ASOCIACIÓN ESPAÑOLA DE EGIPTOLOGÍA

CURSO DE EGIPTOLOGÍA 2016-2017 CREENCIAS Y SABIDURÍA EN EL ANTIGUO EGIPTO

4 El bestiario divino

Elisa Castel Ronda

Madrid, 28 de octubre de 2016 EL BESTIARIO DIVINO Elisa Castel

ANFIBIOS

Ranas , Heka, Heket, dioses de la ogdóada (miembros femeninos).

ANIMALES FANTÁSTICOS

Aker (doble león), Ammyt, Astarté (esfinge), , (dos serpiente), Atum (serpiente con cabeza de león), Ba (halcón con cabeza humana), Baal, Baba (carnero con 4 cabezas), Dumanutef (serpiente con cuatro cabezas en la espalda), Hapy (serpientes con cuatro cabezas en la espalda), Harmajis (esfinge), de la , Seth, . ARTRÓPODOS

Abejas (?), , , Nejbet.

Cucarachas Apshai (¿quizá un coleóptero?).

Escarabajos Behedety (alado), Jerpi, Neith, , .

Escolopendras Osiris, Sepa.

Escorpiones de agua Selkis (Serqet).

Escorpiones Heddedet, Hedyedet, , Serker, (Selkis), Tabithet, Neith.

Saltamontes Ra. AVES

Buitres Nejbet, Nerit, , .

Gansos .

Garzas Ba, , Osiris, Ra, Urshepsef.

Golondrinas Isis, Neftis. Halcones Almas de Pe, Antiuey, Ash, Atón, Behedety, , , Dunanuy, Hapy (hijo de Horus), Harendotes, Harmajis, Harmotes, Haroeris, Harpócrates, Harponjnufis, Harpra, Harsiase, Harsomtus, (hembra), , Heret- Kau (halcón hembra), Hor Imyshenu, Hor Nejeny, Horajty, Horajty, Horbehedety, Hor-Iabty, Hor-Merty, Hor-Panebtauy, Hor-Semsu, varias formas de Horus, Horus de Buhen, Horus de la Duat, Horus de Libia, Horus de Manu, Horus de Mesén, Horus de Miam, Horus de , Horus, Horus de Baki, Hurun, , Iri Renef Dyesef, Isis y Neftis (halcones hembras), Iunmutef, Jededu, Jentijety, Jentyenirty, Jentyirty, Jentyjati/Jentejtay, Jnum, Jonsú, , Mejentyenirty, Mejentyirty, , Montu, Nemty, -Sokar- Osiris, Qebehsenuf (híbrido), Ra, Shesmu, Sokar, , Ur, Urpehty.

Ibis Iah, Thot, Aj.

Milanos Isis, Neftis.

Ocas Amón, Genger-ur, Gueb, Hapy, Jededu.

2

MAMÍFEROS

Antílopes Barca de Sokar, Hemmu, Resehf, Satis.

Asnos Apofis, Seth. Cánidos Agebur, Almas de Nejen, Am-Heh, , Baba, Dunanuy, Duamutef, Igai,Input, Jentyamentiu, Jentyshhneter, Nebtadyeser, Osiris, Sed, Upuaut, Upuaut, Usert.

Carneros Amón, Auf-Ra, Ba, Baba, Banedyedet, carnero de Mendes, Herishef, Herur, Jenty, Jentyirty, Jnum, Mejentyirty, Merymutef, Ra.

Cerdos Nut, Opet, Reret, Tueris.

Delfínes Hatmehyt (?)

Erizos Abaset

Gatos , Basty, Hathor, Miuty, Ra. Guepardos (piel con la que se recubre) Ikenty, Iunmutef (¿), (piel con la que se recubre).

Ginetas Mafdet.

Gacelas Anukis, Isis, ReshefReshep, .

Hipopótamos Hedyet, Isis, Opet, Opet, Reret, Rertu, Seth, Shepset, Tueris. Leones Amón, , Arensnufis, Astarté, Atum, Basty, Behedety, Bes, Dedun, Harmajis, Hathor, Horus de Buto, Horus de Mesen, Horus de Silé, Horus de Sendet, Isis, Ipuyt, , Jentyenirty, Jentyirty, Mahes, Mahesa, Matit, Matyt, Mehyt, Mehyt, Mejentyenirty, Mejentyirty, Mihos,Mut, Nebtuu, Nefertum, Nefertum, Nenemut, Onuris, Pajet, Kadesh, Ra, Raet, Raettauy, Repyt, Repyt, Reret, Ruty, Sbiumeker, Sejmet, Shesemtet, Shesemu, Shesmetet, Shesmu, , Tasenetnefert, , Tutu, Uadyet, Uadyet, Uerethekau, Uerethekau, Usert. Leopardos Bes (piel con la que se recubre) Ikenty, Iunmutef (¿)Mafdet, Seshat (piel con la que se recubre).

Monos Baba, Bes, Hapy (hijo de Horus),Hedyur, Iah , Jonsu, Sopdu, Thot.

Murciélagos Desconocemos el nombre

Musarañas Jentienirty, Amaru.

Nutrias Uadyet.

Terneros , Ra. Toros/bueyes Amón-Ra, , Atum, Ba-Pef, Bujis, Heseb, Jentyjati/Jentejtay, Jonsu, Kamutef, Kemur, Merhy, Merur (), Min, Montu, Nemty, Nun, Osiris, Ptah, Ptah-Sokar-Osiris, Ra, Semaur, , Toro de la Enéada, Toro de Ombos, Uj, . Vacas Ajet, Amentit, Amonet, , Hathor, 7 Hathor, Hesat, Ihet, Isis, Mehetueret, Mesjenet, Nebtuu, Nehemetauy, Nejbet, Nut, Sejathor, Sejat-Hor, Shentayt, Shentyt, Sothis.

Liebres Unut.

3

Mangostas Atum, Jentyenirty, Jentyirty, Jetery, Mafdet (¿), Mejentyenirty, Mejentyirty, Ra, Uadyet. Ratones Genios del Más Allá (sin nombre conocido). PECES

Anguilas Atum, Osiris (intestine).

Barbus bynni: Osiris, Hatmehyt (¿). Mehyt.

Lates nilóticus (percas) Netih, Osiris. Malapterurus eletricus: Bastet, Hepuy y, Heqes(sólo en cuanto a deidades que ofrencen bandejas de peces).

Schilbe mystus: Hatmehyt (¿)

Synodontis betensoda: Hathor, (¿).

Tilapias (carpas) Atum-Ra, Bulty, Hathor,Osiris. REPTILES

Cocodrilos Apofis, Arensnufis, Gueb, Hor Imyshenu, Iek, Jentyenirty, Jentyirty, Jentyjety, Jnum (cocodrilo con cabeza de carnero), Mejentyenirty, Mejentyirty,Osiris, , Upuaut. Lagartijas Atum, Hijos de Horus, genio del Más allá con nombre desonocido, Ra, Osiris, Anubis, Irrenefdyesef. Serpientes Ajet, Amón (Kamutef), Apedemak (serpiente con cabeza de león), Apedemak (serpiente emergiendo de flor de loto), Apofis, Atum, Auf-Ra, Beset, Dedun, Dyesertep, Harsomtus, Heka, Hotep-Se-Jus, , Irto, Isis, Iunit, Kematef, , Meretseger, Meretseger, Nehebkau, Nenemutm, diosas de la Ogdóada (miembros masculinos), kebehut, , Renenutet, , Shepset, Somtus, Tatenen, Tefnut, Uadyet, Uerethekau, Upset, Uroboros.

Tortugas Apofis. Shetyher, Gueb, Orión, Sothis, Unemhuaut.

BIBLIOGRAFÍA ANDREWS, C. (1999): “The boar, the ram-headed crocodile and the lunar fly”. En Studies in Egyptian Antiquities: tributo a T. G. H. James, ed. W. V. Davies (Ed). British Occasionnal papers 123, Londres, p. 78-81. ARNOLD, D. (1995): "An Egyptian Bestiary," The Metropolitan Museum of Art Bulletin 52.4.” http://resources.metmuseum.org/resources/metpublications/pdf/An_Egyptian_Bestiary_The_ Metropolitan_Museum_of_Art_Bulletin_v_52_no_4_Spring_1995.pdf (8.06.2016) BAILLEUL-LE SUER, R. (ed.) (2012): Between Heaven & Earth. Birds in ancient . The Oriental Institute. Chicago. http://oi.uchicago.edu/research/publications/oimp/oimp-35- between-heaven-and-earth-birds-ancient-egypt (4.05.2016) BOESSNECK, J. (1988): Die Tierwelt des Alten Ägypten. Ed. Verlalg C.H. Belck. Munich. BREWER, D. y FIEDMAN, R.F (1989): Fish and fishing in . Aris & Phillips. Warminster. BREWER, D. J.; REDFORD, D. B; REDFORD, S. (1994): Domestic Plants and Animals. The Egyptian Origins. Aris & Phillips Ltd. Warminster. CASTEL, E. (2001): Gran Diccionario de Mitología Egipcia. Alderabán. Madrid. CASTEL, E. (2009): Diccionario de signos y símbolos del antiguo Egipto. Alderabán. Cuenca. CORTEGGIANI, J.-P. (2010): El Gran libro de la Mitología Egipcia. Esfera de los libros. Madrid.

4

DORST, J. y DANDELOT, P. (1973): Mamíferos salvajes de África. Ediciones Omega. Barcelona EVANS, L. (2010): Animal Behaviour in Egyptian Art. Representations of the Natural World in Memphite Tombs Scenes. Aris and Phillips. Oxford. FISCHER, H. (1968): Ancient Egyptian Representations of Turtles. The Metropolitan Museum of Art, New York. Nueva York. http://resources.metmuseum.org/resources/metpublications/pdf/Ancient_Egyptian_Represen tations_of_Turtles.pdf (10.02.2016) GAILLARD, C. M. (1923): Faune égyptienne antique. Recherches sur les poissons représentés dans quelques tombeaux égyptiens de l´ancien empire. Institut Français d´archéologie Orientale. Cairo. GERMOND, P. (2001): An Egyptian Bestiary. Thames & Hudson. Londres. GRUBER, U. (1989): Guía de las serpientes de Europa, norte de África y Próximo Oriente, Ediciones Omega. Barcelona. GUILHOU, N. (2009): “Lézards et geckos dans l’Égypte ancienne”. En IVe Rencontres archéozoologiques de Lattes, UMR 5140 - CNRS, Universidad Paul-Valéry. Montpellier 3, 26 junio 2009.pp. 1-25. https://www.google.es/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0ahUKEwjooa3- t5jOAhWFJsAKHZ4IBu4QFggcMAA&url=https%3A%2F%2Fwww.asm.cnrs.fr%2FIMG%2Fpdf%2F Guilhou_2009.pdf&usg=AFQjCNFAc6uF2boYqbBa8LETFF45bAkRRw (14.09.2016) GUILHOU, N. (2011): “Insectes indésirables: la protection des denrées alimentaires dans le mobilier funéraire d’après les sarcophages du Moyen Empire”. En Égypte. Ve Rencontres archéozoologiques de Lattes, UMR 5140 - CNRS, Universidad Paul-Valéry. Montpellier 3, 24 junio. https://www.asm.cnrs.fr/IMG/pdf/Guilhou_2011.pdf (21.09.2016) HOATH, R. (2009): A field guide to the mammals of Egypt. The American University in Cairo Press. Cairo-Nueva York. HOULIHAN, P.F. (1986): The birds of Ancient Egypt. Aris & Phillips. Warminster 1986. HOULIHAN, P.F. (1996): The Animal world of the . Thames & Hudson 1996. Londres. IGLESIAS CASADEMUNT, N. (2014): Heket: estudio de una divinidad egipcia a través de las fuentes arqueológicas y literarias. BAEDE 23, pp.95-117. IGLESIAS LLANOS, L. (2015): El ciclo mítico de Heracleópolis Magna: Continuidad y reelaboración a partir de les fuentes funerarias y cultuales. Aula AEgyptiaca Studia. Servei de Publicacions de la Universitat Autònoma de Barcelona. Barcelona. https://books.google.es/books?id=iH2rBwAAQBAJ&pg=PA561&dq=El+ciclo+m%C3%ADtico+de +Heracle%C3%B3polis+Magna:+Continuidad+y+reelaboraci%C3%B3n+a+partir+de+les+fuentes +funerarias+y+cultuales+pdf&hl=es&sa=X&ved=0ahUKEwjb6I6L8OjNAhUDwBQKHYgRCIMQ6A EIHDAA#v=onepage&q=El%20ciclo%20m%C3%ADtico%20de%20Heracle%C3%B3polis%20Mag na%3A%20Continuidad%20y%20reelaboraci%C3%B3n%20a%20partir%20de%20les%20fuentes %20funerarias%20y%20cultuales%20pdf&f=false (18.08.2016) JANSSEN, R. y J. (1989): Egyptian household animals. Shire Egyptology. Risborough. JOHNSON, S. B. (1990): The cobra goddess of Ancient Egypt. Kegan Paul International. Londres- Nueva York. KRINTSKY, G. (2015): The Tears of Re. Beekeeping in Ancient Egypt. Oxford University Press. Oxford. MALEK, J. (1993): The cat in ancient Egypt. British Museum Press. Londres. MATHIEU, B. (2013): Horus: “polysémie et métamorphoses”. ENiM 6, pp 1-26 http://www.enim-egyptologie.fr/index.php?page=enim-6&n=1 (01.09.2016) MEEKS, D. (2010): De quelques “insectres” égyptiens entre lexique et paléographie. En Perspectives on Ancient Egypt. Studies in honor of Edward Brovarski. Cairo. Pp. 273-304. MONTES, M. (2014): “La abeja y las escenas de apicultura en el Antiguo Egipto: concepción, desarrollo y evolución” BAEDE 23, pp. 157-219. Madrid OSBORN, D. J. y OSBORNOVÁ, J. (1998): The mammals of Ancient Egypt. Aris & Phillips. Warminster.

5

PÉREZ VÁZQUEZ, F. (2005): El cerdo en el antiguo Egipto. Consorcio de Jabugo y Ediciones Técnicas de Calidad. Madrid. TE VELDE, H. (1980): "A Few Remarks upon the Religious Significance of Animals in Ancient Egypt," Nº 27: 76–82. http://www.jacobusvandijk.nl/docs/Animals.pdf (5.04.2016) VERNUS, P. y YOYOTTE, J. (2005): Bestiaire de pharaons. Perrin. Paris. VOLOKHINE, Y. (2014): Le porc en Égypte ancienne. Presses Universitaires de Liège. Lieja. VV.AA. (2015): Animales y faraones. El reino Animal en el antiguo Egipto. Louvre Lens, Somogy, Editions d´Art. Obra Social La Caixa.

Páginas web

Cows, oxen and bulls in ancient Egypt: http://www.osirisnet.net/docu/veaux/e_veaux.htm

Egypt: Pigs in Ancient Egypt: http://www.touregypt.net/featurestories/pigs.htm

Animals divine, wild, domestic and imaginary: Página donde hay un completo conjunto de animales en el antiguo Egipto http://www.reshafim.org.il/ad/egypt/bestiary/index.html

Horus, the God of Kings in Ancient Egypt: http://www.touregypt.net/featurestories/horus.htm Colapso Ecológico no Vale do Nilo: Interesante página brasileña interactiva que muestra la extinción de los mamíferos en Egipto en cada época y datos de cada uno de ellos: http://infograficos.estadao.com.br/public/cidades/extincoes-egito/

6