroeg mentaal ook veel. Sommige mensen werden daardoor van zijn eerdere arrestatie. angstig en neerslachtig. Anderen kregen vage lichamelijke klach- 13 maart ten. Maar afgezien van de zelfmoordgolf in mei 1940, lag het ge- Koningin Wilhelmina terug in Ne- middelde aantal zelfdodingen tijdens de oorlog niet veel hoger dan derland. voor het begin van de oorlog. 24 maart De geallieerde legers trekken over de Rijn. Het Canadese leger begint De prijs van de zwarte markt haar opmars door Nederland. 26 maart Begin 1945 was de nood het hoogst in Nederland. De prijzen op Een Duitse auto wordt bij De Laatste ‘de zwarte markt’ stegen daardoor navenant. Voor een ‘brood’ van Stuiver door vliegtuigen beschoten 800 gram werd soms 50 gulden betaald (officiële prijs 19 cent), met twee zwaargewonden tot ge- surrogaatsigaretten werden regelmatig verkocht voor 60 gulden volg. (officiële prijs 90 cent), lucifers kostten 10 gulden (officiële prijs 15 cent), 70 kg antraciet (brandstof voor de kachel) kostte zelfs april 1945 160 gulden (normaal 3 gulden). Een werknemer verdiende toen gemiddeld 150 gulden per maand. 4 april Buitenpost komt in vrijheidsstem- ming. 5 april De luchtoorlog boven Friesland Afweergeschut in actie vanaf een In de oorlogsjaren is er relatief weinig gevochten op Fries grond- spoortrein tegen een kabelballon. gebied. Maar in het Friese luchtruim vonden bijna dagelijks be- Eind maart 1945 kwam het Canadese leger weer in beweging en stak op 6 april schietingen plaats tussen Duitse en geallieerde vliegtuigen. De 24 maart bij het Duitse Wezel de Rijn over. Daarna bogen zij naar het De hele nacht troepenvervoer met vliegroutes van bommenwerpers uit Engeland naar bestemmingen westen af en begonnen hun opmars door Nederland. Op de kaart geven auto’s, wagens en te voet door het in noord-Duitsland liepen dikwijls over noord-Nederland. Vier- dorp. de data de officiële bevrijdingsdagen aan. De Veluwe werd vlot genomen honderd geallieerde vliegtuigen werden in de vijf oorlogsjaren bo- en op 12 april stonden ze voor de provinciegrens van Fryslân. In drie da- 8 april ven Fryslân uit de lucht geschoten. Op begraafplaatsen in de hele gen werd het grootste deel van Fryslân bevrijd. Alleen de zuidwesthoek Ongeveer 150 soldaten komen aan provincie kregen 535 geallieerde vliegeniers hun laatste rustplaats. in Buitenpost. Een viertal huizen duurde wat langer omdat daar polders onder water waren gezet. Ook moet worden ontruimd. Groningen bleek lastiger. Duitse verdedigers vertraagden daar de opmars om evacuatie van landgenoten naar Duitsland mogelijk te maken. 11 april Neergestorte vliegtuigen in Twee Duitse auto’s worden be- onze omgeving schoten in het West. De gaarkeuken, voedselsteuntje in de rug 12 april Noord-Fryslân lag op de aan- Britse Whitley neer bij Drie- Tegen het einde van 1944 kwam er een stagnatie in de voedselvoor- Vertrek van de Duitse troepen uit en afvliegroute lag naar be- sum, 4 bemanningsleden kwa- ziening in Achtkarspelen. Het gemeentebestuur zag dat de gezond- het dorp. langrijke doelwitten in Duits- men om, een overleefde. heid van veel burgers in gevaar dreigde te komen. Zij besloot tot 13 april land, zoals Hamburg, Kiel en - 18 mei 1942 werd een Boston een noodmaatregel die in veel andere gemeentes ook al werd toe- Hevige beschieting in het Oost op Bremen. Onderweg en boven neergeschoten bij Akkerwou- gepast: de gaarkeuken. In de zuivelfabriek van Augustinusga werd een trein. Duitsland werden ze beschoten de, 4 bemanningsleden kwa- deze centrale keuken ingericht. Het bereide voedsel werd naar de 14 april door luchtafweer. Vanaf vlieg- men om, twee overleefden. verschillende dorpen vervoerd, waar het op een centraal adres aan - De NBS van Buitenpost bezet de velden vlogen Duitse jagers om - 3/4 februari 1943, Wellington de bevolking werd uitgereikt. Jan Kootstra herinnert zich: “In de brug bij Blauwverlaat en verdedigt de Britse en Amerikaanse bom- bij Drogeham 4 mannen sneu- laatste oorlogswinter werd er af en toe warm eten verstrekt door de deze daarna. menwerpers te onderschep- velden, 1 raakt krijgsgevangen. zogenaamde gaarkeuken. De bereiding hiervan gebeurde in melk- - Tal van Duitsers en NSB’ers vluch- pen. Naast enkele tientallen - 1 mei 1943 kwam een Britse fabriek Lijempf van Augustinusga en werd met paard en wagen ten door ons dorp. Een kleine Duitse toestellen resulteerde Stirling neer bij Akkerwoude, naar Buitenpost gebracht. Het menu was afwisselend stamppot of groep wordt aangehouden op de Bruggelaan waarna een schoten- dit in ruim 400 neergeschoten 6 bemanningsleden stierven, 1 erwtensoep. Ik weet nog dat het eten werd uitgedeeld bij hotel de wisseling volgt. Hierbij sneuvelt de geallieerde vliegtuigen in onze bemanningslid overleefde. Roskam en ik samen met mijn broer wel eens wat ophaalde”. Duitser Heinrich Apel. provincie. - 4/5 mei 1943 kwam een Brit- - Gevechten bij de sluis van Dok- Een kleine opsomming van se Halifax neer bij Westergeest. Gevaar uit de lucht kumer Nieuwe Zijlen waarbij vier vliegtuigen die dichtbij Buiten- Alle 7 inzittenden kwamen om. NBS’ers sneuvelen. post hun einde vonden. - 28 juli 1943, Amerikaanse In de laatste oorlogsmaanden was de geallieerde luchtmacht heer 15 april - 12/13 april 1941, Britse Wel- B17 bij Kortwoude. 9 beman- en meester in de lucht. In de aanloop naar de bevrijding werd door - De eerste Canadese verkennings- lington bij Westergeest, alle 5 ningsleden kwamen om, 2 hen alles wat militair van waarde kon zijn beschoten. Auto’s, trei- voertuigen verschijnen in Buiten- bemanningsleden kwamen om. overleefden. nen en stations waren dikwijls doelwit. Op 26 maart werd bijvoor- post (zie foto voorkant) - 6/7 september 1941, Britse - 28 juli 1943, Duitse FW-190 beeld een Duitse auto bij de Laatste Stuiver beschoten, met twee - De geallieerden bereiken Zout- Whitley bij Bergum. Alle 5 in- maakte noodlanding bij Augs- zwaar gewonden tot gevolg. kamp. Leeuwarden wordt bevrijd. zittenden kwamen om. buurt. De piloot overleefde. - In onze omgeving begint de Bin- - 15 januari 1942, een Britse Op 11 april werd een auto in het West beschoten. Oud Buitenpos- nenlandse Strijkdkrachten met de Whitley bij Rottevalle, 3 be- In totaal zijn tijdens in de oor- ter Jan Douwes was 7 toen hij dat meemaakte: “Ik liep op 11 april arrestatie van NSB’ers en Duits-sym- manningsleden sneuvelden. logsjaren in Nederland zo’n in het West naar mijn pake en beppe. Toen ik ter hoogte van het pathisanten. - 27 februari 1942 stortte een 6.000 vliegtuigen neergestort. huis van melkrijder Bram van der Weg was kwam er een auto aan- 16 april rijden met een houtgasgenerator. Deze was een paar meter van mij Duitse troepen in de stad Gronin- vandaan toen plotseling een vliegtuig op de auto begon te schieten. gen capituleren. Tussen de hoge eikenbomen aan weerszijden van de weg waren 17 april schuttersputjes gegraven. Ik dook een in en luisterde tot het vlieg- - Duitsers steken de dijk van polder tuig weer weg vloog. Toen ik het putje uit kwam zag ik eigenlijk Wieringermeer door, deze wordt vlak voor me dat de auto in brand stond en er nog iemand in zat. daarmee onder water gezet. Deze persoon is verbrand. Een tweede persoon was aangeschoten. - Oud-burgemeester Eringa houdt Ik hoorde later dat hij een deel van zijn achterwerk kwijt was, maar op de stoep van het gemeentehuis dat heb ik niet gezien De soldaat is naar ze zeiden bij Kamstra naar een rede. binnen gekropen en blijven leven. De persoon die verbrand was, 18 april werd er vlakbij begraven bij een dikke boom. Jaren heeft daar een Eenheden van de Canadese 3e Di- zwart kruis gestaan met een helm er op.” visie bevrijden Harlingen en stoten De route van geallieerde bommenwerpers met het doel Bremen (25/25 Het lichaam werd in 1949 weer opgegraven en naar de Duitse mili- door tot de Afsluitdijk. Daarmee is juni 1942) en Berlijn (29/30 december 1943). taire begraafplaats in Ysselsteijn gebracht. De Binnenste Buiten Post pagina 33 Jan Ploeg schreef Willem van der Veer schreef: Tamme van der Veer’s verborgen verzet

“8 Maart 1945 8 Maart 1945 - Vele inkwartieringen. Naar ze zelf zeiden was dit Tamme van der Veer was een gemeente-amb- Het kanongebulder in het Duit- hun laatste reis. tenaar die op het arbeidsbureau werkzaam sche Roergebied houdt steeds 11 Maart 1945 - Hier nog grote bedrijvigheid van Duitse troepen, was. Hij woonde boven het kantoor van het aan. Het ‘dondert’ dag en nacht allemaal valschermtroepen, uit de gehele omgeving en de boeren bureau dat aan de Parklaan 3 gevestigd was. door. maar rijden. Vandaag klopten ze maar de burgers aan om eten, van- Na werktijd doorzocht hij met een valse 26 Maart 1945 avond zijn ze bijna allen weer vertrokken. ± 1700 man. sleutel de bureauladen van zijn chef, de NS- Met zwaar geweld ronken een 15 maart 1945 - Het is nog steeds een drukte van troepen, ver- B’er Tjibbe Tolsma. Hij zocht stukken waar- paar vliegtuigen over onze plaats. schillende plaatsen zijn alweer volgepropt. in namen werden genoemd van mensen die Plotseling wordt hevig gescho- 25 maart 1945 - Dinsdag 20 maart kregen wij weer eens inkwar- gevaar liepen vanwege ‘de arbeitseinsatz’ in ten. De sirene loeit: luchtalarm! tiering van twee man. Feldwebel Klaassens uit Keulen met een Duitsland. De daarin genoemde personen In het Oost bij de Laatste Stui- gevangene soldaat van 18 jaar, de volgende morgen zijn ze weer werden door hem gewaarschuwd. Hij werd ver is een Duitsche auto getrof- vertrokken. gearresteerd en hardhandig ondervraagd. fen. Twee militairen zijn zwaar 31 maart 1945 - Grote formaties bommenwerpers trekken over Over zijn illegale activiteiten had hij geen woord los gelaten. Tam- gewond. De sirene loeit: veilig! ons heen, ± 500, ook werden pamfletten uitgestrooid. me kwam vrij maar overleed al op 9 maart 1945. Waarschijnlijk Het leven herneemt zijn gewo- 4 april 1945 - De bevolking komt in vrijheidsstemming. hebben de gevolgen van het verhoor dat hij ondergaan had daarbij nen gang. Een heel klein beetje 5 april 1945 - Vanmorgen afweergeschut in actie vanaf een spoor- een grote rol gespeeld. van de oorlog, van de strijd van trein die hier stond. Het doel was een kabelballon. Even later cir- elken dag. kelden er twee Tommy’s omheen. Velen in de kelder. Maar geen Chaotische weken voor de bevrijding 30 Maart 1945 enkel schot gelost. Ten einde eenige behoorlijke 6 april 1945 - De gehele nacht troepenvervoer met auto’s, wagens In de laatste week van maart was het voor alle Nederlanders en hun verlichting te krijgen hebben we en te voet. Bij verschillenden werd een fiets gevorderd. bezetters wel duidelijk dat de bevrijding aanstaande was. Veel Duit- voor wat tabaksbladeren vijf liter 7 april 1945 - Troepenvervoer naar Leeuwarden. En maar fietsen se troepen begonnen verdedigingsposities te zoeken en in de laat- gasolie geruild. In Grootmoe’s stelen. ste week van maart en de eerste twee weken van april was het een petroleumlamp gaf dit beter 8 april 1945 - Vannacht zijn hier ongeveer 150 soldaten gekomen. voortdurend komen en gaan van Duitse troepen. Soms stopten ze licht dan een oliepitje. Toch viel Een 4-tal huizen dienden ontruimd te worden. De gehele zondag- in ons dorp, werd onderdak geëist bij de bevolking en waren ze op het ons nog tegen, een beetje middag aan het sjouwen geweest. zoek naar voedsel. Voor de meeste Buitenposters waren het dagen opgedraaid begint het direct te 9 april 1945 - Vanavond weer veel drukte op de weg. van hoop maar tegelijk ook spannende dagen. Niet alle Duitsers walmen. Wij zijn echter al ge- 10 april 1945 - Vannacht weer druk verkeer. De gehele dag hier oogden overtuigd van de nutteloosheid van hun verdediging. Wie wend ons te behelpen en zijn Tommy’s rondgescharreld. In West twee auto’s in brand geschoten, wist wat er nog zou kunnen gebeuren in het staartje van de oorlog? zoodoende spoedig tevreden. waaronder één met munitie. De Duitsers aan het putjegraven in 4 april 1945 Oost en Lutjepost. Een fiets is een fiets! Zooals het steeds gaat in dagen 12 april 1945 - De Duitsers vertrokken. De boeren moesten ze rij- van spanning doen nu ook aller- den. Vanavond zijn ze nog niet terug. In de nadagen van de oorlog was goed vervoer ook voor de Duit- lei geruchten de ronde. De een 13 april 1945 - Het blijkt dat de Duitsers de paarden en wagens sers een voortdurend probleem. Opportunisme onverminderd een weet al meer nieuws te vertellen gevorderd hebben. Vannacht om kwart voor twaalf hevige beschie- rol. Zo zag Sietske IJlstra vanuit de ouderlijke huiskamer hoe twee dan de ander, maar ‘t is meestal ting in het Oost op een trein. Alles was verlicht. Volgens geruchten Duitse soldaten haar kleine damesfiets meenamen uit een steegje oncontroleerbaar nieuws. zitten ze nu vlak bij Groningen en bij Appelscha. naast het huis. Sietske kon ze niet snel genoeg bereiken om hen 7 April 1945 14 april 1945 - ‘s Avonds 6.00 uur kwam het bericht dat de eerste tegen te houden en de beide fietsendieven verdwenen fietsend in Engelsche vliegtuigen cirkelen Canadese tanks in Twijzel waren. Maar ze rukten op naar Veen- de richting van Twijzel. Toch hadden ze weinig plezier van hun ei- over onze plaats en in westelijke wouden. ‘s Avonds reden hier nog enkele Duitse patrouilles de stra- genlijk enkele maten te kleine karretje. Sietse hoorde later dat ze richting wordt hevig geschoten. ten langs. voor Twijzel door het rijwiel waren gezakt en deze ergens hadden 10 April 1945 15 april 1945 - Zo nu en dan knallen er nog wat schoten. Plot- achtergelaten. Maar Sietske heeft haar fiets nooit teruggezien. Veel Duitsche soldaten slenteren seling hoorden we wat brommen en daar begon de bevolking te hier door de straten. De geheele schreeuwen. Wij naar de hoek. En jawel daar stonden vier tanks Duitse spoorwegman sneuvelde dag ronken Engelsche vliegtui- met Canadezen. Daar hebben ze een poosje gestaan en zijn toen bij Lutkepost gen langs de Rijksweg voor de weer vertrokken naar Lutjepost. Wat een vreugde. Even later liep beschieting van Duitsche voer- iedereen met oranje. Maar toch bleef het in de harten wat onrustig. Jan Kootstra vertelde: “Ik kan mij nog goed herinner dat ik op 14 tuigen. ‘t Is angstig dat schieten De verandering is ook zo groot. Overal staat de NBS op post. Som- april met mijn ouders en onze buren ‘s avonds na achten buiten zoo dicht bij te hebben. migen flink bewapend. Vanmiddag knetterde een Canadees op een stond, want het was toen vrij rustig. Wij waren op onze hoede want 14 April 1945 motor hier heen en weer. En vanavond een zestal tanks met ge- ‘s avonds na achten mocht niemand meer buiten zijn. Wij schrok- De bevrijding komt zichtbaar vangen landwachters en Duitsers in de richting Leeuwarden. Ook ken plotseling toen er twee paard-en-wagens met vrouwen, kin- naderbij. Overal in de omgeving werden vandaag NSB’ers opgehaald, die onder luid gejoel opge- deren en met een Duitser voorop met een geweer in de aanslag, zijn blijkbaar Engelsche en Cana- bracht werden. Bij ‘mooie Jee’ werden de ramen ingeslagen door de voor ons huis stopten. Wij wilden snel naar binnen gaan, maar hij deezen waargenomen. Honder- jeugd. Vanavond weer een minuut stilte gehouden ter herdenking vroeg of hij in de goede richting naar Groningen reed. Mijn buur- den Duitsche militairen, in auto’s van president Roosevelt, die een paar dagen geleden gestorven is. man zwaaide met zijn arm heel enthousiast naar Blauwverlaat en of wagens of rijwielen en velen te Daarna werd samen het Wilhelmus gezongen en het Fries volks- riep “Ja”, want we wisten dat zij verderop in de val zouden lopen. voet, trekken langs de Rijksweg. lied. We mogen nu tot negen uur op straat wezen. Vele bekende Later hoorden we dat die Duitser zich niet wilde overgeven en bij 15 April gezichten die we anders niet zagen komen nu weer tevoorschijn. het vuurgevecht dat erna kwam is doodgeschoten”. Die Duitser was Als we uit de kerk komen be- Een blijde dag!!!! spoorwegbeambte Heinrich Apel uit Lochstedt. Apel werd door weegt zich een groote menschen- 16 april 1945 - Veel tanks richting Groningen. Om 10.45 uur de leden van het verzet doodgeschoten in een weiland bij Lutkepost. menigte op straat. Sommigen zijn vlag uit bij het gemeentehuis. In een ogenblik nu overal de vlaggen. Hij werd begraven op de begraafplaats aan de Kuipersweg en later reeds met oranje getooid. Een De KP de hele morgen in de weer voor het opsporen van Duit- herbegraven op de Duitse militaire begraafplaats in Ysselsteijn. vijftal Canadeesche tankwagens sers en landwachters, die overal nog verscholen zitten. Tot nu toe zijn uit de richting Groningen ge- slechts één gewonde en ook nog licht, namelijk W. van Mourik. Verzet bezet de brug van Blauwverlaat komen en langs de Kuipersweg 17 april 1945 - Vanavond heeft de oud-burgemeester een rede ge- in de richting van Blauwvallaat houden. Op 14 april 1945 besloot het verzet om de brug van Blauwverlaat gereden. Wij kwamen te laat om 18 april 1945 - Prins Bernhard hier vandaag langs gereden. door een verrassingsactie te bezetten. Voor een spoedige opmars ze te zien. Op straat is het gewel- 21 april 1945 - Bij honderden trekken de Canadezen hier langs was de verbinding van groot belang voor de Canadese bevrijders dig druk en allen zijn getooid met met allerlei voertuigen. Vanmorgen het eerste stuk chocolade ge- die al dichtbij waren. Nadat de Duitse bewakers waren overmees- Oranje. Er is diepe dankbaarheid had. terd werd de brug opengezet en bewaakt. Later op dag moest ze en blijde vreugd. Het is feest! Des zelfs verdedigd worden toen een avonds is er nog meer volk op de konvooi van schepenuit Gerkes- been! Allen juichen en jubelen! klooster kwam. Een met brand- Vrij van de Duitsche onderdruk- stof en munitie geladen schip king! Wij mogen nu tot 9 uur op werd daarbij in brand geschoten. straat blijven. De daaropvolgende nacht hoor- 16 April de men tot in de verre omtrek ‘t Is weer feest vandaag; alle ar- voortdurend grote explosies en beid ligt stil. Getooid met oran- knallen. De volgende dag werd je en vlaggen, beweegt zich een de brug ontzet door Canadese dichte menigte op straat. Allen troepen. Bij deze actie vielen zijn dankbaar en blij en... vrij. geen slachtoffers onder het ver- 17 April 1945 zet en werden 10 Duitse solda- Nog heerscht er een feestelijke ten gevangen genomen stemming, nog wapperen de vlaggen, nog zijn er veel men- Een foto van het door ontploffingen schen op de weg.” en brand zwaar beschadigde schip. Op de achtergrond is vaag de brug 24 april 1945 - Vanmorgen de NSB’ers naar Blauwverlaat gebracht. van Blauwverlaat te zien. De Binnenste Buiten Post pagina 34 heel Friesland bevrijd. Een feestelijke zomer 24 april De eerste dagen na de bevrijding stonden ook in het teken voor feest. Niet lang daarna kwam het ontnuchterende be- Wegens het ontbreken van brand- van afrekening. Verschillende collaborateurs werden gear- sef van alle schade die geleden was en de noodzaak van een stof moeten de Centrale Keukens in het bezette Nederland hun werk- resteerd. Het feest na de bevrijding groeide naar een hoogte- wederopbouw. De tekorten waren nog niet verdwenen en de zaamheden staken. punt na de ondertekening van de capitulatie van Duitsland distributie bleef voor veel producten nog lang bestaan. Toch 29 april op 5 mei 1945. De oorlog in Nederlands-Indië duurde tot werd met frisse moed de nieuwe uitdaging opgepakt. Tal van Start van voedseldroppings door augustus 1945. De capitulatie daar en daarmee het einde verenigingen werden opgericht. Het typeert de sterke ge- geallieerde vliegtuigen in het wes- van de Tweede Wereldoorlog was een nieuwe aanleiding meenschapszin die dat moment in Buitenpost voelbaar was. ten van Nederland. 30 april Negen dagen na de val van Berlijn Trees heeft een Het Militair Gezag plegen Adolf Hitler en zijn vrouw Eva Braun zelfmoord. Canadees bepaalt De bevrijders waren jonge ge- Na de bevrijding door de geal- mei 1945 zonde mannen die een held- lieerde troepen werd het gezag 2 mei haftig imago hadden. Daarnaast op bevrijd Nederlands grond- Delfzijl bevrijd na laatste veldslag in hadden ze de beschikking over gebied in de handen gelegd van Nederland. luxe artikelen zoals chocolade, het Militair Gezag. Deze door snoep en sigaretten. Het con- de regering in Londen opge- 5 mei - Capitulatie van Duitse troepen in tact tussen de soldaten en Ne- richte organisatie had de op- Nederland, Denemarken, Noorwe- derlandse meisjes leidde tot af- dracht om tot de capitulatie van gen, en Noordwest Duitsland. faires en verliefdheden. Albert de Duitsers en enige tijd erna, - Groot bevrijdingsfeest in ons Booy zong erover in zijn beken- de overgang naar het burgerlijk dorp. de lied Trees heeft een Canadees. bestuur te reguleren. Het geal- 6 mei Als gevolg ervan werden tussen lieerde opperbevel bleef daar- - Capitulatie van het Duitse leger in 1945 en 1947 ongeveer 7000 mee indirect nog de baas over Nederland wordt getekend. kinderen geboren. Er werden Nederland. - Arrestatie NSB-leider Mussert. 3374 buitenechtelijke kinderen 7 mei geboren, drie keer zoveel als in Luitenant-kolonel Aninga was - Amsterdam viert de bevrijding. 1940. de commandant van het MG in Op de Dam openen Duitse mari- Fryslân. Het hield zich in hoofd- niers vanuit de Grote Club onver- Voor de Nederlandse mannen zaak bezig met het herstel van wacht het vuur op de feestende waren de Canadese contacten de rechtsorde en economisch menigte. 22 Amsterdammers wor- soms een ergernis en de kerken terugleiden naar een normale den gedood waaronder Popke maanden tot zedelijk gedrag. niet-oorlogse leven. Opspo- Bakker, 120 mensen raken gewond. Na de oorlog vertrokken en- ring van oorlogscriminelen was - Ondertekening van de overgave kele duizenden Nederlandse een van zijn taken. Om vlucht Bevrijdingsgevechten in de omgeving van Duitsland in Reims. vrouwen richting Canada om te voorkomen was er daarom 8 mei verenigd te worden met hun voor de bevolking in de eerste Op verschillende andere plekken in de directe omgeving werd Om 23:01 uur Midden-Europese vriend, echtgenoot en veelal maanden sprake van beperk- door leden van de Binnenlandse Strijdkrachten strijd geleverd met tijd is het einde van de Tweede vader van hun kind. Een groot te vrijheid in het reizen. Het de bezetter. Met name bij Dokkumer Nieuwe Zijlen werd op 14 en Wereldoorlog in Europa officieel aantal zwangere vrouwen wist MG kon bijvoorbeeld ook een 15 april hevig gevochten om het bezit van de sluis en brug. Daar- een feit. Overal ontstaan daarna be- niet de precies wie de vader was avondklok instellen, de arbeids- bij sneuvelden vijf verzetsstrijders en tal van Duitsers. In Noord- vrijdingsfeesten. en bleef ongehuwd achter toen voorwaarden in de landbouw bergum kwamen drie verzetslieden om bij de beveiliging van het 12 mei de Canadezen in 1946 vertrok- reguleren en bepaalde vanwege pompstation van de waterleiding. Groot bevrijdingsfeest aan de Par- ken. In 1984 werd de De Ver- het gebrek aan papier dat ieder klaan. eniging Canadese Bevrijdings- gezin in de eerste maanden na Tijd voor de afrekening kinderen opgericht in 1984 om de oorlog maar één provinciaal juni 1945 ´bevrijdingskinderen´ te hel- politiek dagblad mocht lezen. Voor veel Nederlanders zou na de bevrijding ‘bijltjesdag’, de dag - Collecte voor Nationaal Herstel. pen hun biologische vader te van afrekening met verraders, plaatsvinden. Hoe dat werkelijk Opbrengst Buitenpost f 17.000,- vinden. In 1992 werd de naam Het MG werd op 4 maart 1946 verliep verschilde van plaats tot plaats. Op sommige plaatsen wer- veranderd in Vereniging Bevrij- ontbonden en haar bevoegdhe- den NSB’ers uit hun huizen gehaald, vernederd en gevangen gezet. 11 juni De laatste Duitse soldaten verlaten dingskinderen, en verbreedde den werden overgenomen door Vrouwen die met Duitsers om waren gegaan werden uitgeschol- Schiermonnikoog. het haar werkterrein naar an- de burgerlijke autoriteiten. Het den voor ‘moffenhoeren’ en op straat kaalgeknipt met een bordje dere geallieerde nationaliteiten. Militair Gezag heeft naderhand ‘moffenhoer’ om hun nek. In onze omgeving hebben zich gelukkig 24 juni Tot haar opheffing waren onge- de nodige kritiek op zijn functi- geen echte excessen voorgedaan. De grootste raddraaiers werden In Nederland treedt het ‘kabinet van herstel en vernieuwing’ aan. veer 1200 bevrijdingskinderen oneren gekregen. opgepakt en de rest, zij die bijvoorbeeld degenen die alleen lid wa- succesvol in hun zoektocht. ren geweest van de NSB, hadden meldingsplicht en mochten de 26 juni gemeente niet verlaten. Roel Roosma vertelde: “Klaas de Vries en Oprichting van Verenigde Naties. anderen uit het verzet stonden er op dat de behandeling van de Weer een Het verzet in ‘fouten’ menselijk zou blijven. Dat is ook gebeurd”. juli 1945 weerbericht Nederland 14 juli Dat gebeurde ook met de meest beruchte NSB’er uit onze omge- Parade van de Friese NBS in Leeu- Volgens sommige bronnen ving, de mensenjager Pier Nobach. Op 15 april hoorde het verzet warden. pleegden tijdens de Twee- het bericht hij zich waarschijnlijk had verscholen in de Stroobos- de Wereldoorlog ongeveer ser mieden. Acht mannen gingen uit op onderzoek uit en wisten augustus 1945 400.000 Nederlanders, 5% van hem en twee anderen te arresteren. De arrestanten moesten wor- de bevolking, passief verzet te- den overgebracht naar Blauwverlaat, maar onderweg sprong Pier 6 augustus gen de bezetter. Het ging dan onverwacht in het kanaal. Hij werd weer op het droge gebracht, Amerikaanse atoombom valt op bijvoorbeeld om het lezen van op een ladder gebonden en naar Blauwverlaat gebracht. Groot was Hiroshima in Japan. illegale blaadjes of het luisteren de vreugde bij de brug toen de groep met de gevreesde mensenja- 8 augustus naar Radio Oranje. ger terug kwam. Hij werd met een NSB-vlag om tentoongesteld op Amerikaanse atoombom valt op een jeep en kreeg onaangename dingen te horen, maar werd daarna Nagasaki. Volgens oorlogshistoricus Lou naar Leeuwarden overgebracht voor berechting. 14 augustus de Jong was een veel kleiner Eerste weerbericht van het KNMI deel, in totaal zo’n 40.000 per- van na de oorlog. sonen, actief in illegaal werk door het drukken en versprei- september 1945 den van lectuur, het bieden van onderdak aan onderduikers en 2 september het helpen bij het verkrijgen van Capitulatie van Japan. Officiële ein- illegale papieren. Een klein deel de van de Tweede Wereldoorlog. Collaborateurs in daarvan pleegde gewapend ver- zet door overvallen of liquida- november 1945 Achtkarspelen ties. Bij de bevrijding bestond 5 november In totaal waren in Achtkarspe- de Binnenlandse Strijdkrachten Instelling van het Directoraat-Gene- len 113 inwoners lid van de uit zo’n 60.000 personen, maar raal voor Bijzondere Rechtspleging NSB en 61 sympathiserend of veel van hen waren daarvoor op het ministerie van Justitie. collaborerend met de bezetter. niet actief in het verzet. De Binnenste Buiten Post pagina 35 Jan Ploeg schreef: Vrijheidsfeest Arrestatie van Duits-gezinden

“21 April 1945 Na de bevrijding barstte wekenlang een viering van de vrijheid los, Na de bevrijding werden ongeveer 25 Duitsgezinden uit onze om- Geweldig, wat hebben die Ca- met de ondertekening van de capitulatie op 5 mei een van de hoog- geving gearresteerd. Daarvan waren er 12 NSB’er en 13 pro- tot nadeezen een oorlogsmateriaal. tepunten. Onderstaande foto werd in die weken vol feest van een zeer pro-Duits. De arrestanten verbleven eerst in een boerderij aan Een onafzienbare stroom van versierde Kerkstraat gemaakt. de Alde Dyk. Kort daarna werden ze naar Blauwverlaat vervoerd. auto’s, pantserwagens en tanks De vrouwen werden ondergebracht in het ruim van het schip rijdt langs de Rijksweg. ‘Friesland’ met hun eventuele kinderen (foto onder). De mannen 2 Mei 1945 zaten vast in een loods en werden aan het werk gezet.Ze moesten Ook in Buitenpost wordt voed- bijvoorbeeld schuttersputjes dichtgooien. Een aantal weken later sel voor Holland verzameld. Op werd de hele groep naar interneringskampen en gevangenissen ge- wagens en karren worden flinke bracht, in afwachting van eventuele berechting. hoeveelheden verzameld. 3 Mei 1945 De melk is niet meer op de bon. Het gebedel bij de boeren om een beetje melk kan dus ophou- den. ‘t Wordt al beter. 5 Mei 1945 Een groote dag, een dag van vreugde. De Duitsche leger-aan- voerders in Nederland geven zich over. ‘s Middags is er een groote optocht van alle kinde- ren van beide scholen. Een lange stoet, en allen getooid met oran- je en vlaggen. Hoe mooi, in geen jaren is dit gezien. ‘s Avonds op het plein der Chr. School een Popke Bakker, bevrijd en toch gesneuveld samenkomst waar verschillende sprekers het woord voeren. Het lot van Popke Bakker (foto rechts) in de 11 Mei 1945 oorlog was bitter. Hij werd op 15 december Morgen zal het hier weer feest 1912 in Leeuwarden geboren, maar bracht zijn. Vandaag ziet men de voor- zijn jeugd in Buitenpost door. Popke ging bereidingen. De straten worden later naar Amsterdam, trouwde en had twee versierd met vlaggen, slingers en kinderen. Net als zijn broer Sjoerd zat hij in en lampions. De jongelui werken het verzet. Al voor de oorlog was Popke actief hard aan de optuig van wagens. in het helpen van Joodse families in Duits- 12 Mei 1945 land. Tijdens de oorlog deed hij veel illegaal De zon schijnt heerlijk, ‘t wordt werk en zat in het illegale blad Vrij Nederland. een mooie, warme dag. Om In de vriendenkring liet zijn broer Sjoerd zich acht uur is ‘t ‘aantreden’. 400 eens ontvallen: “Ach Popke, jij hebt zo’n mazzel. Jou schieten ze kinderen en vele grooteren zijn pas op bevrijdingsdag dood”. Het werd helaas bewaarheid. Twee in feestkledij present. De wa- dagen na de bevrijding, op 7 mei 1945, kwam Popke om tijdens gens worden volgeladen en dan een willekeurige massale schietpartij door wraakzuchtige Duitsers komt de stoet in beweging. Er op de Dam in Amsterdam. Hij ligt in Amsterdam op begraafplaats worden 96 voertuigen geteld, Zorgvlied begraven. De familie hoorde pas na de oorlog wat hij al- 24 ruiters te paard gaan voorop. lemaal in het verzet had gedaan. Herauten kondigen de komst aan. De wagens zijn alle prach- De Buitenposter Trees... heette Jantje tig versierd en sommigen geven een bepaalde voorstelling. De rit Tijdens de Canadese troepenverplaatsingen door ons dorp naar gaat over Twijzel, Zwagerveen, Groningen raakte een tank bij de Bakkershoek defect door een ge- Veenklooster en Oudwoude. Als broken rupsband. De bemanning kreeg een warm onthaal bij de de stoet om ruim 12 uur in de familie Bakker aan de Stationsstraat. De meeste Canadese soldaten buurt verschijnt, passeert juist moesten weer verder, maar eende chauffeur bleef bij de tank achter een Canadeesch vliegtuig. Laag en kreeg onderdak bij Bakker. Toen sloeg een vonk over tussen sol- cirkelt de machine eenige malen daat Jim Reid en Jantje Bakker, dochter van de winkelier. Na veel over onze hoofden. Dit is een geregel werd het huwelijk in Buitenpost voltrokken, waarna Jantje mooi moment. ‘s Middags wor- Willem van der Veer’s notitieboek: 5 Mei - Vanmiddag om 12 uur ko- in 1946 scheep ging naar Canada. Samen kregen ze drie kinderen. den kinderspelen gehouden op raalmuziek van Concordia. 3 uur - optocht van de schoolkinderen met het sportterrein. ‘t Is zeer warm! muziek. ‘s Avonds 7 uur bijeenkomst op het schoolplein met sprekers ‘s Avonds volksspelen voor de Pijnacker, Eringa, ds Postma van Surhuizum, P. Hania en de Jood grooteren. Als ‘t dan donker Max Nabarro die hier twee jaar was ondergedoken. Ook Concordia wordt, wordt het vreugdevuur was hierbij aanwezig, na afloop van deze plechtigheid, werd naar de ontstoken en een fakkeltocht Julianalaan gemarcheerd waar een vreugdevuur werd ontstoken, met is het besluit. Ik geloof, dat dit vuurwerk. Zo was dan eindelijk de vrijheid er. oranje-bevrijdingsfeest geslaagd mag heten. Het gewapend verzet in ons dorp 25 Mei 1945 Onze evacué Elsje gaat van ons Tijdens de oorlog wisten de meeste leden van groep Achtkarspe- heen! Een groep evacuées heeft len-Noord (Buitenpost, Twijzel en Twijzelerheide) niet wie er al- een vrachtauto gehuurd en lemaal lid waren. Pas in de laatste dagen maakten ze met elkaar ken- brengt hen voor 20 gulden per nis en hadden een korte maar spannende periode. Na de bevrijding persoon naar Roermond. verrichtten ze nog arrestatie- en bewakingsdiensten, daarna brak De bezetter vertrekt 2 Juni het gewone leven weer aan. Op deze foto staan de meeste leden De Duitsche krijgsgevangenen van de Achtkarspelen-Noord met, hurkend in het midden en met Onder toeziend ook van de Canadezen en de BS gingen Duitse uit Holland trekken te voet door armband, de leider Wim van Mourik. soldaten begin juni terug naar Duitsland. Te voet of met een gro- Friesland naar de Heimat terug. te verscheidenheid aan voertuigen. Lopend kwamen ze niet door Zij passeeren hier echter niet, zij Buitenpost, de foto is elders in de provincie genomen, maar op 2 trekken over Drachten. Echter juni gingen wel honderden Duitse auto’s door het dorp oostwaarts. zagen we hier vandaag honder- den auto’s met Duitsche militai- ren langs de Rijksweg rijden in de richting Groningen. We zien dus toch iets van de uittocht. 28 Augustus Wij krijgen weer electrische stroom, nog wel gerantsoe- neerd, maar we hebben weer licht. Dat is een uitkomst.” De Binnenste Buiten Post pagina 36

20 november Begin van de Neurenberg-proces- Na de oorlog sen’in Duitsland tegen Duitse oor- logsmisdadigers. De Tweede Wereldoorlog was een periode die een diepe in- oorlog nooit weer zou mogen plaatsvinden was voor veel druk achterliet op hen die het meemaakten. Onmiddellijk mensen een sterke drijfveer in hun denken geworden. De Jo- december 1945 na de bevrijding werd begonnen met het afrekenen met de denvervolging, dood en verderf voor miljoenen anderen, de mensen die verantwoordelijk waren voor al het geleden oor- angst en pijn die velen ondervonden waren in het geheugen 27 december logsleed. Maar er werd ook gezocht naar manieren om een gegrift. Dit niet weer! Maar aan het hoe, gaf ieder op zijn ei- Schiermonnikoog als ‘vijandelijk vermogen’ officieel door Neder- nieuw begin te maken. De Wederopbouw heeft Nederland gen manier invulling. De oorlog leidde niet naar de blijvende land onteigend van Duitsland. economisch weer overeind geholpen. De gedachte dat zo’n eenheid waar veel mensen op hoopten.

1946 Afrekening via de rechtbank

april 1946 De 24 belangrijkste kopstukken van het naziregime in Duitsland werden na de oorlog door een speciale rechtbank in Neurenberg 25 april berecht. Het proces begon op 20 november 1945 en duurde tot 1 De gemeente Achtkarspelen krijgt oktober 1946. Van de gedaagden kregen elf de doodstraf, dertien een herdenkingsraam aangeboden kregen gevangenisstraffen van levenslang tot tien jaar en er was een van de Roermondse vluchtelingen. vrijspraak. Andere rechtbanken berechtten de minder belangrijke nazi’s en oorlogsmisdadigers. mei 1946 Ook Nederland had een soortgelijke rechtspraak die via de Bijzon- 7 mei Executie van NSB-leider Mussert dere Rechtspleging verliep. De NSB werd direct na de bevrijding landelijk verboden. De bezittingen van leden werden onteigend. Bijna 200.000 Nederlanders die ervan verdacht werden de be- september 1946 zetter te hebben gesteund gingen naar kampen en gevangenissen. 30 september Uiteindelijk werden er bijna 140.000 vrijgelaten na hun voorarrest In Neurenberg worden kopstukken en werden 66.000 via tribunalen veroordeeld. In totaal werden 39 van nazi-Duitsland veroordeeld mensen in ons land geëxecuteerd. Sommigen kregen maar korte wegens oorlogsmisdaden en de straffen, soms tot verbijstering van slachtoffers en nabestaanden. dag erna de straffen uitgesproken. Anderen hebben lange gevangenisstraffen uitgezeten. Tegenwoor- dig wordt aangenomen dat een vorm van ‘oorlogsmoeheid’ een rol oktober 1946 gespeeld heeft bij de afhandeling van de rechtszaken. Veel mensen waren alles wat met de oorlog te maken had beu. Dat gold ook voor 16 oktober de juridische nasleep. In de jaren zeventig kenterde dat gevoel weer De doodvonnissen van elf veroor- en werd opnieuw actief gezocht naar oorlogsmisdadigers die hun deelde nazi-kopstukken, waaron- straf ontlopen hadden. der Arthur Seyss-Inquart, worden door ophanging uitgevoerd. Op 27 november 1945 begon het proces tegen NSB-leider Anton Mussert. De aanklacht omvatte: Dit affiche uit 1946 riep op tot compensatie voor de Neder- 1947 poging het land onder vreemde landse schade in de vorm van grondgebied. juni 1947 heerschappij te brengen, poging om de grondwettige regeringsvorm Vijanden worden nieuwe vrienden 5 juni te veranderen en hulpverlening Het Marshallplan voor Europa aan de vijand. De eis was de dood- Direct na de oorlog was het voor de meeste Nederlanders duide- wordt geïntroduceerd. straf. Ter verweer hield Mussert lijk: Duitsland moest bloeden voor haar misdadige oorlog. Maar al nog een vurige rede. Maar zijn tijdens de oorlog was afgesproken dat een herhaling van de Eerste 1948 eigen verdediging en die van zijn Wereldoorlog voorkomen moest worden. Daarom zou compensa- raadsman konden hem niet hel- tie voor de schade niet in de vorm van geld plaats moeten vinden. juni 1948 pen. Het was geen verrassing dat Nederland stelde in oktober 1945 dat ze recht had op een schade- de doodstraf werd uitgesproken. vergoeding van 25 miljard gulden, omgerekend een bedrag dat ge- 22 juni De executie werd bepaald op 7 mei Niet langer distributie van melk. makkelijk het vijftigvoud in Euro’s zou zijn. Omdat betaling in geld 1946 en ze werd om half zeven ‘s uitgesloten was, werd toevoeging van Duits grondgebied aan Ne- ochtends op die dag voltrokken. derland gesuggereerd. Het resulteerde in 1949 in kleine grenswij- 1949 zigingen. Deze werden later grotendeels weer ongedaan gemaakt. De berechting in Maar nog lang bleef de herinnering aan de oorlog voor veel Ne- november 1949 Fryslân derlanders erg gevoelig. Sommige mensen gingen uit principe lang november niet op vakantie in Duitsland. Duitse toeristen kregen tot in de ja- De in het West begraven Duitse mi- Veel van de collaborateurs in ren ‘80 soms te horen: “Wo ist mein Fahrrad?” (waar is mijn fiets?). litair wordt opgegraven en naar IJs- Fryslân kwamen voor hun Het horen van gesproken Duitse taal of het zien van Duitse kente- selstein gebracht. berechting voor het Tribu- kenplaten kon gevoelens van afschuw oproepen. naal in Leeuwarden. Soms was vaststelling van de straf- 1952 bare feiten en bestraffing eenvoudig, maar vaak was januari 1952 het lastig om vast te stellen wat collaboratie precies was 14 januari en wat niet. Het grote aantal Koffie gaat als laatste levensmiddel beklaagden stond ook een ge- van de bon. degen afhandeling in de weg. maart 1952 Van de ongeveer 5000 per- sonen die in mei 1945 in 21 maart Fryslân waren aangehouden, - De laatste twee executies op de werden tot 31 mei 1948 er Waalsdorpervlakte van oorlogsmis- dadigers in Nederland, namelijk de 258 berecht. De kranten pu- Duitser Artur Albrecht en de Ne- bliceerden in die drie jaar re- derlander Andries Pieters. gelmatig lange lijsten. Daarin werden met naam en toe- naam de aangeklaagden, de 1995 aanklacht en de straf die was gegeven opgesomd. Ook hier De bovenstaande spotprent van Fritz Behrendt uit 1970 was voor gold dat het publiek, en met veel Nederlanders een reeël gevoel. In de loop der jaren verander- mei 1995 name slachtoffers, soms ver- de dit geleidelijk. Duitsland werd een bondgenoot tegen nieuwe 4 mei baasd waren over een toege- gevaren en economisch een van de belangrijkste handelspartners. Onthulling van het oorlogsmonu- kende korte straf en later over Maar nog steeds kriebelt het soms, al is het soms alleen maar op ment aan de Haersma de Withstraat het feitelijk nog korter uitzit- het voetbalveld. ten daarvan. De Binnenste Buiten Post pagina 37 Jan Ploeg schreef: Economische schade en heropbouw Weer een geldzuivering

“31 December 1945 Direct na de oorlog werd in Nederland becijferd wat de bezetting Om geld dat tijdens de oorlog met zwarthandel verdiend was te Het jaar loopt ten einde! De aan oorlogsschade had opgeleverd. De berekeningen leverden een zuiveren en inflatie tegen te gaan werden begin juli 1945 de biljet- laatste dag. Het vrede-jaar. Vijf schatting op van minimaal 25 miljard gulden aan waarde, ruim ten van 100 gulden ongeldig verklaard. Op 26 september verloor jaar hebben we gezucht onder twaalfhonderd miljard Euro omgerekend naar nu. Veertig procent al het papiergeld haar waarde. Iedere Nederlander kon een tientje het Duitsche juk, zeer velen van de hulpbronnen waren verloren gegaan, tientallen fabrieken inleveren voor nieuw geld. Op 3 oktober 1945 werden alle tegoe- hebben in het verzet hun leven vernield of leeggeroofd, duizenden machines waren naar Duitsland den geblokkeerd, evenals het toen nog in te leveren geld. Al het ten offer gebracht, er is honger afgevoerd en bijna 10% van de cultuurgrond was onder water ge- geld werd op haar herkomst gecontroleerd, een activiteit die tot juli geleden, groote deelen van ste- zet. Naar schatting was een op de twee auto’s van voor de oorlog na 1952 duurde! Maar de bedoeling van deze operatie slaagde. De slag den en dorpen zijn verwoest, de capitulatie verdwenen. Het spoorwegnet was voor twee derde tegen inflatie en zwarthandel werd erdoor gewonnen terwijl voor landstreken verdronken en onbruikbaar omdat veel materieel naar Duitsland was gebracht en de gewone man de ingreep geen nadelige gevolgen had. het land is uitgeplunderd. Er rails en bovenleidingen waren vernield. De reders waren een kwart is zwaar geleden en de Joden van alle schepen verloren door diefstal of oorlogsgeweld. zijn bijna allen weggevoerd en Hoop op blijvende eendracht vervloog vermoord. Nu is er geen oorlog 100.000 woningen moesten als afgeschreven worden beschouwd, meer. Maar de vrede is nog niet 400.000 woningen konden worden hersteld, samen was dit onge- Na de bevrijding deden tal van verzetsstrijders hun best voor een gewonnen. Allerwege heerscht veer 1 op de 5 woningen. Compleet verwoest waren 8.000 boerde- meer eendrachtige maatschappij, de oorlog had immers bewezen nog onrust en onzekerheid. en rijen, 6.000 waren zwaar beschadigd en 40.000 licht beschadigd. dat samenwerking tussen alle gezindten mogelijk was. Ook in in vele gemoederen is nog on- Tegen de 3.000 bedrijven waren compleet vernield, 15.000 licht ons dorp werd gesproken over een blijvende eendracht. In okto- rust, verzet en bitterheid. De tot zwaar beschadigd. Er werden 200 scholen verwoest, 1.400 wer- ber 1945 werd als resultaat van die drang naar meer eenheid, de geldsaneering, de zuivering van den zwaar beschadigd en 1.800 licht. Maar liefst 20 ziekenhuizen middenstandsvereniging BuVo (BUitenpost VOoruit) opgericht. ambtenaren en de berechting waren met de grond gelijk gemaakt, 60 werden zwaar en zo’n 160 Enkele weken later zag een Oranjevereniging het levenslicht. Alle van de honderdduizend poli- licht beschadigd. Meer dan 900 bruggen waren vernield. ‘bloedgroepen’ van de maatschappij waren erin vertegenwoordigd. tieke gevangenen en collabora- teurs, wekt in vele gemoederen onrust, verzet en bitterheid.”

Het BuVofeest van 1946 herinnerde aan de eendracht in de oorlog. In 1946 hield de BuVo een feest waaraan alle middenstanders en bedrijven meededen. Het leek een extra bewijs dat eendracht in Buitenpost kon. Bij verschillende mensen die deze samenwerking voorstonden was de teleurstelling groot dat de oude verdeeldheid enkele jaren later toch weer terugkeerde.

Een lekkere erfenis: Herstel van het de oorlogstaart dagelijkse leven Deze taart heeft zijn naam te De oorlog bleef nog lang voel- danken aan het moment van baar in het dagelijks leven. De ontstaan. Tijdens de oorlog wa- omschakeling naar het gewone ren er niet veel ingrediënten be- dagelijkse leven ging niet van de Nederland had na de oorlog de schikbaar om een taart te ma- ene op de andere dag. Veel scha- grote wil om het land opnieuw ken. Toch werd het belangrijk de moest hersteld worden en de en beter dan voor de oorlog op te gevonden om op de verjaardag beschikbaarheid van de eerste bouwen. Zuinigheid met vlijt èn van een kind een taart te ma- levensbehoeften moest weer op het Marshall-plan was het motto. ken. Met het volgende recept gang komen. Voor veel mensen Bovenstaand affiche spreekt dui- werden producten die toen werd de omvang van de grote delijke taal wat dat betreft. meestal nog beschikbaar waren gevolgen van de oorlog toen pas De voedselsituatie verbeterde na de bevrijding onmiddellijk met gebruikt om toch een lekke- echt zichtbaar. In augustus 1945 de aanvoer van levensmiddelen uit het buitenland. Honger kwam re taart te maken. In sommige werd de spoorwegverbinding Uit de oorlog, niet meer voor maar er was een tekort aan alles, niet in het minst families is de taart nog steeds Leeuwarden-Groningen weer in de oorlog... aan goede woningen. De distributie bleef nog jaren en ruilhandel populair! hersteld. In november 1945 was nog lang populair. Mensen die familie in Amerika hadden, riep de christelijke gemengde Met de bevrijding van Neder- waren soms beter af dan anderen. Talloze pakketten met kleding Ingrediënten: beschuiten, bis- zangvereniging ‘Excelsior’ haar land, was de oorlog voor Ne- werden van de VS naar Nederland gestuurd. De ontvangers waren cuitjes, 1 liter kookpudding en leden op tot ‘heroprichting’ derland niet afgelopen. Neder- goed herkenbaar. De kledingstukken hadden vaak aparte kleuren aardbeienjam. De werkwijze van het koor. Maar het wen- lands-Indië was nog bezet door en grote vierkanten waren in de mode in de VS. De postzegels van is simpel: bekleed de spring- nen aan de nieuw geordende Japan. Al voor de capitulatie de pakketten waren een gewild ruilobject onder de jeugd. vorm met bakpapier zodat de maatschappij was voor sommi- vroegen affiches om oorlogs- taart makkelijker uit de vorm ge mensen lange tijd mentaal vrijwilligers (affiche onder). Vijf jaar na de oorlog was de meeste schade hersteld, maar het is te halen. Kook de pudding moeilijk. duurde tot midden jaren ‘50 voordat het welvaartspeil van 1940 volgens voorschrift. Bedek de weer was bereikt. Het Amerikaanse Marshall-plan was een belang- bodem van de springvorm met Een souvenir uit rijke steun bij de wederopbouw. Voor de Nederlandse regering beschuiten, de hoekjes kun je was het tegelijk ook een goed moment om ons land technisch en opvullen met kleinere stuk- de oorlog maatschappelijk op een hoger peil te brengen. Traditionele hinder- jes. Giet er een laagje pudding nissen van voor de oorlog, zoals behoudzucht en Hollandse zuinig- overheen en bedek het met een heid, werden nu vlot genomen. laagje biscuitjes. Dan weer een laagje room en biscuitjes en als Emigratiegolf na de oorlog laatste de rest van de room. Zet de taart een nachtje in de koel- Tussen 1945 en 1967 emigreerden ruim een half miljoen (onge- kast. De volgende dag bestrijk veer 1 op de 20) Nederlanders naar landen als Zuid-Afrika, Canada je de bovenkant van de taart of Australië. In 1948 dacht 32 procent van de Nederlandse bevol- met aardbeienjam. En klaar is king serieus na over emigratie. Er waren verschillende redenen. De de taart. De taart word extra hoge werkloosheid en de woningnood, de slechte vooruitzichten lekker als je er voor het serve- en teleurstelling over de onveranderde Nederlandse politiek. Ook ren nog wat slagroom op doet. de angst voor een eventuele Derde Wereldoorlog speelde een rol. Na de aankomst in het nieuwe thuisland hadden velen toch moeite Duizenden jonge mannen, ook met integratie en werd heimwee een probleem. Uiteindelijk keerde uit Buitenpost, vertrokken om een vijfde van de emigranten terug naar Nederland en veel ’expats’ verzeild te raken in een oorlog bleven hun leven lang spijt houden van hun beslissing om te emi- die even vreselijk en nog com- greren. Uit Australië keerde zelfs 30% van de Nederlandse migran- plexer was als het conflict dat ze ten weer huiswaarts. Toen in Nederland aan het eind van de jaren in Nederland achter zich had- vijftig de wederopbouw eindelijk zijn vruchten begon af te werpen, Dit bericht verscheen in maart den kunnen laten. nam de behoefte tot emigreren af. 1959 in de kranten. De Binnenste Buiten Post pagina 38 De prijs van de Tweede Wereldoorlog Oorlogsbegraafplaatsen Herbezinning in levens In Nederland zijn enkele tientallen begraafplaatsen waar slachtof- Onmiddellijk na 1945 was Wereldwijd: fers uit de Tweede Wereldoorlog begraven liggen. Hieronder staan voor de meeste Nederlanders Driekwart van de wereldbevolking was betrokken bij de Tweede enkele afgebeeld. het oordeel gemakkelijk: in de Wereldoorlog. Dat kwam neer op 1,7 miljard mensen uit 61 ver- oorlog was er goed en was er schillende landen. Het totaal van het aantal soldaten daarin was slecht, met weinig er tussen in. 110 miljoen, waarvan 27 miljoen sneuvelden. Nu, vijfenzeventig jaar later, Het totaal aantal omgekomen burgers was circa 25 miljoen. wordt er niet meer zo simpel Totaal aantal (voornamelijk) joodse slachtoffers: 6 miljoen. over gedacht. Een oorlogssitua- Aantal doden in Japan door atoombommen: 125 duizend. tie is een ingewikkelde situatie Totale geschatte kosten van de oorlog: ongeveer 50 miljoen euro waarin zelfbehoud, zorg voor per uur, terwijl de oorlog 2214 dagen duurde. eigen familie en anderen, het vaderland, geloof en ideaal een Omgekomen Nederlanders: grote rol spelen. Bedreiging en Gesneuvelde soldaten: 6.238, aantal gestorven burgers: 205.000, misleiding zijn factoren die ge- waarvan in de winter van 1944-1945 ongeveer 30.000 makkelijk van het goede spoor Het totaal aantal Nederlanders dat in 1940-1945 als gevolg van oor- af kunnen leiden. En soms kan log, bezetting en vervolging is omgekomen ligt tussen de 225.000 Op het Eereveld in Bloemendaal (foto boven) liggen 372 Neder- het doen van iets ogenschijn- en 250.000. Dat is 2,7% van toenmalige Nederlandse bevolking landse verzetsstrijders begraven. Groesbeek Canadian War Ce- lijk slechts, iets veel groter (toen 9.000.000 nu zijn dat er 17.300.000). metery (foto onder) is de laatste rustplaats voor 2619 gesneuvelde goeds bewerkstelligen. Bui- Het ging om: militairen uit de Tweede Wereldoorlog. Het grootste deel daarvan tenpost kende zo’n voorbeeld. - 104.000 van de in totaal 107.000 uit Nederland gedeporteerde is Canadezen. Elk jaar in november vindt er ‘Poppy Day’ plaats. Burgemeester Matzer leek een joodse burgers werden vermoord in vernietingskampen. In Duitsland gelegerde Canadese militairen herdenken dan, soms collaborateur maar bleek later - 240 leden van de Sinti en Roma-bevolkingsgroep (zigeuners) met veteranen, in Groesbeek hun gesneuvelde collega’s. veel mensen te hebben gehol- werden vermoord in Auschwitz. pen. De politie die wet en orde - 2.850 burgers werden doodgeschoten als straf of wraak voor ver- hoorden te bewaken, moest zetsdaden (2.000 van deze gefusilleerden waren verzetsmensen, soms moeilijke keuzes maken, de overigen gijzelaars of niets-vermoedende burgers). In Friesland vertelden politiemensen later, kwamen 288 verzetslieden om. want terechte of goedbedoelde - 375 van de circa 7.500 niet-joodse gevangenen in Duitse gevange- handeling kon ook onbedoelde nissen kwamen om. De meesten waren ‘economische gevangene’ gevolgen hebben. Onderzoek (zwarthandel, diefstal), de rest was ‘politieke gevangene’. toonde aan dat veel NSB’ers - 7.000 van de zeker 15.000 niet-joodse gevangenen in concentra- voor en tijdens de oorlog, ge- tiekampen overleefden de oorlog niet. leid waren door teleurstelling - 20.500 burgers, kwamen om bij bombardementen en gevechten en door het door hen ervaren in de frontgebieden van september 1944 - mei 1945. Het bombar- onrecht in de economisch zwa- dement op Rotterdam, 14 mei 1940, kostte bijna 900 inwoners het re dertiger jaren tot hun keu- leven. De meeste burgerslachtoffers vielen na het begin van de be- ze waren gekomen. Sommige vrijding, die begon met de Slag om Arnhem, september 1944. Andere bekende grote geallieerde oorlogsdodenakkers zijn Mar- ‘landverraders’ kozen uit idea- - 22.000 burgers van de steden in West-Nederland stierven als graten in Limburg met 8302 Amerikaanse soldaten en het Airbor- lisme voor de vijand, en bleven direct gevolg van honger en kou in de Hongerwinter, 1944-1945 ne War Cemetery in Oosterbeek met 1754 gesneuvelde Britten. tot hun dood daarin principieel (het totaal aantal moet veel hoger geweest zijn gezien het gebrek volharden. aan medicijnen en verzorging). - 30.000 Nederlandse dwangarbeiders in Duitsland, kwamen om De oorlog kende natuurlijk ook als gevolg van verzwakking, bombardementen enzovoort. vele opportunisten. Leden van - 2.200 militairen van het Nederlandse leger sneuvelden in de mei- de NSB die na mei 1940 lid dagen van 1940. werden kregen van de oudge- - 258 militairen kwamen om in Duitse krijgsgevangenschap. dienden de spottende bijnaam - 1.500 militairen van de Prinses Irene Brigade en de Binnenlandse ‘meikevers’. Honger en gebrek Strijdkrachten sneuvelden in de jaren 1944 en 1945. aan levensmiddelen brachten - 1.490 bemanningsleden van de koopvaardij kwamen niet van zee mensen er toe om handelingen terug (Nederlandse koopvaardijschepen voeren in dienst van de te verrichten die ze normaal ge- geallieerden, veel van die schepen werden tot zinken gebracht). sproken nooit hadden gedaan. - 20.000 Nederlanders in Nederlands-Indië stierven als gevolg van De Duitse militaire begraafplaats in Nederland (foto boven) be- De verleiding van luxe en suc- de Japanse invasie en bezetting. Het ging om ongeveer 7.000 mili- vindt zich in Ysselsteyn, in de provincie Limburg, dicht bij de Duit- ces kon hetzelfde doen. En Ne- tairen en 13.000 in de Japanse kampen geïnterneerde burgers. se grens. Deze begraafplaats is de enige plek in Nederland waar derlandse meisjes konden echt - 10.000 Nederlanders sneuvelden aan het Oostfront, als lid van de Duitse soldaten begraven liggen. Er liggen bijna 32.000 militairen verliefd raken op Duitse solda- Waffen-SS en dergelijke Duitse organisaties. uit de Tweede Wereldoorlog op 17 hectare grond. Voor iedere ge- ten, waarmee ze ‘moffenmeid’ Het aantal omgekomenen bij de bevrijding van Nederland wordt sneuvelde werd een kruis geplaatst. Ongeveer 5.000 van hen kon- werden. Dezelfde factoren geschat tussen 50.000 en 56.000, als volgt onderverdeeld: den niet worden geïdentificeerd. Op hun graf staat een kruis met speelden bij ‘de tegenpartij’. Tot - Tijdens de bevrijding van Nederland verloren 23.000 burgers de tekst ‘Ein Deutscher Soldat’. 1943 waren er niet veel mensen door oorlogshandelingen het leven; 40 Nederlandse militairen van die principieel tot verzetsdaden de Irenebrigade en No. 2 (Dutch) Troop (een commando-een- kwamen. Met het keren van de heid) alsmede 102 leden van de Stoottroepen. kansen nam in de laatste twee oorlogsjaren de toeloop toe. Niet-Nederlanders die in Nederland omkwamen Het bracht sommige verzets- Bij de gevechten tijdens de bevrijding van Nederland kwamen on- mensen na de oorlog tot de uit- geveer 13.000 geallieerden om het leven. De Britten verloren circa spraak dat ze ‘collega’s hadden 6.700 man, de Canadezen circa 4.100 man, de Amerikanen 1.135 gehad waarvan ze niet begre- man en de Polen 630 man. pen hoe die zich triomfantelijk - Aan Duitse zijde sneuvelden tussen 15.000 en 25.000 militai- in het straatbeeld durfden te ren. in Nederland. Daarvan zijn in Friesland minstens 900 Duitse Op begraafplaatsen over Nederland verspreid hebben soldaten en bewegen. En zelfs het verzet militairen, inclusief manschappen van de Luftwaffe en de Duitse vliegeniers uit de VS en Groot-Brittanië, maar ook van een groot kende haar excessen. Kriegsmarine, om het leven gekomen. Onder hen zijn een ten dele aantal andere nationaliteiten zoals Russisch, Georgisch, Frans, bekend aantal vermisten en niet-geïdentificeerde slachtoffers. Pools, Belgisch en de Gemenebest een laatste rustplaats gevonden. Nog steeds hoeft er geen twijfel Op de foto boven de grafstenen van drie Britse vliegeniers op de te bestaan over het uiteindelij- begraafplaats van Erehof Opeinde. Zij sneuvelden op 27 juli 1942 ke ‘goed en fout’ in de oorlog. toen hun bommenwerper bij Opeinde werd neergeschoten. We zien nu dat er vele grijstin- ten waren tussen het wit van Op de begraafplaats van de Mariakerk ligt soldaat Enne Dijkstra het goede en het zwart van het begraven. Een bordje van de Oorlogsgravenstichting op het toe- foute. Elke tint kende vaak een gangshek attendeert op de aanwezigheid van het graf. In Neder- complex samengaan van oor- land zijn 180.000 mensen geregistreerd als oorlogsslachtoffer door zaken en redenen. Nog steeds de Oorlogsgravenstichting in Den Haag. Deze mensen verloren komen nieuwe feiten over de hun leven tijdens de Tweede Wereldoorlog of tijdens geweldda- Tweede Wereldoorlog boven dige conflicten daarna – zoals in voormalig Nederlands-Indië water en verscherpen onze en tijdens vredesmissies. De Oorlogsgravenstichting onderhoudt kijk op die vijf jaren oorlog. De 50.000 Nederlandse oorlogsgraven overal in de wereld. Ook discussie over de interpretatie verzamelt ze verhalen over oorlogsslachtoffers en deelt ze op haar daarvan lijkt nog lang niet afge- website. lopen. De Binnenste Buiten Post pagina 39 Verwerking en blijvende littekens

Het einde van de Tweede We- De ouders van Roel Roosma. Zijn gezondheid ben wij Radio Oranje beluis- reldoorlog in Nederland op Folkert Klamer ging steeds verder achteruit. In terd. Het moraal van dit verhaal 5 mei 1945 betekende niet Dwangarbeider Folkert Kla- maart 1954 overleed hij door is als zo vele. ‘Men’ zegt dikwijls het einde van het tijdens de mer werd aan het begin van de een hartaanval op 53-jarige zoveel, zo ondoordacht veel en oorlog ontstane leed en pijn. oorlog als dwangarbeider naar weet niet hoe diep men de an- De oorlog liet op bijna ie- Duitsland gestuurd. Na de be- der grieft. dereen die haar meemaakte vrijding werd lange tijd niets iemand die liever onbekend bleef een diepe indruk achter. De van hem gehoord. In de zomer mensen die zich het dichtst van 1945 kregen zijn ouders be- Jan Veenstra bij de vlammen van de oor- zoek van een Amsterdammer, Jan Wierds Veenstra was amb- log bevonden ondervonden die hen, tot hun verwondering, Tjerk met zijn ouders in 1937 tenaar op het distributiekan- lichamelijke en geestelijke een lege portefeuille van Fol- toor van Buitenpost. Hij en zijn trauma’s. Sommigen slaag- kert bracht. Hij vertelde dat naar herdenkingen. Ik vind dat vrouw waren fanatieke NSB’ers. den erin na een periode van Folkert met een groep lotge- ik het hele jaar door gedenk, Klaas de Vries Zoon Jan Veenstra was ten tij- herstel het meegemaakte te noten onderweg naar huis ge- daar hoef ik niet nog eens apart de van de oorlog een kleuter. verwerken en de draad weer weest en in een boerenschuur bij stil te staan. Eind februari, leeftijd. Het verband dat er was In een later kranteninterview op te pakken. Bij anderen wa- was verongelukt. Plaats en tijd- begin maart komen er al her- met zijn verzetswerk tijdens de omschreef hij zijn ouders als ren de wonden zo diep dat ze stip bleven voor de familie een denkingsprogramma’s op de tv oorlog werd bevestigd door het ‘politieke schurken’. Hun han- nooit weer de oude werden. raadsel. Onzekerheid over het – soms wordt het me te veel”. feit dat de Stichting 1940-1945 delen bepaalde zijn latere le- En nog zijn er Nederlanders lot van een geliefde blijft kna- zijn weduwe een aanvullend ven. Tijdens de arrestatie van voor wie de oorlog niet hele- gen. Het ontbreken van tijd en De Kooistra’s pensioen gaf. zijn ouders op 17 april 1945 maal voorbij is: voor slacht- met name de plaats is belang- Moeder Jacoba Kooistra stond werd Jan op een ‘schandekar’ offers en hun nabestaanden rijk in het rouwproces. Nader na de gewelddadige dood van De witte streep... met zijn ouders afgevoerd en onderzoek wees uit dat Fol- haar man Keimpe tijdens de Uit een anoniem bericht in een daarna een poos geïnterneerd. De weduwe van kert op een onbekende datum razzia van 7 november 1944 er lokale krant. Op 9 mei 1940 Zijn vader overleed na slechte Enne Dijkstra waarschijnlijk in Roslau om het alleen voor met haar vier kin- kregen mijn broer van 10 jaar behandeling niet lang daarna Na het overlijden van Enne leven kwam. Helaas heeft de fa- deren. Het werd zwaar. De be- en ik 12 jaar oud de opdracht op 24 januari 1946. Jan kwam Dijkstra als soldaat bij Wons in milie dit nooit geweten. vrijding bracht niet direct een van mijn vader om de grote met zijn moeder, broer en zus de meidagen van 1940, werd verbetering in de positie van zwerfkeien voor onze boer- in een armenhuis terecht. Daar het moeilijk voor zijn vrouw Jantje van der Veer vooral de kleine boeren en de derij wit te kalken, zoals dat ondervond hij mishandeling Trijntje. Zij was een weduwe Jantje van der Veer was vier- middenstand. Jacoba had veel ieder jaar gebeurde. Deze kei- en vernedering. Na een beroer- geworden met drie kinderen. entwintig toen haar man Tam- familie in Amerika en zij dron- en lagen aan weerszijden van de jeugd met zijn moeder ging De mede-soldaten van 1-1-33 me van der Veer overleed. Ze gen er bij haar op aan om bij de toegangsweg die naar onze Jan naar de universiteit en werd RI, de compagnie waar Enne in bleef na zijn overlijden achter hen te komen. In 1949 nam ze boerderij ging. Voor kinderen journalist. Maar het verleden had gediend, hadden tijdens de met twee kinderen en kreeg het besluit om te gaan en emi- een prachtig karwei, dat we ook liet hem niet los en bleef hem oorlog al voor een grafmonu- het moeilijk. Wel kreeg ze een greerde. Keimpe werd begra- kwistig uitvoerden. Maar zie, er beïnvloeden. Het leidde ertoe ment voor Enne gezorgd. Na de buitengewoon pensioen van ven op de begraafplaats aan de bleef nog wat witkalk over in de dat hij mentaal brak, hartpati- bevrijding zetten ze opnieuw het rijk en ondersteuning van Kuipersweg. emmer en onze fantasie ging ë nt werd en arbeidsongeschikt een actie op touw voor de fa- de Stichting Friesland 1940- werken. Wij kalkten een brede verklaard. Familiebanden wer- milie van de twee uit hun troep 1945, maar het bleef uiterst De familie van Thijs de Vries witte streep, dwars over de toe- den doorgesneden. Jarenlang omgekomen strijdmakkers. zuinig leven. Jantje verhuisde in Afke, de weduwe van Thijs de gangsweg van steen tot steen. was hij op de vlucht en woonde Dit om in hun “ergste noden te 1953 naar Murmerwoude, nu Vries die in kamp Amersfoort Trots over deze extra prestatie op verschillende adressen. Op voorzien”. Als weduwe van een Damwoude, waar haar ouders omkwam, bleef met zes kinde- van ons fietsten we weer naar zijn vijftigste verjaardag nam gesneuvelde had Trijntje even- woonden. Om wat ruimer rond ren achter. Het werd een moei- huis. Het toeval wilde dat de Jan symbolisch afscheid van eens recht op een pensioen. De te komen, nam ze kostgangers lijk bestaan. Maar in al haar ar- volgende dag de Duitsers ons zijn vader door zijn grafsteen in solidariteit van Enne’s kame- in huis. Het gemis van vader en moe klaagde ze nooit. Familie land binnenvielen. Deze dagen het water te gooien. Hij vertel- raden en het pensioen hebben het verdriet van moeder zette en bekenden hielpen haar met staan in mijn geheugen gegrifd. de: “Ik had graag met trots afge- haar geholpen om door de zwa- een stempel op het leven van de kleren en naaien. Haar zoon We moesten ook nog evacue- stamd van mijn vader en moe- re na-oorlogse tijd te komen. kinderen. Ze hebben nooit met Petrus vertelde wel dat hij met ren, al was het maar voor een der, maar zij moesten zo nodig hun moeder over de oorlog en zijn 16e jaar nog een jas van nacht. Die door ons geschilder- op het verkeerde moment ach- Jantje Bakker en Jim Reid hun vader kunnen praten. Op 5 een ander droeg. Het door de de witte streep kreeg nog een ter de verkeerde muziek aanlo- In 1985 kwam soldaat Jim Reid december 2010 overleed Jantje. oorlog veroorzaakte leed liet bij bittere nawerking. Onze vader pen”. Hij vervolgde: “Hoe kan met zijn vrouw Jantje naar Ne- Ze werd in Damwoude begra- hen jarenlang sporen na. werd prompt voor pro-Duitser, het dat ik, die nooit fascist of derland en bezocht verschillen- ven, naast haar man Tamme. NSB’er en zo uitgemaakt want, NSB’er ben geweest, toch als de plekken waar hij in de oor- Klaas de Vries zo dachten sommige mensen, zodanig wordt beschouwd?”, log geweest was. Net als veel Tjerk Smit Verzetsman Klaas de Vries pak- die witte streep was een code en waarschuwde: “Pas op, en andere soldaten kwam hij li- De gewelddadige dood van te onmiddellijk na de bevrijding geweest voor de Duitse vlieg- loop niet achter de verkeerde chamelijk ongeschonden uit de Folkert Smit liet op zijn zoon zijn werk in de steenhouwerij tuigen. Vader stierf datzelfde muziek aan. Er zit in ieder mens oorlog maar had hij wel gees- Tjerk een onuitwisbare herin- weer op. Maar al gauw bleek dat jaar. Pas jaren later werd ons behalve een goede kant, ook telijke littekens opgelopen. Pas nering achter. “Toen mijn vader zijn gezondheid achteruit ging, bij toeval over die witte streep een stukje duivelse slechtheid na een lange worsteling kreeg doodgeschoten werd, was ik veroorzaakt door de spannin- verteld. ‘Men’ beschouwde ons en egoïsme. Die negatieve kant hij weer greep op zijn leven. Hij 10 jaar. Mijn hele leven heb ik gen in de oorlog. In 1948 trok tijdens de oorlog als ‘verkeerd’. komt bovendrijven wanneer je overleed aan een hersentumor, dit vreselijke feit met mij mee- hij zich terug uit het bedrijf Tijdens die tijd, zelfs tot de laat- de verkeerde mensen voor de waarschijnlijk mede veroor- gedragen”. Nadat zijn vader bij en gaf hij de leiding door aan ste dagen van de bezetting, heb- massa parkeert”. zaakt door langdurige bloot- de razzia van 7 november 1944 stelling aan benzinedampen in was doodgeschoten moest hij zijn tank tijdens de oorlog. Veel mee voor de identificatie. “Dat De Stichting Friesland 1940-1945 van de collega-tankbeman- moment vergeet je echt nooit ningsleden in zijn compagnie van je leven”, zei hij vaak daar- De Stichting Friesland 1940-1945 is een dochterorganisa- troffen hetzelfde lot. over. Moeder Grietje kon in tie van de Vereniging Friesland 1940-1945 die drie dagen haar onderhoud voorzien door na de bevrijding van Friesland opgericht. Ze werd opge- een pensioen van de Spoorwe- richt om de belangen te behartigen van de nabestaanden gen. Over het verlies van zijn van omgekomen verzetslieden en van verzetsstrijders die vader werd weinig of niet over invalide waren geraakt. Iedereen die op enigerlei wijze be- gesproken. In 1948 werd een trokken was geweest bij het verzet tegen de Duitse bezet- gedenksteen onthuld op het ter, kon lid van de Vereniging worden. station van Buitenpost. De pla- quette op de buitenmuur, be- Op het hoogtepunt in 1946 telde de Vereniging meer dan vat de tekst: 1940 – 1945 - Ter 3300 leden. De zorg was zowel materieel als immaterieel gedachtenis aan den gevallene van aard. De materiële hulp bestond uit het verstrekken Folkert Smit. Sindsdien wordt van een aanvullende uitkering bovenop het buitenge- nog ieder jaar door de NS een woon pensioen van het rijk. Dankzij die toelage konden krans bij de plaquette gelegd. de verzorgden terugkeren op het welvaartspeil dat zij had- Tjerk merkte op 70-jarige leef- den genoten voordat de ondergrondse strijd zijn tol had tijd over de herinnering aan de geëist. Tot op de dag van vandaag zet de Stichting zich in oorlog op: “Ik vind het goed voor de steeds kleiner wordende groep verzorgden. Ze dat aan kinderen geleerd wordt krijgen jaarlijks bezoek van de bestuursleden en worden Jim Reid en Jantje in Groningen de slachtoffers van de oorlog te uitgenodigd voor de jaarlijkse contactdag en uitstapjes. in 1985. gedenken. Maar ik ga niet meer De Binnenste Buiten Post pagina 40 Zichtbare herinneringen aan de oorlog “Oorlog is een raar Na de oorlog was er in het hele land een echtpaar wacht met ogen vol meelij op de ding” sterke behoeft e om de herinnering aan de evacué die hen wordt toegewezen. Op de oorlog blijvend vast te leggen. Dat is in de achtergrond het silhouet van de Hervorm- Roel Roosma vertelde: “Ik heb loop van de laatste 75 jaar gebeurd in de de Kerk. tijdens de oorlog nooit echt vorm van duizenden grotere en kleinere stilgestaan bij de vraag of ik het objecten. Het bekendste is het Nationaal Marmerreliëf Jeltingahuis verzetswerk wel wilde doen. Monument op de Dam, waar elk jaar de Kort na de oorlog liet de gemeente Acht- Je deed het gewoon en ik ging Nationale Herdenking plaatsvindt. karspelen een eigen gedenksteen in mar- gewoon ook mee in het zog van mer maken. Op de steen die in 1947 werd andere mensen. Wij waren ook onthuld is in reliëf het wapen van Achtkar- geen helden, helemaal niet. Wij spelen aangebracht met de tekst: “Voor hen hadden ook niets met het ge- die vielen door Duits geweld 1940 - 1945”. In de jaren tachtig werd er een kleinere wapende verzet. Toen er tegen zwerfsteen met plaquett e aan toegevoegd het einde van de oorlog wapen- met de tekst: ‘En twang fan wa ek stie it instructie werd gegeven in het tsjin’. Elk jaar vindt op 14 april bij de steen Veenkloosterbos, wilde ik daar een herdenking plaats. ook wel heen. Maar oom Klaas de Vries zei: “Dat doe je niet. Na de Tweede Wereldoorlog werd er ieder Als je daar heen wilt gaan breek jaar op 4 mei, op het veld aan de voet van ik je beide benen”. de Mariakerk, een Dodenherdenking ge- houden. Begin jaren negentig werd binnen Ik kijk nu met verschillende ge- Buitenpost kent ook een aantal gedenkte- Plaatselijk Belang de behoeft e gevoeld aan voelens terug op de oorlog. Al kens die aan gebeurtenissen en personen een permanent monument. De prijsvraag het gevaarlijke werk heeft zeker uit de Tweede Wereldoorlog herinneren. voor een ontwerp werd gewonnen door niet gebracht waar we op hoop- de Buitenposter architect Sierd Ott en. Met ten. Maar als de situatie zich Gedenkraam gemeentekantoor Na de verhuizing van het gemeentekantoor medewerking van steenhouwerij de Vries, opnieuw voor zou doen zou ik De erkentelijkheid van de Roermondse kreeg het in november 1978 een plaats in de gemeente Achtkarspelen en gift en uit het denk ik toch weer doen. Het evacués voor hun verblijf in Buitenpost de hal van het Jeltingahuis. de dorpsgemeenschap kon in april 1995 zit in je aard om tegen onrecht tijdens de eerste maanden van 1945 was het oorlogsmonument aan de Haersma de in verzet te komen. Kort na de groot. Al in de zomer van 1945 ontving de Plaquett e aan het station Withstraat worden gerealiseerd. oorlog hebben mijn ook en ik gemeente Achtkarspelen een brief waarin Aan de noordmuur van het stationsgebouw een gat in de tuin gegraven. Al- een herdenkingsraam als dank werd aange- is een plaquett e te vinden met de tekst: les wat met de oorlog te maken boden. Op donderdag 25 april 1946 vond 1940-1945 Ter gedachtenis aan de gevallene had gehad hebben we daarin de overdracht van het door de Limburgse Folkert Smit. gegooid en de kuil daarna weer glazenier Henk van den Burgt gemaakte dichtgemaakt. Soms heb ik wel glas-in-lood raam in Nijenstein plaats. Nu eens spijt dat we niets hebben hangt ze in het trappenhuis van het oudste bewaard. Maar dat was toen ons deel van het gemeentekantoor. gevoel. Oorlog brengt het beste en het slechtste in mensen bo- ven. Oorlog is een raar ding”. Het ontwerp verbeeldt de georganiseerde chaos in de wereld. Hier binnen speelt zich Het herinneren Het werd in opdracht van de NS gemaakt een voortdurende strijd af tussen goed en aan de oorlog en op 24 februari 1948 onthuld in de hal kwaad. Dit wordt gesymboliseerd door het van het toenmalige stationsgebouw. Ieder zachte: het levende groen in contrast met Nog steeds is de interesse in wat jaar wordt met dodenherdenking een krans het harde: de dode steen. Maar soms zijn er in de periode tussen 1940 en bij de gedenkplaat gehangen. er tekenen van verbetering; de steen ver- 1945 in de wereld gebeurde. De centrale fi guur in de afb eelding is de toont scheuren, waaruit een glanzende bol Duizenden boeken, fi lms en gastvrije Friese vrouw te staan. Met haar Blauwverlaat tevoorschijn komt. Deze bol is het symbool documentaires zijn in de afge- rechter hand neemt ze de berooide vluchte- In 1955 werd ter herinnering aan de ge- van een volmaakte, waarlijk beschaafde we- lopen 75 jaar over die periode lingen bij de hand. Op hun gezichten is de vechtshandelingen op 14 en 15 april om reld. De spreuk geeft aan hoe wij tot een verschenen. En het blijkt, bij- verslagenheid, de angst, spanning en hoop Blauwverlaat een herdenkingsmonument beschaafde wereld kunnen komen, name- voorbeeld in de media, dat we te lezen. Een geallieerd vliegtuig komt in geplaatst. Een oorspronkelijk bij Blauwver- lijk door ons blijvend te verzett en tegen er nog lang niet over zijn uitge- duikvlucht naar beneden. In de linker hoek laat opgegraven zwerfsteen werd naast de onrecht. praat. ligt een niet ontploft e bom. Helemaal op brug geplaatst met als inscriptie: “Frijdom de achtergrond zien we het silhouet van wie de heechste wet”. Het initiatief kwam Jaarlijks vindt in Buitenpost bij het monu- Het herhalen van de verhalen een Roermondse kerk. Met haar linkerarm van oud-NBS’ers en de vereniging 1940- ment de Dodenherdenking op 4 mei plaats. is belangrijk, zelfs als betekenis wijst de vrouw naar een gastvrije Friese 1945 en werd ontworpen door H.F. de van de Tweede Wereldoorlog huiskamer. Op de voorgrond een kachel, Boer, toenmalig directeur van gemeente- niet eenvoudig naar lessen voor waarbij de verkleumde vluchtelingen zich werken Achtkarspelen. Het werd bekostigd nu zijn te vertalen. Vaak wordt kunnen warmen. De gedekte tafel staat met het overgebleven geld van de steunin- gesteld: het vergeten van de gereed met daar achter een ledikant en zameling dat het NSF tijdens de oorlog oorlog is de zekerste weg naar een koe, symbolen van geborgenheid. Een voor onderduikers had opgehaald. een herhaling ervan.

Colofon van deze extra uitgave van De Binnenste Buiten

Deze bevrijdingseditie van dorps- - De Zwarte Wagon uit 2007 - Bezet gebied, dag in dag uit van de archieven van dorpsblad De de nabestaanden. Daarom hartelijk bald De Binnenste Buiten is een uit- - de artikelenreeks Buitenpost tij- J. Dankers en J. Verheul Binnenste Buiten. Verder werden dank aan J. Ploeg uit Drachten en gave van Stichting Dorpsblad De dens de Tweede Wereldoorlog en - Het dagelijks leven in de Tweede We- ondermeer de websites www.ver- G. van der Veer uit Drachten. Binnenste Buiten. Flitsen uit de Tweede Wereldoorlog reldoorlog van E. Werkman zetsmuseum.org, Beeldbank van de Het archief van de gemeente Acht- Samenstelling, teksten, foto’s en die van zijn hand in De Binnenste - Grijs verleden van C. van der Tweede Wereldoorlog, Wikipedia en karspelen was de bron van veel opmaak: Johan Kootstra. Buiten verschenen. Heijden. andere websites benut. ambtelijk materiaal. Wij bedanken - zijn bijdrage in Buitenpost, half- - Die slappe Nederlanders, of viel het de daar werkzame medewerkers . Er is veel over de Tweede Wereld- weg..., het jubileumboek van Plaat- wel mee van Dick Verkijk Verschillende van de affi ches zijn oorlog geschreven. Dorpsgenoot selijk Belang Buitenpost uit 1995. - De reeks Het koninkrijk der Neder- afk omstig uit de collectie van Wil- Veel gesprekken met ooggetuigen Jasper Keizer heeft dit gedaan voor landen in de Tweede Wereldoorlog lem de Roos, ambtenaar op het ge- vulden de beschikbare informa- Buitenpost, Achtkarspelen èn Frys- Veel andere werken beschrijven van dr L. de Jong. meentehuis in Buitenpost ten tijde tie verder aan. Uit de gesprekken lân. Veel dank voor zijn bereidwil- de jaren van 1940 tot 1945 in onze van de oorlog. Zijn collectie is op- met Sietske IJlstra, Jasper Keizer, ligheid om van zijn werk gebruik te streek, provinciaal en landelijk. Uitgebreid werd gebruik gemaakt genomen in het Fries Verzetsmuse- Jan Kootstra, Jaap Noordhof, Sie- mogen maken. Voor deze uitgave Voor deze uitgave werden gebruikt: van vele krantenartikelen op papier um in Leeuwarden. tie Ploeg, Roel Roosma, Bett y de werd van hem gebruikt: - Friesland in de Tweede Wereldoor- uit de Kollumer Courant, de Fean- Vries en Dedde en Griet Wiersma - ... en verplett erd wordt het juk log van dr J.J. Huizinga ster, Leeuwarder Courant en Friesch Dankzij het dagboek van Jan Ploeg werd geciteerd. uit 1980 - De Bezett ingstijd in Friesland van Dagblad en de krantenbibliotheken en de notities van Willem van der - Handlangers van de Vijand uit P. Wijbenga van De Krant van Toen en Delpher. Veer kon een lokale ‘rode draad’ in De gebruikte foto’s komen deels uit 1990 -Friesland, Annis Domino 1940-’45 Voor de samenstelling van dit blad de pagina’s geweven worden. Deze het archief van Jasper Keizer. Enke- - Slaven van de bezett er uit 1996 van dr Y.N. Ypma werd ook gebruik gemaakt van werden beschikbaar gesteld door le foto’s zijn van Hielke Boorsma.