Raport O Stanie Środowiska Przyrodniczego Zlewni Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Kampinos" W 2011 Roku

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego "Kampinos" w 2011 roku

pod redakcją Adama Olszewskiego

Autorzy: Jadwiga Anna Barga-Więcławska (monitoring malakofauny) – Uniwersytet J. Kochanowskiego w Kielcach Jerzy Borowski (monitoring kusakowatych i marnikowatych) – Wydział Leśny SGGW w Warszawie Anna Degórska (wyniki porównań międzylaboratoryjnych) – Instytut Ochrony Środowiska w Warszawie Joanna Gudowicz (P1) – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Dariusz Łęgowski (monitoring pająków) – Wydział Leśny SGGW w Warszawie Sławomir Mazur (monitoring mrówek) – Wydział Leśny SGGW w Warszawie Adam Olszewski (A1, B1, C1, C2, D1, F2, G2, H1, K1, M1) – Kampinoski Park Narodowy Stanisław Perliński (monitoring sprężykowatych) – Wydział Leśny SGGW w Warszawie Katarzyna Sawicka-Kapusta (D1) – Uniwersytet Jagielloński Jarosław Skłodowski (O1) – Wydział Leśny SGGW w Warszawie Andrzej Wierzbicki (A1, B1, C1, C2, F2, G2, H1, K1) – Kampinoski Park Narodowy Marta Zakrzewska (D1) – Uniwersytet Jagielloński Zbigniew Zwoliński (P1) – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza

Granica – Izabelin 2012 Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Spis treści

1. Wstęp 2-13

2. Meteorologia (A1) oraz zdarzenia ekstremalne 14-23

3. Zanieczyszczenie powietrza (B1) 24-32

4. Chemizm opadów atmosferycznych (C1) 33-48

5. Chemizm opadu podkoronowego (C2) 49-55

6. Metale ciężkie i siarka w porostach (D1) 56-63

7. Wody podziemne (F2) 64-76

8. Chemizm opadu organicznego (G2) 77-79

9. Wody powierzchniowe - rzeki (H1) 80-85

10. Uszkodzenia drzew i drzewostanów (K1) 86-88

11. Epifity nadrzewne (M1) 89-102

12. Fauna epigeiczna – biegaczowate (O1) 103-130

13. Pokrycie terenu i użytkowanie ziemi (P1) 131-134

14. Program specjalistyczny: Fauna epigeiczna – kusakowate z marnikowatymi, sprężykowate, mrówki i pająki (zestawienia tabelaryczne) 135-155

15. Program specjalistyczny: Monitoring malakofauny 156-187

16. Podsumowanie 188-191 1. WSTĘP

Adam Olszewski

Stacja Bazowa Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego „Kampinos” jest jednostką organizacyjną Kampinoskiego Parku Narodowego, która stanowi sekcję terenową Działu Nauki i Monitoringu Przyrody. Jej działalność jest ściśle powiązana z zadaniami ochronnymi Parku oraz zagrożeniami, na jakie jest narażona przyroda Puszczy Kampinoskiej. Do najważniejszych problemów ekologicznych tutejszego terenu należy zaliczyć:  potencjalne i rzeczywiste zagrożenia, jakie niesie bliskość Warszawy; a więc zarówno wpływ stołecznego przemysłu, silną presję urbanizacyjną jak również nadmierną penetrację szczególnie wschodnich terenów Parku,  mozaika własności gruntów wewnątrz Parku, związana z niedokończonym wykupem gruntów (rozpoczętym w roku 1975),  niewłaściwa gospodarka wodna sprowadzającą się do nadmiernego drenażu terenów puszczańskich poprzez błędnie wykonany system melioracyjny. Powoduje to szczególnie w latach z niewielką ilością opadów nadmierne obniżenie zwierciadła wód podziemnych i przez to zanik lub degradację wielu zespołów roślinnych zbiorowisk bagiennych,  napływ zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego z obszarów, górującej nad terenem Puszczy, Równiny Łowicko-Błońskiej,  nie do końca rozwiązane problemy gospodarki wodno-ściekowej zarówno Warszawy, jak i otaczających Park miejscowości,  zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego o charakterze transgranicznym, regionalnym (przemysł Warszawy, Łodzi, Sochaczewa, Żyrardowa, Skierniewic, Łowicza i miast położonych głównie wzdłuż południowej granicy Parku) oraz lokalnym (powoli postępująca gazyfikacja okolicznych wsi),  bardzo duże zagrożenie pożarowe terenów leśnych i łąkowych,  zaśmiecanie terenów leśnych,  specyficzny klimat kotliny, w której położona jest Puszcza Kampinoska. Przed Stacją Bazową „Kampinos” postawiono dwa zgeneralizowane cele badawcze: 1. Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego na terenie zwydmionych i bagiennych teras rzecznych na obszarze staroglacjalnym (użytkowanie leśno-rolnicze, zlewnia rzeczna, wpływ dużej aglomeracji miejskiej). 2. Funkcjonowanie ekosystemów leśnych i torfowiskowych w warunkach dopływu zanieczyszczeń atmosferycznych, napływu wód gruntowych z obszarów intensywnie użytkowanych rolniczo (Równina Łowicko-Błońska) oraz przy okresowym niedoborze wód gruntowych.

Opis fizjograficzny Obszar Kampinoskiego Parku Narodowego położony jest w Kotlinie Warszawskiej (Kondracki 2011) w dolinie Wisły na północny zachód od Warszawy. Według klasyfikacji przyrodniczo-leśnej teren ten leży w Krainie Mazowiecko-Podlaskiej, dzielnicy Niziny Mazowiecko-Podlaskiej (Mroczkiewicz 1952). Pod względem administracyjnym Park położony jest w województwie mazowieckim, na terenie gmin: Brochów, Czosnów, Izabelin, Kampinos, Leoncin, Leszno, Łomianki i Stare Babice. Zlewnia ZMŚP „Kampinos” (także nazywana zlewnią „Pożary”) jest umiejscowiona w gminach Kampinos, Leszno i Leoncin.

Granice Parku przebiegają na styku z Bzurą (zachodnia), Wisłą (północna), aglomeracją warszawską (wschodnia) i Równiną Łowicko-Błońską (południowa). Przeciętna wysokość terenu Puszczy Kampinoskiej, który jest zasadniczo równy, wynosi około 80 m npm. Tutejszy krajobraz charakteryzuje równoleżnikowa pasowość. Od północy rozciąga się taras zalewowy Wisły. Dalej - w kierunku południowym przebiega taras Puszczy Kampinoskiej składający się z dwóch naprzemianległych pasów wydmowych i bagiennych, oraz taras Równiny Łowicko-Błońskiej. Stacja Bazowa „Kampinos” położona jest w dorzeczu Łasicy – prawego dopływu Bzury. Obejmuje ona górną (źródłową) część dorzecza Kanału Olszowieckiego Północnego. Jest to zlewnia IV rzędu w dorzeczu Wisły. Obszar zlewni badawczej „Kampinos” po profil wodowskazowy w Józefowie wynosi 20,2 km2, z tego 7,01 km2 (30%) stanowią obszary powierzchniowo bezodpływowe. Zlewnia ZMŚP „Kampinos” wykorzystuje szerokie, zabagnione obniżenie wypełnione utworami organicznymi, które rozcina Kanał Olszowiecki Północny. Jest ono ograniczone od północy zwartym pasem wydm o wysokości względnej przekraczającej 10 m, a bezwzględnej około 80-90 m n.p.m., natomiast od zachodu niższymi, pojedynczymi wydmami, oddzielonymi licznymi zagłębieniami deflacyjnymi. Rzędne wysokościowe dna zagłębienia wahają się nieznacznie od 72,2 do 73,8 m n.p.m. Od południa i wschodu granicę stanowi krawędź Równiny Łowicko-Błońskiej o wysokości względnej dochodzącej do 8 m. Jest ona miejscami erozyjnie porozcinana oraz przykryta wydmami koło wsi Biała i Korfowe, a jej wysokości kształtują się od 75 do 103,7 m n.p.m. Najniższy punkt stanowi profil hydrologiczny zamykający zlewnię, w którym średnie położenie zwierciadła wody Kanału Olszowieckiego w latach 1994-2006 wynosiło 71,7 m n.p.m. (zero wodowskazu znajduje się na wysokości 70,0 m n.p.m.). Zatem deniwelacja w zlewni wynosi około 32,0 m. Głównym polem obserwacji jest zatorfiona kotlina o charakterze stale lub okresowo zabagnionym; pokryta głównie zespołami nieleśnymi dawnych łąk i pastwisk, obecnie w różnych fazach naturalnej sukcesji, a także olsami. Gatunkiem panującym w zespołach leśnych są brzozy brodawkowata i omszona oraz olsza czarna. Na pasie wydmowym występują zbiorowiska leśne sosnowych borów mieszanych (z dębem, brzozą i osiką), lasu świeżego i świetlistej dąbrowy. W okolicach Korfowego dominują młode drzewostany sosnowe, a w obniżeniach olszowe, bardzo często niedostosowane składem gatunkowym do siedliska. Nieznaczna część tego terenu jest również użytkowana rolniczo. Litologia badanej zlewni jest odbiciem przeszłości geologicznej oraz morfogenezy. Wśród utworów powierzchniowych (rozpatrywanych do głębokości 2 m) dominującą rolę odgrywają piaski luźne, piaski słabo gliniaste oraz piaski słabo gliniaste na piaskach luźnych (około 50% zlewni); ich położenie odpowiada wałom wydmowym oraz odsłoniętym osadom tarasu falenickiego. Utwory piaszczyste budują miejsca wyżej położone. Torfy pokrywają ponad 27% zlewni; można je podzielić wg miąższości: do 50 cm, od 50 do 100 cm i powyżej 100 cm. Obok torfów istotną rolę odgrywają również różnoziarniste piaski słabo gliniaste i gliniaste lekkie oraz mocne pylaste na piaskach luźnych, gliniastych, glinie lekkiej i średniej (około 13%). Budują one obszary położone poniżej strefy krawędziowej Równiny Łowicko-Błońskiej. Mursze spiaszczone na piaskach luźnych, także mursze i torfy zmurszałe (9,9%) są związane z obrzeżami obniżeń wypełnionych torfami o miąższości ponad 50 cm. Utwory cięższe położone są na Równinie Łowicko-Błońskiej (część południowa) wraz z niewielkimi obszarami pyłów i glin lekkich (1%). Mursze i zmurszałe torfy odpowiadają strefie przejściowej między torfowiskami niskimi i pasami wydmowymi.

Rys. 1.1. Mapa Kampinoskiego PN wraz z otuliną i zaznaczoną granicą zlewni ZMŚP „Kampinos”.

Zlewnia „Pożary” leży na utworach aluwialnych i eolicznych pradoliny Wisły, zbudowanych z piasków rzecznych tarasów akumulacyjnych. Pochodzenie dyluwialne ma jedynie południowa część obiektu badań.

Stanowiska pomiarowe Obserwacje na terenie Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego „Kampinos” w 2011 roku prowadzone były na 75 stanowiskach i powierzchniach badawczych. Większość z nich zlokalizowana jest na obszarze zlewni, nieliczne w jej otulinie. Ze względu na niedostępność większości terenu kotliny (podmokłe bagna, z reguły stale pokryte wodą) punkty te znajdują się głównie w części zachodniej, zamykającej teren. Przyjęte numery stanowisk odpowiadają poszczególnym programom pomiarowym. W praktyce na części stanowisk prowadzone są badania kilku programów pomiarowych (patrz Tab. 1.1 i Rys. 1.2).

Tab. 1.1. Zestawienie programów pomiarowych i ich stanowisk/powierzchni badawczych realizowanych w roku 2011 w Stacji Bazowej „Kampinos”. Program Kod programu Kod stanowiska pomiarowego Uwagi pomiarowy pomiarowego Meteorologia A1 001 Zanieczyszczenie Program realizowany B1 001 we współpracy z WIOŚ powietrza w Warszawie Chemizm opadów C1 001 atmosferycznych Chemizm opadu C2 002 podkoronowego Program nie Chemizm spływu C3 002 realizowany w roku po pniach hydrologicznym 2011 (zgodnie z umową) Program realizowany przez Specjalistę ZMŚP – Pani prof. Katarzyna Sawicka-Kapusta z Metale ciężkie i naszą pomocą. 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 siarka w D1 Stanowiska 311-315 312 313 314 315 znajdują się w otulinie porostach zlewni ZMŚP poza zasięgiem mapy w rycinie 2, więc nie będą zaznaczone na mapie) 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 Wody podziemne F2 021 022 023 024 025 051 052 053 054 055+001 Chemizm opadu G2 002 organicznego Wody powierzchniowe - H1 026 rzeki Uszkodzenia drzew i K1 201 202 203 drzewostanów Epifity M1 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 nadrzewne Program realizowany 001 010 011 012 013 014 015 016 017 018 w całości przez zespół Fauna epigeiczna O1 entomologów z 019 020 051 052 053 054 055 x 2 pow. Wydziału Leśnego SGGW w Warszawie Pokrycie terenu i Program realizowany przez Zakład użytkowanie P1 Cała powierzchnia zlewni doświadczalnej Geoekologii UAM w ziemi Poznaniu

Rys. 1.2. Lokalizacja stanowisk pomiarowo-badawczych w Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” w Kampinoskim Parku Narodowym w roku 2011.

6 Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Zakres wykonywanych programów pomiarowych

Tab. 1.3. Zakres wykonywanych programów pomiarowych realizowanych przez Stację „Kampinos” w roku 2011. (zaznaczone na szaro – zakres rozszerzony)

Kod Nazwa programu Kod Częstotliwość Nazwa parametru Uwagi programu pomiarowego parametru pomiarów temperatura powietrza na TA_D 2 m minimalna temperatura TA_N powietrza maksymalna temperatura TA_X powietrza temperatura minimalna rejestracja pomiar powietrza przy TA_G ciągła automatyczny powierzchni gruntu (na 5 cm) temperatura gruntu na T_S głębokościach 5, 20, 50 i 100 cm wilgotność względna HH A1 Meteorologia powietrza na 2 m Deszczomierz RR_T wysokość opadów na 1 m 1/dobę Helmmanna czas trwania opadów w RR_P ciągu doby rejestracja Pomiar WIV prędkość wiatru na 10 m ciągła automatyczny WID kierunek wiatru na 10 m Pomiar wysokość pokrywy SC_H 1/dobę manualny śnieżnej (śniegowskaz) SOL_P usłonecznienie rejestracja Pomiar promieniowanie SOL_T ciągła automatyczny całkowite siarka w dwutlenku siarki SO2S S-SO 2 Pomiar Zanieczyszczenie azot w dwutlenku azotu rejestracja B1 NDON automatyczny powietrza N-NO ciągła 2 WIOŚ W-wa O3 ozon O3 PM10 pył zawieszony COND przewod. elektrolit. wł. PH odczyn (pH) SO4S siarka siarczanowa S-SO4 Opad NO3N azot azotanowy N-NO3 całkowity i 12/rok z Chemizm opadów NH4N azot amonowy N-NH mokry; C1 4 próbek atmosferycznych CL chlorki Cl wykonuje dobowych NA sód Na Laboratorium K potas K IOŚ-PIB CA wapń Ca MG magnez Mg 7

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Kod Nazwa programu Kod Częstotliwość Nazwa parametru Uwagi programu pomiarowego parametru pomiarów RR_TF opad podkoronowy (wys.) COND przewod. elektrolit. wł. PH odczyn (pH) SO4S siarka siarczanowa S-SO Wykonuje 4 Laboratorium NO3N azot azotanowy N-NO 12/rok z Chemizm opadu 3 IOŚ-PIB; C2 NH4N azot amonowy N-NH próbek podkoronowego 4 pomiary CL chlorki Cl tygodniowych własne - wys. NA sód Na opadu K potas K CA wapń Ca MG magnez Mg CD Kadm Cd Pobór plech i PB Ołów Pb wysyłka do 1/2 lata ZN Cynk Zn analiz Metale ciężkie i (lipiec w D1 CU Miedź Cu chemicznych siarka w porostach FE Żelazo Fe nieparzystych do Prof. CR Chrom Cr latach) NI Nikiel Ni Sawickiej- S Siarka S Kapusty. rejestracja WL poziom wód gruntowych MiniDivery ciągła TEMP temperatura wody PH odczyn pH COND przewod. elektrolit. wł. wodorowęglany (pH HCO3 >4,5) Pomiary CA wapń Ca własne: MG magnez Mg temp., przew. F2 Wody podziemne NA sód Na i pH; 4/rok K potas K pozostałe SO4S siarka siarczanowa S-SO4 wykonuje NO3N azot azotanowy N-NO3 Laboratorium NH4N azot amonowy N-NH4 IOŚ-PIB PTOT fosfor ogólny Pogól. CL chlorki Cl BZT5 BZT5 O2 tlen rozpuszczony LDEP_F opad org. (masa świeża) Pomiary 1/m-c LDEP_D opad org. (masa sucha) własne TOC całkowity węgiel

STOT siarkaorganiczny ogólna Corg Sogól.

NTOT azot ogólny Nogól. G2 Opad organiczny Wykonuje PTOT fosfor ogólny Pogól. 1/rok z prób Laboratorium CA wapń Ca miesięcznych IOŚ-PIB MG magnez Mg NA sód Na K potas K

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Nazwa Kod Nazwa Częstotliwość programu Kod parametru Uwagi programu parametru pomiarów pomiarowego stan (poziom) WL wody przepływ obliczony na 1/dobę Pomiary własne Q_E podstawie aktualnej krzywej przepływu TEMP temperatura wody przewodność COND elektrolityczna PH odczyn pH wodorowęglany HCO3 (jeżeli pH > 4,5) Wody NA sód Na H1 powierzchniowe K potas K - rzeki CA wapń Ca MG magnez Mg Wykonuje azot azotanowy N- 12/rok Laboratorium NO3N NO3 IOŚ-PIB azot amonowy N- NH4N NH4 siarka siarczanowa SO4S S-SO4 CL chlorki Cl PTOT fosfor ogólny Pogól. tlen rozpuszczony O2D O2 BZT5 BZT5 DEFO defoliacja DISC odbarwienie SECS wtórne przyrosty igieł (drzewa iglaste) ANF liczba roczników 1/rok igliwia (drzewa Uszkodzenia iglaste) K1 drzew i Pomiary własne drzewostanów DAM_(c) uszkodzone c = kod drzewa przyczyny uszkodzenia DBH pierśnica pnia HEIG wysokość drzewa 1/5 lat HCROW wysokość korony WCROW szerokość korony

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Nazwa Kod Nazwa Częstotliwość programu Kod parametru Uwagi programu parametru pomiarów pomiarowego COVE_1 pokrycie zdrowotność HEALTH_L Epifity plechy M1 1/rok Pomiary własne nadrzewne wielkość AREA_R powierzchni badawczej ATRAPIX wskaźnik łowności NSPEC liczba gatunków udział poszczególnych FREQ_SPEC gatunków w zgrupowaniu wskaźnik Wykonywane DOMTIX dominacji 1/m-c w przez zespół Fauna Simpsona sezonie entomologów z O1 epigeiczna wskaźnik wegetacyjnym Wydziału DIX_SW różnorodności (V-IX) Leśnego Shanonna-Wienera SGGW wskaźnik RIX_SW równomierności Shanonna-Wienera TRIC struktura troficzna średnia biomasa BMS_SPECIMEN osobnicza Wykonywane Pokrycie terenu przez Zakład brak kodu wielkość zmian P1 i użytkowanie 1/rok Geoekologii ziemi brak kodu tempo zmian UAM w Poznaniu

Analityka laboratoryjna Analizy chemiczne w 2011 r. wykonywało Laboratorium Monitoringu Środowiska Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie. Analizy chemiczne zanieczyszczeń powietrza wykonuje Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie.

Tab. 1.4. Stosowane metody wstępnego przygotowania próbek i analityki laboratoryjnej w Stacji „Kampinos” w roku 2011. Wstępne Rodzaj próbki Parametr Metoda analityczna Laboratorium przygotowanie próby zanieczyszczenia siarka w dwutlenku fluorescencja w metoda automatyczna WIOŚ Warszawa powietrza siarki nadfiolecie zanieczyszczenia azot w tlenkach metoda automatyczna chemiluminescencja WIOŚ Warszawa powietrza azotu zanieczyszczenia ozon metoda automatyczna fotometria w nadfiolecie WIOŚ Warszawa powietrza zanieczyszczenia pył zawieszony półautomatyczna wagowa WIOŚ Warszawa powietrza opad atmosferyczny, opad podkoronowy, laboratorium własne wody powierzchniowe odczyn filtracja elektrometria Stacji „Kampnios” (rzeki), wody podziemne 10

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Wstępne Rodzaj próbki Parametr Metoda analityczna Laboratorium przygotowanie próby opad atmosferyczny, opad podkoronowy, przewodność laboratorium własne wody powierzchniowe elektrolityczna filtracja konduktometria Stacji „Kampinos” (rzeki), wody właściwa podziemne siarka siarczanowa, opad atmosferyczny, azot azotanowy, filtracja elektroforeza kapilarna LMŚ IOŚ-PIB opad podkoronowy chlorki wody powierzchniowe siarka siarczanowa, (rzeki), wody azot azotanowy, filtracja elektroforeza kapilarna LMŚ IOŚ-PIB podziemne chlorki opad atmosferyczny, opad podkoronowy, azot amonowy filtracja spektrofotometria LMŚ IOŚ-PIB wody powierzchniowe, wody podziemne filtracja przez filtr spektrometria sód, potas, wapń, opad atmosferyczny membranowy o absorpcyjna atomowa, LMŚ IOŚ-PIB magnez średnicy 0,45m płomieniowa opad podkoronowy, wody powierzchniowe sód, potas, wapń, mineralizacja poprzez spektrometria emisyjna LMŚ IOŚ-PIB (rzeki), wody magnez naświetlanie UV atomowa podziemne plazma wzbudzona wody powierzchniowe filtracja, mineralizacja indukcyjnie, (rzeki), wody fosfor poprzez naświetlanie LMŚ IOŚ-PIB spektrometria emisyjna podziemne UV atomowa wody powierzchniowe miareczkowanie wobec (rzeki), wody wodorowęglany filtracja LMŚ IOŚ-PIB oranżu metylowego podziemne wody powierzchniowe inkubacja w okresie 5 (rzeki), wody BZT5 LMŚ IOŚ-PIB dni podziemne wody powierzchniowe laboratorium własne (rzeki), wody tlen rozpuszczony elektrometria Stacji „Kampinos” podziemne materiał organiczny masa świeża, masa laboratorium własne (igły, liście i pozostałe z wagowa sucha Stacji „Kampinos” owocami) mineralizacja w sód, potas, magnez, mieszaninie kwasów plazma wzbudzona materiał organiczny wapń, mangan, cynk, (kwas solny, kwas indukcyjnie, LMŚ IOŚ-PIB (igły, liście, pozostałe) bor, molibden, ołów, azotowy i kwas spektrometria emisyjna kadm borowy), fluorowodoru atomowa i H2O2 plazma wzbudzona materiał organiczny siarka ogólna, fosfor indukcyjnie, LMŚ IOŚ-PIB (igły, liście, pozostałe) ogólny spektrometria emisyjna atomowa materiał organiczny azot ogólny metoda Kjeldahla LMŚ IOŚ-PIB (igły, liście, pozostałe) materiał organiczny całkowity węgiel aparat TOC LMŚ IOŚ-PIB (igły, liście, pozostałe) organiczny

Stosowane są m.in. następujące procedury walidacji danych: - stosunki jonowe; - metoda bilansu jonowego; - porównanie przewodności elektrolitycznej zmierzonej z obliczoną.

Wszystkie próbki pobierane były do czystych pojemników/butelek chemicznie obojętnych. Analiza chemiczna w laboratorium własnym odbywa się częściowo w terenie (tlen rozpuszczony, przewodność, pH i temp.), a próbki do oznaczenia pozostałych próbek przechowywane są w lodówce (lub jeśli jest wymóg ze strony IOŚ także w zamrażarce). Transport próbek do Laboratorium Monitoringu Środowiska IOŚ w Warszawie wykonujemy na własną rękę raz, rzadziej dwa razy w miesiącu. Próbki z F2 zazwyczaj zawożone są następnego dnia po pobraniu. 11

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Element kampinoskiej sieci monitoringu Pomiary meteorologiczne, hydrologiczne i hydrogeologiczne prowadzone na terenie zlewni „Pożary” są uzupełnieniem regionalnej sieci pomiarowej obejmującej cały Kampinoski Park Narodowy, który poza zlewnią doświadczalną stanowi jej otulinę.

Rys. 1.3. Punkty pomiarów meteorologicznych, hydrologicznych i hydrogeologicznych w Kampinoskim PN (w zlewni ZMŚP zaznaczono tylko punkty raportowane do KPN).

Sprawy ważne dotyczące realizacji SB ZMŚP „Kampinos” w 2011 r. 1. W okresie 25 VIII - 8 X 2011 stacja Vaisala Milos 500 nie mierzyła parametrów z powodu awarii. Naprawę stacji meteorologicznej zlecono firme OMC Envag. Mimo szybkiej reakcji i testowania stacji M500 w pierwszej połowie września nastąpiło zablokowanie pamięci z przyczyn nieokreślonych i dane nie były rejestrowane. Dopiero w dniach 8 i 10 X 2011 poradzono sobie z ostateczną naprawą stacji, w której i tak Port 3 RS485 pozostawiono jako uszkodzony fizycznie, a podjęta próba przeprogramowania pracy tego portu nie dała efektów. Można go używać jako port RS232 na małe (10m) odległości. Serwisant stwierdził, iż części do tych stacji są już niedostępne, ponieważ zaprzestano ich produkcji. 2. W marcu 2011 r. zakończył się realizacja trzyletniego projektu „Opracowanie metod odtworzenia pierwotnych warunków wodnych Kampinoskiego Parku Narodowego w celu powstrzymania degradacji przyrodniczej i poprawienia stanu bioróżnorodności”. Celem była analiza stanu obecnego środowiska przyrodniczego Kampinoskiego Parku Narodowego ukierunkowana na siedliska hydrogeniczne. Wskazane zostały zarówno siedliska zachowane w dobrym stanie jak i te, które uległy degradacji. W przypadku siedlisk o dobrym stanie ekologicznym przedstawiono uwarunkowania prowadzące do zachowania ich wartości, natomiast w przypadku siedlisk zdegradowanych zidentyfikowano czynniki, które wywołały degradację (http://kampinos.sggw.pl, Okruszko i inni 2011).

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

3. W lipcu 2011 po raz drugi (w 2010 był pierwszy raz) wysłano materiał porostowy do pani dr Małgorzaty Anny Jóźwiak, która realizuje temat „Zmiany makroskopowe w plechach Hypogymnia physodes (L.) Nyl. w zróżnicowanych warunkach morfoklimatycznych Polski na przykładzie Stacji Bazowych Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego”. 4. W roku 2011 zakończono prace nad Planem Ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego na lata 2012-2031. Obecnie (marzec 2012) zakończone zostały konsultacje społeczne dotyczące projektu Planu Ochrony (strona www).

Literatura: Kondracki J. 2011. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

Ludwikowski A. (red.). 2007. Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2006 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa.

Mroczkiewicz L. 1952. Podział Polski na krainy i dzielnice przyrodniczoleśne. PWRiL, Warszawa.

Okruszko T., Mioduszewski W., Kucharski L. 2011. Ochrona i renaturyzacja mokradeł Kampinoskiego Parku Narodowego. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

2. METEOROLOGIA (A1) ORAZ ZDARZENIA EKSTREMALNE

Andrzej Wierzbicki, Adam Olszewski

W Kampinoskim Parku Narodowym pomiary parametrów meteorologicznych prowadzone są w trzech punktach badawczych: (1) w Granicy automatyczna stacja Vaisala Milos – 500 (na potrzeby Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego), (2) w miejscowości Miszory (płn.-zach. część Parku) – znajduje się podobna stacja, (3) w Izabelinie - manualny posterunek w Izabelinie (wsch. część Parku). Poza tym KPN posiada sieć posterunków opadowych na terenie Parku i otuliny (rys. 2.5). Dodatkowo, w ramach monitoringu zanieczyszczeń powietrza, obserwacje tego typu prowadzone są przez WIOŚ również w Granicy jednak w dość ograniczonym zakresie przy odmiennej lokalizacji czujników pomiarowych. Dlatego też w przypadku awarii naszej stacji meteorologicznej dane dotyczące temperatur uzupełnia się danymi z WIOŚ, ekstrapolując na podstawie kilkuletnich ciągów pomiarowych. Jak wykazano w raporcie za rok 2008, dane z posterunków w Miszorach i Izabelinie wykazują znaczne różnice w porównaniu z danymi z Granicy – w związku z tym nie są uwzględniane w tym opracowaniu (Olszewski, Wierzbicki 2009). Warunki meteorologiczne obserwowane na tych posterunkach nie mają żadnego odniesienia do obszaru zlewni badawczej. We wrześniu i pod koniec sierpnia 2011 r. ze względu na awarię automatycznej stacji meteorologicznej nie prowadzono w Granicy własnych pomiarów (poza opadem). Na potrzeby niniejszego opracowania wykorzystano dane (temperatury) ze stacji WIOŚ. W niniejszym rozdziale wyniki przedstawiono w latach kalendarzowych.

Promieniowanie całkowite Na Stacji Bazowej „Kampinos” prowadzono pomiary promieniowania całkowitego na terenie posterunku meteorologicznego w Granicy. W roku 2011 maksymalną miesięczną sumę promieniowania zanotowano w czerwcu 182,2 kWhm-2, natomiast najniższą w grudniu 14,0 kWhm-2 (tab. 2.1).

Tab. 2.1. Sumy miesięczne promieniowania całkowitego (T) w kWhm-2 w roku 2011 (b.d. – brak danych). I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok T 14.2 40.5 90.3 132.4 173.5 182.2 115.1 b.d. b.d. 56.7 25.1 14.0 ----

Warunki anemometryczne Warunki anemometryczne w zlewni ZMŚP Kampinos charakteryzują się dominacją okresów bezwietrznych o prędkości wiatru poniżej 0,5 m/s (rys. 2.2). Równie często występują wiatry z zachodu (rys. 2.1). W porównaniu z latami poprzednimi zmniejszył się udział wiatrów wschodnich i północno - wschodnich.

Tab. 2.2. Prędkość średnia miesięczna i maksymalna wiatru [ms-1] w Stacji Bazowej w roku 2011. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII V średnia 1.3 2.0 1.5 1.7 1.1 1.2 1.0 1.0 b.d. 1.0 1.0 1.7 V max. 15.0 17.7 15.2 17.6 11.4 11.7 13.4 16.2 b.d. 12.1 17.3 14.8

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

N 2000

NW 1500 NE

1000

500

W 0 E

SW SE

Rys. 2.1. Częstotliwość kierunków wiatru w roku 2011.

NW W 7% C 20% 28%

SW N 8% 6% NE S SE E 9% 6% 8% 8% C N NE E SE S SW W NW Rys. 2.2. Częstotliwość kierunków wiatru w roku 2011 z uwzględnieniem cisz.

Warunki termiczno-opadowe Pomiary temperatury powietrza w Granicy odbywają się od 1988 r. (brak danych dla: 1990 r.; VI - poł. XII 2008 r. i od trzeciej dekady VIII do końca IX 2011 r.). Do roku 2000 pomiary odbywały się 3 razy na dobę z wykorzystaniem termografu. Średnie dobowe obliczano zgodnie z obowiązującą ówcześnie metodyką (Lorenc 1998) jako średnią z pomiarów (T06+T20+Tmax+Tmin)/4. Od 2001 r. działa automatyczna stacja Vaisala Milos 500 - pomiary odbywają się z 1 godzinnym czasem uśredniania. Średnie dobowe temperatury powietrza obliczono jako średnią z 24 pomiarów w ciągu doby oraz średnie miesięczne na podstawie średnich godzinowych. W roku 2011 średnia temperatura powietrza wyniosła 8,8°C i była wyższa od średniej wieloletniej wynoszącej 8,2°C. Najwyższą temperaturę odnotowano w 2000 r. (9,4°C). Roczna suma opadów wyniosła 577,5 mm i była wyższa od średniej wieloletniej wynoszącej 524,02 mm. Zgodnie z klasyfikacją termiczno-opadową (Lorenc 1998) rok ten zakwalifikowano do lat lekko ciepłych oraz do lat wilgotnych (tab. 2.3, rys. 2.4). W badanym wieloleciu lata: 2000, 2007 i 2008 zostały zakwalifikowane do lat ciepłych. Najzimniejszym był rok 1996 ze średnią roczną temperaturą 5,1°C i jako jedyny został zakwalifikowany do lat ekstremalnie chłodnych (rys. 2.3).

Tab. 2.3. Średnie roczne temperatury powietrza [°C] i sumy roczne opadów [mm] w latach 1994-2011. 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 T średnia 8.5 7.2 9.0 7.4 8.5 9.1 9.4 8.3 9.2 8.2 8.4 8.3 Opad 585.4 537.0 693.3 620.9 556.4 569.6 413.9 565.6 355.7 242.4 357.7 437.6 2006 2007 2008 2009 2010 2011 średnia T średnia 8.5 9.4 --- 8.4 7.5 8,8 8.2 Opad 418.3 559.7 491.9 642.4 768.7 577.5 524.02

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 2.3. Sumy roczne wysokości opadów atmosferycznych i średnie roczne temperatury powietrza w Granicy w latach 1996-2011. Od roku 2001 średnie temperatury powietrza liczone na podstawie pomiarów ze stacji automatycznej.

Temperatura powietrza Warunki termiczne w roku 2011 obrazują średnie miesięczne temperatury powietrza oraz ich porównanie do wartości z wielolecia 1994-2011 (tab. 2.4, rys 2.4). Najzimniejszym miesiącem roku był luty – średnia miesięczna temperatura powietrza wyniosła -3,8°C, przy średniej z wielolecia -1,1°C. Najzimniejszym miesiącem w całym okresie pomiarów był grudzień 1995 r. z temperaturą średnią miesięczną -12,7°C. Najbardziej gorącym miesiącem był czerwiec – średnia miesięczna 18,3°C. Miesiącem o maksymalnej średniej miesięcznej temperaturze był lipiec 2006 roku z temperaturą 22,5°C. W ciągu całego roku zanotowano 8 miesięcy cieplejszych od średniej i 4 miesiące zimniejsze. Miesiącem najbardziej przekraczającym normę był kwiecień.

Tab. 2.4. Średnia miesięczna temperatura powietrza [C] w Stacji Bazowej „Kampinos” w roku 2011. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok T. śr mies. -0.5 -3.8 2.9 10.6 13.7 18.3 17.8 18.2 14.4 8.3 2.7 2.6 8.8 średnia 1994-2011 -2.2 -1.1 2.7 8.7 13.8 17.3 19.5 18.1 13.0 7.8 2.8 -1.4 8.2

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

25,0

20,0

15,0

10,0

5,0

0,0

średnia temperatura miesięczna oC miesięcznatemperatura średnia -5,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiące Rok 2011 Lata 1994-2011

Rys. 2.4. Średnie miesięczne temperatury powietrza w roku 2011 w Stacji Bazowej „Kampinos” na tle średniej z wielolecia 1994 – 2011.

Tab. 2.5. Klasyfikacja termiczna w Granicy w wieloleciu 1994-2011 (czerwoną czcionką zaznaczono dane z WIOŚ). Rok I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII średnia 1994 2.1 -2.7 3.6 9.1 12.4 16.0 21.2 18.0 14.0 6.1 3.5 1.2 8.7 1995 -1.3 3.0 2.7 7.9 12.4 17.5 20.1 17.7 12.5 10.1 -11.3 -12.7 6.6 1996 -11.1 -10.6 -1.9 7.2 14.9 16.9 16.6 18.4 9.7 5.4 3.5 -7.6 5.1 1997 -5.6 -2.0 1.9 5.0 13.3 17.3 18.7 19.3 12.7 5.3 2.9 0.1 7.4 1998 0.2 3.3 2.3 10.0 14.6 19.9 18.8 16.5 12.9 6.4 -1.1 -2.4 8.5 1999 -0.3 -1.1 4.9 9.8 14.5 18.4 21.2 17.8 15.1 7.6 1.6 -0.3 9.1 2000 -1.1 1.7 3.7 12.8 15.0 18.2 16.9 17.0 10.6 10.5 6.1 1.7 9.4 2001 -0.1 -0.7 2.3 7.9 14.4 15.1 20.6 19.2 12.1 11.3 2.7 -3.8 8.4 2002 -0.8 2.7 3.7 7.6 14.5 17.1 20.4 18.9 11.8 6.1 4.3 -6.4 8.3 2003 -2.6 -4.8 2.8 7.3 15.4 17.7 20.0 18.3 13.2 5.4 5.2 1.4 8.3 2004 -5.0 0.5 3.9 8.5 12.1 15.8 17.7 18.7 13.0 10.0 3.9 2.0 8.4 2005 1.3 -2.7 0.0 8.6 13.3 15.8 19.9 17.0 14.7 8.8 3.2 -0.1 8.3 2006 -8.7 -2.8 -0.8 8.0 13.5 17.3 22.5 17.6 15.4 10.4 5.8 4.0 8.5 2007 3.7 -1.0 6.6 9.0 15.0 18.5 18.4 18.6 12.9 7.7 1.8 0.5 9.3 2008 1.1 3.1 3.8 8.8 13.3 17.8 19.0 17.9 12.4 9.6 5.1 1.1 9.4 2009 -3.4 -0.6 2.8 10.4 12.9 15.8 19.3 17.7 14.5 6.5 5.7 -1.1 8.4 2010 -8.2 -1.9 3.7 9.0 13.1 17.2 21.2 19.0 12.0 5.5 5.3 -5.5 7.5 2011 -0.5 -3.8 2.9 10.6 13.7 18.3 17.8 18.2 14.4 8.3 2.7 2.6 8.8 średnia -2.2 -1.1 2.7 8.7 13.8 17.3 19.5 18.1 13.0 7.8 2.8 -1.4 8.2

1 ekstremalnie ciepły 2 anomalnie ciepły 3 bardzo ciepły 4 ciepły 5 lekko ciepły 6 normalny 7 lekko chłodny 8 chłodny 9 bardzo chłodny 10 anomalnie chłodny 11 ekstremalnie chłodny

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

oC 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 -10,0 -20,0 -30,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII T max 8,0 9,3 18,9 24,8 30,5 31,0 28,3 30,6 19,2 25,0 14,4 9,8 T min -13, -22, -13, -1,7 -3,0 4,7 7,0 8,5 10,8 -4,6 -7,6 -9,6 T śr -0,5 -3,8 2,9 10,6 13,7 18,3 17,8 18,2 14,4 8,3 2,7 2,6

Rys. 2.5. Skrajne temperatury powietrza w roku 2011.

Opady atmosferyczne Na terenie Puszczy Kampinoskiej (Park + otulina) pomiar dobowych wysokości opadów pracownicy KPN wykonują w dziewięciu lokalizacjach, tj. sześciu posterunkach opadowych i trzech stacjach meteorologicznych (rys. 2.6).

Rys. 2.6. Posterunki opadowe w Kampinoskim Parku Narodowym i okolicach (Andrzejewska, Olszewski, w przygot.).

Rys. 2.7. Rozmieszczenie średnich rocznych wartości opadów atmosferycznych na terenie Puszczy Kampinoskiej w wieloleciu 2001-2010 (A. Andrzejewska, dane niepubl.).

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 2.6. Parametry opadowe w roku 2011. opad całkowity opad śniegu opad maksymalny liczba dni liczba dni liczba dni miesiąc wysokość [mm] wysokość [mm] dobowy [mm] z opadem z opadem śniegu z pokrywą śnieżną I 28.9 8.6 14.9 21 9 19 II 19.3 5.4 4.2 13 3 14 III 12.9 0.6 5.3 7 1 2 IV 40.5 15.0 10 V 40.0 10.0 16 VI 57.9 11.6 14 VII 231.1 37.5 31 VIII 78.7 33.5 12 IX 14.6 5.1 5 X 14.1 5.1 16 XI 0.6 0.3 13 XII 38.9 12.0 19 suma 577.5 14.6 177 13 35 SD 61.6 4.0 11.5 6.9 4.2 8.7

Miesięczne sumy opadów w roku 2011 były jak co roku bardzo zróżnicowane. Najniższe opady wystąpiły w listopadzie i wyniosły 0,6 mm. Była to najniższa suma opadu dla tego miesiąca od początku prowadzonych obserwacji. Natomiast najwyższą sumę opadów zanotowano w lipcu - wyniosła ona 231,1 mm. Był to najwyższy opad miesięczny od początku pomiarów, przekraczający blisko trzykrotnie średnią dla lipca. Do tej pory maksymalną miesięczną sumę opadów zanotowano w Granicy w lipcu 1997 roku i wyniosła ona 207,9 mm. Roczne sumy opadów od początku obserwacji, tj. od 1986 r. przedstawia rys. 2.8. Kolorem czerwonym zaznaczono wartości wyższe od średniej.

800

700

600

500

400

300

200 wyskość [mm]opadów wyskość 100

2011

1993 1986 1987 1988 1989 1991 1992 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 lata

Rys. 2.8. Roczne sumy opadów w Granicy w latach 1986–2011.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

250

200

150

100

suma opadu opadu suma(mm) 50

0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Opad w 2011 r. Średnia 1994-2011

Rys. 2.9. Sumy miesięczne opadów atmosferycznych w Granicy w roku 2011 na tle średniej z lat 1994-2011.

6 5 4 3 2 1 0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

Rys. 2.10. Współczynniki pluwiometryczne w Granicy w roku 2011.

Tab. 2.7. Klasyfikacja opadowa w Granicy w wieloleciu 1994-2011. Rok I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Suma 1994 34.1 9.5 54.4 86.9 62.8 7.1 45.0 59.0 65.6 77.7 32.7 50.6 585.4 1995 16.1 20.7 29.7 35.9 47.5 68.7 38.7 67.8 171.5 28.0 4.3 8.1 537.0 1996 28.0 17.2 36.7 23.3 41.6 44.4 186.9 98.3 104.6 68.8 23.5 20.0 693.3 1997 12.5 24.1 23.7 30.2 75.7 89.1 207.9 26.7 35.0 16.3 59.2 20.5 620.9 1998 29.6 41.7 36.0 60.3 35.3 96.0 76.3 57.0 1.0 59.2 32.6 31.4 556.4 1999 16.9 42.3 18.5 79.5 47.6 162.8 42.9 19.6 28.2 39.9 51.8 19.6 569.6 2000 34.0 20.0 47.7 3.0 20.6 5.5 136.4 44.0 17.8 4.5 48.0 32.4 413.9 2001 19.0 21.2 34.0 65.2 45.2 72.2 101.4 38.2 95.0 31.8 23.4 19.0 565.6 2002 34.2 70.1 39.6 9.8 31.6 5.2 3.6 24.6 16.6 76.8 40.4 3.2 355.7 2003 24.2 7.4 11.4 20.8 59.6 24.0 53.4 1.8 0.0 2.2 38.4 37.6 280.8 2004 31.8 49.8 3.7 5.2 31.2 59.8 53.4 29.0 14.2 27.6 38.4 13.6 357.7 2005 28.2 30.8 39.8 15.2 56.6 27.6 88.8 11.6 23.6 4.0 27.0 84.4 437.6 2006 28.3 41.5 14.8 8.5 53.4 51.3 1.5 119.7 21.7 12.4 42.2 23.0 418.3 2007 91.4 34.2 32.4 17.9 56.6 61.3 73.7 63.8 42.9 43.4 28.8 13.3 559.7 2008 70.6 26.5 40.2 26.5 31.7 13.9 61.5 74.2 47.8 28.7 27.4 42.9 491.9 2009 25.1 34.3 55.3 8.0 70.8 117.3 93.7 75.4 15.7 53.2 44.6 49.0 642.4 2010 39.9 33.5 27.3 24.0 132.5 54.9 112.1 98.3 53.7 3.6 133.1 55.8 768.7 2011 28.9 19.3 12.9 40.5 40.0 57.9 231.1 78.7 14.6 14.1 0.6 38.9 577.5 Średnia 32.93 30.23 31.01 31.15 52.24 56.61 89.35 54.87 42.75 32.90 38.69 31.29 524.02 1 skrajnie suchy 2 bardzo suchy 3 suchy 4 normalny 5 wilgotny 6 bardzo wilgotny 7 skrajnie wilgotny

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 2.11. Zmienność wysokości i długości zalegania pokrywy śnieżnej w Kampinoskim Parku Narodowym w okresach zimowych 2000/01-2010/11.

Temperatury gruntu Tab. 2.9. Średnie miesięczne temperatury gruntu na głębokości 5, 20, i 50 cm (°C) w Stacji Bazowej „Kampinos” w roku 2011. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 5 cm 0.7 -0.6 2.1 10.5 15.8 21.1 19.6 8.6 3.0 1.7 20 cm 1.5 0.6 2.2 10.0 15.1 20.3 19.4 9.5 4.3 2.5 50 cm 3.0 2.3 2.6 8.5 13.1 17.6 18.2 11.5 6.9 4.5

25,0

20,0

15,0

C o 10,0

5,0

temperatura temperatura 0,0

-5,0 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII miesiące 5 cm 20 cm 50 cm

Rys. 2.12. Temperatury gruntu na Stacji Bazowej w Granicy na głębokościach 5, 20 i 50 cm pod powierzchnią gruntu w roku 2011.

ZDARZENIA EKSTREMALNE

Opady 1. Opady powodziowe według kryterium sum dobowych. W roku 2011 zanotowano dwa opady zakwalifikowane jako zagrażające (o sumie przekraczającej 30 mm), w dniach 31 VII (37,5 mm) i 7 VIII (33,5 mm). 21

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

2. Ciągi dni opadowych (> 5 dni w miesiącu i sumie przekraczającej 50 mm). W roku 2011 wystąpił jeden taki ciąg 1–6 VII (w sumie 54,3 mm w ciągu 6 dni). 3. Ciągi dni bezopadowych. Wystąpiły w okresach 21 II – 04 III (12 dni), 15–23 IV (9 dni), 28 VIII – 04 IX (8 dni) oraz 09–18 IX (10 dni).

Temperatura powietrza W roku 2011 nie notowano fal upałów ani nocy tropikalnych. Skoki temperatury w ciągu doby zestawiono w tabeli 2.10.

Tab. 2.10. Liczba dni z dobowymi amplitudami temperatur w poszczególnych miesiącach 2011 r.

Temperatury 2.1-5.0 5.1-7.0 7.1-10.0 >10.0 Suma I 18 8 1 2 29 II 10 3 4 8 25 III 3 6 1 20 30 IV 3 0 3 24 30 V 0 2 1 27 30 VI 1 0 3 26 30 VII 3 4 12 12 31 VIII 0 0 7 16 23 IX X 2 4 8 17 31 XI 5 6 3 12 26 XII 16 4 7 2 29

dane niekompletne - awaria stacji brak danych - awaria stacji

Wiatr Do określenia porywistych wiatrów Lorenc (2011) wymaga wartości 10-minutowych. Stacja Vaisala Milos 500 rejestruje uśrednione i maksymalne wartości prędkości wiatru z jednej godziny, więc takich użyto do określenia porywistych i gwałtownych wiatrów w 2011 r. (tab. 2.11)

Tab. 2.11. Zestawienie wystąpienia porywistych i gwałtownych wiatrów w Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” w roku 2011 (dla sierpnia dane niepełne i brak danych dla września – awaria stacji).

Data Porywisty >11m/s i ≤17m/s Gwałtowny >17m/s 11.01.01 15.0 11.02.04 14.0 11.02.05 17.0 11.02.06 14.6 11.02.08 17.7 11.02.12 15.9 11.03.06 11.2 11.03.11 14.0 11.03.16 11.1 11.03.17 15.2 11.03.25 11.5 11.04.01 12.0 11.04.07 14.9 11.04.08 14.6 11.04.09 17.6 11.04.10 14.0 11.04.12 11.6 11.05.07 11.4 11.06.20 11.7 11.07.08 13.4 11.08.19 16.2 11.08.20 11.7 11.10.05 12.1 11.10.12 11.2 11.11.27 14.8 11.11.28 17.3 11.12.05 14.8 11.12.16 13.4 11.12.18 13.1

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

W roku 2011 nie zanotowano ani jednego dnia o opadzie śniegu dającym pokrywę powyżej 15 cm.

Literatura Lorenc H. 1998. Ocena stopnia realizacji programu „obserwacje meteorologiczne i badania klimatyczne w systemie Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego” oraz synteza uzyskanych wyników badań za okres 1994–1997. ZMŚP. [W:] A. Kostrzewski (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego, Funkcjonowanie i tendencje rozwoju geoekosystemów Polski, Materiały z IX Sympozjum ZMŚP, Storkowo, 2–4 IX 1998, Bib. Monit. Środ., W-wa.

Lorenc H. 2011. Kryteria do oceny zjawisk ekstremalnych na stacjach ZMŚP, które stanowią zagrożenie. Maszynopis IMGW, ss. 3.

Olszewski A., Wierzbicki A. (red.). 2009. Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego „Pożary” w 2008 roku; ss.199. Maszynopis. Granica, Kampinoski PN.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

3. ZANIECZYSZCZENIE POWIETRZA (B1)

Adam Olszewski, Andrzej Wierzbicki

Stężenia zanieczyszczeń gazowych powietrza mierzone są na Stacji Bazowej od lutego 1994 roku. Do roku 2001 czerpnia powietrza umieszczona była w zlewni „Pożary”. W latach 1994-1998 badano stężenia dwutlenku azotu (pobór próbek do kolbek z płynem pochłaniającym przy pomiarze czasu ekspozycji), dwutlenku siarki, związków siarki i azotu w aerozolach (pobór próbek na filtry pochłaniające z pomiarem ilości przechodzącego powietrza). W latach 1994-1995 próbki zbierane były przez 10 dni w każdym miesiącu, a w latach 1996-1998, co drugi miesiąc. W latach 2000-2001 analizy składu chemicznego powietrza prowadzone były przez Stację Sanitarno-Epidemiologiczną. Próbki pobierane były codziennie do kolbek z płynem pochłaniającym umieszczonych na wylocie aspiratorów. W okresie tym wykonywano analizy S-SO2, N-NO2 i pyłu zawieszonego. W roku 2004 na Stacji w Granicy została zainstalowana automatyczna stacja pomiaru zanieczyszczeń powietrza Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Warszawie (kod międzynarodowy: PL0128A; kod krajowy: MzGranicaKPN). Jest jedną z 24 stacji automatycznych pomiaru zanieczyszczeń powietrza w województwie mazowieckim (Ludwikowski 2009). Parametry mierzone przez stację to oprócz wskaźników meteorologicznych, dwutlenek siarki, dwutlenek azotu, ozon i pył zawieszony PM10 od 2010 roku (tabela 3.1) oraz inne wymienione na stronie http://sojp.wios.warszawa.pl/index.php?page=opisy-stacji&t=1&site_id=19.

Tab.3.1 Metodyki poboru prób i oznaczeń zanieczyszczeń powietrza w roku 2011. Składnik Metoda poboru Czas poboru próbki Metoda oznaczania analizator automatyczny pomiar ciągły, czas SO fluorescencja w nadfiolecie 2 WIOŚ W-wa uśredniania 1 godzina analizator automatyczny pomiar ciągły, czas NO chemiluminescencja 2 WIOŚ W-wa uśredniania 1 godzina analizator automatyczny pomiar ciągły, czas O fotometria w nadfiolecie 3 WIOŚ W-wa uśredniania 1 godzina pochłanianie manualna pomiar ciągły, czas PM10 promieniowania typu beta w WIOŚ W-wa uśredniania 24 godziny komorze jonizacyjnej

Ze względu na przewagę wiatrów z południowego zachodu na stan jakości powietrza w Kampinoskim Parku Narodowym największy wpływ mają zanieczyszczenia napływające z terenu województwa łódzkiego (Ludwikowski 2010) oraz emisje ze źródeł zlokalizowanych w pobliżu stacji jak (emisja powierzchniowa i liniowa). Zanieczyszczenia powodowane przez emisje z tych obszarów zwiększają stopień zanieczyszczenia napływającego powietrza, niosącego ładunek zanieczyszczeń pochodzący z pozostałej części Polski i innych krajów (Iwanek, Iwanek 1995). Wyniki z roku 2011 są znacznie wyższe, w przypadku dwutlenku siarki i dwutlenku azotu od danych z lat poprzednich. Ze względu na zmianę metodyki trudno porównywać dane uzyskane do roku 2001 z danymi zbieranymi w sposób automatyczny od roku 2004. Dane dotyczące S-SO2 są niekompletne – brak wyników pomiarów z listopada i grudnia 2007 roku. W ciągu ostatnich 6 lat najwyższe średnie stężenia zarówno S-SO2, jak i 3 3 N-NO2 wystąpiły w roku 2011 i wyniosły odpowiednio 6,02 µg/m i 8,27 µg/m . (rys 3.1, tab. 3.2). W roku hydrologicznym 2011 najwyższe stężenie S-SO2 wystąpiło w grudniu i wyniosło 12,51 µg/m3. Niestety z powodu awarii nie zanotowano danych z listopada i grudnia 2007 r., oraz stycznia 2008 roku. Maksymalne średnie miesięczne stężenie S-SO2 wystąpiło w 3 3 styczniu 2006 r. (12,97 µg/m S-SO2), natomiast minimalne w lipcu 2008 r. (1,00 µg/m S- SO2).

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

W roku 2011 średnie stężenia N-NO2 utrzymywało się na znacznie wyższym poziomie w porównaniu do lat poprzednich. Biorąc pod uwagę rok hydrologiczny 2011 najwyższe 3 stężenie N-NO2 wystąpiło w grudniu 17,26 µg/m N-NO2 i była to najwyższa wartość dla 3 całego okresu obserwacji. Minimalne zanotowano w maju 2010 r. (1,22 µg/m N-NO2) (rys. 3.3, tab.3.3). Ozon monitorowany jest od roku 2004, tylko metodą automatyczną. W tym okresie średnie stężenie roczne było bardzo mało zmienne, i w roku 2011 wyniosło 50,83 µg/m3 (rys. 3.2, tab. 3.2). Stężenia ozonu w 2011 roku były na poziomie średniej z lat 2004-2011 (rys. 3 3.2, tab. 3.3). Maksymalne stężenia O3 zanotowano w kwietniu (77,80 µg/m ), a minimalne w grudniu 2010 r. (28,57 µg/m3). Stężenie pyłu zawieszonego wielkości cząstek do 10 mikrometrów, czyli PM10 mierzony jest automatycznie w KPN od 24.06.2009 r. Metodą pasywną mierzony był tylko w latach 2000-2001. Najwyższe stężenia PM10 zaobserwowano w okresie zimowym – od grudnia do marca (rys. 3.4, tab. 3.3).

Tab. 3.2. Zanieczyszczenia powietrza - średnie roczne dla dostępnych lat obserwacji. Pomiar S-SO2 i N-NO2 do roku 2001 – metoda pasywna, od roku 2004 – automatyczna.

/program podstawowy/ /program rozszerzony/

Rok S-SO2 N-NO2 S-SO4 N(NH3+NH4) N(NO3+HNO3) O3 PM10 hydrologiczny µg/m3 µg/m3 1994 0.96 1.40 1995 2.25 1.3 1.43 5.49 0.08 1996 3.09 1.16 1.76 3.70 0.10 1997 1.78 2.5 1.36 4.50 0.15 1998 1.6 2.13 0.68 6.60 0.08 1999 2000 1.44 2.11 11.91 2001 1.73 2.24 13.40 2002 2003 2004 3.97 2.58 54.49 2005 4.71 2.45 53.00 2006 5.38 3.45 52.65 2007 3.5 2.29 50.19 2008 2.26 2.52 48.41 2009 4.1 3.01 45.86 2010 2.61 2.75 49.15 29.92 2011 6.02 8.27 50.83 25.37

9 8 7 6 5 4 3 2 1

1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

S-SO2 N-NO2

Rys. 3.1. Średnie roczne stężenia zanieczyszczeń powietrza S-SO2 i N-NO2 na Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” w latach 1994-2011.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

56 54 52 50 48 46 44 42 40 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Rys.3.2. Średnie roczne stężenia zanieczyszczeń powietrza O3 na Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” w latach 2004-2011.

Tab. 3.3. Zanieczyszczenie powietrza (program podstawowy i rozszerzony) w 2011 r. na tle wielolecia (metoda automatyczna). S-SO2 SO2 N-NO2 NO2 O3 PM10 Miesiąc μg/m3 μg/m3 μg/m3 XI 4.57 9.13 9.87 32.41 30.17 24.08 XII 12.51 25.00 17.26 56.68 28.52 49.51 I 9.22 18.42 13.06 42.89 41.00 37.77 II 8.45 16.88 11.36 37.31 62.51 34.74 III 5.74 11.47 10.01 32.87 65.95 37.81 IV 4.36 8.71 6.10 20.03 77.80 21.18 V 4.16 8.31 4.67 15.34 67.41 15.43 VI 3.40 6.79 3.53 11.59 63.69 13.62 VII 4.15 8.29 2.41 7.91 50.45 13.11 VIII 3.60 7.19 5.58 18.33 49.88 13.89 IX 5.09 10.17 6.45 21.18 40.24 16.93 X 7.02 14.03 9.49 31.17 32.29 26.35 Rok hydrologiczny średnia arytm. 6.02 12.03 8.27 27.31 50.83 25.37 SD 2.78 5.55 4.32 14.19 16.54 12.02 MAX 12.51 25.00 17.26 56.68 77.80 49.51 MIN 3.40 6.79 2.41 7.91 28.52 13.11 Wielolecie średnia arytm. 3.03 6.04 2.77 9.09 50.61 20.09 SD 1.53 3.06 1.69 5.55 2.80 8.83 MAX 6.02 11.99 8.27 27.16 54.49 29.92 MIN 0.96 1.92 1.16 3.81 45.86 11.91

0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

S-SO2 N-NO2

Rys. 3.3 Średnie miesięczne stężenia zanieczyszczeń powietrza S-SO2 i N-NO2 na Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” w okresie XI 2010 - X 2011.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

100

0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

O3 PM10

Rys. 3.4. Stężenia O3 i PM10 na Stacji Bazowej ZMŚP "Kampinos" w okresie XI 2010 - X 2011.

Uzyskane wyniki stężeń zanieczyszczeń NO2, SO2 i O3 odniesiono do wartości kryterialnych, które określone są w w następujących aktach prawnych: - Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 3 marca 2008 r. w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz. U. z 2008 r. Nr 47, poz. 281) w zakresie: SO2, NO2, NOx, CO, C6H6, O3, pyłu PM10, zawartości ołowiu Pb, arsenu As, kadmu Cd, niklu Ni i benzo(a)pirenu B(a)P w pyle PM10; - Dyrektywa CAFE 2008/50/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 21 maja 2008 r. w sprawie jakości powietrza i czystszego powietrza dla Europy (Dz. Urz. UE L. 152 z 11.06.2008, str.1) w zakresie: SO2, NO2, NOx, CO, C6H6, O3, pyłu PM10, zawartości ołowiu Pb w pyle PM10, pyłu PM2,5.

Kryteria dla SO2, NO2 i PM10 – ochrona zdrowia Kryteriami w rocznej ocenie jakości powietrza dla SO2, NO2 i pyłu PM10, dokonywanej pod kątem ochrony zdrowia, są poziomy dopuszczalne wymienionych substancji. Ich wartości, określone w RMŚ w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (z 3 marca 2008 r.) są zgodne z określonymi w Dyrektywie 2008/50/WE.

Tab. 3.4. Kryteria obowiązujące w rocznych ocenach jakości powietrza dla SO2 - ochrona zdrowia.

Tab. 3.5. Kryteria obowiązujące w rocznych ocenach jakości powietrza dla NO2- ochrona zdrowia.

Uwaga: począwszy od 2010 roku wartość marginesu tolerancji dla NO2 wynosi zero. W klasyfikacji stref w ocenie rocznej pod kątem ochrony zdrowia dla NO2 będą uwzględniane klasy: A i C.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 3.6. Kryteria obowiązujące w rocznych ocenach jakości powietrza dla pyłu zawieszonego PM10 - ochrona zdrowia.

Kryteria dla ozonu – ochrona zdrowia Zgodnie z Dyrektywą 2008/50/WE oraz z Rozporządzeniem Ministra Środowiska w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (z 3 marca 2008 r.), ocena jakości powietrza w odniesieniu do ozonu, pod kątem ochrony zdrowia (a także roślin) opiera się na dwóch wartościach kryterialnych, którymi są: poziom docelowy oraz poziom celu długoterminowego. W rezultacie, dla ozonu dokonuje się podwójnej klasyfikacji stref (ochrona zdrowia), biorąc pod uwagę poziom docelowy ozonu (klasy A i C) oraz poziom celu długoterminowego (klasy D1 i D2).

Tab. 3.7. Kryteria obowiązujące w rocznych ocenach jakości powietrza dla ozonu - ochrona zdrowia.

1) Stężenie 8-godz., wartość średnia krocząca obliczana ze stężeń 1-godz. 2) Maksymalna średnia ośmiogodzinna w ciągu doby, spośród średnich kroczących obliczanych co godzinę z ośmiu średnich jednogodzinnych. Każdą tak obliczoną średnią 8-godzinną przypisuje się dobie, w której się ona kończy; pierwszym okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 17.00 dnia poprzedniego do godziny 01.00 danego dnia; ostatnim okresem obliczeniowym dla każdej doby jest okres od godziny 16.00 do 24.00 tego dnia czasu środkowoeuropejskiego CET. 3) Liczba dni z przekroczeniem poziomu docelowego w roku kalendarzowym uśredniona w ciągu kolejnych trzech lat; oznacza że 120 µg/m3 nie może zostać przekroczone więcej niż przez 25 dni w roku kalendarzowym średnio w ciągu trzech lat. W przypadku braku danych pomiarowych z trzech lat, dotrzymanie dopuszczalnej częstości przekroczeń sprawdza się na podstawie danych pomiarowych co najmniej z jednego roku. 4) Najwyższa wartość stężenia 8-godz. spośród średnich kroczących w roku kalendarzowym.

Warto nadmienić, że zgodnie z Załącznikiem VII do Dyrektywy 2008/50/WE terminem osiągnięcia wartości docelowej określonej dla ozonu w celu ochrony zdrowia ludzi był 1.01.2010 r.

Kryteria dla ozonu – ochrona roślin Podobnie jak w przypadku ocen prowadzonych pod kątem ochrony zdrowia, także w odniesieniu do ochrony roślin ocena jakości powietrza dla ozonu opiera się na dwóch wartościach kryterialnych. Analogicznie do ocen pod kątem ochrony zdrowia, w ocenach pod kątem ochrony roślin dokonuje się podwójnej klasyfikacji stref - z uwagi na poziom docelowy ozonu (klasy A i C) oraz poziom celu długoterminowego (klasy D1 i D2). Przepisy polskie w zakresie normatywnych wartości dla stężeń ozonu są zgodne z Dyrektywą 2008/50/WE.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 3.8. Kryteria obowiązujące w rocznych ocenach jakości powietrza dla ozonu (AOT40) - ochrona roślin.

1) Normowany parametr AOT40 [(µg/m3)·h] oblicza się na podstawie stężeń 1-godz., jako sumę różnic pomiędzy stężeniem średnim jednogodzinnym wyrażonym w µg/m3 a wartością 80 µg/m3, dla każdej godziny w ciągu doby pomiędzy godziną 8.00 a 20.00 czasu środkowoeuropejskiego (CET), dla której stężenie jest większe niż 80 µg/m3.

Wartość normatywną uznaje się za dotrzymaną, jeżeli nie przekracza jej średnia z ww. sum obliczona dla okresów wegetacyjnych z pięciu kolejnych lat. W przypadku braku danych pomiarowych stężeń ozonu z pięciu lat, dotrzymanie tej wartości sprawdza się na podstawie danych pomiarowych z co najmniej trzech lat. Jeśli średnie pięcioletnie nie mogą być określone na podstawie kolejnych danych rocznych, do sprawdzenia zgodności z wartościami docelowymi, ustanowionymi dla ochrony roślinności, wymagane są ważne dane dla co najmniej trzech lat. Podobnie jak w przypadku ochrony zdrowia, zgodnie z Załącznikiem VII do Dyrektywy 2008/50/WE, termin osiągnięcia wartości docelowej określonej dla ozonu w celu ochrony roślinności upłynął 1.01.2010 r.

Kryteria dla SO2, NOx - ochrona roślin Zgodnie z Dyrektywą 2008/50/WE (CAFE), kryterium oceny jakości powietrza pod kątem ochrony roślin, dotyczącej SO2 i NOx, stanowią poziomy krytyczne tych zanieczyszczeń, określone dla stężeń długookresowych. Ich okresy uśredniania i wartości są zgodne z 11 dotychczasowymi poziomami dopuszczalnymi określonymi w RMŚ w sprawie poziomów niektórych substancji w powietrzu (z 3 marca 2008 r.) i stosowanymi w rocznych ocenach jakości powietrza za ostatnie lata.

Tab. 3.9. Kryteria obowiązujące w rocznych ocenach jakości powietrza dla SO2 i NOx - ochrona roślin (wg Dyrektywy 2008/50/WE).

1) Stężenie NOx – obliczane jako suma stężeń NO[ppb]+NO2[ppb] wyrażona w postaci stężenia NO2 w µg/m3.

Tab. 3.10. Skala jakości powietrza (µg/m3). Próg PM10 - 1h PM10 - 24h NO2 - 1h O3 - 1h O3 - 8h SO2 - 1h SO2 - 24h Bardzo nisko 0-25 0-25 0-50 0-60 0-50 0-55 0-25 Nisko 25-50 25-50 50-100 60-120 50-80 55-100 25-50 Średnio 50-75 50-75 100-150 120-150 80-100 100-200 50-100 Wysoko 75-100 75-100 150-200 150-180 100-120 200-350 100-125 Bardzo wysoko >100 >100 200-400 180-240 >120 350-500 >125 Alarmowy >400 >240 >500

WYNIKI Kryterium: ochrona zdrowia ludzi W przypadku SO2 wyróżnione są 3 normy: maksymalne jednogodzinne stężenie 350µg/m3, które może być przekroczone 24 razy, maksymalne 24 godzinne stężenie 125µg/m3, które może być przekroczone maksymalnie 3 razy w ciągu roku oraz średnie roczne i średnie dla pory zimowej (od 01 X do 30 III) 20 µg/m3. Na Stacji w Granicy w roku

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

3 2011 maksymalne średnie dobowe stężenie SO2 wyniosło 26,40 µg/m , a więc stanowiło ono zaledwie 21% normy. Od początku działania stacji zanieczyszczeń powietrza w Granicy 3 maksymalne stężenie jednogodzinne SO2 wyniosło 228 µg/m i wystąpiło 17 stycznia 2006 r., maksymalne stężenie dobowe wyniosło 67,5 µg/m3, maksymalne roczne stężenie dla pory zimowej wyniosło 14,6µg/m3. 3 Dla NO2 średni roczny poziom dopuszczalny wynosi 40µg/m . Na Stacji w Granicy w 2011 r. wyniósł on 8,27 µg/m3, a więc stanowił 20,7% dopuszczalnej normy. Drugim kryterium jest maksymalne stężenie jednogodzinne wynoszące 200µg/m3, które może być przekroczone w ciągu roku 18 razy. W Granicy w 2011 r. maksymalne stężenie średnio- godzinne stanowiło 15% dopuszczalnej normy. Maksymalne stężenie jednogodzinne wystąpiło w 2006 r. i wyniosło 102,8 µg/m3, co stanowiło 51% dopuszczalnej normy. Kryterium dla stężeń ozonu jest wystąpienie maksymalnie 25 dni w roku, w których maksymalne stężenie ośmiogodzinne przekracza 120 µg/m3. Kryteria obowiązujące w rocznych ocenach jakości powietrza dla pyłu zawieszonego PM10 dopuszczają: - dla 24-godzinnego okresu uśredniania stężeń 35 razy przekroczenie 50 µg/m3, - dla rocznego (kalendarzowego) okresu uśredniania dopuszczalny poziom 40 µg/m3.

Kryterium: ochrona roślin 3 W parkach narodowych norma średniego rocznego stężenia SO2 wynosi 15 µg/m . W 3, 2011 r. w Granicy średnie roczne stężenie SO2 wyniosło 6,02 µg/m co stanowiło 40,1% dopuszczalnej normy. 3 Dla NO2 normą jest średnie roczne stężenie 20µg/m , a w Granicy w 2010 r. wyniosło ono 8,27 µg/m3, co stanowiło 41,35% normy. Normą dla stężeń ozonu jest wskaźnik AOT 40 w okresie wegetacyjnym wynoszący maksymalnie 24000. W Granicy najwyższe AOT 40 zanotowano w 2006r. i wyniosło ono 22053,7, a więc nie przekroczyło dopuszczalnej normy z tym, że norma ta od roku 2010 wynosi 18000. Normę dotyczące wskaźnika AOT należy stosować do okresów 5-letnich, a w przypadku braku danych przynajmniej 3 letnich. Średnie AOT z lat 2004-2007 w stacji w Granicy wyniosło 14021,1 (Andrzejewska, Olszewski 2008).

Podsumowanie W 2011 roku zanotowano wyższe średnie stężenia S-SO2 i N-NO2 w stosunku do lat poprzednich. Jednak w dalszym ciągu stężenia te były wyraźnie niższe od obowiązujących norm. Średnie roczne stężenie ozonu w 2011 r. było zbliżone do lat poprzednich. Stan jakości powietrza w dużym stopniu zależy od warunków meteorologicznych, rozprzestrzeniania zanieczyszczeń oraz emisji napływowej spoza terenu województwa, a nawet kraju. Szczegółowa analiza zanieczyszczeń SO2, NO2 i O3 w Granicy w latach 2004- 2007 wykazała, że wpływ na wielkość ich imisji mają: temperatura powietrza, prędkość i kierunek wiatru oraz pora dnia. Np. wzrost stężeń SO2 i NO2 następuje wraz ze spadkiem temperatury, a wyższe ich stężenia notowane są przy niskich prędkościach wiatru, które to wskazują na stosunkowo niedalekie źródła ich emisji (Andrzejewska, Olszewski 2008). Według Barańskiej i in. (2007) poziomy stężeń dwutlenku siarki i dwutlenku azotu dla kryterium ochrony zdrowia w rejonie Kampinoskiego PN w pięcioleciu 2002-2006 mieściły się poniżej dolnego progu oszacowania (klasa A). Jednak dla tego kryterium poziom stężeń ozonu dla całego Mazowsza przekroczył górny próg oszacowania (klasa C). W tej drugiej pięcioletniej ocenie zanieczyszczeń powietrza w województwie mazowieckim wartości stężeń średniorocznych dwutlenku siarki dla kryterium ochrony roślin na przestrzeni 2002-2006 w rejonie całego KPN mieściły się pomiędzy dolnym i górnym progiem oszacowania (klasa R2). A poziomy stężeń dwutlenku azotu w tym okresie w KPN mieściły się poniżej dolnego

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku progu szacowania (klasa R1). Natomiast wartości AOT40 w KPN w okresie 2002-2006 przekraczały dopuszczalny poziom (klasa R3). Wg Trębińskiej i in. (2010) podczas pięcioletniej oceny jakości powietrza z okresu 2005-2009 poziomy stężeń 4 analizowanych przez Stację Kampinos parametrów zostały scharakteryzowane następująco dla: - dwutlenku siarki zarówno dla kryterium ochrony zdrowia jak i ochrony roślin na obszarze województwa były niskie; - dwutlenku azotu dla kryterium ochrony zdrowia na obszarze województwa mieściły się pomiędzy dolnym i górnym progiem oszacowania. W przypadku kryterium ochrony roślin dla sumy tlenków azotu ich stężenia mieściły się poniżej dolnego progu oszacowania; - ozonu zarówno dla kryterium ochrony zdrowia i ochrony roślin przekraczały górny próg oszacowania; - pyłu PM10 występują problemy z dotrzymaniem dopuszczalnych norm na przeważającym obszarze województwa.

Tab. 3.11. Przyrządy pomiarowe WIOŚ Warszawa w Stacji w Granicy. Analizator MLU100A mierzy dwutlenek siarki zgodnie z dyrektywami EU poprzez pomiar fluorescencji wywołanej promieniowaniem ultrafioletowym. Próg wykrywalności przyrządu wynosi 1,06 ug/m3 czyli 0,4 ppb (części na miliard). Odpowiednią jakość pomiaru MLU100A - SO2 zapewnia codzienna samoczynna kontrola działania polegająca na rejestracji wskazań dla powietrza zerowego i gazu wzorcowego z wbudowanego generatora. Sterowany mikroprocesorem MLU100A ma rozbudowane funkcje autodiagnostyczne i może działać przez wiele tygodni bez obsługi. Produkowany w Austrii przyrząd posiada certyfikaty uznanych instytucji, m.in. niemieckiego TUV. Analizator MLU200A mierzy tlenki azotu zgodnie z dyrektywami EU metodą chemoluminescencji w czasie reakcji tlenku z azotu z ozonem. Pomiar dwutlenku azotu umożliwia katalizator redukujący go do tlenku azotu. Próg wykrywalności przyrządu wynosi 0,76 ug/m3 czyli 0,4 ppb (części na miliard). Odpowiednią jakość pomiaru zapewnia codzienna samoczynna kontrola działania MLU200A - NOx polegająca na rejestracji wskazań dla powietrza zerowego i gazu wzorcowego z wbudowanego generatora. Sterowany mikroprocesorem MLU200A ma rozbudowane funkcje autodiagnostyczne i może działać przez wiele tygodni bez obsługi. Produkowany w Austrii przyrząd posiada certyfikaty uznanych instytucji, m.in. niemieckiego TUV. Analizator MLU400 mierzy ozon zgodnie z normą ISO 13964:1998 poprzez pomiar absorpcji promieniowania ultrafioletowego. Próg wykrywalności przyrządu poniżej 1,2 ug/m3 czyli 0,6 ppb (części na miliard). Odpowiednią jakość pomiaru zapewnia codzienna MLU400 - O3 samoczynna kontrola działania polegająca na rejestracji wskazań dla powietrza zerowego i gazu wzorcowego z wbudowanego generatora. Sterowany mikroprocesorem MLU400 ma rozbudowane funkcje autodiagnostyczne i może działać przez wiele tygodni bez obsługi. Produkowany w Austrii przyrząd posiada certyfikaty uznanych instytucji, m.in. niemieckiego TUV. Przyrząd meteorologiczny mierzący kierunek wiatru i prędkość wiatru. - Zakres pomiarowy: 0,05..60m/s. - Rozdzielczość pomiaru prędkosci: < 0,02 m/s. - Czas uśredniania 1..3600 s. USA-1 - meteo - Ilość pomiarów do uśredniania 1..65365 prób. - Częstotliwość próbkowania 0,1..50Hz. - Korekcja ustawienia azymutu 0..359 stopni. - Szybkość transmisji danych 300..19200 baud.

Literatura Andrzejewska A., Olszewski A. 2008. Imisja SO2, NO2 i O3 do Stacji Bazowej „Pożary” na podstawie pomiarów automatycznych Mazowieckiego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w latach 2004-2007. Monitoring Środowiska Przyrodniczego 9: 39-45.

Barańska K., Gąsior M., Trębińska E. 2007. Druga pięcioletnia ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim za lata 2002-2006. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Warszawie.

Iwanek I., Iwanek J. 1995. Zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego w rejonie Kampinoskiego Parku Narodowego. Plan Ochrony KPN. Narodowa Fundacja Ochrony Środowiska w Warszawie. Maszynopis KPN, Izabelin.

Ludwikowski A. (red.). 2009. Program Państwowego Monitoringu Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2010-2012. WIOŚ, Warszawa.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Ludwikowski A. (red.). 2010. Stan Środowiska w województwie mazowieckim w 2009 roku. WIOŚ, Warszawa.

Trębińska E., Barańska K., Klech T. 2010. Trzecia pięcioletnia ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim na lata 2005-2009. WIOŚ, Warszawa.

Trębińska E., Barańska K., Klech T. 2011. Roczna ocena jakości powietrza w województwie mazowieckim. Raport za rok 2010. WIOŚ, Warszawa.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

4. CHEMIZM OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH (C1) ORAZ WYNIKI PORÓWNAŃ MIĘDZYLABORATORYJNYCH PRÓBEK OPADÓW ATMOSFERYCZNYCH

Andrzej Wierzbicki, Adam Olszewski, Anna Degórska

Na Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego „Kampinos” badania chemizmu opadu prowadzone są na podstawie prób miesięcznych opadu całkowitego – próby zbierane po każdym opadzie. W próbach dobowych mierzony jest jedynie odczyn i przewodność właściwa. Próbki pobierane są na stanowisku zlokalizowanym na terenie posterunku meteorologicznego w Granicy (tab. 4.1). Pomiary składu chemicznego prowadzone są od roku 1995, ale ze względu na zmianę metodyki analiz w niniejszym raporcie uwzględniono dane od roku 1999. W roku 2007 nastąpiła zmiana laboratorium wykonującego analizy – Zakład Chemii Wody IMGW; wykonywane były one dla prób pobieranych od stycznia 2007. W roku 2008 na Stacji Bazowej zostały przeprowadzane między-laboratoryjne badania porównawcze. W związku z bardzo złymi wynikami badań porównawczych postanowiono zrezygnować z usług laboratorium IMGW. Od stycznia roku 2009 analizy wykonuje laboratorium IOŚ. W roku 2011 rozpoczęto pomiary opadu mokrego przy użyciu kolektora Eigenbrodt.

Tab. 4.1. Metody poboru prób i oznaczeń zanieczyszczeń opadów na Stacji Bazowej „Kampinos” w roku 2011. Składnik Metoda pomiaru Czas poboru próby Metoda oznaczania S-SO4 Opad całkowity Próba miesięczna TU - turbidymetria N-NO3 Opad całkowity Próba miesięczna SP - spektrofotometria N-NH4 Opad całkowity Próba miesięczna SP - spektrofotometria Cl Opad całkowity Próba miesięczna TIR – miareczkowanie argentometryczne Na Opad całkowity Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa K Opad całkowity Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa Mg Opad całkowity Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa Ca Opad całkowity Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa odczyn Opad całkowity Próba dobowa EL - elektrometryczna przewodność Opad całkowity Próba dobowa CNA – konduktometryczna (25oC)

Tab. 4.2. Zanieczyszczenie opadów atmosferycznych (opad całkowity) w 2011 r. – charakterystyki roczne (program podstawowy). Suma N- Przewod- Charakterystyka S-SO4 SO4 NO3 N-NH4 NH4 Cl Na K Mg Ca pH H opadu NO3 ność Rok mm mg/dm3 [ - ] µg/dm3 mS/m hydrologiczny suma 726.9 n 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 12 średnia ważona 0,91 2,71 0,47 1,42 1,96 5,87 0,57 0,33 0,72 0,14 1,24 6,03 0,93 3,1 SD 0,84 2,53 0,48 1,43 2,91 8,73 0,94 0,57 1,45 0,19 1,12 0,81 3,96 4,2 min 0,48 1,44 0,18 0,54 0,43 1,29 0,10 0,11 0,01 0,04 0,25 4,90 0,09 1,2 max 2,96 8,87 1,92 5,75 10,60 31,78 2,65 1,90 4,71 0,70 3,87 7,06 12,59 16,2 Wielolecie (1999–2011) suma średnia ważona 489,0 3,67 11,00 1,23 5,43 2,33 3,00 1,58 0,42 0,67 0,20 1,87 5,06 8,71 5,41 SD 1,40 4,19 0,57 2,54 1,16 1,49 1,55 0,28 0,28 0,05 0,45 0,70 18,58 1,52 min 0,90 2,71 0,50 2,21 1,10 1,42 0,57 0,20 0,40 0,14 1,24 4,16 0,57 3,10 max 5,60 16,78 2,06 9,11 5,50 7,08 5,90 1,20 1,40 0,30 2,59 6,24 69,18 9,10

Tab. 4.3. Ładunki zanieczyszczeń wniesionych do podłoża z opadem atmosferycznym w roku 2011 – charakterystyki roczne (program podstawowy). przewod- opad S-SO4 N-NO3 N-NH4 Cl Na K Mg Ca pH H ność Charakterystyka ładunek zanieczyszczeń wniesiony do podłoża mm

2 2

mg/m mg/m Rok hydrologiczny 726,9 654,2 363,5 1453,8 436,1 218,1 508,8 72,7 872,3 0,68

2011 Nie Nie dotyczy Wielolecie 1999-2011 469,2 1795,0 599,8 1137,5 774,4 206,9 325,6 100,0 914,1 Nie dotyczy 7,72

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 4.4. Średnie miesięczne stężenia zanieczyszczeń w opadach atmosferycznych (opad całkowity) w roku 2011 (program podstawowy). h S-SO N-NO N-NH Cl Na K Mg Ca pH H przewodność miesiąc liczba dni z opadem 4 3 4 mm mg/dm3 µg/dm3 mS/m XI 19 133,1 0,50 0,35 0,53 0,34 0,17 0,09 0,04 0,29 4,90 12,59 1,4 XII 10 55,8 0,61 0,52 0,43 0,65 0,27 0,24 0,07 0,93 5,46 3,47 1,5 I 21 28,9 0,60 0,92 0,79 0,51 0,26 0,15 0,06 0,73 5,17 6,76 1,2 II 13 19,3 1,01 0,94 1,67 1,19 0,52 0,39 0,11 0,94 5,20 6,31 2,3 III 7 12,9 2,55 1,92 4,13 1,63 0,85 0,45 0,27 1,96 5,82 1,51 4,5 IV 10 40,5 2,96 0,70 10,60 2,44 1,25 4,71 0,69 2,07 7,06 0,09 16,2 V 16 40,0 1,67 1,27 4,31 0,84 0,61 1,46 0,34 3,66 6,95 0,11 6,1 VI 14 57,9 1,52 0,70 1,74 0,53 0,35 0,81 0,25 3,15 6,53 0,30 3,6 VII 31 231,1 0,48 0,18 0,68 0,12 0,11 0,26 0,05 0,86 6,19 0,64 1,4 VIII 12 78,7 0,65 0,27 2,88 0,10 0,11 0,58 0,08 0,80 6,73 0,19 2,9 IX 5 14,6 1,58 0,58 5,16 2,46 1,29 3,01 0,27 2,15 6,98 0,10 6,2 X 16 14,1 2,01 0,62 4,29 2,65 1,90 2,39 0,36 3,04 6,90 0,13 6,5

Tab. 4.5. Sumaryczne miesięczne ładunki zanieczyszczeń docierające do podłoża z opadem atmosferycznym w roku 2011 (program podstawowy). h S-SO4 N-NO3 N-NH4 Cl Na K Mg Ca H miesiąc mm mg/m2 XI 133.1 66.55 46.585 70.543 45.25 22.63 11.98 5.32 38.60 0.63 XII 55.8 34.038 29.016 23.994 36.27 15.07 13.39 3.91 51.89 0.27 I 28.9 17.34 26.588 22.831 14.74 7.51 4.34 1.73 21.10 0.14 II 19.3 19.493 18.142 32.231 22.97 9.96 7.60 2.16 18.14 0.08 III 12.9 32.895 24.768 53.277 21.03 10.91 5.75 3.43 25.28 0.06 IV 40.5 119.88 28.35 429.3 98.82 50.63 190.76 27.78 83.84 0.18 V 40 66.8 50.8 172.4 33.60 24.37 58.46 13.55 146.34 0.18 VI 57.9 88.008 40.53 100.746 30.69 20.16 46.86 14.25 182.37 0.27 VII 231.1 110.928 41.598 157.148 27.73 25.55 60.24 12.42 198.20 1.09 VIII 78.7 51.155 21.249 226.656 7.87 8.66 45.65 6.53 63.12 0.45 IX 14.6 23.068 8.468 75.336 35.92 18.83 43.95 3.87 31.39 0.09 X 14.1 28.341 8.742 60.489 37.37 26.79 33.70 5.12 42.86 0.09

Tab. 4.6. Zanieczyszczenia opadów atmosferycznych dla dostępnych danych z lat hydrologicznych (program podstawowy). h S-SO4 N-NO3 N-NH4 Cl Na K Mg Ca pH H przewodność Liczba dni z Rok stężenie zanieczyszczeń opadem mm mg/dm3 µg/dm3 mS/m 1999 140 572,1 2,8 1,1 1,1 0,9 0,3 0,4 0,2 1,3 4,77 16,98 4,8 2000 112 562,2 3,2 1,1 1,3 1 0,3 0,5 0,2 1,4 4,92 12,02 5,1 2001 167 404,9 3,6 1,8 1,8 0,9 0,3 0,4 0,2 2,3 4,68 20,89 6,4 2002 167 354,5 4,6 1,8 1,7 0,8 0,3 0,5 0,2 2,1 4,16 69,18 5,1 2003 99 248,4 5,6 1,9 1,9 0,9 0,3 0,5 0,2 2,1 4,66 21,88 9,1 2004 148 343,3 5,2 1,9 2,2 0,9 0,3 0,6 0,2 2,2 4,5 31,62 6,2 2005 133 378,2 5,3 1,7 2,1 1 0,2 0,6 0,2 2,5 4,56 27,54 6,2 2006 156 492,9 5,3 2,1 1,9 0,9 0,3 0,5 0,2 2,6 4,62 23,99 6,2 2007 229 517,6 4,9 0,5 3,7 5,9 1,2 1,4 0,3 2,1 4,71 19,50 4,6 2008 198 463,9 4,7 0,6 1,6 3,7 0,8 1,0 0,3 1,9 5,78 1,66 4,3 2009 204 619,1 2,7 0,9 2,1 2,1 0,4 0,8 0,2 1,6 6,24 0,58 3,6 2010 206 673,4 3,0 1,4 5,5 0,7 0,4 0,6 0,2 2,0 6,17 0,68 5,7 2011 174 726,9 0,9 0,5 2,0 0,6 0,3 0,7 0,1 1,2 6,03 0,93 3,1 ładunek zanieczyszczeń wniesiony do podłoża

mg/m2 mg/m2 1999 140 572,1 1601,9 629,3 629,3 514,9 171,6 228,8 114,4 743,7 9,72 2000 112 562,2 1799,0 618,4 730,9 562,2 168,7 281,1 112,4 787,1 6,76 2001 167 404,9 1457,6 728,8 728,8 364,4 121,5 162,0 81,0 931,3 8,46 2002 167 354,5 1630,7 638,1 602,7 283,6 106,4 177,3 70,9 744,5 24,53 2003 99 248,4 1391,0 472,0 472,0 223,6 74,5 124,2 49,7 521,6 5,43 2004 148 343,3 1785,2 652,3 755,3 309,0 103,0 206,0 68,7 755,3 10,86 2005 133 378,2 2004,5 642,9 794,2 378,2 75,6 226,9 75,6 945,5 10,42 2006 156 492,9 2602,4 1014,7 958,9 453,4 141,4 229,8 101,7 1275,8 11,82 2007 229 517,6 2536,2 258,8 1915,1 3053,8 621,1 724,6 155,3 1087,0 10,09 2008 198 463,9 2180,3 278,3 742,2 1716,4 371,1 463,9 139,2 881,4 0,77 2009 204 619,1 1671,6 557,2 1300,1 1300,1 247,6 495,3 123,8 990,6 0,36 2010 206 673,4 2020,2 942,8 3703,7 471,4 269,4 404,0 134,7 1346,8 0,46 2011 174 726,9 654,2 363,5 1453,8 436,1 218,1 500,8 72,7 872,3 0,68

W roku 2011 zanotowano podobne stężenia zanieczyszczeń w opadach jak w wieloleciu 1999-2011. Wyraźnie niższe od średniej były wartości siarki siarczanowej i przewodności. Odczyn utrzymywał się na poziomie lat 2008 - 2010.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

600 18

16 500

400 12

10 300 8

200 6 stężenie(mg/dm3)

ładunek(mg/m2), opad (mm) 4 100 2

0 0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek S-SO4 opad stężenie S-SO4

1200,00 14,00

12,00

1000,00

10,00 800,00

8,00 600,00 6,00

400,00 4,00 stężenie(mg/dm3)

ładunek(mg/m2), opad (mm) 200,00 2,00

0,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek Cl opad stężenie Cl

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

500,0 28,00 26,00 450,0

24,00

400,0 22,00

350,0 20,00 18,00 300,0 16,00 250,0 14,00 12,00 200,0 10,00

150,0 8,00 stężenie(mg/dm3) 6,00

ładunek(mg/m2), opad (mm) 100,0 4,00 50,0 2,00 0,0 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek N-NH4 opad stężenie N-NH4

250 20,00

18,00

200 16,00

14,00

150 12,00

10,00

100 8,00

6,00 stężenie(mg/dm3)

50 4,00 ładunek(mg/m2), opad (mm)

2,00

0 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek N-NO3 opad stężenie N-NO3

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

250,00 12,00

10,00

200,00

8,00 150,00

6,00

100,00

4,00 stężenie(mg/dm3)

ładunek(mg/m2), opad (mm) 50,00 2,00

0,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek Na opad stężenie Na

250,00 6,00

5,00

200,00

4,00 150,00

3,00

100,00

2,00 stężenie(mg/dm3)

ładunek(mg/m2), opad (mm) 50,00 1,00

0,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek Mg opad stężenie Mg

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

250,00 12,00

10,00

200,00

8,00 150,00

6,00

100,00

4,00 stężenie(mg/dm3)

ładunek(mg/m2), opad (mm) 50,00 2,00

0,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek K opad stężenie K

280 24,00

240

20,00

200 16,00

160 12,00 120

8,00 80 stężenie(mg/dm3)

ładunek(mg/m2), opad (mm) 4,00 40

0 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

ładunek Ca opad stężenie Ca

Rys. 4.1. Miesięczne ładunki, stężenia i wysokość opadu dla badanych jonów w Stacji Bazowej „Kampinos” w roku 2011.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 4.2. Rozkład odczynu i przewodności w klasach wg Jansena dla lat 1999–2011.

W roku 2011 ładunki anionów utrzymywały się na poziomie obserwowanym w latach 1999 - 2005 (rys. 4.3.), natomiast ładunki kationów spadły do poziomu z roku 2002 (rys. 4.4.).

900 7000

800 6000

700 ) 5000 2

600

500 4000

400 3000 opad (mm) opad 300 2000

200 ładunekanionów (mg/m 1000 100

0 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 rok hydrologiczny

opad ładunek anionów

Rys. 4.3. Sumaryczne ładunki głównych anionów wniesione do podłoża z opadami na tle wysokości opadów w poszczególnych latach hydrologicznych.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

800 3000

700

2500

600 2000

500

400 1500

opad (mm) opad 300 1000

200 ładunekkationów (mg/m2) 500 100

0 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 rok hydrologiczny

opad ładunek kationów

Rys. 4.4. Sumaryczne ładunki głównych kationów wniesione do podłoża z opadami na tle wysokości opadów w poszczególnych latach hydrologicznych.

30,00

25,00 Mg 20,00 Ca K 15,00 Na Cl 10,00 N-NH4 N-NO3 S-SO4 5,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Rys. 4.5. Miesięczne sumaryczne stężenia [mg/l] dla badanych jonów w Stacji Bazowej „Kampinos” w roku 2011.

Różnice stężeń, odczynu i przewodności pomiędzy opadem całkowitym i opadem mokrym przedstawiono na rys. 4.6.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

pH 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

przewodność 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

S-SO4 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

N-NO3 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

N-NH4 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

Cl 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Na 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

K 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

Ca 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Mg 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 0,20 0,10 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad całkowity Opad mokry

Rys. 4.6. Różnice stężeń, odczynu i przewodności pomiędzy opadem całkowitym i opadem mokrym.

MIĘDZYLABORATORYJNE BADANIA PORÓWNAWCZE METOD OZNACZANIA SKŁADNIKÓW CHEMICZNYCH W PRÓBKACH WODY

Składniki opadów atmosferycznych W 2011 roku przeprowadzono po raz dziewiąty porównanie międzylaboratoryjne metod oznaczania składników w opadach atmosferycznych. Po raz pierwszy próbki pochodziły z porównań międzylaboratoryjnych (akcja nr 44) zorganizowanych przez GAW/WMO (Global Atmosphere Watch/ World Meteorological Organization) i zostały nieodpłatnie przekazane przez Quality Assurance / Science Activity Centre - Americas (QA/SAC Americas). Laboratorium obsługujące Stację Bazową Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego Kampinos otrzymało zestaw próbek kontrolnych sztucznego deszczu (woda dejonizowana ze znanymi ilościami siarczanów, azotanów, jonów amonowych, sodu, magnezu, potasu i wapnia) z przeznaczeniem do wykonania analiz metodami stosowanymi rutynowo w obsłudze podstawowego programu C1 „Chemizm opadów atmosferycznych”. Uzyskane wyniki zostały porównane z wartościami oczekiwanymi, ujawnionymi przez Organizatorów z USA i opracowane w formie raportu dla stacji oraz raportu zbiorczego, obejmującego wszystkie Stacje Bazowe ZMŚP, które przystąpiły do akcji. Laboratorium Monitoringu Środowiska Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego, które wykonuje analizy próbek opadów atmosferycznych pobranych na Stacji Bazowej Kampinos otrzymało trzy próbki 1, 2 i 3. Oznakowanie odpowiadające oznakowaniu próbek znajduje się w tabelach i na rysunkach prezentujących uzyskane wyniki i ich ocenę. W programie GAW/WMO przyjęte są następujące wymagania odnośnie jakości, które uznano również jako podstawę oceny laboratoriów biorących udział w tej akcji w ramach ZMŚP (we wcześniejszych akcjach kryteria poprzedniego Organizatora były łagodniejsze): 2- - +  dokładność dla oznaczeń SO4 , NO3 , NH4 i przewodności w laboratorium: 7%  dokładność dla oznaczeń Cl-, Na+ i Mg2+ w laboratorium: 10%  dokładność dla Ca2+ w laboratorium: 15%  dokładność dla K+ w laboratorium: 20%  dokładność dla pH w laboratorium: 0,07

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Ujawnione przez Organizatorów wartości oczekiwane oraz mediany wyników uzyskanych dla Stacji Bazowej Kampinos są prezentowane w Tabeli 4.7.

Tab.4.7. Wartości oczekiwane i mediany wyników uzyskanych dla Stacji Bazowej Kampinos w 2011 r.

próbka Wartości Mediana Kampinos próbka Wartości Mediana Kampinos oczekiwane oczekiwane

1 1,462 1,480 1,473 mg/dm3 1 0,483 0,476 0,476 mg/dm3 2- 3 + 3 SO4 2 0,530 0,533 0,533 mg/dm Na 2 0,038 0,038 0,039 mg/dm 3 2,125 2,166 2,092 mg/dm3 3 0,190 0,187 0,190 mg/dm3

1 0,638 0,631 0,631 mg/dm3 1 0,078 0,077 0,076 mg/dm3 - 3 2+ 3 NO3 2 0,557 0,560 0,536 mg/dm Mg 2 0,015 0,015 0,015 mg/dm 3 1,992 2,010 1,984 mg/dm3 3 0,053 0,053 0,053 mg/dm3

1 0,801 0,789 0,774 mg/dm3 1 0,171 0,167 0,165 mg/dm3 - 2+ Cl 2 0,070 0,071 0,080 mg/dm3 Ca 2 0,050 0,057 0,050 mg/dm3 3 0,280 0,277 0,234 mg/dm3 3 0,260 0,256 0,255 mg/dm3

1 0,250 0,255 mg/dm3 1 0,112 0,112 0,112 mg/dm3 + 3 + 3 NH4 2 0,106 0,105 mg/dm K 2 0,019 0,020 0,016 mg/dm 3 0,444 0,430 mg/dm3 3 0,043 0,043 0,041 mg/dm3

1 4,94 4,95 4,89 1 12,1 12,5 12,6 µS / cm pH 2 4,96 4,97 4,93 przewodność 2 6,3 6,8 6,9 µS / cm o 3 4,42 4,44 4,43 (25 C) 3 23,5 23,5 23,5 µS / cm

Na podstawie wartości oczekiwanych i uzyskanych wyników obliczono dla każdego składnika oznaczanego w poszczególnych próbkach względne odchylenia wyników od wartości oczekiwanych. Odchylenia te są prezentowane w Tabeli 4.8 i na Rys. 4.7 na tle kryteriów przyjętych za GAW/WMO.

Tab. 4.8. Względne odchylenia uzyskanych wyników od wartości oczekiwanych w roku 2011. 2- - - + + 2+ 2+ + SO4 NO3 Cl NH4 Na Mg Ca K przewodność pH

1 1% -1% -3% -1% -3% -4% 0% 4% 0,05 2 1% -4% 14% 3% 0% 0% -16% 10% 0,03 3 -2% 0% -16% 0% 0% -2% -5% 0% -0,01 kryterium 7% 7% 10% 7% 10% 10% 15% 20% 7% 0,07

Względne różnice pomiędzy wynikami uzyskanymi w laboratorium obsługującym pomiary zanieczyszczeń w opadach atmosferycznych dla Stacji Bazowej Kampinos a wartościami oczekiwanymi osiągnęły od -16% do 14%; dla odczynu różnice wyniosły od - 0,01 do 0,05 jednostek pH a dla przewodności różnice osiągnęły od 0% do 10%. W nieco większej części laboratorium zawyżało wyniki w stosunku do wartości oczekiwanych (różnice dodatnie). W przyjętych kryteriach nie zmieściły się trzy wyniki – dwa oznaczenia chlorków i jedno przewodności; w tych przypadkach różnice pomiędzy uzyskanymi wynikami a wartościami oczekiwanymi osiągnęły 14-16% dla chlorków (przy dopuszczalnej dla tego składnika różnicy na poziomie 10%) oraz 10% dla przewodności (przy dopuszczalnej różnicy 7%).

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 4.7. Względne odchylenia wyników od wartości oczekiwanych na tle wartości kryterialnych w 2011 r.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

W roku 2011 utrzymano przyjętą we wcześniejszych latach następującą klasyfikację wyników:  dobrze - spełnione kryteria stawiane przez Organizatorów, czyli względne odchylenie 2- - + wyniku od wartości oczekiwanej mniejsze niż 7% dla SO4 , NO3 , NH4 , mniejsze niż 10% dla Cl-, Na+ i Mg2+, mniejsze niż 15% dla Ca2+ i 20% dla K+ oraz dla pH – mniejsze niż 0,07 jednostki;  źle - względne odchylenie wyniku od wartości oczekiwanej większe od kryterialnego a mniejsze niż 50% ; dla pH – większe od kryterialnego i mniejsze od 0,3 jednostki;  bardzo źle - względne odchylenie wyniku od wartości oczekiwanej większe niż 50% ; dla pH – większe od 0,3 jednostki;  bardzo, bardzo źle - względne odchylenie wyniku od wartości oczekiwanej rzędu kilkuset - kilku tysięcy %; dla pH - kilka jednostek;  wynik poniżej progu wykrywalności - jeśli wynik został podany jako mniejszy od granicy wykrywalności, która jest wartością znacznie większą od wartości oczekiwanej, to nie odnoszono go do wartości oczekiwanej.

Zestawienie klasyfikacji wyników przedstawia Rys. 4.8.

1 2 3

2- SO4 + + + - NO3 + + + - Cl + - - + NH4 + Na + + + 2+ Mg + + + 2+ Ca + + + + K + + + przew. + - + pH + + +

+ dobrze - źle -- ! bardzo źle -- !!! bardzo, bardzo źle Rys. 4.8. Klasyfikacja uzyskanych wyników dla Stacji Kampinos w 2011 r.

W sumie na 27 uzyskanych wyników pomiarów do klasy „dobrze” zaliczono 88,9% danych, do klasy „źle” – 11,1% uzyskanych wyników. Stanowi to pogorszenie w stosunku do lat 2003, 2005, 2006, 2009, 2010 (95 - 100% wyników w klasie „dobrze”). Najlepsze wyniki uzyskano w roku 2005 – wszystkie spełniły wymagane kryteria. Należy podkreślić, że w 2011 roku próbki pochodziły z akcji porównawczej, w której Organizatorzy ustalili bardziej rygorystyczne wartości kryterialne niż w latach poprzednich. Najbliższe wartościom oczekiwanym były wyniki oznaczeń siarczanów i magnezu (odchylenia od wartości oczekiwanej dla oznaczeń wyniosły od 0 do 2,6%). Odchylenia większe niż dopuszczane zanotowano dla dwóch wyników oznaczenia chlorków i jednego oznaczenia przewodności (dla tego ostatniego różnica uzyskanego wyniku i mediany wyników wszystkich uczestników spełniła kryterium 7%). Uzyskane rezultaty zestawiono również uwzględniając wartości parametru z, obliczanego jako różnica uzyskanego wyniku i wartości oczekiwanej odniesiona do niepewności wartości oczekiwanej. Kryteria dla wartości parametru z są następujące: |z| ≤ 2 wynik jest zadowalający,

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

2< |z| ≤ 3 wynik jest wątpliwy, |z| > 3 wynik jest niezadowalający.

Na Rys. 4.9 przedstawiono ocenę uzyskanych wyników za pośrednictwem parametru z.

3,0 1 2 3

2,0

1,0

0,0

-1,0

-2,0

-3,0 przewod SO42- NO3- Cl- NH4+ Na+ Mg2+ Ca2+ K+ pH ność 1 0,2 -0,2 -1,0 -0,3 -0,3 -0,4 0,0 1,0 -0,8 2 0,1 -0,6 0,4 0,2 0,0 0,0 -1,0 1,2 -0,6 3 -0,3 -0,1 -1,5 0,0 0,0 -0,2 -0,2 0,0 0,2 Rys. 4.9. Wartości parametru z dla uzyskanych wyników w Stacji Bazowej Kampinos w 2011 r.

Wyniki uzyskane w roku 2011 uzyskane w Laboratorium Monitoringu Środowiska IOŚ-PIB, wykonującym analizy próbek opadów pochodzących ze Stacji Bazowej Kampinos można w większości uznać za zadowalające.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

5. CHEMIZM OPADU PODKORONOWEGO (C2)

Andrzej Wierzbicki, Adam Olszewski

Na Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego „Kampinos”, badania chemizmu opadu podkoronowego i spływu po pniach przeprowadzono na podstawie prób miesięcznych – próby zbierane były raz w tygodniu na stanowisku zlokalizowanym pod drzewostanem sosnowym w pobliżu pomieszczeń Stacji (tab. 5.1). W roku 2008 przeniesiono powierzchnię badawczą o około 150 m w kierunku północnym, celem zminimalizowania dopływu zanieczyszczeń z pobliskich budynków. W roku 2010, ze względów finansowych, zawieszono wykonywanie programu C3, także program ten nie był wykonywany w roku 2011.

Tab. 5.1. Metody poboru prób i oznaczeń zanieczyszczeń opadów w programie C2 na Stacji Bazowej „Kampinos” w roku 2011.

Składnik Czas poboru próby Metoda oznaczania S-SO4 Próba miesięczna TU - turbidymetria N-NO3 Próba miesięczna SP - spektrofotometria N-NH4 Próba miesięczna SP - spektrofotometria Cl Próba miesięczna TIR – miareczkowanie argentometryczne Na Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa K Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa Mg Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa Ca Próba miesięczna AAF – spektrometria płomieniowa

Tab. 5.2. Średnie miesięczne stężenia zanieczyszczeń w opadach podkoronowych w roku 2011 (program podstawowy).

S-SO4 N-NO3 N-NH4 Cl Na K Mg Ca pH H Przewodność miesiąc mg/dm3 μg/dm3 mS/m XI 1.56 0.74 0.69 1.64 0.55 3.07 2.71 0.48 5.28 5.25 3.9 XII 1.65 1.17 0.75 1.57 0.37 1.02 1.84 0.26 4.50 31.62 41.2 I 2.7 1.35 1.50 2.28 0.72 1.33 2.51 0.32 4.69 20.42 4.0 II 3.4 0.26 3.92 4.41 1.55 1.79 3.43 0.45 5.00 10.00 6.5 III IV 6.7 5.54 9.84 10.10 3.81 5.23 3.12 0.90 5.70 2.00 2.6 V 2.96 3.80 0.81 2.05 0.997 2.99 6.67 0.636 5.21 6.17 7.5 VI 1.90 0.34 0.01 2.19 0.617 5.57 4.02 0.601 6.12 0.76 4.5 VII 0.80 0.20 0.06 0.52 0.174 1.77 1.35 0.221 5.26 5.50 1.9 VIII 0.65 0.15 0.13 0.42 0.172 2.61 1.77 0.386 6.11 0.78 1.5 IX 2.21 1.63 <0,01 2.40 0.76 8.35 6.59 1.27 6.03 0.93 4.6 X 1.66 1.25 <0,01 4.60 1.82 13.94 8.37 1.78 6.12 0.76 9.6

W marcu nie zebrano opadu ze względu na brak zjawiska.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

S-SO4 8,00

6,00

4,00

2,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

N-NO3 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

N-NH4 15,00

10,00

5,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

Cl 15,00

10,00

5,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Na 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 3,50 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

K 15,00

10,00

5,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Ca 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 10,00

5,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

Mg 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 15,00

10,00

5,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Odczyn

8,00 7,00

6,00 pH 5,00 4,00 3,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Opad podkoronowy Opad

H+ 40,00 30,00 20,00 10,00 0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

W K 60,00

40,00

20,00

0,00 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

W K

Przewodność

50,0 40,0

30,0

20,0 mS/m 10,0 0,0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad podkoronowy Opad

Rys. 5.1. Porównanie stężeń badanych jonów, odczynu i przewodności oraz współczynników koncentracji (WK) w opadzie podkoronowym i opadzie całkowitym w 2011 roku.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 5.3. Zanieczyszczenie opadu podkoronowego w 2011 r. – charakterystyki roczne (program podstawowy). Suma N- N- Przewod- Charakterystyka S-SO4 SO4 NO3 NH4 Cl Na K Mg Ca pH H opadu NO3 NH4 ność Rok mm mg/dm3 [ - ] µg/dm3 mS/m hydrologiczny suma 726.9 n 12 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 11 średnia ważona 1,70 5,08 0,97 2,90 0,97 2,92 1,83 0,64 2,92 0,44 2,60 5,16 6,78 6,2 SD 1,65 4,95 1,70 5,08 2,96 8,87 2,72 1,05 3,88 0,48 2,33 0,59 9,88 11,3 min 0,65 1,95 0,15 0,45 0,01 0,01 0,42 0,17 1,02 0,22 1,35 4,50 0,76 1,5 max 6,66 19,95 5,54 16,60 9,84 29,48 10,10 3,81 13,94 1,78 8,37 6,12 84,17 41,2 Wielolecie (2008–2011) suma średnia ważona 620,8 3,53 10,57 1,30 5,33 1,33 1,72 3,19 0,76 3,21 0,49 2,73 5,32 6,56 5,65 SD 3,76 11,28 0,77 3,67 0,75 0,97 2,72 0,34 0,49 0,14 0,51 0,41 6,64 1,86 min 1,40 4,19 0,65 2,88 0,97 1,26 1,36 0,47 2,92 0,37 2,16 4,78 1,77 3,61 max 9,50 28,15 2,41 10,68 2,55 3,28 7,34 1,26 3,98 0,69 3,33 5,75 16,72 8,11

Tab. 5.4. Zanieczyszczenia opadów atmosferycznych dla dostępnych danych z lat hydrologicznych (program podstawowy). h S-SO4 N-NO3 N-NH4 Cl Na K Mg Ca pH H przewodność Liczba dni z Rok stężenie zanieczyszczeń opadem mm mg/dm3 µg/dm3 mS/m 2008 198 463,9 9.5 1.3 2.6 7.3 1.3 4.0 0.7 3.3 4.78 16.72 8.11 2009 204 619,1 3.5 2.4 1.2 3.7 0.8 3.0 0.5 3.1 5.43 3.74 5.41 2010 206 673,4 1.4 0.7 1.0 1.4 0.5 3.2 0.4 2.2 5.75 1.77 3.61 2011 174 726,9 1.7 1.0 1.0 1.8 0.6 2.9 0.4 2.6 5.16 6.91 6.17

Podobnie, jak w przypadku opadu na otwartej przestrzeni, widać zależność pomiędzy wielkością stężeń badanych jonów a wysokością opadu. Wartości stężeń w roku 2011 utrzymywały się na poziomie lat 2009-2010 chociaż rok 2009 charakteryzował się większymi stężeniami siarczanów i azotanów.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

6. METALE CIĘŻKIE I SIARKA W POROSTACH (D1)

Adam Olszewski, Marta Zakrzewska, Katarzyna Sawicka-Kapusta

Cel pomiarów Bardzo często przy niskich zanieczyszczeniach powietrza, metody fizykochemiczne nie wykrywają ich obecności albo wskazują śladowe ilości związków chemicznych. Nierzadko jest to zgodne z prawdą, ale czasami zbyt mała ilość punktów pomiarowych, lub wręcz pojedynczy punkt, dezinformują o prawdziwym stanie zanieczyszczenia powietrza. Metody biologiczne natomiast, stosujące żywe organizmy jako bioindykatory, wskazują jednak na występowanie zanieczyszczeń (Loppi i in. 1992). Organizmy identyfikują związki chemiczne albo morfologicznymi zmianami swojego ciała np. poprzez chlorozy i nekrozy aparatu asymilacyjnego roślin czy akumulacją tych związków w swoich tkankach. Wśród bioindykatorów porosty są uniwersalne: np. zanieczyszczenie dwutlenkiem siarki wskazują występowaniem pewnych gatunków w naturalnym środowisku lub ich zanikiem, uszkodzeniem plechy czy wreszcie akumulacją siarki; zanieczyszczenie metalami ciężkimi pokazują natomiast ich kumulacją w swoich plechach (Conti i Cecchetti 2001). Z tego właśnie względu biomonitoring powinien być szczególnie zalecany i stosowany do kontroli stanu środowiska, w tym także powietrza, aby wykrywać niepokojące obecnie w naszym kraju zjawisko ponownego pojawiania się zanieczyszczeń (Sawicka-Kapusta i in. 2002, 2003, 2004, 2005a, 2005b, 2005c, 2006, 2007a, 2007b, 2008).

Metodyka pobierania prób Porost pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes jest powszechnie stosowanym biowskaźnikiem do oceny zanieczyszczenia powietrza między innymi dwutlenkiem siarki i metalami ciężkimi, związkami organicznymi i radionuklidami. W badaniach wykorzystuje się występowanie tego gatunku w naturalnym środowisku. Na terenie zlewni ZMŚP „Kampinos” plechy pustułki pęcherzykowatej pobierane były sześciokrotnie co 2 lata, w latach 2001-2011. Zbiór porostów dokonywany był w lipcu, głównie na sośnie, z wysokości 1,0-2,0 m nad ziemią. W danym punkcie z 2-3 drzew zebrano po ok. 10 g świeżego porostu.

Rys. 6.1. Rozmieszczenie punktów poboru plech pustułki pęcherzykowatej do oznaczenia siarki i metali ciężkich na terenie zlewni „Kampinos”. 56

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Zebrane próby plech umieszczane były do opisanych kopert (data, nr próbki i gatunek drzewa).

Tab. 6.1. Liczebność prób porostów Hypogymnia physodes pobieranych na terenie całego KPN oraz zlewni ZMŚP „Kampinos” w latach 2001-2011.

2001 2003 2005 2007 2009 2011 Zlewnia ZMŚP 6 6 6 9 10 10 Reszta KPN 6 6 6 7 5 5 Razem 12 12 12 16 15 15

Metodyka oznaczania metali ciężkich i siarki Plechy porostu Hypogymnia physodes oddzielono od kory, ponownie umieszczono je w czystych papierowych kopertach a następnie próby suszono w temperaturze 60oC do stałej masy. Oddzielanie próbek wykonywano na czystym papierze z zachowaniem środków ostrożności, tak aby nie nastąpiło wtórne zanieczyszczenie próbek. Ocenę zanieczyszczenia powietrza Stacji Bazowej „Kampinos” wykonano na podstawie koncentracji metali ciężkich (Cd, Pb, Cu, Cr, Ni, Zn, Fe) i siarki w plechach porostu Hypogymnia physodes zebranych z naturalnego środowiska. Metale ciężkie, po uprzedniej mineralizacji prób porostów w mieszaninie spektralnie czystych stężonych kwasów HNO3 + HClO4 w stosunku 4:1 (Pilegaard 1979), oznaczane były metodą spektroskopii absorpcyjnej (AAS). Dla kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i chromu stosowano spektrofotometr Perkin Elmer AAnalyst 800 z kuwetę grafitową (metoda bezpłomieniowa), a dla cynku i żelaza spektrofotometr Perkin Elmer AAnalyst 200 z płomieniem gazowym acetylen-powietrze. Metale oznaczano przy następujących długościach fali: Cd – 228,8 nm, Pb – 283,3 nm, Cu – 324,7 nm, Cr – 357,9 nm, Ni – 232 nm, Zn – 213,9 nm i Fe – 248,3nm. Materiał referencyjny CRM 482 był również analizowany. Odzysk wynosił od 91 do 103%. Siarkę ogólną oznaczono metodą turbidymetryczną Buttersa-Chenry'ego (Nowosielski 1968, Białońska i Dayan 2005). Zarówno wyniki koncentracji metali ciężkich jak i siarki w plechach porostów podano w μg g-1 suchej masy.

Wyniki W 2011 r. stwierdzono najniższe stężenia kadmu, ołowiu, miedzi i cynku w wieloleciu 2001-2011 oraz chromu i niklu w latach 2005-2011 (tab. 6.2-6.5 i tab. 6.8-6.9; rys. 6.2-6.5 i rys. 6.8-6.9). Natomiast stężenie żelaza było przeciętne dla wielolecia 2001-2011, a siarka miała wysokie stężenia porównywalne z latami 2003 i 2007 (tab. 6.6-6.7; rys. 6.6-6.7).

Kadm Tab. 6.2. Monitoring zawartości kadmu w Hypogymnia physodes w KPN.

Cd 2001 2003 2005 2007 2009 2011 min. - max. dla zlewni ZMŚP 0,20-0,91 0,39-0,99 0,21-1,02 0,19-1,32 0,42-1,96 0,21-0,90 min. - max. dla wszystkich z KamPN 0,20-1,04 0,18-0,99 0,20-1,33 0,00-1,32 0,29-1,96 0,21-0,90 średnia dla zlewni ZMŚP 0,57 0,59 0,67 0,63 0,84 0,57 średnia dla wszystkich z KamPN 0,60 0,56 0,65 0,59 0,74 0,55 SD dla zlewni ZMŚP 0,28 0,22 0,37 0,37 0,51 0,25 SD dla wszystkich z KamPN 0,27 0,26 0,36 0,40 0,45 0,23

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 6.2. Średnie stężenie kadmu w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2001-2011.

Ołów Tab. 6.3. Monitoring zawartości ołowiu w Hypogymnia physodes w KPN.

Pb 2001 2003 2005 2007 2009 2011 min. - max. dla zlewni ZMŚP 9,86-23,52 7,80-21,40 12,41-23,66 3,72-17,55 6,78-13,20 1,74-9,91 min. - max. dla wszystkich z KamPN 5,60-23,52 7,40-28,20 5,35-28,88 3,72-28,33 6,26-13,20 1,74-15,40 średnia dla zlewni ZMŚP 14,90 15,02 17,39 11,26 9,14 5,92 średnia dla wszystkich z KamPN 12,62 14,06 16,50 13,28 9,16 6,43 SD dla zlewni ZMŚP 5,00 4,92 4,36 4,91 2,16 2,21 SD dla wszystkich z KamPN 4,94 6,26 6,58 6,07 2,27 3,41

Rys. 6.3. Średnie stężenie ołowiu w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2001-2011.

Miedź Tab. 6.4. Monitoring zawartości miedzi w Hypogymnia physodes w KPN.

Cu 2001 2003 2005 2007 2009 2011 min. - max. dla zlewni ZMŚP 4,70-8,30 4,85-7,24 5,63-7,04 3,68-7,80 4,50-7,60 1,60-3,30 min. - max. dla wszystkich z KamPN 4,40-8,30 3,54-7,24 4,54-9,70 3,68-7,80 3,40-7,60 1,50-4,10 średnia dla zlewni ZMŚP 6,25 6,17 6,49 5,34 5,73 2,39 średnia dla wszystkich z KamPN 6,03 5,85 6,68 5,36 5,27 2,61 SD dla zlewni ZMŚP 1,17 0,90 0,50 1,57 1,02 0,50 SD dla wszystkich z KamPN 0,99 1,02 1,30 1,41 1,14 0,78

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 6.4. Średnie stężenie miedzi w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2001-2011.

Cynk Tab. 6.5. Monitoring zawartości cynku w Hypogymnia physodes w KPN.

Zn 2001 2003 2005 2007 2009 2011 min. - max. dla zlewni ZMŚP 56,00-121,00 71,97-195,92 50,00-132,76 64,44-184,81 56,00-197,00 34,00-121,00 min. - max. dla wszystkich z KamPN 56,00-217,00 63,02-233,42 37,89-164,21 38,38-184,81 39,00-197,00 34,00-121,00 średnia dla zlewni ZMŚP 85,67 110,72 89,03 117,15 116,30 69,50 średnia dla wszystkich z KamPN 95,08 130,54 92,93 115,56 109,20 74,47 SD dla zlewni ZMŚP 27,48 46,40 33,14 38,19 47,34 26,06 SD dla wszystkich z KamPN 45,35 60,23 40,39 36,06 48,33 23,79

Rys. 6.5. Średnie stężenie cynku w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2001-2011.

Żelazo Tab. 6.6. Monitoring zawartości żelaza w Hypogymnia physodes w KPN.

Fe 2001 2003 2005 2007 2009 2011 403,00- 651,51- 525,40- 481,21- 277,00- 327,00- min. - max. dla zlewni ZMŚP 924,00 1309,68 1921,03 1059,16 720,00 954,00 274,00- 651,51- 472,74- 232,05- 223,00- 327,00- min. - max. dla wszystkich z KamPN 924,00 1309,68 1921,03 1298,87 720,00 954,00 średnia dla zlewni ZMŚP 589,50 971,36 963,59 680,12 406,30 539,20 średnia dla wszystkich z KamPN 534,67 872,49 926,33 722,90 403,20 565,93 SD dla zlewni ZMŚP 187,86 272,55 514,64 199,83 145,24 229,54 SD dla wszystkich z KamPN 181,71 224,29 486,85 271,67 153,57 222,04

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 6.6. Średnie stężenie żelaza w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2001-2011.

Siarka Tab. 6.7. Monitoring zawartości siarki w Hypogymnia physodes w KPN.

S 2001 2003 2005 2007 2009 2011 min. - max. dla zlewni ZMŚP 948-2188 1185-2235 1126-1773 997-2865 851-2313 691-2774 min. - max. dla wszystkich z KamPN 948-2188 1185-2235 1126-1773 997-2865 605-2313 458-2774 średnia dla zlewni ZMŚP 1434 1649 1434 1654 1424,10 1583,60 średnia dla wszystkich z KamPN 1407 1610 1438 1627 1304,67 1498,33 SD dla zlewni ZMŚP 437,83 356,38 250,41 538,13 534,91 771,98 SD dla wszystkich z KamPN 305,61 249,40 203,09 437,98 536,22 691,68

Rys. 6.7. Średnie stężenie siarki w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2001-2011.

Od 2005 roku zaczęto określać zawartość chromu i niklu w zebranych porostach pustułki pęcherzykowatej.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Chrom Tab. 6.8. Monitoring zawartości chromu w Hypogymnia physodes w KPN.

Cr 2005 2007 2009 2011 min. - max. dla zlewni ZMŚP 1,60-6,30 0,97-5,85 0,77-2,00 0,13-2,14 min. - max. dla wszystkich z KamPN 1,60-9,60 0,94-9,44 0,77-3,59 0,13-3,36 średnia dla zlewni ZMŚP 3,33 3,19 1,17 0,49 średnia dla wszystkich z KamPN 4,08 3,31 1,32 0,91 SD dla zlewni ZMŚP 1,65 1,76 0,38 0,59 SD dla wszystkich z KamPN 2,16 2,20 0,74 1,11

Rys. 6.8. Średnie stężenie chromu w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2005-2011.

Nikiel Tab. 6.9. Monitoring zawartości niklu w Hypogymnia physodes w KPN.

Ni 2005 2007 2009 2011 min. - max. dla zlewni ZMŚP 1,17-4,77 0,54-4,33 1,12-2,16 0,75-1,34 min. - max. dla wszystkich z KamPN 1,17-4,77 0,54-6,08 1,12-5,74 0,75-6,07 średnia dla zlewni ZMŚP 2,14 2,08 1,48 1,06 średnia dla wszystkich z KamPN 2,13 2,48 1,75 1,38 SD dla zlewni ZMŚP 1,33 1,29 0,36 0,17 SD dla wszystkich z KamPN 0,93 1,69 1,15 1,31

Rys. 6.9. Średnie stężenie niklu w Hypogymnia physodes w KPN w latach 2005-2011. 61

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Literatura Białońska D., Dayan F.E., 2005: Chemistry of the lichen Hypogymnia physodes transplanted to an industrial region. J. Chem. Ecol. 31: 2975-2991.

Conti M.E., Cecchetti G. 2001: Biological monitoring: lichens as bioindicators of air pollution assessment - a review. Environ. Pollut. 114: 471-492.

Loppi S., Corsini A., Chiti F., Bernardi L. 1992: Air quality bioindication by epiphytic lichens in central - northern Italy. Allionia 31: 107-119.

Nowosielski O. 1968: Metody oznaczania potrzeb nawożenia. PWRiL, Warszawa.

Pilegaard K. 1979: Heavy metals in bulk precipitation and transplanted Hypogymnia physodes and Dicranoweisia cirrata in the vicinity of a Danish steelworks. Water, Air and Soil Pollut. 11: 77-91.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M. 2002: Zanieczyszczenie powietrza w Świętokrzyskim Parku Narodowym w latach 1991-2001 na podstawie biowskaźnika Hypogymnia physodes. Kieleckie Wydawnictwo Naukowe, Kielce, Regionalny Monitoring Środowiska Przyrodniczego 3: 83-86.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M. 2003: Ocena zanieczyszczenia powietrza na Stacjach Bazowych Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w 2001 roku. W: W. Bochenek, E. Gil (red.). Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego: Funkcjonowanie i monitoring geoekosystemów Polski ze szczególnym uwzględnieniem zjawisk ekstremalnych. Biblioteka Monitoringu Środowiska: 20-29.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Bydłoń G. 2004: Koncentracje metali ciężkich i siarki w porostach transplantowanych w sezonie zimowym 2002/2003 na terenie Stacji Bazowych ZMŚP. W: Funkcjonowanie i monitoring geoekosystemów w warunkach narastającej antropopresji. M.Kejna, J.Uscka (red.). Biblioteka Monitoringu Środowiska:365-372.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Gdula-Argasińska J., Bydłoń G. 2005a: Ocena zanieczyszczenia powietrza w rejonie Stacji Bazowych ZMŚP na podstawie stężenia metali ciężkich i siarki w plechach porostu Hypogymnia physodes w 2003 roku. W: A. Kostrzewski i R. Kolander (red.), Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Funkcjonowanie geoekosystemów Polski w warunkach zmian klimatu i różnokierunkowej antropopresji. PIOŚ, Biblioteka Monitoringu Środowiska: 73-81. Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Gdula-Argasińska J., Bydłoń G. 2005b: Air pollution in the base stations of the environmental integrated monitoring system in Poland. Air Pollution XIII. Brebbia C.A. (ed.), WIT Transaction on Ecology and the Environment, WIT Press, Southampton, Boston, 82: 465-475.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Gdula-Argasińska J., Stochmal M. 2005c. Ocena narażenia środowiska obszarów chronionych. Zanieczyszczenie metalami i SO2 parków narodowych. Instytut Nauk o Środowisku UJ, Kraków.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Gdula-Argasińska J. Stochmal M. 2006: Porównanie akumulacji metali ciężkich i siarki w plechach Hypogymnia physodes transplantowanych na

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stacjach Bazowych ZMŚP w sezonach zimowych. W: Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego. Funkcjonowanie i monitoring geoekosystemów w warunkach narastającej antropopresji. L. Krzysztofiak (red.), Biblioteka Monitoringu Środowiska, 114-120.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Bydłoń G. 2007a: Biological monitoring – the useful method for estimation of air and environment quality. Air Pollution XV. Borrego C.A., Brebbia C.A. (eds.). WIT Transaction on Ecology and the Environment, WIT Press, Southampton, Boston, 101: 353-362.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Bydłoń G. 2007b: Monitoring zanieczyszczenia powietrza Stacji Bazowych ZMŚP metalami ciężkimi i dwutlenkiem siarki w 2005 roku z zastosowaniem porostu Hypogymnia physodes. XVII Ogólnopolskie Sympozjum „Program Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego a zadania ochrony obszarów Natura 2000”. A. Kostrzewski i A. Andrzejewska (red.), Inspekcja Ochrony Środowiska, Biblioteka Monitoringu Środowiska: 217-226.

Sawicka-Kapusta K., Zakrzewska M., Bydłoń G., Pizło A., Marek A. 2008: Zanieczyszczenie powietrza na terenie Stacji Bazowych ZMŚP w 2007 roku na podstawie koncentracji metali ciężkich i siarki w plechach porostu Hypogymnia physodes. Monitoring Środowiska Przyrodniczego 9: 69-75.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

7. WODY PODZIEMNE (F2)

Andrzej Wierzbicki, Adam Olszewski

Wody podziemne na terenie KPN wraz z otuliną stanowią obszar najwyższej ochronny (ONO) jednego z 14 głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w województwie mazowieckim (Ludwikowski 2007).

Wyniki badań poziomu wód podziemnych Wody podziemne mają największe znaczenie dla całej przyrody Kampinoskiego Parku Narodowego (ich stany zależą oczywiście w głównej mierze od warunków pogodowych). Gospodarka wodna na terenach Puszczy Kampinoskiej, do czasu utworzenia tu parku narodowego, prowadzona była pod kątem zabezpieczenia potrzeb rolnictwa. Prace melioracyjne zapoczątkowane zostały już w połowie XIX wieku a ich bardzo wyraźna intensyfikacja nastąpiła w okresie powojennym. W latach sześćdziesiątych, a więc już po utworzeniu Kampinoskiego Parku Narodowego, pogłębiono i uregulowano Łasicę, budując na niej szereg urządzeń piętrzących. Kolejne lata (1970–1972) zaowocowały nowym kanałem Ł- 9 całkowicie pozbawionym urządzeń do regulacji poziomów wody. Ponadto w całym tym okresie prowadzone były prace mające na celu obniżenie poziomu wód gruntowych także na innych terenach Parku użytkowanych rolniczo, polegające na wykopaniu sieci drobnych rowów melioracyjnych. W rezultacie tych prac, na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat nastąpiło znaczne obniżenie się poziomu wód i uległa zmniejszeniu retencja powierzchniowa. Konsekwencją tego był zanik lub znaczne ograniczenie obszaru rozległych tu kiedyś terenów bagiennych. W celu zobrazowania znaczenia zjawisk hydrogeologicznych dla przyrody Puszczy Kampinoskiej rozpoznano potrzeby wodne głównych zespołów roślinnych występujących na tym terenie (tab. 7.1)

Tab. 7.1. Wymagania wodne zbiorowisk roślinnych w zlewni „Pożary”. Zbiorowiska roślinne Wymagana głębokość zalegania wody Peucedano-Pinetum Poniżej 2,5 m Molinio-Pinetum W granicach 0 – 1 m Querco-Pinetum W granicach 1,5 – 2,5 m Tilio – Carpinetum calamagrostietosum W granicach 1 – 2 m Tilio – Carpinetum stachyetosum silvaticae W granicach 0,5 – 1,0 m Fraxino - Alnetum Do 0,5 m. Okresowo może występować na powierzchni terenu Ribeso nigri-Alnetum Na powierzchni lub nieco poniżej terenu

Wszystkie te zbiorowiska występują na terenie zlewni „Pożary”, a dominują tutaj te o najwyższych wymaganiach wodnych. Pod względem hydrologicznym teren zlewni ZMŚP „Kampinos” obejmuje część zlewni cząstkowej Kanału Olszowieckiego. Przystępując w roku 1993 do ustalania charakteru obserwacji prowadzonych przez Stację Bazową ZMŚP „Kampinos”, za priorytetowe uznano właśnie zagadnienia wpływu czynników hydrogoelogicznych na tutejsze systemy ekologiczne. Zakładając sieć punktów pomiarowych przyjęto następujące założenia: - Całkowicie zrezygnowano z prowadzenia obserwacji w studniach gospodarskich, - Instalując piezometry starano się uchwycić zmienność i dużą mozaikowość zbiorowisk roślinnych, - Zwrócono uwagę na ukształtowanie terenu (wydma, obniżony teren bagienny, teren przejściowy, wyniesienia pośród bagien),

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

- Uwzględniono także różnice w sposobie użytkowania gruntu (łąki, tereny leśne z różnymi typami drzewostanów, nieużytki porolne). To założenie uległo pewnej zmianie w całym okresie obserwacyjnym, polegającej na zaprzestaniu wszelkiego typu użytkowania rolniczego (głównie wykaszania). Ograniczeniem była tu niedostępność większości Kotliny Pożary. Z tego względu punkty obserwacyjne umieszczono na terenie zamykającym zlewnię. Piezometry umieszczono w dwóch głównych transektach, prostopadłych do osi Kanału Olszowieckiego. W roku 1993 wykonano 16 stanowisk, w roku następnym dodatkowe 5. Dwa stanowiska piezometryczne badają warstwę wodonośną na większej miąższości, gdyż wyposażono je w piezometry w systemie „multi level”. Piezometry zostały wykonane z materiałów obojętnych chemicznie (polietylenu), filtry zaś z siatki stylonowej. Filtry piezometrów mają długość ok. 0,5 – 0,6 m. Każdy z piezometrów posiada rurę podfiltrową o długości ok. 0,2 m. Pomiaru współczynników filtracji dokonano przy użyciu pompy ssącej firmy Yamaha, o regulowanym wydatku do 7 m3/h. Przy jej użyciu spompowano wodę z piezometru a następnie obserwowano szybkość jej wzniosu. Dla każdego piezometru dokonano trzykrotnego spompowania.

Tab. 7.2. Opis stanowisk monitoringu wód podziemnych. Współ- Rzędna Optymalna Nr czynnik Zbiorowiska Lp. terenu [m głębokość do Uwagi punktu filtracji roślinne n.p.m.] lustra wody [m] [m/d] Koelerio- Południowy stok wydmy, porośnięty drzewostanem 1. 010 74,59 16,3 <2,5 Corynophoretea sosnowym III klasy wieku; północna strona kanału Arrhenatheretum Teren obniżony porośnięty olszą i brzozą I klasy wieku; 2. 011 72,21 27,6 1,0 - 2,0 elatioris północna strona kanału 10,4 41,5 Arrhenatheretum 3. 012* 72,28 1,0 - 2,0 Teren obniżony, łąka; południowa strona kanału 103,7 elatioris 172,8 Koelerio- Teren przejściowy między torfowiskiem a wydmą; 4. 013 73,03 41,5 <2,5 Corynophoretea południowa strona kanału 64,7 23,3 Północny stok wydmy, drzewostan sosnowy I klasy wieku z Koelerio- 5. 014** 74,33 <2,5 akacją, modrzewiem, klonem, brzozą; południowa strona Corynophoretea 44,1 kanału >200 Arrhenatheretum Teren obniżony – 1,5 m od brzegu kanału z kępami olszy i 7. 015 72,25 40,6 1,0 - 2,0 elatioris wierzb; południowa strona kanału Teren obniżony, przejście pomiędzy torfowiskiem a lasem 7. 016 72,46 19,9 Alno - Ulmion 0,0 - 0,5 brzozowym, kępy wierzb; południowa strona kanału Teren obniżony z drzewostanem brzozowym II klasy wieku; 8. 017 72,41 29,4 Alno - Ulmion 0,0 - 0,5 południowa strona kanału Ribeso nigri - 9. 018 72,49 24,2 0,0 - 0,5 Teren obniżony z kępami wierzb; południowa strona kanału Alnetum Koelerio- Misa deflacyjna na wydmie, z drzewostanem sosnowym III kl. 10. 019 73,79 31,1 <2,5 Corynophoretea wieku; południowa strona kanału Koelerio- Teren obniżony, silnie zakrzaczony, z wodą przez większą <2,5 Corynophoretea część roku na powierzchni, u podnóża wydmy z 11. 020 72,54 86,4 drzewostanem sosnowym III klasy wieku i młodnikiem Caricetum elatae -0,5 - 00 sosnowo – brzozowym z dębem; południowa strona kanału, poza jego wpływem Arrhenatheretum 1,0 - 2,0 elatioris Wyniesienie pośród bagien; południowa strona kanału, poza 12. 021 72,99 25,9 Molinetum 1,0 - 2,0 caeruleae jego wpływem Caricetum elatae -0,5 - 00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Współ- Rzędna Optymalna Nr czynnik Zbiorowiska Lp. terenu [m głębokość do Uwagi punktu filtracji roślinne n.p.m.] lustra wody [m] [m/d] Molinetum Wyniesienie pośród bagien; południowa strona kanału, poza 1,0 - 2,0 13. 022 73,21 21,6 caeruleae jego wpływem Caricetum elatae -0,5 - 00 Molinetum 14. 023 73,37 38,9 1,0 - 2,0 Łąka; południowa strona kanału, poza jego wpływem caeruleae Wąski pasek drzewostanu olszowego na styku z łąkami; S strona 15. 024 73,38 77,8 Alno - Ulmion 0,0 - 0,5 kanału, poza jego wpływem Drzewostan sosnowy III klasy wieku na terenie równym; Koelerio- 16. 025 74,18 38,9 1,0 - 2,0 południowa strona kanału, poza jego wpływem, stanowisko Corynophoretea najbliżej Równiny Błońskiej  * - stanowisko muti level, filtry na głębokościach: 1,5 2,0 4,5 7,5 11,5 m p.p.t.  ** - stanowisko muti level, filtry na głębokościach: 3,0 4,0 5,5 7,0 m p.p.t.

Należy zaznaczyć, że wartość optymalnej głębokości do lustra wody ma charakter tylko orientacyjny. W przypadku czterech stanowisk – w ich pobliżu znajduje się więcej niż jedno zbiorowisko roślinne. Poza tym, prowadzone co 5 lat badania fitosocjologiczne wyraźnie wskazują na występowanie zmian ukierunkowanych w stronę przechodzenia zbiorowisk w kierunku coraz bardziej wilgotnych. W trakcie zakładania sieci pomiarowej na obszarze zlewni „Pożary”, wykonano także trzy geofizyczne sondowania elektrooporowe. Celem badań było rozpoznanie, głównie w aspekcie hydrogeologicznym, głębszego podłoża czwartorzędowego do głębokości ok. 100 m p.p.t. Prace terenowe wykonano według standardowej metody Schlumbergera. Kierunek rozstawu elektrod pomiarowych miał charakter w przybliżeniu równoległy do osi doliny. Badań w kierunku prostopadłym nie wykonywano, ze względu na ograniczone rozmiary doliny w tym kierunku i wynikającą stąd konieczność umieszczania elektrod prądowych – przy większych rozstawach – w innej jednostce geomorfologicznej. Sondowania wykonano w rejonie piezometrów 012 (SGE3), 018 (SGE2) oraz 023 (SGE1). Przebieg krzywych φK f(h), pomierzonych w poszczególnych punktach badawczych, ma podobny charakter. Są to krzywe typu K odzwierciedlające następujący układ budowy geologicznej: W części przypowierzchniowej, występuje warstwa niskooporowa torfów (φK 20 m), o miąższości ok. 0,4 – 0,8 m. Pod torfami występuje warstwa o wyższym oporze elektrycznym (φK 80 – 130 m) odpowiadająca piaskom nawodnionym. W badanych punktach spąg piasków występuje w przedziale głębokości od 11 do 14 m. W SGE1 oporność piasków jest niższa niż dwu pozostałych punktach sondowań, stąd należy wnioskować, że w profilu geologicznym w tym miejscu, występują piaski o frakcjach drobniejszych. Poniżej warstwy piasków, we wszystkich punktach badawczych, występują grunty spoiste do głębokości większej niż 100 m p.p.t. Utwory spoiste czwartorzędowe (gliny, pyły) przechodzą tu prawdopodobnie w głębszych partiach w trzeciorzędowe iły plioceńskie. Świadczą o tym niskie wartości pomierzonych oporów elektrycznych (φK 11 – 20 m) przy większych rozstawach elektrod prądowych. Ze względu na małą kontrastowość wartości φK, w obrębie gruntów spoistych trzeciorzędowych i czwartorzędowych, nie określono granicy geologicznej pomiędzy iłami plioceńskimi i gruntami spoistymi czwartorzędowymi. W oparciu o przeprowadzone badania geofizyczne stwierdzono, że w utworach czwartorzędowych występuje tylko jeden poziom wodonośny. Stanowi go przypowierzchniowa warstwa piasków, podścielona ponad stu metrowym kompleksem utworów nieprzepuszczalnych lub słabo przepuszczalnych. Drugiego poziomu wodonośnego należy się spodziewać dopiero w obrębie utworów trzeciorzędowych, tj. miocenu i oligocenu zalegających w spągu iłów plioceńskich. W trakcie wykonywania prac wiertniczych dokonano opisu litologii poszczególnych otworów. W przypadku trzech odkrywek (piezometry 012, 013 i 014) pobrano także po trzy

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku próbki z różnych głębokości celem laboratoryjnego określenia współczynników filtracji dla strefy nienasyconej. Pomiary wykonano aparatem Vita’a (tab. 7.3).

Tab. 7.3. Wyniki podstawowych, laboratoryjnych pomiarów dla strefy nienasyconej.

Stanowisko Głębokość poboru Współczynnik filtracji Wilgotność Ciężar objętościowy Popielność [% [m] [m/d] % wag. % obj. [g/cm3] obj.] 0,15 8,04 5,1 8,2 1,59 014 0,30 11,82 8,1 12,1 1,56 0,80 13,15 7,05 11,5 1,53 1,45 12,08 5,9 9,1 1,53 0,20 5,3 9,3 15,5 1,63 013 0,45 1,1 54,5 47,0 0,88 90,0 0,95 0,9 147,7 75,4 0,51 43,9 012 0,15 0,56 171,8 75,6 0,44 42,0 0,60 5,06 22,6 36,8 1,63

Od początku roku hydrologicznego 1994 (1 XI 1993) rozpoczęto prowadzenie pomiarów. Stany wód gruntowych mierzone są codziennie. Dane te są gromadzone i przetwarzane przy użyciu programu komputerowego Microsoft Excel. Dla pełniejszej analizy zjawisk związanych ze zmianami stanów wód gruntowych, należy zaznaczyć, że obserwacje prowadzone są w trzech transektach, przy czym środkowy (najdłuższy) powinien być rozpatrywany jako dwa podtransekty:  Transekt pierwszy – stanowiska 010 do 014. Dwa pierwsze znajdują się na północnym brzegu kanału,  Transekt drugi, część pierwsza to stanowiska 052 i 051 na północnym brzegu oraz stanowiska 015 do 019,  Transekt drugi część druga – stanowiska 020 do 025, poza wpływem kanału, ostatnie z nich w bliskim sąsiedztwie Równiny Błońskiej,  Transekt trzeci – pomocniczy to stanowiska nr 053 i 054 położone na południowym brzegu kanału,  Stanowisko 055 – na wydmie pomiędzy transektem pierwszym i drugim (stanowiskami 014 i 019). W roku hydrologicznym 2011 sytuacja wilgotnościowa w zlewni „Pożary” układała się bardzo zmiennie. Wpłynęły na to znacznie wyższe od średniej opady (najwyższe w badanym wieloleciu) bardzo zróżnicowane czasowo oraz zahamowanie odpływu powierzchniowego będące wynikiem zatamowania Kanału Olszowieckiego przez bobry. Praktycznie już od marca stany wód utrzymywały się na bardzo wysokim poziomie (tab. 7.4, rys. 7.1). Na podstawie porównania średnich stanów miesięcznych wody podziemnej występujących w poszczególnych piezometrach z wymaganiami wodnymi aktualnych zbiorowisk roślinnych występujących w tych miejscach stwierdzono, że w większości piezometrów przez większą część roku stany wody układały się na poziomie nieznacznie za niskim dla występującej tam roślinności (tab. 7.4). Nie zanotowano stanów zbyt niskich dla potrzeb roślinności. W przypadku stanowisk 021 i 022 średnie stany odbiegają od potrzeb występujących tam zbiorowisk – dla bardziej wilgotnych były za niskie a dla suchszych zbyt wysokie. Porównano średnie stany miesięczne, kwartalne w roku 2011 do stanów miarodajnych – średnich dla wielolecia 1994-2011 (tab. 7.8). W roku hydrologicznym 2011 stany wody niższe od średniej wieloletniej, wystąpiły tylko w 6 przypadkach, w marcu i kwietniu. Wskaźnik zmian retencji pokazuje jak zmieniły się stany wody pomiędzy końcem poprzedniego miesiąca, a końcem obecnego miesiąca (tab. 7.9). Wzrost retencji obserwowano w marcu (roztopy wiosenne) i lipcu (ekstremalne opady). Spadki retencji były nieznaczne, większe wystąpiły tylko w czerwcu i w kilku przypadkach w listopadzie.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Zgodnie z Wytycznymi... obliczono wskaźnik zagrożenia suszą gruntową. Na jego podstawie można stwierdzić, że w roku 2011 w żadnym przypadku nie wystąpiło nawet zagrożenie pojawienia się niżówki (tab. 7.10.).

Tab. 7.4. Średnie miesięczne stany wód gruntowych w roku 2011.

SGM SGZ SGL SGR XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X 010 2.18 2.05 2.03 2.10 2.16 2.14 2.21 2.42 2.25 2.09 2.21 2.32 2.11 2.25 2.18 011 0.02 -0.22 -0.25 -0.15 -0.06 -0.10 0.05 0.24 0.03 -0.13 0.03 0.14 -0.13 0.06 -0.03 012 -0.02 -0.17 -0.20 -0.10 -0.06 -0.08 -0.01 0.20 0.01 -0.13 -0.03 0.08 -0.10 0.02 -0.04 013 0.74 0.49 0.46 0.56 0.61 0.59 0.66 0.89 0.70 0.57 0.68 0.79 0.58 0.72 0.65 014 1.88 1.67 1.65 1.74 1.79 1.75 1.82 2.05 1.84 1.70 1.81 1.92 1.75 1.86 1.80 015 0.08 -0.11 -0.14 -0.07 -0.03 -0.03 0.08 0.28 0.07 -0.07 0.09 0.16 -0.05 0.10 0.02 016 -0.02 -0.28 -0.33 -0.26 -0.22 -0.22 -0.12 0.10 -0.11 -0.23 -0.06 0.02 -0.22 -0.07 -0.15 017 -0.02 -0.24 -0.27 -0.20 -0.16 -0.16 -0.07 0.16 -0.06 -0.19 -0.04 0.02 -0.18 -0.03 -0.10 018 0.01 -0.20 -0.24 -0.17 -0.13 -0.13 -0.05 0.19 -0.04 -0.15 -0.02 0.04 -0.14 -0.01 -0.08 019 1.34 1.13 1.09 1.16 1.20 1.19 1.26 1.50 1.29 1.16 1.28 1.36 1.18 1.31 1.25 020 -0.02 -0.11 -0.12 -0.10 -0.10 -0.11 -0.06 0.19 -0.02 -0.10 -0.05 0.01 -0.09 0.00 -0.05 021 0.33 0.10 0.06 0.16 0.20 0.18 0.25 0.46 0.27 0.13 0.23 0.34 0.17 0.28 0.23 022 0.34 0.20 0.18 0.27 0.32 0.30 0.37 0.57 0.38 0.24 0.35 0.45 0.27 0.39 0.33 023 0.29 0.17 0.15 0.25 0.29 0.27 0.34 0.55 0.36 0.22 0.32 0.43 0.24 0.37 0.30 024 0.26 0.07 0.03 0.13 0.17 0.15 0.22 0.43 0.24 0.10 0.20 0.31 0.14 0.25 0.19 025 1.09 0.92 0.90 1.00 1.04 1.02 1.09 1.30 1.11 0.97 1.07 1.18 1.00 1.12 1.06 Warunki zbyt wilgotne dla zbiorowiska roślinnego Warunki optymalne dla zbiorowiska roślinnego Warunki zbyt suche dla zbiorowiska roślinnego Kilka zbiorowisk roślinnych – warunki odbiegające dla każdego z nich

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 7.1. Średnie miesięczne stany wód gruntowych w roku 2011.

Tab. 7.5. Minimalne miesięczne stany wód gruntowych w roku 2011. NGM St. NGZ NGL NGR XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X 010 2.35 2.09 2.11 2.23 2.25 2.16 2.30 2.55 2.54 2.15 2.27 2.36 2.35 2.55 2.55 011 0.22 -0.12 -0.21 0.06 0.09 0.00 0.13 0.38 0.36 -0.03 0.08 0.17 0.22 0.38 0.38 012 0.12 -0.14 -0.11 0.02 0.03 -0.05 0.08 0.33 0.31 -0.07 0.02 0.12 0.12 0.33 0.33 013 0.86 0.56 0.55 0.69 0.71 0.61 0.75 1.03 1.00 0.63 0.73 0.83 0.86 1.03 1.03 014 1.98 1.73 1.74 1.87 1.89 1.78 1.91 2.18 2.16 1.76 1.86 1.95 1.98 2.18 2.18 015 0.14 -0.05 -0.10 0.04 0.07 0.03 0.17 0.43 0.41 0.01 0.14 0.18 0.14 0.43 0.43 016 0.04 -0.11 -0.29 -0.15 -0.12 -0.17 -0.02 0.26 0.24 -0.14 -0.01 0.04 0.04 0.26 0.26 017 0.08 -0.15 -0.23 -0.09 -0.07 -0.11 0.04 0.31 0.29 -0.11 0.01 0.04 0.08 0.31 0.31 018 0.07 -0.08 -0.20 -0.06 -0.05 -0.09 0.06 0.35 0.32 -0.08 0.03 0.06 0.07 0.35 0.35 019 1.40 1.23 1.14 1.26 1.27 1.23 1.35 1.67 1.67 1.22 1.34 1.38 1.40 1.67 1.67 020 0.09 -0.07 -0.09 -0.09 -0.08 -0.08 0.01 0.40 0.37 -0.08 -0.01 0.04 0.09 0.40 0.40 021 0.39 0.23 0.15 0.28 0.29 0.21 0.34 0.59 0.57 0.19 0.28 0.38 0.39 0.59 0.59 022 0.52 0.23 0.26 0.39 0.41 0.33 0.45 0.71 0.68 0.30 0.40 0.49 0.52 0.71 0.71 023 0.46 0.21 0.24 0.37 0.38 0.30 0.43 0.68 0.66 0.28 0.37 0.46 0.46 0.68 0.68 024 0.43 0.14 0.12 0.25 0.26 0.18 0.31 0.56 0.54 0.16 0.25 0.35 0.43 0.56 0.56 025 1.27 0.96 0.99 1.12 1.13 1.05 1.18 1.43 1.41 1.03 1.12 1.21 1.27 1.43 1.43

Tab. 7.6. Maksymalne miesięczne stany wód gruntowych w roku 2011. WGM St. WGZ WGL WGR XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X 010 2.05 2.01 1.89 1.96 2.08 2.11 2.15 2.30 2.09 2.03 2.15 2.28 1.89 2.03 1.89 011 -0.11 -0.26 -0.33 -0.27 -0.18 -0.13 -0.02 0.13 -0.13 -0.19 -0.03 0.09 -0.33 -0.19 -0.33 012 -0.14 -0.22 -0.37 -0.26 -0.14 -0.10 -0.06 0.07 -0.13 -0.19 -0.07 0.04 -0.37 -0.19 -0.37 013 0.57 0.43 0.29 0.40 0.53 0.56 0.59 0.75 0.55 0.51 0.63 0.75 0.29 0.51 0.29 014 1.74 1.62 1.48 1.58 1.70 1.72 1.75 1.91 1.69 1.65 1.76 1.87 1.48 1.65 1.48 015 -0.04 -0.14 -0.23 -0.18 -0.11 -0.06 0.02 0.16 -0.07 -0.13 0.02 0.15 -0.23 -0.13 -0.23 016 -0.10 -0.34 -0.42 -0.37 -0.30 -0.25 -0.17 -0.03 -0.24 -0.29 -0.13 0.00 -0.42 -0.29 -0.42 017 -0.14 -0.28 -0.36 -0.31 -0.24 -0.18 -0.12 0.02 -0.19 -0.25 -0.11 0.00 -0.36 -0.25 -0.36 018 -0.07 -0.25 -0.33 -0.27 -0.21 -0.16 -0.10 0.04 -0.16 -0.21 -0.08 0.02 -0.33 -0.21 -0.33 019 1.24 1.09 1.00 1.06 1.13 1.17 1.21 1.36 1.17 1.11 1.22 1.33 1.00 1.11 1.00 020 -0.07 -0.14 -0.19 -0.14 -0.13 -0.13 -0.10 0.02 -0.11 -0.13 -0.08 0.00 -0.19 -0.13 -0.19 021 0.24 0.04 -0.11 0.00 0.12 0.16 0.20 0.33 0.13 0.07 0.19 0.30 -0.11 0.07 -0.11 022 0.20 0.15 0.01 0.12 0.23 0.27 0.31 0.45 0.24 0.18 0.30 0.41 0.01 0.18 0.01 023 0.17 0.13 -0.02 0.09 0.21 0.25 0.29 0.42 0.21 0.15 0.27 0.39 -0.02 0.15 -0.02 70

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

024 0.14 0.01 -0.14 -0.03 0.09 0.13 0.17 0.30 0.10 0.04 0.16 0.27 -0.14 0.04 -0.14 025 0.93 0.88 0.73 0.84 0.96 1.00 1.04 1.17 0.96 0.90 1.02 1.14 0.73 0.90 0.73

Tab. 7.7. Roczne stany wód gruntowych w latach 1994-2011.

010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 1994 2.75 0.47 0.45 1.15 2.28 0.54 0.48 0.42 0.41 1.68 0.19 0.45 0.48 0.53 0.55 1.38 1995 2.60 0.32 0.32 1.00 2.12 0.38 0.29 0.25 0.29 1.51 0.04 0.28 0.42 0.39 0.39 1.22 1996 2.63 0.31 0.41 1.03 2.25 0.30 0.30 0.25 0.33 1.50 -0.03 0.28 0.47 0.37 0.35 1.21 1997 2.56 0.31 0.24 0.97 2.27 0.15 0.23 0.19 0.28 1.42 -0.02 0.24 0.44 0.36 0.34 1.23 1998 2.63 0.41 0.17 1.06 2.35 0.17 0.31 0.27 0.33 1.49 0.09 0.32 0.52 0.44 0.45 1.39 1999 2.68 0.45 0.20 1.09 2.34 0.16 0.36 0.30 0.38 1.49 0.13 0.46 0.56 0.59 0.51 1.49 2000 2.79 0.42 0.12 1.07 2.34 0.16 0.36 0.30 0.38 1.49 0.13 0.46 0.56 0.59 0.51 1.49 2001 2.73 0.46 0.19 1.11 2.30 0.11 0.32 0.22 0.40 1.53 0.16 0.49 0.57 0.58 0.50 1.52 SGR 2002 2.68 0.41 0.16 1.07 2.27 0.14 0.35 0.26 0.44 1.58 0.27 0.62 0.72 0.73 0.66 1.58 2003 2.92 0.65 0.38 1.26 2.48 0.35 0.56 0.48 0.68 1.78 0.47 0.81 0.91 0.90 0.92 1.82 2004 2.68 0.37 0.16 1.03 2.27 0.10 0.32 0.25 0.46 1.57 0.31 0.65 0.78 0.63 0.72 1.74 2005 2.75 0.45 0.29 1.11 2.34 0.17 0.38 0.32 0.52 1.64 0.38 0.73 0.85 0.76 0.79 1.78 2006 2.73 0.43 0.29 1.11 2.34 0.17 0.38 0.32 0.52 1.64 0.38 0.73 0.85 0.76 0.79 1.78 2007 2.45 0.14 0.10 0.92 2.07 -0.01 0.08 0.06 0.20 1.39 0.14 0.47 0.59 0.50 0.54 1.27 2008 2.56 0.33 0.33 1.09 2.21 0.32 0.22 0.26 0.27 1.58 0.30 0.58 0.69 0.65 0.62 1.45 2009 2.62 0.42 0.38 1.11 2.23 0.38 0.29 0.29 0.28 1.59 0.25 0.57 0.66 0.61 0.59 1.42 2010 2.26 0.08 0.04 0.77 1.88 0.06 -0.05 -0.01 -0.02 1.29 0.00 0.30 0.38 0.34 0.32 1.14 2011 2.18 -0.03 -0.04 0.65 1.80 0.02 -0.15 -0.10 -0.08 1.25 -0.05 0.23 0.33 0.30 0.19 1.06 SGW 2.62 0.36 0.23 1.03 2.23 0.20 0.28 0.24 0.34 1.52 0.17 0.48 0.60 0.56 0.54 1.44 ZSG -0.08 -0.11 -0.08 -0.12 -0.08 -0.04 -0.10 -0.09 -0.06 -0.04 -0.05 -0.06 -0.05 -0.04 -0.13 -0.08 1994 3.16 0.95 0.98 1.60 2.71 1.02 0.99 0.99 1.01 2.28 0.80 1.20 1.32 1.28 1.27 2.12 1995 3.23 1.02 0.99 1.62 2.71 1.04 1.01 0.99 1.06 2.25 0.96 1.40 1.60 1.49 1.50 2.23 1996 2.91 0.58 0.69 1.29 2.62 0.56 0.61 0.56 0.69 1.83 0.35 0.73 0.95 0.83 0.80 1.66 1997 2.84 0.62 0.52 1.26 2.55 0.36 0.50 0.48 0.59 1.74 0.30 0.53 0.78 0.69 0.66 1.60 1998 2.98 0.74 0.46 1.35 2.67 0.46 0.66 0.64 0.73 1.90 0.51 0.83 1.03 0.93 0.94 1.89 1999 3.09 0.83 0.51 1.49 2.70 0.62 0.88 0.83 0.95 2.09 0.82 1.24 1.36 1.35 1.27 1.80 2000 3.12 0.86 0.57 1.52 2.70 0.62 0.88 0.83 0.95 2.09 0.82 1.24 1.36 1.35 1.27 1.80 2001 3.11 0.83 0.53 1.47 2.66 0.56 0.78 0.66 0.84 1.97 0.62 1.03 1.13 1.11 1.03 1.87 NGR 2002 3.23 0.96 0.65 1.61 2.83 0.79 1.02 0.93 1.15 2.26 1.01 1.43 1.54 1.52 1.43 2.09 2003 3.41 1.14 0.81 1.74 2.98 0.95 1.17 1.08 1.27 2.40 1.14 1.52 1.65 1.61 1.54 2.52 2004 3.21 0.92 0.60 1.56 2.84 0.74 0.97 0.91 1.11 2.23 1.01 1.40 1.56 1.31 1.47 2.51 2005 3.30 1.04 0.84 1.65 2.88 0.84 1.06 0.99 1.17 2.30 1.05 1.44 1.57 1.46 1.49 2.48 2006 3.27 1.01 0.84 1.65 2.88 0.84 1.06 0.99 1.17 2.30 1.05 1.44 1.57 1.46 1.49 2.48 2007 2.84 0.61 0.53 1.29 2.54 0.58 0.50 0.51 0.59 1.78 0.50 0.84 1.00 0.91 0.93 1.71 2008 3.14 1 0.93 1.65 2.79 1.04 0.93 0.96 0.95 2.26 1.01 1.36 1.49 1.43 1.39 2.23 2009 3.03 0.86 0.78 1.5 2.61 0.84 0.7 0.72 0.69 1.99 0.7 1.07 1.2 1.16 1.15 1.96 2010 2.68 0.49 0.41 1.13 2.26 0.42 0.3 0.33 0.3 1.61 0.27 0.61 0.75 0.74 0.72 1.56 2011 1.89 -0.33 -0.37 0.29 1.48 -0.23 -0.42 -0.36 -0.33 1.00 -0.19 -0.11 0.01 -0.02 -0.14 0.73 NGW 3.41 1.14 0.99 1.74 2.98 1.04 1.17 1.08 1.27 2.40 1.14 1.52 1.65 1.61 1.54 2.52 1994 2.07 -0.28 -0.23 0.46 1.60 -0.11 -0.12 -0.14 -0.10 1.13 -0.27 -0.07 -0.02 0.06 -0.01 0.83 1995 2.28 -0.02 0.01 0.68 1.80 0.11 0.00 -0.06 -0.03 1.18 -0.19 -0.01 0.09 0.11 0.13 0.91 1996 2.28 -0.03 0.09 0.67 1.97 0.01 -0.02 -0.09 0.08 1.19 -0.15 0.05 0.26 0.15 0.10 0.94 1997 2.06 -0.22 -0.42 0.41 1.75 -0.33 -0.15 -0.16 -0.07 1.11 -0.18 0.03 0.24 0.15 0.12 0.92 1998 2.28 0.04 -0.21 0.67 1.99 -0.18 0.00 -0.03 0.05 1.22 -0.10 0.05 0.28 0.19 0.20 1.03 1999 2.26 -0.02 -0.27 0.62 1.93 -0.28 -0.04 -0.05 0.03 1.18 -0.15 0.15 0.28 0.30 0.22 1.21 2000 2.37 0.05 -0.22 0.73 1.93 -0.28 -0.04 -0.05 0.03 1.18 -0.15 0.15 0.28 0.30 0.22 1.21 2001 2.42 0.15 -0.11 0.82 2.01 -0.20 0.01 -0.09 0.11 1.24 -0.04 0.23 0.32 0.35 0.28 1.29 2002 2.13 -0.11 -0.38 0.46 1.68 -0.38 -0.18 -0.34 -0.11 1.11 -0.16 0.14 0.26 0.27 0.20 1.21 WGR 2003 2.32 0.02 -0.17 0.68 1.92 -0.29 -0.06 -0.11 0.12 1.22 -0.02 0.24 0.34 0.31 0.25 1.24 2004 2.12 -0.22 -0.33 0.48 1.74 -0.40 -0.16 -0.22 0.01 1.12 -0.07 0.18 0.29 0.11 0.27 1.25 2005 2.21 -0.19 -0.24 0.58 1.82 -0.39 -0.16 -0.20 0.02 1.14 -0.04 0.21 0.32 0.20 0.24 1.19 2006 2.20 -0.21 -0.24 0.58 1.82 -0.39 -0.16 -0.20 0.02 1.14 -0.04 0.21 0.32 0.20 0.24 1.19 2007 2.07 -0.24 -0.35 0.48 1.64 -0.41 -0.21 -0.26 -0.08 1.08 -0.07 0.16 0.30 0.20 0.24 0.90 2008 2.13 -0.19 -0.14 0.63 1.75 -0.13 -0.21 -0.18 -0.16 1.14 -0.12 0.09 0.18 0.15 0.13 0.90 2009 2.30 -0.11 0.04 0.79 1.91 -0.04 -0.10 -0.09 -0.09 1.25 -0.07 0.15 0.21 0.12 0.10 0.96 2010 2.01 -0.21 -0.19 0.53 1.65 -0.16 -0.26 -0.21 -0.24 1.03 -0.21 0.06 0.12 0.11 0.06 0.92 2011 2.55 0.38 0.33 1.03 2.18 0.43 0.26 0.31 0.35 1.67 0.40 0.59 0.71 0.68 0.56 1.43 WGW 2.06 -0.28 -0.42 0.41 1.60 -0.41 -0.21 -0.34 -0.16 1.08 -0.27 -0.07 -0.02 0.06 -0.01 0.83

Tab. 7.8. Odchylenie stanu średniego miesięcznego w 2011 roku od stanu średniego miesięcznego miarodajnego dla wielolecia 1994–2011. 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 XI -0.59 -0.49 -0.35 -0.41 -0.46 -0.23 -0.40 -0.35 -0.40 -0.27 -0.23 -0.21 -0.28 -0.27 -0.27 -0.36 XII -0.62 -0.62 -0.42 -0.57 -0.57 -0.33 -0.60 -0.53 -0.57 -0.38 -0.24 -0.33 -0.33 -0.29 -0.36 -0.42 I -0.58 -0.59 -0.40 -0.54 -0.54 -0.31 -0.58 -0.47 -0.52 -0.36 -0.18 -0.31 -0.30 -0.25 -0.34 -0.37 II -0.41 -0.40 -0.23 -0.36 -0.38 -0.18 -0.44 -0.33 -0.39 -0.24 -0.11 -0.15 -0.15 -0.12 -0.21 -0.24 III -0.26 -0.21 -0.10 -0.21 -0.23 -0.02 -0.28 -0.17 -0.25 -0.09 -0.06 -0.02 -0.02 -0.01 -0.10 -0.14 IV -0.18 -0.12 -0.05 -0.17 -0.21 0.06 -0.20 -0.10 -0.18 -0.04 -0.04 -0.01 -0.01 -0.01 -0.12 -0.17 V -0.20 -0.08 -0.07 -0.19 -0.23 0.10 -0.18 -0.08 -0.17 -0.04 -0.04 -0.01 -0.02 -0.04 -0.15 -0.20 VI -0.14 -0.05 -0.02 -0.12 -0.14 0.17 -0.10 -0.01 -0.09 0.04 0.08 0.04 0.01 -0.01 -0.12 -0.18 VII -0.42 -0.40 -0.29 -0.40 -0.44 -0.17 -0.43 -0.36 -0.44 -0.30 -0.29 -0.33 -0.36 -0.35 -0.46 -0.50 VIII -0.71 -0.66 -0.52 -0.63 -0.71 -0.48 -0.74 -0.66 -0.74 -0.61 -0.54 -0.64 -0.66 -0.65 -0.75 -0.77 IX -0.68 -0.60 -0.49 -0.61 -0.71 -0.44 -0.69 -0.63 -0.72 -0.60 -0.59 -0.66 -0.68 -0.64 -0.74 -0.74 X -0.56 -0.46 -0.37 -0.47 -0.57 -0.31 -0.55 -0.50 -0.58 -0.45 -0.44 -0.45 -0.45 -0.41 -0.51 -0.55

Stany wyższe od stanu miarodajnego Stany równe stanowi miarodajnemu Stany niższe od stanu miarodajnego

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 7.9. Wskaźnik miesięcznych zmian retencji, przy założeniu, że µ = 0,25. 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 XI 0.08 0.08 0.07 0.07 0.06 0.05 0.04 0.06 0.04 0.04 0.04 0.04 0.08 0.07 0.07 0.09 XII -0.01 0.03 0.00 0.01 0.01 0.02 0.05 0.03 0.03 0.03 0.01 0.03 -0.01 -0.01 0.01 -0.01 I 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 II -0.04 -0.07 -0.04 -0.04 -0.04 -0.04 -0.04 -0.04 -0.04 -0.03 0.00 -0.04 -0.04 -0.04 -0.04 -0.04 III 0.03 0.05 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 0.02 0.01 0.03 0.03 0.03 0.03 0.03 IV -0.01 -0.03 -0.01 -0.01 -0.01 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 V -0.03 -0.03 -0.03 -0.04 -0.03 -0.04 -0.04 -0.04 -0.04 -0.03 -0.02 -0.03 -0.03 -0.03 -0.03 -0.03 VI -0.06 -0.06 -0.06 -0.07 -0.07 -0.06 -0.07 -0.07 -0.07 -0.08 -0.10 -0.06 -0.06 -0.06 -0.06 -0.06 VII 0.11 0.13 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 0.13 0.12 0.12 0.12 0.12 0.12 VIII -0.01 -0.03 -0.01 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.01 0.00 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 IX -0.03 -0.03 -0.02 -0.03 -0.03 -0.03 -0.03 -0.03 -0.03 -0.03 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 X -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 -0.01 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02 -0.02

Wzrost retencji Retencja bez zmian Spadek retencji

Tab. 7.10. Wskaźnik zagrożenia suszą gruntową. 010 011 012 013 014 015 016 017 018 019 020 021 022 023 024 025 XI 0.31 0.81 0.88 0.51 0.34 0.87 0.97 0.93 0.94 0.42 0.92 0.74 0.68 0.71 0.72 0.50 XII 0.40 1.11 1.15 0.68 0.42 1.05 1.09 1.14 1.06 0.49 1.06 0.85 0.88 0.89 0.91 0.63 I 0.39 1.19 1.13 0.69 0.42 1.10 1.26 1.22 1.16 0.53 1.08 0.92 0.85 0.87 0.94 0.62 II 0.39 1.18 1.12 0.68 0.42 1.09 1.25 1.22 1.16 0.53 1.08 0.90 0.84 0.85 0.92 0.61 III 0.35 0.93 0.98 0.60 0.37 0.96 1.12 1.08 1.05 0.48 1.08 0.81 0.76 0.77 0.84 0.55 IV 0.37 1.10 1.08 0.66 0.41 1.06 1.21 1.17 1.12 0.51 1.09 0.88 0.82 0.84 0.90 0.60 V 0.37 1.00 1.05 0.65 0.41 0.97 1.14 1.10 1.07 0.49 1.08 0.86 0.80 0.82 0.89 0.59 VI 0.32 0.87 0.90 0.55 0.35 0.82 1.00 0.94 0.93 0.43 0.97 0.76 0.71 0.72 0.79 0.52 VII 0.26 0.68 0.69 0.42 0.28 0.61 0.80 0.73 0.75 0.30 0.68 0.63 0.59 0.59 0.65 0.44 VIII 0.39 1.14 1.17 0.70 0.44 1.10 1.23 1.20 1.15 0.52 1.11 0.94 0.87 0.89 0.96 0.63 IX 0.37 1.03 1.08 0.64 0.41 0.98 1.11 1.10 1.06 0.49 1.07 0.88 0.82 0.83 0.90 0.59 X 0.33 0.92 0.96 0.57 0.37 0.86 1.00 0.99 0.98 0.45 1.00 0.81 0.75 0.76 0.83 0.55

kn>0,1 - brak zagrożenia suszą gruntową 0,1>kn>-0,1 - zagrożenie pojawienia się niżówki -0,1>kn>-0,3 - wystąpienie płytkiej niżówki kn<-0,3 - wystąpienie głębokiej niżówki

Wyniki badań składu chemicznego wód podziemnych Wgłębne wody podziemne (głębokość stropu studni głębinowej 212 m; Oligocen) w Granicy badane przez PIG w latach 2003-2006 roku wykazywały niezadowalającą jakość (IV klasa). Zauważalne jest pogorszenie jakości wód gruntowych (2 piezometry: 14,2 m i 9 m; Czwartorzęd), gdzie w 2003 r. oba miały zadawalającą klasę jakości (III klasa), w latach 2004-2005 - 1 III klasy i 1 IV klasy, a w 2006 r. już oba miały IV klasę jakości (Monitoring jakości wód podziemnych …). W roku 2011 pomiar składu chemicznego został wykonany w zakresie podstawowym, w odstępach kwartalnych (III, VI i IX) podobnie jak rok wcześniej, dla czterech stanowisk pomiarowych. Planowane pomiary w grudniu nie zostały wykonane przez laboratorium z przyczyn obiektywnych. Przy czym, ze względu na występowanie wody gruntowej na powierzchni gruntu, wyniki te są obarczone znacznym błędem. Zakres pomiarowy oraz metody oznaczeń zestawiono w tabeli 7.11.

Tab. 7.11. Metody oznaczeń składu chemicznego wód podziemnych.

Parametr Symbol metody analitycznej Temperatura – Odczyn ELF - elektrometria Przewodność CNF - konduktometria HCO3 metoda obliczeniowa Ca AAF – spektrometria płomieniowa Mg AAF – spektrometria płomieniowa Na AAF – spektrometria płomieniowa K AAF – spektrometria płomieniowa S-SO4 TU - turbidymetria N-NO3 SP - spektrofotometria N-NH4 SP - spektrofotometria 72

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Cl TIR – miareczkowanie argentometryczne

Tab. 7.12. Wyniki analiz wód podziemnych w 2011 roku. Odczyn Przew. HCO3 Ca Mg Na K S-SO4 N-NO3 N-NH4 Cl O2 BZT5 P Klasa pH mS/m mg/dcm3 µg/dm3 III 012 7.36 48.8 251 113 8.2 8.34 0.38 27.9 <0.1 0.03 19.7 2.25 146 III 014 6.54 19.0 35 27.8 3.73 5.59 5.53 21.2 0.83 <0.01 13.0 1.86 56 V 019 7.03 17.3 134 44.5 5.94 1.89 3.82 1.34 0.16 <0.01 1.6 1.71 171 III 020 7.33 32.6 229 83.9 7.22 5.49 1.95 12.1 <0.1 <0.01 10.3 0.97 82 III VI 012 7.68 52.9 253 120 10.4 8.30 1.33 8.85 0.72 <0.01 17.0 0.97 227 III 014 6.37 21.4 29 25.9 3.56 6.23 5.77 19.2 1.81 <0.01 15.6 0.69 111 V 019 7.70 35.6 172 64.9 5.66 7.25 3.39 20.4 1.01 <0.01 16.6 0.72 74 III 020 7.58 55.3 381 124 11.6 8.40 1.59 1.3 0.73 <0.01 15.4 1.81 390 III IX 012 7.96 49.7 289 116 8.41 8.88 0.26 21.9 <0.1 <0.01 16.5 1.14 17 III 014 7.08 15.9 50 22.2 2.81 5.58 5.56 13.0 0.20 <0.01 8.9 2.72 96 IV 019 7.41 23.2 156 39.1 3.90 6.27 4.92 14.1 0.16 <0.01 9.9 1.98 82 IV 020 7.69 38.1 194 80.3 6.41 7.73 3.05 16.8 <0,1 <0.01 12.9 1.00 68 III

Pod względem klasy monitoringowej wody należy w 2011 roku uznać za słabe. Wysokie położenie zwierciadła wód w roku 2011, powodujące wystąpienie wód na powierzchnię terenu spowodowało, że wyniki oznaczeń są niemiarodajne dla wód podziemnych. Na powierzchni terenu dochodziło do rozkładania się substancji organicznej i przedostawania zanieczyszczeń. Stan chemiczny wód określono jako słaby i był on wyraźnie gorszy od stanu z lat poprzednich. Wykonane w tym roku badania z częstotliwością kwartalną pozwalają stwierdzić, że występuje bardzo duża zmienność czasowa stężeń badanych substancji jak i udziału poszczególnych zanieczyszczeń w ogólnej sumie składników. Na podstawie pomiarów chemizmu wód podziemnych prowadzonych w latach 1999- 2011 przy pomocy metody arytmetycznej określono tło chemiczne wód w zlewni „Pożary” dla pH, przewodności, oraz wybranych jonów wg następującego wzoru (tab. 7.13). (x)-2SD

Tab. 7.13. Tło chemiczne wód podziemnych zlewni „Pożary” w 2011 roku. Parametr Średnia OS Zakres tła pH 7.31 0.23 6.52hydrochemicznego 7.43 przewodność [mS/m] 34.15 10.93 35.07 78.77 Ca [mG/dm3] 71.79 20.39 57.04 138.59 Mg [mG/dm3] 6.49 2.41 6.14 15.76 Na [mG/dm3] 6.66 4.68 1.53 20.24 K [mG/dm3] 3.13 1.75 0.00 6.14 S [mG/dm3] 14.84 31.86 0.00 127.28 Cl [mG/dm3] 13.12 7.94 8.59 40.35

Ponadto w tym samym wieloleciu określono trendy zmian stężeń poszczególnych jonów. Zmiany stężeń opracowano na danych zagregowanych, jako średnie z pomiarów we wszystkich piezometrach. Zlewnia „Pożary” obejmuje jeden czwartorzędowy poziom wodonośny i mimo pewnych różnic w położeniu piezometrów (teren obniżony/wydma) wody podziemne należy traktować tu jako jedną jednolitą część wód. Przeważają trendy wzrostu stężeń wskaźników, z wyjątkiem odczynu pH (wzrasta zakwaszenie) i K (brak tendencji, zmienność wielokierunkowa). Typ chemiczny wody - woda wodorowęglanowo-wapniowa, lub wodorowęglanowo- wapniowo – siarczanowa, typowa dla strefy aktywnej wymiany, charakterystyczna dla obszarów o naturalnie ukształtowanym składzie chemicznym, lub z zaznaczonym wpływem antropopresji.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

7,4 80 7,3 7,2 70 7,1 60

7 50

6,9 40

pH 6,8

6,7 mS/m 30 6,6 20 6,5 6,4 10 6,3 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Odczyn Przewodność

140 16 120 14 100

3 80 10

60 8 mg/dm

40 mg/dm 6 4 20 2 0 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ca Mg

30 25 4,5 4

20 3,5

3 3

15 3 2,5

mg/dm 10 2

mg/dm 1,5 5 1 0,5 0 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Na K

120 40 100 35 30 80

3 3

60 20 mg/dm 40 mg/dm 15 10 20 5 0 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 S Cl

Rys. 7.3. Trendy zmian stężeń wybranych jonów w latach 1999–2011.

Należy zdawać sobie sprawę, że dane z roku 2011 i w mniejszym stopniu 2010 nie są reprezentatywne z uwagi na ograniczoną liczbę prób. Metody oceny stanu wód stosowanych w Polsce są zgodne z metodyką przyjętą w Unii Europejskiej, które uwzględniają zasady określone w licznych dyrektywach, głównie: 74

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

1. Dyrektywie 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej; 2. Dyrektywie 2006/118/we Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu; 3. Dyrektywie Komisji 2009/90/WE z dnia 31 lipca 2009 r. ustanawiającej, na mocy dyrektywy 2000/60/we parlamentu europejskiego i rady, specyfikacje techniczne w zakresie analizy i monitorowania stanu chemicznego wód; 4. Dyrektywie Rady 98/83/WE z dnia 3 listopada 1998 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; 5. Dyrektywie Rady (91/676/EWG) z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego; 6. Dyrektywie Rady (80/68/EWG) z dnia 17 grudnia 1979 r. w sprawie ochrony wód gruntowych przed zanieczyszczeniem spowodowanym przez niektóre substancje niebezpieczne 7. Dyrektywie 2009/147/WE z 30 listopada 2009 w sprawie ochrony dzikiego ptactwa, stanowiącej wersję skonsolidowaną wcześniejszej dyrektywy EWG 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 r. ochronie dziko żyjących ptaków; 8. Dyrektywie 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. oraz przepisach prawa polskiego: 1. Ustawie Prawo wodne z dnia 18 lipca 2001 r. z późniejszymi zmianami; 2. Ustawie z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków; 3. Ustawie z dnia 20 lipca 1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska – w zakresie nadzoru nad realizacją zadań Państwowego Monitoringu Środowiska; 4. Ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska – w zakresie dotyczącym warunków ochrony środowiska bezpośrednio zależnego od wód podziemnych; 5. Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 lipca 2008 r. w sprawie kryteriów i sposobu oceny stanu wód podziemnych; 6. Rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 20 kwietnia 2010 r. zmieniającym rozporządzenie (Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r.) w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; Dla realizacji programu F2 niezbędne jest uwzględnienie, zarówno w monitoringu jak i ocenie jego wyników, licznych poradników metodycznych, w tym: 1. Statystyczne aspekty identyfikacji trendów zanieczyszczeń wód podziemnych oraz agregacja wyników monitoringu. Raport końcowy. Grudzień 2001. 2. Identyfikacja części wód. Wytyczne horyzontalne do stosowania terminu „część wód” w kontekście Ramowej Dyrektywy Wodnej. 15 stycznia 2003 r. 3. Wytyczne do analizy presji i oddziaływań zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną. 22 listopada 2002 r. 4. Wytyczne metodyczne do monitoringu zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną. Wersja ostateczna. 23 stycznia 2003 r. 5. Wytyczne nr 18. Wytyczne w sprawie stanu wód podziemnych oraz oceny tendencji. Wspólnota Europejska. 2009. Wyżej wymienione przepisy prawa oraz metodyki odnoszą się do monitoringu wszystkich komponentów środowiska, realizowanego w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Ma to prowadzić do porównywalności wyników ocen stanu środowiska wykonywanych przez różne zespoły badawcze w obszarze całej Wspólnoty Europejskiej. Dyrektywy 2000/60/WE i 2006/118/WE wyraźnie wskazują, że ocena stanu wód podziemnych, zarówno w odniesieniu do ich ilości i właściwości chemicznych jest ściśle

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku powiązana z oceną stanu powiązanych z nimi wód powierzchniowych w zakresie ich stanu chemicznego i ekologicznego oraz ekosystemów lądowych bezpośrednio zależnych od wód podziemnych. Dlatego w przyszłości będziemy się starać, aby interpretacja wyników monitoringu obejmowała również ocenę wpływu wód podziemnych na wody powierzchniowe i ekosystemy lądowe oraz, zgodnie z założeniami ZMŚP przedstawiać transport energii i materii w obrębie badanej zlewni. Poza tym będzie można dokonać oceny wpływu stanu wód podziemnych na ekosystemy lądowe i ocenić ich kondycję (stan dobry, podlegające degradacji i zdegradowane) oraz przedstawić wpływ stanu wód na zależne od nich ekosystemy (za B. Kazimierskim).

Literatura: Monitoring jakości wód podziemnych w województwie mazowieckim w 2006 roku. [http://www.wios.warszawa.pl/pliki/podziemne2006.pdf].

Ludwikowski A. (red.). 2007. Stan środowiska w województwie mazowieckim w 2006 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska, Warszawa

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

8. CHEMIZM OPADU ORGANICZNEGO (G2)

Andrzej Wierzbicki, Adam Olszewski

Program ten realizowany jest od 2009 roku na powierzchni z C2 i C3, na której rozmieszczono 15 chwytaczy – o łącznej powierzchni chwytnej 0,405 m2. Chwytacze te, rozmieszczone są wzdłuż trzech transektów pod koronami poszczególnych drzew. Pozwalają zbierać drobny opad roślinny pochodzący z charakterystycznych dla Puszczy Kampinoskiej grup drzew, znajdujących się w różnych fazach przekształceń ilościowych i jakościowych. W roku 2011 postępowanie z próbkami było następujące: • Zbierano opad organiczny w cyklach miesięcznych, • Segregowano próbkę na cztery frakcje: � organy asymilacyjne: igły i liście, � owoce, � pozostałe. • Ważono frakcje w stanie świeżym, • Suszono poszczególne frakcje w temperaturze 65oC; • Ważono każdą frakcję roczną po wysuszeniu; • Łączono poszczególne frakcje; • Zmielono poszczególne frakcje • Wykonano oznaczenia zawartości substancji w następujących komponentach: � organy asymilacyjne: igły i liście, � pozostałe o gałęzie i porosty, o owoce i inne. Masa świeża opadu organicznego zebrana ze wszystkich kolektorów w skali całego roku hydrologicznego 2011 dla poszczególnych miesięcy z podziałem na cztery frakcje przedstawiona została w tabeli 8.1. Natomiast w tabeli 8.2 przedstawiono masę suchą opadu organicznego zebraną ze wszystkich kolektorów w skali całego roku hydrologicznego 2011 dla poszczególnych miesięcy z podziałem na cztery frakcje. W tabeli 8.3 przedstawiono wartości rocznych ładunków substancji w poszczególnych frakcjach opadu organicznego w roku 2011.

Tab.8.1. Wartości miesięczne masy świeżej opadu organicznego. Opad organiczny XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X suma (masa świeża) g/m2 Organy asymilacyjne - igły 0.0 0.0 0.0 0.0 2.7 5.2 4.2 2.5 2.2 2.1 2.6 16.4 38.0 Organy asymilacyjne - liście 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.8 3.4 4.4 14.9 3.1 28.3 54.9 Pozostałe w tym owoce 0.0 0.0 0.0 0.0 2.3 2.2 3.5 1.4 2.7 5.0 2.4 2.6 22.2 Suma materii organicznej 0.0 0.0 0.0 0.0 5.0 7.4 8.6 7.3 9.4 22.0 8.1 47.3 115.1 wartości z wielolecia 2009 - 2011 Organy asymilacyjne - igły 1.73 0.10 0.57 0.00 0.90 1.76 2.47 2.41 12.89 28.46 29.39 76.44 157.08 Organy asymilacyjne - liście 1.12 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.28 1.13 1.59 9.30 9.21 35.97 58.60 Pozostałe w tym owoce 3.14 3.52 3.11 2.36 1.56 4.37 9.07 8.57 10.79 14.38 11.56 8.78 81.22 Suma materii organicznej 5.99 3.62 3.68 2.36 2.46 6.12 11.82 12.11 25.27 52.14 50.16 121.19 296.91

Tab.8.2. Wartości miesięczne masy suchej opadu organicznego. Opad organiczny XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X suma (masa sucha) g/m2 Organy asymilacyjne - igły 0.0 0.0 0.0 0.0 4.5 8.2 6.5 3.5 3.3 3.0 3.7 23.8 56.5 Organy asymilacyjne - liście 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1.3 4.7 6.5 21.3 4.3 41.0 79.1 Pozostałe w tym owoce 0.0 0.0 0.0 0.0 3.8 3.5 5.4 2.0 4.0 7.1 3.4 3.8 33.0 Suma materii organicznej 0.0 0.0 0.0 0.0 8.3 11.7 13.2 10.2 13.8 31.4 11.4 68.6 168.6 wartości z wielolecia 2009 - 2011 Organy asymilacyjne - igły 1.03 0.06 0.36 0.00 1.50 2.75 2.83 1.93 9.10 18.79 22.40 51.27 112.03 Organy asymilacyjne - liście 0.65 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.28 1.13 1.53 7.35 5.79 26.44 43.17 Pozostałe w tym owoce 2.70 2.72 2.43 1.73 1.11 2.75 7.03 6.32 7.53 10.80 7.89 6.06 59.09 Suma materii organicznej 4.38 2.79 2.79 1.73 2.01 4.49 9.39 9.05 17.81 36.64 35.72 81.32 208.13

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Na rysunku 8.1 przedstawiono zmienność suchej masy materii organicznej. Widać wyraźnie okresy wzmożonego opadu. Dla igieł to przede wszystkim październik i w dużo mniejszym stopniu kwiecień i maj. Dalej widać, iż liście opadały jedynie w miesiącach letnich i jesiennych (VIII i X), pozostałe głównie w maju i sierpniu. Suma materii organicznej 80,0

60,0

40,0

20,0

0,0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Organy asymilacyjne - igły 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Organy asymilacyjne - liście 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Pozostałe w tym owoce 8,0

6,0

4,0

2,0

0,0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Rys. 8.1. Zmienność suchej masy materii organicznej (g/m2) w 2011 roku.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 8.3. Ładunki substancji w opadzie organicznym. Rodzaj materiału organicznego Corg Sogól Nogól Pogól Ca Mg Na K kg/ha/rok Organy asymilacyjne - igły 169.10 0.37 6.54 0.79 3.68 0.80 0.10 1.83 Organy asymilacyjne - liście 252.54 0.22 4.50 0.44 2.96 0.35 0.10 1.48 Pozostałe (w tym owoce) 101.01 0.15 2.66 0.27 1.19 0.18 0.32 0.77 Suma ładunku 522.65 0.74 13.70 1.50 7.83 1.33 0.52 4.08 wartości z wielolecia 2009 - 2011 Organy asymilacyjne - igły 143.41 0.21 3.54 0.38 2.18 0.36 0.05 0.98 Organy asymilacyjne - liście 144.83 0.16 3.15 0.34 2.12 0.33 0.04 0.94 Pozostałe (w tym owoce) 128.58 0.20 2.76 0.24 1.22 0.20 0.12 0.71 Suma ładunku 416.82 0.57 9.45 0.96 5.52 0.89 0.21 2.63

Dominującymi substancjami w opadzie organicznym są węgiel organiczny, azot i wapń.

555,00 550,00 K 545,00 Na 540,00 Mg 535,00 Ca 530,00 Pogól 525,00 Nogól 520,00 Sogól 515,00 Corg 510,00 505,00

Rys. 8.2. Ładunki substancji w opadzie organicznym w roku hydrologicznym 2011.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

9. WODY POWIERZCHNIOWE - RZEKI (H1)

Andrzej Wierzbicki, Adam Olszewski

Stacja Bazowa ZMŚP „Kampinos” prowadzi obserwacje w górnej części zlewni Kanału Olszowieckiego. Zlewnia Kanału Olszowieckiego (IV rzędu) wchodzi w skład zlewni Łasicy (III rzędu), a ta z kolei leży w północnej części dorzecza Bzury (II rzędu) – lewostronnego dopływu Wisły. Kanał Olszowiecki składa się z dwóch części: Kanał Olszowiecki B (północny) o długości 17,3 km i szerokości dna 3,0 m - został wykopany przed II wojną światową, a ponownie odbudowany w latach 1954–1956; Kanał Olszowiecki A (południowy) o długości 11,4 km i szerokości dna 1,8 m – został wykopany w roku 1941, a jego renowację na całej długości wykonano także w latach 1954–1956. Kanał Olszowiecki jest głównym ciekiem południowo–zachodniego fragmentu Puszczy Kampinoskiej. Stanowi lewostronny dopływ Łasicy, która wpada do Bzury w okolicach Tułowic. Całkowita powierzchnia zlewni kanału wynosi 103,55 km2. Obiekt badawczy zlewnia doświadczalna „Kampinos” (zlewnia „Pożary”) zamknięty jest profilem, w którym znajduje się posterunek wodowskazowo – limnigraficzny. Jego wykonanie zlecono w październiku 1993 roku warszawskiemu oddziałowi Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Z uwagi na niewielkie wymiary koryta kanału i znikomą ilość odpływającej nim wody zainstalowano wodowskaz jednodzielny, którego pal stanowi jednocześnie konstrukcję nośną dla rury i budki limnigraficznej oraz prowadzącej do niego kładki. Wodowskaz usytuowany jest na lewym brzegu kanału w wolnym profilu, około 65 m powyżej drewnianego mostu na polnej drodze. Łata sosnowa z podziałką w granicach odczytu 120–240 cm umocowana jest do pala czterema śrubami. Oddziaływanie Kanału Olszowieckiego na zlewnię „Pożary” jest bardzo zróżnicowane - dość silne w jego pobliżu, zanikające wraz ze wzrostem odległości od cieku. Od strony południowej zaznacza się wyraźnie wpływ Równiny Łowicko-Błońskiej. W roku 2007 w wyniku pojawienia się bobrów nastąpiła zdecydowana zmiana warunków hydrologicznych w dolnej części zlewni. Kanał Olszowiecki został całkowicie przetamowany w odległości około 25 m powyżej profilu wodowskazowego, a okresowo około 65 m poniżej tego profilu. Zaistniała sytuacja uniemożliwiła bezpośrednie wykorzystanie istniejącej krzywej natężenia przepływu. Sporządzenie nowej krzywej wymaga wielomiesięcznych pomiarów. Na podstawie dostępnych serii danych (od 1994 roku), zgromadzonych w wyniku prowadzenia pomiarów i obliczeń natężenia przepływu, odpływu ze zlewni, stanów wód podziemnych w piezometrach oraz wysokości opadów, sporządzono trzy scenariusze rocznego przebiegu średniego dobowego natężenia przepływu i odpływu w 2007 roku. Założono: stałe spiętrzenie wody wysokości 30 cm (wariant I), 40 cm (wariant II) oraz zmienne spiętrzenia od 10 do 40 cm (wariant III). W tabeli 9.1 zestawiono charakterystyki natężenia przepływu w poszczególnych miesiącach 2011 roku. Za rozwiązanie optymalne uznany został wariant III, którego założenia są następujące: 160 cm < H ≤ 179 cm – spiętrzenie 10 cm, 180 cm < H ≤ 199 cm – spiętrzenie 20 cm, 200 cm < H ≤ 219 cm – spiętrzenie 30 cm, 220 cm < H – spiętrzenie 40 cm.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 9.1. Odpływ oraz charakterystyczne miesięczne wartości odpływu jednostkowego ze zlewni „Pożary” na tle sum opadów atmosferycznych w 2011 roku przy założeniu wariantu III (zmienne piętrzenie wywołane obecnością tamy bobrowej). Odpływ jednostkowy Miesiąc Suma opadu Warstwa odpływu Maksymalny Średni Minimalny 3 -1 -2 [mm] [mm] [dm *s *km ] XI 133.1 59.7 27.56 23.03 15.91 XII 55.8 67.5 26.77 25.19 23.55 I 28.9 58.7 23.10 21.92 20.67 II 19.3 48.9 21.07 20.21 19.88 III 12.9 53.2 19.88 19.88 19.88 IV 40.5 50.5 19.88 19.47 18.69 V 40 51.2 19.48 19.11 18.69 VI 57.9 34.2 19.09 13.20 9.57 VII 231.1 47.5 23.10 17.74 12.74 VIII 78.7 63.1 25.18 23.54 22.26 IX 14.6 60.7 23.99 23.41 23.10 X 14.1 35.7 22.66 13.33 8.82 XI-IV 290.5 338.5 27.56 21.62 15.91 V-X 436.4 292.4 25.18 18.39 8.82 XI-X 726.9 630.8 27.56 20.00 8.82

Tab. 9.2. Roczna suma opadów atmosferycznych, warstwa odpływu i współczynnik odpływu w zlewni „Pożary” w latach 1994–2011 (na podstawie dostępnych danych). Rok Suma opadu [mm] Warstwa odpływu [mm] Współczynnik odpływu [ - ] 1994 590,5 395,2 0,67 1995 607,4 567,7 0,93 1996 662,2 226,2 0,34 1997 584,7 356,2 0,61 1998 572,1 160,7 0,28 1999 562,2 159,1 0,28 2000 404,9 35,1 0,09 2001 603,6 21,6 0,04 2002 354,5 163,5 0,46 2003 248,4 19,3 0,08 2004 351,1 93,7 0,27 2005 378,2 50,76 0,13 2006 464,5 69,3 0,15 2007 582,8 61,4 0,11 2008 463,9 70,3 0,15 2009 619,1 223,9 0,36 2010 673,4 497,0 0,98 2011 726.9 630.8 0.87

Tab. 9.3. Przepływy charakterystyczne (m3·s-1) w profilu zamykającym zlewnię „Pożary”. przepływy charakterystyczne I stopnia (rok hydrologiczny 2011) NQ SQ WQ 0.178 0.403 0.556 przepływy charakterystyczne II stopnia (lata 1994-2011) minimalne średnie maksymalne NNQ 0,000 SNQ 0,012 WNQ 0,164 NSQ 0.034 SSQ 0.169 WSQ 0.530 NWQ 0,400 SWQ 1,360 WWQ 2,200

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

40 0,6000

35 0,5000 30 0,4000 25

20 0,3000

opad [mm] opad 0,2000

10 przepływ[m3/s] 0,1000 5

0 0,0000

16 01 20 09 28 04 23 14 02 21 10 29 17 06 25 13 01 20 09 28

------

01 11 11 12 12 02 02 03 04 04 05 05 06 07 07 08 09 09 10 10

------

2011 2010 2010 2010 2010 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 2011 Opad Przepływ

Rys. 9.1. Przebieg roczny natężenia przepływu w profilu zamykającym zlewnię „Pożary” na tle sum opadów atmosferycznych (wartości dobowe).

250 80,0

70,0 200

opad [mm] opad 60,0 odpływ [mm] odpływ

150 50,0 40,0

100 30,0

20,0 50 10,0

0 0,0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

Opad Odpływ

Rys. 9.2. Miesięczne sumy odpływu (mm) ze zlewni „Pożary” na tle sum miesięcznych opadów atmosferycznych w 2011 roku.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X

2011 średnia 1994 - 2011

Rys. 9.3. Miesięczne wartości współczynnika odpływu ze zlewni „Pożary” w 2011 roku na tle średnich wartości miesięcznych z wielolecia 1994–2011.

Na wykresie 9.4 przedstawiono surowy bilans wodny dla zlewni Kanału Olszowieckiego, przy czym – ze względu na działalność bobrów – nie uwzględniono w nim parowania.

800,00 1,20

700,00 1,00

600,00

0,80 500,00

400,00 0,60

300,00 0,40

200,00

0,20 100,00

0,00 0,00

2002 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Suma opadu [mm] Warstwa odpływu [mm] Współczynnik odpływu [ - ]

Rys. 9.4. Surowy bilans wodny dla zlewni „Pożary” w latach 1994–2011.

W roku 2011 prowadzono pomiary stężenia wybranych jonów w wodach powierzchniowych w cyklu miesięcznym. Pomiarów nie wykonano w lutym i marcu. Ze

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku względu na wpływ obecności bobrów w danych wieloletnich nie uwzględniano lat 2007 - 2011 (tab. 9.5). W wodach powierzchniowych, podobnie jak w wodach podziemnych, dominowały jony wodorowęglanowe, wapniowe (średnio w 2011 r. – 81,66 mg Ca/dm3) oraz chlorki (10,52 mg/dm3) (tab. 9.5 i 9.6).

Tab. 9.4. Stosowane metody oznaczeń do oceny chemizmu wód powierzchniowych w roku 2011. Składnik Metoda oznaczeń HCO3 metoda obliczeniowa Na AAF – spektrometria płomieniowa K AAF – spektrometria płomieniowa Ca AAF – spektrometria płomieniowa Mg AAF – spektrometria płomieniowa N-NO3 SP - spektrofotometria N-NH4 SP - spektrofotometria S-SO4 TU - turbidymetria Cl TIR – miareczkowanie argentometryczne P TOT SP - spektrofotometria

Tab. 9.5 Właściwości fizyczno-chemiczne wód powierzchniowych (rzeki) w zlewni „Pożary” - charakterystyki roczne (program podstawowy). HCO3 Na K Ca Mg N-NO3 N-NH4 S-SO4 Cl P Odczyn Przewodność charakterystyka mg/dm3 μg/dm3 pH mS/m r. hydrologiczny (2011) średnia ważona 242.28 6.17 1.20 81.66 8.29 0.08 0.05 5.66 10.52 99.78 6.29 35.86 SD 109.07 2.28 1.08 32.28 3.36 0.06 0.13 3.42 4.04 82.45 0.36 11.41 min 137 4.66 0.35 53.67 5.83 0.05 0.01 0.95 7.91 34.00 6.86 27.50 max 497 11.90 3.33 161.74 16.11 0.25 0.42 11.60 21.10 288.39 7.94 61.30 wielolecie (1995-2006) średnia ważona 8,31 0,68 116,00 10,57 6,14 0,23 29,48 14,22 7,84 64,026 SD 1,07 0,10 10,23 0,93 3,00 0,07 9,36 2,31 0,18 10,00 min 5,76 0,47 84,21 7,84 0,40 0,06 10,18 8,26 6,98 48,17 max 9,65 0,82 120,14 11,05 9,07 0,30 38,89 16,25 7,49 67,19

Tab. 9.6. Cechy chemiczne wód powierzchniowych w zlewni „Pożary” roku hydrologicznym 2010. miesiąc HCO3 Na K Ca Mg N-NO3 N-NH4 S-SO4 Cl P mg/dm3 μg/dm3 XI 209 7.23 3.33 77.8 8.76 0.1 0.005 9.49 14 112 XII 259 7.19 2.81 91.51 9.58 0.1 0.07 7.27 13 255 I 137 4.66 1.54 53.67 5.83 0.1 0.06 8.33 8.23 82 II III IV 228 6.68 0.61 84.2 8.19 0.05 0.005 9.49 12.7 34 V 312 7.62 0.48 99.4 9.70 0.05 0.005 5.1 13.1 70 VI 383 10.5 2.42 130 15.1 0.05 0.005 10.50 21.1 288 VII 242 5.64 1.00 84.5 7.90 0.05 0.005 5.76 10.5 104 VIII 303 5.69 0.346 89.7 8.57 0.05 0.005 0.95 7.91 75 IX 427 9.31 0.479 137 13.2 0.25 0.005 2.99 12.6 94 X 497 11.9 1.15 162 16.11 0.05 0.42 11.6 18.0 105

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X 1000

100

HCO3

] 3

1 MG Stężenia [mg/dmStężenia

NO3N

NH4N 0,1

SO4S

0,01

0,001

Rys. 9.5. Stężenie wybranych składników chemicznych w wodach powierzchniowych w zlewni ZMŚP „Kampinos” w roku hydrologicznym 2011; oś pionowa w skali logarytmicznej.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

10. USZKODZENIA DRZEW I DRZEWOSTANÓW (K1)

Adam Olszewski, Andrzej Wierzbicki

Celem prowadzonych corocznie, na małych poletkach, powtarzanych obserwacji jest szybsze uzyskanie wskaźnikowych informacji o zmianach zdrowotności drzewostanów i o ewentualnej potrzebie wykonania kartowania na całym monitorowanym obszarze. Do badań wybrano 3 typy siedliskowe lasu charakterystyczne dla zlewni doświadczalnej ZMŚP i Kampinoskiego Parku Narodowego (rys. 10.1, tab. 10.1). W obrębie każdego siedliska wybrano 20 drzew dominującego gatunku na powierzchni do 1 ha (Bśw – sosna zwyczajna, BMśw – sosna zwyczajna, Ol – olsza czarna). W roku 2009 skorzystano z danych Instytutu Badawczego Leśnictwa, który to na terenie Kampinoskiego Parku Narodowego posiada 3 powierzchnie monitoringu uszkodzeń drzew i drzewostanów iglastych (52°20'42"N, 20°10'55"E; 52°18'13"N, 20°38'37"E; 52°21'47"N, 20°46'34"E). Stacja Bazowa ZMŚP „Kampinos” badania te rozpoczęła w roku 2010, wtedy dokonano pomiarów drzew [pierśnica (średnica na wys. 1,3 m), wysokość drzewa, wysokość i szerokość korony], które będą powtarzane co 5 lat. Natomiast co roku notowane są defoliacja i odbarwienia. Do monitoringu wybrano drzewa górujące i panujące, które zostały oznakowane na stałe, w sposób nie uszkadzający pni (Fot. 10.1).

Tab. 10.1. Udział powierzchniowy poszczególnych typów siedliskowych lasu w zlewni ZMŚP „Kampinos”. typ siedliskowy lasu ha Bśw 675,3 BMśw 596,8 Ol 237,2 LMśw 209,5 Lw 45,9 BMw 25,6 Lśw 18,9 LMw 16,7 Olj 3,7 Bs 0,2

Rys. 10.1. Lokalizacja powierzchni monitoringu uszkodzeń drzew i drzewostanów w zlewni ZMŚP „Kampinos”.

Tab. 10.2. Koordynaty geograficzne powierzchni monitoringu uszkodzeń drzew i drzewostanów w zlewni ZMŚP Kampinos. Typ Siedliskowy Lasu Szerokość geogr. Długość geogr. Bór świeży 52°17'93" 20°30'29" Bór mieszany świeży 52°17'72" 20°26'74" Ols 52°17'69" 20°30'57"

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Fot. 10.1. Oznakowanie drzew, u których co roku monitorowane są defoliacja i odbarwienia - powierzchnia olsowa.

Obserwacje zdrowotności organów asymilacyjnych wykonywane są co roku: w lipcu w przypadku gatunków zrzucających liście/igły, we wrześniu-październiku - iglastych. Najlepszą wiarygodność/powtarzalność wyników dają obserwacje wykonywane przez dwie dobrze przeszkolone osoby przy pełnym świetle słonecznym, używające lornetki i zmieniające punkt widzenia. Obaj obserwatorzy powinni uzyskać zbliżone wyniki. Ocenę defoliacji i odbarwienia wykonuje się oddzielnie. Zarówno w przypadku defoliacji jak i odbarwienia stosuje się pięć klas: 0-10% (bez defoliacji/bez odbarwienia), 11-25% (lekka defoliacja/lekkie odbarwienie), 26-60% (średnia defoliacja/średnie odbarwienie), 60%-99% (duża defoliacja /duże odbarwienie) i 100% (drzewa martwe). Nieobligatoryjnie można ocenę defoliacji i odbarwienia wykonywać dla klas o szerokości 5% biorąc jako 0% idealne, zdrowe drzewo całkowicie ulistnione. Jeżeli wg obserwatora defoliacja i odbarwienie mieści się w przedziale 95-100%, za wynik uznaje się wartość 99%. Ocena zazwyczaj ograniczona jest do części korony eksponowanej na światło. Pomocny w terenie jest album fotograficzny z „wzorcami”, aby uniknąć zmian standardów oceny w czasie (Borecki, Keczyński 1992. Diagnosis and classification; http://bazy.ibles.waw.pl/bazy/monitor/defol/def_05.html; Müller, Stierlin 1990, Manual...2004). Jeżeli dominujący gatunek należy do szpilkowych, liczone są pozostałe na pędach roczniki igieł i notowane są wtórne przyrosty igieł w górnej części korony. Widoczne i wyraźne uszkodzenia drzew w miarę możliwości ich przyczyny są klasyfikowane. Klasyfikacja przyrostów igieł: 0 tylko normalne przyrosty; 1 wtórnych przyrostów mniej niż normalnych; 2 wtórnych przyrostów więcej niż normalnych; 3 tylko wtórne przyrosty. Przyczyny uszkodzeń drzew: E zgryzanie i spałowanie (jelenie i sarny); R uszkodzenia szyi korzeniowej i pędów (gryzonie); I - owady; F - grzyby; B - butwienie (zgnilizny); M - mechaniczne (wiatr, śnieg); C - klimat (susza, przymrozki); P - zanieczyszczenia powietrza i/lub skażenia gleb; U - inne i nieznane.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 10.3. Wartości średniej defoliacji, średniego odbarwienia, udziału drzew w klasach defoliacji, odbarwienia i uszkodzenia na powierzchniach monitoringowych zlewni ZMŚP „Kampinos” w latach 2010–2011.

Średnia Udział procentowy drzew Średnie Udział procentowy drzew w klasach Liczba drzew TSL defoliacja w klasach defoliacji odbarwienie odbarwienia iglastych liściastych razem [%] 0 1 2 3 4 [%] 0 1 2 3 4 Rok 2010 Bór świeży 20 0 20 33,50 0,00 15,00 85,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 100,00 Bór mieszany 20 0 20 34,25 0,00 5,00 95,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 100,00 świeży Ols 0 20 20 21,50 15,00 60,00 25,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 100,00 Razem 40 20 60 29,75 5,00 26,67 68,33 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 100,00 Rok 2011 Bśw 20 0 20 28,50 0,00 45,00 55,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 BMśw 20 0 20 29,25 0,00 30,00 70,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Ol 0 20 20 18,25 35,00 40,00 25,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Razem 40 20 60 25,33 11,67 38,33 50,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Lata 2010-2011 Bśw 40 0 40 31,00 0,00 30,00 70,00 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 BMśw 40 0 40 31,75 0,00 32,125 67,875 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Ol 0 40 40 19,875 25,00 42,50 32,50 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Razem 80 40 120 27,54 8,33 34,87 56,80 0,00 0,00 0,00 100,00 0,00 0,00 0,00 0,00

Literatura: Borecki T., Keczyński A., 1992. Atlas ubytku aparatu asymilacyjnego drzew leśnych. Generalna Dyrekacja Lasów Państwowych, Agencja Reklamowa „Atut”, Warszawa, 1-48.

Diagnosis and classification…:Diagnosis and classification of new types of damage affecting forest. Special edition EEC. Commission of the European Communities DGVI, F3 Forest and Silviculture, rue de la Loi 200, B-1049 Brussels, conceived and edited by: Allgemeine Forest Zeitschrift, Dr Franz Bauer, BLV Verlagsgesellschaft, München. http://bazy.ibles.waw.pl/bazy/monitor/defol/def_05.html

Manual 2004. Manual on methodologies and criteria for harmonized sampling, assessment, monitoring and analysis of the effects of air pollution on forests. Part II. Visual Assessment of Crown Conditions. Updatet 06/2004.

Müller E., Stierlin H.R., 1990. Sansilva tree crown photos with percentages of foliage loss. Swiss Federal Institute for Forest, Snow and Landscape Research, Birmensdorf, 2nd revised and extended edition, 1-129.

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

11. EPIFITY NADRZEWNE (M1)

Adam Olszewski

W roku 2001 na terenie zlewni ZMŚP „Kampinos” wytypowano 10 powierzchni monitoringu porostów (Fałtynowicz, Krzysztofiak 2001). Usytuowano je na drzewach rosnących prosto lub o znikomo pochylonych pniach (< 10o), mających nie mniej niż 20 cm pierśnicy. Powierzchnie znajdują się na pniach na wysokości nie większej niż 170 cm od gruntu. Wszystkie stanowiska zostały dokładnie opisane i oznaczone w terenie. Do monitoringu na Stacji Bazowej w Puszczy Kampinoskiej wytypowano następujące gatunki porostów: 1. Pustułka pęcherzykowata Hypogymnia physodes (HYP PHYS); 2. Mąkla tarniowa Evernia prunastri (EVE PRUN); 3. Mąklik otrębiasty Pseudoevernia furfuracea (PSE FURF); 4. Tarczownica bruzdkowana Parmelia sulcata (PAR SULC). Przy ich wyborze przyjęto (Fałtynowicz, Krzysztofiak 2001), że gatunki te powinny:  być względnie łatwo rozpoznawalne i trudne do pomylenia z innymi;  reprezentować trzy podstawowe formy morfologiczne: skorupiaste, listkowate i krzaczkowate;  być w różnym stopniu wrażliwe na zanieczyszczenia powietrza oraz na zmiany warunków siedliskowych;  w sposób możliwie jednoznaczny reagować na zmiany warunków środowiska;  w większości być względnie częste na całym obszarze kraju, tak by możliwe było porównywanie wyników uzyskanych na różnych terenach;  mieścić się w koncepcji krajowego monitoringu porostów. Pierwszego pomiaru wielkości plech monitorowanych gatunków dokonano w październiku 2002 roku (Krzysztofiak, Krzysztofiak 2002). Kolejny monitoring przeprowadzony był w październiku 2004 roku, ale powierzchnia porostów poszczególnych gatunków została podana zbiorczo dla wszystkich powierzchni (Wierzbicki, dane niepubl.). Stwierdzono wtedy niewielki wzrost powierzchni plech, a tylko u EVE PRUN zanotowano nieco mniejszą powierzchnię plech niż w 2002 roku. Kolejnego pomiaru porostów dokonano w październiku 2007 roku. Jednak wykonano go na 7 starych powierzchniach, a z 3 zrezygnowano (decyzją prof. W. Fałtynowicza, który osobiście dokonał przeglądu powierzchni monitoringu porostów). Obróbkę komputerową w latach 2007-2011 wykonywano przy użyciu programu CartaLinx. Od 2007 roku powierzchnie znajdują się na następujących gatunkach drzew: dąb szypułkowy Quercus robur – 7, olsza czarna Alnus glutinosa – 2 i sosna pospolita Pinus sylvestris – 1. Powierzchnie o numerach 1-5 znajdują się na skraju wsi Koszówka, a powierzchnie 6- 10 w miejscowości Granica. Godnym odnotowania jest fakt, iż od 2010 r. monitorowane są zmiany makroskopowe w plechach Hypogymnia physodes zebranych na terenie zlewni ZMŚP KAMPINOS. Zadanie to wykonuje dr Małgorzata Anna Jóźwiak z Katedry Ochrony i Kształtowania Środowiska Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach. Celem niniejszych badań jest próba określenia wpływu warunków naturalnych na zmiany morfologiczne porostu Hypogymnia physodes. Szczegółowa metodyka zawarta jest w pracy Jóźwiak (2007).

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 1 Powierzchnia znajduje się na dębie szypułkowym, z dolną krawędzią 26 cm od gruntu. Wymiary 15 cm x 23 cm.

Fot. 11.1. Stanowisko nr 1. Rys. 11.1. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 1.

Tab. 11.1. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 1. Zdrowotność: 1 - bez uszkodzeń, 2 - uszkodzenia do 25%, 3 - uszkodzenia 26-50%, 4 - uszkodzenia 51-75%, 5 - uszkodzenia > 75%.

1 2002 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 96,88 98,31 101,30 101,96 96,28 98,17 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 2 2 2 2 2 pokrycie (cm2) 0,69 3,27 3,54 4,23 4,15 4,08 Evernia prunastri zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 1 3 pokrycie (cm2) 0,00 0,00 0,13 1,55 1,87 0,00 Parmelia sulcata zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 Pow. bez monitorowanych porostów 247,43 243,42 240,03 237,26 242,70 242,75 Pow. całkowita 345,00 345,00 345,00 345,00 345,00 345,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 2 Powierzchnia znajduje się na dębie szypułkowym, z dolną krawędzią 23 cm od gruntu. Wymiary 16 cm x 24 cm.

Fot. 11.2. Stanowisko nr 2. Rys. 11.2. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 2.

Tab. 11.2. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 2.

2 2002 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 10,12 7,49 6,27 7,11 0,00 0,00 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 pokrycie (cm2) 36,8 89,48 93,19 84,10 46,23 41,81 Parmelia sulcata zdrowotność (klasy 1-5) 1 3 2 2 5 5 Pow. bez monitorowanych porostów 337,08 287,03 284,54 292,79 337,77 342,19 Pow. całkowita 384,00 384,00 384,00 384,00 384,00 384,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 3 Powierzchnia została założona w 2007 roku. Znajduje się na olszy czarnej, po północnej stronie pnia, z dolną krawędzią 27 cm od gruntu. Wymiary 16 cm x 22 cm. W sezonie 2010 była to jedyna powierzchnia monitoringu epifitów nadrzewnych, na której nie stwierdzono plech monitorowanych gatunków porostów. Od 2009 r. powiększało się rozkucie wykonane przez dzięcioła. Natomiast w roku 2011 znaczna część powierzchni monitoringu porostów i pień powyżej niej w dużej części pokryty był grzybami nadrzewnymi.

Fot. 11.3. Stanowisko nr 3 (oznaczono tylko dolną krawędź powierzchni).

Tab. 11.3. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 3.

3 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 29,11 31,52 4,20 0,00 0,00 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 2 1 1

Pow. bez monitorowanych porostów 322,89 320,48 347,80 352,00 352,00 Pow. całkowita 352,00 352,00 352,00 352,00 352,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 4 Powierzchnia została założona w 2007 roku. Znajduje się na olszy czarnej, po południowej stronie pnia, na wysokości 97 cm od podłoża. W porównaniu z rokiem 2009 powiększyły się jej wymiary z 12 cm x 21 cm do 13 cm x 21 cm.

Fot. 11.4. Stanowisko nr 4. Rys. 11.3. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 4.

Tab. 11.4. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 4.

4 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 19,91 22,07 35,36 12,49 21,62 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 2 2 Pow. bez monitorowanych porostów 232,09 229,93 216,64 260,51 251,38 Pow. całkowita 252,00 252,00 252,00 273,00 273,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 5 Powierzchnia znajduje się na sośnie pospolitej, z dolną krawędzią 60 cm od gruntu. Jej wymiary w poszczególnych latach powiększały się. Obecnie wynoszą one 14 cm x 23,5 cm.

Fot. 11.5. Stanowisko nr 5. Rys. 11.4. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 5.

Tab. 11.5. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 5.

5 2002 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 22,68 16,56 16,86 21,13 8,75 17,34 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 1 1 Pow. bez monitorowanych porostów 253,32 282,44 282,14 277,87 320,25 311,66 Pow. całkowita 276,00 299,00 299,00 299,00 329,00 329,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 6 Powierzchnia znajduje się na dębie szypułkowym, z dolną krawędzią 122 cm od gruntu. Wymiary powierzchni w poszczególnych latach powiększały się, w 2011 r. wynosiły 15,5 cm x 23 cm.

Fot. 11.6. Stanowisko nr 6. Rys. 11.5. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 6.

Tab. 11.6. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 6.

6 2002 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 165,65 160,60 153,21 141,57 82,54 80,73 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 4 4 pokrycie (cm2) 3,44 3,73 1,42 1,29 0,77 1,26 Evernia prunastri zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 1 4 Pow. bez monitorowanych porostów 138,91 165,67 175,37 187,14 273,19 274,51 Pow. całkowita 308,00 330,00 330,00 330,00 356,50 356,50

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 7 Powierzchnia znajduje się na dębie szypułkowym, z dolną krawędzią 152 cm od gruntu. Wymiary 15 cm x 24 cm. W 2011 r. zauważono pojawienie się mchów w dolnej i górnej części powierzchni.

Fot. 11.7. Stanowisko nr 7. Rys. 11.6. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 7.

Tab. 11.7. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 7. 7 2002 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 1,24 3,41 3,27 2,10 1,80 2,43 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 1 5 pokrycie (cm2) 36,58 25,27 25,19 13,91 9,10 13,67 Parmelia sulcata zdrowotność (klasy 1-5) 5 1 1 1 3 5 Pow. bez monitorowanych porostów 307,18 331,32 331,54 343,99 349,10 343,90 Pow. całkowita 345,00 360,00 360,00 360,00 360,00 360,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 8 Powierzchnia znajduje się na dębie szypułkowym, z dolną krawędzią 129 cm od gruntu. Od początku monitoringu powierzchni jej wymiary powiększyły się do 16 cm x 25,5 cm.

Fot. 11.8. Stanowisko nr 8. Rys. 11.7. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 8.

Tab. 11.8. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 8. 8 2002 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 21,22 24,88 22,39 9,28 7,89 8,08 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 2 2 2 2 2 4 pokrycie (cm2) 8,02 8,05 5,12 1,87 1,75 2,87 Evernia prunastri zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 2 5 pokrycie (cm2) 0,00 5,68 8,86 5,45 0,00 0,00 Pseudoevernia furfuracea zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 Pow. bez monitorowanych porostów 354,76 345,39 347,63 367,40 398,36 397,05 Pow. całkowita 384,00 384,00 384,00 384,00 408,00 408,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 9 Powierzchnia znajduje się na dębie szypułkowym, z dolną krawędzią 132 cm od gruntu. Od początku monitoringu powierzchni jej wymiary powiększyły się do 21 cm x 16 cm.

Fot. 11.9. Stanowisko nr 9. Rys. 11.8. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 9.

Tab. 11.9. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 9. 2002 9 "stan 2007 2008 2009 2010 2011 zerowy" pokrycie (cm2) 27,86 40,06 21,49 38,39 19,34 13,38 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 3 4 pokrycie (cm2) 11,90 21,10 1,08 2,63 0,11 3,34 Evernia prunastri zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 3 3 2 3

2 Pseudoevernia pokrycie (cm ) 1,08 1,70 1,24 0,41 0,23 1,96 furfuracea zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 1 2 4 Pow. bez monitorowanych porostów 279,16 273,14 312,19 294,57 316,32 317,32 Pow. całkowita 320,00 336,00 336,00 336,00 336,00 336,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Stanowisko 10 Powierzchnia została założona w 2007 roku. Znajduje się na dębie szypułkowym, po zachodniej stronie pnia, z dolną krawędzią 165 cm od gruntu. Wymiary 14 cm x 23 cm. Na monitorowanej powierzchni, z wyjątkiem roku 2010, stwierdzano obecność brodaczki kępkowej Usnea hirta. Od 2008 r. występuje Parmelia sulcata.

Fot. 11.10. Stanowisko nr 10. Rys. 11.9. Powierzchnia plech porostów na stanowisku 10.

Tab. 11.10. Zestawienie pomiarów porostów na stanowisku 10. 10 2007 2008 2009 2010 2011 pokrycie (cm2) 73,73 70,53 50,04 34,20 20,07 Hypogymnia physodes zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 2 3 pokrycie (cm2) 0,00 1,91 1,50 1,60 6,82 Parmelia sulcata zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 1 3 pokrycie (cm2) 0,35 0,00 0,00 0,00 0,00 Evernia prunastri zdrowotność (klasy 1-5) 1 pokrycie (cm2) 11,80 1,23 0,22 0,00 0,01 Usnea hirta zdrowotność (klasy 1-5) 1 1 2 2 1 Pow. bez monitorowanych porostów (nie liczono USN HIRT) 247,92 249,56 270,46 286,20 295,11 Pow. całkowita 322,00 322,00 322,00 322,00 322,00

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Wnioski W wyniku przeprowadzonych badań na 10 stanowiskach stwierdzono występowanie 4 gatunków porostów przeznaczonych do monitorowania. HYP PHYS występowała na 8 powierzchniach monitoringu epifitów nadrzewnych, EVE PRUN na 4, PAR SULC na 3 i PSE FURF na 1. Drugi rok z rzędu na jednej powierzchni (nr 3) nie stwierdzono żadnego z monitorowanych gatunków porostów, na trzech powierzchniach występował tylko jeden gatunek, na pięciu – 2 gatunki, na jednej – 3 gatunki. Na żadnej powierzchni nie stwierdzono wszystkich czterech gatunków podlegających monitoringowi. Wielkość kilku monitorowanych powierzchni zwiększyła się w wyniku rozrostu drzew. Zauważalnym jest znaczne pogorszenie zdrowotności plech wszystkich czterech monitorowanych gatunków porostów (Tab. 11.11). Porównanie procentowego udziału powierzchni monitorowanych gatunków porostów na wszystkich stanowiskach w latach 2002 i 2007-2011 przedstawiają rysunki 11.10 i 11.11. W związku z zanikaniem plech porostów na niektórych stanowiskach należy się zastanowić nad wyborem nowych, co na pewno trzeba uczynić w przypadku powierzchni numer 3.

Tab. 11.11. Tendencje zmian zdrowotności monitorowanych gatunków porostów do 2011 r.

Gatunek (liczba pow.) znaczne pogorszenie duże fluktuacje bez zmian Hypogymnia physodes (8) 7 x 1 x Evernia prunastri (4) 3 x 1 x Parmelia sulcata (3) 3 x Pseudoevernia furfuracea (1) 1 x

Literatura: Fałtynowicz W., Krzystofiak L. 2001. Opracowanie systemu monitoringu środowiska z wykorzystaniem porostów w Stacji Bazowej Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Puszczy Kampinoskiej. Maszynopis, Wrocław – Krzywe k/Suwałk, ss.19.

Jóźwiak M.A. 2007: Kumulacja metali ciężkich i zmiany morfologiczne w plechach porostu Hypogymnia physodes (L.) Nyl. Monit. Środ. Przyr. 8/07: 51–56.

Krzysztofiak A, Krzysztofiak L. 2002. Monitoring porostów Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” – opracowanie. Maszynopis, Krzywe, ss.13 + załączniki.

100

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 11.10. Porównanie procentowego udziału powierzchni monitorowanych gatunków porostów na stanowiskach od 1 do 5 w latach 2002 i 2007-2011.

101

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 11.11. Porównanie procentowego udziału powierzchni monitorowanych gatunków porostów na stanowiskach od 6 do 10 w latach 2002 i 2007-2011.

102

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

12. FAUNA EPIGEICZNA - BIEGACZOWATE (O1)

Jarosław Skłodowski

Do 2007 roku wykonywane analizy DCA sugerowały klasyfikację powierzchni: 2, 3, 6 , 7, 8, 9, 12, 13, 14 i 15 jako „podmokłe”. W 2007 roku, powierzchnie: 2 i 3 dotychczas klasyfikowane jako „podmokłe”, analiza DCA dołączyła do powierzchni „suchych” i „względnie suchych”: 1, 4, 5, 10, 11, 16, 17 i 18 (rys. 12.1). W 2008 roku powierzchnie badawcze skumulowane były w trzech grupach (rys. 12.2). Środowiska „podmokłe” to powierzchnie: 2, 3, 6, 7, 8, 12, 13, 14 i 15 (lewa strona diagramu), względnie „suche” w centrum diagramu to powierzchnie: 9, 1, 4, 5, 9, 11 i 16, zaś grupę „suchego” środowiska, najbardziej rozproszoną po prawej stronie diagramu utworzyły powierzchnie: 10, 17 i 18 (rys. 12.2). W 2009 roku, analiza DCA wyróżniła po lewej stronie powierzchnie „podmokłe”: 2, 3, 6, 7, 8, 12, 13, 14, 15 oraz „względnie suche”: 4 i 9 (rys. 12.3). Drugą grupę, „umiarkowanej wilgotności”, utworzyły powierzchnie 1, 5, 11 i 16. Trzecią niewielką grupę utworzyła para powierzchni uznanych jako „suche”: 10 i 17. W 2010 roku „zatarły” się częściowo widoczne do tej pory różnice pomiędzy powierzchniami „wilgotnymi” i „suchymi”, co łączono z wzrostem wilgotności środowiska na skutek obfitych opadów deszczu. Analiza DCA utworzyła 1 dużą chmurę z satelitarnie rozmieszczonymi powierzchniami: 12, 15, 17 i 18 (rys. 12.4). Powierzchnie badawcze, na których złowiło się więcej niż 50% osobników gatunków higrofilnych oznaczono czarnymi punktami: 2, 3, 4, 6, 7, 8, 9, 12, 13, 14 i 15, zaś powierzchnie z udziałem higrofili poniżej 50% - punkty z białymi środkami: 1, 5, 10, 11 16, 17, 18. Gradient wilgotności, przypisany jest do osi poziomej, od siedlisk „wilgotnych” (lewa strona) do „suchych” (prawa strona diagramu). Analiza DCA w 2011 roku wyraźniej niż rok wcześniej zróżnicowała badane powierzchnie na suche i wilgotne (rys. 12.5). Z analizy tej wyłączono jednak powierzchnię nr 3 (na której złowił się tylko 1 gatunek), w celu uniknięcia zniekształcenia wyniku analizy polegającego na nadmiernym wydłużeniu długości gradientu aż do 10 jednostek. Do siedlisk uznawanych za „suche” zaklasyfikowano powierzchnie: 1, 5, 10, 11 16, 17 i 18. Punkty te utworzyły chmurę punktów po prawej stronie diagramu, z którą koreluje położenie gatunków kserofilnych: Calathus erratus – Ca_era i Carabus arvensis - C_a. Grupa powierzchni „wilgotnych”: 3, 6, 7, 8, 9, 12, 13, 14 i 15, położona jest po lewej stronie diagramu. Z grupą ta korelują punkty lokalizacji gatunków higrofilnych: Agonyum fuliginosum - ag_fu, A. viduum - ag_vi, Carabus granulatus - c_gr, oodes helopioides – ood, Pterostichus nigrita – p_nigri, P.minor - p_mi i P.anthracinus - p_an. Takie skrajne położenie obu grup punktów sugeruje przyporządkowanie gradientowi wilgotności osi poziomej - podobnie zresztą jak w ubiegłych latach. Spostrzeżenie to uwiarygodnia stosunkowa znaczna długość gradientu – 4,63. Dwie powierzchnie: 2 i 4, są łącznikiem między tymi 2 grupami, choć klasyfikowane powinny być do powierzchni „wilgotnych” (udział higrofili odpowiednio: 92% i 52%). Analiza podobieństwa gatunkowego zgrupowań wykonano w oparciu o metodę Warda. Zarówno w 2008 i w 2009 roku analiza rozmieściła zgrupowania w 3 aglomeracjach (rys. 12.6). W 2008 roku, pierwsza aglomeracja objęła tzw. „suche” powierzchnie: 10, 17 i 18. Drugie skupienie utworzyły powierzchnie: 1, 5 i 16. Natomiast trzecia, największa aglomeracja, złożona była z 3 subaglomeracji, z których pierwszą tworzyły powierzchnie: 4 i 11, drugą: 3, 7, 9, 12 i 15 zaś ostatnią: 2, 6, 8, 13 i 14. W 2009 roku rezultat był dość podobny, aglomeracja skupiająca powierzchnie „suche” objęła tylko 2 powierzchnie: 10 i 17. Powierzchnia 18 została przesunięta w kierunku największej aglomeracji tzw. „wilgotnej”, jednak z bardzo niskim podobieństwem. Drugą grupę aglomeracji o umiarkowanej

103

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku wilgotności utworzyły 4 powierzchnie: 1, 5, 11 i 16. Natomiast największa aglomeracja, związana z najbardziej podmokłymi powierzchniami, oparta była na 2 gałęziach złożonych z powierzchni: 6, 7, 12, 13 i 15 oraz 2, 3, 4, 8, 9 i 14. W 2010 roku, analiza Warda utworzyła 2 główne aglomeracje, których skład zgrupowań wydawał się zależeć od wilgotności siedlisk i przypominał wyniki wcześniej opisywanej analizy DCA (rys. 12.7). Aglomeracja umieszczona po lewej stronie skupia powierzchnie „wilgotne”: 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13 i 15. Druga aglomeracja obok powierzchni „suchych”: 1, 4, 5, 10, 11, 16, 17 i 18 zawiera powierzchnie „wilgotne” 3 i 4 – które na diagramie DCA z roku 2010 umieszczone były na granicy z siedliskami uznanymi za „suche” W roku 2011 analiza podobieństwa gatunkowego metodą Warda wyróżniła dużą aglomerację złożoną z 2 subaglomeracji oraz pary powierzchni 1 i 5 („suchych”). Do aglomeracji przyklejona jest powierzchnia 16 („sucha”). Mniejsza subaglomeracja skupia tylko powierzchnie „wilgotne”: 3, 7, 9 i 12. Większa subaglomeracja jest bardziej różnorodna, tworzą ją powierzchnie „wilgotne” i „suche”. Składa się z 2 skupisk powierzchni. Pierwsze skupisko to powierzchnie „suche”: 10 i 18 i „wilgotna”: 2, do których doklejona jest „wilgotna” powierzchnia 13. Drugie skupisko utworzyły „wilgotne” powierzchnie: 6, 14, 8, oraz „sucha” powierzchnia 17. Do tych 2 skupisk dołączone są dwie powierzchnie: 4 („wilgotna”) i 11 („sucha”), zaś na końcu „doklejona” jest powierzchnia 15 („wilgotna”). W 2011 roku złowiło się 1306 osobników należących do 65 gatunków. Rok wcześniej zanotowano 1119 osobników i 58 gatunków biegaczowatych. Dla porównania; w 2009 roku – 2409 osobników należących do 75 gatunków, w 2008 roku - 1867 osobników należących do 75 gatunków, w 2007 roku - 1420 osobników należących do 68 gatunków, w 2006 roku 1328 osobników z 63 gatunków, w 2005 roku 1555 osobników reprezentujących 62 gatunki, zaś w 2004 roku 1378 osobników należących do 62 gatunków. Ogółem w latach 1999-2011 złowiono 20217 biegaczowatych reprezentujących 127 gatunków. Stosunek liczebności osobników biegaczowatych złowionych w siedliskach „suchych” do tych zarejestrowanych w siedliskach „wilgotnych” (w przeliczeniu na 1 pułapkę) w ciągu poprzednich lat badań (1999-2010) układał się następująco: 1,83; 0,80; 1,10; 1,22; 1,05; 0,77; 0,9; 0,58; 1,0; 1,18; 1,06, 0,42, zaś w roku bieżącym wzrósł do 1,90. Może to wskazywać na „ucieczkę” biegaczowatych z miejsc podmokłych do tych bardziej suchych. W całym okresie 12 lat badań częściej przewagę łowności uzyskiwały siedliska „suche” nad „podmokłymi”. Łowność biegaczowatych w bieżącym roku w siedliskach „suchych” wynosiła” 102,1 ± 96,7, zaś w wilgotnych: 53,73 ± 35,39 (Z = -3,442, p < 0,001). W ubiegłym roku łowność biegaczowatych w siedliskach „suchych” była mniejsza niż w bieżącym roku: 40,6 ± 40,5 (w poprzednich trzech latach: 138,6 ± 128,6; 115,3 ± 83,3 i 87,7 ± 69,33). Natomiast przed rokiem łowność biegaczowatych w siedliskach „wilgotnych” większa była niż obecnie: 96 ± 69,5 (poprzednio: 130,1 ± 117,27, 97,9 ± 59,6 oraz 78,7 ± 38,03). Najwięcej osobników w siedliskach „suchych”: 310 i 111 złowiło się na powierzchniach 16 i 5, zaś najmniej – 27 na powierzchni 10. Obserwacje te zbliżone są do zeszłorocznych: 205 i 167 osobników na powierzchniach: 18 i 16 i najmniej tylko 10 – w punkcie 10. W siedliskach „wilgotnych” największą łowność: 121 i 86 osobników zarejestrowano na powierzchni 2 i 4, czyli podobnie jak w ubiegłym roku (odpowiednio 119 i 111 osobników), natomiast tylko 1 osobnika na powierzchni 3. Podobnie jak w latach ubiegłych, również i w bieżącym roku złowioną liczbę gatunków standaryzowano metodą rarefrakcji Simbrloffa. Również i w tym roku średnia standaryzowana liczba gatunków w siedliskach „suchych” okazała się niższa niż w „wilgotnych”: 7,29 ± 2,4 vs. 16,63 ± 7,34 (F = 10,406, p = 0,005; HSD, p = 0,005). W roku ubiegłym: 4,54 ± 1,2 vs. 7,7 ± 1,5 (F = 14,247, p = 0,002; RIR, p = 0,002). Również niestandaryzowana średnia liczba gatunków siedlisk „suchych” niższa była niż siedlisk

104

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

„wilgotnych”: 10,86 ± 4,02 vs. 13,09 ± 7,13 (F = 0,564, p = n.i.). Rok wcześniej w 2006 roku różnice pomiędzy średnimi wartościami były niewielkie: 7,5 ± 2,3 vs. 9,6 ± 4,0 i nie były istotne statystycznie. Stopień rozwoju sukcesyjnego zgrupowań biegaczowatych znakomicie można scharakteryzować za pomocą średniej biomasy osobniczej SBO. Im jest wyższa tym bardziej „rozwinięte” są sukcesyjnie zgrupowania biegaczowatych, co obserwuje się w starszych i w starych drzewostanach. Zgrupowania biegaczowatych badane w „suchych” siedliskach opisywał wyższy wskaźnik SBO niż zgrupowania siedlisk „wilgotnych”: 0,183 ± 0,07 vs. 0,117 ± 0,04 (Z = 2,083, p = 0,037).

Powierzchnia 1 – drągowina sosnowa rosnąca na wydmie – jest powierzchnią, czasem klasyfikowana była jako „sucha” lub umiarkowanie „wilgotna. Położenie omawianej powierzchni na wydmie sugeruje raczej suche siedlisko. Analiza DCA (rys. 12.5), podobnie jak w ubiegłym roku (rys. 12.4) umiejscowiła zgrupowanie badane na tej powierzchni w grupie powierzchni „suchych”, znajdujących się jednak blisko granicy z powierzchniami „wilgotnymi”. W bieżącym roku złowiły się tutaj 84 osobniki sklasyfikowane do 7 gatunków, przy standaryzowanej liczbie gatunków 7,24 (rok wcześniej 36 osobników z 4 gatunków przy standaryzowanej liczbie gatunków 3,25). Na tle lat 2009 i 2008 tegoroczne obserwacje pozostają na stałym poziomie (odpowiednio 71 osobników z 8 gatunków i 70 osobników z 16 gatunków). W 2011 roku struktura dominacji zbliżona była do tej obserwowanej w ubiegłych latach, była jednak bardziej „zaostrzona”. Super-dominantem był kserofilny C. arvensis – 72,6%, zaś subdominantem były higrofilno-mezofilny P. niger – 21,4%. Rok wcześniej struktura dominacyjna nie była tak mocno zaostrzona: C.arvensis – 58,3%, P. niger – 33,3% oraz mezofilny P. melanarius – 5,6%. Przytoczony skład gatunków dominujących podobny był do obserwowanego w 2009 roku: C. arvensis – 73,2%, oraz P. niger i P. melanarius). W 2008 roku subdominantem był higrofilny P. anthracinus – 11,4%. Udział higrofili – 25%, w opisywanym zgrupowaniu mieścił się w zakresie typowych wahań dla tej powierzchni: 14% w 2009 roku do 36,1% w 2010 roku. W bieżącym roku udział fauny leśnej osiągnął 100%, co potwierdza stałą tendencję wzrostu od wielkości 75,7% zanotowanej w 2008 roku, przez 91,6% w 2009 i 94,4% w 2010 roku. Obserwacja ta świadczy o sprawnie przebiegającym procesie sukcesji leśnej. W bieżącym roku udział dużych zoofagów – 96,4%, był tylko nieco mniejszy niż rok wcześniej – 100%, jednak potwierdził na tle lat 2009 i 2008 tendencję rozwoju sukcesyjnego zgrupowań biegaczowatych (94,4% i 63,0%). Bardzo wysoki wskaźnik SBO również świadczy o sprawnym rozwoju badanego siedliska.

Powierzchnia 2 – położona jest nad ciekiem wodnym, współtworzą ją również zarośla 23-letniej olszy z domieszką wierzby. Na diagramie DCA umiejscowiona jest w grupie powierzchni „wilgotnych”, po prawej stronie skierowanej ku siedliskom „suchym” (rys. 12.5). W bieżącym roku złowiło się tutaj 86 osobników sklasyfikowanych do 23 gatunków. W 2010 roku złowiło się 111 osobników z 16 gatunków, w 2009 roku – 425 z 28 gatunków, w 2008 – 141 z 26 gatunków i w 2007 – 125 z 19 gatunków). Standaryzowaną liczbę gatunków obliczono na 22,7, zaś w latach ubiegłych: 7,63 (2010), 10,5 (2009), 30,32 (2008). Struktura dominacyjna w bieżącym roku była „spłaszczona”, dominował P. niger – 24,4%, subdominantami były gatunki higrofilne: Agonum fuliginosum – 9,3%, Pterostichus stenuus – 8,1%, Ptesostichus vernalis – 8,1%, C. granulatus – 5,8% i Pterostichus minor – 5,8%. W 2010 roku struktura dominacyjna była znacznie bardziej „zaostrzona” z powodu super dominacji P.niger – 62,2%. Nie było subdominantów, zaś gatunkami pomocniczymi były: Carabus clatratus – 6,3%, Agonum fuliginosum – 5,4% oraz Agonum livens – 4,5% (w

105

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

2009 roku: mezofilno-higrofiny P.niger – 24,6%, higrofilny P.anthracinus – 20,9%, mezofilny P.melanarius – 13,8%, higrofilny C.granulatus – 8,0%, higrofilny P.minor – 7,4% oraz higrofilny P.vernalis – 5,3%). Zarówno skład gatunków dominujących w bieżącym roku jak i w poprzednich latach sugeruje dużą wilgotność badanego środowiska. Udział gatunków leśnych ustalony był na średnim poziomie 55,3%, oscylował w zakresie analogicznych wielkości badanych w latach ubiegłych: 82,0% (2010), 37,0% (2009), 48,2% (2008) i 55,6% (2007). Udział dużych zoofagów zaledwie 40 %, na tle 73,9% z zeszłego roku, nie jest dużą wartością. Mieści się raczej w dolnym zakresie wielkości uzyskiwanych w latach ubiegłych: 50,6% w 2009 roku, 42,5% w 2008 roku i 60% w 2007roku. Ze względu na wysoki udział higrofili w bieżącym roku 92,9%, 98,2% w 2010, 85,1% w 2008 i 83,2% w 2007), oceniana powierzchnia w dalszym ciągu znajduje się pod silnym oddziaływaniem cieku wodnego. Wskaźnik SBO wykazał dość niską wartość 0,117 mg, co odpowiada początkowi sukcesji leśnej, czyli uprawom, nawet nie młodnikom.

Powierzchnia 3 – zlokalizowana na łące w odległości 25 m od cieku wodnego. Ponieważ złowił się tu TYLKO 1 osobnik należący do higrofilnego gatunku Cychrus caraboides, nie można było przeprowadzić żadnej analizy. Prawdopodobnie przyczyną mogło być utrzymywanie się dużego poziomu lustra wody. Dlatego jedynie można przytoczyć opis z zeszłego roku. W 2010 roku złowiono 68 osobników (w 2009 – 75, w 2008 – 128 i w 2007 – 121) należących do 12 gatunków (poprzednio 16, 22 i 15 gatunków). Standaryzowana liczba gatunków wynosiła zaledwie 5,96, co jest było mniejszą wartością w porównaniu do analogicznych wielkości w 2009 roku (11,2) i w 2008 roku (29,1). W 2010 roku w zgrupowaniu biegaczowatych powierzchni 3 dominował mezofilno-higrofilny P.niger – 54%, zaś tylko 1 gatunek okazał się pomocniczym: P.strenuus – 5,9%. Zaobserwowano wyraźne „zaostrzenie” struktury dominacyjnej, zwłaszcza w porównaniu do tej z 2009 roku: P.niger – 33,3%, higrofilny P.anthracinus – 17,3%, higrofilny C.granulatus – 10,7%, mezofilny P.melanarius – 9,3%, higrofilny A.fuliginosus – 5,3%, higrofilny O.helopioides – 5,3% i higrofilny P.minor. Wysoka dominacja P.niger w 2010 roku, wpłynęła na zwiększenie udziału higrofili do 98,5% wobec: 86,7% w 2009 roku, 98,4% w 2008 roku i 98,4% w 2007 roku. Wpłynęła również na zwiększenie udziału fauny leśnej do 89,7% z 46,7% notowanymi w 2009 roku (2008 - 51,6%, 2007 - 72,3%). Ponieważ P.niger jest też dużym zoofagiem, dlatego również udział dużych zoofagów do 82,4% w stosunku do 57,3% w 2010 roku, 32% w 2008 roku; 70,2% w 2007 roku. Wzrost wartości tych wskaźników może świadczyć o szybko przebiegających procesach sukcesyjnych na łące. Możliwe jest jednak, że P.niger w sprzyjających mu warunkach dużej wilgotności łąki wchodził na jej powierzchnię, wpływając swoją obecnością na obraz zgrupowania biegaczowatych zamieszkującego w tym środowisku. Złowienie tylko 1 osobnika w 2011 roku sugeruje jednak sytuację, w której postulowana w ubiegłych latach sukcesja ekologiczna, obecnie hamowana jest przez wysoki poziom wody, której źródłem jest pobliski kanał.

Powierzchnia 4 – czyli łąka położona na zboczu wydmy a zarazem na skraju 28- letnich zadrzewień złożonych z gatunków liściastych. W bieżącym roku zanotowano w pułapkach 121 osobników, które sklasyfikowano do 26 gatunków. Standaryzowana liczba gatunków była taka sama i wynosiła 26, co znacznie analogiczne wskaźniki z lat 2010 i 2009 (14,0 i 14,1). Stwierdzona w bieżącym roku liczba osobników mieści się w oscylacjach liczby łowności biegaczowatych w ostatnich latach; w ubiegłym roku złowiło się 119 osobników z 14 gatunków, w 2009 roku - 292 osobniki z 16 gatunków, w 2008 roku - 253 osobniki z 38 gatunków i w 2007 roku - 156 osobniki z 16 gatunków. Standaryzowana liczba gatunków metodą rarefrakcji okazała się podobna do tej z poprzedniego roku 14,0 vs. 14,1.

106

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

W bieżącym roku w zgrupowaniach biegaczowatych dominował mezofilno-higrofilny leśny P.niger – 27,3%. Subdominantami były: mezofilny eurytop – Synuchus vivalis 13,2% oraz kserofilny leśny C.arvensis – 9,9%. Gatunkami pomocniczymi były eurytopy: mezofilny Badister lacertosus – 5,0% i higrofilny Oodes helopioides – 5,0%. Skład taki gatunków świadczy o ekotonowym charakterze powierzchni, zwłaszcza że obok „klasycznych” eurytopów, niemal 10% uzyskał leśny C.arvensis, znany z preferencji występowania w leśnych ekotonach. Opisany obraz struktury dominacji róźni się od zeszłorocznego, w którym dominujące gatunki leśne, wskazwały na zaawansowane procesy sukcesyjne: P.niger – 76,5%, Calathus micropterus – 5,0% oraz Cychrus caraboides – 4,2%. Natomiast dwa lata wcześniej skład gatunków dominujących był zróżnicowany: leśny P.niger – 31,5%, kserofilny leśno-ekotonowy C.arvensis – 8,2%, mezofilny eurytop – H.latus 7,2%, mezofilny eurytop P.melanarius – 6,5% oraz leśny higrofil Cychrus caraboides – 5,1%. Udział fauny leśnej plasował się w zakresie średnich wartości – 51,2% i dobrze wpisywał się w zakres ogólnej zmienności tego wskaźnika jaką notowano w ubiegłych latach: 91,6% – 2010 rok, 54,1% – 2009 rok, 62,8% –2008 rok i 48,7% – 2007 rok. Udział dużych zoofagów w 2011 roku osiągnął wartość na poziomie 43,0%, najniższym na przestrzeni ostatnich lat: 84,0% –2010 rok, 53,4% – 2009 rok, 54,0% – 2008 rok, 48,7% – 2007 rok. Również udziału higrofili osiągnął średni poziom 52,1% (86,6% w 2010 roku i 58,2% w 2009 roku). Średnią biomasę osobniczą SBO cechował niski poziom 0,119 g, który wskazuje słaby stopień zaawansowania rozwoju sukcesyjnego badanego ekosystemu, względnie sugeruje jego ekotonowy charakter. Średni udział higrofili w bieżącym roku i wysoki w zeszłym sugeruje istotny wpływ wilgotności na badaną powierzchnię, pomimo jej „suchego” charakteru związanego z lokalizacją na zboczu wydmy. Prawdopodobnie okresowo zalewany jest taras u stóp wydmy (tzw. taras akumulacyjny), co powoduje przesunięcie się wilgociolubnych gatunków w górę wydmy, a w konsekwencji zmiany w strukturze zgrupowania.

Powierzchnia 5 – założona w 28-letniej tyczkowinie sosnowej z domieszką drzew liściastych rosnącej na wydmie. W bieżącym roku złowiono 111 osobników sklasyfikowanych do 13 gatunków, co jest obserwacją mieszczącą się w zakresie dotychczasowych spostrzeżeń: 76 osobników z 10 gatunków w 2010 roku, 137 osobników z 16 gatunków w 2009 roku, 105 z 20 gatunków w 2008 roku i 102 osobniki należące do 21 gatunków w 2007 roku. Standaryzowana liczba gatunków - 8,1, zaś w ubiegłych latach; 5,1 w 2010 roku, 8,98 w 2009 roku i 15,88 w 2007 roku. W bieżącym roku podobnie jak w ubiegłym dominował kserofil C.arvensis – 56,8%. Subdominantom był mezofilno higrofilny P.niger – 15,3%, zaś gatunkami pomocniczymi: mezofilny leśny eurytop Carabus nemoralis – 8,1% i leśny hemizoofag Amara brunnea – 5,4%. To typowy i odpowiedni skład gatunków dominujących dla tego typu ekosystemu. Warto podkreślić, że w składzie ważniejszych gatunków dominujących od lat nie zaszły większe zmiany o charakterze „niespodzianki”. W 2010 domiowały: C.arvensis – 57,9%, P.niger – 19,7%, Cychrus caraboides – 5,3% i Carabus nemoralis –5,3%. Natomiast w 2009 roku: C.arvensis – 52,6%, mezofilny leśny C.hortensis – 10,2%, higrofilny leśny L.ferrugineus – 9,5% i mezofilno-higrofiolny leśny P.niger – 7,3%. Udział gatunków leśnych, pozostał na wysokim poziomie – 98,2%, „utrwalając” w ten sposób wieloletnią tendencję wzrostu dominacji tej grupy gatunków (97,4% w 2010 roku, 89,8% w 2009 roku, 82,9% w 2008 roku i 75,5% w 2007 roku). Wydaje się, że stały wzrost tego wskaźnika może sugerować rozwój ekosystemu leśnego. Udział przedstawicieli dużych zoofagów w 2011 roku był stosunkowo wysoki – 87,4%, potwierdzając tendencje wieloletniego wzrostu tego wskaźnika: 88,2% – 2010 rok, 79,6% – 2009 rok, 67,6% – 2008 rok i 55,9% – 2007 rok. Udział higrofili okazał się niezbyt duży – 17,1%, co jest swoistym

107

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

„przełamaniem” tendencji wzrostu jego wartości w ostatnich latach: 30,3% w 2010 roku, 20,4% w 2009 roku, 11,4% w 2008 roku i 18,6% w 2007 roku. Średnia biomasa osobnicza SBO biegaczowatych w tym zgrupowaniu okazała się wysoka, przyjmując wartości 0,255 g sugeruje zaawansowany poziom rozwoju ekosystemu leśnego odpowiadający 40-60–letnim drzewostanom. Omawiana powierzchnia wydaje się w małym stopniu zależeć od wpływu otaczających ją ekosystemów. Drzewostan sosnowy wydaje się wzrastać w dobrych warunkach.

Powierzchnia 6 – założona była na podmokłej łące w odległości 1,5 m od kanału. W bieżącym roku zarejestrowano na niej 56 osobników należących do 14 gatunków. W latach ubiegłych liczba złowień była dość zróżnicowana: w 2010 roku 24 osobniki należące do 8 gatunków, w 2009 roku 181 osobników z 24 gatunków, w 2009 roku 122 osobniki z 21 gatunków i w 2008 roku 44 osobniki z 15 gatunków w 2007 roku. Standaryzowana liczba gatunków wynosiła 8,1 (7,2 w 2010 roku i 12,44 w 2009 roku). Dominował higrofilny eurytop Pterostichus minor – 23,2%, współdominował higrofilny O.helopioides – 21,4%. Gatunkami pomocniczymi były leśny higrofil Agonum fuliginosus – 8,3%, eurytopowy mezofil B.dilatatus – 5,4% oraz duży leśny higrofil Carabus clatratus – 5,4%. Skład ważniejszych gatunków w strukturze dominacyjnej pozostał zbliżony do tego obserwowanego w ostatnim roku: P.niger – 58,3%, O.helopioides – 8,3%, C.clatratus – 8,3% i A.fuliginosus – 8,3%, a zarazem różnił się od składu notowanego 2 lata wcześniej: P.minor – 22,7%, P.niger – 15,5%, higrofil terenów otwartych Pterostichis anthracinus – 12,7%, A.fuliginosus – 8,3%, eurytopowy higrofil C.granulatus – 5,5% i O.helopioides – 5,5%. Ponieważ większość wymienionych gatunków to higrofile (jedynie część stanowią mezofile), dlatego ten skład gatunkowy wskazuje na utrzymującą się dużą wilgotność siedliska. Udział gatunków leśnych okazał się być na średnim poziomie – 35,7% wobec: 70,8% w 2010 roku, 37,6% w 2010 roku, 21,3% w 2009 roku i 21,3% w 2008 roku. Udział dużych zoofagów osiągnął zaledwie 14,3%, w zeszłych latach: 66,7% w 2010 roku, 22,1% w 2009 roku, 27,9% w 2008 roku i 20,5% w 2007 roku. Wielkość SBO osiągająca zaledwie 0,087 g. wskazuje pionierski charakter badanego środowiska. Bardzo wysoki udział higrofili w 2011 roku – 94,6% i podobnie wysoki w latach ubiegłych: 100% w 2010 roku, 93,9% w 2009 roku, 95,9% w 2008 roku i 95,5% w 2007 roku sugerują stale utrzymujące się nadmierne uwilgotnienie tej powierzchni. Wydaje się, że ta nadmierna wilgotność jest czynnikiem blokującym postęp sukcesji ekologicznej.

Powierzchnia 7 – zadarniona podmokła powierzchnia porośnięta kępami wierzby, położona na skraju lasu brzozowego. W bieżącym roku złowiło się tylko 21 osobników, które sklasyfikowano do 9 gatunków, co było wynikiem bardzo zbliżonym do obserwacji z zeszłego roku, w którym zarejestrowano 24 osobniki należące do 9 gatunków biegaczowatych. W 2009 roku złowiło się tutaj 70 osobników z 20 gatunków, zaś w 2008 – 46 osobników z 19 gatunków. Standaryzowana liczba gatunków wyliczono na 11,18 (8,37 w 2010 roku i 14,4 w 2009 roku). Superdominantem okazał się higrofilny O.helopioides – 52,4%, subdominantami były: P.nigrita – 9,5% i eurytopowy higrofil Pterostichus vernalis – 9,5%. W poprzednim roku dominowały: duży higrofil C.clatratus – 28,6%, higrofil Agonum lugens – 23,81%. W 2009 roku dominował P.niger – 15,7%, higrofilny P.anthracinus –12,9%, O.helopioides –10,0%, eurytopowy higrofil B.drosiger – 8,6%, eurytopowy higrofil P.minor –8,6%, leśny higrofil A.livens –7,1% i lesny higrofil B.unipustulatus – 7,1% oraz eurytopowy higrofil C.granulatus –7,1%.

108

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Udział fauny leśnej okazał się stosunkowo niski –19,0%, zwłaszcza na tle poprzednich lat obserwacji: 47,6% w 2010 roku, 38,6% w 2009 roku, 47,7% w 2008 roku i 19,5% w 2007 roku. Przedstawiona tendencja wzrostu udziału fauny leśnej, sugerowała do 2010 roku trwającą sukcesję ekologiczną, jednak rok 2011 stawia tą sugestię pod znakiem zapytania. Udział dużych zoofagów w 2011 roku wynosił zaledwie 9,5% i w stosunku do ubiegłych lat okazał się wyjątkowo niski: 33,3% w 2010 roku, 25,7% w 2009 roku, 23,9% w 2008 roku i 15,9% w 2007 roku. Niewielki udział dużych zoofagów również świadczy o niskim stopniu rozwoju sukcesji ekologicznej. Podobnie o słabym stopniu rozwoju sukcesyjnego świadczy bardzo niski wskaźnik SBO, który osiągnął zaledwie 0,073 mg. Natomiast wyjątkowo wysoki okazał się udział higrofili – 95,2%, podobnie wysoki udział higrofili obserwowano w poprzednich latach: 95,2% w 2010 roku, 100% w 2009 roku i 93,5% w 2008 roku. Otrzymane wyniki sugerują niski stan rozwoju sukcesji środowiska, prawdopodobnie powstrzymywany przez zbyt wysoki poziom wody.

Powierzchnia 8 – założona była w ponad 30-letniej brzezinie rosnącej w terenie podmokłym. W bieżącym roku złowiło się 67 osobników należących do 13 gatunków. W zeszłym roku złowił się tu tylko 1 osobnik Agonum viduum. W 2009 roku zanotowano 150 osobników sklasyfikowanych do 18 gatunków, zaś w 2008 roku 101 osobników z 23 gatunków. Dominowały: eurytopowy higrofil Carabus granulatus – 23,9%, higrofilny O.helopioides – 22,4%. Sudominantem był kserofilny eurytop P.nigrita – 17,9%. Gatunkami pomocniczymi były: leśny higrofil A.fuliginosum – 7,5%, nieleśny higrofil P.anthracinus – 7,5% i leśny higrofil Patrobus atrorufus – 7,5%. Dwa lata wcześniej dominował: mezofilny leśny higrofil P.niger –39,3%, subdominantem był higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 14,0%, gatunkami pomocniczymi były: leśny higrofil A.fuliginosus – 7,3%, eurytopowy higrofil C.granulatus – 6,7% i leśny higrofil A.livens – 5,3%. Udział osobników należących do gatunków leśnych okazał się niewielki i wynosił 19,4%, czyli najmniej w porównaniu do ostatnich lat: 58,7% w 2010 roku, 39,6% w 2009 roku i 34,7% w 2008 roku. Również udział dużych zoofagów był niewielki – 23,9% (w poprzednich latach 46%, 32,7% i 21,6%). Wskaźnik SBO zgrupowania biegaczowatych uzyskał niską wartość - 0,100 g. wskazującą niewysoki stopień zaawansowania sukcesji ekologicznej. Wysoki był natomiast udział higrofili w badanym zgrupowaniu, osiągnął 98,5%, czyli równie wysoki poziom jak w latach ubiegłych: 98,9% w 2009 roku, 96,0% w 2008 roku i 97,3% w 2007 roku. Niski udział fauny leśnej i przedstawicieli dużych zoofagów, niska wartość SBO wskazują na początkową fazę sukcesji, wysoki udział higrofili sugeruje dużą wilgotność badanego środowiska, być może teren ten często zalewany jest wodą.

Powierzchnia 9 – to również teren podmokły z nielicznymi kępkami wierzby i 21- letniej brzozy. W bieżącym roku złowiono tu tylko 13 osobników należących do 6 gatunków. Również w ubiegłym roku złowiono niezbyt dużo, zaledwie 24 osobniki należące do 9 gatunków, zaś w 2009 roku - 152 osobniki z 18 gatunków, w 2008 roku - 87 osobników z 23 gatunków. Standaryzowana liczba gatunków to 8,28 (w latach ubiegłych to 7,79 w 2010 roku, 10,6 w 2009 roku i aż 24,23 w 2008 roku). W bieżącym roku dominował nieleśny higrofil P.anthracinus – 38,5%, subdominował leśny higrofil A.fuliginosum – 23,1%. Gatunki pomocnicze to: eurytypowy higrofil C.granulatus – 15,3%, eurytopowy mezofil B.dilatatus – 7,7%, mezofilno higrofilny leśny P.niger – 7,7% i higrofilny eurytop P.nigrita – 7,7%. Przedstawiona struktura dominacji ważniejszych gatunków biegaczowatych jest „spłaszczona”, sugerująca więc stabilizację warunków w badanym wycinku środowiska. Są to zbliżone obserwacje do tych pochodzących z zeszłego roku, w którym dominował mezofilno higrofilny leśny P.niger – 50%, zaś

109

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku sudominantem był eurytopowy higrofil Agonum viduum – 20,8%. Gatunkami pomocniczymi w zeszłym roku były: higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 19,7%, eurytypowy higrofil C.granulatus – 9,9%, leśny higrofil P.strenuus – 8,6%, eurytopowy higrofil D.globosus – 7,9% i eurytopowy kserofil P. angustatus – 5,3%. Udział w zgrupowaniu biegaczowatych osobników należących do gatunków leśnych w bieżącym roku osiągnął poziom 38,5%, najniższy od kilku ostatnich lat, w których notowano: 62,5% w 2010 roku, 42,1%, w 2009 roku, 47,1% w 2008 roku i 57,9% w 2007 roku. Również udział dużych zoofagów okazał się niewielki – 23,1% (obserwacje z poprzednich lat: 58,3% w 2010 roku, 32,2% w 2009 roku, 18,4% w 2008 roku i 27,6% w 2007 roku). Podobnie jak rok wcześniej, udział higrofili w roku bieżącym równy był 100% (w 2009 – 91,5%, w 2008 – 78,2% i w 2008 – 97,9%). Wysoki udział fauny higrofilnej wskazuje na utrzymującą się nadmierną wilgotność siedliska, która może opóźniać sukcesję ekologiczną na tej powierzchni, co sugeruje niski udział w zgrupowaniu fauny leśnej i dużych zoofagów.

Powierzchnia 10 – założona była w 73-letnim drzewostanie sosnowym, sąsiadującym z tyczkowiną sosnową na wydmie. W bieżącym roku złowiło się tutaj 27 osobników należących do 6 gatunków. W 2010 roku zanotowano na tej powierzchni zaledwie 7 osobników reprezentujących 6 gatunków biegaczowatych. Jest to tylko nieco mniejsza łowność w stosunku do lat ubiegłych, w których złowiono zaledwie 25 osobników z 6 gatunków w 2009 roku i 26 osobników z 10 gatunków w 2008 roku. Uwagę zwraca utrzymująca się od kilku lat niska łowność biegaczowatych. Standaryzowana liczba gatunków w bieżącym roku wyniosła 4,75, zaś w 2010 i 2009 roku – 6. W bieżącym roku dominował na pozycji super dominanta mały eurytopowy kserofil Calathus erratus – 51,9%. Gatunki pomocnicze to: mezofilno higrofilny leśny P.niger – 14,8%, duży leśny kserofil C.arvensis – 11,1%, kserofilny eurytop Notiophilus germinyi – 11,1% i mały leśny mezofil Clatahus micropterus – 7,4%. Jest to bardziej wyrównany skład ważniejszych gatunków niż ten obserwowany w zeszłym roku, w którym dominantem był kserofilny eurytop C.erratus – 28,6%, a pozostałe gatunki wystąpiły pojedynczo. Udział fauny leśnej w bieżącym roku osiągnął ledwie 37,0%, zaś w zeszłym roku 42,9%. Są to zbyt małe wielkości jak na zgrupowanie biegaczowatych zamieszkujące starodrzew sosnowy. Podobnie zbyt niski udział, zaledwie 26,6%, osiągnęły duże zoofagi. Wydaje się, ze można w tym przypadku mówić o tendencji redukcji udziału tej grupy, trwającej 3 rok: 26,6% w 2011 roku, 42,9% w 2010 roku, 76,0% w 2009 roku, 69,2% w 2008 roku. W bieżącym roku udział higrofili był marginalny, ledwie 14,8%. Należy podkreślić utrzymującą się od kilku lat niewielką łowność biegaczowatych, która może wskazywać na słabo funkcjonujący ekosystem leśny znajdujący się najprawdopodobniej w stałym stresie przesuszenia. Również niewielki udział fauny leśnej i dużych zoofagów wskazuje na niezbyt sprawne funkcjonowanie badanego ekosystemu. Tak silna dominacja eurytopowy kserofila C.erratus w bieżącym roku bardziej jest odpowiednia dla wczesnych młodników sosnowych, a nie starodrzewu.

Powierzchnia 11 – założona w rozluźnionym 73-letnim drzewostanie sosnowym porastającym zbocze wydmy, sąsiadujący z rosnącą powyżej 28-letnią brzeziną. W tym roku zanotowano na tej powierzchni 50 osobników należących do 10 gatunków, czyli na poziomie zbliżonych do obserwowanego w ubiegłych latach: 84 osobniki z 10 gatunków w 2010 roku, 48 osobników z 10 gatunków w 2009 roku, 61 osobników z 12 gatunków w 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków: 6,0 (w 2010 i w 2009 roku były to odpowiednio wartości 4,38 i 8,22).

110

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

W bieżącym roku, podobnie jak i w ubiegłym dominował mezofilny-higrofil leśny P.niger – 50%, zaś subdominantem eurytopowo-leśny kserofil C.arvensis – 28,0% (rok wcześniej gatunki te uzyskały wskaźniki dominacji: 46,4% i 40,5%). Również i w 2009 roku skład dominujących gatunków był podobny, choć układ gatunków odwrotny: C.arvensis – 45,8%, P.niger – 29,2%. Są te obserwacje świadczą o „zaostrzeniu” struktury dominacyjnej. Udział fauny leśnej w bieżącym roku był wysoki – 90%, i dobrze wpisał się w tendencję wzrostu tej wielkości obserwowanej od kilku lat: 94,1% w 2010 roku, 87,5% w 2009 roku, 80,3% w 2008 roku, i 76,8% w 2007 roku. Udział dużych zoofagów również był wysoki – 80%, i w zasadzie pozostawał na poziomie wzrostu trwającego kilka lat: 91,7% w 2010 roku, 91,7% w 2009 roku, 68,9% w 2008 roku i 50% w 2007 roku. Udziału higrofili w 2011 roku osiągnął 50% (46,4% w 2010 roku, 39,6% w 2009 roku, 68,9% w 2008 roku i 33,9% w 2007 roku). Otrzymane wyniki w zasadzie świadczą o dobrze funkcjonującym środowisku rozluźnionego starodrzewu. Brakuje jednak gatunków pomocniczych, co może sugerować wpływ przesuszenia siedliska na zgrupowania biegaczowatych, które reaguje na zmiany wilgotności.

Powierzchnia 12 – założona jest w podmokłym terenie mozaikowym tworzonym przez łąki i luźne kępy wierzb i brzozy. W bieżącym roku złowiły się tutaj 32 osobniki należące do 14 gatunków, co na tle obserwacji z poprzednich lat mieści się w średnim poziomie obserwacji: 12 osobników z 9 gatunków w 2010 roku, 48 osobników z 15 gatunków w 2009 roku, 43 osobniki z 20 gatunków w 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków to 14,3 (8,22 w 2010 roku i 9 w 2008 roku). W bieżącym roku dominantem był eurytopowy higrofil C.granulatus – 28,1%, zaś subdominantami były: mezofilny-higrofil leśny P.niger – 25,0% i higrofilny O.helopioides – 15,6%. Gatunki pomocnicze to: leśny higrofil Agonum fuliginosus – 6,3%, higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 6,3% i eurytopowy higrofil P.minor – 6,3%. Rok wcześniej aż 3 gatunki uzyskały pozycję dominanta z notą 16,7%: leśny Calathus micropterus, oraz higrofilne Badister drosiger i Agonum obscurus. Dwa lata wcześniej dominowały: higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 24%, leśny higrofil A.obscurus – 14,7%, leśny higrofil B.unipustulatus – 8%, leśny higrofil P.diligens – 8%, eurytopowy higrofil P.minor – 8%, mezofilny leśny higrofil P.niger – 8% i leśny higrofil P.strenuus – 6,7%. Osobniki gatunków leśnych uzyskały zaledwie 37,5%, co na tle obserwacji z lat ubiegłych jest raczej regresem (75,9% w 2010 roku, 49,3% w 2009 roku, 48,8% w 2008 roku i 35,6% w 2007 roku). Udział dużych zoofagów wzrósł w stosunku do obserwacji z poprzednich lat: 59,4% vs. 8,3% w 2010 roku, 9,3% w 2009 roku, 13,9% w 2008 roku i 11,1% w 2007 roku. 97,7% W tym roku udział higrofili osiągnął maksymalny poziom 100% (66,7% w 2010 roku, 100% w 2009 roku, 95,3% w 2008 roku i 96,8% w 2007 roku). Średnia biomasa osobnicza SBO osiągając wartość 0,192 g sugeruje średnio zaawansowaną sukcesję ekologiczną badanego środowiska. Wyniki wskazują na średnio zaawansowaną sukcesję ekologiczną w tym środowisku, która tłumiona jest dużą wilgotnością siedliska. Wahania udziału fauny leśnej mogłyby wskazywać na biocenozę młodego zwartego drzewostanu. Jednak na badanej powierzchni barak zwartego drzewostanu, są natomiast kępy wierzb i brzóz. Zapewne kępy te wykorzystywane są przez leśne gatunki biegaczowatych w charakterze stacji pośrednich.

Powierzchnia 13, zlokalizowana była również w terenie podmokłym z porastającymi go kępami brzozy i wierzby. W 2011 roku złowiło się na tej powierzchni 49 osobników sklasyfikowanych do 17 gatunków, co na tle poprzednich obserwacji jest całkiem dobrym wynikiem: 13 osobników należących do 6 gatunków w 2010 roku, 39 osobników z 19

111

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku gatunków w 2009 roku, 74 osobniki z 11 gatunków z 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków to 17,8 (przy 6 w 2010 roku i 10,45 w 2009 roku). W 2011 roku dominował kserofilny eurytop Agonum viduum – 44,9%, pomocniczymi gatunkami były: eurytopowy higrofil C.granulatus – 10,2%, higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 8,2%, higrofilny eurytop P.nigrita – 8,2% i eurytopowy higrofil P.minor – 6,1%. Jest to zupełnie inny skład ważniejszych gatunków niż rok temu, kiedy skład był następujący: higrofilny Oodes helopioides – 30,8%, P.angustatus – 23,1%, leśny higrofil P.strenuus – 15,4%, leśny higrofil P.niger – 15,4%. Dwa lata wcześniej w skład ważniejszych dominantów weszły: higrofil A.obscurus – 17,9%, eurytopowy higrofil P.minor – 15,4%, leśny higrofil P.niger – 15,4%, eurytopowy higrofil eurytopowy higrofil P.vernalis – 12,8%, eurytopowy higrofil O.helopioides – 7,7%, higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 7,7%, leśny higrofil, P.strenuus – 7,7%, eurytopowy higrofil C.granulatus – 5,1% oraz leśny higrofil P.diligens – 5,1%. Udział fauny leśnej w 2011 roku plasował się na niskim poziomie – 14, 6%, w stosunku do 30,8% w 2010 roku, 48,2% w 2009 roku, 27,0% w 2008 roku i 28,2% w 2007 roku. Udział dużych zoofagów w bieżących badaniach wynosił 16,3% zaś w latach ubiegłych: 23,1% w 2010 roku, 23,1% w 2009 roku, 13,5% w 2008 roku i 28,2% w 2007 roku. W bieżącym roku udział higrofili ponownie osiągnął bardzo wysoki poziom 97,9%, po zmniejszonym do 76,9% w 2010 roku, oraz 100% w 2009 roku, 95,9% w 2008 roku i 94,9% 2007 roku. Wielkość SBO okazała się niska - 0,104 g, adekwatna ekosystemom znajdujących się w początku rozwoju. Sukcesję ekologiczną najprawdopodobniej powstrzymuje czynnik nadmiernego zwilgocenia środowiska, o czym świadczy wysoki udział higrofili i niski udział fauny leśnej i dużych zoofagów.

Powierzchnia 14 - założona na terenie wilgotnej łąki z dużymi kępami wierzby, bardziej oddalona od kanału niż powierzchnie 12 i 13. W sąsiedztwie powierzchni 14 rośnie 33-letnia brzezina. W bieżącym roku złowiło się tutaj 67 osobników sklasyfikowanych do 11 gatunków, co mieści się w zakresie wcześniejszych obserwacji: 34 osobników z 10 gatunków w 2010 roku, 56 z 16 gatunków w 2009 roku i 37 osobników z 13 gatunków w 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków w 2011 to 20,5 i znacznie przewyższa analogiczne wartości z 2 ostatnich lat: 8,4 i 12,2. Dominantem był higrofilny O. helopioides – 35,8%, zaś gatunkami pomocniczymi: higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 10,4%, leśny higrofil Badister dilitatus – 7,5%, eurytopowy higrofil P.minor – 7,5% i eurytopowy higrofil C.granulatus – 6,0%. Rok wcześniej skład ważniejszych gatunków był odmienny, choć dominowały również gatunki higrofilne: Carabus clatratus – 26,5%, P.anthracinus – 17,7%, Agonum viduum – 14,7%, Pterostichus strenuus – 11,8%, P.niger – 11,8% i Agonum fuliginosum – 5,9%. Udział fauny leśnej okazał się niewielki, zaledwie na poziomie 23,9%, co na tle obserwacji z ostatnich latach było dość niespodziewane: 58,8% w 2010 roku, 55,4% w 2009 roku, 27,0% w 2008 roku i 49,0% w 2007 roku. Udział dużych zoofagów okazał się jeszcze niższy – 9,0%, co również jest sporą niespodzianką na tle ostatnich lat: 38,2% w 2010 roku, 35,7% w 2009 roku, 62,2% w 2008 roku i 46,9% w 2007 roku. SBO przy niskim udziale dużych zoofagów okazał się niewielka – 0,071 g., odpowiadająca raczej zgrupowaniom biegaczowatych zamieszkujących zręby. W bieżącym roku udział higrofili pozostawał na bardzo wysokim poziomie – 98,5%, nawiązującym do obserwacji z ostatnich lat: 100% w 2010 roku, 96,4% w 2009 roku, 97,3% w 2007 roku i 61,2% w 2007. Zmniejszenie udziału osobników gatunków leśnych oraz dużych zoofagów w ciągu ostatnich lat wskazuje na zatrzymanie sukcesji ekologicznej na tej powierzchni. Wzrost udziału higrofili pozwala przypuszczać, że sukcesja ekologiczna powstrzymywana jest przez stres podtopienia.

112

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Powierzchnia 15 - założona w 33-letniej brzezinie z domieszką olszy czarnej. W bieżącym roku złowiono 78 osobników sklasyfikowanych do 11 gatunków. Są to wielkości mieszczce się w zakresie obserwacji z ostatnich lat: 20 osobników z 12 gatunków w 2010 roku, 68 osobników z 17 gatunków w 2009 roku, 82 osobników z 18 gatunków w 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków to 21,8, czyli jest większa niż w poprzednich latach: 12,55 i 10,66. W 2011 roku dominował higrofilny O. helopioides – 42,3%, zaś subdominantom był eurytopowy higrofil C.granulatus – 25,6%. Gatunkami pomocniczymi były: higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 6,4% oraz leśny higrofil A.fuliginosum – 5,1%. Rok wcześniej dominantami były aż 3 gatunki (po 15,0%): eurytopowy higrofil P.minor, eurytopowy higrofil C.granulatus i duży higrofil C.clatratus. Podobny zestaw dominantów zanotowano w 2009 roku: eurytopowy higrofil C.granulatus – 20,6%, higrofil terenów otwartych P.anthracinus – 17,6%, leśny higrofil A. fuliginosus – 13,2%, eurytopowy higrofil P.minor – 10,3%, eurytopowy higrofil O.helopioides – 5,8%, eurytopowy higrofil P.nigrita – 5,9% i eurytopowy higrofil P.vernalis – 5,9%. Udział osobników gatunków leśnych – 18,0%, okazał się umiarkowanie niski na tle analogicznych obserwacji z poprzednich lat: 45,0% w 2010 roku, 27,9% w 2009 roku, 50,0% w 2008 roku i 48,9% w 2007 roku. Udział dużych zoofagów 30,8% pozostawał na podobnym poziomie jak w 2010 i w 2009 roku: 35% i 29,4%. Stąd też niski stan SBO - 0,128 g., wskazujący pionierski stan ekosystemu. Higrofile osiągnęły 100% udział, co zgodne jest z obserwowanym wysokim poziomem w ostatnich latach: 95% w 2010 roku, 95,6% w 2009 roku, 92,7% w 2008 i 83,9% w 2009. Otrzymane wyniki ukazały wycofywanie się fauny leśnej, a jednocześnie przy niskim udziale dużych zoofagów i niskim stanie SBO, wskazały brak postępów sukcesji ekologicznej. Wysoki udział higrofili wskazuje nadmiar wilgotności jako czynnik stresowy hamujący sukcesję.

Powierzchnia 16 - założona w 33-letnim drzewostanie dębowym rosnącym na wydmie. Na badanej powierzchni złowiło się 310 osobników sklasyfikowanych do 12 gatunków. W poprzednich latach było to: 167 osobników z 7 gatunków w 2010 roku, 368 osobników z 16 gatunków w 2009 roku i 137 osobników reprezentujących 16 gatunków w 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków wzrosła do 12 w stosunku poziomu obserwowanego w latach ubiegłych: 3,15 i 6,06. W bieżącym roku badań super dominantem był mezofilno-higrofilny leśny P.niger – 50,0%, subdominantem ekotonowo-leśny kserofil C.arcensis – 34,5%. Gatunkami pomocniczymi były: mały leśny mezofil C.micropterus – 5,8% oraz duży leśny mezofil Carabus hortensis – 5,2%. W 2010 roku dominowały: ekotonowo-leśny kserofil C.arcensis – 47,3%, mezofilno-higrofilny leśny P.niger –45,5%. W 2009 roku dominowały: ekotonowo- leśny kserofil C.arvensis – 66,0%, mezofilno-higrofilny leśny P.niger – 14,1% i leśny mezofil P.oblongopunctatus – 6,5%. Podobnie jak w poprzednich latach, również w bieżącym roku fauna leśna zdominowała zgrupowanie biegaczowatych, uzyskując udział – 99,0% (99,4% w 2010 roku, 97,8% w 2009 roku, 92,7% w 2008 roku i 66,4% w 2007 roku). Udział dużych zoofagów okazał się wysoki – 92,9%, dobrze wpisując się w notowany od kilku lat trend wzrostu (96,4% w 2010 roku, 97,8% w 2009 roku, 73,7% w 2008 roku i 35,1% w 2007 roku). Również SBO uzyskała wysoką wartość – 0,256 g., adekwatną dla zgrupowań zamieszkujących drągowiny i starodrzewy. W zgrupowaniu udział higrofili wynosił 51,0%. Wysoki udział osobników należących do gatunków leśnych oraz do dużych zoofagów, a także wysoka wartość SBO sugeruje poprawne funkcjonowanie ekosystemu tego młodego

113

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku drzewostanu. Przekraczający nieco 50% udział higrofili (P.niger) wskazuje na dobre warunki wilgotności w drzewostanie dębowym, pomimo jego lokalizacji na wydmie.

Powierzchnia 17 - założona na łące, obok stacji metrologicznej. W bieżącym roku badań zanotowano na łące 95 osobników, które należały do 18 gatunków, co jest wynikiem mieszczącym się w zakresie obserwacji poprzednich: 205 osobników z 19 gatunków w 2010 roku, 147 osobników z 17 gatunków w 2009 roku, 269 osobników z 32 gatunków w 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków 7,6 (7,1 w 2010 roku i 10,06 w 2009 roku). Dominował eurytopowy kserofil C.erratus – 30,5%, gatunkami pomocniczymi były: kserofil terenów otwartych Poecilus lepidius – 10,5%, hemizoofagiczny kserofil terenów otwartych Amara bifrons – 9,5%, mezofil terenów otwartych C.fuscipies – 7,4%, Pseudophonus rufipes – 7,4%. Ten skład gatunków zbliżony jest do obserwowanego rok wcześniej „zestawu” ważniejszych gatunków: eurytopowy kserofil C.erratus – 35,2%, kserofil terenów otwartych Poecilus lepidius – 12,7%, Pseudophonus rufipes – 12,2%, mezofil terenów otwartych C.fuscipies – 8,8%, higrofil Anisodactulus binotatus – 7,3%, kserofil terenów otwartych Pseudophonus griseus – 6,3%. Dwa lata dominantami były: eurytopowy kserofil C.erratus – 27,9%, mezofil terenów otwartych C.fuscipies – 20,4%, eurytopowy mezofil C.melanocephalus – 11,6%, eurytopowy higrofil P.vernalis – 10,9% oraz mezofil terenów otwartych H.rufipes – 7,5%. Udział fauny leśnej pozostawał w dalszym ciągu na niskim poziomie: 8,4%, w latach ubiegłych: 2,0% w 2010 roku, 1,4% w 2009 roku i 3,7% w 2008 roku. Podobnie udział dużych zoofagów plasował się na niskim poziomie – 8,4%, choć i tak na nieco większym niż w ubiegłych: 2,4% w 2010 roku, 1,4% w 2009 roku i 3,7% w 2008 roku. Średnia biomasa osobnicza SBO okazała się niska – 0,125 mg. Udział higrofili w bieżących badaniach pozostawał bardzo niski – 8,4% (7,3% w 2010 roku i 10,1% w 2009 roku). Kserofile uzyskały 50,5%. Niski udział osobników gatunków leśnych, dużych zoofagów, niska wartość SBO wskazują na pionierski charakter środowiska, które prawdopodobnie pozostaje pod stałym stresem przesuszenia, o czym świadczy wysoki poziom kserofili.

Powierzchnia 18 - założona w 28-33-letnim drzewostanie sosnowym rosnącym na wydmie. W bieżącym roku złowiono tutaj 38 osobników, które sklasyfikowano do 10 gatunków. W latach ubiegłych było to: 97 osobników z 9 gatunków biegaczowatych w 2010 roku, 21 osobników z 10 gatunków w 2009 roku i 85 osobników z 12 gatunków w 2008 roku. Standaryzowana liczba gatunków wyniosła 5,4, w dwóch ostatnich latach 5,4 i 10. Dominował eurytopowy kserofil C.erratus – 26,3%, subdominantami były: mały leśny mezofil Calathus micropterus – 18,4%, mezofilno-higrofilny leśny P.niger – 18,4% i mezofilny mały zoofagi Leistus ferrugineus – 14,4%. Gatunkami pomocniczymi były: ekotonowo-leśny kserofil C.arvensis – 7,9% oraz duży leśny mezofil C.hortensis – 5,2%. Jest to podobny układ gatunków do tego z ostatniego roku, choć odmienny w stosunku do obserwacji sprzed 2 lat. W 2010 roku dominowały: C.erratus – 43,3%, mezofilno-higrofilny leśny P.niger – 16,5%, mezofilny mały zoofag Leistus ferrugineus – 14,4%, mały leśny mezofil Calathus micropterus – 12,4% oraz ekotonowo-leśny kserofil C.arvensis – 8,4%. W 2009 roku dominowały: leśny mezofil C.nemoralis – 42,9%, leśny higrofil L.ferrugineus – 9,5%, eurytopowy higrofil P.minor – 9,5% oraz mezofilny higrofil P.niger – 9,5%. Udział fauny leśnej plasował się na poziomie – 68,4%, czyli wyższym niż rok wcześniej – 53,6%. Również udział dużych zoofagów w bieżących badaniach większy był niż przed rokiem: 31,6% vs. 24,7%. Średnia biomasa osobnicza SBO okazała się niewielka – 0,082 g., wskazując zarazem zbyt niski poziom rozwoju zgrupowań biegaczowatych zamieszkujących 30-letni drzewostan. SBO biegaczowatych zamieszkujących taki drzewostan

114

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku powinna osiągnąć 0,150-0,200 g. Udział kserofili wynosił 39,5%, zatem mniej niż przed rokiem (52,5%). Otrzymane w tym roku wyniki sugerują osłabienie kondycji zgrupowań biegaczowatych, które zaczęło się już w zeszłym roku. Można powiedzieć, że na pewno dominantem w zgrupowaniach biegaczowatych zamieszkujących 30-letnie drzewostany nie powinien być eurytop C.erratus, o którym wiadomo że dominuje w zgrupowaniach zamieszkujących wczesne młodniki sosnowe. Udział fauny leśnej jest stosunkowo wysoki, ale wielkość SBO zbyt niska. Obraz taki może wynikać z nadmierne prześwietlonego drzewostanu, albo nadmiernego jego przesuszenia.

Rys. 12.1. Analiza DCA zgrupowań biegaczowatych obserwowanych w 18 powierzchniach badawczych w 2007 roku

Rys. 12.2. Analiza DCA zgrupowań biegaczowatych obserwowanych w 18 powierzchniach badawczych w 2008 roku 115

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 12.3. Analiza DCA zgrupowań biegaczowatych badanych w 2009 roku

Rys. 12.4. Analiza DCA zgrupowań biegaczowatych badanych w 2010 roku

116

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 12.5. Analiza DCA zgrupowań biegaczowatych badanych w 2011 roku

117

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 12.6. Numeryczna analiza Warda podobieństwa gatunkowego w 2008 (górny rysunek) i w 2009 roku (dolny)

118

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 12.7. Numeryczna analiza Warda podobieństwa gatunkowego zgrupowań biegaczowatych w 2010 roku (górny rysunek) i w 2011 roku (dolny)

300

250

200

150

100 Liczbaosobników .

p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9

p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p17 p18 Pow ierzchnie

119

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

500 450 400 350 300 250 200

150 Liczba osobników Liczba 100 50 0 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p17 p18 Powierzchnie

Rys. 12.8. Liczba osobników biegaczowatych złowiona na badanych powierzchniach w 2008 roku (górny rysunek) i w 2009 roku (dolny)

250

200

150

100

Lcizba osobników . osobników Lcizba 50

0 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p17 p18

350

300

250

200

150

Liczba osobnikówLiczba 100

0 P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7 P8 P9 P10 P11 P12 P13 P14 P15 P16 P17 P18

Rys. 12.9. Liczba osobników biegaczowatych złowiona na badanych powierzchniach w 2010 roku (dolny rysunek) rysunek w 2011 (roku)

120

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

35 Lg LgRare 30

15 Liczba gatunków . Liczbagatunków 10

p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9

p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p17 p18 Powierzchnie

Rys. 12.10. Liczba gatunków (Lg) biegaczowatych oraz liczba gatunków standaryzowana metodą rarefrakcji Simberloffa (Lg Rare) w monitorowanych siedliskach w 2008 roku

40 Lg 35 LgRare

15 Liczba gatunkówLiczba 10

0 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p17 p18 Powierzchnie

Rys. 12.11. Liczba gatunków (Lg) biegaczowatych oraz liczba gatunków standaryzowana metodą rarefrakcji Simberloffa (Lg Rare) w monitorowanych siedliskach w 2009 roku

121

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

18 LG 16 Lgrar

6 Liczba gatunków .

0 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p18 p17 Powierzchnie

Rys. 12.12. Liczba gatunków (Lg) biegaczowatych oraz liczba gatunków standaryzowana metodą rarefrakcji Simberloffa (Lg Rare) w monitorowanych siedliskach w 2010 roku

30 Lg 25 LgRAR

10 Liczba gatunków

P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7 P8 P9 P10 P11 P12 P13 P14 P15 P16 P17 P18 Powierzchnie

Rys. 12.13. Liczba gatunków (Lg) biegaczowatych oraz liczba gatunków standaryzowana metodą rarefrakcji Simberloffa (Lg Rare) w monitorowanych siedliskach w 2011 roku

122

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

90 2007 2008 2009 2010 2011 80

20 Udział g.kserofilnych[%] 10

p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p18 p17

Rys. 12.14. Udział osobników należących do gatunków kserofilnych

120 2007 2008 2009 2010 2011

100

40 Udział g.higrofilnych [%] g.higrofilnych Udział 20

0 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p18 p17

Rys. 12.15. Udział osobników należących do higrofili

123

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

120 2007 2008 2009 2010 2011 100

Udział g.leśnych [%] Udział g.leśnych 40

0 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p17 p18

Rys. 12.16. Udział osobników należących do gatunków leśnych

120 2007 2008 2009 2010 2011

100

20 Udział dużych zoofagów [%] zoofagów dużych Udział

0 p1 p2 p3 p4 p5 p6 p7 p8 p9 p10 p11 p12 p13 p14 p15 p16 p18 p17

Rys. 12.17. Udział osobników należących do troficznej grupy dużych zoofagów

124

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 12.1. Wykaz gatunków biegaczowatych złowionych w 2011 roku na badanych powierzchniach w Kampinoskim Parku Narodowym.

Gatunek P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7 P8 P9 P10 P11 P12 P13 P14 P15 P16 P17 P18 Acupalpus exiguus (Dej., 1829) 1 1 Agonum fuliginosus (Duftschmid, 1812) 8 10 5 3 2 1 3 4 A.livens (Gyllenhal, 1810) 1 2 A.obscurus (Herbst, 1784) 2 5 1 2 A.viduum (Panzer, 1797) 2 3 1 22 3 2 Amara aenea (De Geer, 1774) 1 A.bifrons (Gyllenyhal, 1810) 2 9 Amara brunnea (Gyllenhal, 1810) 6 2 1 A.communis (Panzer, 1797) 1 A.consularis (Duftschmid, 1812) 1 Amara equestris (Duftschmid, 1812) 2 A.lunicollis Schiodte, 1837) 1 1 1 Badister dilitatus Chaudoir, 1837 2 3 1 1 1 5 3 B.drosiger (Duftschmid, 1812) 1 1 B.lacertosus Sturm, 1815 1 6 B.pelatus (Panzer, 1797) 1 B.unipustulatus Bonelli, 1813 1 1 2 3 Bembidion assimilis Gyllenhal 1810 1 1 1 Carabus arcensis Herbst, 1784 61 12 63 1 3 14 1 107 5 3 C. clatratus (Linnaeus, 1761) 1 1 3 1 1 2 2 3 C.coriaceus Linnaeus, 1758 2 3 C.granulatus Linnaeus, 1758 5 1 4 16 2 9 5 4 20 C.hortensis Linnaeus, 1758 1 3 1 16 2 C.nemoralis O.F.Muller, 1764 1 9 1 1 2 Calathus erratus (C.R.Sahlberg, 1827) 14 1 29 10 C.fuscipies (Goeze, 1777) 7 C.melanocephalus (Linnaeus, 1758) 1 4 C.micropterus (Duftschmid, 1812) 1 1 2 1 2 2 18 7 Clivina fossor (Linnaeus, 1758) 1 Cychrus caraboides (Linnaeus, 1758) 1 1 4 1 1 1 3 2 Dromius agilis (Fabricius, 1787) 1 Dysychirius globosus (Herbst, 1783) 3 1 2 1 Elaphrus cupreus Duftschmid, 1812 4 2 1 3 1 Epahius secalis (Paykul, 1790) 5

125

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Harpalus aeneus (Fabricius, 1775) 2 H.latus (Linnaeus, 1758) 2 1 1 H.lutincornis (Duftschmid, 1812) 4 Harpalus picipennis (Duftschmid, 1812) 1 H.progrediens Schauberger, 1922 4 1 3 P.rufipes (De Geer, 1774) 2 1 1 7 H.rufitarsis (Illiger, 1778) 5 H.serripes (Quensel, 1806) 5 L.rufomarginatus (Duftschmid, 1812) 1 Leistus ferrugineus (Linnaeus, 1758) 5 Loricera pilicornis (Fabricius, 1775) 1 Notiophilus aquaticus (Linnaeus, 1758) 1 N.germinyi Fauvel in Grenier, 1863 3 1 Nebria brevicollis (Fabricius, 1792) 1 2 1 Oodes helopioides (Fabricius, 1792) 6 12 11 15 5 1 24 33 P.anthracinus (Illiger, 1798) 4 3 5 5 2 4 7 5 Poecillus cupreus (Linnaeus, 1758) 1 P.diligens (Sturm, 1824) 4 1 1 P.melanarius (Linnaeus, 1758) 2 1 P.minor (Gyllenhal, 1827) 5 1 13 2 3 5 3 P.niger (Schaller, 1783) 18 21 33 17 1 4 25 8 155 1 7 P.nigrita (Paykul, 1790) 2 1 2 2 12 1 1 4 2 P.oblongopunctatus (Fabricius, 1787) 3 1 2 1 P.strenuus (Panzer, 1797) 1 7 2 1 1 P.lepidius (Leske, 1787) 10 P.vernalis (Panzer, 1796) 7 1 2 5 Panageus cruxmajor (Linnaeus, 1758) 1 Patrobus atrorufus (Stroem, 1768) 2 5 Stenolophus mixtus (Herbst, 1784) 1 Stomis pumicatus (Panzer, 1796) 1 Synuchus vivialis (Illiger, 1798) 16 Powierzchnia P1 P2 P3 P4 P5 P6 P7 P8 P9 P10 P11 P12 P13 P14 P15 P16 P17 P18 Łowność (pułapka/dobę) 0,6 0,6 0,0 0,9 0,8 0,4 0,1 0,5 0,1 0,2 0,4 0,2 0,3 0,5 0,6 2,2 0,7 0,3 Liczba gatunków 7,0 23,0 1,0 26,0 13,0 14,0 9,0 13,0 6,0 6,0 10,0 10,0 14,0 17,0 11,0 12,0 18,0 10,0 Liczba osobników 84,0 86,0 1,0 121,0 111,0 56,0 21,0 67,0 13,0 27,0 50,0 32,0 49,0 67,0 78,0 310,0 95,0 38,0 Standaryzowana liczba gatunków 7,2 22,7 1,0 26,0 8,1 18,9 11,2 20,5 8,2 4,8 6,0 14,3 17,8 20,5 21,8 12,0 7,6 5,4 SBO [g] 0,239 0,117 0,185 0,119 0,255 0,088 0,073 0,100 0,108 0,124 0,202 0,194 0,105 0,071 0,128 0,256 0,125 0,082 Wskaźnik Simpsona 1-D 0,431 0,911 x 0,890 0,648 0,868 0,729 0,853 0,821 0,704 0,678 0,845 0,781 0,848 0,751 0,627 0,872 0,856

126

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Wskaźnik Simpsona D 1,742 10,020 x 8,517 2,795 6,759 3,267 6,278 4,122 3,102 2,983 5,505 4,250 6,704 3,870 2,663 7,296 6,017 Wskaźnik H Shanona-Wienera 1,192 3,897 x 3,811 2,239 3,167 2,390 3,003 2,288 2,058 2,136 2,808 2,870 3,332 2,522 1,819 3,459 2,856 Wskaźnik rónonierności E 0,249 0,436 x 0,328 0,215 0,483 0,363 0,483 0,687 0,517 0,298 0,551 0,304 0,357 0,352 0,222 0,405 0,602 Wskaźnik J 1,410 2,862 x 2,693 2,010 2,763 2,505 2,696 2,940 2,645 2,136 2,808 2,504 2,708 2,422 1,686 2,756 2,856 % małe zoofagi 3,6 65,1 0,0 43,0 6,3 83,9 90,5 74,6 76,9 70,4 8,0 40,6 83,7 89,6 69,2 6,5 57,9 63,2 % hemizoofagi 0,0 0,0 0,0 14,0 6,3 1,8 0,0 1,5 0,0 0,0 12,0 0,0 0,0 1,5 0,0 0,6 33,7 5,3 % duże zoofagi 96,4 34,9 100,0 43,0 87,4 14,3 9,5 23,9 23,1 29,6 80,0 59,4 16,3 9,0 30,8 92,9 8,4 31,6 % g.leśne 100,0 55,3 100,0 51,2 98,2 35,7 19,0 19,4 38,5 37,0 90,0 37,5 14,6 23,9 17,9 99,0 8,4 68,4 % eurytopy 0,0 40,0 0,0 41,3 1,8 62,5 81,0 71,6 23,1 63,0 6,0 56,3 77,1 64,2 75,6 0,6 50,5 28,9 % g.t.otwartych 0,0 4,7 0,0 7,4 0,0 1,8 0,0 9,0 38,5 0,0 4,0 6,3 8,3 11,9 6,4 0,3 41,1 2,6 % higrofile 25,0 92,9 100,0 52,1 17,1 94,6 95,2 98,5 100,0 14,8 50,0 100,0 97,9 98,5 100,0 51,0 8,4 31,6 % mezofile 2,4 7,1 0,0 30,6 26,1 5,4 0,0 1,5 0,0 11,1 16,0 0,0 0,0 1,5 0,0 14,5 24,2 28,9 % kserofile 72,6 0,0 0,0 17,4 56,8 0,0 4,8 0,0 0,0 74,1 34,0 0,0 2,1 0,0 0,0 34,5 67,4 39,5

Tab. 12.2. Wykaz gatunków biegaczowatych złowionych w latach 1999-2011 roku na badanych powierzchniach w Kampinoskim Parku Narodowym. Gatunki a1 a2 a3 a4 a5 a6 a7 a8 a9 a10 a11 a12 a13 a14 a15 a16 a17 a18 Acupalpus exiguus (Dej., 1829) 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Agonum assimilis (Paykul, 1790) 1 5 0 0 1 7 1 4 3 0 0 4 10 4 5 0 0 0 Agonum fuliginosus (Duftschmid, 1812) 1 46 13 2 2 56 24 40 25 0 1 28 11 16 47 3 2 0 A.gracilis(Sturm, 1824) 0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 4 8 0 0 0 0 0 A.obscurus (Herbst, 1784) 4 42 15 18 0 32 29 42 10 0 0 56 32 16 60 0 0 0 A.piceus (Linnaeyus, 1758) 0 6 1 2 0 4 1 2 2 0 1 9 0 5 6 1 1 0 A.sexpunctatum (Linnaeus, 1758) 0 1 10 0 0 10 7 0 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 A.lugens 0 1 0 0 0 2 6 0 1 0 0 11 0 0 1 0 0 0 A.livens (Gyllenhal, 1810) 2 21 1 0 1 6 8 19 34 0 1 18 11 12 10 0 0 0 A.viduum (Panzer, 1797) 0 30 22 2 1 49 11 14 30 0 8 41 114 15 9 1 0 0 Amara aenea (De Geer, 1774) 0 0 0 1 12 0 0 1 2 1 1 0 1 0 0 0 8 1 A.aulica (Panzer, 1797) 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 A.bifrons (Gyllenyhal, 1810) 2 1 0 56 20 1 0 0 0 1 26 1 0 0 1 44 27 0 Amara brunnea (Gyllenhal, 1810) 17 1 0 4 177 0 0 2 1 1 214 0 3 1 0 98 6 14 A.communis (Panzer, 1797) 0 5 1 36 90 5 2 104 0 0 140 141 58 7 9 306 40 2 A.consularis (Duftschmid, 1812) 0 0 1 1 11 0 4 0 0 0 10 0 3 0 0 85 8 0 Amara equestris (Duftschmid, 1812) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 A.eurynota (Panzer,1797) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 0 A.fulva (O.F.Muller, 1776) 0 0 0 3 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 1 8 0 A.infima (Duftschmid, 1812) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 12 0 0

127

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

A.lunicollis Schiodte, 1837) 2 1 3 14 40 7 0 0 2 0 25 32 17 3 2 67 13 3 A.majuscula Chaudoir, 1850 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 7 0 A. ovata (Fabricius, 1792) 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 A.plebeja (Gyllenhal, 181 ) 0 0 5 31 13 1 0 2 0 0 30 0 9 0 0 5 3 0 A.similata (Gyllenhal, 1810) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 A.spreta Dejean, 1831 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 A.quenseli (Schoenherr, 1806) 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 A.tibialis (Paykull, 1792) 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 150 0 0 0 0 0 4 1 Anisodactylus binotatus (Fabricius, 1792) 0 3 2 9 0 9 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 19 0 Badister bullatus (Schrank, 1798) 0 0 0 11 1 0 0 0 0 0 0 0 2 1 0 0 0 0 Badister dilitatus Chaudoir, 1837 0 1 2 2 0 9 2 6 7 0 0 5 2 6 11 0 0 0 B.drosiger (Duftschmid, 1812) 0 3 7 5 0 0 10 4 5 0 0 7 2 10 4 0 0 0 B.lacertosus Sturm, 1815 0 5 4 29 2 4 3 6 6 0 0 2 8 3 10 0 0 0 B.pelatus (Panzer, 1797) 0 0 0 0 0 0 0 3 3 0 0 0 2 0 0 0 0 0 B.sodalis (Duftschmid, 1812) 0 2 1 2 0 1 2 4 0 0 0 2 2 5 8 0 0 0 B.unipustulatus Bonelli, 1813 1 16 13 10 0 17 27 22 15 0 0 19 10 6 21 1 0 1 Bembidion assimilis Gyllenhal 1810 0 0 0 0 0 8 4 1 6 0 0 2 1 2 3 0 0 0 Bembidion biguttatum (Fabr.) 0 5 2 0 0 11 10 7 1 0 0 2 1 4 4 0 0 0 B.gilvipes Sturm, 1825 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 4 0 0 0 0 0 B.lampros (Herbst, 1784) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 0 0 1 B.nigricorneGyllenhal, 1827 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 B.semipunctatum 0 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 B.mannerheimeri C.R.Sahlberg, 1827 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0 0 Blethisa multipuncta (Linnaeus, 1758) 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 Bradycellus harpalinus (Audient-Serville, 1821) 0 0 4 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Broscus cephalotes (Linnaeus 1758) 0 0 0 0 2 0 0 0 1 1 1 0 0 0 0 1 1 1 Calathus erratus (C.R.Sahlberg, 1827) 0 1 0 2 28 1 0 0 7 79 33 0 0 0 0 8 625 156 C.fuscipies (Goeze, 1777) 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 94 0 C.melanocephalus (Linnaeus, 1758) 6 2 1 70 38 1 1 0 0 2 1 0 0 0 0 1 96 6 C.micropterus (Duftschmid, 1812) 9 7 1 22 32 9 2 3 23 17 29 2 4 3 3 83 27 32 Carabus arcensis Herbst, 1784 479 4 0 55 325 14 6 0 12 5 103 12 4 1 4 712 14 18 C.cancellatus Illiger, 1798 0 0 3 3 4 3 3 1 3 0 0 0 1 2 0 1 0 0 C. clatratus (Linnaeus, 1761) 25 23 2 5 2 12 11 3 8 2 2 16 18 15 19 0 0 1 C.coriaceus Linnaeus, 1758 4 5 3 1 11 1 0 3 3 0 2 1 0 2 1 20 4 1 C.granulatus Linnaeus, 1758 20 230 199 12 15 223 144 168 206 4 17 149 141 129 149 8 1 6 C.hortensis Linnaeus, 1758 40 1 0 3 56 0 0 2 0 1 4 0 0 17 2 142 17 5 C.nemoralis O.F.Muller, 1764 22 0 0 1 19 2 0 0 0 0 4 0 0 0 0 19 8 9 C.violaceus Linnaeus, 1758 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0

128

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Chlaeniellus nigricornis (Fabricius, 1787) 0 1 1 1 0 12 1 0 7 0 0 1 0 0 0 47 0 0 Cicindela hybrida (Linnaeus, 1758) 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Clivina fossor (Linnaeus, 1758) 0 4 3 0 0 8 4 3 3 0 0 4 4 2 6 1 0 0 Cychrus caraboides (Linnaeus, 1758) 12 35 5 65 27 1 8 8 9 2 1 2 5 9 9 11 2 0 Demetrias monostigma Samouelle 1819 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Dromius agilis (Fabricius, 1787) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Dysychirius globosus (Herbst, 1783) 0 27 80 13 2 35 13 17 37 0 0 20 17 12 7 3 2 1 Epahius secalis (Paykul, 1790) 3 1 3 11 0 46 36 10 1 0 0 0 0 30 29 1 0 0 Elaphrus cupreus Duftschmid, 1812 0 16 0 4 1 10 6 7 2 0 0 4 14 4 9 0 0 0 E.uliginosus Fabricius ,1775 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Leistus ferrugineus (Linnaeus, 1758) 17 0 1 15 133 0 0 0 0 1 14 0 0 0 0 14 0 25 L.piceusFroelich, 1979 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 L.rufomarginatus (Duftschmid, 1812) 1 1 0 7 7 0 0 0 0 0 5 0 0 0 0 2 0 1 L.rufescens (Fabricius, 1775) 4 3 0 10 2 2 2 0 0 0 6 0 2 2 1 9 6 0 Loricera pilicornis (Fabricius, 1775) 2 3 0 1 1 1 1 6 1 0 1 1 2 2 0 1 0 0 Harpalus aeneus (Fabricius, 1775) 0 0 0 1 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 22 3 H.anxius (Duftschmid, 1812) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 11 0 H.calceatus (Duftschmid, 1812) 0 3 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 H.froelichi Sturm, 1818 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 H.fuliginosus (Panzer, 18 9) 0 0 1 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 H.honestus (Duftschmid, 1812) 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 H.latus (Linnaeus, 1758) 0 3 0 58 5 1 0 0 1 3 3 0 1 0 0 7 15 6 H.lutincornis (Duftschmid, 1812) 0 0 0 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 Harpalus picipennis (Duftschmid, 1812) 2 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 20 9 H.progrediens Schauberger, 1922 0 0 0 16 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 4 0 H.rubripes(Duftschmid, 1812) 0 0 0 2 0 0 1 1 0 1 0 0 0 1 0 0 13 0 H.rufitarsis (Illiger, 1778) 0 0 1 3 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 49 13 H.quadripunctatus Dejean, 1829 0 0 0 2 1 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 5 0 H.smaragdinus (Duftschmid, 1812) 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 33 0 H.signaticornis 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 H.tardus (Panzer, 1797) 0 0 0 14 4 0 0 0 1 4 4 0 1 0 0 2 13 2 H. zabroides 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 Pseudophonus griseus, Panzer 1797 1 0 0 0 7 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 24 0 P.rufipes (De Geer, 1774) 6 1 4 59 105 1 6 17 6 6 6 1 4 1 0 5 91 31 Lebia chlorocephala (Hoffmannsegg, 1803) 0 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 Masoreus wetterhalli (Linnaeus, 1767) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 0 0 0 11 0 Microlestes minutulus (Goeze, 1777) 0 1 0 2 0 0 0 0 1 0 1 1 1 0 0 0 4 0 M.truncatellus (Linnaeus, 1761) 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

129

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Mscodera arctica 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 Nebria brevicollis (Fabricius, 1792) 4 4 0 7 58 0 0 1 2 1 28 0 0 1 2 15 0 3 Notiophilus aquaticus (Linnaeus, 1758) 1 1 0 0 14 1 0 0 0 3 18 1 0 0 0 0 0 7 N.biguttatus (Fabricius, 1799) 2 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 N.germinyi Fauvel in Grenier, 1863 1 2 0 0 2 0 1 0 0 5 8 0 0 1 0 2 0 3 N.palustris (Duftschmid, 1812) 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 13 0 0 0 0 0 0 2 N.pusillus G.R.Waterhouse, 1833 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 0 Oodes gracilis A. et G.B. Villa, 1833 0 3 10 1 0 24 7 1 4 0 0 15 15 4 1 0 0 0 Oodes helopioides (Fabricius, 1792) 1 23 25 18 2 54 31 33 41 0 0 23 17 30 55 0 0 0 Panageus cruxmajor (Linnaeus, 1758) 0 3 3 10 2 8 3 0 2 0 0 5 6 0 0 0 0 0 P. bipustulatus (Fabricius 1775) 0 0 10 8 1 0 2 0 3 0 0 0 1 0 0 0 1 0 Patrobus atrorufus (Stroem, 1768) 0 4 0 0 0 3 0 6 8 0 0 0 0 1 0 0 0 0 Pterostichus aethiops 0 4 0 2 7 11 0 0 1 2 0 1 4 6 9 0 0 0 P. angustatus (Duftschmid, 1812) 0 1 0 0 0 0 0 1 8 0 0 0 3 0 0 0 0 0 P.anthracinus (Illiger, 1798) 8 201 129 49 4 116 41 112 104 0 5 96 147 42 70 4 1 1 P.caerulescens (Linnaeus, 1758) 38 7 64 35 17 10 1 0 5 0 1 2 0 3 0 5 5 1 Poecillus cupreus (Linnaeus, 1758) 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 P.diligens (Sturm, 1824) 7 23 22 11 2 31 18 23 37 0 2 40 42 19 13 4 0 0 P.melanarius (Linnaeus, 1758) 19 152 84 53 5 125 33 150 13 2 2 18 44 58 63 5 8 0 P.minor (Gyllenhal, 1827) 3 45 13 3 0 65 10 17 32 0 0 22 26 15 15 2 0 2 P.niger (Schaller, 1783) 93 423 315 438 82 91 35 112 134 8 132 39 28 72 96 454 4 38 P.nigrita (Paykul, 1790) 1 20 14 1 3 23 34 48 38 0 1 36 37 14 20 3 0 0 P.oblongopunctatus (Fabricius, 1787) 173 4 8 18 96 5 3 12 4 1 23 3 3 0 9 558 1 7 P.strenuus (Panzer, 1797) 13 31 20 9 2 9 11 8 24 0 0 15 17 17 14 3 17 0 P.vernalis (Panzer, 1796) 0 54 25 19 2 27 8 8 24 0 0 11 17 8 11 0 64 0 P.lepidius (Leske, 1787) 2 2 0 3 1 5 0 0 0 0 0 0 1 0 1 2 110 3 Stomis pumicatus (Panzer, 1796) 5 9 2 8 7 10 8 9 4 2 2 7 9 6 8 2 3 0 Syntosomus foveatus(Fourcroy, 1785) 0 2 0 5 0 0 1 0 1 3 1 0 1 0 0 0 17 5 Synuchus vivialis (Illiger, 1798) 2 1 1 30 2 1 3 1 0 0 2 2 5 0 3 3 0 0 Stenolophus mixtus (Herbst, 1784) 0 9 4 0 0 3 0 1 2 0 0 5 8 0 0 0 0 0 T.quadristriatus (Schrank, 1781) 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 Liczba osobników 1058 1596 1170 1438 1519 1249 656 1077 981 162 1087 947 964 647 843 2789 1603 431 Liczba gatunków 43 65 55 75 64 63 57 51 62 30 50 55 59 51 48 53 61 42

130

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

13. POKRYCIE TERENU I UŻYTKOWANIE ZIEMI (P1)

Joanna Gudowicz, Zbigniew Zwoliński

Środowisko przyrodnicze jest bardzo czułym indykatorem zmian zachodzących w różnych skalach przestrzennych od lokalnej poprzez regionalną do globalnej. Holistyczne zmiany środowiska przyrodniczego w sensie zmian w obrębie georóżnorodności, bioróżnorodności i technoróżnorodności w sposób syntetyczny wyrażają zmiany w naturalnym pokryciu terenu i antropogenicznym użytkowaniu ziemi. Rejestracja tych zmian umożliwi stwierdzenie aktualnego stanu środowiska przyrodniczego oraz trendów tych zmian a także prognozowanie krótkoterminowych zmian w zlewni reprezentatywnej danego geoekosystemu. Na potrzeby Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Polsce niezbędne jest rozgraniczenie pomiędzy pokryciem terenu a użytkowaniem ziemi jako geoindykatorów (Berger 1996, Zwoliński 1998, 2004) i bioindykatorów (Fałtynowicz 1995) zmian w geoekosystemach (Sims 1995, De Bie i in. 1995): - Pokrycie terenu jest obserwowaną geo-bio-fizyczną pokrywą widzianą z powierzchni ziemi lub poprzez zdalną rejestrację, obejmującą roślinność (naturalną i uprawną) oraz sztuczne konstrukcje (budynki, drogi, itd.), które przykrywają powierzchnię ziemi. Woda, lód, naga skała oraz powierzchnie piaszczyste są zaliczane do pokrycia terenu. - Użytkowanie ziemi wyraża funkcję, cel, dla których dany obszar jest używany. Zatem użytkowanie ziemi może być definiowane jako zestaw działalności podjętej dla produkcji jednego lub więcej towarów albo usług. Pewien typ użytkowania ziemi może mieć miejsce na pojedynczym lub więcej niż jednym fragmencie obszaru, natomiast kilka typów użytkowania ziemi może występować na tym samym fragmencie danego obszaru. Taka definicja użytkowania ziemi daje podstawy do dokładnej i ilościowej analizy ekonomicznej i środowiskowej oraz pozwala precyzyjnie wydzielić typy użytkowania ziemi. Celem pomiarów w programie P1 jest odtworzenie, bieżąca rejestracja i przewidywanie zmian środowiskowych w wybranych geoekosystemach w ujęciu zintegrowanym w przestrzennej skali lokalnej i regionalnej oraz w czasowej skali krótko-, średnio- i długoterminowej. Celem pomiarów w programie P1 jest odtworzenie, bieżąca rejestracja i przewidywanie zmian środowiskowych w wybranych geoekosystemach w ujęciu zintegrowanym w przestrzennej skali lokalnej i regionalnej oraz w czasowej skali krótko-, średnio- i długoterminowej. Aktualne pokrycie i użytkowanie ziemi przedstawia rysunek 13.1. W latach 1997- 2010 zanotowano zmiany pokrycia i użytkowania ziemi na 101,12 ha, co stanowi 5,02% zlewni reprezentatywnej. Zmiany obrazuje mapa różnicowa (rys. 13.2).

131

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 13.1. Pokrycie terenu i użytkowanie ziemi na terenie zlewni ZMŚP „Kampinos” w 2010 r. (na podstawie zdjęć SPOT).

132

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Rys. 13.2. Mapa różnicowa pokrycia i użytkowania ziemi od 1997 do 2010 r.

133

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Literatura: Berger A.R. 1996. The geoindicator concept and its application: An introduction. W: Geoindicators. Assessing rapid environmental changes in earth sciences. A.R. Berger, W.J. Iams, (Eds.). A.A. Balkema. Rotterdam. s. 1-14.

De Bie C.A., van Leeuwen J.A., Zuidema P.A. 1996. The Land Use Database: A Knowledge Based Software Program for Structured Storage and Retrieval of User-Defined Land Use Data Sets. User's Reference.

Fałtynowicz W. 1995. Wykorzystanie porostów do oceny zanieczyszczenia powietrza. Centrum Edukacji Ekologicznej Wsi. Krosno, ss. 141.

Sims D. 1995. Background note on ongoing activities relating to land cover and land use classification. FAO/AGLS, Rome, pp. 7.

Zwoliński Z. 1998. Geoindykatory w badaniach współczesnej dynamiki geosystemów. [W:] K. Pękala (red.). Główne kierunki badań geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy. I. Referaty i komunikaty. Lublin. 223-227. http://www.sgp.org.pl/zzgeoin.html

Zwoliński Z. 2004. Geoindicators. [W:] Encyclopedia of Geomorphology, A. Goudie (Ed.), Routledge: 418-419.

134

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

14. PROGRAM SPECJALISTYCZNY: FAUNA EPIGEICZNA - KUSAKOWATE Z MARNIKOWATYMI, SPRĘŻYKOWATE, MRÓWKI I PAJĄKI (ZESTAWIENIA TABELARYCZNE)

Sławomir Mazur, Jerzy Borowski, Dariusz Łęgowski, Stanisław Perliński

Całe sprawozdanie „Monitoring fauny epigeicznej w Kampinoskim Parku Narodowym w roku 2011” zawierające wyniki dot. biegaczowatych, sprężykowatych, kusakowatych, marnikowatych, pająków i mrówek” dostępne jest w bibliotece Kampinoskiego Parku Narodowego. Autorami są: Sławomir Mazur, Jerzy Borowski, Dariusz Łęgowski, Stanisław Perliński i Jarosław Skłodowski.

Metody i powierzchnie odłowu opisane są w rozdziale O1 Fauna epigeiczna – biegaczowate, strony 103-130 w niniejszym raporcie.

Tabele 14.1-14.3 prezentują wyniki dla kusakowatych i marnikowatych, tabele 14.4- 14.6 dla sprężykowatych, tabele 14.7-14.8 dla mrówek, a 14.9-14.11 dla pająków.

135

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 14.1. Wykaz kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae) i marnikowatych (Coleoptera, Pselaphinae) odłowionych na powierzchniach monitoringowych Kampinoskiego Parku Narodowego w roku 2011. Lp. Numer pow. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Σ I STAPHYLINIDAERodzina, gatunek 1 Aleochara brevipennis Grav. 4 2 1 1 1 3 12 2 Amischa analis (Grav.) 1 1 3 Anotylus rugosus (F.) 1 1 4 Anthobium atrocephalum (Gyll.) 1 1 2 5 Atheta spp. 2 1 1 1 3 1 16 4 3 14 46 6 Bolitobius cingulatus Mann. 2 2 7 Bolitobius formosus (Grav.) 1 1 8 Bolitochara pulchra (Grav.) 1 1 2 9 Carpelimus corticinus (Grav.) 1 1 2 10 Carpelimus elongatulus (Er.) 2 1 3 11 Drusilla canaliculata (F.) 10 1 11 12 Encephalus compilans Steph. 1 1 13 Euaesthetus bipunctatus (Ljungh) 1 1 2 14 Gabrius appendiculatus Sharp 1 1 1 1 4 15 Gabrius vernalis (Grav.) 1 1 16 Lathrobium brunnipes (F.) 1 1 1 3 17 Lathrobium filiforme Grav. 2 1 3 18 Lordithon trinotatus (Er.) 1 1 19 Metopsia similis Zerche 1 1 20 Micropeplus porcatus (Payk.) 2 2 21 Mycetoporus baudueri Muls. et Rey. 2 2 2 1 7 22 Mycetoporus splendidus (Grav.) 2 1 1 1 1 1 1 8 23 Ocypus melanarius (Heer) 1 1 2 24 Ocypus picipennis (F.) 2 2 25 Omalium caesum Grav. 1 1 2 26 Othius myrmecophilus Kiesw. 1 1 2 27 Othius punctulatus (Goeze) 2 3 2 7 28 Oxypoda abdominalis (Mann.) 1 2 10 5 1 6 25 29 Oxypoda annularis (Mann.) 2 1 1 4 30 Paederus riparius (L.) 1 2 5 2 10 3 1 3 2 29 31 Philonthus decorus (Grav.) 2 2 32 Philonthus fumarius (Grav.) 1 10 1 1 4 5 1 23 33 Philonthus nitidulus (Grav.) 6 1 3 1 11 34 Platydracus stercoriarius (Ol.) 7 3 10 35 Quedius fuliginosus (Grav.) 3 3 1 2 3 1 1 4 4 22 136

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

36 Quedius molochinus (Grav.) 1 1 37 Rugilus erichsoni (Fauv.) 1 1 38 Rugilus rufipes Germ. 4 1 3 8 39 Sepedophilus constans (Flower) 5 5 40 Sepedophilus marshami (Steph.) 3 1 1 1 6 41 Staphylinus erythropterus L. 10 1 3 35 6 4 7 3 3 3 2 27 104 42 Stenus atratulus Er. 1 1 43 Stenus carbonarius Gyll. 1 1 44 Stenus clavicornis (Scop.) 1 1 1 3 45 Stenus flavipes Steph. 1 1 46 Stenus geniculatus Grav. 1 1 47 Stenus humilis Er. 1 1 48 Tachinus corticinus Grav. 1 1 49 Tachinus laticollis Grav. 1 1 1 3 1 7 50 Tachinus rufipes (L.) 1 1 51 Tachyporus hypnorum (F.) 3 2 5 52 Xantholinus longiventris Heer 3 1 1 5 53 Xantholinus tricolor (F.) 4 1 2 2 9 54 Zyras cognatus (Märkel) 2 10 1 1 14 55 Zyras collaris (Payk.) 2 1 3 Liczba osobników 25 20 17 93 29 25 7 28 7 38 14 12 16 2 4 18 15 65 435 Liczba gatunków 7 9 8 22 13 11 5 7 5 11 9 7 9 2 4 8 5 16 55 II PSELAPHINAE 1 Pselaphus heisei Herbst 1 1 1 3 2 Reichenbachia juncorum (Leach) 2 1 1 1 1 6 3 Rybaxis laminata (Motsch.) 1 1 2 Liczba osobników - 3 - 1 - 1 2 1 ------3 - - 11 Liczba gatunków - 2 - 1 - 1 2 1 ------3 - - 3

137

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 14.2. Podstawowe wskaźniki zgrupowania kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae) i marnikowatych (Coleoptera, Pselaphinae) odłowionych metodą pułapek STN na poszczególnych powierzchniach monitoringowych w Kampinoskim Parku Narodowym, w 2011 r. Wskaźniki Powierzchnie monitoringowe 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Liczba gatunków 7 11 8 23 13 12 7 8 5 11 9 7 9 2 4 11 5 16 Liczba osobników 25 23 17 94 29 26 9 29 7 38 14 12 16 2 4 21 15 65 Łowność 0,223 0,205 0,152 0,839 0,259 0,232 0,080 0,259 0,062 0,339 0,125 0,107 0,143 0,018 0,036 0,187 0,134 0,580 UDZIAŁ [%]: fakultatywnych saprofagów 20 5 10 30 10 30 zoofagów 100 80 100 95 100 90 70 90 100 100 100 100 100 100 100 70 100 100

Tab. 14.3. Wykaz gatunków i osobników kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae) i marnikowatych (Coleoptera, Pselaphinae) odłowionych metodą pułapek STN na powierzchniach monitoringowych w Kampinoskim Parku Narodowym, w latach 1999-2011. Lp. Gatunek Lata RAZEM 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 I STAPHYLINIDAE 1 Acidota crenata (F.) 1 2 4 3 1 11 2 Acrulia inflata (Gyll.) 1 2 3 3 Aleochara brevipennis Grav. 64 181 381 243 53 86 246 196 159 102 62 27 12 1812 4 Aleochara curtula (Goeze) 1 1 2 5 Aleochara diversa (Sahl.) 30 14 2 2 48 6 Aleochara ripicola Muls. et Rey 1 2 1 4 7 Amarochara umbrosa (Er.) 2 2 8 Amischa analis (Grav.) 4 1 3 3 7 2 1 21 9 Amischa soror (Kraatz) 1 1 10 Anomognathus cuspidatus (Er.) 1 2 1 4 11 Anotylus nitidulus Grav. 2 2 12 Anotylus rugosus (F.) 5 4 15 13 1 1 4 7 10 10 2 2 1 75 13 Anthobium atrocephalum (Gyll.) 153 2 21 8 1 11 11 14 9 2 232 14 Arpedium quadrum (Grav.) 2 2 15 Astenus longelythratus Palm 1 1 2 4 16 Astenus procerus (Grav.) 1 1 3 5 17 Atheta aeneipennis Thoms. 2 2 18 Atheta celata (Er.) 1 2 18 21 19 Atheta crassicornis (F.) 1 1 5 3 10 20 Atheta cribrata (Kraatz) 5 5 21 Atheta elongatula (Grav.) 1 1 1 1 1 5 22 Atheta exigua (Er.) 1 2 8 11 23 Atheta fallaciosa (Sharp) 3 3 138

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

24 Atheta fungi (Grav.) 7 5 28 16 4 11 12 83 25 Atheta gagatina (Baudi) 1 33 40 9 100 183 26 Atheta ganglbaueri Brundin 2 2 27 Atheta hypnorum (Kiesw.) 1 7 3 1 1 13 28 Atheta indubia (Sharp) 1 1 29 Atheta inquinula (Grav.) 2 2 1 1 6 30 Atheta luteipes (Er.) 1 1 31 Atheta nigra (Kraatz) 1 1 32 Atheta nigritula (Grav.) 3 3 33 Atheta palustris (Kiesw.) 2 1 3 34 Atheta parvula (Mann.) 1 2 3 35 Atheta planipennis (Thoms.) 1 6 1 8 36 Atheta sodalis (Er.) 1 2 2 15 9 29 37 Atheta xanthopus (Thoms.) 1 1 38 Atheta spp. 9 7 2 102 64 46 230 39 Baptolinus affinis (Payk.) 3 1 4 40 Bolitobius analis (F.) 3 1 4 41 Bolitobius cingulatus Mann. 1 3 3 5 4 2 5 10 10 5 9 1 2 60 42 Bolitobius formosus (Grav.) 3 2 3 1 1 10 43 Bolitobius pulchra (Grav.) 4 4 2 1 1 12 44 Bolitochara obliqua Er. 1 1 45 Bolitochara pulchra (Grav.) 2 1 2 2 7 46 Bryoporus crassicornis (Mal.) 1 1 2 47 Bryoporus merdarius (Ol.) 1 3 6 9 2 21 48 Carpelimus bilineatus (Steph.) 1 2 2 5 49 Carpelimus corticinus (Grav.) 4 5 1 6 3 2 3 1 4 2 31 50 Carpelimus elongatulus (Er.) 1 2 1 3 7 51 Carpelimus foveolatus (Sahl.) 3 3 52 Coryphium angusticolle Steph. 1 1 53 Cypha longicorne (Payk.) 1 1 54 Dinaraea aequata (Er.) 2 2 2 1 3 10 55 Dinaraea angustula (Gyll.) 1 1 2 56 Dinarda dentata (Grav.) 1 1 57 Dochmonota clancula (Er.) 3 3 58 Drusilla canaliculata (F.) 33 7 51 35 64 136 49 46 51 33 22 2 11 540 59 Encephalus compilans Steph. 2 3 1 1 1 1 1 10 60 Erichsonius cinerascens (Grav.) 1 1 2 61 Euaesthetus bipunctatus (Ljungh) 1 4 10 4 3 7 1 1 1 6 1 2 41 62 Euryporus picipes (Payk.) 1 1 139

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

63 Euryusa castanoptera Kraatz 1 1 64 Eusphalerum minutum (F.) 1 1 65 Evanystes circellaris (Grav.) 8 4 22 7 1 5 3 50 66 Flagaria caesa Er. 2 2 67 Flagaria nigra (Grav.) 1 1 68 Flagaria sulcatula (Grav.) 1 47 48 69 Gabrius appendiculatus Sharp 1 2 1 6 12 13 5 4 44 70 Gabrius osseticus (Kol.) 15 8 7 5 35 71 Gabrius pennatus Sharp 1 3 1 5 72 Gabrius splendidulus (Grav.) 4 2 6 73 Gabrius trossulus (Nord.) 3 2 10 5 1 21 74 Gabrius vernalis (Grav.) 4 1 1 13 1 20 75 Gabrius velox Sharp 2 1 1 17 21 76 Gyrohypnus liebei Sch. 1 2 1 4 77 Gyrohypnus punctulatus (Payk.) 5 5 78 Gyrohypnus scoticus (Joy) 2 2 79 Gyrophaena affinis (Sahl.) 1 1 80 Gyrophaena bihamata Thoms. 1 1 81 Gyrophaena congrua Er. 1 1 82 Gyrophaena gentilis Er. 1 1 83 Heterothops dissimilis (Grav.) 1 1 2 84 Ilyobates nigricollis (Payk.) 4 3 16 7 8 7 45 85 Ischnopoda leucopus (Marsh.) 1 1 86 Lathrobium brunnipes (F.) 13 9 14 7 6 1 6 4 7 7 9 3 86 87 Lathrobium elongatum (L.) 10 4 7 2 23 88 Lathrobium filiforme Grav. 6 2 1 1 3 13 89 Lathrobium fovulum Steph. 1 3 4 90 Lathrobium fulvipenne (Grav.) 2 2 91 Lathrobium longulum Grav. 1 2 1 5 9 92 Lathrobium quadratum (Payk.) 1 2 2 1 6 93 Lathrobium terminatum Grav. 1 1 94 Lathrobium volgense Hoch. 18 16 2 10 4 2 4 2 2 2 1 63 95 Lesteva longelytrata (Goeze) 1 1 96 Liogluta longiuscula (Grav.) 2 2 97 Liogluta oblongiuscula (Sharp) 1 1 98 Lordithon lunulatus (L.) 1 1 5 4 2 13 99 Lordithon thoracicus (F.) 4 5 2 11 100 Lordithon trinotatus (Er.) 1 1 2 101 Metopsia exilis (Er.) 1 1 140

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

102 Metopsia similis Zerche 1 2 1 4 103 Micropeplus porcatus (Payk.) 3 1 11 55 31 1 28 2 132 104 Mycetoporus baudueri Muls. et Rey 1 1 1 3 7 13 105 Mycetoporus lepidus (Grav.) 4 5 1 9 3 1 9 1 33 106 Mycetoporus clavicornis (Steph.) 1 1 1 1 4 107 Mycetoporus rufescens (Steph.) 2 1 1 4 108 Mycetoporus splendidus (Grav.) 21 23 46 34 12 7 24 6 32 36 29 20 8 298 109 Myllaena dubia (Grav.) 1 1 110 Myllaena infuscata Ktaatz 3 1 1 2 7 111 Myllaena intermedia Er. 1 1 112 Myllaena minuta (Grav.) 1 2 3 113 Ocalea picata (Steph.) 1 1 114 Ochthephilum fracticorne (Payk.) 6 1 7 7 3 2 26 115 Ocypus brunnipes (F.) 2 1 4 1 1 1 3 13 116 Ocypus compressus (Marsham) 1 1 117 Ocypus fuscatus (Grav.) 1 1 1 1 4 1 1 10 118 Ocypus melanarius (Heer) 2 6 12 2 2 3 3 6 4 1 2 43 119 Ocypus nero (Fald.) 2 2 120 Ocypus ophtalamicus (Scop.) 1 1 121 Ocypus picipennis (F.) 1 2 5 9 1 3 6 2 29 122 Ocypus similis (Müll.) 4 4 123 Oligota granaria Er. 2 2 124 Oligota pumilio Kiesw. 1 5 6 125 Olophrum assimile (Payk.) 1 1 1 3 126 Olophrum fuscum (Grav.) 2 1 9 5 17 127 Omalium caesum Grav. 3 10 3 1 2 19 128 Omalium rivulare (Payk.) 1 7 8 129 Ontholestes murinus (L.) 1 1 130 Ontholestes tesselatus (Fourcr.) 2 2 131 Othius angustus Steph. 2 1 3 132 Othius myrmecophilus Kiesw. 2 6 2 2 12 133 Othius punctulatus (Goeze) 2 1 1 2 1 6 21 21 6 22 7 90 134 Oxypoda abdominalis (Mann.) 3 3 67 5 9 10 39 60 43 113 50 25 437 135 Oxypoda annularis (Mann.) 1 7 4 30 5 1 36 2 4 90 136 Oxypoda bicolor Muls. et Rey 1 2 3 137 Oxypoda brachyptera (Steph.) 2 2 8 12 138 Oxypoda haemorrhoa (Mann.) 4 2 3 1 2 12 139 Oxypoda lividipennis Mann. 1 1 1 3 140 Oxypoda procerula Mann. 2 1 3 1 7 141

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

141 Oxypoda soror Thoms. 1 1 1 6 1 2 12 142 Oxypoda togata Er. 1 1 1 1 4 8 143 Oxypoda umbrata (Gyll.) 29 1 30 144 Oxypoda vicina Kraatz 7 3 6 3 2 1 22 145 Oxytelus fulvipes Er. 1 3 4 146 Paederus riparius (L.) 6 9 9 4 39 58 96 60 77 60 52 29 499 147 Paragabrius micans (Grav.) 1 7 12 20 148 Paragabrius micantoides Benick 1 1 149 Philonthus addenus Sharp 2 3 3 8 150 Philonthus carbonarius (Gyll.) 1 1 1 4 2 9 151 Philontus cognatus Steph. 1 1 4 6 152 Philonthus decorus (Grav.) 1 1 1 2 5 153 Philonthus ebeninus (Grav.) 1 1 154 Philonthus fumarius (Grav.) 1 1 6 3 23 108 17 55 35 125 5 23 402 155 Philonthus marginatus (Str.) 3 1 4 156 Philonthus nitidulus (Grav.) 20 33 1 17 5 1 11 88 157 Philonthus politus (L.) 10 10 158 Philonthus punctus (Grav.) 1 1 2 159 Philonthus quisquiliarius (Gyll.) 1 1 160 Philonthus tenuicornis Rey 1 2 3 161 Platydracus fulvipes (Scop.) 1 1 2 4 162 Platydracus stercoriarius (Ol.) 2 2 12 11 3 8 10 48 163 Platysthethus nodifrons (Sahl.) 1 1 164 Proteinus brachypterus (F.) 3 3 165 Proteinus macropterus (Gyll.) 9 1 6 16 166 Quedius boops (Grav.) 1 1 167 Quedius fuliginosus (Grav.) 6 26 37 19 15 9 6 3 2 1 29 10 22 185 168 Quedius molochinus (Grav.) 31 5 4 3 11 5 1 60 169 Quedius nemoralis Baudi 1 1 170 Quedius nigriceps Kraatz 5 3 1 9 171 Quedius umbrinus Er. 2 2 172 Ragibus tenuis (F.) 73 22 11 87 20 1 214 173 Rugilus erichsonii (Fauv.) 2 1 4 1 6 2 2 9 1 28 174 Rugilus rufipes Germ. 5 7 12 14 6 4 8 8 6 2 6 6 8 92 175 Scopaeus laevigatus (Gyll.) 1 1 176 Scopaeus minutus Er. 1 2 1 1 5 177 Sepedophilus constans (Flower) 2 5 7 178 Sepedophilus immaculatus (Steph.) 1 2 1 4 3 11 179 Sepedophilus marshami (Steph.) 6 2 2 14 3 8 5 6 1 6 3 6 62 142

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

180 Sepedophilus pedicularius (Grav.) 5 4 1 5 1 2 2 20 181 Staphylinus erythropterus L. 66 65 90 85 106 55 56 39 15 10 54 37 104 782 182 Stenus atratulus Er. 1 50 27 21 5 3 1 108 183 Stenus bimaculatus Gyll. 1 3 3 1 1 2 11 184 Stenus carbonarius Gyll. 10 1 5 1 17 185 Stenus cautus Er. 1 3 9 13 186 Stenus clavicornis (Scop.) 2 2 6 11 6 2 14 2 5 4 7 3 3 67 187 Stenus excubitor Er. 2 2 188 Stenus flavipalpis Thoms. 1 1 189 Stenus flavipes Steph. 1 1 2 190 Stenus fuscipes Grav. 1 1 191 Stenus geniculatus Grav. 1 1 2 2 1 2 1 10 192 Stenus humilis Er. 1 1 1 1 4 193 Stenus impressus Germ. 1 1 194 Stenus juno (Payk.) 2 2 195 Stenus melanarius Steph. 1 1 196 Stenus nigritulus Gyll. 1 1 197 Stenus palustris Er. 2 2 198 Stenus pusillus Steph. 2 3 5 199 Tachinus corticinus Grav. 14 9 7 24 14 4 9 1 82 200 Tachinus laticollis Grav. 2 1 1 7 11 201 Tachinus rufipes (L.) 5 1 11 1 1 19 202 Tachinus subterraneus (L.) 1 1 203 Tachyporus abdominalis (F.) 24 7 2 33 204 Tachyporus chrysomelinus (L.) 2 1 1 4 205 Tachyporus corpulentus Sahl. 1 1 206 Tachyporus hypnorum (F.) 1 1 3 3 2 11 1 5 27 207 Tachyporus nitidulus (F.) 20 1 3 1 5 1 31 208 Tachyporus obtusus (L.) 1 2 1 6 10 209 Tachyporus pulchellus Mann. 1 1 210 Tachyporus pusillus Grav. 6 2 7 16 211 Tachyporus transversalis Grav. 3 2 4 1 2 3 15 212 Xantholinus laevigatus Jacob. 14 5 30 16 6 3 1 75 213 Xantholinus linearis (Ol.) 7 3 3 3 4 7 2 6 29 214 Xantholinus longiventris Heer 10 9 1 2 1 4 2 5 34 215 Xantholinus tricolor (F.) 15 8 16 33 14 3 10 2 11 17 1 1 9 140 216 Zyras cognatus (Märkel) 1 5 5 7 37 1 14 70 217 Zyras collaris (Payk.) 3 1 7 1 6 4 5 1 19 1 3 51 218 Zyras harworthi (Steph.) 1 1 143

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

219 Zyras limbatus (Payk.) 2 2 13 23 2 1 43 Liczba osobników 488 768 1082 1088 581 590 1064 723 619 488 890 360 435 9176 Liczba gatunków 57 88 91 95 84 90 96 56 47 41 53 39 55 219 II PSELAPHINAE 1 Batrisodes delaportei (Aube) 1 1 2 Bibloplectus tenebrosus (Reitt.) 1 1 3 Brachygluta fossulata (Reichenb.) 2 21 34 33 19 109 4 Brachygluta haematica (Reichenb.) 11 11 21 27 70 5 Bryaxis bulbifer (Reich.) 1 4 4 9 19 42 8 9 1 19 116 6 Pselaphaulax dresdensis (Herbst) 1 1 7 Pselaphus heisei Herbst 4 18 16 61 76 66 32 7 1 5 3 289 8 Reichenbachia juncorum (Leach) 36 36 30 29 7 6 144 9 Rybaxis laminata (Motsch.) 19 5 8 30 8 2 72 10 Rybaxis longicornis (Leach) 3 2 5 11 Trimium brevicorne (Reichenb.) 1 1 2 1 1 6 Liczba osobników 8 24 25 103 142 163 87 72 41 40 83 15 11 814 Liczba gatunków 3 4 5 5 5 5 5 5 2 4 4 2 3 11

Tab. 14.4. Wykaz sprężykowatych (Elateridae) odłowionych na powierzchniach monitoringowych Kampinoskiego Parku Narodowego w roku 2011. Powierzchnie monitoringowe Lp. Gatunek 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Razem 1. Adelocera murina (L.) 1 1 2 2. Agriotes obscurus (L.) 4 2 6 3. Ampedus balteatus (L.) 2 2 4. Ampedus pomonae (Steph.) 2 2 5. Dalopius marginatus (L.) 1 1 2 6. Dicronychus equiseti (Herbst) 2 2 7. Ectinus aterrimus (L.) 1 1 2 8. Prosternon tessellatum (L.) 1 2 2 1 6 9. Sericus brunneus (L.) 1 1 Razem gatunków 2 3 1 1 1 1 1 3 1 2 9 Razem osobników 2 7 2 2 1 2 1 4 1 3 25

144

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 14.5. Podstawowe wskaźniki zgrupowania sprężykowatych (Elateridae) na poszczególnych powierzchniach monitoringowych w KPN w 2011 r. Powierzchnie monitoringowe Wskaźniki 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Liczba gatunków 2 3 1 1 1 1 1 3 1 2 Liczba osobników 2 7 2 2 1 2 1 4 1 3 Łowność 0,014 0,050 0,014 0,014 0,007 0,014 0,007 0,028 0,007 0,021 UDZIAŁ: Fitofagów 57,0 100 75,0 33,0 Fakultatywnych saprofagów 50,0 25,0 Zoofagów 50,0 43,0 100 100 100 100 100 67,0

Tab. 14.6. Wykaz gatunków i osobników sprężykowatych (Elateridae) na powierzchniach monitoringowych w KPN w latach 1998-2011. Lata Lp. Gatunek Razem 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Actenicerus siaelandicus (Mull.) 6 6 4 2 2 1 1 22 2. Adelocera murina (L.) 3 7 5 6 8 13 19 10 8 4 13 16 5 2 119 3. Agriotes lineatus (L.) 15 5 9 7 4 4 2 15 6 5 1 73 4. A. obscurus (L.) 4 15 13 15 15 8 7 6 8 3 7 4 5 6 116 5. Ampedus balteatus (L.) 2 1 2 5 6. A. cinnabarinus (Eschsch.) 1 1 7. A. pomonae (Steph.) 1 1 2 1 2 7 8. A. pomorum (Herbst) 1 1 1 6 2 2 13 9. A. sanguinolentus (Schrank) 1 1 10. Athous subfuscus (Mull.) 2 1 2 2 1 2 2 5 3 20 11. Cardiophorus ruficollis (L.) 2 5 6 3 1 17 12. Cidnopus aeruginosus (Oliv.) 1 1 2 3 1 2 10 13. C. minutus (L.) 1 3 2 12 6 24 14. Dalopius marginatus (L.) 1 2 9 8 3 11 10 13 8 4 8 13 8 2 100 15. Dicronychus equiseti (Herbst) 1 4 3 2 10 16. D. equisetioides (Lohse) 1 1 17. Ectinus aterrimus (L.) 1 1 1 1 1 2 1 2 10 18. Prosternon tessellatum (L.) 14 10 2 7 7 7 12 4 10 3 3 6 85 19. Selatosomus aeneus (L.) 3 5 24 21 38 18 7 6 3 3 1 1 3 133 20. S. impressus (F.) 1 1 2 21. Sericus brunneus (L.) 1 1 2 22. Elateridae sp. 1 1 Razem gatunków 5 6 11 11 11 13 11 13 13 9 12 12 8 9 22 Razem osobników 12 45 81 79 84 71 63 53 68 32 72 58 29 25 772

145

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 14.7. Wykaz mrówek (Formicidae) odłowionych na powierzchniach monitoringowych Kampinoskiego Parku Narodowego w roku 2011.

Gatunek Powierzchnie monitoringowe Suma 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Dolichoderus quadripunctatus 1 1 Myrmica lobicornis 3 2 1 6 12 M.. rubra 7 7 3 18 39 1 1 7 4 6 1 1 95 M.. ruginodis 6 8 1 1 16 M.. rugulosa 10 20 30 M. sabuleti 1 1 M. scabrinodis 4 8 1 1 1 15 Solenopsis fugax 3 3 Leptothorax crassispinus 3 11 1 1 29 1 1 47 Tetramorium caespitum 1 1 68 1 11 24 106 Formica cinerea 1 2 6 6 1 8 24 F. cunicularia 1 14 15 F. fusca 10 6 6 4 26 F. rufa 1 22 91 10 1 675 800 F. sanguinea 1 1 Lasius flavus 1 8 2 11 L. fuliginosus 1 2 1 1 1 6 L. niger 1 54 7 2 3 2 2 2 6 79 Liczba gatunków 5 4 2 9 6 1 1 - 3 9 7 1 3 2 1 7 7 11 18 Liczba osobników 18 19 4 118 57 8 1 - 9 109 116 4 4 3 2 61 30 725 1288

146

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 14.8. Wykaz mrówek (Formicidae) odłowionych na powierzchniach monitoringowych Kampinoskiego Parku Narodowego w latach 1998-2011.

L.p Gatunek Lata Razem 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1 Dolichoderus [4]punctatus 1 1 2 2 Myrmica karavaievi 2 1 3 3 M. lobicornis 18 20 27 34 44 20 7 20 11 24 3 7 12 247 4 M. rubra 3773 753 571 1521 1705 1623 650 847 663 220 416 205 89 95 13131 5 M. ruginodis 16 109 87 105 13 24 388 87 73 29 108 171 2 16 1228 6 M. rugulosa 19 128 80 63 305 62 911 34 236 85 98 16 17 30 2084 7 M. sabuleti 4 1 1 3 1 5 1 1 17 8 M. scabrinodis 24 4 17 165 82 67 8 19 56 19 26 20 13 15 535 9 Stenamma debile 1 1 1 2 2 7 10 Solenopsis fugax 12 24 7 3 2 12 2 6 3 10 4 3 88 11 Leptothorax acervorum 4 5 12 4 4 26 10 19 5 20 109 12 L. crassispinus 4 23 3 45 45 23 11 5 27 21 48 60 11 47 373 13 Tetramorium caespitum 13 32 81 67 113 116 84 87 153 48 78 80 93 106 1151 14 Strongylognathus testaceus 1 1 15 Formica cinerea 133 155 208 203 252 360 270 151 127 116 190 55 51 24 2295 16 F. cunicularia 26 19 17 3 1 2 2 5 10 4 3 15 107 17 F. exsecta 1 1 2 18 F. fusca 11 12 117 11 22 4 23 12 3 29 95 13 48 26 426 19 F. pratensis 1 1 20 F. rufa 687 916 460 190 1375 3526 1482 408 2070 1508 435 38 77 800 13972 21 F. sanguinea 2 1 2 1 4 1 1 12 22 F. truncorum 3 3 23 Lasius alienus 1 1 8 1 11 24 L. flavus 4 2 11 8 7 3 17 1 19 16 29 5 11 133 25 L. fuliginosus 2 6 8 31 12 22 7 13 5 4 7 21 9 6 153 26 L. niger 312 300 463 240 605 288 231 84 111 40 83 41 70 79 2947 Razem gatunków 16 19 15 19 19 17 21 19 18 18 16 17 16 18 26 Razem osobników 5030 2501 2157 2705 4582 6177 4125 1804 3573 2175 1652 769 500 1288 39038

147

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 14.9. Wykaz pająków odłowionych na powierzchniach monitoringowych Kampinoskiego Parku Narodowego w roku 2011. Lp. WYKAZ GATUNKÓW 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 I LIOCRANIDAE 1 Agraecina striata ( Kulcz.) 2 II HAHNIIDAE 2 Antistea elegans (Bl.) 6 2 4 1 4 2 1 5 9 4 3 III LYCOSIDAE 3 Arctosa cinerea (F.) 1 4 Pardosa lugubris (Walck.) 4 34 2 3 4 15 4 5 5 Pardosa palustris (L.) 3 6 Pardosa pullata (Cl.) 4 4 1 7 Pirata piraticus (Cl.) 4 2 2 8 Piratula hygrophila (Th.) 19 8 2 3 31 12 6 9 Piratula latitans (Bl.) 1 10 Piratula piraticus (Th.) 1 2 2 2 4 3 11 Trochosa ruricola (D.G.) 1 2 12 Trochosa spinipalpis (F.P..-C) 3 13 Trochosa terricola Th. 3 7 9 1 2 4 14 IV ZORIDAE 14 Zora nemoralis (Bl.) 2 V GNAPHOSIDAE 15 Haplodrassus sorenseni(Str.) 1 5 6 2 16 Haplodrassus silvestris (Bl.) 2 2 17 Haplodrassus umbratilis (L.K.) 1 3 1 18 Zelotes electus (C.K.L.) 1 1 19 Zelotes lutetianus (L.K.) 2 20 Zelotes praeficus (L.K.) 3 1 14 21 Zelotes pusillus (C.L.K.) 1 22 Zelotes subterraneus(C.L.K.) 2 5 4 4 VI CORNIIDAE 23 Phrurolithus festivus (C.L.K.) 1 VII CLUBIONIDAE 24 Clubiona lutescens Westr. 1 VIII SALTICIDAE 25 Evarcha falcata (Cl.) 2 26 Heliophanus aeneus Hahn.) 1 1 27 Phlegra fasciata (Hahn.) 1 IX THOMISIDAE 28 Misumena vatia (Cl.) 1 148

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

29 Oxyptila praticola (C.L.K.) 1 2 1 1 2 1 1 1 30 Proxysticus luctuosus (Bl.) 1 1 1 31 Xysticus bifasciatus C.L.K. 4 32 Xysticus luctator L.K. 2 2 1 X ARANEIDAE 33 Pachygnatha clercki Sund. 2 3 2 34 Pachygnatha degeeri Sund. 2 35 Pachygnatha listeri Sund. 1 1 2 1 XI LINYPHINIDAE 36 Allomengea vidua (L.K.) 6 2 3 5 2 37 Bathyphantes aproximatus (Bl.) 1 38 Bathyphantes nigrinus (Westr.) 2 1 39 Centromerus sylvaticus (Sund.) 2 3 40 Diplostyla concolor (Wid.) 2 41 Lepthyphantes flavipes (Bl.) 2 1 42 Macrargus rufus (Wid.) 1 43 Microneta viaria (Bl.) 1 44 Porrhomma pygeneum (Bl.) 1 45 Stemonyphantes lineatus (L.) 1 XII ERIGONIDAE 46 Ceratinella brevis (Wid.) 1 47 Dismodicus bifrons (Bl.) 4 48 Metopobactrus prominulus (O.P.-C.) 4 49 Oedothorax retusus (Westr.) 1 3 1 50 Walckenaeria antica (Wid.) 1 51 Walckenaeria cucullata (C.L.K.) 1 3 52 Walcenaeria dysderoides (Wid.) 1 53 Walckenaeria furcillata (MGE.) 2 1 51 Walckenaeria nudipalpis (Westr.) 1 52 Walckenaeria vigilax (Bl.) 1 XIII THERIDIIDAE 53 Enoplognatha thoracica (Hahn.) 1 54 Euryopis flavomaculata (C.L.K.) 1 55 Robertus lividus (Bl.) 4 56 Steatoda phalerata (Panz.) 1 LICZBA GATUNKÓW 11 9 8 17 6 8 5 4 5 11 5 7 4 5 5 12 8 8 LICZBA OSOBNIKÓW 21 36 25 71 18 19 10 12 12 24 10 14 45 23 16 39 27 29

149

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Tab. 14.10. Podstawowe wskaźniki zgrupowania pająków odłowionych na poszczególnych powierzchniach monitoringowych w KPN w 2011 r.

Powierzchnie monitoringowe Wskaźniki 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 21 22 23 24 25 St.m. Mł.so Liczba gatunków 11 9 8 17 6 8 5 4 5 11 5 7 4 5 5 12 8 8 Liczba osobników 21 36 25 71 18 19 10 12 12 24 10 15 45 23 16 39 27 29 Łowność 0,188 0,321 0,223 0,634 0,161 0,170 0,089 0,107 0,107 0,214 0,089 0,134 0,402 0,205 0,143 0,348 0,241 0,259

Tab. 14.11. Wykaz pająków odłowionych na powierzchniach monitoringowych Kampinoskiego Parku Narodowego w latach 1999-2011.

Lata Lp. Gatunek Razem 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 I LIOCRANIDAE 1. Agraecina striata ( Kulcz.) 14 4 9 7 22 7 2 7 4 2 78 2. Agroeca brunnea (Bl.) 1 3 4 3. Agroeca dentigera Kulcz. 1 1 4. Agroeca proxima (O.P.-C.) 9 2 1 1 2 1 4 2 22 II AGELENIDAE 5. Agelena labyrinthica (Cl.) 1 1 2 1 1 1 7 III DICTYNIDAE 6. Cicurina cicurea (Fab.) 1 1 IV HAHNIIDAE 7. Antistea elegans (Bl.) 8 12 29 29 18 19 60 37 55 21 58 36 41 423 V LYCOSIDAE 8. Arctosa cinerea (F.) 2 1 5 6 2 1 17 9. Arctosa leopardus (Sund.) 3 20 7 4 2 1 37 10. Hygrolycosa rubrofasciata(Ohl.) 4 84 10 4 1 4 1 108 11. Pardosa lugubris (Walck.) 18 260 45 128 110 81 70 41 38 96 45 24 71 1027 12. Pardosa palustris (L.) 4 8 60 3 1 3 3 2 3 87 13. Pardosa prativaga (L.K.) 23 7 2 2 4 4 2 6 42 92 14. Pardosa pullata (Cl.) 21 11 20 41 5 8 8 5 3 3 9 134 15. Pirata piraticus (Cl.) 14 23 17 8 62 16. Pirata piscatorius (Cl.) 4 4 17. Piratula hygrophila (Th.) 38 12 11 60 17 16 58 64 75 74 216 27 81 749 18. Piratula latitans (Bl.) 15 59 49 3 10 6 4 6 1 153 19. Piratula piraticus (Th.) 11 4 29 3 14 61 20. Piratula uliginosa (Th.0 43 64 18 29 5 9 15 7 10 1 201 21. Tarentula accentuata (Latr.) 1 7 13 1 1 23 150

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

22. Tarentula aculeata (Cl.) 90 11 9 3 113 23. Tarentula cuneata )Cl.) 47 16 63 24. Tarentula pinetorum Th. 1 1 2 25. Tarentula trabalis (Cl.) 2 2 26. Trochosa ruricola (D.G.) 9 22 24 33 4 8 10 6 2 12 3 133 27. Trochosa spinipalpis (F.P..-C) 23 39 90 267 159 44 37 11 138 32 7 4 3 854 28. Trochosa terricola Th. 8 59 54 111 87 31 56 23 35 49 51 50 40 654 29. Xerolycosa miniata (C.L.K.) 69 31 8 52 2 6 26 2 196 30. Xerolycosa nemoralis (Wag.) 10 4 1 3 15 10 43 VI TRECHALEIDAE 31. Dolomedes fimbriatus (Cl.) 1 2 3 32. Dolomedes plantarius (Cl.) 1 1 VII ZORIDAE 33. Zora nemoralis (Bl.) 3 2 5 34. Zora spinimana (Sund.) 4 2 8 8 1 4 2 4 33 VIII PISAUIDAE 35. Pisura mirabilis (Cl.) 2 2 IX GNAPHOSIDAE 36. Drassodes lapidosus (Walck.) 3 1 4 37. Drassodes pubescens (Th.) 3 1 1 4 7 1 2 19 38. Haplodrassus signifer(C.L.K.) 7 5 3 3 1 8 13 5 5 3 2 55 39. Haplodrassus sorenseni(Str.) 3 19 4 15 10 11 6 2 7 3 9 14 103 40. Haplodrassus sylvestris (Bl.) 28 12 9 23 9 2 18 10 11 5 7 4 138 41. Haplodrassus umbratilis (L.K.) 1 3 2 5 11 42. Zelotes electus (C.K.L.) 1 3 8 12 3 3 3 1 10 6 2 2 54 43. Zelotes latreillei (Sim.) 2 1 4 2 1 10 44. Zelotes lutetianus (L.K.) 5 2 2 2 2 13 45. Zelotes petrensis (C.L.K.) 10 27 37 46. Zelotes praeficus (L.K.) 5 25 6 19 3 23 8 3 10 18 120 47. Zelotes pusillus (C.L.K.) 10 1 6 4 14 6 1 1 1 44 48. Zelotes serotinus (L.K.) 1 1 5 4 1 12 11 6 32 3 76 49. Zelotes subterraneus(C.L.K.) 3 14 16 39 15 19 7 16 13 10 20 7 15 194 X CORNIIDAE 50. Micaria fulgens (Walck.) 1 1 51. Micaria pulicaria (Sund.) 1 1 2 4 52. Phrurolithus festivus (C.L.K.) 2 5 1 7 4 4 3 10 4 6 4 1 51 XI CLUBIONIDAE 53. Clubiona lutescens Westr. 1 1 5 1 8 54. Clubiona terrestris Westr. 1 2 3 151

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

55. Euryclubiona reclusa (O.P.-C.) 2 1 3 56. Euryclubiona subsultans (Th.) 2 2 1 1 1 7 XI SALTICIDAE 57. Euophrys frontalis (Walck.) 1 1 6 6 11 3 2 1 31 58. Evarcha arcuata (Cl.) 4 4 59. Evarcha falcata (Cl.) 1 2 10 1 2 2 18 60. Heliphanus aeneus (Hahn.) 2 2 61. Neon reticulatus (Bl.) 1 3 3 5 1 1 2 2 18 62. Pellens tripunctatus (Walck) 1 1 2 63. Phlegra fasciata (Hahn.) 1 1 64. Phlegra v-insignita (Cl.) 2 2 65. Salticus cingulatus (Panz.) 1 1 66. Sitticus rupicola (C.L.K.) 1 3 4 67. Sitticus zimmermanni (Sim.) 1 1 XII THOMISIDAE 68. Ballus depressus C.L.K. 1 1 69. Misumena vatia (Cl.) 5 8 2 1 16 70. Oxyptila brevipes (Hahn.) 1 1 1 7 10 71. Oxyptila otomaria (Panz.) 2 1 3 72. Oxyptila praticola (C.L.K.) 2 2 16 10 30 73. Oxyptila trux (Bl.) 5 32 19 35 23 56 45 23 22 2 34 2 298 74. Proxysticus luctuosus (Bl.) 3 4 1 1 3 12 75. Psammitis acerba (Th.) 1 1 76. Xysticus bifasciatus C.L.K. 2 1 1 3 4 11 77. Xysticus cristatus (Wid.) 1 1 7 1 2 1 13 78. Xysticus kochi Th. 1 2 3 1 7 79. Xysticus lanio C.L.K. 1 2 3 80. Xysticus luctator L.K. 2 7 5 5 19 81. Xysticus robustus (Bl.) 1 1 XIV PHILODROMIDAE 82. Philodromus aureolus (Cl.) 1 1 1 3 83. Rhysodromus fallax Sund. 1 1 84. Thanatus arenarius L.K. 1 1 2 85. Tibellus maritimus (Menge.) 1 1 XV ARANEIDAE 86. Araneus angulatus Cl. 1 1 2 87. Argiope bruennichi (Scop) 1 1 2 4 88. Gibbaranea bituberculata (Walck.) 1 1 89. Meta mengei (Bl.) 1 1 1 1 4 152

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

90. Pachygnatha clercki Sund. 8 21 3 13 6 1 4 2 4 3 12 2 7 86 91. Pachygnatha degeeri Sund. 1 44 3 2 50 92. Pachygnatha listeri Sund. 16 7 92 53 31 10 3 40 13 15 5 5 290 XVI LINYPHINIDAE 93. Agyneta conigera (O.P.-C.) 1 6 7 94. Agyneta subtilis (O.P.-C.) 1 1 1 1 1 5 95. Allomengea vidua (L.K.) 2 13 6 14 4 38 44 8 34 18 181 96. Bathyphantes aproximatus (Bl.) 1 1 2 97. Bathyphantes gracilis (Bl.) 2 1 3 98. Bathyphantes nigrinus (Westr.) 2 13 5 11 14 13 1 9 4 2 3 77 99. Bathyphantes parvulus (Westr.) 1 1 100. Bolyphantes alticeps (Sund.) 1 1 101. Centromerus incilium (L.K.) 1 1 102. Centromerus similis Kulcz. 1 1 103. Centromerus sylvaticus (Sund.) 1 4 1 2 1 4 5 5 23 104. Diplostyla concolor (Wid.) 2 4 4 1 1 2 14 105. Leatesia pullata (O.P.-C.) 1 1 106. Lepthyphantes angulipalpis (Westr.) 2 1 1 4 107. Lepthyphantes flavipes (Bl.) 4 4 11 1 1 3 4 2 5 9 3 47 108. Lepthyphantes pallidus (O.P.C.) 2 1 2 2 1 1 1 10 109. Lepthyphantes tenebricola (Wi.) 3 3 110. Lepthyphantes tenuis (Bl.) 1 1 111. Macrargus rufus (Wid.) 3 1 6 6 2 1 1 1 21 112. Macrolinyphia pusilla (Sund.) 1 1 2 113. Magniphantes approximatus (O.P.-C.) 1 1 2 114. Microneta viaria (Bl.) 3 3 2 13 4 3 1 3 4 1 37 115. Neriene clathrata (Sund.) 1 3 4 1 6 1 1 17 116. Porrhomma pygeneum (Bl.) 1 1 2 117. Stemonyphantes lineatus (L.) 1 1 2 118. Tapinopa longidens (Wid.) 2 6 2 10 119. Taranucnus setosus (O.P.-C.) 1 12 4 1 1 3 1 23 XVII ERIGONIDAE 120. Abacoproeces saltuum (L.K.) 8 8 121. Ceratinella brevis (Wid.) 1 2 6 6 3 3 1 3 26 1 52 122. Ceratinella scabrosa (O.P.-C.) 1 1 2 123. Chocorua picina (Bl.) 1 1 1 1 3 7 124. Diplocephalus latifrons (O.P.-C.) 5 5 125. Diplocentria bidentata (Emert.) 5 4 1 2 12 126. Diplocephalus pisinus (Bl.) 5 5 153

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

127. Dicymbium nigrum (Bl.) 3 1 1 1 1 7 128. Dicymbium tibiale (Bl.) 5 1 1 7 129. Diplocephalus ignobilis (O.P.C.) 2 3 5 130. Dismodicus bifrons (Bl.) 4 4 131. Dismodicus cornutus (Bl.) 1 1 132. Erigone atra Bl. 1 5 2 3 11 133. Gnathonarium dentanum Wid.) 1 1 134. Gonatium rubens (Bl.) 2 1 3 135. Gongylidiellum murcidum Sim, 1 2 3 136. Lophomma punctatum (Bl.) 1 1 2 137. Metopobactrus prominulus (O.P.-C.) 1 4 5 138. Micrargus herbigradus (Bl.) 1 2 5 1 2 11 139. Micrargus subaequalis (Westr.) 1 1 1 3 140. Miniyriolus pusillus (Wid.) 5 5 141. Mioxena blanda (Sim.) 1 1 2 142. Oedothorax gibbosus (Bl.) 7 1 1 9 143. Oedothorax retusus (Westr.) 10 35 14 1 4 1 8 11 5 12 4 5 110 144. Panamomops mengei Sim. 1 11 6 5 23 145. Pelecopsis mengei Sim. 13 12 2 27 146. Pocadicnemis pumila (Bl.) 3 3 1 7 147. Tapinocyba insecta (L.K.) 4 1 5 148. Tapinocyba pallens (O.P.-C.) 4 5 23 1 1 15 4 53 149. Tabinocyboides pygmaea (Meng.) 1 16 1 1 1 20 150. Tiso vagans (Bl.) 1 1 2 4 151. Trichoptera cito (O.P.-C) 11 3 2 1 3 20 152. Troxochrus scabriculus (Westr.) 1 1 153. Typhochrestus digitatus (O.P.-C.) 2 2 154. Walckenaeria antica (Wid.) 3 3 1 2 14 3 3 1 1 3 1 1 36 155. Walckenaeria alticeps (sund.) 1 4 5 156. Walckenaeria atrotibialis (Westr.) 3 4 4 11 157. Walckeneria corniculans (O.P.-C.) 1 1 158. Walckenaeria cucullata (C.L.K.) 2 1 4 3 2 3 4 19 159. Walcenaeria dysderoides (Wid.) 7 3 1 11 160. Walckenaeria furcillata (MGE.) 1 5 3 3 12 161. Walckenaeria melanocephala O.P..-C. 5 33 12 19 16 9 9 103 162. Walckenaeria nudipalpis (Westr.) 1 7 7 4 1 3 5 1 29 163. Walckenaeria vigilax (Bl.) 1 1 7 1 1 11 XVIII THERIDIIDAE 164. Crustulina guttata (Wid.) 2 4 3 12 10 10 3 2 12 1 59 154

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

165. Enoplognatha thoracica (Hahn.) 2 1 3 166. Episinus angulatus (Bl.) 2 2 4 167. Euryopis flavomaculata (C.L.K.) 16 3 4 7 9 2 3 37 1 1 83 168. Robertus arundineti (O.P.-C.) 1 4 5 169. Robertus lividus (Bl.) 1 2 1 3 1 1 4 4 17 170. Robertus neglectus (O.P.-C.) 1 1 171. Steatoda phalerata (Panz.) 1 2 1 2 2 1 1 6 4 1 21 XIX MIMETIDAE 172. Ero furcata (Vill.) 1 1 1 1 1 5 Liczba osobników 379 1002 654 1425 831 554 605 423 642 591 819 302 452 8679 Liczba gatunków 55 65 66 77 70 70 52 59 66 75 69 43 56 172

155

15. PROGRAM SPECJALISTYCZNY: MONITORING MALAKOFAUNY

Jadwiga Anna Barga-Więcławska

Wstęp Monitoring malakofauny na bagnach Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” przeprowadzono w latach 2008, 2009, 2011, badaniami objęto 8 powierzchni. (Rys. 15.1) Mięczaki spośród innych grup bezkręgowców wyróżniają się wyraźną i szybką reakcją na zmiany czynników ekologicznych w środowisku przyrodniczym. Czynnikami ograniczającymi występowanie ślimaków są wilgotność i dostępność jonów wapnia. W południowym pasie bagien zlewni Pożary dostępność jonów wapnia jest optymalna i ma charakter stały, dlatego ten czynnik nie różnicuje malakocenoz i nie jest komentowany. Decydującym czynnikiem różnicującym asocjacje mięczaków i ich siedliska jest wilgotność i pośrednio zmieniająca się roślinność. Roślinność kształtuje mikroklimat siedliska, decyduje o specyfice fitoklimatu mikrosiedlisk. Roślinność stanowi główny pokarm ślimaków, jest miejscem żerowania i ukrycia się. Obecność kryjówek stanowi jeden z ważniejszych elementów warunków siedliskowych ślimaków. (Wiktor, 2004; Piechocki, 1979)

Rys. 15.1. Mapa z lokalizacją stanowisk badań na terenie KPN. Numerami 2-15 oznaczono stanowiska badań.

Ustalono, że w malakofaunie Stacji „Kampinos” dominują gatunki jednoroczne, wydające jedno pokolenie w ciągu roku oraz gatunki dwuletnie które wykazują dużą odporność na wysychanie, należą do nich ślimaki wodne: Valvata cristata, V. pulchella, Bithynia tentaculata, B. leachi, Aplexa hypnorum, Lymnaea peregra f. typica, L. truncatula, Planorbis planorbis, Anisus spirorbis, Gyraulus rossmaessleri, Segmentina nitida, Planorbarius corneus. Występują także gatunki hydrofilne lądowe: Carychium minimum, Succinea putris, S. elegans, Cochlicopa nitens, Vertigo antivertigo, Vertigo moulinsiana,

156

Zonitoides nitidus, Euconulus alderi, Perforatella rubiginosa. Gatunkami nawęglanowych świeżych łąk są: Carychium tridentatum, Succinea oblonga, Vertigo substriata, Vertigo angustior. Dość powszechnie na wielu powierzchniach występuje ślimak lądowy Perforatella bidentata, który jest gatunkiem mokrych i podtapianych lasów. Zostało wykazane, że ślimaki i rośliny mają podobne wymagania ekologiczne. roślinność stanowi istotny wskaźnik potrzeb ekologicznych ślimaków (Gosteli, 1996). Fauna ślimaków i zespoły roślinne są ze sobą wysoko skorelowane. Podlegają jednakowo wpływom wilgotności, światła, temperatury, przepuszczalności gleb i obecności jonów wapnia. Czynniki hydrogeologiczne i uwarunkowania geomorfologiczne mają decydujący wpływ na warunki ekologiczne geoekosystemu, na fitocenozy i malakocenozy. Poziom wilgotności siedlisk, na których w latach 2008, 2009 i 2011 przeprowadzono badania mięczaków jest wypadkową wielu czynników: geomorfologii i ukształtowania terenu na danej powierzchni, warunków hydrogeologicznych i warunków glebowych, w tym (wartości współczynnika filtracji) zależą także od warunków atmosferycznych. Celem monitoringu na bagnach Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” w latach 2008, 2009 i 2011 było ustalenie składu zespołów mięczaków oraz określenie zmian w składzie zgrupowań malakofauny kształtowanych wpływem wilgotności siedlisk. Istotę monitoringu stanowi określenie zmian warunków hydrogeologicznych siedlisk na podstawie cech wskaźnikowych mięczaków i zmian malakocenoz. Równie ważny jest monitoring dwóch rzadkich gatunków ślimaków Vertigo angustior i Vertigo moulinsiana. Kondycja populacji wymienionych gatunków umieszczonych w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE jest wskaźnikiem stanu zajmowanych przez te gatunki siedlisk. (Monitoring gatunków zwierząt, 2012; Horsak, Juričkova, Hajek, Tichy, 2007).

Teren badań. Warunki ekologiczne siedlisk. Południowy pas bagien KPN gdzie w latach 2008, 2009 i 2011 przeprowadzono badania mięczaków, stanowi zatorfiona kotlina, stale lub okresowo zabagniona, pokryta zespołami zmiennowilgotnych łąk w różnych fazach sukcesji naturalnego lasu. Procesy torfotwórcze tego obszaru związane są z ukształtowaniem terenu i z warunkami hydrogeologicznymi, które mają wpływ na kształtowanie się zespołów roślinnych i zmiany malakocenoz. Malakofauna południowego pasa bagien rozwinęła się na tym terenie przed kilkoma tysiącami lat. Procesy torfotwórcze na tym terenie trwają nadal, współcześnie kształtowane są zmianami wód gruntowych. Malakocenozy podlegają wpływom klimatu, reagują na zmiany poziomu opadów atmosferycznych i zmiany temperatury. Malakocenozy bagien wyróżniają się obecnością gatunków stenotopowych, których populacje silnie związane są także z roślinnością. Poziom opadów atmosferycznych i temperatura w danym roku mają wpływ na kształtowanie się zarówno fitocenoz (Ferchmin, 2011) jak i malakocenoz. (Barga- Więcławska, 2009) W 2008 roku suma opadów atmosferycznych była niska, i wynosiła 491, 9 mm, poprzedzający rok 2007 był najcieplejszym rokiem wielolecia ze średnią roczną temperatury 9,9 oC przy sumie opadów na poziomie 582,8 mm. W kolejnych latach 2009 i 2010 roczne sumy opadów były wyższe i wynosiły odpowiednio 642 mm i 768,7 mm. Rok 2010 był lekko chłodny ze średnią temperaturą 7,5 oC i bardzo wilgotny. (Olszewski 2010). Poziom wilgotności siedlisk na których przeprowadzono badania malakofauny (2, 3, 6, 8, 12, 13, 14 i 15) jest wypadkową kilku czynników: ukształtowania terenu i wysokości n.p.m. (zagłębienie terenu lub wyniesienie), od warunków hydrogeologicznych, warunków glebowych, w tym od wysokości współczynnika filtracji i od sumy opadów atmosferycznych w danym roku. (Olszewski 2010)

157

Od 2007 roku na podwyższenie poziomu wody w Kanale Olszowieckim i na występowanie trwałych zalewów decydujący wpływ miała działalność bobrów. Analiza fitosocjologiczna powierzchni ilustruje reakcję roślinności na zmiany poziomu wilgotności siedlisk (Ferchmin, 2011). Kierunek zmian i tempo sukcesji roślinności ma wpływ na warunki ekologiczne siedlisk i dyspersję malakofauny. Na powierzchni nr 2 w drzewostanie dominuje olsza czarna Alnus glutinosa, na powierzchni nr 3 brzoza omszana Betula pubescus. na obu powierzchniach stwierdzono wyraźny przyrost warstwy mszystej. W 2011 roku na powierzchni nr 3 wyraźnie zaznaczyła się sukcesja pałki wodnej Typha latifolia. Powolne zmiany obu powierzchni dotyczą wzmocnienia gatunków charakterystycznych dla klasy Alnetea i klasy Phragmitetea. (Rys. 15.2, Rys. 15.3) Na powierzchni 6 i 8 występują zbiorowiska zbliżone do zespołu świeżej łąki owsicowej Arrhenatherum elatioris alf. z zaznaczającą się strukturą kępkową. Od końca 2006 roku ten zespół jest najbardziej narażony na zmiany poziomu zawodnienia. Podwyższenie stanu wody gruntowej spowodował zaliczenie łąk wilgotnych do rzędu Molinietalia. (Rys. 15.4, Rys. 15.5) Na powierzchni nr 12 występuje zbiorowisko murawowe z klasy Koelerio glaucae- Corynephoretea canescensis, brak wyraźnych zmian w kierunku zbiorowisk leśnych. (Rys. 15.6) Powierzchnię nr 13, która stanowi wyniesienie pośród bagien, pokrywają zbiorowiska łąk wilgotnych Molimetalia. Zaznaczają się niewielkie zmiany, spowodowane podwyższeniem stanu wody i zmianami poziomu wilgotności, zwiększył się udział z rzędu Arrhenatheratalia oraz z klasy Molinio-Arrhenatheretalia. Pojawiły się nowe gatunki z klasy Phragmitetea i Alnetea. (Rys. 15.7) Powierzchnia nr 14 także znajduje się na wyniesieniu. Pokrywają ja szuwary wielkoturzycowe ze związku Magnocaricion. Stwierdzono wyraźny wzrost liczby gatunków z klasy Molinio-Arrhenantheretea. Powierzchnia ma wyraźnie mozaikowaty charakter związany z licznymi zagłębieniami terenu wypełnionymi torfem. Zbiorowisko roślinne Magnocaricion jest stabilne. Zmiany w składzie gatunkowym roślinności są niewielkie i nie mają charakteru trwałego.(Rys. 15.8) Powierzchnia 15 usytuowana na wyniosłości terenu pokryta jest roślinnością należącą do rzędu Melinietalia caerueae z wyraźnie zaznaczającym się związkiem Filipendulion ulmariae (Ferchmin, 2011). (Rys. 15.9)

158

Rys. 15.2. Otoczenie piezometru nr 2 w roku 2011. Rys. 15.3. Otoczenie piezometru nr 3 w roku 2011.

Rys. 15.4. Otoczenie piezometru nr 6 w roku 2011. Rys. 15.5. Otoczenie piezometru nr 8 w roku 2011.

Rys. 15.6. Otoczenie piezometru nr 12 w roku 2011. Rys. 15.7. Otoczenie piezometru nr 13 w roku 2011.

Rys. 15.8. Otoczenie piezometru nr 14 w roku 2011. Rys. 15.9. Otoczenie piezometru nr 15 w roku 2011.

159

Metody Badania terenowe malakofauny przeprowadzono w październiku 2008 w październiku 2009 roku i w październiku 2011 roku. Termin późnojesienny wybrano z uwagi na gatunki żyjące jeden rok i ich biologię. Badania malakofauny przeprowadzono na 8 powierzchniach, wytypowanych przez Stację Bazową „Kampinos” w Kampinoskim Parku Narodowym. Wybrane powierzchnie fitosocjologiczne odpowiadają lokalizacji poszczególnych piezometrów. Badania malakofauny przeprowadzono metodą ilościową Oeklanda (1930). W obrębie każdego stanowiska, metodę ilościową badania mięczaków uzupełniono metodą jakościową wypatrywania na roślinach. W obrębie każdego wytypowanego do badań płata fitosocjologicznego (stanowiska) pobrano 10 prób glebowych o wymiarach 32 cm x 32 cm do głębokości 5 cm, co oznacza przebadaną powierzchnię 10 000cm2= 1m2. W trzech kolejnych latach łącznie przebadano na obecność mięczaków 240 prób glebowych. W laboratorium przy pomocy lupy binokularowej gleba została przebadana na obecność mięczaków. Próby glebowe mokre przemyto na sicie o wymiarach oczek 0,5x0,5 mm. Okazy z gleby i te pozostałe na sicie wybrano ręcznie. Wybrane okazy, z poszczególnych próbek gleby, umieszczono w oddzielnej epruwetce opatrzonej etykietą. Tak przygotowany materiał mięczaków został oznaczony i policzony w odniesieniu do każdego stanowiska. Po dokonaniu oznaczenia, żywe osobniki zostają wypuszczone do środowiska ich występowania. Kołowe malakospektra (wg. S.W. Alexandrowicza, 1987) stanowią graficzną formę wyników, są ilustracją analizy ekologicznej mięczaków. Udział grup ekologicznych wyrażony jest w stopniach, liczba gatunków i liczba osobników wyrażone są w skali logarytmicznej (MSS i MSI). Promień koła wewnętrznego, symbolizującego spektrum MSS oznacza logarytm liczby gatunków nt ,promień koła zewnętrznego, symbolizuje MSI oznacza logarytm liczby osobników ns. Przyjęta metoda bardzo dobrze odzwierciedla analizę zmienności zespołów w obrazie kartograficznym. (S. W. Alexandrowicz, 1987) Graficzną ilustracją asocjacji jest diagram ortogonalny, który wyraża rozkład stałości C1-C5 i dominacji D1-D5. Oś pionowa oznacza dominację D1-D5, oś pozioma oznacza przedziały klas stałości C1-C5. W tak przyjętym układzie prostokątnym wykres posiada 25 pól, z których każde odpowiada określonej parze klas stałości i dominacji. Taksony o najwyższych klasach stałości i dominacji C4-C5 i D4-D5 można uznać za najbardziej typowe i wskaźnikowe składniki danego zespołu.

Wyniki W południowym pasie bagien Puszczy Kampinoskiej w latach 2008, 2009 i 2011 na ośmiu powierzchniach Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” ustalono występowanie 75 gatunków mięczaków, w tym 33 gatunki ślimaków wodnych, 35 gatunków ślimaków lądowych i 7 gatunków małży, z 19 rodzin. (Zał 1: Tab. 1). Najliczniej reprezentowana jest rodzina zatoczkowatych Planorbidae z 18 gatunkami. Z pozostałych rodzin liczniej reprezentowane są błotniarkowate Lymnaeidae z 7 gatunkami, poczwarówkowate Vertiginidae z 6 gatunkami i szklarkowate Zonitidae z 6 gatunkami. Małże należą do rodziny groszkówkowatych Spheridae. W poszczególnych latach badań liczba gatunków była różna. W 2008 roku wynosiła 40 gatunków w tym 23 gatunki ślimaków lądowych, 15 gatunków ślimaków wodnych i 2 gatunki małży,. W 2009 roku ustalono występowanie 62 gatunków, w tym: 29 gatunków ślimaków lądowych, 26 gatunków ślimaków wodnych i 7 gatunków małży. W 2011 roku ustalono występowanie 56 gatunków w tym 27 gatunków ślimaków lądowych, 24 gatunki ślimaków wodnych i 5 gatunków małży. (Zał. 2: Tab. 2)

160

W kolejnych latach zagęszczenie mięczaków na poszczególnych powierzchniach było zróżnicowane, najniższe zagęszczenie i najmniej gatunków stwierdzono na powierzchni nr 15, najwięcej 31 gatunków wykryto na powierzchni nr 12 w 2011 roku.

Na powierzchni nr 2 (Rys. 15.2) w 2011 roku ustalono występowanie 28 gatunków mięczaków w tym: 11 gatunków lądowych, 13 gatunków ślimaków wodnych i 3 gatunki małży. (Rys. 15.10) Zagęszczenie wynosiło 342 osobniki/m2. gatunki wodne stanowiły 82,14%, udział gatunków leśnych wynosił 7,2%. Dominantami były gatunki wodne Anisus leucostomus i Segmentina nitida wyróżniające się dużą odpornością na wysychanie. Obydwa gatunki są typowymi gatunkami zalewów łąkowych i zbiorowisk bagiennych. Rozkład stałości i dominacji oraz struktura ekologiczna wskazują, że malakocenoza miała charakter wodny i warunki ekologiczne siedliska mają charakter wodny. (Rys. 15.11) W 2008 roku malakocenoza także miała charakter wodny, gatunki hydrofilne i wodne stanowiły 85,2%, brak było gatunków euryekologicznych i gatunków leśnych. Eudominantem był Anisus leucostomus, dominantami były Aplexa hypnorum i Gyraulus riparius.

Rys. 15.10. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 2 w latach 2008, 2009 i 2011.

W 2009 roku malakocenoza miała charakter mieszany wodno-lądowy, udział gatunków wodnych zmniejszył się o 20% w porównaniu do 2008 roku, był też niższy o 20%

161

od udziału gatunków wodnych w 2011 roku. Zagęszczenie wynosiło 570 osobników/ m2 i w porównaniu do 2008 roku zwiększyło się o 270 osobników/ m2. Dominantami były dwa gatunki lądowe hydrofilne: Carychium minimum i Vertigo moulinsiana, oraz dwa gatunki wodne Anisus leucostomus i Aplexa hypnorum. Współdominowanie gatunków lądowych i wodnych, które wystąpiło na tej powierzchni w 2009 roku zaistniało w warunkach niższego poziomu wód gruntowych, wówczas wyraźnie zarysowały się różnice warunków ekologicznych mikrosiedlisk. (Rys. 15.12)

162

Rys. 15.11. Struktura asocjacji mięczaków wyrażona rozkładem stałości (C1 C5) i dominacji (D1 D5) na badanych powierzchniach nr 2, 3, 6, 8, 12, 13, 14, 15.

163

Rys. 15.12. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 2 w latach 2008, 2009, 2011. nt- liczba taksonów, ni-liczba osobników (w skali logarytmicznej), MSS-spektrum gatunkowe, MSI-spektra osobnicze. Promienie kół zmniejszono o 50% na powyższym i kolejnych wykresach. Grupy ekologiczne 1-10: E-1 ślimaki leśne, E-2 ślimaki siedlisk częściowo zalesionych, E-3 ślimaki wilgotnych (podtapianych) lasów, E-5 ślimaki siedlisk otwartych (nie zalesionych), E-6 ślimaki środowisk suchych, E-7 ślimaki siedlisk średnio wilgotnych, E-8 ślimaki siedlisk wilgotnych, E-9 ślimaki hydrofilne, E-10 mięczaki okresowo wysychających oczek wodnych, rozlewisk.

W 2011 roku na powierzchni nr 3 (Rys. 15.3) ustalono występowanie 26 gatunków i zagęszczenie 461 os/m2. Malakofauna miała charakter mieszany wodno-lądowy, w którym gatunki hydrofilne i wodne stanowiły 65,4 %, gatunki lądowe 34% w tym udział gatunków łąkowych był na niskim poziomie 3,85%. Gatunki leśne występowały nielicznie, Perforatella incarnata gatunek leśny była subrecendentem, Perforatella bidentata gatunek mokrych lasów był recendentem. Udział w asocjacji gatunków wodnych od 2008 roku sukcesywnie się zwiększa z 54% w 2008 roku, 58,3% w 2009 roku do 65,4% w 2011 roku. (Rys. 15.13) W latach 2008, 2009, 2011 stopniowo zwiększała się także liczba gatunków (13, 19 i 26) i liczba osobników na 1 m2 (294, 297, 461). Wymaga podkreślenia w 2011 roku niewielki udział w asocjacji gatunków euryekologicznych. Subdominantami są gatunki wodne o wysokiej tolerancji dla dłuższych okresów suszy:. Gyraulus rossmaessleri i Anisus septemgyratus, z których G. rossmaessleri jest eukonstantem (Rys. 15.11). Dominantem i konstantem jest gatunek świeżych łąk Carychium tridentatum. Wyraźnie zaznacza swoją obecność Vertigo angustior, który występuje nielicznie, jest też konstantem na tej powierzchni. Do gatunków współwystępujących z V. angustior należy C. tridentatum, wysoka pozycja dominacyjna tego gatunku oraz pojawienie się innego zaliczanego do współwystępujących z V. angustior, gatunku Vertigo pygmaea, wskazuje na umacnianie się w 2011 roku mikrosiedlisk świeżych łąk.

164

Rys. 15.13. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 3 w latach 2008, 2009 i 2011.

Na omawianej powierzchni w 2011 roku ustalono występowanie także drugiego rzadkiego gatunku lądowego hydrofilnego Vertigo moulinsiana, którego występowanie na tej powierzchni ma charakter wyspowy. Dynamiczna sukcesja pałki wodnej Typha latipholia, na której ta poczwarówka przebywa i rozmnaża się, wskazuje na mozaikowaty charakter powierzchni, wskazuje też obecność mikrosiedlisk o zróżnicowanych warunkach ekologicznych. Vertigo angustior i V. moulinsiana są gatunkami zamieszczonymi w II Załączniku Dyrektywy Habitatowej, z zaznaczeniem, że V. moulinsiana jest gatunkiem priorytetowym. W 2008 i 2009 roku V. moulinsiana nie została wykryta. Mozaikowatość ekologiczną powierzchni wynikającą z różnego poziomu wilgotności mikrosiedlisk, określa udział gatunków typowo wodnych i hydrofilnych oraz gatunków świeżych łąk. (Rys. 15.20) Wyraźny przyrost warstwy mszystej i dynamiczna sukcesja pałki wodnej Typha latifolia, wskazują na aktualną tendencję zmian roślinności na powierzchni nr 3. Malakofauna w latach 2008, 2009 i 2011 miała charakter mieszany wodno-lądowy z dużym udziałem gatunków wodnych. Określa to mozaikowaty charakter powierzchni. Różnorodność mikrosiedlisk ogólnie stabilizuje warunki ekologiczne na porównywalnym poziomie.

165

Rys. 15.14. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 3 w latach 2008, 2009, 2011.

Powierzchnia nr 6 (Rys. 15.4) usytuowana jest w obniżeniu terenu nad kanałem, roślinność stanowi zbiorowisko zbliżone do zespołu świeżej łąki owsicowej Arrhenatherum elatioris aff (Ferchmin, 2011). W 2011 roku ustalono występowanie 24 gatunków mięczaków i zagęszczenie 313 osobników /m2, dominantami i konstantami były gatunki wodne Anisus leucostomus, Aplexa hypnorum, Gyraulus rossmaessleri i Segmentina nitida o bardzo podobnych wymaganiach ekologicznych. (Rys. 15.11) Struktura dominacyjna asocjacji mięczaków w 2011 roku, wskazuje na gwałtowne zaburzenie siedliska i stres nagłego zawodnienia powierzchni będącego wynikiem zalewu oraz czynników klimatycznych.

166

Rys. 15.15. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 6 w latach 2008, 2009 i 2011.

Od 2008 roku zwiększyła się liczba gatunków, odpowiednio z 13 gatunków w 2008 roku i 17 gatunków w 2009 roku do 24 gatunków w 2011 roku. (Rys. 15.15)

Rys. 15.16. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 6 w latach 2008, 2009, 2011.

167

Zagęszczenie w 2008 i 2011 roku było na porównywalnym poziomie. W 2009 roku prawie 2,5 krotnie zwiększyło się zagęszczenie w stosunku do roku 2008. W 2008 roku malakocenoza miała charakter lądowy, nie odnotowano występowania gatunków wodnych, gatunki lądowe hydrofilne , stanowiły 15,4%, gatunki łąkowe stanowiły 46,14%. W 2008 roku dominantami były gatunki łąkowe: Pupilla muscorum gatunek suchych, otwartych biotopów i Vertigo angustior gatunek wilgotnych łąk oraz euryekologiczny Cochlicopa lubrica. Udział gatunków leśnych Bradybaena fruticum i Perforatella bidentata był na niskim poziomie 13,5%. W 2009 roku nastąpił gwałtowny wzrost liczby gatunków wodnych, który wynosił 88,55%. Nie odnotowano gatunków typowo leśnych (E1, E2, E3) ani gatunków suchych łąk (E5, E6) ani też gatunków euryekologicznych. Malakofauna powierzchni nr 6 w 2009 roku zmieniła charakter, z lądowego w 2008 roku na charakter wodny. W 2009 roku wody kanału zalały pobliską łąkę. W 2011 roku powierzchnia także ma charakter wodny. (Rys. 15.16)

Na powierzchni nr 8 (Rys. 15.5) w 2011 roku ustalono występowanie 22 gatunków mięczaków i zagęszczenie 605 osobników/m2. W porównaniu do 2008 roku nastąpiło 1 podwojenie liczby gatunków, natomiast liczba osobników zmniejszyła się o /3 (z 905 osobników/m2 osobników do 605 osobników/m2). W porównaniu z 2009 rokiem w 2011 roku liczba gatunków powiększyła się o 7 a liczba osobników wzrosła dwukrotnie. (Rys. 15.17) W 2011 roku gatunki wodne stanowiły 95,34%. Udział gatunku typowego dla mokrych, podtapianych lasów Perforatella bidentata był na niskim poziomie 4,54%. W 2011 roku dominantami były gatunki wodne: Anisus leucostomus był eudominantem i euconstantem, Anisus spirorbis był dominantem i euconstantem Gyraulus rossmaessleri był dominantem i constantem, subdominantem i eukonstantem był Planorbis planorbis f. submarginatus. (Rys. 15.11) Ekologiczny typ asocjacji mięczaków miał charakter wodny, podobny do 2008 roku. W 2009 roku udział gatunków wodnych był nieco niższy niż w latach 2008 i 2011 i wynosił 73,3%, zaznaczał się natomiast udział typowych gatunków leśnych Aegopinella pura i Perforatella incarnata wymagających jednak mniejszej wilgotności siedlisk.

168

Rys. 15.17. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 8 w latach 2008, 2009 i 2011.

W badanych latach 2008, 2009 i 2011 malakocenozy miały charakter wodny, nie odnotowano udziału gatunków typowo łąkowych ani gatunków euryekologicznych co może wskazywać na utrwalanie się zawodnienia powierzchni. (Rys. 15.18)

Rys. 15.18. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 8 w latach 2008, 2009, 2011.

169

Na powierzchni nr 12 (Rys. 15.6) w 2011 roku ustalono występowanie 31 gatunków mięczaków w tym: 10 gatunków ślimaków lądowych, 19 gatunków ślimaków wodnych i 2 gatunki małży. Zagęszczenie wynosiło 282 osobniki/ m2 i było o 100 osobników/ m2 niższe od zagęszczenia w 2009 roku i o 282 osobniki/ m2 niższe niż w 2008 roku. (Rys. 15.19)

Rys. 15.19. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 12 w latach 2008, 2009 i 2011.

Gatunki lądowe hydrofilne i wodne stanowiły 86,4%. Gatunkiem rzadkim występującym akcesorycznie był hydrofilny ślimak lądowy V. moulinsiana. Malakocenoza 12-tej powierzchni, w 2008 roku i w 2011 roku miała charakter wodny. Podwoiła się liczba gatunków, przy czym zagęszczenie zmniejszyło się o połowę. W porównaniu do 2009 roku udział gatunków wodnych zwiększył się o 28, 2%. W 2011 roku konstantem i dominantem był gatunek wodny Segmentina nitida, subkonstantem i dominantem był Bithynia leachi, obydwa gatunki odżywiają się żerując na błonie powierzchniowej wody, B. leachi może także odfiltrowywać pokarm z wody, co przy wysokim poziomie zawodnienia, prawdopodobnie mogło mieć wpływ na konkurencyjność tych gatunków w zespole. (Rys. 15.11) Duże zmiany liczby gatunków w zespole w kolejnych latach i zmiany zagęszczenia, wskazują na zaburzenie warunków ekologicznych siedliska spowodowane zalewem. W kolejnych latach malakofauna miała charakter wodny co określa wodny charakter siedliska. (Rys. 15.20)

170

Rys. 15.20. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 12 w latach 2008, 2009, 2011.

Na powierzchni nr 13 (Rys. 15.7) w 2011 ustalono występowanie 21 gatunków w tym 9 gatunków ślimaków lądowych, 11 gatunków ślimaków wodnych i jeden gatunek małża (Rys. 15.21). Zagęszczenie wynosiło 454 osobniki/ m2, było o 264 osobniki/ m2 niższe niż w 2009 roku i o 94 osobniki/m2 wyższe niż w 2008 roku. W 2011 roku gatunki lądowe hydrofilne i wodne stanowiły 80,92% składu asocjacji mięczaków, w 2009 roku były na poziomie 76%. W 2011 roku udział gatunków hydrofolinych i wodnych był o 13% wyższy niż w roku 2008. W 2011 roku konstantami i eudominantami były gatunki wodne: Anisus septemgyratus i Anisus leucostomus konstantem i dominantem był ślimak lądowy hydrofilny Vertigo moulinsiana, który nielicznie występował także w 2009 roku. (Rys. 15.11) W latach 2008, 2009 i 2011 zaznaczał się nieliczny udział gatunku typowego dla mokrych i podtapianych lasów Perforatella bidentata. W 2008 roku dominantami były cztery gatunki, w tym dwa lądowe: Pupilla muscorum i Succinea oblonga gatunki suchych łąk oraz dwa gatunki wodne: Aplexa hypnorum i Anisus leucostomus. W 2009 roku eudominantami były: ślimak lądowy Vertigo antivertigo, hydrofilny tolerujący wysokie i zmienne zawodnienie i ślimak wodny Aplexa hypnorum. Dominantami były dwa gatunki hydrofilne lądowe Carychium minimum i Succinea elegans. (Rys. 15.22)

171

Rys. 15.21. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 13 w latach 2008, 2009 i 2011.

Współdominowanie 6 gatunków, w tym 3 wodnych i 3 lądowych, wskazuje na mozaikę mikrosiedlisk, która pozwala na występowanie silnych populacji lądowych obok wodnych.

172

Rys. 15.22. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 13 w latach 2008, 2009, 2011.

Skład gatunkowy i struktura malakocenoz w latach 2008 i 2009 miała charakter wodno-lądowy. W 2008 roku zwraca uwagę wysoka pozycja dominacyjna gatunków suchszych łąk P. muscorum i S. oblonga. P. muscorum jest gatunkiem typowym suchych gliniasto-piaszczystych gleb, co w tym wypadku pozwala na stwierdzenie, że niska przepuszczalność pospółki gliniastej w podłożu w suchszym roku jakim był na tej powierzchni 2008 rok, decydowała o wilgotności licznych zagłębień i nierówności terenu. Równowaga dominacyjna gatunków suchych siedlisk i typowo wodnych określiła wyraźnie mozaikowaty charakter siedliska. W licznych niewielkich zagłębieniach utrzymuje się woda i w tych mikrosiedliskach żyją gatunki hydrofilne i wodne. Na grudach i na kępach turzyc gdzie jest sucho występują gatunki kserofilne. Zagłębienia deflacyjne wypełnione mułem i torfem z udziałem glin utrzymują stabilne zawodnienie. W 2011 roku konstantem i dominantem był rzadki lądowy ślimak V. moulinsiana. Warunki ekologiczne tej powierzchni sprzyjają rozwojowi silnej populacji tego bardzo wymagającego gatunku.

Na powierzchni nr 14 (Rys. 15.8) w 2011 roku ustalono występowanie 19 gatunków mięczaków w tym 17 gatunków ślimaków lądowych i 2 gatunki bardzo drobnych małży Pisidium nitidum i Pisidium milium. Nie zanotowano Perforatella bidentata ślimaka typowego dla mokrych lasów , który w 2009 roku nielicznie na tej powierzchni był obecny. Liczba gatunków w zespole zwiększyła się w porównaniu z latami 2008 i 2009 o 100% (Rys. 15.23). Zagęszczenie w 2011 wynosiło 298/m2 i było o 100% niższe niż w 2009 roku. Zdecydowana przewaga gatunków lądowych w kolejnych latach i struktura dominacyjna asocjacji, określają lądowy charakter malakocenozy a charakter siedliska o dobrej wilgotności. Punktowo w zatorfionych zagłębieniach utrzymuje się większa wilgotność i tam pojawiają się gatunki wodne. W 2011 roku wysoka pozycja dominacyjna i równomierne rozmieszczenie V. angustior oraz dość liczny udział gatunków towarzyszących mających charakter łąkowy, wskazują na bardzo dobre warunki siedliskowe sprzyjające jej występowaniu (Rys. 15.11). Wysoka pozycja dominacyjna gatunku lądowego P. muscorum co miało miejsce w 2009 wskazuje na występowanie suchszych piaszczysto-gliniastych powierzchni oraz zagłębień deflacyjnych wypełnionych mułem i torfem których warunki roślinne i wilgotność sprzyjają silnej populacji V. angustior. (Rys. 15.24)

173

Skład gatunkowy i struktura ekologiczna malakocenozy wskazują na mozaikowaty charakter powierzchni. W zagłębieniach deflacyjnych wypełnionych torfem utrzymuje się dobra wilgotność.

Rys. 15.23. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 14 w latach 2008, 2009 i 2011. Mikropowierzchnie na wyniosłościach terenu są znacznie suchsze. Powierzchnię 14-tą pokrywają szuwary wielkoturzycowe ze związku Magnocaricion. Według Ferchmina (2011) warunki siedliskowe tej powierzchni są wyraźnie stabilne, potwierdzają to badania mięczaków.

174

Rys. 15.24. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 14 w latach 2008, 2009, 2011.

Na powierzchni nr 15 (Rys. 15.9) ustalono występowanie 11 gatunków ślimaków lądowych. W poprzednich latach 2008 i 2009 także występowały ślimaki lądowe, odpowiednio 6 i 9 gatunków (Rys. 15.25). Zagęszczenie w kolejnych latach było niskie i wynosiło 69 osobników/m2 w 2011 roku, dwukrotnie wyższe było w 2009 roku a w 2008 roku kształtowało się na nieco wyższym poziomie i wynosiło 85 osobników/m2.

175

Rys. 15.25. Liczba gatunków mięczaków na monitorowanej powierzchni nr 15 w latach 2008, 2009 i 2011.

Malakocenoza w 2011 roku nie miała stosunków dominacyjnych, brak było gatunków wskaźnikowych (C4C5 i D4D5). W 2009 roku ślimaki euryekologiczne stanowiły 50%, dominantem był Oxychilus allarius. (Rys. 15.11). Powierzchnię stanowi wąski pasek drzewostanu olszowego na styku z łąkami. Według Ferchmina (2011) na tej powierzchni nie da się określić konkretnego zespołu roślinnego. Podłoże glebowe tej powierzchni ma dość wysoki współczynnik filtracji (77,8 m/d), który odpowiada grubym piaskom. Punktowo w zagłębieniach terenu ściółka ma większą wilgotność i to pozwala na występowanie kilku gatunków ślimaków w tym gatunków hydrofilnych. Potwierdza to nieliczne występowanie Perforatella bidentata i Zonitoides nitidus a w poprzednim 2009 roku także Cochlicopa nitens, który był subdominantem.

176

Rys. 15.26. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków na stanowisku nr 15 w latach 2008, 2009, 2011.

Siedlisko ma trudne, zmienne warunki wilgotnościowe. Warunki ekologiczne tej powierzchni nie sprzyjają występowaniu mięczaków. (Rys. 15.26)

Podsumowanie Monitoring mięczaków na bagnach Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos" stanowi biotyczne narzędzie pomocnicze w interpretacji wyników programów pomiarowych: monitoringu wód gruntowych (F2), monitoringu zespołów roślinnych (J2) i monitoringu wybranych grup zwierząt (01). Celem monitoringu elementów abiotycznych i biotycznych na Stacji „Pożary" jest określenie aktualnych stosunków wodnych oraz przyczyn tych zmian w czasie i w przestrzeni. Szczególne cechy wrażliwości malakofauny na działanie takich czynników ekologicznych jak: wilgotność, światło i obecność w środowisku jonów wapnia decydują o dyspersji gatunków. Czynnikiem ograniczającym dla ślimaków jest wilgotność, o ich rozmieszczeniu decydują także warunki glebowe i roślinność.

177

Rys. 15.28. Spektra malakologiczne zespołów na monitorowanych powierzchniach w roku 2011. Promienie kół są w skali 1:1.

178

Zmiany wilgotności siedlisk, które nastąpiły wraz z osiedleniem się bobrów w Kanale Olszowieckim oraz zmiany klimatu mają wpływ na roślinność i na malakofaunę. Zmiany malakofauny tego terenu miały początek w holocenie i były konsekwencją zarastania roślinnością i wypłycania się zbiornika wodnego w rozlewiskach tarasu wydmowego Wisły . W holocenie w obniżeniach bagiennych i w zagłębieniach wydmowych rozpoczęła się akumulacja kredy jeziornej i torfu. (S. W. Alexandrowicz, 1983). Sekwencja zespołów mięczaków południowego pasa bagien odzwierciedla warunki narastania osadów i formowanie się profilu glebowego. Zmiany środowiska przyrodniczego na tym terenie, związane ze zmianami klimatu i ze zmianami poziomu wód gruntowych zachodzą także współcześnie. Następstwo malakocenoz jest procesem ciągłym, który w południowej części bagien Puszczy Kampinoskiej jest udokumentowany co pozwala traktować tę grupę bezkręgowców w sposób szczególny właśnie dlatego, że w glebie przechowywana jest jej historia, a bieżące procesy poprzez monitoring są szczegółowo dokumentowane. Zmiany środowiska przyrodniczego, które miały miejsce w latach 2008, 2009 i 2011 wynikają z podniesienia poziomu wód gruntowych. Struktura zespołów mięczaków odzwierciedla te zmiany i pozwala ustalić ich kierunek. W badanym okresie większość siedlisk ma charakter wodny. W 2011 roku lądowy stabilny charakter ma tylko powierzchnia nr 14, mieszany mozaikowaty charakter wodno-łąkowy ma powierzchnia nr 3. Zróżnicowana morfologia terenu i występująca mozaikowatość siedlisk wynikająca z nierówności terenu i z uwarunkowań glebowych wyrażona zróżnicowanym współczynnikiem filtracji ma odzwierciedlenie w składzie zespołów malakofauny, w strukturze dominacyjnej zespołów i w strukturze ekologicznej. Wymaga podkreślenia istniejąca zbieżność, reakcji na zmiany warunków ekologicznych siedlisk roślinności i mięczaków. Tempo zmian zespołów roślinnych dokumentowane zdjęciami fitosocjologicznymi jest procesem powolnym. Reakcja malakocenoz na zmiany warunków hydrogicznych jest niemal natychmiastowa i ma charakter dynamiczny. Większość gatunków żyjących na bagnach to gatunki jednoroczne lub dwuletnie. Gatunki wodne stanowią ponad 53% składu malakofauny i są typowymi gatunkami bagien i starorzeczy. Wiele gatunków wykazuje dużą odporność na wysychanie pozostając w stanie anabiozy wiele miesięcy, ich biologia związana jest z obecnością konkretnych roślin występujących na bagnach. (Piechocki, 1979) Wykazano występowanie na terenie Stacji trzech gatunków stenotopowych siedlisk mokradłowych: Vertigo angustior, Vertigo moulinsiana i Anisus vorticulus. Wymienione gatunki są zamieszczone w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej UE. Silna populacja poczwarówki zwężonej Vertigo angustior występuje na powierzchni 14-tej. Na powierzchni nr 3 i nr 15 gatunek występuje nielicznie. Drugi rzadki Gatunek poczwarówka jajowata Vertigo moulinsiana jest gatunkiem wskaźnikowym na powierzchni nr 13, nielicznie występuje na powierzchniach nr 3, 6 i nr 12. zatoczek łamliwy Anisus vorticulus notowany był na powierzchni nr 6 w pobliżu kanału. Wymaga podkreślenia, że zastosowana metoda monitoringu malakofauny bardzo dobrze sprawdziła się na siedlisku bagien, w pełni dokumentuje różnorodność mięczaków Stacji Bazowej „Kampinos”. Ustalony w wyniku monitoringu skład zespołów mięczaków nawiązuje do poziomu wilgotności poszczególnych siedlisk, związany jest z właściwościami gleb i z geomorfologią terenu. Uzyskane wyniki monitoringu mięczaków w latach 2008, 2009 i 2011 wyraźnie nawiązują do monitoringu wód i monitoringu roślinności.

179

Wnioski  Wyniki badań mięczaków bagien Stacji ZMŚP "Kampinos" wykazały, że malakofauna wyraźnie reaguje na zmiany warunków hydrologicznych badanych powierzchni. (Rys. 15.27)  Warunki ekologiczne hydrogeoekosystemu „Pożary” określiła struktura dominacyjna zespołów i struktura ekologiczna malakofauny.  Najwyższe walory przyrodnicze obszaru dokumentują silne populacje gatunków „naturowych”: poczwarówki zwężonej Vertigo angustior i poczwarówki jajowatej Vertigo moulinsiana (Barga-Więcławska, 2011a, b, c). Występujący na powierzchni 6 (nad kanałem) zatoczek łamliwy Anisus vorticulus, prawdopodobnie na skutek zaburzenia warunków ekologicznych powierzchni, w 2011 roku nie został znaleziony.  Zastosowana metoda monitoringu malakofauny na bagnach Stacji ZMŚP „Kampinos” i interpretacja graficzna wyników badań mają charakter modelowy dla innych podobnych ekosystemów na terenie Polski.

Literatura Alexandrowicz S.W., 1983: Analiza malakologiczna profilu glebowego z południowego pasa bagien w Puszczy Kampinoskiej.[W:]. Wpływ działalności człowieka na środowisko glebowe w Kampinoskim Parku Narodowym. Instytut Gleboznawstwa SGGW- Akademii Rolniczej w Warszawie, Komitet Gleboznawstwa i Chemii Rolnej PAN. 215-227. Alexandrowicz S.W., 1987: Analiza malakologiczna w badaniach osadów czwartorzędowych. Geologia, 12,1-2, 1-240. Barga-Więcławska Jadwiga, 2009, Malakofauna południowego pasa bagien Kampinoskiego Parku Narodowego, wskaźnikiem warunków ekologicznych siedlisk.Southern Strip of Kampinos Park Moors Malakofauna As an Indicator of Ecological Conditions in its habitats. Trwałość i efektywność ochrony przyrody w polskich parkach narodowych. Red. A. Andrzejewska, A. Lubański. Kampinoski Park Narodowy. Izabelin, 387-396. Barga-Więcławska Jadwiga, 2011, a; Monitoring malakofauny jako biotyczne narzędzie pomocnicze w interpretacji wyników programów pomiarowych: monitoringu wód gruntowych (F2), monitoringu zespołów roślinnych (J2) i monitoringu wybranych grup zwierząt (01). Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego, funkcjonowanie geoekosystemów w warunkach zmian użytkowania terenu i narastającej antropopresji. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Vol. XXVIII, Biała Góra 2011, s.17-33. Barga-Więcławska Jadwiga, 2011, b; Nowe stanowiska Vertigo (Vertilla) angustior Jeffreys, 1833 na terenie południowej, południowo-wschodniej, środkowej i północnej Polski n tle warunków ekologicznych siedlisk. Materiały konferencyjne XXVII Krajowe Malakologiczne, Toruń-Tleń 6-8. 04. 2011, Problemy Współczesnej Malakologii, s. 11-12. Barga-Więcławska Jadwiga, 2011, c; Nowe stanowiska Vertigo moulinsiana (Dupny, 1849) na terenie południowo-wschodniej, środkowej i północnej Polski n tle warunków ekologicznych siedlisk. Materiały konferencyjne XXVII Krajowe Malakologiczne, Toruń-Tleń 6-8. 04. 2011, Problemy Współczesnej Malakologii, s. 13-14. Ferchmin M., 2011. Monitoring roślinności na 26 powierzchniach stałych w zlewni Pożary w ramach działalności Stacji Bazowej “Kampinos” Zintegrowanego Monitoringu Środowiska Przyrodniczego oraz analiza porównawcza zmian (1994-2009). Zintegrowany Monitoring Środowiska Przyrodniczego, funkcjonowanie geoekosystemów w warunkach zmian użytkowania terenu i narastającej antropopresji. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Vol. XXVIII, Biała Góra 2011, s. 58-69.

180

Horsak M., Hajek M. 2003: Composition and species richness of molluscan communities in relation to vegetation and water chemistry in the western carpathian spring fens: the poovrich gradient. J. Moll., 69, 349-357 Horsak M., Hajek M., Tichy L., Juričova L., 2007: Plant indicator values as a tool for land mollusk autecology assessment. Acta Oecologica 3: 161-171. Ložek V., 1964, Quartar molluscen der Tscheslovakei., Rozpór. Uspr. Ust. Geol. 31, Praha. Monitoring gatunków zwierząt, Biblioteka Monitoringu Środowiska . Przewodnik metodyczny. Część druga, 2012, [W:], red. Makomaska-Juchiewicz, http://www.gios.gov.pl/siedliska/pdf/przewodnik_metodyczny_zwierzeta_1.pdf Oekland F., 1930: Quantitative Untersuchungen der landschneckenfauna, Norvegens.I. Zeitschr. Morph. Ökol. Tiere. Berlin. 16 (3-4) : 748-804 Olszewski A. (red.) 2010. Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP „Kampinos” w 2010 roku. Maszynopis KPN. Piechocki A.,1979, Fauna Słodkowodna Polski.Z.7.Mięczaki. Gastropoda. PWN. PAN. 1-186. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków NATURA 2000-podręcznik metodyczny. Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków).T.6, 2004. red. Witkowski Z. s. 500. Wiktor A., 2004; Ślimaki lądowe Polski, Mantis, Olsztyn 2004, s. 180.

181

Zał. 1. Tab 1. Wykaz gatunków mięczaków występujących na terenie Stacji Bazowej ZMŚP „Kampinos” w latach 2008, 2009 i 2011 z uwzględnieniem kategorii zagrożenia i wyróżnieniem grup ekologicznych (Ložek 1964).

Ochrona prawna Lp Nazwa łacińska Nazwa polska Rodzina E i stopień zagrożenia

Typ Mollusca- Mięczaki Gromada Gastropoda-Ślimaki 1 Valvata (Valvata) cristata (O.F.Müller ,1774) Zawójka płaska Valvatidae 10 2 Valvata (Valvata) pulchella (Studer,1820) Zawójka przypłaszczona Valvatidae 10 3 Valvata (Valvata) piscinalis (O.F.Müller,1774) Zawójka pospolita Valvatidae 10 4 Valvata (Borysthenia) naticina Menke, 1845 Zawójka rzeczna Valvatidae CR 10 5 Bithynia tentaculata (Linnaeus, 1758) Zagrzebka pospolita Bithyniidae 10 6 Bithynia leachi (Sheppard, 1823) Zagrzebka sklepiona Bithyniidae 10 7 Aplexa hypnorum (Linnaeus, 1758) Zawójka pospolita Physidae 10 8 Physa fontinalis (Linnaeus, 1758) Rozdętka pospolita Physidae 10 9 Lymnaea (Lymnaea) stagnalis (Linnaeus, 1758) Błotniarka stawowa Lymnaeidae 10 10 Lymnaea (Radix) peregra f. Typica (O. F. Müller, 1774) Błotniarka jajowata Lymnaeidae 10 11 Lymnaea (Radix) peregra f. ovata (O. F. Müller, 1774) Błotniarka jajowata Lymnaeidae 10 Dz. Ust. nr.204 z 2004r 10 12 Lymnaea (Myxas) glutinosa (O. F. Müller, 1774) Błotniarka otułka Lymnaeidae CORINE* VU 13 Lymnaea (Galba) glabra (O. F. Müller, 1774) Błotniarka wieżyczkowata Lymnaeidae 10 14 Lymnaea (Galba) truncatula (O. F. Müller, 1774) Błotniarka moczarowa Lymnaeidae 10 15 Lymnaea (Galba) occulta (Jackiewicz, 1959) b.p.n.g Lymnaeidae 10 16 Planorbis planorbis (Linnaeus,1758) Zatoczek obrzeżony Planorbidae 10 17 Planorbis planorbis f.submarginatus (Linnaeus,1758) Zatoczek obrzeżony Planorbidae 10 18 Armiger crista (Linnaeus,1758) Zatoczek malutki Planorbidae 10 19 Anisus (Anisus) spirorbis (Linnaeus,1758) Zatoczek moczarowy Planorbidae 10 20 Anisus (Anisus) leucostomus (Millet,1813) Zatoczek białowargi Planorbidae 10 21 Anisus (Anisus) septemgyratus (Rossmässler, 1835) Zatoczek wieloskrętny Planorbidae 10 22 Anisus vortex (Linnaeus,1758) Zatoczek ostrokrawędzisty Planorbidae 10 Zał. II-92/43/EWG 10 23 Anisus vorticulus (Troschel, 1834) Zatoczek łamliwy Planorbidae Dz. Ust. Nr. 204 z 2004r NT 24 Anisus (Bathyomphalus) contortus (Linnaeus,1758) Zatoczek skręcony Planorbidae 10 25 Gyraulus albus (O.F.Müller,1774) Zatoczek białawy Planorbidae 10 26 Gyraulus albus f. hispidus (O.F.Müller,1774) Zatoczek białawy Planorbidae 10 27 Gyraulus laevis (Alder, 1838) Zatoczek gładki Planorbidae 10

182

Ochrona prawna Lp Nazwa łacińska Nazwa polska Rodzina E i stopień zagrożenia

28 Gyraulus acronicus (Férussac, 1807) Zatoczek gruby Planorbidae 10 29 Gyraulus riparius (Westerlund,1865) Zatoczek przybrzeżny Planorbidae 10 30 Gyraulus rossmaessleri (Auerswald, 1851) Zatoczek Rossmässlera Planorbidae 10 31 Segmentina nitida (O.F.Müller,1774) Zatoczek lśniący Planorbidae CORINE* 10 32 Planorbarius corneus (Linnaeus,1758) Zatoczek rogowy Planorbidae 10 33 Planorbarius corneus f. ammoroceras (Linnaeus,1758) Zatoczek rogowy Planorbidae 10 34 Carychium minimum (O.F.Müller,1774) Białek malutki Ellobiidae 9 35 Carychium tridentatum (Risso,1826) Białek wysmukły Ellobiidae 8 36 Catinella (Quickella) arenaria (Bouchard-Chantereaux,1837) Bursztynka piaskowa Succineidae 5 37 Succinea (Succinella) oblonga Draparnaud, 1801 Bursztynka podłużna Succineidae 8 38 Succinea (Succinella) putris (Linnaeus, 1758) Bursztynka pospolita Succineidae 9 39 Succinea (Oxyloma ) elegans Risso,1826 Bursztynka Pfeiffera Succineidae 9 40 Cochlicopa lubrica (O.F. Müller, 1774) Błysczotka połyskliwa Cochlicopidae 7 41 Cochlicopa lubricella (Porro, 1838) Błyszczotka mała Cochlicopidae 6 42 Cochlicopa nitens (Gallenstein, 1848) Błyszczotka lśniąca Cochlicopidae CORINE 9 43 Vertigo (Vertigo) antivertigo (Draparnaud,1801) Poczwarówka rozdęta Vertiginidae 9 Zał. II-92/43/EWG 9 44 Vertigo (Vertigo) moulinsiana (Dupuy,1849) Poczwarówka jajowata Vertiginidae Dz. Ust. nr.204 z 2004r CORINE* CR 45 Vertigo (Vertigo) pusilla (O.F. Müller, 1774) Poczwarówka drobna Vertiginidae 1 46 Vertigo (Vertigo) pygmaea (Draparnaud, 1801) Poczwarówka karliczka Vertiginidae 5 47 Vertigo (Vertigo) substriata (Jeffreys,1833) Poczwarówka prążkowana Vertiginidae 8 Zał. II-92/43/EWG 8 48 Vertigo (Vertilla) angustior (Jeffreys,1833) Poczwarówka zwężona Vertiginidae Dz. Ust. nr.204 z 2004r CORINE EN, HD2 49 Pupilla muscorum (Linnaeus, 1758) Poczwarówka pospolita Pupillidae 5 50 Vallonia pulchella (O.F. Müller) Ślimaczek gładki Valloniidae 5 51 Vallonia excentrica (Sterki, 1892) Ślimaczek owalny Valloniidae 5 52 Punctum (Punctum) pygmaeum (Draparneud, 1801) Krążałek malutki Endodontidae 7 53 Vitrina (Vitrina) pellucida (O.F. Müller, 1774) Przeźrotka szklista Vitrinidae 7 54 Nesovitrea petronella ( L.Pfeiffer,1853) Szklarka zielonawa Zonitidae NT 8 55 Oxychilus (Ortizius) alliarius (Miller, 1822) Szklarka czosnkowa Zonitidae 7 56 Oxychilus (Oxychilus) cellarius (O.F. Müller, 1774) Szklarka błyszcząca Zonitidae 7 57 Aegopinella pura (Alder, 1830) Szklarka blada Zonitidae 1

183

Ochrona prawna Lp Nazwa łacińska Nazwa polska Rodzina E i stopień zagrożenia

58 Aegopinella minor (Stabile, 1864) Szklarka mała Zonitidae 1 59 Zonitoides nitidus (O.F.Müller,1774) Szklarka obłystek Zonitidae 9 60 Euconulus alderi (Gray, 1840) Stożeczek Aldera Euconulidae 9 61 Euconulus fulvus (O.F.Müller,1774) Stożeczek drobny Euconulidae 7 62 Bradybaena fruticum (O.F.Müller,1774) Zaroślarka pospolita Bradybaenidae 2 63 Perforatalla (Perforatella) bidentata (Gmelin, 1791) Ślimak dwuzębny Helicidae 3 64 Perferatella (Monachoides) incarnata (O.F. Müller, 1774) Ślimak czerwonawy Helicidae 1 65 Perforatella (Pseudotrichia) rubiginosa (A.Schmidt,1853 Ślimak łąkowy Helicidae 9 66 Euomphalia strigella (Draparnaud, 1801) Ślimak pagórkowy Helicidae 5 67 Trichia (Trichia) hispida (Linnaeus,1758) Ślimak kosmaty Helicidae 7 Gromada Bivalvia - małże 68 Pisidium subtruncatum Malm 1855 b.p.n.g. Sphaeriidae 10 69 Pisidium nitidum Jenyns 1832 Groszkówka lśniąca Sphaeriidae 10 70 Pisidium supinum (Schmidt, 1851) Groszkówka drobna Sphaeriidae 10 72 Pisidium obtusale (Lamarck, 1818) Groszkówka kulista Sphaeriidae 10 73 Pisidium milium Held,1836 Groszkówka prostokątna Sphaeriidae 10 74 Spherium corneum (Linnaeus, 17587) Kulkówka rogowa Sphaeriidae 10 75 Musculium (Musculium) lacustre (Müller,1774) Kruszynka delikatna Sphaeriidae 10 b.p.n.g. – brak polskiej nazwy gatunkowej

 Gatunki z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, zaliczonych do fauny Polski.  Gatunki objęte ścisłą ochroną ścisłą. Na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 28 września 2004 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (Dziennik Ustaw nr204 z 2004r).  Gatunki mięczaków z podstawowej listy CORINE, oraz proponowane do listy lokalnej (* gatunki z podstawowej listy CORINE).  Klasyfikacja gatunków pod względem zagrożenia (Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce, według kategorii IUCN/WCU, red. Głowaciński , 2002):

CR krytycznie zagrożone NT bliskie zagrożenia EN zagrożone LC najmniejszej troski VU narażone DD dane niepełne HD2 annex/załącznik II HD obejmujący gatunki, których utrzymanie wymaga ochrony właściwych im siedlisk i wyznaczenie specjalnych obszarów ochrony. HD EU Habitat Directive 92/43/EEC Dyrektywa Unii Europejskiej. HD5 annex/załącznik V HD obejmujący gatunki, których pozyskiwanie ze stanu dzikiego jest możliwe lecz podlega ograniczeniom

184

Zał. 2: Tab. 2. Struktura Ekologiczna mięczaków na badanych powierzchniach w kolejnych latach 2008, 2009, 2011.

185

186

Objaśnienia do Tab. 2.

1. E 1-10 grupy ekologiczne wg. Ložka (1964): E-1 ślimaki leśne, E-2 ślimaki siedlisk częściowo zalesionych, E-3 ślimaki wilgotnych (podtapianych ) lasów, E-5 ślimaki siedlisk otwartych (nie zalesionych), E-6 ślimaki środowisk suchych, E-7 ślimaki siedlisk średnio wilgotnych, E-8 ślimaki siedlisk wilgotnych, E-9 ślimaki hydrofilne, E-10 mięczaki okresowo wysychających oczek wodnych, rozlewisk.

2. Liczba osobników w skali logarytmicznej: I 1-3 pojedyncze II 4-10 rzadkie III 11-31 nieliczne IV 32-100 liczne, V 101-316 bardzo liczne VI 317-1000 masowe

187

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

16. PODSUMOWANIE

Kampinoski Park Narodowy utworzono 16 stycznia 1959 r. Pełni on funkcję głównego węzła ekologicznego Mazowsza. Ku centralnemu rejonowi Mazowsza zbiegają się tu promieniście doliny dużych rzek: Wisły, Bugu, Narwi, Wkry i Bzury. Dzięki nim obszar ten ma ekologiczne związki z pasem Wyżyn Środkowopolskich, z bagnami Polesia, bagnami i jeziorami Zielonych Płuc Polski. Biogeograficznie Puszcza Kampinoska jest silniej związana z prawym (północnym), niż lewym brzegiem Wisły. Jest to wyraźna niezgodność z podziałem fizjograficznym, świadcząca o ścieraniu się na tym terenie różnych cech i wpływów. Puszcza leży bowiem na południowym skraju zasięgu północnego typu borów świeżych, a krawędź Równiny Błońskiej jest linią, poniżej której występuje już bardzo mało gatunków borealnych. Gatunki te (np. świerk) docierają do Puszczy głównie doliną Narwi. Natomiast głównym kanałem migracji gatunków kontynentalnych jest dolina środkowej Wisły z uchodzącymi do niej dolinami Sanu i Wieprza. Ten sam makroukład ekologiczny jest bardzo ważny dla napływu na Mazowsze gatunków południowych. W napływie gatunków zachodnich dużą rolę odgrywa dolina Bzury oraz dolina Wisły poniżej Puszczy Kampinoskiej. W rejonie Puszczy przecinają się dwa bardzo ważne europejskie szlaki migracji ptaków wodno-błotnych: szlak północ - południe i szlak wschód - zachód. Wszystkie te czynniki składają się na wyjątkową rolę Kampinoskiego Parku Narodowego w strukturze ekologicznej kraju, a nawet Europy. Główne walory przyrodnicze Kampinoskiego Parku Narodowego to:  wyjątkowo wyraziście ukształtowane zespoły wydm,  rozległe, bardzo zróżnicowane przyrodniczo ekosystemy leśne,  rozległe ekosystemy bagienne, pozostające w różnych stadiach sukcesyjnych,  bardzo duże bogactwo gatunkowe flory i fauny. W funkcjonowaniu przyrody Kampinoskiego Parku Narodowego swoistą rolę odgrywa Warszawa, położona na skraju Puszczy, w newralgicznym punkcie korytarza ekologicznego doliny Wisły, w pobliżu jej zejścia się z doliną Narwi. Jest to główny ośrodek antropopresji na Mazowszu. Z jednej strony procesy wzmożonej urbanizacji, źródło ruchu komunikacyjnego i turystycznego, pogłębiający się lej depresyjny wód podziemnych, zgrupowanie emitorów zanieczyszczeń powietrza, a z drugiej - ośrodek rozprzestrzeniania się gatunków roślin i zwierząt obcych w naturalnej florze i faunie Mazowsza i wypierających szereg rodzimych, cennych ale mniej ekspansywnych gatunków. Puszcza Kampinoska jest ujęta w „objęciach” dwóch szczególnie silnie rozwijających się pasm zabudowy: północno - zachodniego między Wisłą a Puszczą, wzdłuż szosy gdańskiej i południowego - między Puszczą a Równiną Łowicko-Błońską, wzdłuż szosy Warszawa - Leszno - Sochaczew. Jest to bardzo ważny czynnik ograniczający właściwe funkcjonowanie tutejszych ekosystemów, poprzez zablokowanie ważnych korytarzy ekologicznych, szczególnie północnego. Bardzo ważnym – negatywnym czynnikiem jest silna presja turystyczna a głównie „pseudo-turystyczna” związana z pozyskiwaniem płodów runa leśnego (grzybów, jagód oraz konwalii majowej). Ważnym problemem jest zwiększający się z roku na rok ruch samochodowy i to również po drogach o charakterze lokalnym. Najlepszym dowodem na to jest stale zwiększająca się zawartość dwutlenku azotu w powietrzu, których największą wartość zaobserwowano w omawianym roku 2011. Wzmożony ruch tranzytowy ciężkich samochodów

188

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku można było obserwować na przebiegającej kilkaset metrów od granic zlewni drodze lokalnej Kampinos – Górki Kampinoskie – Kazuń, co owocowało zwiększonymi stężeniami dwutlenku azotu w powietrzu od roku 2006. Należy jednak podkreślić, że nie są to wartości budzące niepokój; nie przekraczają one nawet 21% obowiązujących norm. Kolejnym problemem jest szybkie zarastanie licznych wykupionych przez Park powierzchni z zespołami nieleśnymi. Jednak od kilku lat Park dzierżawi znaczną część łąk do realizacji programów rolnośodowiskowych, w roku 2011 było to aż 700ha. Interesującym jest fakt, że ze względu na wysoki stan wód w roku sprawozdawczym tylko 3% tych łąk zostało wykoszonych. Od początku funkcjonowania Stacji Bazowej większość obszarów „olsołozowisk” i torfowisk niskich oraz łąk wilgotnych przeszła w różne stadia lasu. Dwa ostatnio wymienione czynniki dotyczą bezpośrednio terenów objętych obserwacjami przez Stację Bazową „Kampinos”. Podmokłe tereny dawnych łąk, od kilku lat nie wykaszane, ulegają bardzo silnemu zarastaniu przez różne gatunki krzewiastych wierzb, ewentualnie niekorzystnemu silnemu zadarnieniu. Zjawisko powiększania lesistości może z czasem spowodować deficyt wody na tym terenie. Jednocześnie w okresie wegetacyjnym zasoby wodne są jeszcze wystarczające dla dominujących zbiorowisk roślinnych. Prowadzone na terenie zlewni obserwacje nie potwierdzają popularnej tezy o postępującym deficycie wód gruntowych. Już w roku 2004 zaobserwowano znaczne zahamowanie i spowolnienie procesów sukcesji leśnej na terenach podmokłych. Wydaje się, że konieczna jest dalsza intensyfikacja prac zmierzających do zmniejszenia odpływu powierzchniowego dotycząca terenu całego Kampinoskiego Parku Narodowego, poprzez budowę sztucznych przetamowań na istniejących ciekach, dopuszczenie do ich dalszego zarastania lub - gdzie to jest możliwe - ich całkowitą likwidację (szczególnie typowych rowów melioracyjnych) – co przewiduje nowopowstały Plan Ochrony Kampinoskiego Parku Narodowego. Przeprowadzana co pięć lat inwentaryzacja roślinności najlepiej dowodzi, że jest to najwłaściwsza i najtańsza forma ochronny zespołów siedlisk podmokłych. Jednocześnie – o czym wspominano w rozdziale dotyczącym wód gruntowych – oddziaływanie cieków na sąsiednie tereny jest bardzo niewielkie. Oczywiście może być ono znacznie poważniejsze w przypadku Łasicy, czy nawet dolnego biegu Kanału Olszowieckiego. Od roku 2007 przez obecność bobrów w profilu zamykającym zlewnię doświadczalną nastąpiła zdecydowana zmiana warunków hydrologicznych. Kanał Olszowiecki został całkowicie przetamowany w odległości około 25 m poniżej stanowiska wodowskazowego i okresowo około 50 m powyżej tego stanowiska. Liczba tam i przetamowań budowanych przez bobry z roku na rok rośnie, a część z nich zmienia tylko okresowo lokalizacje. Z punktu widzenia programu pomiarowego "wody powierzchniowe" jest to na pewno znaczne utrudnienie w interpretacji wyników. Jednak dla ekosystemów torfowiskowych jest bardzo pozytywne zjawisko. Wystarczy podkreślić, że przed pojawieniem się bobrów kanał bardzo często wysychał na letnie i jesienne miesiące. Obecnie tego zjawiska już się nie obserwuje. Pewnym problemem jest niedostosowanie, głównie na terenach wydmowych, drzewostanów sosnowych do możliwości siedlisk. Jest to bardzo duży problem na terenie uroczyska „Korfowe”, którego większość stanowią prywatne lub już wykupione, bardzo zaniedbane młodniki sosnowe. Przewiduje się, że na podlegającym ochronie ścisłej terenie zlewni „Pożary” proces naturalnej przebudowy drzewostanów będzie trwał jeszcze wiele lat. Choć nie wykluczone, że w niektórych jej fragmentach przyroda nie jest aż taka powolna. Natomiast na terenach nie objętych ochroną ścisłą zabiegi przebudowy, w ramach planowych cięć pielęgnacyjnych są sukcesywnie prowadzone.

189

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku

Sukcesyjne zmiany w zbiorowiskach roślinnych, zmiany siedliskowe oraz zmiany w użytkowaniu terenu są przyczyną wyraźnych przemian flory lokalnej Kampinoskiego Parku Narodowego. Z dotychczas zarejestrowanych 1350 gatunków roślin naczyniowych wyginęło około 40 gatunków, z czego ponad 20 to taksony chronione. Związane głównie z siedliskami i zbiorowiskami wilgotnymi lub mokrymi. Jeżeli tendencja osuszania siedlisk nie zostanie trwale zahamowana ten sam los spotka kolejne 9 gatunków roślin chronionych, które utrzymują się jeszcze na pojedynczych stanowiskach: widłaczek torfowy, pełnik europejski, grzybień biały, grzybień północny, rosiczka okrągłolistna, gnidosz rozesłany, mieczyk dachówkowaty, kosaciec syberyjski i kruszczyk błotny. Sytuacja ta dotyczy także fauny bezkręgowej, która – w odróżnieniu od zbiorowisk roślinnych bardzo silnie reaguje na zmiany wilgotności środowiska. Poza gatunkami zbiorowisk wilgotnych do najbardziej zagrożonej grupy roślin należą gatunki murawowe. Flora łąkowa zagrożona jest przez naturalną sukcesję prowadzącą przez zbiorowiska krzaczaste do leśnych. Przeciwdziałać temu może tylko wykaszanie lub umiarkowane wypasanie. Niekorzystne dla tego elementu flory było obniżenie poziomu wody gruntowej. Flora segetalna ulega zubożeniu w wyniku chemizacji rolnictwa (stosowanie herbicydów, nadmierne nawożenie mineralne) – zjawisko to w niewielkim stopniu dotyczy już tylko południowej granicy zlewni. Jako czynnik ograniczający w pewnym stopniu rozwój tutejszych systemów ekologicznych można uznać nietypowe warunki atmosferyczne. Korzystne jest zmniejszenie się liczby letnich przygruntowych przymrozków występujących w sezonie wegetacyjnym, które utrudniały lub wręcz uniemożliwiały wprowadzanie wielu cennych gatunków drzewiastych do drzewostanów - najlepszym tego dowodem jest brak jesiona na siedliskach olsowych. Bardzo korzystnym zjawiskiem jest również spadek liczby pożarów w porównaniu z latami 1980. i początkiem lat 1990. Jako główne czynniki warunkujące rozwój geoekosystemów zlewni ZMŚP „Kampinos” należy uznać przede wszystkim warunki meteorologiczne (bardzo małe ilości opadów w latach osiemdziesiątych i początku dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku oraz w latach: 2000, 2002- 2005 i 2008, długie okresy suszy, bezśnieżne i zazwyczaj łagodne ostatnio zimy, liczne przygruntowe przymrozki w latach dziewięćdziesiątych) i szybki przyrost biomasy drzewiastej. Warunki te determinują główny abiotyczny składnik środowiska, czyli poziom zalegania zwierciadła wód gruntowych co z kolei warunkuje prawidłowy rozwój środowiska biotycznego (roślinności torfowiskowej i charakterystycznych dla tego obszaru gatunków fauny). Rok hydrologiczny 2011 charakteryzował się bardzo zróżnicowanymi opadami atmosferycznymi, utrzymującymi się na poziomie średnio-rocznej normy a jednocześnie kilkukrotnie przekraczającymi normę miesięczną w lipcu. W tej chwili nie można jeszcze ocenić jaki będzie miało to wpływ na zlewnię reprezentatywną. Również od kilku lat zaznacza się wyraźny wzrost wartości odczynu opadów atmosferycznych (od roku 2008). Jednocześnie stężenia i ładunki badanych jonów utrzymują się na stałym poziomie na przestrzeni całego okresu badawczego. W roku sprawozdawczym 2011 w plechach Hypogymnia physodes stwierdzono najniższe stężenia kadmu, ołowiu, miedzi i cynku w wieloleciu 2001-2011 oraz chromu i niklu w latach 2005-2011. Natomiast stężenie żelaza było przeciętne dla wielolecia 2001-2011, a siarka miała wysokie stężenia porównywalne z latami 2003 i 2007. W roku 2011 średnia defoliacja była podobna do roku poprzedniego, natomiast zaobserwowano inny udział procentowy drzew w klasach defoliacji. Jednak w obu ostatnich latach nie stwierdzono drzew w 3 i 4 klasie defoliacji oraz 1-4 klasie odbarwienia. W 2011 r. zaobserwowano kolejny rok pogorszenia zdrowotności i zmniejszenia powierzchni plech porostów na większości monitorowanych powierzchniach. Nawet na jednej z

190

Raport o stanie środowiska przyrodniczego zlewni ZMŚP "Kampinos" w 2011 roku nich nie stwierdzono żadnego gatunku porostu. Uzyskanych wyników w programie D1 nie można w sposób jednoznaczny powiązać ze zmianami stanu środowiska. Po raz pierwszy wykonano analizę GIS pokrycia terenu i użytkowania ziemi na terenie zlewni, która wykazała, iż w okresie 1997-2010 zaszły zmiany na 5,02% zlewni. Wyniki uzyskane po realizacji programu specjalistycznego „Monitoring malakofauny” wyraźnie nawiązują do czynników atmosferycznych, zmian poziomu zawodnienia siedlisk po 2007 r. Występuje interesująca zbieżność pomiędzy roślinnością i zespołami mięczaków. Zmiany w obrębie zespołów fitosocjologicznych na różnych powierzchniach mają zróżnicowany zakres i przebiegają w różnym tempie. Powierzchnie stabilne na których występuje wyraźna mozaikowatość siedlisk, oraz te na których kierunek zmian można wyraźnie określić reagują w podobny sposób na zmiany zawodnienia jak mięczaki. Uwzględniając wyniki już trzech lat badań mięczaków w zlewni ZMŚP „Kampinos” można stwierdzić że mięczaki reagują szybciej na zmiany zawodnienia niż rośliny. Porównując poszczególne elementy biomonitoringu istnieje duże podobieństwo w określeniu mozaikowatości siedlisk i charakteru tej mozaikowatości, którą wykrywają tylko rośliny, mięczaki oraz owady epigeiczne. W kolejnych latach badań wykazano silne populacje gatunków naturowych poczwarówki zwężonej i poczwarówki jajowatej, co dotyczy monitoringu gatunków i ich siedlisk realizując Dyrektywę Siedliskową i wypełnienie monitoringu obydwu gatunków.

191