Nguyen Thi Hoa, Nguyen Thi Kim Thanh, Nguyen Nghia Thin

29(3): 45-49 T¹p chÝ Sinh häc 9-2007

Nh÷ng dÉn liÖu vÒ ph©n lo¹i hä thÇu dÇu (euphorbiaceae) ë v−ên quèc gia yok §«n, tØnh §¾c L¾c

NguyÔn ThÞ Hßa, NguyÔn ThÞ Kim Thanh, NguyÔn NghÜa Th×n Tr−êng ®¹i häc Khoa häc tù nhiªn, §HQGHN

Trong sè çc hä thùc vËt h¹t kÝn, hä ThÇu §«ng D−¬ng (1925-1927), Thùc vËt chÝ Trung dÇu (Euphorbiaceae) ®−îc biÕt ®Õn nh− lµ mét Quèc (1994,1996,1997) vµ bé mÉu trong B¶o trong nh÷ng hä ®a d¹ng nhÊt c¶ vÒ thµnh phÇn tµng thùc vËt thuéc Tr−êng ®¹i häc Khoa häc tù loµi vµ gi¸ trÞ kinh tÕ. Tuy nhiªn, ë ViÖt Nam nhiªn, §HQGHN. hiÖn nay nh÷ng nghiªn cøu vÒ ph©n lo¹i hä ThÇu dÇu ch−a cã nhiÒu, ngoµi nh÷ng c«ng tr×nh II. KÕt qu¶ vµ th¶o luËn mang tÝnh chÊt giíi thiÖu chung trong çc tµi liÖu vÒ hÖ thùc vËt cña Ph¹m Hoµng Hé (1972, 1. HÖ thèng ph©n lo¹i hä ThÇu dÇu ë VQG 2001), Lª Kh¶ KÕ vµ cs. (1971); chØ cã mét sè Ýt Yok §«n c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ hä ThÇu dÇu cña Gagnepain vµ Beille (1925-1927), Croizat Trªn c¬ së çc mÉu vËt thuéc hä ThÇu dÇu (1942) viÕt ®· l©u vµ gÇn ®©y cã çc c«ng tr×nh thu ®−îc ë VQG Yok §«n, chóng t«i ®· x¸c cña NguyÔn NghÜa Th×n c«ng bè trªn çc b¸o, ®Þnh ®−îc 27 loµi thuéc 16 chi, 14 t«ng vµ 4 t¹p chÝ vµ trªn mét sè s¸ch xuÊt b¶n [12 - 14]… ph©n hä, trong ®ã 24 loµi ®· x¸c ®Þnh ®−îc tªn cho thÊy viÖc nghiªn cøu hä nµy cßn rÊt nhiÒu khoa häc hoµn chØnh, cßn 3 loµi ch−a x¸c ®Þnh vÊn ®Ò ph¶i gi¶i quyÕt; bëi vËy chóng t«i ®· tiÕn ®−îc; cã thÓ ®ã lµ nh÷ng loµi míi cho hÖ thùc hµnh ®Ò tµi “Nghiªn cøu ph©n lo¹i hä ThÇu dÇu vËt ViÖt Nam. ë v−ên quèc gia (VQG) Yok §«n - tØnh §¾c Theo NguyÔn NghÜa Th×n (1999), çc loµi L¾c”, mét VQG cã diÖn tÝch lín vµo bËc nhÊt nµy cã thÓ ®−îc s¾p xÕp theo hÖ thèng nh− sau: khu vùc miÒn Trung - T©y Nguyªn cña n−íc ta. Ph©n hä I : Phyllanthoideae I. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu T«ng Bridelieae. Chi Bridelia Willd. Ph−¬ng ph¸p ®−îc sö dông chñ yÕu lµ 1. Bridelia tomentosa Blume ph−¬ng ph¸p so s¸nh h×nh th¸i. MÆc dï trªn thÕ giíi ®· cã nh÷ng ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn h¬n 2. B. pierrei Gagnep. song trong ®iÒu kiÖn n−íc ta hiÖn nay, ph−¬ng T«ng Phyllantheae ph¸p nµy vÉn tá ra cã nhiÒu −u thÕ bëi nã tiÕt Chi Flueggea Willd. kiÖm ®−îc thêi gian, tiÒn b¹c vµ ®¶m b¶o ®−îc 3. Flueggea virosa (Roxb. ex Willd.) ®é chÝnh x¸c cÇn thiÕt. Voigt. T− liÖu nghiªn cøu lµ bé mÉu thu thËp ®−îc Chi Phyllanthus L. ë VQG Yok §«n vµo n¨m 2004, hiÖn ®ang ®−îc l−u tr÷ t¹i phßng b¶o tµng thùc vËt cña Tr−êng 4. Phyllanthus emblica L. ®¹i häc Khoa häc tù nhiªn (HNU) vµ VQG Yok 5. P. urinaria L. §«n. 6. P. virgatus Forst. MÉu sau khi ®−îc thu thËp vµ xö lý, sÏ ®−îc ®em ph©n tÝch, vÏ h×nh vµ x¸c ®Þnh tªn khoa häc 7. Phyllanthus sp. dùa trªn çc c«ng tr×nh nghiªn cøu cña NguyÔn T«ng Glochideae NghÜa Th×n (1999), Thùc vËt chÝ ®¹i c−¬ng Chi Breynia Forst. et Forst.f. 45 8. Breynia rostrata Merr. T«ng Ricineae Chi Sauropus Blume Chi Homonoia Lour. 9. Sauropus brevipes Muell.- Arg. 19. Homonoia riparia Lour. 10. S. hirsutus Beille T«ng Malloteae 11. Sauropus sp . Chi Mallotus Lour. T«ng Antidesmeae 20. Mallotus nanus Airy Shaw Chi Antidesma L. 21. Mallotus sp. 12. Antidesma fruticosum (Lour.) Ph©n hä III: Crotonoideae Muell. Arg. T«ng Crotoneae 13. A. ghaesambilla Gaertn. Chi Croton L. T«ng Aporoseae 22. Croton crassifolius Geisel. Chi Aporosa Blume Ph©n hä IV: Euphorbioideae 14. Aporosa villosa (Lindl.) Baill. T«ng: Hippomaneae T«ng Hymenocardieae Chi Excoecaria L. Chi Hymenocardia Wall. ex Lindl. 23. Excoecaria cochinchinensis Lour. 15. Hymenocardia puncata Wall. ex T«ng Euphorbieae Lindl. Chi Euphorbia L. Ph©n hä II: Acalyphoideae 24. Euphorbia coudercii Gagnep. T«ng Chrozophoreae 25. E. heterophylla L. Chi Thyrsanthera Pierre ex Gagnep. 26. E. hirta L. 16. Thyrsanthera suborbicularis Pierre ex Gagnep. 27. E. hypericifolia L. T«ng Epiprininae Chi Cladogynos Zipp. ex Span. 2. Kho¸ ®Þnh lo¹i çc loµi thuéc hä ThÇu 17. Cladogynos orientalis Zipp. ex dÇu ®· biÕt ë VQG Yok §«n Span. Tõ ph©n tÝch çc mÉu vËt, chóng t«i x©y T«ng Dalechampieae dùng nªn kho¸ ®Þnh lo¹i çc loµi thuéc hä ThÇu Chi Dalechampia L. dÇu Euphorbiaceae ®· biÕt ë VQG Yok §«n, tØnh §¾c L¾c. 18. Dalechampia falcata Gagnep.

Kho¸ ®Þnh lo¹i c¸c loµi thuéc hä ThÇu dÇu ë VQG Yok §«n - §¾c l¾c

1A. Th©n kh«ng l«ng, kh«ng cã nhùa mñ, l¸ kh«ng tuyÕn, bÇu mçi « 2 no·n 2A. Hoa thµnh côm nhá hoÆc thµnh bã hoÆc ®¬n ®éc ë n¸ch l¸ 3A. Çnh trµng tån t¹i ( Bridelia) 4A. Hoa mäc côm ë n¸ch l¸……...…………………………………1. Bridelia tomentosa 4B. Hoa mäc trªn çc cµnh cã l¸ tiªu gi¶m…………………………….2. Bridelia pierrei 3B. Çnh trµng kh«ng tån t¹i 5A. Hoa cã tuyÕn mËt 6A. Nhuþ lÐp tån t¹i trong hoa ®ùc ( Flueggea )…………………….3. Flueggea virosa

46 6B. Nhuþ lÐp kh«ng tån t¹i trong hoa ®ùc ( Phyllanthus) 7A. C©y gç trung b×nh hay c©y bôi 8A. BÇu nh½n……………………………………… 4. Phyllanthus sp. 8B. BÇu cã nhiÒu môt nhá…………………….5. Phyllanthus emblica 7B. C©y th©n th¶o nhá 9A. ChØ nhÞ rêi, bÒ mÆt bÇu cã nhiÒu môt……..6. Phyllantus virgatus 9B. ChØ nhÞ dÝnh, bÒ mÆt bÇu cã çc v¶y nhá….7. Phyllantus urinaria 5B. Hoa kh«ng tuyÕn mËt 10A. §µi hoa ®ùc dÝnh hoµn toµn vµ gËp vµo phÝa trong ë ®Ønh, chØ nhÞ dÝnh thµnh cét, bao phÊn cã trung ®íi (Breynia) ……………………………..8. Breynia rostrata 10B. §µi hoa ®ùc dÝnh kh«ng hoµn toµn, chØ nhÞ dÝnh ë gèc, bao phÊn óp xuèng, kh«ng cã trung ®íi ( Sauropus) 11A. Th©n kh«ng l«ng, hoa ®¬n tÝnh cïng gèc 12A. BÇu kh«ng chia mói râ, bao phÊn rêi, ®µi hoa ®ùc cã phÇn phô………………………………………………9. Sauropus brevipes 12B. BÇu chia mói râ, bao phÊn dÝnh nhau mét phÇn, ®µi hoa ®ùc kh«ng cã phÇn phô……………………………………………..10. Sauropus sp. 11B. Th©n phñ l«ng ®¬n, n©u sÐt, hoa ®¬n tÝnh kh¸c gèc….11. Sauropus hirsutus 2B. Hoa t¹o thµnh chïm,b«ng hoÆc chuú 12A. §Üa mËt tån t¹i trong hoa ®ùc ( Antidesma) 13A. PhiÕn l¸ h×nh m¸c ng−îc, hÑp dÇn vÒ gèc, chãp l¸ cã ®u«i, gèc nhän…………………………………………………..12. Antidesma fruticosum 13B. PhiÕn h×nh bÇu dôc, chãp tï, gèc h×nh tim…………13. Antidesma ghaesembilla 12B. §Üa mËt kh«ng tån t¹i trong hoa ®ùc 14A. Qu¶ kh«ng çnh (Aporosa) ………………………………….14. Aporosa villosa 14B. Qu¶ cã çnh (Hymenocardia) ……………………….15. Hymenocardia puncata 1B. Th©n th−êng phñ l«ng ®¬n, l«ng h×nh sao hoÆc v¶y, c©y th−êng cã nhùa mñ, bÇu mçi « 1 no·n, l¸ cã tuyÕn ë gèc hay mÐp 15A. Nhùa mñ kh«ng mµu 16A. Hoa mÉu 5, nhÞ ®Ýnh s¸t ë ®Ønh cét nhÞ, kh«ng cã chØ nhÞ (Thyrsanthera) ……………………………………………...16. Thyrsanthera suborbicularis 16B. Hoa kh«ng mÉu 5 17A. Côm hoa l−ìng tÝnh 18A. L¸ ®¬n, phñ l«ng tr¾ng h×nh sao, côm hoa ®ùc d¹ng ®Çu, hoa çi ®¬n ®éc (Cladogynos) …………………………………………..17. Cladogynos orientalis 18B. L¸ ®¬n hay xÎ thuú, phñ l«ng ®¬n, côm hoa ®ùc vµ côm hoa çi ®−îc bao chung trong 2 l¸ b¾c lín d¹ng l¸ ( Dalechampia) …….18 . Dalechampia falcata 17B . Côm hoa ®¬n tÝnh 19A. L¸ h×nh d¶i cã g©n l«ng chim, chØ nhÞ ph©n nh¸nh nhiÒu (Homonoia)……………………………………………………… 19. Homonoia riparia 47 19B. L¸ kh«ng h×nh d¶i cã g©n l«ng chim víi 3 g©n gèc, chØ nhÞ kh«ng ph©n nh¸nh ( Mallotus) 20A. L¸ h×nh trøng réng, h×nh th¸i l¸ trong çc cÆp mäc ®èi kh«ng kh¸c nhau, hoa ®ùc ®µi 4……………………………….20. Mallotus nanus 20B. L¸ h×nh bÇu dôc hay m¸c ng−îc, kÝch th−íc l¸ trong çc cÆp mäc ®èi kh¸c nhau, hoa ®ùc ®µi 3……………………………..21. Mallotus sp. 15B. Nhùa mñ cã mµu 21A. Th©n phñ l«ng h×nh sao hoÆc v¶y, çnh trµng cßn tån t¹i (Croton) ………………………………………………………………22. Croton crassifolius 21B. Th©n kh«ng l«ng hoÆc phñ l«ng ®¬n, çnh trµng kh«ng cßn tån t¹i 22A. Hoa cã bao hoa, côm hoa kh«ng ®−îc bao trong tæng bao chung (Excoecaria) ………………………………………….23. Excoecaria cochinchinensis 22B. Hoa kh«ng bao hoa, côm hoa ®−îc bao trong tæng bao chung t¹o thµnh d¹ng chÐn ( Euphorbia) 23A. ChÐn cã phÇn phô d¹ng çnh hoa 24A. L¸ thu«n dµi, kho¶ng 3 cm, mÐp cã r¨ng c−a, gèc lÖch………………………………………24. Euphorbia hypericifolia 24B. L¸ nhá, kho¶ng 1 cm, mÐp nguyªn, ®¸y b»ng...... 25. Euphorbia coudercii 23B. ChÐn kh«ng cã phÇn phô d¹ng çnh hoa 25A. Th©n ph©n ®«i, nh½n, phiÕn thu«n dµi, ®Õn 10 cm, gèc nhän……………………………………...26. Euphorbia heterophylla 25B. Th©n kh«ng ph©n ®«i, phñ l«ng ®¬n dµy, mµu vµng, phiÕn h×nh trøng, 1,5 - 2 cm, gèc l¸ lÖch…………………………...27. Euphorbia hirta

III. KÕt luËn 3. Delectis florae reipublicae popularis sinicae - Agendae academiae sinicae Qua qu¸ tr×nh nghiªn cøu, chóng t«i ®· ph©n edita , 1994: Flora popularis sinicae, 44(1- tÝch vµ x¸c ®Þnh tªn khoa häc cho 27 loµi, ®−îc 3). Science Press. xÕp trong 16 chi, 14 t«ng vµ 4 ph©n hä cña hä 4. ThÇu dÇu Euphorbiaceae ë VQG Yok §«n, tØnh F. Gagnepain , L. Beille , 1925 -1927: Flore §¾c L¾c. Trong ®ã, ph©n hä Phyllanthoideae lµ gÐnÐrale de l’ Indo-Chine (H. Lecomte), 5:

®a d¹ng nhÊt víi 6 t«ng, 8 chi vµ 15 loµi; 2 t«ng 229 - 673. Paris. ®a d¹ng nhÊt lµ Phyllantheae cã 2 chi, 5 loµi vµ 5. Lª Kh¶ KÕ vµ cs. , 1971: C©y cá th−êng Glochideae cã 2 chi, 4 loµi; 2 chi ®a d¹ng nhÊt thÊy ë ViÖt Nam, 2: 27 - 100. Hµ Néi. lµ Euphorbia vµ Phyllanthus , víi 4 loµi trong mçi chi. 6. Ph¹m Hoµng Hé , 1972: Thùc vËt chóng: 58 - 66. Nxb. Löa Thiªng. Tµi liÖu tham kh¶o 7. Ph¹m Hoµng Hé , 2001: C©y cá ViÖt Nam, 2: 182 - 294. Nxb. TrÎ, tp. Hå ChÝ Minh. 1. Alan Radcliff - Smith , 2001: Genera Euphorbiaceaerum, 454 p. Royal Botanic 8. Peter C. Van Welzen , 1998: Blumea, Garden, Kew. 43(1): 131 - 164. 2. Croizat , 1942: J. Arnold Arb., 22: 417 - 9. Peter C. Van Welzen , 1999: Blumea, 431. 44(2): 411 - 436. 48 10. Peter C. Van Welzen , 2003: Blumea, Hanoi. 48(2): 319 - 391. 13. NguyÔn NghÜa Th×n , 1999: Kho¸ ®Þnh lo¹i 11. S. E. C. Sierra & P. C. Van Welzen , 2005: vµ hÖ thèng ph©n lo¹i hä ThÇu dÇu ViÖt Blumea, 50(2): 249 - 274. Nam, 138 p. Nxb. N«ng nghiÖp. 12. NguyÔn NghÜa Th×n , 1995: Euphorbiaceae 14. NguyÔn NghÜa Th×n, 1989: T¹p chÝ L©m of Vietnam, 50 p. Agriculture Publ. House, nghiÖp, 8: 29 - 30.

taxonomical Study of the Euphorbiaceae family at the Yokdon National Park, Daclac province

Nguyen Thi Hoa, Nguyen Thi Kim Thanh, Nguyen Nghia Thin

Summary

During the time to study on Euphorbiaceae at the Yokdon national park, Daclac province, 27 species belonging to 16 genera, 14 tribes and 4 subfamilies have been analyzed and identified. Among them, 24 species had been fully indentified while the remainders were still unidentified and maybe new for the Vietnam flora. Phyllanthoideae is the most rich subfamily with 6 tribes, 8 genera and 15 species. Two richest tribes are Phyllantheae with 2 genera, 5 species and Glochideae with 2 genera, 4 species. The genera Euphorbia and Phyllanthus are the richest ones with 4 species for each. A classification system and an indentified key to species were also established.

Ngµy nhËn bµi: 1 - 2 - 2007