Het stormt in mijn hart: selectieve bibliografische notitie Nederland-Zuid-Afrika

http://www.aluka.org/action/showMetadata?doi=10.5555/AL.SFF.DOCUMENT.nizap1001

Use of the Aluka digital library is subject to Aluka’s Terms and Conditions, available at http://www.aluka.org/page/about/termsConditions.jsp. By using Aluka, you agree that you have read and will abide by the Terms and Conditions. Among other things, the Terms and Conditions provide that the content in the Aluka digital library is only for personal, non-commercial use by authorized users of Aluka in connection with research, scholarship, and education.

The content in the Aluka digital library is subject to copyright, with the exception of certain governmental works and very old materials that may be in the public domain under applicable law. Permission must be sought from Aluka and/or the applicable copyright holder in connection with any duplication or distribution of these materials where required by applicable law.

Aluka is a not-for-profit initiative dedicated to creating and preserving a digital archive of materials about and from the developing world. For more information about Aluka, please see http://www.aluka.org Het stormt in mijn hart: selectieve bibliografische notitie Nederland-Zuid-Afrika

Alternative title South African Embassy: Information Series No. 14 Author/Creator Van den Bergh, Erik Publisher South African Embassy, The Hague Date 2000-05-00 Resource type Pamphlets Language Dutch Subject Coverage (spatial) South Africa, Coverage (temporal) 1652 - 2000 Source NIZA Description Organized "bibliographical overview" on relations between the Netherlands and South Africa, covering various fields, organizations, et cetera. This includes but goes beyond a list of publications (267 titles). Format extent 70 (length/size)

http://www.aluka.org/action/showMetadata?doi=10.5555/AL.SFF.DOCUMENT.nizap1001

http://www.aluka.org HET STORMT IN MIJN HART

HET STORMT IN MIJN HART NEDERLAND-ZUID AFRIKA HE NO0TI1TI1E Nederland tegen Apartheid JANý 1 H(X((, FEN1 ý

HET STORMT IN MIJN HART NEDERLAND - ZUID-AFRIKA SELECTIEVE BIBLIOGRAFISCHE NOTITIE Erik van den Bergh South African Embassy: Information Series No. 14

'Onze Boerenliefde uit de negentiende eeuw is minstens even interessant als onze Boerenhaat van pakweg honderd jaar later. En de bijzonderheden van wat een tijdhlag, zonder een spoor van ironie, bekend zou staan als 'de enige gesliWtlde volksplantinkg die Nederhad in de wereld heeft gesticht' verdienen beter. Wie schrijft er eens een gedegen drieduizend bladzijden tellend standaardwerk? The Rise and Decline of the Dutch .' Henk van Woerden, Gevoelens van verkleefdheid. in: NRC-Handelsblad (28 september 1996) Uitgave Ambassade van Zuid-Afrika Wassenaarseweg 40 2596 (j Den laag Tel.: 070- 392 45 01 Fax: 070 - 346 06 69 Foto's Nederlands-Zuid-Afrikaanse Vereniging, Amsterdam Kairos, Utrecht Ontwerp Boulogne Jonkers Druk : Van Waesberge B.V. Publicatie : Mei 2000 ISBN : 90-805894-1-1

INHOUD VOORWOORD DOOR AMBASSADEUR NIEHAUS 4 1. INLEIDING 6 2. NEDERLAND EN ZUID-AFRIKA 8 3 SPECIFIEKE ZUID-AFRIKA-ORGANISATIES 19 4. ZUID-AFRIKANEN IN NEDERLAND 22 5. PROJECTEN IN ZUID-AFRIKA 23 6. BUITENLANDS BELEID EN POLITIEKE PARTIJEN 24 7. SOCIAAL-ECONOMISCHE BANDEN 28 8. ONDERWIJS EN WETENSCHAPPEN 31 9.CULTUUR 33 10.KERKENENRELIGIE 37 11. ONTWIKKELING EN MENSENRECHTEN 40 12. MEDIA 41 13. MAATSCHAPPELIJKE ORGANISATIES EN BEWEGINGEN 42 14. INTERNATIONALE ORGANISATIES 43 15. INDIVIDUEN 44 LITERATUU RVERWJZINGEN 47

VOORWOORD Veel in Nederland is mij dierbaar geworden. In de periode van drie en een half jaar waarin ik mijn land mocht dienen als ambassadeur heb ik veel Nederlanders leren kennen en veelal ook leren waarderen. Mijn beeld van Nederland, dat zich ten dele al gevormd had gedurende mijn studie aan de Utrechtse Universiteit, is de afgelopen jaren verdiept en stevig verankerd. Nederland is voor mij in veel opzichten een tweede vaderland geworden. Vaak heb ik de afgelopen tijd de gelegenheid gekregen om deel te nemen aan de open en kritische debatten die zo kenmerkend zijn voor de Nederlandse cultuur. Daarbij ging het nogal eens over verschillen en overeenkorrïsten met de situatie in Zuid-Afrika. Over de werelden van verschil, maar ook over overeenkomsten en vooral over wat ons bindt. De relatie tussen beide landen wordt door sommigen, vooral in Nederland, als zeer speciaal beschouwd. Daarbij wordt soms over het hoofd gezien dat de contacten in het verleden in diverse opzichten wel bijzonder maar ook nogal beperkt waren. De afgelopen jaren is de band tussen Zuid-Afrika en Nederland hechter geworden en in zekere zin ook normaler. Vooral tijdens het afscheidsbezoek van president Nelson Mandela aan Nederland bleek hoe hartelijk de betrekkingen nu zijn. Op vele plaatsen in Nederland heb ik mij zeer welkom gevoeld. Maar geen enkele streek deed mij zo zeer aan Zuid-Afrika denken als de Hoge Veluwe. Het wijde landschap daar ademt de geest van mijn land en ik was dan ook verrast om te lezen dat M.T.Steyn (1857-1916), rond de (toenmalige) eeuwwisseling president van de Oranje Vrijstaat, bij een bezoek aan Nederland tot dezelfde conclusie bleek te zijn gekomen. Hij meldde mevrouw Kröller bij zijn bezoek aan de Hoge Veluwe: 'Dat is nu voor het eerst in Europa, dat ik een natuur zie, die mij herinnert aan ons Zuid-Afrika.' Om die reden besloot mevrouw Kröller om juist daar een standbeeld voor de Boerengeneraal Christiaan de Wet te laten ontwerpen. De beeldhouwer Joseph Mendes da Costa reageerde, toen hij de opdracht voor dit beeld kreeg, met veel enthousiasme. 'Het stormt in mijn hart', schreef hij zijn opdrachtgeefster en zijn reactie typeert de grote betrokkenheid van veel Nederlanders bij de vaak stormachtige gebeurtenissen in Zuid-Afrika in de periode rond de AngloBoerenoorlog. Ook in latere, voor Zuid-Afrika zo dramatische jaren van apartheid zouden veel Nederlanders blijk geven van grote en vaak ook emotionele betrokkenheid bij de strijd tegen apartheid en racisme. Wanneer het over Zuid-Afrika ging bleef het stormen in menig Nederlands hart. Om voor de toekomst te bewaren wat het verleden aan materiaal nagelaten heeft werd in 1999 de Commissie Archieven Nederland-Zuidelijk Afrika opgericht door drie organisaties die zich zeer betrokken weten bij de ontwikkelingen in Zuid-Afrika: Kairos, de Nederlands-Zuid-Afrikaanse Vereniging en het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika. De Commissie besloot - zonder daarbij naar volledigheid te streven, in kaart te brengen welke - met name wetenschappelijke - publicaties en studies de afgelopen decennia in Nederland gepubliceerd werden over Zuid-Afrika en over de relatie tussen beide landen. Aan Kairosmedewerker Erik van den Bergh werd gevraagd dit overzicht samen te stellen. Hij beschikt over een uitzonderlijke kennis van de literatuur over Zuid- Afrika en is naar mijn vaste overtuiging de aangewezen persoon om deze taak te verrichten. Zijn persoonlijk getint overzicht, waarin een veelzijdig beeld wordt geschetst van een grote hoeveelheid publicaties, wil ik u graag ter lezing aanbevelen. De NZAV en Kairos ben ik erkentelijk voor het terbeschikking stellen van foto's voor deze uitgave. Van harte hoop ik dat er de komende jaren gewerkt zal worden aan het opvullen van de in deze brochure gesignaleerde leemtes. Moge de geschiedenis ons verrijken en leiden tot meer begrip voor de complexe samenlevingen waarin we voorrecht hebben te mogen leven. Carl Niehaus Ambassadeur

1. INLEIDING De relatie tussen Zuid-Afrika en Nederland kent veel opmerkelijke en vaak ook dubbelzinnige aspecten. Het voormalige moederland en de toenmalige kolonie weten zich met elkaar verbonden, maar over de aard van de banden valt stevig te twisten. Er is verwantschap in religie, taal en cultuur tussen een deel van de Nederlanders en een deel van de Zuid-Afrikanen, maar daarnaast is er sprake van een aanzienlijke kloof: grote delen van de Zuid-Afrikaanse samenleving zijn in Nederland in veel opzichten onbekend, zoals het omgekeerde zeker niet minder het geval is. Sommige Nederlanders waren (en zijn) trots op onze voorvaderen en hun koloniale aanpak, maar, met name de laatste decennia, maakt vooral schaamte over hetgeen zij misdaan hebben deel uit van het collectieve geheugen. Schaamte is er met name over het Nederlandse aandeel in apartheid, maar daarnaast (en wellicht juist ook daardoor) bestaat er ook veel sympathie voor de strijd tegen het wettelijk verankerde racisme in Zuid-Afrika en de Nederlandse betrokkenheid daarbij. Ook aan Zuid-Afrikaanse kant -en dan vooral bij de - is er afstand en verbondenheid: Europese wortels vallen niet te ontkennen maar tegelijkertijd diende het Nederlands te verdwijnen om plaats te maken voor en konden de Afrikaners alleen emanciperen door de banden met Nederland minder hecht te maken. Vanwege het gemeenschappelijk verleden stak kritiek uit Nederland soms nog meer dan protest uit andere landen. Ook voor Nederlandse wetenschappers gold een zekere dubbelheid: in de apartheidsjaren was distantie geboden: de culturele en wetenschappelijke boycot werden (al dan niet stringent) toegepast. Het thema Zuid-Afrika zorgde vaak voor commotie en lag op vele niveaus zeer gevoelig. De apartheidsstaat diende -volgens velen- waar mogelijk gemeden te worden. Wie toch onderzoek wilde doen merkte dat veel bronnen niet of moeilijk toegankelijk bleken en dat visa voor Zuid-Afrika doorgaans niet weggelegd waren voor ook maar enigszins kritische wetenschappers. Banden van Nederlandse wetenschappers met zwart Zuid-Afrika bleven in deze periode over het algemeen oppervlakkig of kwamen zelfs in het geheel niet tot stand. Om al deze redenen is er de afgelopen decennia allerminst sprake geweest van een bloeiende en omvangrijke traditie van Nederlandse academische research met betrekking tot Zuid-Afrika. Of deze situatie zal veranderen, nu Zuid-Afrika zich omgevormd heeft tot een democratie en begonnen is aan de opbouw van een nieuwe staat, zal nog moeten blijken. Wanneer echter zelfs maar een bescheiden deel van het grote enthousiasme tijdens het staatsbezoek dat president Mandela in 1999 aan Nederland bracht, zal doorklinken in de Nederlandse samenleving dan zullen de banden tussen Zuid- Afrika en Nederland ook in de toekomst bijzonder van karakter zijn.1

In dit overzicht wordt geprobeerd aan te geven in welke mate de relaties tussen Zuid-Afrika en Nederland beschreven zijn. De nadruk ligt daarbij op publicaties uit en over de periode vanaf 1948. Daarnaast worden Nederlandse studies over Zuid-Afrika aangeduid, waarbij vooral aandacht wordt besteed aan de sectoren geschiedenis, cultuur en politiek. Bijzondere aandacht wordt gevraagd voor bibliografische publicaties. Algemene overzichtswerken zijn doorgaans alleen opgenomen wanneer er in redelijke mate aandacht is voor Zuid-Afrika. Wanneer verscheidene publicaties per thema beschikbaar zijn, is geprobeerd recht te doen aan diepgang en kwaliteit; als regel is de meest recente studie vermeld. Dit overzicht kent een aantal beperkingen. Er is gekozen voor een selectieve bibliografie. Naar volledigheid werd dus nadrukkelijk niet gestreefd. De nadruk ligt in sterke mate op publicaties en onderzoek in Nederland; voor zover bekend zijn relevante Zuid-Afrikaanse uitgaven vermeld, maar er is voor deze publicatie geen onderzoek in Zuid-Afrika verricht. Hoewel verscheidene onderzoekers en documentalisten bereid bleken mee te denken over dit overzicht komen de keuze van de hier beschreven titels en het commentaar uitsluitend voor verantwoordelijkheid van de samensteller.2

2. NEDERLAND EN ZUID-AFRIKA A. Archieven, documentatiecentra en bibliografieën Een gedetailleerde en gedegen beschrijving van hetgeen over zuidelijk Afrika in Nederlandse archieven is ondergebracht, is te vinden in de Guide to the Sources of the History of Apica South of the Sahara in the Netherlands.Ook voor enkele andere westerse landen zijn vergelijkbare overzichten beschikbaar. In de eerste nummers van Itinerario, het bulletin van het Leidse Centre for the History of European Expansion, worden andere delen in dezelfde reeks over collecties in andere Europese bronnen kort getypeerd.4 Algemene gegevens over de Afrika-collecties van 123 Nederlandse bibliotheken en documentatiecentra zijn bondig samengevat in de in 1986 verschenen Gids van Afrika-Collecties in Nederlandse Bibliotheken en Doc tinentatiecentra.5 Van recenter datum en zeer breed van opzet is de SCOLMA Directory of Libraries and Special Collections on Africa in the United Kiigdom and in .6 Van grote historische waarde -ook voor de bestudering van de banden tussen Nederland en de Kaap- zijn de VOC-archieven. De 1277 strekkende meter archiefmateriaal is minutieus in kaart gebracht en een gedetaileerde beschrijving verscheen in 1992 in druk.7 Onder de titel Bronnen in het buitenland verzorgde het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis een overzicht van 1460 titels waarin verwezen wordt naar vindplaatsen van Nederlandse bronnen in den vreemde. Van deze titels hebben er 24 rechtstreeks betrekking op Zuid-Afrika.8 De meest recente Nederlandse bibliografie over het hedendaagse ZuidAfrika staat op naam van Ineke van Kessel: Aspccts of the Apartheid State. A bibliographical survey. Voor liefhebbers is deze uitgave een uitkomst. Alleen al het eerste hoofdstuk biedt 15 pagina's verwijzingen naar andere bibliografieën.9 In vele Zuid-Afrikaanse bibliografische publicaties is materiaal te vinden over de relatie met Nederland. Het meest omvangrijke project betreft A South African Bibliography to the year 1925, waarvan het zesde deel (de index) in 1997 door de South African Library werd uitgebracht. Bibliografisch materiaal over de Zuid- Afrikaanse geschiedenis verscheen in vele edities bij de University of South Africa (UNISA) in Pretoria. Na de vijfdelige l)ictionary ofSouth African Biographly verscheen in 1995 een bundel met 129 portretten in de New l)i tionary of South African Biography.]l° Nieuwe delen, waarin veel meer aandacht zal worden besteed aan zwarte Zuid-Afrikanen, zijn in voorbereiding.

Zeer beknopte biografische profielen van circa 1500 Zuid-Afrikanen uit heden en verleden zijn te vinden in A Conc ise lictionary of South African Biography. 11 Wie zicht wil krijgen op in Zuid-Afrika geordend archiefmateriaal kan bij de Nasionale Argivaris in Pretoria een publicatielijst opvragen.12 Het South African Institute of International Affairs in Johannesburg publiceerde de afgelopen jaren diverse bibliografische overzichten over o.a. sancties, buitenlands beleid en veiligheid." B. Zuid-Afrika in Nederlands historisch (overzichts-)werk W.Ph.Coolhaas bewees veel onderzoekers een grote dienst met zijn Critical Survey of Studies on the Dutch Colonial Histoiy.14 Het is, zoals G.J.Schutte opmerkte in zijn inleiding tot de tweede bijgewerkte editie, 'a bibliography which was at the same time an authoritative historiography'. De paragraaf over Zuid- Afrika biedt in vijf pagina's een beknopt overzicht. Dat de historici zich de afgelopen decennia niet massaal hebben gestort op Zuid- Afrika in de VOC-tijd of de betrekkingen tussen dat land en Nederland in die periode blijkt o.a. uit de bibliografieën die jaarlijks in het kwartaalblad Itínerario worden gepubliceerd. In het overzicht van 'Dutch Expansion Studies' werd Zuid- Afrika in 1993 twee keer genoemd in een overzicht van 298 publicaties; in 1994, 1995 en 1996 volgen respectievelijk drie, acht en zes vermeldingen (van resp. 304 ,311 en 469 titels). In de meest recente editie (1997) is het gehele continent Afrika onvermeld gebleven.1 S De Nederlandse geschiedschrijving heeft in dit opzicht niet veel meer te bieden. In de Kroniek van de voornaamste boeken en publicaties op het terrein van de Nederlandse geschiedenis valt vooral het ontbreken op van titels over de historische banden tussen Zuid-Afrika en Nederland.16 Ook waar wel het een en ander te verwachten zou zijn, bijvoorbeeld in de bundel van K.Groeneboer over Koloniale taalpolitiek in Oost en Wst ontbreekt Zuid-Afrika. Het verhaal dreigt eentonig te worden. Maar ook in het eerste veelomvattende overzichtswerk sinds vele decennia over de Nederlandse koloniale geschiedenis van de Utrechtse historicus J.van Goor wordt ZuidAfrika afgedaan in minder dan één procent van de tekst.17 C. Nederlandse historici over Zuid-Afrika: oude banden In de meeste recente publicaties van Nederlandse historici over Zuid-Afrika en onze verhouding tot de Afrikaners staat het breukvlak tussen de negentiende en de twintigste eeuw centraal. Belangrijke studies van M.Kuitenbrouwer en M.Bossenbroek brengen de samenhang tussen

Nederland, Indië en Zuid-Afrika in kaart.18 Met name op het boek van de Utrechtse historicus Kuitenbrouwer volgde een interessante discussie in de vakbladen over de vraag of er gesproken kan worden van een specifiek Nederlands imperialisme.19 Markante aspecten van de stamverwantschap tussen Nederland en ZuidAfrika zijn leesbaar en gedegen uitgewerkt door G.J.Schutte (Nederland en de Afrikaners), C.A.J.van Koppen (over A.Kuyper en Zuid-Afrika) en H. te Velde (Liberale reacties op Zuid-Afrika).20 Een vergelijkbare studie over de (complexe) banden van de sociaaldemocraten met Zuid-Afrika ontbreekt helaas.21 Belangrijke facetten van de periode na de Anglo-Boerenoorlog komen aan de orde in het proefschrift van B.J.H de Graaff, De mythe van de stamverwantschap.22 Hoe uiteenlopend de hier genoemde studies ook mogen zijn, een gemeenschappelijk kenmerk is dat ze vrijwel uitsluitend over de Nederlandse geschiedenis gaan. De Zuid-Afrikaanse kant van de medaille blijft doorgaans geheel of nagenoeg geheel buiten beschouwing. Een bescheiden uitzondering voor deze periode wordt gevormd door de brochure De Boerenoorlog na honderd jaar van de oud-NZAV-voorzitter G.J.Schutte. Deze uitgave is in belangrijke mate een bewerking van eerder in het maandblad Zuid-Afrika afgedrukte artikelen waarin de Afrikaner geschiedschrijving centraal staat.23 De historicus en NZAV- secretaris Bart de Graaff schreef een inleidende tekst bij het overzichtswerk De Boerenoorlog (1899-1902) van de Zuid-Afrikaanse historicus Bill Nasson. In deze publicatie wordt recht gedaan aan de betrokkenheid van zwarten en kleurlingen bij de oorlog die (ten onrechte) vaak als een strijd tussen Boer en Brit werd getypeerd.24 Een indringend beeld van de eerste 'media-oorlog' is te vinden in De boerenoorlog. Nederlandse fotografen aan het front van de kunst- en fotohistoricus Louis Zweers, waarin ruim 90 foto's mooi afgedrukt zijn.25 Twee aan Nederlandse universiteiten verbonden historici Lgenieten op grond van hun geschriften over Zuid-Afrika een internationale reputatie. Van GJ.Schutte dienen Stefonus Johonnes naast eerder genoemde Paulus Krüge, titels vermeld te oud Pr ih v o Zo dworden: zijn dissertatie t, 1 ,o 1902 (over De Nederlandse bd .... Vo~r~~~ uo , .patriotten en de koloniën), een studie over De

Hollanders in KnWers republiek en een Bibliografie ovet Nederladse publicaties betreffende Zuid-Afrika in de negentiende eeuw.26 I)e historicus Robert Ross, verbonden aan de Leidse universiteit, bracht een aantal gedegen essays over het koloniale Zuid-Afrika bijeen in de bundel Beyond the Pale.27 In 1999 verscheen A Concise History of"Soutli Af'ica waarin Ross kans ziet om de gehele Zuid-Afrikanse geschiedenis in 200 pagina's samen te vatten. Het overzicht 'on the one hand lays emphasis on the country's African heritage, and shows how this continues to influence social structures, ways of thought and ideas of governance. On the other hand, it chronicles the processes of colonial conquest and of economic development and unification stemming from the industrial revolution which began at the end of the nineteenth century.' 28 Enkele historici hebben de afgelopen jaren aspecten van de Zuid-Afrikaanse geschiedenis nader uitgediept. Een overzicht van de ontwikkeling van de sociale structuur van de zeventiende tot de twintigste eeuw met nadruk op raciale aspecten schreef P.van Duin in de bundel Van oost naar west. Racisme als inoudiaal verschijnsel.21 In 1999 promoveerde de historicus A.Biewenga in Amsterdam op een gedegen en leesbare studie over de geschiedenis van Kaap de Goede Hoop (1680-1730).3t3 Vijf jaar voor zijn promotie had Biewenga zijn visie op de geschiedschrijving in Zuid-Afrika met betrekking tot het begin van de VOC-tijd in een kritisch artikel vastgelegd.31 De eerder genoemde Leidse historicus Wesseling besteedde in zijn omvangrijke overzichtswerk over de deling van Afrika, Verdeel en heers, uitvoerig aandacht aan Zuid-Afrika. 32 Over de geschiedenis in zuidelijk Afrika voor de Nederlandse tijd, waarvoor in Zuid-Afrika de laatste jaren veel belangstelling ontstond, schreef J.Glazenburg een beknopt overzicht onder de titel De Bosjesmnannen.33 De stand van zaken wat betreft de beoefening van Nederlandse geschiedenis in Zuid-Afrika werd samengevat door R.C.de Jong. Hoewel zijn artikel in sommige opzichten verouderd is, wordt nog wel een in grote lijnen herkenbaar beeld opgeroepen.34 Over de Nederlanders in Zuid-Afrika is het een en ander te vinden in verspreide artikelen en bundels. Veel feitelijke informatie is bijeengebracht door Jan Ploeger in Nederlanders in Transvaal (1850-1950), waarvan hij de publicatie door zijn overlijden in 1994 niet meer kon beleven.36 Voor de periode rond de eeuwwisseling is naast het werk van de historici Van Winter en Schutte het proefschrift van R.C.de Jong over Die lewen soPlstaldijhede enf kultlrele bydrae vanl die Nederland.se NZASMwerkneiners een belangrijke bron.",

D. Reisverslagen Een zeer waardevolle historische bron, vooral voor de VOC-tijd in ZuidAfrika, wordt gevormd door reisverslagen. Het Ongeluckig, of droevigh veihaal van 't schip de Gouden Buys (1695) is enkele jaren geleden opnieuw (en zorgvuldig) uitgegeven. Deze publicatie bevat naast het grondig geannoteerde reisverhaal ook informatieve hoofdstukken over het Nederlandse beeld van de KhoiKhoi aan het eind van de zeventiende eeuw en over ziektes op VOC-schepen. 37 Een onmisbare reeks voor wie zich een beeld wil vormen van de Nederlandse koloniale geschiedenis werd (en wordt) uitgebracht door de Linschoten - Vereeniging. Van de eerste drie delen van de door E.C.Godée Molsbergen verzorgde vierdelige uitgave Reizen in Zuid-Afiika in de Hollandse tijd verscheen in 1976 een fotomechanische herdruk. .38 Een recente uitgave van de Linschoten Vereeniging betreft Op t-eis iet de VOC. De openhartige dagboeken van de zusters Lanmmens en Swellen'rehei uit 1736 en 1751.ý9 In Zuid-Afrika heeft de Van Riebeeck-Vereniging meer dan tachtig reisverslagen, dagboeken en andere historische documenten uitgebracht waarvan een groot deel van belang is voor de studie van de relaties met het voormalige moederland. E. Historici over Zuid-Afrika: verbroken banden en nieuwe relaties De afgelopen halve eeuw is nog maar in bescheiden mate beschreven voorzover het de relatie tussen Nederland en Zuid-Afrika betreft. Aan Zuid-Afrikaanse kant promoveerde W.G.Hendricks in Kaapstad op een studie over Die betrekki kge tu.ssen Nederland en Suid-Afrika van 1946 tot 1961. Hij verrichtte daartoe ook onderzoek in Nederlandse (overheids)archieven.4> Bijna dezelfde periode werd in kaart gebracht door Bart de Graaff en Hub Kockelkorn in hun doctoraalscriptie Het beeld van Zuid-Afrika in Nederland (1948-1963).41 Eerstgenoemde schreef voor de Internationale Spectator een samenvattend artikel over de Nederlandse publieke opinie over apartheid in deze periode.42 Een bondige en doordachte visie op het Nederlands beleid ten aan zien van Zuid-Afrika is genoteerd door K.W.Grundy in de Kroniek van Afrika.43 Stefan de Boer onderzocht -vooral in Nederlandse archieven- de periode van Sharpeville tot Soweto. Zijn in Utrecht verdedigde proefschrift over het Nederlandse regeringsbeleid ten aanzien van apartheid verscheen in mei 1999 in druk.44 Een schets van een wat langere periode (1948-1990) van dezelfde auteur verscheen in de gevarieerde bundel (eschiedenis van de mensemnechten.45 I)e jubileumuitgave Zicht op Zuid-Afrika, Honderd jaar Vechiedeni, van ZuidAf.'ika, die werd uitgegeven ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van de Nederlands-Zuid-Afrikaanse Vereniging bevat naast bijdragen over de geschiedenis van Zuid-Afrika ook een hoofdstuk over de Nederlandse belangstelling voor dat land.4' GJ. Schutte gaf zijn visie op de ontwikkeling tussen Zuid-Afrika en Nederland van 1960 tot 1990 in de brochure De roepiik' ten aanzi'n van het oude broedervolk.47 Geheel anders van toon en opzet is De Bloedband. Den Haakg-Pretoria. Het Nederlandse Zuid-Afrikabeleid sinds 1945, dat door het Komitee Zuidelijk Afrika werd uitgebracht.48 In deze uitgave ligt de nadruk op de (vaak weinig verheffende)rol van de Nederlandse overheid en de politieke partijen. Een beknopte, goede samenvatting van de Nederlandse reactie op apartheid is te vinden in de Clingendael-uitgave: Het woord is aan Nederand.4') Een poging om de vele facetten van het Nederlandse verzet tegen apartheid te ordenen, is ondernomen in de bundel Nederland tegen apartheid. Daarbij komen zowel de historische achtergronden als de rol van solidariteits-bewegingen en maatschappelijke organisaties aan bod.5() Over de vele thema's die tot publieke debatten hebben geleid over de Nederlandse houding ten aanzien van Zuid-Afrika is vooral in de vorm van artikelen veel geschreven. Enkele studies worden in deze paragraaf aangeduid, sommige andere komen later in deze tekst ter sprake. In de naoorlogse jaren was emigratie een veelbesproken onderwerp. Naarmate de kritiek op apartheid toenam werd ook emigratie naar ZuidAfrika minder vanzelfsprekend. De Zuid-Afrikaan A.P.du Plessis promoveerde in Utrecht op een studie over Die Nederlandse emigrasie na Suid-Afiika.51 Een recente Leidse doctoraalscriptie over emigratie naar Zuid-Afrika is vooral gebaseerd op de archieven van het ministerie van Sociale Zaken.52 Een beknopt overzicht met de relevante emigratiecijfers van 1950 tot 1993 werd in een CBS- publicatie opgenomen.5 Een tweede onderwerp waarover de meningen zeer uiteenliepen, betreft de culturele banden tussen Nederland en apartheidsrepubliek. Ook op dit terrein staat de meest gedetailleerde studie op naam van een ZuidAfrikaanse wetenschapper. In Bloemfontein onderzocht S.E. van der Watt Die ops(esgiiý van die Kultnuuve rdrg Nederland/Suid-Afrika. Hoewel deze studie wemelt van slordigheden is de tekst van belang doordat ruim geput kon worden uit Zuid-Afrikaans archiefmateriaal.,S4 Een opmerkelijke poging om nieuwe wegen te vinden voor culturele banden betreft de paginaruil tussen de dagbladen Trouw en Die Burger (1963-1964). De historicus H.O.Terblanche uit Port Elizabeth, die de afgelopen jaren veel artikelen schreef over de relaties tussen Zuid-Afrika en Nederland, heeft vele aspecten van deze paginaruil minutieus genoteerd. Zijn poging om in een slothoofdstuk de nieuwe culturele banden te typeren, blijft echter nogal oppervlakkig, eenzijdig en onvolledigSS In het werk van de bekende Zuid-Afrikaanse historicus Van Jaarsveld zijn ook diverse fragmenten te vinden die direct of indirect betrekking hebben op de relatie tussen Zuid-Afrika en Nederland.56 F. Zuid-Afrikanen met invloed in Nederland Het zijn de laatste jaren vooral president Nelson Mandela en aartsbisschop Desmond Tutu geweest die in Nederland meer dan wie ook het beeld bepaalden van een nieuw Zuid-Afrika op zoek naar waarheid en verzoening. Hun opmerkelijke levensverhaal is in verschillende versies genoteerd en ten dele ook geanaliseerd.57 Vooral bij de aartsbisschop bleek het voor sommige wetenschappers eenvoudiger om hem te waarderen, dan om hem te analyseren zoals bleek uit de Zuid-Afrikaans-Nederlandse bundel Desmond Tutu's Message. 58 Dat veel Nederlanders oog kregen voor andere dan stamverwante facetten van de Zuid-Afrikaanse samenleving is op heel uiteenlopende manieren bevorderd door drie theologen en enkele dichters/schrijvers, die allen Afrikaanstalig zijn. Op politiek, maatschappelijk en kerkelijk terrein is de rol van C.F.Beyers Naudé, Allan Boesak en de huidige ambassadeur Carl Niehaus buitengewoon groot geweest. Zij leerden veel Nederlanders door een andere bril naar Zuid-Afrika te kijken. Op cultureel gebied domineren de namen van Breyten Breytenbach, André Brink en Elisabeth Eybers. Breytenbach werd symbool van (blank) Bisschop Desmond Tutu. verzet en werd als dichter, essayist en schilder gewaardeerd; Brink werd door zijn romans, essays en verfilming van zijn werk in ruime kring bekend; Eybers richtte met haar gedichten een monument op voor het Afrikaans en droeg daarmee veel bij tot het afbreken van (taal)vooroordelen. Belangrijke Engelstalige, blanke Zuid-Afrikaanse auteurs -zoals Nadine Gordimer en J.M.Coetzeekregen veel erkenning voor hun literaire werk, maar hadden minder emotionele banden met Nederland dan de Afrikaner theologen en bijvoorbeeld Breytenbach of Eybers. Voor zwarte Zuid-Afrikaanse auteurs gold (en geldt ) dat zij in Nederland in alle opzichten minder aandacht kregen. Over de invloed van de drie theologen op de Nederlandse samenleving is (nog) niet veel geschreven. Wel zijn delen van hun levensverhalen in Nederland gepubliceerd.59 Over de relatie van beide dichters met Nederland is meer geschreven. Het (vroege) Dr. Beyers Naudé en Dr. Joop den Uyl. werk van zowel Elisabeth Eybers als Breyten Breytenbach werd samengevat naar aanleiding van literaire prijzen die zij ontvingen.60 Over Breytenbach in Nederland verscheen een kort ( en enigszins slordig) artikel in het Zuid- Afrikaanse blad Stilet; later beschreven Jaap Goedegebuure en Francis Galloway de receptie van het werk van de dichter in Zuid-Afrika en in Nederland. 61 De vele liefhebbers van de poëzie van Elisabeth Eybers mogen zich gelukkig prijzen met het werk van Ena Jansen. Zij bewerkte haar proefschrift over de Amsterdamse jaren van de met de P.C.Hooftprijs bekroonde dichteres tot mooi uitgegeven Zuid-Afrikaanse en Nederlandse handelsedities.62 Ter gelegenheid van Eybers' vijfenzeventigste verjaardag verscheen het liber amicorum Uit liefde en ironie. 63 Over de invloed van Brink in Nederland ontbreekt een gedegen studie. G. Nederlandse studies over apartheid, Afrikaners en verzet Wie de verzamelde pamfletten, brochures, populaire geschriften, posters en vrijwel iedere denkbare vorm van aanklacht tegen het apartheidsregime wil herbergen dient over een forse ruimte te beschikken. Wie zich daarentegen toelegt op Nederlandse studies van betekenis over apartheid, Afrikaners en de strijd tegen de regering in Pretoria kan met een bescheiden plankje volstaan. De eerste kritische analyse van apartheid in Nederland staat op naam van J.J.Buskes. Zijn Zuid-Afrika's apartheidsbeleid: onaanvaardbaar is het resultaat van een reis naar Zuid-Afrika die hij begin 1955 maakte.64 Het eerste wetenschappelijk werk verscheen enkele jaren later. In 1960 promoveerde A.G.J.Crijns in Nijmegen op een studie over Race Relations and Race Attitudes in South Africa.65 Kort daarna verwierf K.L.Roskam -niet tot ieders vreugde- aan de Vrije Universiteit in Amsterdam dezelfde status met zijn dissertatie Apartheid and Discrimination; het zou nog vele jaren duren voor deze universiteit fundamentele kritiek op apartheid als uitgangspunt voor beleid zou aanvaarden. Een Nederlandse en gepopulariseerde editie van Roskams proefschrift verscheen in 1961 onder de titel Alleen voor blanken. Een herziene versie van deze studie werd In fabrieken en benzinestations volgde Shell de regels twintig jaar later uitgebracht onder de van de Zuid-Afrikaanse apartheidswetten. titel Zuid-Afrika: de toekomst begon gisteren. 66 Na deze eerste vruchten van wetenschappelijk onderzoek werd het stil. Er verschenen wel steeds vaker f bundels en overzichten voor een groter T publiek zoals de op ruime schaal verspreidde Defence and Aid Funduitgave Apartheid, feiten en commentaren L en voor een groter publiek schreef de historicus Jan Schipper Voortrekkers achterblijvers, waarin zowel de geschiedenis als de actuele situatie in Zuid-Afrika werden samengevat.67 Diverse journalisten publiceerden momentopnames van Zuid-Afrika onder apartheid. Tot de meest boeiende uitgaven in deze categorie behoort Rudi Boon, Over vijf jaar in Johannesburg... In het tweede deel van zijn boek beschrijft Boon enkele generaties van verzet (het verhaal van de families Mbeki, Naidoo, La Guma, Sachs en Mandela). 68 Historische studies die over het moderne Zuid-Afrika aan Nederlandse universiteiten zijn verricht, zijn tamelijk schaars. Het ontbreken van een leerstoel Zuid-Afrikastudies is daar wellicht een van de verklaringen voor. Drie medewerkers van het interuniversitaire Afrika Studiecentrum in Leiden publiceerden de afgelopen jaren wel het nodige over ontwikkelingen in Zuid- Afrika.Van Vernon February verscheen in 1991 The Afrikaners of South Africa, een cultuur-historisch overzicht.69 Stephen Ellis gaf (samen met Tsepo Sechaba) in Comrades against Apartheid zijn visie op de relatie tussen het ANC en de communistische partij in ballingschap. 70 Ineke van Kessel promoveerde in 1995 op een stevig en zeer leesbaar proefschrift Beyond our Wildest Dreams, The United Democratic Front and the Transformation of South Africa. Zij bewerkte haar dissertatie tot een (kortere) handelseditie.71 In Utrecht promoveerde de historicus Martin van Meurs op een lijvige studie over J.C.Smuts, Staatsman, Holist, Generaal.72 Een apart geluid over de alternatieven voor het apartheidssysteem kwam van de in de Verenigde Staten docerende hoogleraar A.Lijphart, die grote bekendheid verwierf met zijn studie Verzuiling, pacificatie en kentering in de Nederlandse politiek. In Machtsdeling: de oplossing voor Zuid-Afrika? bepleitte LOOPT TE HOOPG APARTHEID V.I.n.r. onder anderen: J. Wallage (PVDA), M. van de berg (PVDA), 1. Krabbé, A. Boesak, Toivo ya Toivo (SWAPO), J. Stekelenburg (FNV) en DCDolman.

Iijphart een pacificatie-denocratie, waarbij vertegenwoordigers van alle bevolkingsgroepen aan de macht zouden deelnemen, autonomie op het terrein van onderwijs en cultuur voor iedere groep die daar prijs op stelt gehandhaafd zou worden en minderheden bij vitale belangen een vetorecht zouden houden. 73 Over het nieuwe Zuid-Afrika zijn wel enkele journalistieke publicaties uitgebracht, maar nog weinig diepgravend werk. De Leidse juriste Barbara Oomen, die een proefschrift voorbereidt over traditionele leiders in ZuidAfrika, schreef een heldere inleiding over Recht en bestuur in Zuid-Afrika.74 H. De internationale context - vergelijkende studies Veel debatten over apartheid in Nederland werden beïnvloed door de internationale context. Wat gebeurde er in de Verenigde Naties? In welke mate steunde de Nederlandse regering de VN-kritiek op Pretoria? Hoe stelde Nederland zich op in de Europese Politieke Samenwerking? Een deel van deze vragen is voorlopig beantwoord, maar veel zal nog onderzocht moeten worden. In The United Nations and Apartheid (1948-1994) zijn veel documenten bijeen gebracht die kunnen helpen om zicht te krijgen op de rol van de VN en de lidstaten.75 Het Nederlandse stemgedrag in de eerste fase van de VN-debatten over apartheid (1952 tot 1965) is geanalyseerd door W.M.Mazee.76 Recentere informatie is te vinden in de dissertatie van M.C.Castermans-Holleman, Het Nederlands mensenrechtenbeleid in de Verenigde Naties.77 De vergelijking tussen Zuid-Afrika en andere landen is slechts in enkele gevallen grondig uitgewerkt. De historische lijn tussen Indië en Zuid-Afrika wordt behandeld in de eerder genoemde studies van Kuitenbrouwer en Bossenbroek. Theo Salemink en Bert van Dijk ondernamen een poging om overeenkomsten en verschillen tussen nazi-Duitsland en de apartheidsstaat te beschrijven.78 Op basis van onderzoek van de Leidse hoogleraar Van Arkel naar het ontstaan van anti-semitisme werd een poging ondernomen om dit model te toetsen aan de Zuid-Afrikaanse situatie. In 'De wijngaard des Heeren?' wordt het Zuid- Afrikaanse racisme vooral gezien als gevolg van sociaaleconomische veranderingen, die zich al in de pre-industriële periode hebben voltrokken.79 Zuid-Afrika als voorbode van mondiale ontwikkelingen werd zeer toegankelijk beschreven door Hans Achterhuis in zijn boek De uitgestelde revlutie.< Een vergelijking tussen "Apartheid" in Zuid-Afrika en "Deiocratia Racial" in Brazilië is het thema van de in Utrecht verdedigde dissertatie van Luiz Fernando Ferreira da Rosa Ribiero.81 Gedegen studies waarin de banden tussen de landen van de Europese Unie en Zuid-Afrika en de speciale relatie tussen de apartheidsrepubliek en Israël worden geanalyseerd, ontbreken vooralsnog in Nederland, zoals ook ander vergelijkend onderzoek zeer schaars is. Wel is er een studie beschikbaar over het beleid van de Europese Gemeenschap ten aanzien van Zuid-Afrika in de jaren tachtig: Martin Holland:The European Community and South Africa; European Political Co-operation under Strain.82 1. Tussenbalans De historische kaart doet denken aan een lappendeken. Er is het een en ander beschreven, maar veel materiaal ligt nog te wachten op bestudering. De door Henk van Woerden geformuleerde wens om te kunnen beschikken over een drieduidend pagina's tellend standaardwerk zal voorlopig nog wel niet vervuld worden. In overzichtswerken komt Zuid-Afrika er in sommige gevallen nogal bekaaid af. De nadruk in veel geschriften van Nederlandse historici ligt zeer nadrukkelijk op de vaderlandse kant. Studies waarin zowel Zuid-Afrikaanse als Nederlandse aspecten grondig worden belicht zijn er niet of nauwelijks. Van structurele samenwerking tussen Zuid-Afrikaanse en Nederlandse historici lijkt nog geen sprake. Opvallend is het vrijwel geheel ontbreken van studies en biografieën van diverse hoofdrolspelers: alleen over J.C.Smuts verscheen een omvangrijke historische studie en zowel H.F.Verwoerd als F.W.de Klerk werden vereerd met minzame journalistieke (en vrijwel kritiekloze) portretjes. Maar recente publicaties van enig gewicht over bijvoorbeeld Van Riebeeck, Kruger, Verwoerd, Vorster, Botha en De Klerk ontbreken. Ook over de rol van de Zuid-Afrikaanse ambassade in Den Haag en bijvoorbeeld het Infoschandaal is vrijwel geen literatuur van betekenis beschikbaar. De andere kant, het verzet tegen apartheid, is nauwelijks beter geanalyseerd. Er zijn diverse boeken van en over Mandela en op deelgebieden werden interessante studies gerealiseerd, maar het verzet tegen apartheid als zodanig is bepaald niet overbelicht in Nederlands wetenschappelijk werk. Mw. T. Strop-Von Meyenfeldt n biedt namens de werkgroep Kairos en de AABN op het ministerie van Buitenlandse Zaken 56.000 handtekeningen aan voor de vrijlating van Nelson Mandela. JW......

3 SPECIFIEKE ZUID-AFRIKA-ORGANISATIES A. Anti-apartheidsorganisaties De allereerste fase van de Nederlandse steun voor liet verzet tegen apartheid in de jaren vijftig en zestig is samengevat door Martin Harlaar in de bundel Nederland tengei apartheid.8,1 Een kort chronologisch overzicht over de anti-apartheidsstrijd sinds 1971 met nadruk op de activiteiten van de AABN- is te vinden in Lauriergracht 116, een fotoboek over de daar destijds gevestigde solidariteitsbeweging.84 Een meer inhoudelijk geschrift over de geschiedenis van de AABN ontbreekt tot nu toe. Wel heeft de voormalige voorzitster van de AABN, Conny Braam, een deel van haar ervaringen genoteerd in Operatie Vula, waarin zij haar aandeel beschrijft in de pogingen om 'de in ballingschap verkerende ANC-leiders ondergronds te laten terugkeren naar Zuid-Afrika om het verzet tegen de apartheid te coördineren.85 In haar tweede boek, De bokkerslachter, schildert zij een beeld van AABN-secretaris Berend Schuitema, 'het verhaal van een Afrikaner zoon, die de kwellende banden met zijn land niet kan verbreken'. 86 De vele activiteiten van het Angola Comité, dat in 1976 werd omgevormd tot het Komitee Zuidelijk Afrika, zijn door Jos van Beurden en Chris Huinder beschreven in De vinger op de zere plek. Op basis van interviews en archiefmateriaal is een periode van 35 jaar intensieve solidariteit leesbaar maar niet uitputtend beschreven.87 Over het aandeel van de sinds het eind van de jaren zestig actieve Werkgroep Kairos is nog niet veel geschreven. Een zeer beknopt overzicht is te vinden in de brochure die verscheen ter gelegenheid van het vijfentwintigjarig bestaan van deze organisatie: Mensenrechten en verzoening in Zuid-Af!ika.88 De jarenlang in hetzelfde Utrechtse pand gevestigde organisatie Defence and Aid Fund Nederland liet bij de opheffing in 1991 het boekje In goed vertrouwen na. In deze publicatie wordt 26 jaar fondsen werven voor slachtoffers van de apartheid en het aan de kaak stellen van het apartheidsonrecht beschreven. Een belangrijk deel van de activiteiten van deze organisatie kon, om de veiligheid van de betrokkenen niet in gevaar te brengen, niet eerder naar buiten worden gebracht.89 Ook in belangrijke mate in het geheim voltrok zich het werk van het Shipping Research Bureau in Amsterdam. Deze organisatie werd in 1980 opgericht door het Komitee Zuidelijk Afrika en de Werkgroep Kairos en heeft 15 jaar lang geprobeerd de oliehandel met Pretoria te ontrafelen en druk uit te oefenen om het olie-embargo tegen Zuid-Afrika inhoud te geven. tHet complexe werk van dit Bureau en andere aspecten van de olieboycot zijn uitvoerig beschreven in de door Richard Hengeveld en Jaap Rodenburg samengestelde bundel Embargo, Apartheid's (Oil Secrets Revealed.9 l)e kwaliteit van de research van liet Shipping Research Bureau werk vormt een belangrijk onderdeel van de dissertatie die Giliam de Valk voorbereidt. Hij hoopt zijn studie over Dutch intelligence in the 1980s in 2000 aan de universiteit van te verdedigen. De door Kairos en het Shipping Research Bureau ondernomen pogingen om naast een olie-embargo ook een kolenboycot te realiseren worden geanalyseerd door Esther van den Berg, die in Utrecht hoopt te promoveren op aspecten van het Nederlandse mensenrechtenbeleid ten aanzien van Zuid-Afrika en Indonesië De activiteiten van het Azania Komitee en ook van de talrijke lokale antiapartheids-organisaties is nog maar in zeer beperkte mate toegankelijk gemaakt.91 In diverse jaarverslagen van de Werkgroep Kairos zijn de ontwikkelingen in de Zuidelijk Afrikabeweging sinds 1990 summier samengevat.92 Over de eerste fase van het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika verscheen een Jaarverslag in 1998.93 Een uitvoerige inventarislijst van Nederlandse anti-apartheidspublicaties is te vinden in de door Karel Roskam samengestelde Catalogi' Papers of1)utch Anti- Apartheid Organisation.s (1959-1994), die door het Mayibuye Centre in Kaapstad werd uitgebracht.94 B. Neutrale Zuid-Afrika-organisaties Vanuit de Zuidelijk Afrikabeweging werd in het verleden met het nodige wantrouwen gekeken naar de diverse organisaties die zich in een mooi pand aan de Keizersgracht met een ander Zuid-Afrika bezighielden. De Nederlandsch- Zuid-Afrikaansche Vereeniging (NZAV) werd in 1881 opgericht met als doel 'de banden met onze stamgenoten in Zuid-Afrika nauwer toe te halen en in overleg met hen aldaar hulpbronnen voor landbouw, nijverheid, handel en andere stoffelijke belangen te openen en te ontwikkelen of de opening en ontwikkeling daarvan bevorderen.'95 De Vereniging ontwikkelde zich tot bondgenoot van de Afrikaners. Veel van wat door de NZAV ondernomen is valt te lezen in eerder genoemde publicaties van G.J.Schutte en het proefschrift van B.J.H.de Graaff. In het jaarverslag van de NZAV over 1981 wordt ingegaan op wat zich zoal voltrokken heeft in de eerste eeuw van het bestaan van de organisatie. De jaarverslagen van de NZAV en andere in hetzelfde pand gevestigde instellingen zijn een waardevolle bron van feitelijke informatie over de betrekkingen tussen Nederland en (blank)Zuid-Afrika. De ZuidAfrikaansche Stichting Moederland (ZASM) is o.a. de uitgever van het maandblad Zuid-Afrika, maar leidt verder vooral een verborgen bestaan. De bibliotheek van de NZAV en het Suid- Afrikaanse Instituut (SAI) bevat een unieke collectie en is met meer dan 37.000 titels op dit gebied de grootste verzameling in Furopa.9 6 C. Pro-apartheidsorganisaties Hoewel de invloed en omvang van pro-apartheidsorganisaties in Nederland niet groot geweest is verdienen zij in dit overzicht niet te ontbreken.

Een beknopt overzicht van de 'vrienden van Zuid-Af'ika', of nauwkeuriger de Nederlandse voorstanders van apartheid werd door Osaci uitgebracht.97 De minst onbekende pro-apartheidsorganisatie is de Nederlands ZuidAfrikaanse Werkgemeenschap (NZAW) die zich in 1963 heeft afgesplitst van de NZAV. Men vond de Vereniging onvoldoende activistisch. In de (hierna nog te vermelden) omvangrijke jubileumuitgave van het ministerie van Buitenlandse Zaken wordt de invloed van de organisatie bondig samengevat: 'Like later splinter groups of the same kind, it achieved little success.' In NZAW-kring is men er ook nu nog niet algemeen van overtuigd dat de (grote) apartheid verworpen dient te worden, zoals een bestuurslid van de organisatie nog na 1994 in een radiodiscussie meedeelde. In de statuten staat het evenwel wat behoedzamer geformuleerd: de NZAW wil 'op de grondslag van de historische verbondenheid tussen Nederland en Zuid-Afrika streven naar versteviging van de banden tussen beide landen.' Aan geschiedschrijving is men bij de NZAW kennelijk nog niet toegekomen. En datzelfde geldt ook voor zusterorganisaties op kerkelijk terrein. Voor informatie over de werkgemeenschap kan men tot nu toe voornamelijk terecht bij het tweemaandelijks verschijnende Zuid-Afiika nu dat nu de ondertitel voert Tijdschritt voor het nieuwe Zuid-Afrika en daarvoor NZAW Kroniek heette. Evenmin erg betrouwbaar zijn Gordon Winter, Gelimn agent voor ZuidAfrika, waarin 16 jaar werken voor de Zuid-Afrikaanse geheime dienst BOSS beschreven wordt en Eschel Rhoodie, The Real Information Scandal. In beide boeken komen (een deel van de) in Nederland ondernomen dubieuze activiteiten voor. 98 D. Radicale organisaties De beste en meest gedetailleerde beschrijving van politiek gemotiveerde gewelddaden in de strijd tegen apartheid in Nederland is te vinden in het (Leidse) proefschrift van Frank J.Buijs, Overtuiging en geweld. Behalve over RARA bevat de studie ook veel informatie over vreedzame acties tegen apartheid.9 E. Zuid-Afrikaanse ambassade Over de niet onbelangrijke rol van de Zuid-Afrikaanse ambassade in Den Haag is nog geen enkele studie van betekenis verschenen. Evenmin zijn in dit opzicht veel relevante memoires of andere geschriften van ouddiplomaten beschikbaar, afgezien van het genoemde boek van Eschel Rhoodie. 10<>Wel is een en ander aan bronnenonderzoek gedaan en zijn sporen daarvan terug te vinden in de publicaties van o.a. Hendricks en Van der Watt. Maar veel is het niet. Over de geheime operaties die door of namens de apartheidsregering in het buitenland opgezet zijn is enige informatie te vinden in het tweede deel van het vijfdelige rapport van de Truth and Reconciliation Commission. °l

22 4. ZUID-AFRIKANEN IN NEDERLAND Het Afrika-Studiecentrum in Leiden koos voor de bijeenkomst waarop in 1998 het vijftigjarig bestaan van deze interuniversitaire instelling werd gevierd het thema Afrikaanse gemeenschappen in Nederland. Dat was een tamelijk oorspronkelijke gedachte; er was op dit terrein nog bitter weinig ondernomen. Voor de jubileumviering werd een kleine bibliografie samengesteld waarin ook literatuur over Zuid-Afrikanen in Nederland is opgenomen.102 De inleidingen zijn -in krachtig bewerkte versiesgepubliceerd in de door Ineke van Kessel en Nina Tellegen geredigeerde bundel Afrikanen in Nederland. Over Zuid-Afrikanen in Nederland is een apart hoofdstuk opgenomen.10. In zijn Blacks in the Dutch World is de Amerikaanse hoogleraar Allison Blakely op zoek gegaan naar zwarte wortels van de Nederlandse geschiedenis. Zijn rijk geïllustreerde studie is informatief en evenwichtig. 104

5. PROJECTEN IN ZUID-AFRIKA Er is de afgelopen jaren voor vele tientallen miljoenen aan projecten in Zuid- Afrika gesteund. Dat geld kwam van rechtstreeks van de Nederlandse overheid, via het medefinancierings-programma en van particuliere organisaties. De steun die de overheid verstrekt is -in principe- terug te vinden in de begroting van Ontwikkelingssamenwerking. Een kort, handzaam algemeen overzicht biedt de brochure Afrika ten zuiden van de Sahara, waarin een globaal beeld wordt geschetst van het Nederlandse beleid en de belangrijkste hulpstromen.1,5 Naast de bilaterale hulp vormt de medefinanciering het belangrijkste kanaal. Uit de evaluatie Sinakho 'We can do it', waarin de ZuidAfrikaprogramma's van de protestantse medefinancieringsorgansatie ICCO en het rooms-katholieke Cebemo werden geëvalueerd blijkt dat deze twee organisaties in de periode van 1978 tot 1991 voor bijna 80 miljoen gulden aan projecten in Zuid-Afrika hebben gesteund.16 De laatste jaren is die steun bepaald niet verminderd. Zo blijkt uit een recente (en positieve) evaluatie dat ICCO van 1993 tot 1998 een bedrag van 32,7 miljoen (ca 77 miljoen rand) in Zuid-Afrika besteed heeft.107 Informatie bijeensprokkelen over het Zuid-Afrikabeleid van Cordaid (waarin Cebemo is opgegaan), Novib en Hivos vraagt de nodige energie. Uit de jaarverslagen is veelal nog wel op te maken voor welke bedragen projecten gesteund zijn, maar de beleidscriteria en evaluaties zijn minder eenvoudig te traceren. In sommige gevallen zijn er consultatieverslagen (bijvoorbeeld van Novib over milieu en ontwikkeling) of Kenschet.sen van partnerrganisaties in Afrika en Nederland (Hivos). Het Novib-beleid voor Zuid-Afrika is voor de periode 1992-1995 uiteengezet in een vele centimeters dik document: Facing the challenkge of transition. 1(18 Maar een overzichtelijke studie over de medefinancieringsorganisaties en Zuid- Afrika ontbreekt helaas. Bij de fondswervende publieksorganisaties is doorzichtigheid al evenmin een opvallend kenmerk. De jaarverslagen van het Centraal Bureau Fondsenwerving zijn zeer globaal en bieden geen inzicht in de projecten die in Zuid-Afrika gesteund werden of worden. Afzonderlijke fondsen -zoals liet Bevrijdingsfonds van het Komitee Zuidelijk Afrika, nu NiZA-fonds geheten- geven vaak wel een jaarlijks verantwoording aan hun donateurs. Over de heroriëntatie met betrekking tot Zuid-Afrika bij de kerkelijke hulporganisaties verscheen een beknopt overzicht in het maandblad ZuidAfrika. 109

6. BUITENLANDS BELEID EN POLITIEKE PARTIJEN Achtergronden en analyse van het Nederlandse buitenlands beleid zijn te vinden in twee gedegen studies. Joris J.C.Voorhoeve omschreef zijn Peace, Profits and Principles als volgt: 'This study surveys the foreign relations of the Netherlands. Its purpose is to draw a picture of Dutch policy in the world and offer an overview and interpretation of a complex but fascinating subject whose different facets are often viewed in isolation from each other.' Beschreven wordt hoe de Nederlandse regering apartheid aanvankelijk wel scherp veroordeelde, maar specifieke acties (anders dan het wapenembargo) niet steunde. Na de periode van 'a certain ambivalence' werd Den Haag langzaam, en vooral onder invloed van binnenlandse pressie, druk vanuit de derde wereld en door escalatie in Zuid- Afrika, gedwongen zich nadrukkelijker te profileren met een anti- apartheidsbeleid.110 De veel recentere studie Buitenlandse politiek van Nederland van Duco Hellema is in veel opzichten de tegenhanger van Voorhoeve's werk. Voor Hellema ligt de nadruk op continuïteit en conservatisme als uitgangspunten voor het Nederlandse buitenlandse beleid. De passages over Zuid-Afrika zijn niet erg specifiek.111 Een korte samenvatting van Hellema's visie op de Nederlandse buitenlandse politiek en Zuid-Afrika werd gepubliceerd onder de titel 'Veel gespin maar weinig wol'.112 De viering van het tweehonderdjarig bestaan van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken vormde de aanleiding tot een zeer fraai uitgevoerde uitgave: Tweehonderd jaar Ministerie van Buitenlandse Zaken . De bundel, waarvan ook een Engelstatige editie verscheen, bevat door onafhankelijke deskundigen geschreven hoofdstukken over vele aspecten van het buitenlands beleid. Stefan de Boer gaf zijn beschrijving van de Nederlandse worsteling met Zuid-Afrika de titel 'Een kwartmaat achter'.113 Ed van Thijn.

De sinds 1994 verschijnende jaarboeken Buitenland.se Zaken bevatten niet veel bijdragen over Zuid-Afrika, maar bieden wel interessante essays over uiteenlopende actuele en historische aspecten van het buitenlands beleid. De bundels bevatten ook overzichten van de nieuwe Nederlandse literatuur in deze sector, maar ook daarvoor geldt dat Zuid-Afrika-publicaties onderbelicht blijven. Uitzonderingen bevestigen de regel. Bij de Jaarboeken wordt de interessante uitzondering gevormd door Stefan de Boer die op basis van archiefonderzoek een bijdrage schreef over de Ton van Luns, een boeiende halte langs de moeizame Nederlandse weg naar een meer betrokken anti-apartheidsbeleid.114 Informatie over de destijds politiek ook zeer gevoelige kwestie van mogelijke levering van onderzeeboten aan Zuid-Afrika is opgenomen in de studie Het Nederlandse wapen-exportbeleid 1963-1988 van K.Colijn en P.Rusmnan.115 Gevoelig is wel het minste dat gezegd kan worden van het werk van de Inlichtingendienst Buitenland. De dienst, waarvan de geschiedenis is geschreven door B.de Graaff en C.Wiebes, had aanvankelijk niet veel belangstelling voor Afrika, maar heeft zich later wel met dit continent beziggehouden. De studie biedt enkele aanknopingspunten voor nader onderzoek naar deze betrokkenheid.11( De binnenlandse pogingen om het buitenlands beleid te beinvloeden werden door Ph.P Everts onderzocht. In de studie Controversies at Home: Donestie Factors in the Foreign Policy of the Netherlands wordt ook een hoofdstuk besteed aan de pogingen om een olieboycot gerealiseerd te krijgen. 117 Voor de ruimere context van de Nederlandse internationale positie en de doorwerking van de dekolonisatie kan verwezen worden naar overzichtsartikelen van M.Kuitenbrouwer en J.W.Brouwers. 118 Over de invloed van de Tweede Wereldoorlog en Indonesië op het Nederlandse debat over apartheid schreef de Zuid-Afrikaanse historicus '[erblanche een overzichtsartikel. 119 In de uitgaven van Clingendael, zoals het maandblad Internationale Spectator, is in zeer bescheiden mate iets terug te vinden van vele discussies over Zuid-Afrika die de Nederlandse politiek zo lang en intensief bezig heeft gehouden. Over de rol van het parlement en de regering is veel snel terug te vinden in het geautomatiseerde bestand van de Tweede Kamer, waar debatten sinds 1977-78 op trefwoord ontsloten zijn. Wie meer achtergronden zoekt dan de Handelingen bieden kan terecht bij de door het Komitee Zuidelijk Afrika uitgegeven Bloedband: Den Haag - Pretoria en andere teksten die hiervoor in paragraaf 2 worden genoemd. De huidige visie van de Nederlandse regering met betrekking tot Afrika is vastgelegd in een in 1999 gepubliceerde Afrikanotitie; eerder verscheen al een "integraal Nederlands beleidskader voor Afrika ten zuiden van de Sahara,(..) een globaal overzicht ten dienste van het Nederlandse beleid." 121) Over de relaties van lagere overheden met Zuid-Afrika is in politieke en juridische zin veel te doen geweest. Over het werk van de 'Lagere Overheden 'egen Apartheid' (LOTA) en het later bij de Vereniging Nederlandse Gemeenten ondergebrachte Gemeentelijk Platform Zuidelijk Afrika verscheen in 1998 de brochure Van sancties tot samenwerking, tien jaar gemeentelijk Zuidelijk Afrika- beleid. 121 Daarnaast hebben diverse gemeentes hun eigen Zuid-Afrikabeleid in nota's vastgelegd. Politieke partijen Sinds 1993 heeft de betrokkenheid van nagenoeg alle in het parlement vertegenwoordigde politieke partijen vooral vorm (en soms ook inhoud) gekregen in de Stichting voor het Nieuwe Zuid-Afrika. Het fundament voor deze -niet onomstreden organisatie- werd gelegd door J.J.A.M.van Gennip en K.Groenveld met een rapport getiteld Hoop heeft zijn prijs.122 Bij de evaluatie van het werk van de Stichting bleek de prijs van de hoop inderdaad nogal fors te zijn.12-4 In haar Newsletter heeft de Stichting voor het Nieuwe Zuid-Afrika de evaluatie samengevat (maart 1998). De informatie die beschikbaar is over de afzonderlijke partijen varieert sterk. Aan liberale kant is de oogst overzichtelijk. In 1995 promoveerde G.A. van der List -(toen) verbonden aan de liberale Teldersstichting- op De macht van het idee, een studie over de VVD en het Nederlandse buitenlands beleid. Zijn vlot geschreven kroniek valt meer op door omvang dan door diepgang. De VVD-visie, die met de nodige distantie beschreven wordt, kan -zoals uit een citaat in het proefschrift blijkt- getypeerd worden als peace, profits and no-principles. Aan Zuid-Afrika wordt redelijk veel aandacht besteed. 124 Over de sociaal-democratische betrokkenheid bij Zuid-Afrika valt evenmin veel te melden. In Maarten Brinkman's bibliografie Honderd jaar.sociaaldemocratie in boek en tijdschrift komt Zuid-Afrika niet voor in een van de 682 titels, zoals het buitenland en internationale zaken over de hele linie zwak vertegenwoordigd zijn.125 Er zijn enkele 'vroege' publicaties zoals een Afrikanummer van Socialisme en l)emocratie en een brochure van het Koos Vorrink Instituut.126 Maar daarna wordt het nogal stil. En voor zover er nog iets verscheen bleken de opvattingen binnen de partij moeilijk te verenigen zoals bleek uit de brochure Om de bevrijdin.ý van Zuid-Aftika - twee visies. 127

In christen-democratische kring heeft men wel stevig geworsteld met stamverwantschap, apartheid en het verzet tegen dat systeem. In het blad Christen-democratische Verkenningen zijn dan ook geregeld (interessante) bijdragen uit en over Zuid-Afrika te vinden. Het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA bracht in 1989 het rapport Zuid-Afrika. Mensenrechten en buitenlands beleid uit.128 Dit rapport is waarschijnlijk de meest fundamentele tekst die een politieke partij in Nederland over apartheid heeft uitgebracht. Het rapport kreeg in 1995 een beknopt vervolg onder de titel Het democratisch avontuur.129 De archieven van ARP, PvdA en VVD met betrekking tot Zuid-Afrika werden voor de periode 1960 tot 1970 onderzocht door N.F.M. Klein Goldewijk, die hierover een doctoraalscriptie schreef.130 De archieven van andere politieke partijen zijn -voorzover bekendnauwelijks onderzocht waar het Zuid-Afrika betreft. Een uitzondering wordt gevormd door de uitgave De CI'N en de anti- apartheidsstrijd in Nederland. 13 1 Een ander aspect van de politieke banden tussen beide landen betreft de contacten tussen extreem-rechtse groeperingen en individuen. Over berichten die van tijd tot tijd opduiken over ideologische of andere banden tussen racistische organisaties in Zuid-Afrika en Nederland is in de literatuur niet veel substantieels terug te vinden.132

7. SOCIAAL-ECONOMISCHE BANDEN A. Algemeen Grietjie Verhoef, verbonden aan de vakgroep geschiedenis van de Randse Afrikaanse Universiteit, publiceerde onlangs een (Afrikaanstalig) historiografisch overzicht in het NEHA-bulletin, waarin "word verwys na die inheemse ekonomiese stelsels en vroeë ekonomiese aktiwiteit in SuidAfrika voordat goud ontdek is; die minerale en industriële rewolusie en aspekte van die moderne Suid- Afrikaanse ekonomie, soos behandel in die geskiedskrywing". 13 B. Bedrijven en sectoren Over weinig onderwerpen is zoveel discussie ontstaan als over de aanwezigheid van Nederlandse bedrijven in Zuid-Afrika. Diverse aspecten van de economische relaties zijn -soms zelfs uitvoerig- beschreven; hier volgt dan ook niet meer dan een selectie in hoofdlijnen. Over de effecten van Europese multinationals schreef G.Hamilton een goede samenvattende studie: European Multinationals in South Afiica. 1 4 Veel verschillende thema's die verband houden met sancties zijn te vinden in Joseph Hanlon & Roger Omond, The Sanctions Handbook.1 3s Begin 1999 verscheen de door twee Amerikaanse wetenschappers Neta Crawford en Audie Klotz samengestelde overzichtsbundel Hoi' Sanctions Work. Lessons -om South Africa. Elf auteurs uit de Verenigde Staten, en Zuid-Afrika 'review and assess the theoretical arguments about sanctions. The book covers diplomatic, sport and cultural isolation, oil, nuclear and military embargoes, financial sanctions, disinvestment, consequences of trade boycotts for black South Africans, and the impact of sanctions on the region.'1 36 Een boeiende en oorspronkelijke visie op de ethische aspecten van het sanctiedebat wordt verstrekt in Rob van Es, Een ethiek van belhiiken.137 Een in Leiden te verdedigen proefschrift over de ethische vragen rond sancties tegen Zuid-Afrika (1)e boycot beoordeeld) wordt voorbereid door de predikant R.J.Bakker. In de jaren zeventig worstelde het kabinet-Den Uyl net de leverantie van kernreactorvaten aan Zuid-Afrika. A.Vurens onderzocht het besluitvormingsproces over deze materie.1 8 Over de olieboycot verscheen de hiervoor al genoemde veelomvattende studie Embaio. Medewerkers van het (voormalige) Shipping Research Bureau hebben vele honderden publicaties met betrekking tot olie, kolen, sancties en desinvesteringen & Zuid-Afrika verzameld en geordend voor een nog te publiceren bibliografie. /warte diamanten uit Zuid-Afrika is de titel van een Kairos-dossier over steenkoolexport naar Nederland, waarin de Nederlandse betrokkenheid in deze sector grondig geanalyseerd wordt. -'9 Naast acties om tot een internationale en Nederlandse boycot van olie en kolen te komen is er in ons land vooral druk uitgeoefend op de banken en -vanwege het strategisch belang- op Philips. In mindere mate werden ook andere ondernemingen -zoals de KLM- met hun Zuid-Afrikabeleid geconfronteerd. Een studie over de betrokkenheid van de Nederlandse banken bij apartheid staat op naam van C.A.Verburg: De maatschappelijke verantwoordelijkheid van het grootbedrijf. In deze dissertatie is ook veel correspondentie tussen Nederlandse banken en de Wereldraad van Kerken opgenomen. 140 Over de kijk van de banken op alle commotie omtrent Zuid-Afrika is enige informatie opgenomen in de lijvige bundel Wereldwijd bankieren ABN AMRO, 1824-1999.141 De rol die Philips speelde bij het doorbreken van het wapenembargo is o.m. beschreven in een AABN-rapport.142 De opbouw van de ZuidAfrikaanse militaire industrie en de effecten van het wapenembargo van de Veiligheidsraad zijn gedetailleerd beschreven in de Sipri-studie Embargo l)isimplemented, South Africa's Military Industby 143 Historische achtergronden van bedrijven die investeerden in of handelden met Zuid-Afrika zijn (ten dele) te vinden met behulp van de Bibliografie bedrijfsgeschiedenis. 144 Over de betrekkingen tussen maatschappij en onderneming in praktijk en theorie gaat het proefschrift van M.J.van Riemsdijk Actie ofdialoog. Een van zijn case- studies betreft de omgang van Shell met Zuid-Afrika.145 Over de activiteiten van Nederlandse bedrijven in Zuid-Afrika valt enige informatie te destilleren uit de gedragscoderapportages die de bedrijven geacht werden jaarlijks samen te stellen. De vraagstelling was evenwel beperkt en controle op de gegevens bijvoorbeeld door Zuid-Afrikaanse vakbonden ontbrak volledig. Meer relevante gegevens zijn opgenomen in de uitgaven Nederland inves teert in apartheid (1985) en Nederland's aandeel in apartheid.(1987)14> Deze boekjes werden voorafgegaan door de AABNuitgave Nederlandse belangen in Zuidelijk Afrika, handel en wandel van 'onze' multinationals. (1976)147 In de loop der jaren zijn er verder talrijke kleinere onderzoeken, brochures en pamfletten gepubliceerd over Zuid-Afrikaans fruit, computers, toerisme en andere aspecten van de economische banden tussen de apartheidsrepubliek en het Westen. Een beknopt overzicht over de activiteiten van -veelal in opdracht van bedrijven werkende- particuliere inlichtingendiensten met o.m. veel belangstelling voor solidariteitsorganisaties is samengesteld door A.B.Hoogendoorn en werd afgedrukt onder de titel 'Particuliergewroet en onekanaliseerde waakzaamhuidsdran. ' 148 C. Werknemers en werkgeversorganisaties Informatie over de standpunten van overheden, werkgevers- en werknemersorganisaties uit veel landen werd sinds 1965 jaarlijks geordend in een Special Report of the Director-General on the Application of the Declaration concerning the Policy of Apartheid in South Africa van het International Labour Office (ILO). De rapporten bieden eveneens een systematisch overzicht van arbeids en sociale ontwikkelingen onder apartheid. Notities over de standpunten van de Nederlandse werkgeversorganisaties zijn schaars. Er is een enkel reisverslag, een standpuntbepaling voor een hoorzitting in de Tweede Kamer en soms wat persverklaringen. Meer gedegen materiaal is -zo het al aanwezig is- niet publiek beschikbaar. Aan vakbondskant is veel gebeurd, maar weinig grondig beschreven. De FNV en in mindere mate ook het CNV hebben zich ingezet om ZuidAfrikaanse bonden te steunen, ondergronds vakbondswerk mogelijk te maken, pressie op bedrijven en de overheid uit te oefenen, internationale vakbondsorganisaties in beweging te krijgen, etc. Er is dan ook veel materiaal in de vorm van o.a. conferentiepapers, reisverslagen, voorlichtingsbrochures, brieven en subsidieverzoeken maar samenvattende studies ontbreken. Zo'n publicatie is er wel over de betrokkenheid van de internationale arbeidsorganisaties: Roger Southall, Imperialism or Solidarity ? In dit boek komt ook het Nederlandse vakbondsaandeel aan de orde. 149 Over arbeidsverhoudingen in Zuid-Afrika is in Nederland relatief weinig gepubliceerd. Over de soms roerige geschiedenis van de blanke arbeidersbeweging in Zuid-Afrika schreef N. Bremeris'> in het Economisch en sociaal-economisch jaarboek. In dit artikel gaat het vooral om de vakbonden in de goudmijnen, de grafische industrie en de textiel industrie. Een andere uitzondering betreft de studie Apartheid en het arbeids-bestel in Zuid-Afrika uit 1969, waarin ook veel historische achtergronden worden beschreven.151 Meer dan drie decennia later promoveerde in Leiden de Zuid-Afrikaanse wetenschapper S.Nadasen op een studie over stakingen in het ZuidAfrikaanse arbeidsrecht. 1,52

8. ONDERWIJS EN WETENSCHAPPEN In de eerder genoemde overzichtswerken over de Nederlandse betrokkenheid bij de strijd van de Afrikaners is het nodige te vinden over Nederlandse onderwijzers en de zeer prominente rol die zij gespeeld hebben bij het opzetten van een onderwijsstructuur in Zuid-Afrika. De meest gedetailleerde studie over de omvangrijke Nederlandse onderwijsinbreng staat op naam van J. Ploeger: Onderwys en onderwysbeleid in die Suid-Afrikaanse Republiek onder Ds.J.S.Du Toit en Dr. N.Mansvelt. 153 J.C.Lammers schreef een doctoraalscriptie over Nederlandse onderwijzers en boeken in Transvaal onder de titel Kent gij dat volk vol heldenmoed ?154 De niet geringe Nederlandse invloed op het pedagogische denken in ZuidAfrika en met name het werk van M.J.Langeveld worden grondig beschreven in het (helaas nog niet in een handelseditie beschikbare) proefschrift van Caroline Suransky-Dekker: 'A Liberating Breeze of Western Civilization'? 155 Een korte typering van het verzuilde Nederlandse onderwijssysteem en een vergelijking met de Zuid-Afrikaanse onderwijssituatie werd onlangs gepubliceerd in Comparative Education.156 Een summier overzicht over de onderwijsbanden tussen Zuid-Afrika en Nederland is opgenomen in een themanummer over Hoger onderwijs en Zuid-Afrika van het tijdschrift over zuidelijk Afrika Amandla.157 Over de Zuid-Afrikanen (en dan vooral de Afrikaners) die voor studie naar Nederland kwamen, is veel materiaal te vinden in diverse NZAVpublicaties. W.H.F.Goris heeft een overzicht samengesteld van de ZuidAfrikanen die van 1945-1985 in ons land studeerden en hier vaak ook Nederlandse onderwijzers in de Transvaal promoveerden.1,8 De geschiedenis van Nederlandse onderwijsinstellingen en hun banden met Zuid-Afrika is in zeer bescheiden mate vastgelegd. Voor de publicatie Suid-Afrikaners in Utrecht schreef premier Malan een voorwoord waarin hij herinneringen aan zijn Utrechtse jaren ophaalde.'s9 Over de het Leidse enthousiasme voor de Boeren rond de eeuwwisseling schreef Willem Otterspeer een boeiend artikel in het tijdschrift De Negentiende Eeuw.160 Wetenschappelijk onderzoek met betrekking tot Afrika is in belangrijke mate geconcentreerd in het interuniversitaire Afrika Studiecentrum in Leiden.Een journalistiek overzicht over de eerste vijftig jaar van deze instelling zal binnenkort worden uitgebracht. Op een enkel gebied is de Nederlandse wetenschappelijke inbreng in ZuidAfrika nader onderzocht. Zo promoveerde H.S.N.Menko in 1954 op een studie getiteld Contributions of the Netherlands to the developmient of South African miedichie (1652-1902).161 Een bijzondere uitdrukking van de Nederlandse universitaire betrokkenheid bij Zuid-Afrika kan worden ontleend aan de toekenning van eredoctoraten; sinds 1936 zijn er tenminste 17 Zuid-Afrikanen op deze eervolle wijze onderscheiden.(2 vrouwen; 10 blanken). Een vergelijking van de laudatio's levert boeiende lectuur. Over de academische boycot en de effecten daarvan is in Nederland niet veel diepgaande lectuur beschikbaar. Een poging om de effecten van de wetenschappelijke boycot in kaart te brengen is ondernomen door L.J.Haricombe en F.W.Lancaster in Out in tie Col.162 Veel recente vormen van samenwerking in de hoger onderwijssfeer en een lijst van Nederlandse Zuidelijk Afrikaexperts zijn bijeengebracht in de Cohe.sa Directory.163 In deze -bepaald niet volledige- uitgave is een inleidende tekst opgenomen van Peter Vale, hoogleraar aan de Universiteit van West-Kaapland, over Southern Af'ican Universities new tines, old divides. Een bijzondere positie in de sectoren onderwijs en cultuur werd ingenomen door de grote Afrikaanse denker en dichter N.P.van Wyk Louw, die in de jaren vijftig in Amsterdam doceerde. Verscheidene aspecten van zijn werk en een bibliografie zijn te vinden in de bundel Voortbestaan in gerechtýgheid en in zij n biografie 164

9. CULTUUR Een (wel erg) breed opgezet, vooral antropologisch gericht onderzoek naar Culture as Politics in 19th and 20th Century South Africa betreft het in Nijmegen verdedigde proefschrift Creating Order van Bettina Schmidt.165 De meeste studies in de culturele sector hebben niet de pretentie allesomvattend te zijn; het grootste deel van het tot nu toe ondernomen onderzoek gaat over taal en literatuur. De meest recente publicatie over de vroege Nederlandse literatuur in ZuidAfrika staat op naam van Siegfried Huigen, die verbonden is aan de universiteit van Stellenbosch. Zijn in Utrecht verdedigde dissertatie kreeg als titel De weg naar Monomotapa.166 Uiteenlopende aspecten van de soms complexe relatie tussen Nederlands en Afrikaans zijn o.m. te vinden in de Kaapse inaugurale rede van Vernie February: Laat het ons ernst wezen en in de door hem geredigeerde bundel Taal en Identiteit: Afrikaans & Nederlands.167 Dezelfde relatie komt ook aan de orde in Afstand en verbintenis, de bewerking van Ena Jansen's proefschrift over Elisabeth Eybers, waarvan zowel in Zuid- Afrika als in Nederland mooi uitgevoerde edities zijn verschenen. 168 In de recente omvangrijke overzichtsbundel Geschiedenis van de Nederlandse taal is een apart hoofdstuk over het Afrikaans opgenomen.169 De weerspiegeling van de haat-liefde verhouding tussen Zuid-Afrika en Nederland in de Nederlandse poëzie is beschreven door W.F.Jonckheere in Vir Vryheid en Reg.170 Maar ook in proza is er veel beschikbaar. Een bibliografisch overzicht van Afrikaanse en Nederlandse romans over de Anglo-Boerenoorlog werd gepubliceerd in Research in African Literatures.171 De herdenking van het begin van deze oorlog (1899) heeft geleid tot een fors aantal nieuwe publicaties ondanks het feit dat de hoeveelheid geschriften over dit thema al bijna niet meer te overzien is. In Zuid- Afrika verscheen een stevige (door Ena Jansen en Wilfred Jonckheere samengestelde) bloemlezing onder de titel Boer en Brit, Afrikaanse en Nederlandse tekste uit en om die AngloBoereoorlog. Een Nederlandse editie van deze uitgave wordt momenteel voorbereid. Het meest omvattende boek over deze materie werd geschreven door Wilfred Jonckheere, die van 1984 tot 1998 als hoogleraar verbonden was aan de Universiteit van Natal in Pietermaritzburg. In Van Mafeking tot Robbeneiland wordt een boeiend overzicht geboden van de wijze waarop Zuid-Afrika van 1896 tot 1996 weergegeven werd in de Nederlandse en Vlaamse literatuur.172 Een vergelijkbare studie over het beeld van Nederland in de Zuid-Afrikaanse letteren ontbreekt. Elisabeth Eybers.

Het contact en de wisselwerking tussen Afrikaanse en Nederlandse schrijvers in de eerste drie decennia van de twintigste eeuw is een belangrijk thema in het proefschrift dat Ingrid Glorie over enkele jaren aan de Vrije Universiteit hoopt te verdedigen. In het moderne Nederlandse proza over Zuid-Afrika kreeg Adriaan van Dis veel aandacht met Het beloofde land, het verslag van zijn reis door de Karoo.173 In drie boeken (en veel artikelen) heeft de schrijver en schilder Henk van Woerden een uitzonderlijke bijdrage geleverd aan het Nederlandse beeld van Zuid- Afrika.174 Ook andere 'Zuid-AfrikaansNederlandse' auteurs als Emma Huismans en Louis Kruger publiceerden diverse romans en verhalenbundels in Nederland. In het moderne Zuid-Afrikaanse proza gaat het een enkele keer over Nederland. De novelle Die gas in rondawel Wilhehina van Etienne van Heerden geeft een oorspronkelijke kijk op de banden tussen Zuid-Afrika en Nederland. Van Heerden gebruikte deze tekst later als begin van zijn roman Kikoejoe.175 Ook andere Afrikaner auteurs zoals Petronella van Heerden, Karel Schoeman en Abraham de Vries hebben hun ervaringen in Nederland verwerkt tot novelles, romans, memoires of combinaties van die genres. 176 In de Afrikaanse poëzie zijn relatief veel gedichten over Nederland te vinden. Daarnaast hebben heel wat Zuid- Afrikaanse schrijvers en critici essays over Nederlandse auteurs geschreven. Tot de belangrijkste essayisten behoort zonder twijfel J.M.Coetzee, die o.a. over Mulisch en Nooteboom schreef. 177 Ook in het werk van de criticus J.C.Kannemeyer komen vrij veel Nederlandse schrijvers en dichters aan de orde.178 Wie afgaat op de vertalingen uit Zuid-Afrika in het Nederlands kan moeilijk aan de conclusie ontsnappen dat er een levende belangstelling in de lage landen is voor de Zuid-Afrikaanse en vooral voor de Afrikaanse literatuur. Een initiatief om meer recht te doen aan de veelkleurigheid van de ZuidAfrikaanse literatuur betreft de Zuid-Afrikaanse Bibliotheek, waarin de uitgeverij Podium in samenwerking met Kairos modern-klassieke werken uit Zuid-Afrika in Nederlandse vertaling uitbrengt. Na Olive Schreiner's The Story of an African Farin (Een plaats in Afrika) verschenen Mhudi van Sol.T.Plaatje en De wraak van het voorgeslacht van A.C.Jordan. De laatste titel is een van de hoogtepunten in de Xhosaliteratuur; deze vertaling is de eerste uitgave van een literair werk uit Zuid-Afrika geschreven in een andere taal dan Afrikaans, Nederlands of Engels. In het najaar van 1999 werd de Nederlandse vertaling van Magersfontein, o Magers ' ntein van Etienne Leroux uitgebracht. 179 De door Gerrit Komrij samengestelde bundel De Afrikaanse poëzie in 1000 en enige gedichten is de meest omvangrijke uitgave die er ooit van de Afrikaanse poëzie gemaakt is. Ook de oudere en nog Nederlandstalige

Afrikaanse poëzie is ruim vertegenwoordigd in deze prachtige bloemlezing. 180 De Nederlandse cultuur in enge zin is sinds 1908 in Zuid-Afrika uitgedragen door het Algemeen Nederlands Verbond. Een samenvatting van de ANV-activiteiten in en rond Zuid-Afrika is gepubliceerd in het Joernaal vir Eietydse Geskiedenis.181 Wie meer zou willen lezen kan terecht bij de jubiluembundel Tussen cultuur en politiek 1895-1995 waarin de eerste eeuw van het verbondswerk ter bevordering van de Nederlandse taal en cultuur wordt beschreven. 182 De perikelen rond het cultureel akkoord tussen beide landen en de opzegging van dit verdrag worden beschreven in de hiervoor (in paragraaf 2) genoemde studie van S.E. van der Watt. Dat er in de periode van boycot en isolement van de apartheidscultuur wel degelijk aandacht was voor cultuur van verzet en bevrijding blijkt uit de stevige uitgave Culture in Another South Africa.183 Een belangrijke studie over 'The 'Coloured' Stereotype in South African Literature' is Mind Your Colour van Vernie A.February.184 Stereotiepen -maar dan in de Afrikaanse literatuur- staan eveneens centraal in de beknopte publicatie Breaking Barriers van C.N.van der Merwe.185 Over zwarte literatuur in Zuid- Afrika werd weinig geschreven in Nederland. Tot de weinige uitgaven behoort het door Kairos uitgebrachte dossier Kan namens mij een blanke sprekem?186 In 1992 promoveerde E.S.J.H Vermeulen in Leiden op The Pains of Passing the Threshold. Soweto's Initiations of 1979. The Themne of Childhood to Aduithood in Township Literature.187 De invloed van de censuur op de Zuid-Afrikaanse literatuur is onderzocht door Margreet de Lange die in New York promoveerde op de resultaten van deze vergelijkende studie. Een handelseditie verscheen in 1997 onder de titel The Muzzled Muse, Literature and Censorship in South Africa.188 Mineke Schipper, hoogleraar interculturele literatuurwetenschap in Leiden, biedt in haar Afrikaanse letterkunde een veelomvattend overzicht van tradities, genres, auteurs en ontwikkelingen in literatuur van Afrika ten zuiden van de Sahara.189 In veel andere publicaties heeft Schipper kwesties van ras, cultuur en wetenschap -vaak in een Afrikaanse context- beschreven.190 Een omvangrijk overzicht tenslotte van Zuid-Afrikaanse literatuur in Nederlandse vertaling is te vinden in de door Susan van der Ree samengestelde Caleidoscoop. In dit boek zijn ook korte schrijversportretten opgenomen en verwijzingen naar secundaire literatuur.191 Aan ZuidAfrikaanse kant heeft het Nasionale Afrikaanse Letterkundige Museum en Navorsingsentrum (NALN) veel bibliografisch werk verzet. Sinds 1979-80 werden min of meer jaarlijks Bromnegidsen samengesteld met verwijzingen naar vrijwel alle aspecten van het Afrikaner literaire leven.

Andere terreinen dan de letteren zijn minder uitgebreid beschreven. Een markante uitzondering wordt gevormd door de architectuur. Hilton Judin en Ivan Vladislavic stelden in opdracht van het Nederlands Architectuur Instituut in Rotterdam de grote overzichtsbundel Blank Architecture, apartheid and after samen. In deze massieve uitgave waarin ook ca. 250 foto's en tekeningen zijn opgenomen hebben talrijke bekende auteurs in ruim veertig essays hun visie gegeven op de 'complexities of the built environment and the deep structures of divisive spatial planning in South Africa.'192 Ter gelegenheid van de herdenking van de aankomst van verscheen in 1952 een studie over Hollandse en Vlaamse schilderijen uit de zeventiende eeuw in Zuid-Afrikaans openbaar bezit. In dit overzicht worden circa 320 schilderijen van oude meesters beschreven.193 Over een opmerkelijke ontwikkeling in de Nederlandse beeldhouwkunst is het een en ander terug te vinden in de prachtig uitgevoerde studie KröllerMüller. Honderd jaar bouwen en verzamelen. Het gaat daarbij om het beeld van de Boerengeneraal Christiaan de Wet, waarover Joseph Mendes da Costa aan mevrouw Kröller schreef, toen zij hem vroeg een monumentaal standbeeld ter ere van de generaal te ontwerpen voor haar landgoed: 'Het stormt in mijn hart.' De plek waar het standpunt is geplaatst, is allerminst toevallig gekozen. Mevrouw Kröller schetste in een rede in 1923 de achtergrond: " Woorden van president Steyn zijn daarvoor de eerste aanleiding geweest. Toen hij bij zijn tweede bezoek aan ons land onze gast was zeide hij : ' Dat is nu voor het eerst in Europa, dat ik een natuur zie, die mij herinnert aan ons Zuid-Afrika.' Deze woorden gaven de doorslag wat de plaats betreft." In de studie wordt geconcludeerd: Zonder in portretkunst te vervallen heeft Mendes da Costa in de eerste plaats die wil tot vrijheid gesymboliseerd. Hammacher: 'In 1915 ontstond het eerste werkelijk moderne standbeeld dat Nederland bezat, heroïek door Mendes herleid tot het geestelijk karakter van de mens. Hij had de moed het uitwendige portret te herleiden tot trekken van geest en karakter, die het monument motiveerden.' " 194 Het Nederlands instituut voor Zuidelijk Afrika en Kairos werken momenteel aan een inventarisatie van culturele banden tussen Zuid-Afrika en Nederland sinds 1994, die naar verwachting in de loop van 2000 gepubliceerd zal worden. Dit overzicht zal ondermeer een lijst bevatten van Standbeeld van Generaal Zuid- Afrikaanse literatuur die de laatste jaren in Christiaan de Wet in Hoenderloo 1922. Nederlandse vertaling is uitgebracht.

10. KERKEN EN RELIGIE Aan het begin van deze eeuw heeft C.Spoelstra monnikenwerk verricht door de correspondentie tussen de Kaapse (NG) kerken en de classis Amsterdam van 1651 tot 1804 uit te geven.195 Drie Afrikaners gebruikten de bouwstenen en vonden nieuwe stenen voor hun proefschriften over de relaties tussen de Nederduitse Gereformeerde Kerken en het moederland. In Leiden verwierf H.D.van Broekhuizen in 1922 zijn doctorsgraad op Die Wordingsgeskiedenis van die Hollandse kerke in Suid-Afrika, 1652 -1804.196 B.J.Odendaal promoveerde aan de Vrije Universiteit in 1957.197 In Pretoria trok P.J.Strauss in 1983 de lijnen door met zijn proefschrift over dezelfde materie. 198 Van Nederlandse kant staat hier weinig tegenover. G.J.Schutte schreef een overzichtsartikel over de Gereformeerde kerk onder de Verenigde OostIndische Compagnie, waarin de Kaap uitvoerig aan bod komt.199 Over de contacten van de NG-kerken met Nederland is veel nog niet grondig beschreven, zoals een groot deel van de geschiedenis van de zwarte NGKerk in Afrika en de NG Sendingkerk (voor kleurlingen) nog vastgelegd moet worden. Met het door CJ.A.Loff in Kampen verdedigde proefschrift Bevryding tot eenwording over de Sendingkerk is overigens wel een belangrijke aanzet gegeven tot de kerkgeschiedschrijving van dit deel van de NG-familie.200 Over de wijze waarop de Zuid-Afrikanen Calvijn geïnterpreteerd en gehanteerd hebben gaat het proefschrift van L.R.Lekula Ntoane, A Cry for Life. An Interpretation of 'Calvinism' and Calvin.201 Over de doorwerking van de calvinistische theologie in het koloniale Zuid-Afrika schreef Jonathan Neil Gernstner een doorwrochte studie: The Thousand Generation Covenant.202 Een beknopt systematisch overzicht van het begrip Calvinisme in de Afrikaner historiografie is te vinden in Skrif en Kerk.203 In eerder genoemde boeken van de historici Schutte en Ross wordt nader ingegaan op de vraag in welke mate het calvinisme zoals vertolkt door Abraham Kuyper een voedingsbodem voor apartheid is geweest. Ross schreef daarnaast ook over The fundamentalisation of Afrikaner Calvinism.204 Onlangs heeft ook de prominente Zuid-Afrikaanse theoloog Russel Botman zich gemengd in het debat over de geestelijke erfenis van Kuyper voor Zuid-Afrika. Zijn paper 'Blood thicker than Justice? The transnational legacy of Kuyper'is nog niet gepubliceerd. Ook de Zuid-Afrikaanse ambassadeur, Carl Niehaus, ging in zijn Abraham Kuyperlezing uitvoerig in op het erfgoed van Kuyper met betrekking tot raciale vragen en Zuid-Afrika. 205 Eind 1999 gaf de Vrije Universiteit een bundel uit onder de titel Kuyper Reconsidered, waaraan ook door enkele Zuid-Afrikaanse wetenschappers werd meegewerkt.2°6 De invloed van de zending op de politieke en sociale ontwikkelingen in Zuid-Afrika is aanzienlijk geweest. Zeer uiteenlopende achtergronden van het zendingswerk komen aan de orde in de bundel Missions and Christianity in South African History.207 Over de negentiende-eeuwse zendeling als man van de wetenschap schreef I.H.Enklaar een overzichtsartikel.208 Dezelfde auteur publiceerde ook veel over J.Th.van der Kemp, de kleurrijkste zendingsman uit de lage landen die zich in Zuid-Afrika vestigde.209 In Zuid-Afrika werden The Genadendal Diaries in een Engelse editie uitgebracht. Deze dagboeken van Duitse en Nederlandse Herrnhutter zendelingen (1790-1796) vormen een belangrijke bron van informatie voor de nadagen van de Nederlandse tijd in ZuidAfrika.210 Ongeveer dezelfde periode komt aan de orde in het Dagboek en brieven van Mewes Jans Bakker, Een Friese zendeling aan de zuidpunt van Afrika. 211 Over de Zending van de Nederlands Gereformeerde Kerken onder de Zulu's in Natal werd de doctoraalscriptie van Christine Breman in boekvorm gepubliceerd.212 De bibliothecaris van het Hendrik Kraemerinstituut en archivaris van de Hervormde Raad voor de Zending, M.H.Dirkzwager, werkt aan een inventarisatie van zendingsorganisaties en hun archieven in Nederland. Daartoe heeft zij inmiddels al 400 organisaties achterhaald. In zijn inleiding tot de studie van de missiologie biedt de Utrechtse hoogleraar J.A.B.Jongeneel een gedetailleerd overzicht van publicaties over alle aspecten van de zendingswetenschap.213 Een (in diverse opzichten bescheiden) overzicht van nieuwe missiologische publicaties in Nederland en België wordt jaarlijks in het kwartaalblad Wereld en Zending afgedrukt. Over de banden tussen de Nederlandse kerken en Zuid-Afrika werd een overzichtsartikel opgenomen in de bundel Nederland tegen apartheid onder de titel De Heere ziet op zulke dingen.214 De theologe en journaliste Erica Meyers bereidt een in Kampen te verdedigen proefschrift voor over de betrekkingen tussen de protestantse kerken in Nederland en Zuid-Afrika sinds 1948. Over de invloed van de (zwarte) Zuid-Afrikaanse predikanten die vanaf de jaren zeventig aan Nederlandse universiteiten studeerden, is nog niet veel geschreven. Wel wordt aan de theologische faculteit van de Utrechtse universiteit een doctoraalscriptie voorbereid over het Landelijk Overleg Steungroepen, de organisatie die zich ingezet heeft voor opvang en begeleiding van de hier studerende zwarte Zuid-Afrikaanse dominees en hun gezinnen.

De houding van de Wereldraad van Kerken is van groot belang geweest voor het Nederlandse kerkelijke denken en doen met betrekking tot ZuidAfrika. De Nederlandse oud-secretaris-generaal W.A. Visser 't Hooft heeft in zijn memoires een hoofdstuk over Afrika met en zonder apartheid opgenomen.215 In Zuid-Afrika promoveerde A.Gustav S.Gous op een grondige en zeer leesbare studie over Die ekineniese verhouding tussen die Nederdnuitse Gereformeerde Kerk en die Wêreldraad van Kerke vanaf 1948 tot 1994.216 Een goed gedocumenteerde studie over het Programma ter bestrijding van het racisme van de Wereldraad is helaas nog niet beschikbaar. In het Documentatieblad voor de Geschiedenis van de Nederlandse Zending en Overzeese kerken en het missiologisch vakblad Exchange verschenen literatuuroverzichten over de ontwikkelingen in kerkelijk Zuid-Afrika.217 De beste samenvattende studie van de gehele religieuze kaart van ZuidAfrika staat op naam van David Chidester. Zijn Religions of South Africa biedt veel historische informatie over de grote diversiteit aan religieus leven in Zuid-Afrika.218 Wie de Zuid-Afrikaanse theologie wil bestuderen vanuit het perspectief van de bevrijdingstheologie, vindt een overzicht in Een plaats onder de zon, bevrijdingstheologie in de derde wereld van Theo Witvliet.219

11. ONTWIKKELING EN MENSENRECHTEN Over de geschiedenis van de derde wereldbeweging in Nederland verschenen twee nogal verschillende boeken. Hans Beerends biedt in De Derde Wereldbewegiik.(eschiedenis en toekomst een overzicht waarbij de organisaties min of meer van binnenuit beschreven worden.220 De Utrechtse historicus Kuitenbrouwer kiest voor een wat ruimer perspectief (en meer distantie) in De ontdekking van de Deide Wereld.Beeldvorinin , en beleid in Nederland 1950- 1990.221 Over de geschiedenis van het Universitair Asielfonds (UAF), een kleurrijk verhaal over 50 jaar hulp aan vluchteling-studenten, schreef Chris van Esterik een zeer boeiend boek: Het zout der aarde. Hij besteedt daarbij de nodige aandacht aan de bepaald niet soepel verlopen opvang van vluchtelingen uit Zuid-Afrika.222 De strijd tegen racisme in meer algemene zin was en is het werkterrein van de Anne Frankstichting. Zo nu en dan stond Zuid-Afrika ook op de agenda van deze stichting.22, Amnesty International heeft in de loop der jaren veel informatie verspreid over mensenrechtenschendingen in Zuid-Afrika. Over de vaak heftige debatten binnen de organisatie -bijvoorbeeld over personen die geweld gebruikt hebben- is nog geen afgeronde analyse beschikbaar. Wel publiceerde Amnesty-medewerker Daan Bronkhorst een overzicht over het werk van waarheids- en verzoeningscommissies in diverse landen waaronder Zuid-Afrika: Tinth and reconciliation. Obstacles and opportunities for human rghts.224 De afgelopen jaren heeft Amnesty vele, vaak mooi uitgegeven bundels uitgebracht met literaire bijdragen over Amnestythema's als gevangenschap en de doodstraf; in bijna al deze uitgaven zijn Zuid-Afrikaanse teksten opgenomen. Het werk van de Commissie voor waarheid en verzoening, de kritiek daarop en de vergelijking met de Nederlandse ervaringen met oorlog en dekolonisatie kwamen aan bod op een seminar dat in november 1998 in Leiden plaatsvond. De inleidingen van o.a. Antjie Krog en Mahmood Mamdani werden als brochure uitgebracht. 225 Over de verhouding tussen het internationale gedachtengoed over mensenrechten en het Zuid-Afrikaanse rechtssysteem schreef de ZuidAfrikaanse jurist l).J.Titus een proefschrift waarop hij bij R.H.Kooijmans in Leiden promoveerde. Eén van de stellingen bij zijn dissertatie luidde: 'Whereas the South African legal system still clings to the Roman-l)utch lawyers of the seventeenth and eighteenth century, post-apartheid South Africa should rather recognise the relevance of the l)utch jurists of the twentieth century, in particular the human rights jurists.' 22o

12. MEDIA De meest gedetailleerde studie over de journalistieke banden tussen ZuidAfrika en Nederland is de (in paragraaf 2) genoemde studie van H.O.Terblanche. Langzaam groeide in de media evenwel het besef dat ook in journalistiek opzicht Zuid- Afrika meer kleuren telde dan alleen wit. Karel Roskam schreef voor Omroep voor Radio Freedom een korte schets getiteld 'Zuidafrikanen mogen niet alles weten (en buitenlanders ook niet).227 In het NiZA-dossier Media en Democratisering in Zuidelijk Afrika wordt de huidige mediakaart in grote lijnen opgetekend.228 Academisch onderzoek op dit terrein is schaars. En helaas bevat een van de weinige tot nu toe ondernomen pogingen, de Groningse studie De Nederlandse pers en Zuid-Afrika van Hélène Butijn, veel fouten en slordigheden.229 Ook over Zuid-Afrikaanse pogingen om westerse media te gebruiken bij het verdedigen van apartheid (o.a. Infoschandaal) is veel nog niet onderzocht, al zijn er enkele algemene publicaties.230 Kleurrijke fragmenten uit vijftig jaar radiogeschiedenis zijn vastgelegd op de cd Afstand en Verbintenis - Nederland en Zuid-Afrika, waarbij poëzie, muziek en toespraken uit het archief van Radio Nederland Wereldomroep voor het nageslacht bewaard zijn.231 Dr. M.A.M. Klompé voor de Zuid-Afrikaanse ambassade in april 1982 tiidens een solidariteitsactie voor qedeporteerden in Nvanqa.

13. MAATSCHAPPELIJKE ORGANISATIES EN BEWEGINGEN Er zijn weinig maatschappelijk organisaties en bewegingen van betekenis die nooit te maken hebben gehad met Zuid-Afrika of anti-apartheidsdiscussies of activiteiten. Zo is er bijvoorbeeld veel ondernomen in de vrouwenbeweging. Talrijke soldariteits- of protestacties hebben plaatsgevonden: steun voor dienstbodes, protest tegen de opsluiting van vrouwen in de gevangenis of tegen meervoudige discriminatie van vrouwen, enz. Een deel van dit alles is beschreven in hiervoor genoemde publicaties, maar veel ligt nog niet vast. In 1990 vlogen zo'n 170 Zuid-Afrikaanse vrouwen uit alle delen van de wereld naar Amsterdam om daar de Malibongwe (Wij eren vrouwen in de strijd) conferentie bij te wonen. Caroline van Dullemen reisde naar Zuid-Afrika, sprak met vele vrouwen en schreef daarover De klank van Malibokgwe, vrouwen in een nieuw ZuidAfrika.2,t2 Voor jongeren geldt ook dat de betrokkenheid vaak groot was, maar zelden apart beschreven is. Wel is door Lieke van Nood een grondige inventarisatie gemaakt van de contacten tussen Zuid-Afrikaanse en Nederlandse organisaties in de sectoren jeugd en welzijn.2.3 Een voor Zuid-Afrika buitengewoon belangrijk terrein betreft de sport. En ook daar heeft het aan discussies en acties bepaald niet ontbroken. Iets daarvan is terug te vinden in het boekje Zuid-Afrika buitenspel. Zuid-Afrika en de internationale boycot.2.4 Ook binnen andere maatschappelijke sectoren was men veelal actief: in de gezondheidszorg, binnen juridische organisaties, in de homobeweging, in beroepsorganisaties, etc, is geijverd voor pressie op apartheid en voor steun aan wie zich tegen dat systeem verzette.

43 14. INTERNATIONALE ORGANISATIES De Association of West European Parlementarians for Action against Apartheid (AWEPAA) veranderde na het formele einde van de apartheid naam en doelstelling; AWEPA werd een meer algemene organisatie van European Parlementarians for Africa. In de brochure AWEPAA, Sanctions and Southern Africa wordt een - rijk geïllustreerd- overzicht geboden van de inspanningen van deze organisatie (sinds halverwege de jaren tachtig) om sancties te bevorderen.235 Over het werk van AWEPA en het aan deze organisatie gelieerde African-European Institute werden in 1998 twee zeer kritische evaluaties publiek.2.1

15. INDIVIDUEN Veel informatie en emotie is terug te vinden in persoonlijke documenten: reisverslagen, memoires, autobiografieën, biografieën en andere egodocumenten. Veel persoonlijke archieven zijn nog niet toegankelijk. Een gedeeltelijk overzicht van wat beschikbaar is, wordt vermeld in het Centraal Register van Particuliere Archieven in Den Haag. Korte biografische schetsen zijn te vinden in de eerste delen van het Biografislh wondenboek van Nederland van het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Het gaat daarbij om overleden personen die na 1850 geboren zijn. Tot de geportretteerden behoren: W.J.Leyds, L.Penning, J.J.Buskes, H.A.Helb en G.van der Molen. Over biografische publicaties sinds 1988 is veel handzame informatie opgenomen in De biografìe in Nederland en België. Overzicht en bibliogiafie, waarvan in 1991 het eerste deel verscheen.2-37 Over achtergronden en lopend onderzoek bevat het ieder kwartaal verschijnende Biograf ebulletin veel (zeer leesbare) informatie. Het aantal gepubliceerde historische autobiografische geschriften is nog tamelijk beperkt. Uit het eind van de achttiende eeuw is het dagboek van de soldaat Knock bewaard gebleven, die in 1796 op expeditie naar de Kaap werd gestuurd.238 Een eeuw later vertrok de bankier Karel van den Berg naar de Transvaal. Zijn brieven aan zijn ouders werden onlangs uitgegeven.239 Publicaties van vrouwen zijn ook in dit verband zeer schaars. Het is dan ook van groot belang dat Aletta Jacobs ons haar Reisbrieven (1913) nagelaten heeft.24° Van grote waarde voor historisch onderzoek met betrekking tot de periode rond de Anglo-Boerenoorlog zijn de )agboeken van de liberale minister van Buitenlandse Zaken W.H.de Beaufort (1874-1918).241 De afgelopen decennia zijn er vrij veel biografische en autobiografische politieke geschriften verschenen waarin betrokkenheid bij de vele Nederlandse debatten over apartheid worden belicht. Oud-minister C.A. van der Klaauw heeft weinig reden om met enthousiasme terug te denken aan de Kamerdebatten over Zuid-Afrika. In Een diploinatenleven heeft hij zijn memoires vastgelegd.242 Tot zijn belangrijkste tegenspelers behoorde de toenmalige CDA-woordvoerder Jan Nico Scholten. Deze politicus vertelde zijn verhaal van een weerbarstig protestant aan de journalist M.van Diggelen.243 Over Scholtens geestverwant (en schoonvader) Bruins Slot verscheen een doctoraalscriptie waarin het beeld van apartheid van de AR-voorman beschreven wordt.244 Verder zijn fragmenten over Zuid-Afrika of verwijzingen naar discussies daarover te vinden in geschriften van o.a. oud~preinier J.Zijlstra, B. Stemerdink en F.Bolkestein.24S Van en over het ARP-Kamierlid en NZAWvoorzitter M.Schakel zijn diverse boeken uitgebracht.24'

Verder verschenen publicaties van of over o.a.: W.l.de Gaay Fortman, J.P.Pronk, J.M.A.H.Luns, J.A.H.J.S.Bruins Slot en M. van der Stoel. Er wordt gewerkt aan biografische studies over de oud-ministers Drees, Klompé, Luns en Den Uyl. Een autobiografische publicatie van oudpremier Lubbers is voltooid, maar zal vooralsnog niet worden uitgegeven. Over de relatie tussen de koninklijke familie en Zuid-Afrika zou een boeiende studie geschreven kunnen worden. Belangrijke bouwsteen daarbij is het eerste deel van de biografie van C.Fasseur over koningin Wilhelmina.247 In de Zuidelijk Afrikabeweging behoren de al genoemde boeken van Conny Braam tot de nadrukkelijke egodocumenten.248 Over de sleutelfiguren van het Komitee Zuidelijk Afrika en Kairos, Sietse Bosgra en Cor Groenendijk zijn slechts zeer bescheiden uitgaven beschikbaar.249> Karel Roskam heeft zijn publicaties, die een periode van meer dan veertig jaar beslaan, geordend in de door het Mayibuye Centre in Kaapstad uitgebrachte Catahtuîe van de Karel Roskam Collection. 250 In L)agboek in Pretoria beschrijft Klaas de Jonge zijn tweejarig verblijf in de Nederlandse ambassade in Zuid-Afrika en (een deel van) zijn geheime activiteiten die daaraan voorafgingen.251 Ook ervaringen met betrekking tot Zuid-Afrika van de heren J.J.G.Boot en W.Oltmans zijn voor (eventuele) belangstellenden beschikbaar gekomen. Op het kerkelijk erf en in de Zuidelijk Afrikabeweging zijn veel publicitaire en andere activiteiten ondernomen door o.a. J.J.Buskes, J.Verkuyl en A.H.van den Heuvel. - In Hoera voor het leven heeft Buskes zijn levensverhaal opgetekend; hij gaat daarbij ook in op zijn reis naar Zuid-Afrika waarover hij eerder een boek publiceerde(zie paragraaf 2).252 De NZAV bracht een kleine brochure uit waarin de Zuid-Afrikabibliotheek van ds.Buskes wordt beschreven. In de biografie van E.D.J.de Jongh over Buskes wordt wel over zijn betrokkenheid bij de strijd tegen apartheid geschreven, maar heel wat minder vitaal dan Buskes dit zelf deed.253 - J.Verkuyl heeft zijn leven beschreven in Gedenken en verwachten. In zijn memoires gaat hij uiteraard ook in op zijn ervaringen in en met ZuidAfrika.254 Een portret (met nadruk op zijn werk als zendeling en missioloog) en een lijst van 250 publicaties zijn opgenomen in Zending op weg naar de toekomst, de bundel essays die prof.Verkuyl aangeboden kreeg bij zijn afscheid als hoogleraar aan de Vrije Universiteit in 1978.2s5 - Ook Albert van den Heuvel heeft o.a. in zijn verslag van de verkiezingen in 1994, die hij als waarnemer meemaakte, een deel van zijn herinneringen aan Zuid-Afrika vastgelegd.256

De visie van ondernemers op alle commotie over Zuid-Afrika is slechts in enkele gevallen door hen zelf beschreven. Shelltopman G.A.Wagner dicteerde het verhaal van zijn loopbaan bij de Koninklijke aan de journalist Harry van Seumeren en gaat daarbij ook in op de banden van zijn concern met Zuid- Afrika.257 Paul Fentener van Vlissingen geeft in zijn Ondernemers zijn ezels tamelijk bitter commentaar op de in zijn ogen onbetrouwbare overheid, die zijn SHV/Makro- concern behoorlijk opgebroken is.258 In enkele andere (auto-)biografische publicaties van prominente ondernemers -zoals C. Verolme en Frits Philips- wordt kort stil gestaan bij hun Zuid-Afrikaperikelen. 259 De commotie die ontstond toen de schrijver W.F.Hermans -ten tijde van de culturele boycot- naar Zuid-Afrika afreisde, wordt beschreven in de onlangs verschenen (niet onverdeeld positief ontvangen) biografie van Hans van Straten.26(> Enkele jaren geleden vervaardigde Karin Evers een biografische schets waarin zij belangrijke elementen uit het leven van Bert Schierbeek optekende.261 Zij gaat vrij uitvoerig in op Schierbeeks betrokkenheid bij Steve Biko en de strijd tegen apartheid. Van de in Amsterdam wonende en werkende internationaal zeer bekende beeldende kunstenares Marlene Dumas verscheen een bundel met 'Notes and Texts' onder de titel Sweet Nothing.s.262 Het levensverhaal van Miriam Makeba, die ook in Nederland veelvuldig optrad, werd in het Nederlands vertaald.265 Aan Zuid-Afrikaanse kant verschenen er enkele (auto-)biografische publicaties van grote betekenis voor bestudering van de relaties tussen Zuid- Afrika en Nederland. J.C.Steyn beschreef in meer dan 1200 bladzijden het levensverhaal van N.P. van Wyk Louw. Deze tweedelige biografie bevat veel en zeer interessante informatie over de contacten van Louw met Nederlandse schrijvers en wetenschappers en biedt ook veel gegevens over zijn Amsterdamse jaren.264 Karel Schoeman beschreef in Merksteen het verhaal van zijn grootouders die zich kort voor de Anglo-Boerenoorlog in Zuid-Afrika vestigden en min of meer als vervolg daarop in Stamland zowel zijn eigen recente reiservaringen als een reconstructie van zijn banden met Nederland.26'5 Om een beeld te krijgen hoe studie in Nederland kan bijdragen tot de ontwikkeling van Afrikaners is ook het boekje Viva Verwoerd? van Wilhelm Verwoerd van belang.266 Slechts zeer sporadisch zijn de belevenissen van emigranten of andere gewone stervelingen in druk verschenen. Hoe spijtig dat kan zijn, wordt duidelijk uit een boekje als Lieve vrouw en kinders, Brieven van een Urker onderwijzer op zoek naar een nieuwe toekomst in Zuid-Afrika.267

LITERATUURVERWIJZINGEN 1 President Mandela in the Netherlands (11-12 March 1999) Uitgave: South African Fmbassy: Special Edition of Information Series. The Hague, April 1999. 44 blz. 2 Bij het samenstellen van dit overzicht werd veelvuldig geput uit de bibliotheek van Kairos. Daarnaast bleek de collectie van het SuidAfrikaanse Instituut in Amsterdam waardevolle aanvullingen te bevatten. Een eerdere versie van deze tekst werd door Bart de Graaff en Stefan de Boer van commentaar voorzien. Ook Kier Schuringa leverde enkele bouwstenen aan. De samensteller is alle betrokkenen erkentelijk voor hun steun. M.P.H.Roessingh and W.Visser, Guide to the Sources of the History of Africa South of the Sahara in the Netherlands. Netherlands State Archives Service. K.G.Saur/ Verlag l)okumentation Saur KG, New York,London,Paris/ Munchen,1978. 241 blz. ISBN: 3-7940-3819-3 4 Itinerario. Bulletin of the Leyden Centre for the History of European Expansion. Leyden University. Number 1 and 2, 1977. SB.Ilijma, Gids van Afrika-Collecties in Nederlandse Bibliotheken en l)ocumentatiecentra. Atrika-Studiecentrum. Leiden, 1986. 253 blz. ISBN: 90- 70110-53-9 (1 Tom French (ed),The SCOLMA Directory of Libraries and Special Collections on Africa in the United Kingdom and in Europe. Fifth revised and expanded edition. Uitgave:Hans Zell Publishers. London, Melbourne, Munich, New York, 199.3. 355 blz. (Het gedeelte over Nederland beslaat b[7.273~ 291) ISBN: 0-905450-89-2 7 M.A.P.Meilink-Roelofsz (inventaris), R.Raben en I l.Spijkerman (cd), R.Raben (cld), (ttistory and Manual), I)e archieven van de Verenigde Oostindische Conipagnie/ 1he Archives of the [)utch last India Company (1602-1795) Algemeen Rijksarchiet, Eerste Afdeling. Uitgave: Sdu Uitgeverij Koninginnegracht. 's Gravenhage, 1992. 555 hlz. ISBN: 90-12-08012-6 8 Bronnen in het buitenland. literatuurwijzer voor bronnen van de Nederlandse geschiedenis in buitenlandse archieven en bibliotheken. Instituut voor Nederlandse Geschiedenis. Den Haag, 1996. 223 blz. ISBN: 90-5216-083-X 1 Ineke van Kesssel, Aspects of the Apartheid State. A bibliographical survey. Research Report no 34/1989. African Studies Centre. Leiden, 1989.251 blz. ISBN: 90-70110-70-9 1( E.J.Verwey (ed), New Dictionary of South African Biography. Foreword by Nelson Mandela. Volume 1 HSRC Publishers. Pretoria, 1995.310 b17. ISBN: 0-7969-1648-9 1I Peter Joyce, A Concise Dictionary of South African Biography. Uitgave: Francolin Publishers. Cape Town, 1999. 288 blz. ISBN: 1-86859-037-2 12 National Archives of South Africa. List of publications for sale. Pretoria, 1998. 85 blz. 1 lna Schoeman, South African Sanctions Directory 1946-1988. Actions by Governments, Banks, Churches, Trade Unions, Universities, International and Regional Organizations. Bibliographical Series no 18. Uitgave: South African Institute of International Afairs. .lohannesburg, 1988. 235 blz. ISBN: 0-908371-67-5

Marie (.Ftersch, Southern Atrica's Intra-Regional Security. The Military and Intelligence Dimensions 19611988. Bibliographical Series no 19. Uitgave: SAIIR. Johannesburg, 1989. 364 blz. ISBN: 0-908371-71-3 1l'na Schoeman, South Atrica's Foreign Relations in Transition 1985-1991. A Select and Annotated Bibliography. Bibliographical Series no 23. Uitgave: SAIIR. Johannesburg, 1992.393 blz. ISBN: 1-874890-09-9 Elna Schoeman, Jacqueline A.Kalley and Naomi Musiker, Mandela's Five Years of Freedom. South Atrican Politics,Lconomics and Social Issues 1990-1995. Bibliographical Series no 29. Uitgave: SAIIR. Johannesburg, 1996. 770 blz. ISBN: 1-874890-62-5 14 W.Ph.Coolhaas, A Critical Survev ot Studies on Dutch Colonial Historv. Second Edition revised by G.J.Schutte. Koninklijk Instituut voor Taal-,Land- en Volkenkunde. Bibliogratical Series 4. Uitgave: Martinus Nijhoflt. The 1lague, 1960 - 1980<2), 264 blz. ISBN: 90-247-2307-8 IS Itinerario. 1uropean Journal of Overseas 1listory Volume XVII, 1993. 3/4. Leiden, 1994. Volume XVIII,1994. 3/4. Leiden, 1995. Volume XIX, 1995. 4. Leiden, 1997. Volume XX, 1996. 4. Leiden, 1999. Volume XXI, 1997.4. Leiden, 1999. l' Kroniek. Lijst van de voornaamste in 1997 verschenen boeken en artikelen op tiet terrein van de Nederlandse geschiedenis. Supplement op de Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis de Nederlanden. 1998 17 J.van (oor, I)e Nederlandse Kolonien. (,eschiedenis van de Nederlandse expansie. 16001975. Sdu Uitgeverij. Den Haag, z.j. 400 blz. ISBN: 90-12-08042-8 18 M.Kuitenbrouwer, Nederland en de opkomst van het moderne imperialisme. Kolonien en buitenlandse politiek 1870-1902. Uitgave: De Bataafsche Leeuw. Amsterdam/l)ieren, 1985. 286 blz. ISBN: 90-6707-085-8 Martin Bossenbroek, Holland op zijn breedst. Indië en Zuid-Atrika in de Nederlandse cultuur omstreeks 1900. Uitgeverij Bert Bakker. Amsterdam, 1996. 443 blz. ISBN: 90-351-1695-X I )e I.eidse hoogleraar Wesseling leek aanvankelijk moeite te hebben met de term 'Nederlands imperialisme', maar concludeerde later dat de enige drijfveer van liet Nederlands imperialisme het imperialisme van andere landen was. Kuitenbrouwer stelde na enkele artikelen over en weer vast: 'liet enige wezenlijke verschil van mening (met Wesseling) betrelt nu alleen nog Wesselings blijvende ontkenning van specifiek Nederlandse politieke en economische drijtveren'. ItL.Wesseling, Indie verloren, raimpspoed geboren en andere opstellen over de geschiedenis van de Europese expansie. Uitgave: Ooievaar Pockethouse, Amsterdam, 1988-1995 (2e druk). 358 blz. ISBN: 90-351-1552-X l.l.Wesseling, Onder historici. Opstellen over geschiedenis en geschiedschrijving. Uitgeverij Bert Bakker. Amsterdam, 1995. 357 bl/. ISBN: 90-351-1446-9 M.Kuitentrouwer, Drie omwentelingen in de historiogratie van liet imperialisme: Lngeland en Nederland. In: Tijdschrift voor (,esthiedenis. (107) 1994. llz 559-585. 2() (.J.Schutte, Nederland en de Alrikaners. Adhesie en aversie: over staniverwantschap, loerenvrienden, 1 Iollanderhaat, Calviinisme el apartheid.

Uitgeverij T.Wever B.V. Franeker, 1986. 248 blz. ISBN: 90-6135-406-4 Chris AJ.van Koppen, De Geuzen van de Negentiende Eeuw. Abraham Kuyper en Zuid-Afrika. Uitgave: Inmerc BV. Wormer,1992.320 blz. ISBN: 90-6611-242-5 l lenk te Velde, Gemeenschapszin en plichtsbeset.Liberalisme en Nationalisme in Nederland, 1870-1918. Uitgave: Sdu Uitgeverij. Den Haag, 1992.332 blz. ISBN: 90-1208010-X 21 Wel is er een ongepubliceerde doctoraalscriptie: O.F.H.J.de Ruijter, De houding van de Nederlandse Sociaal-democratie ten opzichte van de Boerenoorlog 1899-1902. Amsterdam, 1990. 84 blz. 22 B.J.H.de Graaff, l)e mythe van de stamverwantschap. Nederland en de Afrikaners, 1902 -1930. Uitgave: Suid-Atrikaanse Instituut. Amsterdam, 1993. 406 blz. ISBN: 90-74112-04-8 21 G..Schutte, De Boerenoorlog na honderd jaar. Opstellen over het veranderende beeld van de Anglo - Boerenoorlog. (1899 - 1902) SAI-pamfletreeks nummer 4. Uitgave: Suid-Afrikaanse Instituut. Amsterdam, 1997.96 blz. ISBN: 90-74112- 14-5 24 Bill Nasson, De Boerenoorlog 1899-1902. Inleiding over Honderd jaar Nederlandse betrokkenheid door Bart de Graaft. Oorspronkelijke titel: The South Atrican War 1899-1902 (1999) Vertaling: Thijs VerLoren van Themaat. Uitgave: Verloren. Hilversum, 1999..301 b17. ISBN: 90-6550-082-0 2s Louis Zweers, [le Boerenoorlog. Nederlandse fotografen aan het front. Uitgave: Sdu Uitgevers. [)en laag, 1999. 131 blz. ISBN: 90)-12-08772-4 2 G.l.Schutte, De Nederlandse patriotten en de kolonien. Een onderzoek naar hun denkbeelden en optreden, 177(0-1800. Uitgave: 1l.1).Tjeenk Willink bv. Groningen, 1974. 272 b1i. ISBN: 90-01-39015- 3 G.J.Schutte, De f lollanders in Krugers Republiek 1884 - 1899. Mededelings van die Universiteit van SuidAtrika.C 63. Pretoria, 1968. 12.3 blz. G.J.Schutte, Nederlandse publicaties betreffende Zuid-Atrika 1800-1899. Uitgave: Suid-Afrikaanse Biblioteek. Kaapstad, 1989. 106 blz. ISBN: 0-86968- 094-3 27 Robert Ross, Beyond the Pale. Essays on the History of Colonial South Atrica. Uitgave: Wesleyan University Press. University Press ot New . Itanover and London, 1993. 270 blz. ISBN: 0-8195-5258-5 28 Robert Ross, A Concise listorv of South Atrica Uitgave: Cambridge University Press. Cambridge, 1999. 219 b17. ISBN: 0-521-57578-8 Er wordt gewerkt aan een Nederlandse uitgave van deze studie. 29 Pieter van Duin, Ras, klasse en status. Rassendiscriminatie in Zuid-Afrika en de ontwikkeling van de sociale structuur van Kaapstad van de zeventiende tot de twintigste eeuw. In: D.van Arkel e.a., Van oost naar west. Racisme als mondiaal verschijnsel. Uitgave: Ambo/Novib/NCOS. Baarn, Den Haag, Brussel, 1990. Blz.52-70. ISBN: 90-263-1034-X «

31 A.W.Biewenga, Kerk, armenzorg, onderwijs en zending aan de Kaap 1652 - 1732. Een overzicht van de stand van het onderzoek: resultaten en leemten. In: )ocumentatieblad voor de Geschiedenis van de Nederlandse Zending en Overzeese Kerken. le Jaargang nr.2. 1994. blz. l- 22. 32 H.L.Wesseling, Verdeel en heers. De deling van Afrika (1880-1914) Uitgave: Bert Bakker. Amsterdam, 1991. 521 blz. ISBN: 90-351-0944-9 Zie met name het hoofdstuk Boeren en Britten in Zuid-Afrika (blz.323-412) , J.Glazenburg, De Bosjesmannen. Beschaving uit het stenen tijdperk van zuidelijk Afrika. Uitgave: ICG Publications Holland. Dordrecht, 1994. 94 blz. ISBN: 90-6765-522- 8 14 R.C.de Jong, De beoefening van de Nederlandse geschiedenis in Zuid-Afrika. In: Ex Tempore. Historisch Tijdschrift. KU Nijmegen. Jaargang 9, 1990, aflevering 3, nr 27. blz.299313. ý5 Jan Ploeger, Nederlanders in Transvaal 18501950. Uitgave: J.Lvan Schaik. Pretoria, 1994. 180 blz. ISBN: 0-627-01961-7 ý6 Robert Cornelis de Jong, Die lewensomstandighede en kulturele bydrae van die Nederlandse NZASM-werknemers 1887-1909. Dissertatie Universiteit van Pretoria. Pretoria, 1989. Uitgegee namens die Zuid-Afrikaansche Stichting Moederland. Amsterdam, 1992. 277 blz. PJ.van Winter, Onder Krugers Hlollanders. Geschiedenis van de NederlandscheZuidafrikaansche Spoorwegmaatschappij. Uitgave: J.1I.de Bussy. Amsterdam Deel 1, 19.37. 289 blz. Deel 2, 1938. 377 blz. Diverse artikelen en een bibliografie van Van Winter zijn opgenomen in: P. van Winter, Verkenning en onderzoek. Bundel aangeboden aan de schrijver bij zijn aftreden als hoogleraar aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Uitgave: J.B.Wolters. Groningen, 1965. 451 blz. ,37 Marieke van Gessel en Anton Kieskamp,(hIleiding en commentaar), Ongeluckig, of droevigh verhaal van 't schip de Gouden Buys. (1695) Een Enkhuizer VOC-schip strandt bij zuidelijk Afrika. Uitgave: Terra Incognita. Amsterdam, 1995. 141 blz. ISBN: 90-73853-07-9 38 E.C.Godée Molsbergen, Reizen in Zuid-Afrika in de Hollandse tijd. Uitgave: Martinus Nijhoft. 's Gravenhage, 1916-1922; herdruk:1976 Eerste deel - Tochten naar het noorden 16521686. 254 blz. plus kaarten. ISBN: 90-247-1908-9 Tweede deel - Tochten naar het noorden 16861806. 310 blz. plus kaart. ISBN: 90-247-1909-7 Derde deel - Tochten langs de z.o.-kust en naar het oosten 1670-1752. 368 blz. plus kaarten. ISBN: 90-247-1910-0 Vierde deel.- Tochten in het katferland 17761805. 's Gravenhage, 1936. 366 blz. plus kaarten. ý1 Marijke Barend-van llaeften (m.m.v. E.S. van Eyck van l leslinga), Op reis met de VOC. De openhartige dagboeken van de zusters Lammens en Swellengrebel. Uitgave: Walburg Pers. Zutphen, 1996. 179 blz. ISBN: 90-6011-958-4 40 Wayne Graham 1 lendricks, Die Betrekkinge tussen Nederland en Suid-Afrika, 1946-1961. Dissertatie.Universiteit van Wes-Kaapland. Kaapstad, 1984. 282 blz. 41 Bart (le Graatf en 1 luh Kockelkorn, liet beeld van Zuid-Afrika in Nederland 1948-1963. l)octoraalscriptie Rijksuniversiteit Utrecht. Utrecht, 1981. 163 hl/.

42 Bart de Graaff, De Nederlandse publieke opinie over apartheid 1948-1963: van begrip tot verwerping. In: Internationale Spectator. Jaargang 39. november 1985. blz. 679-685. 4 K.W.Grundy, Dutch Policv toward South Afri«a. In: Kroniek van Afrika. 1994 no 2. Blz. 139-165. 44 Stefan de Boer, Van Sharpeville tot Soweto. Nederlands regeringsbeleid ten aanzien van apartheid. Uitgave: Sdu Uitgeverij. [)en Haag, 1999. 444 blz. ISBN: 90-12-08743-0 45 S.de Boer, Nederland en de apartheidskwestie, 1948-1990. In: Maarten Kuitenbrouwer en Marij Leenders (red), Geschiedenis van de mensenrechten. Bouwstenen voor een interdisciplinaire benadering. Uitgave: Verloren. Hilversum, 1996. blz 259-280. ISBN: 90-6550-522-9 46 G,.Schutte, W.P.Coolhaas, e.a. Zicht op Zuid-Afrika. 1 londerd jaar geschiedenis van Zuid-Afrika, 1881-1981. Uitgave: NZAV. Amsterdam, 1981. 237 blz. ISBN: 90-6027-420-2 47 G.J.Schutte, De roeping ten aanzien van het oude broedervolk.Nederland en Zuid-Afrika, 1960-1990. SAI-pamfletreeks nummer 1. Amsterdam, 1993. ISBN: 90-741 12-03-X 41 Rob Rozenburg, De Bloedband. Den HaagPretoria. liet Nederlandse Zuid-Afrikabeleid sinds 1945. Uitgave: Komitee Zuidelijk Afrika in samenwerking met de Anti-Apartheidsbeweging Nederland. Amsterdam, 1986. 168 b17. ISBN: 90-70331-12-8 De Bloedband Den l laag-Pretoria. Slet Nederlandse Zuid-Atrikabeîeid 1986-1989 Uitgave: KoInitee Zuidelijk Afrika. Amsterdam, 1989. 25 blz. 4 .W. van der Nleulen, Nederland en de apartheid. In: Het woord is aan Nederland. Thema's van buitenlands beleid in de jaren 191o - 1983. (lingendael-reeks deel 1 Uitgave: Staatsuitgeverij. 's Gravenhage, 1983. blz.70-10. ISBN: 90-12-04505-3 sý

17 Nelson Mandela, Long Walk to Freedom Autobiography. Uitgave: Macdonald Purnell Book. Randburg. South Africa, 1994. 630 hlz. ISBN: 0-316-87496-S l)e Nederlandse vertaling verscheen onder de titel De lange weg naar vrijheid. Autobiografie. Uitgeverij Contact. Amsterdam/Antwerpen.1995.581 blz. ISBN: 90-254-0554-1 In 1999 verscheen van de hand van Anthony Sampson : Mandela. 1The Authorised Biography. Uitgave: Harper( ollinsPublishers. London, 1999. 678 blz. ISBN: 0-00-255829-7 De Nederlandse vertaling: Anthony Sampson, Mandela. De geautoriseerde biografie. Vertaling: Gerard Grasman en Margreet de Boer Uitgave: Het Spectrum. Utrecht, 1999. 736 blz. ISBN: 90-274-6355-7 Over aartsbisschop Desmond Tutu schreef Shirley Du Boulez een biografie: Tutu.Voice of the Voiceless. Hodder & Stoughton. London/Sydney/Auckland/Toronto, 1988. 286 blz. ISBN: 0-340-41614-9 Een door Nelson Mandela van een voorwoord voorziene bundel met teksten van Desmond Tutu verscheen in Nederlandse vertaling: Desmond Tutu.Onze overwinning op de apartheid. De geschiedenis van onze bittere strijd tegen discriminatie in Zuid-Afrika. Uitgave: Tirion. Baarn, 1994. 288 blz. ISBN: 90-5121-519-3 s8 Hendrik J.C.Pieterse (ed), Desmond lutu's Message. A Qualitative Analyses. Uitgave: J.H. Kok Publishing House/ l)eutscher Studien Verlag. Kampen/ Weinheim, 1995.158 bli. ISBN: 3-89271-620-X De aangrijpende ervaringen van Tutu bij het werk van de Commissie voor waarheid en verzoening heeft hij beschreven in : Desmond Mpilo Tutu, No Future Without Forgiveness. Uitgave: Rider. London/Sydney/Auckland/Johannesburg, 1999. 244 blz. ISBN: 0-7126-7013-0 Desmond Tutu, Geen toekomst zonder verzoening. Vertaling: los Dohmen. Uitgave: De Bezige Bij. Amsterdam, 1999. 277 hlz. ISBN: 90-234-3909-0 s9 C.E.Beyers Naudé, Verzet en verzoening. Autobiografie. Met een voorwoord van prof.dr.J.Verkuyl. Uitgave: Ten Have. Baarn, 1997-1998 (2e druk). 200 blz. ISBN: 90-2594659-3 Allan Boesak, Als dit verraad is ben ik schuldig. Uitgave: Ten Have. Baarn, 1986. 152 blz. ISBN: 90-259-4319-5 Carl Niehaus, Vechten voor hoop. Met een voorwoord van Nelson Mandela. Uitgeverij Mingus. Baarn, 1994. 127 hlz. ISBN: 90-6564-240-4 Over de bijzondere handen tussen dr.C.F.Beyers Naudé en Nederland verscheen een kort overzichtsartikel: Frik van den Bergh, Dr.C.F.Beyers Naudé: een profetisch geluid in de lage landen. In: Paul van l)ijk, Herman Noordegraaf en Greetje Witte-Rang (red), Gidsen en getuigen op de pelgrimage naar vrede. Een bundel opstellen ter gelegenheid van het afscheid van Harry Zeldenrust als studiesecretaris van Kerk en Vrede. Uitgave: Narratio. (orinchem, 199). hlz. 195- 204. ISBN: 90-526.3-186-7 <>, l'ierre )ubois, lisabeth Eybers. ( Constantijn Iluygensprijs 1978) In: lan Campertprijzen 1978 Uitgeverij BZZI ôl i. 's (;ravenhage, 1978. blI 5-28. ISBN: 90-6291-020-1

Hans Ester, Breyten Breytenbach (bijzondere prijs 1982) In: Jan Campertprijzen 1983. Uitgeverij BZZIôH. 's Gravenhage, 1983. blz 5-23. ISBN: 90-6291- 154-4 61 F.R.Gilfilan, Breytenbach in Nederland. In: Stilet. jaargang 11 nr 2. september 1991. blz 7-18. Jaap Goedegebuure en Francis Galloway , 'De weerklank wordt door de situatie bepaald.' Die reseptie van Breyten Breytenbach in Nederland en in Suid-Afrika. In: -nsovoort. jaargang 7 nr 1. (1995). blz.21-27. ,2 Ena Jansen, Afstand en verbintenis. Llisabeth Eybers in Amsterdam. Uitgave: 1.L.van Schaik. Pretoria, 1996.354 blz. ISBN: 0-627-02135-2 Ena .ansen, Afstand en verbintenis. Elisabeth Evbers in Amsterdam. Uitgave: Amsterdam University Press. Amsterdam, 1998.366 blz. ISBN: 90-53-56-310-5 " < Hans Ester en Ernst Lindenberg(red), Uit liefde en ironie. Liber amicorum Elisabeth Eybers. Uitgave: Querido. Amsterdam, 1990. 168 blz. ISBN: 90-214-619708 4 J.J.Buskes, Zuid-Afrika's apartheidsbeleid onaanvaardbaar. Uitgave: Bert Bakker/Daamen N.V. Den Haag, 1955. 295 blz. Een in Zuid-Afrika wonende Nederlander ergerde zich zo fors aan het boek van Buskes, dat hij in eigen beheer een brochure uitbracht om Buskes 'verwrongen beeld' te corrigeren: C.Vliedstra, U hebt het mis Dominee Buskes! Pretoria, z.j. 64 blz. 6S A.G.J.Crijns, Race Relations and Race Attitudes in South Alrica. A socio- psychological study o1 humaan relationshups in a multi-racial society. Dissertatie. Nimegen, 1959.167 bI7. 6<1 K . Roskam, Apartheid and )iscriniinaton. Sorne remarks with regard to the relationships between the white and respective non-white ethnic groups in the Union ot South Alrica. Uitgave: A.W.Sithoft. Le.vden, 1960. 179 bl,'. K.L.Roskan, Alleen voor blanken. Uitgave: De Bezige Bij. Amsterdam, 1961. 136 bl,. Karel Roskam, Zuid-Afrika: de toekomst begon gisteren. Uitgeverij Het Spectrum/Novib/Boa. Utrecht/Antwerpen, 's Gravenhage, Leiden, 1981. 144 blz. ISBN: 90-274-5974-6 67 A.Nuis e.a., Apartheid, teiten en commentaren. Uitgave: H.J.Paris. Amsterdam, 1966.192 blz. Jan Schipper, Voortrekkers achterblijvers. Zuid-Afrika gisteren en morgen. Uitgeverij Corrie Zelen. Maasbree, 1981.244 blz. ISBN: 90-6280-626-0 68 Rudi Boon, Over vijf jaar in lohannesburg... Generaties van verzet. Uitgeverij Jan Mets/ Novib. Amsterdam/ Den Haag, 1986. 223 blz. ISBN: 90-70509-53-9 6' Vernon February, The Afrikaners of South Africa. Monographs from the African Studies Centre, Leiden. Uitgave: Kegan Paul International. London/New York.1991.296 blz. ISBN: 0- 7103-0353-X 70 Stephen Ellis & Tsepo Sechaba, Comrades against Apartheid. The ANC & the South African Communist Party in Exile. Uitgave:lames ('urrey / Indiana University Press. London/Bloomington & Indianapolis.1992. ISBN: 0-85255-352-8 71 Ineke van Kessel, 'Beyond our Wildest Dreams' 1The United Democratic Front and the

Franstorniation ot South Africa. Leiden, 1995. 478 hlz. De handelseditie kreeg dezelfde titel; Uitgave: University Press of Virginia. Charlottesville and London, 2000. 368 blz. ISBN: 0-8139-1868-5 '2 M.H.van Meurs, J.C.Smuts, Staatsman, Holist, Generaal. SAI-Reeks no 7. Suid-Afrikaanse Instituut. Amsterdam, 1997.516 blz. ISBN: 90-74112-13-7 7 Arend Lijphart, Machtsdeling: de oplossing voor Zuid-Afrika ? Oorspronkelijke titel: Power-sharing in South Africa (1985) Vertaling: A.)aalder-Neukircher. Uitgave: H.I.W.Becht. Ilaarlem, 1987. 215 blz. ISBN: 90-230-0631-3 Over de universaliteit en de nomativiteit van Lipharts pacificatie-democratie schreef R.tl.Knijff zijn doctoraalscriptie. R.H.Knijff, Democratie in de plurale samenleving. Verzuiling, pacificatie en de rol van de elite. Een studie naar de normativiteit van de pacificatie-theorie van A.Lijphart. Z.pl.Iz.j . 91 blz. ,4 Barbara Oomen, Inleiding Recht en Bestuur in Zuid-Afrika. Landenreeks Van Vollenhoven Instituut. leiden, 1998. 116 blz. ISBN: 90-73782- 98-8 Is Ihe United Nations and Apartheid 1948-1994 With an introduction by Boutros Boutros-G(hali. Secretary-General of the United Nations. Blue Book Series, Volume 1. Department of Public Information. United Nations. New York, 1994. 566 blz. ISBN: 92-1-100546-9 76 W.M.Ma7ee, Methodologie van positiehepaling in de Verenigde Naties door stemvergelijking. Nederland en de apartheidskwestie in de Algemene Vergadering, 1952-196S. In: Acta Politica. nr. 4, 1969, b1,'.173-196. 77 M.C.Castermnans-Holleman, Het Nederlands mensenrechtenbeleid in de Verenigde Naties. Dissertatie. T.M.C.Asser Instituut. Den Haag, 1992. 311 blz. ISBN: 90-6704-067-3 78 Theo Salemink en Bert van Dijk, Apartheid en kerkelijk verzet. In de schaduw van nazi-Duitsland. Uitgave: De liorstink. Amersfoort, 1989. 167 b[z. ISBN: 90- 6184-345-6 79 D.van Arkel, G.C.Quispel, R.J.Ross, 'De wijngaard des Heeren?' Een onderzoek naar (te wortels van 'die blanke baasskap'. Uitgave: Martinus Nijhoff. Leiden, 1983. 83 blz. ISBN: 90-247-9993-7 8«) Ilans Achterhuis, De uitgestelde revolutie. Over ontwikkeling en apartheid. Uitgave: Anthos. Baarn, 1973. 196 blz. ISBN: 90-6074-460-8 81 Luiz Fernando 1-erreira da Rosa Ribiero, 'Apartheid' and 'Democracia Racial': South Africa and Brazil in Contrast. Dissertatie Universiteit Utrecht. Utrecht, 1996. 181 blz. 82 Martin H olland, The European Community and South Atrica. European Political ('o-operation Under Strain. Uitgave: Pinter Publishers. London/New York. 1988. 185 blz. ISBN: 0-86187-948-1 8 Martin 1 larlaar, 'Overschat u vooral de mogelijkheden in Nederland niet.' In: Carry van Iakerveld, Nederland tegen apartheid. Uitgave:Sdu Uitgeverij Koninginnegracht / Amsterdams 1 istorisch Museum. L)en I taag/Aisterdarn, 1994. blz 43-57 ISBN: 90-12-06714-6 84 Anton Dekker, )e dadendrang. In: hauriergracht 116. Anti-Apartheidsbeweging Nederland 1971-1994. Uitgave: AABN Amsterdam, 1994. b17 102-1 I0. ISBN: 90-70167-14-9

8s Conny Braam, Operatie Vula. Zuidafrikanen en Nederlanders in de strijd tegen apartheid. Uitgave: Meulenhott. Amsterdam, 1992. 312 blz. ISBN: 90-290-8336-0 86 Conny Braam, l)e bokkeslachter. Uitgave: Meulenhoff. Amsterdam, 1993. 222 blz. ISBN: 90-290-4558-2 87 Jos van Beurden en Chris l uinder, De vinger op de zere plek. Solidariteit met Zuidelijk Afrika. 1961-1996. Met een voorwoord van Nelson Mandela. Uitgeverij Babylon - l)e Geus. Amsterdam, 1996. 208 blz. ISBN: 90-6222-312-5 88 Mensenrechten en verzoening in Zuid-Afrika. Publikatie ter gelegenheid van 25 jaar Kairos. Uitgave: Kairos. Utrecht, 1995. 63 blz. ISBN: 90-6610-028-1 89 Carla Edelenbos (e.a.), In goed vertrouwen. Defence and Aid Fund Nederland 1965-1991. Uitgeverij jan Mets/Defence and Aid Fund Nederland. Amsterdam/Utrecht, 1991. 96 hlz. ISBN: 9(1-5330-039-2 9() R.Hengeveld and J.Rodenburg, Embargo. Apartheid's )il Secrets Revealed. Preface by President Nelson R.Mandela. Uitgave: Amsterdam University Press. Amsterdam, 1995. 399 blz. ISBN: 90-5356-135-8 91 20 jaar Azania Komitee in: Azania Vrij. Jaargang 2() no 3/4; Irg 21 no 1, febr.95 blz.11-20 92 Werkgroep Kairos, Jaarverslag 1990. Utrecht, 1991. S9 blz. Jaarverslag 1991-1992. Utrecht, 1993. 63 lz. laarverslag 1993-1994 Utrecht 1995. 47 blz. Van verzet tegen apartheid naar steun voor een deiocratisch Zuid-Afrika. Utrecht, 1997. 36 blz. Herinnering is de wortel der bevrijding. Activiteiten van Kairos 1997-199(. Uitgave: Kairos. Utrecht, 2000. 47 blz. ISBN: 90-6610-030-3 ')3 Nederlands instituut voor Zuidelijk Atrika. jaarverslag 1998. Amsterdam, 1999. 48 blz. 4 Karel Roskam, Catalogue 'apers ot Dutch Anti-Apartheid Organisations ( 1959- 1994) Mayibuye Centre Catalogues No.S Uitgave: Mayibuye ('entre. Bellville, 1994. 77 blz. 9s G.J.Schutte, Nederland en (le Atrikaners, hlz. 85. '' over de NZAV/SAI-collectie met betrekking tot de Anglo-Boerenoorlog schreef de ZuidAfrikaanse historicus A.Wessels een samenvattend artikel. André Wessels, 'n Kultuurskat by uitnemendheid: navorsingsmateriaal in die Van Riebeeckhuis, Amsterdam, met spesiale verwysing na die Anglo-hoereoorlog (1899-1902). In: Suid-Afrikaanse 'Tydskrif vir Kultuursgeskiedenis. Jaargang 13. nr.1. Mei 1999. Blz. 104-120 9>7 Vrienden van Zuid-Afrika. Over pro-apartheidsorganisaties in Nederland. Uitgave: Osaci. Utrecht, 1993. 32 blz. '98 Gordon Winter, Geheim agent voor ZuidAfrika. 16 jaar in dienst van de BOSS. Oorspr.titel: Gordon winter, Inside BOSS, South Africa's Secret Police, (1981) Ned.uitgave: Van (.;ennep. Amsterdam, 1981. 547 blz. ISBN: 90-6012-5 10-X Fschel Rhoodie, 1The Real Intormation Scandal. Uitgave: Orbis SA (PTY)LFI). Pretoria, 1983. 927 blz. ISBN: 0-620-07058-7 ')') Frank .Buijs, Overtuiging en geweld. Vreedzame en gewelddadige acties tegen de apartheid. Uitgeverij Bahylon-De Geus. Amsterdam, 1995. 333 blz. ISBN: 90-6222-306-0 1I1 Er zijn wel enkele korte teksten, lezingen en interviews. Bijvoorbeeld: W.l.du l.Frlank, Die verhouding tussen Suid-Atrika en Nederland. Persoonlike indrukke) Genl.J.B.M.Hetzog-gedenklesing V Pretoria, 11 april 1975. 21 blz. (De auteur was vijfeneenhalf jaar als Raad (Kulturele Sakel verbonden aan de ZuidAfrikaanse ambassade in Den Haag) 1()] The State outside South Africa (1960-1990) Truth and Reconciliation Commission ot South Africa Report. Volume two. Uitgave: TRC. Cape Town, 1998. blz. 42-164 ISBN: 0-620-23076-2 102 Afrikanen in Nederland. Bibliografie. Uitgave: Afrika-Studiecentrum. Leiden.1998. 22 blz. 1Ot Erik van den Bergh, "Ik wilde het land graag loslaten, maar het land liet mij niet los". Over Zuid-Atrikanen in Nederland. In: Ineke van Kessel en Nina Tellegen Ired), Afrikanen in Nederland. Uitgave: KIT/ Afrika Studiecentrum. Amsterdam/ Leiden, 20(10. blz. 61-80. ISBN: 90-6832-294-X 14 Allison Blakely, Blacks in the Dutch World. The Evolution of Racial Imagerv in a Modern Society. Uitgave: Indiana University Press. Bloomington/Indianapolis, 1993. 327 bli. ISBN: 0-253-31191-8 11 Afrika ten zuiden van de Sahara. Uitgave: Directie Voorlichting Buitenlandse Zaken. Ministerie van Buitenlandse Zaken. Den Haag, 1998. 88 blz. ISBN: 9(-5328-180- 0 l") C.Flinterman, M.Msoki e.a, Sinakho-We can do it. The role of non-governmental organisations in the huilding of a just and democratic South Africa. I'rogramme Evaluation (,o-linancing Programme I)GIS/CEBEMO/I('( () nr 48. The 1lague, 1992. 92 blz. 107 David Sogge, Funding in Transition. ICCO in South Africa. 1993-1998. Programma evaluatie nr 74. Uitgave: Zeist, 1998. .39 blz. 18 Facing the challenge of transition: Novib policv in South Africa 1992 to 1995. Uitgave: Novib. Den Haag, 1992-1993. 1 " Erik van den Bergh, Kerkelijke projecten in Zuid-Afrika. In: Zuid-Afrika. mei 1997. blz 9(1 en 93. l "' Joris I.C.Voorhoeve, Peace, Protits and Principles. A Study of Dutch Foreign Policy. Uitgave: Martinus Nijhoff. 1The Hague/Boston/London.1979. 379 blz. ISBN: 90-247-2237-3 1 1 Duco Hellema, Buitenlandse politiek van Nederland. Uitgave: Aulaboek. Het Spectrum. Utrecht, 199S. 360 blz. ISBN: 90-274-4410-2 112 Duco tlellema, 'Veel gespin maar weinig wol' De Nederlandse buitenlandse politiek en ZuidAfrika. In: Dialoog of boycot. De Nederlandse Zuid-Atrika-politiek na de Tweede Wereldoorlog. IZA cahier Nr 2, Amsterdam, november 1995. lz -9. 113 S.de Boer,' Een kwartmaat achter Buitenlandse Zaken en Zuid-Afrika. In: R.E. van Ditihuyzen e.a., Tweehonderd jaar Ministerie van Buitenlandse Zaken. Uitgave: Sdu uitgeverij. Den Haag, 1998. blz. 228-246. S.de Boer, 'tHalf a step behind'. The loreign ministry and South Africa. In: R.L.van l)itzlhuyzcn e.a., l ie Foreign Ministry: 200 Years. Uitgave: Sdu Publishers. 1 lhe 1lague, 1998. blz. 228-246. 114 Stelan de Boer, l)e ton van L.uns. Nederland en de apartheid, 1965-1966. In: I).A.I lellema, C.Wiebes en B.Zeenian, jaarboek Buitenlandse Zaken. Tweede jaarboek voor de geschiedenis van de Nederlandse buitenlandse politiek in de twintigste eeuw. Uitgave: Sdu uitgevers. Den 1laag, 1995. blz 11-28. ISBN: 90-12-08278-1 1 l, K.Colijn en P.Rusman, lHet Nederlandse wapenexportbeleid 1963-1988. Uitgave: Niigh & Van Ditmar Universitair. Amsterdam, 1989. 11, Bob de Graaff en Cees Wiebes, Villa Maarheeze. De geschiedenis van de inlichtingendienst buitenland. Sdu Uitgevers. Den Haag, 1998. 535 blz. ISBN: 90-12-08219-6 117 Ph.P.Fverts (ed), Controversies at Home: l)onestic Factors in the Foreign Policy of the Netherlands. Uitgave: Martinus Nijhoff Publishers. Dordrecht/Boston/I.ancaster, 1985.363 blz. ISBN: 90-247-3227-1 118 Maarten Kuitenbrouwer, The Never-Ending Debt of Honour: The Dutch in the Post-Colonial World. In: Itenerario. Vol.XX. 1996 nr 2. blz 20 - 42. Jan Willem Brouwers, Afgedaald 'tot de rang van l)enemarken'? Nederlands internationale positie na de dekolonisatie. In: D.A.Hellema, C.Wiebes en B.Zeeman, Jaarboek Buitenlandse Zaken. Derde jaarboek voor de geschiedenis van de Nederlandse buitenlandse politiek in de twintigste eeuw. Uitgave: Sdu Uitgevers. Den Haag, 1996. blz 91-107 ISBN: 90-12-08350-8 H l t.O.Terblanche, DMe Tweede Wereldoorlog en die Indonesiese kwessie as strydpunte in die Nederlands-Suid-Atrikaanse debat oor apartheid. In: Tydskrif vir Geesteswetenskappe. lrg.3912)1999. bl. 118-132. 12' Atrika ten iuiden van de Sahara. Uitgave: Ministerie van Buitenlandse Zaken. [)en Haag, mei 1998. 88 blz. ISBN: 90-5328-180-0 Alrika notitie \,an de Minister van Bui tenlindse Zaken en de Minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Uitgave: Ministerie van Buitenlandse Zaken. Den Haag, 1999.21 blz. 121 Bram Posthuius, Van sancties tot samenwerking. Tien jaar gemeentelijk Zuidelijk Atrika-beleid. Uitgave: Gemeenteliijk Plattorni Zuidelijk Alrika. 1Den Haag, 1998. 64 blz. 122 J.J.A.M.van Gennip en K.Gtroen veld, H oop heeft zijn prijs. lDe bijdrage vanuit de Nederlaindse politiek aan het democratiseringsproces ei te verkiezingen in Zuid-Afrika. Den Haag, oktober 1993. 28 b17. 12 lacob de Ruiter, Wilmot Jamies, Olara Otunnu, Report on the Foundatioi lor a New South Africa. Den Haag. 1996. 25 blz. 124 (;.A.van der List, De macht van het idee. De VVD en het Nederlandse buitenlandse beleid 1948-1994. l'roefschrift. Uitgave: DSWO Press. Rijksuniversiteit Leiden. Leiden, 1995. 492 bli,. ISBN: 90-6695-117-6 12.s Maarten Brinkman, Honderd jaar sociaaldemocratie in boek en tijdschrift. Bibliogratie van de geschiedenis van de SIA' en de PvdA 1894-1994. Uitgave: Stichting beheer IISG. Amsterdam, 1994. 90 hlz. ISBN: 90-6861-094-5 12, Afrikanumimer Socialisme en IDemocratie. mei-juni 1960. blz 273-360. Zuid-Afrika en de apartheid. rapport Koos Vorrink Instituut. De Arbeiderspers.Amsterdam, 1962. 90 blz. 127 Om de bevrijding van Zuid-Afrika Twee visies Buitenlands-politieke Notities/ Nummer 1. Uitgave: Wiardi Becknian Stichting Amsterdam, december 1980.96 blz. i28 Zuid-Afrika. Mensenrechten en buitenlands beleid. Wetenschappelijk Instituut voor liet CDA. Uitgave: Van loghum Slaterus. Den Haag /1)eventer, 1989. 144 blz. ISBN: 90-368-0162-1 12 liet democratisch avontuur. Politieke en economische betrekkingen met het nieuwe Zuid-Afrika. Uitgave: CDA-partijbureau. )en Haag, 1995. 54 b17. l"' N.F.M Klein Goldewijk, De kwestie ZuidAfrika in de Nederlandse politiek. Motivering en ontwikkeling van liet ZuidAfrikastandpunt van de Nederlandse regering, de ARP, de PvdA en de VVD in de periode 19601970. Doctoraalscriptie. Katholieke Universiteit Niimegen. Nijmegen, 1994. 95 blz. 1 Beppechien Bruins Slot, De (PN en de antiapartheidsstrijd in Nederland. Uitgave: Wetenschapswinkel Vrije Universiteit. Amsterdam, 1995. 47 blz. 1 2 zie bijv. Jaap van Donselaar, Fout na de oorlog. lascistische en racistische organisaties in Nederland 1950-1990. Uitgeverij Bert Bakker. Amsterdam, 1991. 249 blz. ISBN: 90-351-1056-0 Frank J.Buijs en Jaap van Donselaar, t.xtreemrechts: aanhang, geweld en onder7oek. Uitgave: Leids Instituut voor SociaalWetenschappelijk Onderzoek. Leiden, 1994. 137 bi7. ISBN: 90-71042-65-0 1<ý Grietjie Verhoet, Suid-Afrika: 'n historiografiese oorsig. In: NEHA-Bulletin 13-1999, nr.1. blz 3-18. S(;eofreV f lamilton, European Multinationals in South Africa. IRM Multinational Reports. Institute for Research and Intormation on Multinationals/john Wiley & Sons. I.ausanne/Chichester, New York, Brishane, loronto, Singapore, 1986. 30 l. 1 ý5 Joseph Hanlon and Roger Omond, The Sanctions flandbook. Penguin Books. ltarmondsworth.(UK, 1987. 399 blz. ISBN: 0-14-52388-X 1 ýf, Neta Crawford and Audie Klotz (cd), How Sanctions Work. Lessons fromn South Africa. Uitgave: MacMillan Press Ltd. Hampshire and 1 ondon, 1999. 292 blz. ISBN: 0-333-72551-4 I Rob van Es, Een ethiek van belangen. Moreel handelen door onderhandelen over belangen. Uitgave: Wolters-Noordhof. Groningen, 1991. 114 blz. ISBN: 90-01-30640-3 138 A.Vuurens, len eigensoortig kabinet met een eigensoortig beleid. Het besluitvormingsproces in het kabinet-Den Uyl (1973-1977) ten aanzien van de leverantie van de kernreactorvaten aan Zuid-Afrika. Doctoraalscriptie Universiteit Utrecht. Utrecht, 1997. 109 blz en bijlagen. 13') Ruurd Huisnan, Zwarte diamanten uit ZuidAfrika. Steenkoolexport naar Nederland. Uitgave: Kairos. Utrecht, 1981 (2e herziene druk). 108 blz. 140 C.A.Verburg, De maatschappelijke verantwoordelijkheid van het grootbedrijf. Pleidooi voor een politieke organisatiesociologie. Uitgave: VU- uitgeveri. Amsterdam, 1982. XXIII plus 525 blz. ISBN: 90-6256-1.32-2 i41 Johan de Vries, W.l.Vroom, Ion de Graat, Wereldwijd bankieren ABN AMRO, 1824-1999. Uitgave: ABN AMRO Bank. Amsterdam, 1999. 6(18 blz. ISBN: 90-76618-01-1 De kwestie Zuid-Afrika komt aan de orde op Ilz. 35 1 353. 142 Pthilips doorbreekt het walpenemibargo. )e rol van een elektronikikoncern bij de ontduiking van liet verplichte wapenembargo tegen Zuid-Alrika. Uitgave: AABN. Ansterdalm, 1979. 55 blI.

14 Signe Landgren, Lmbargo l)isimnplenented. South Africa's Military Industry. Uitgave: SIPRI. Oxford University Press. Oxford, 1989. 276 blz. ISBN: 0-19- 829127-2 144 Ard Kramer (samenstelling), Bibliografie bedrijfsgeschiedenis. Uitgave: Centrum voor bedrijfsgeschiedenis Erasmus Universiteit. Rotterdam, 199.3. 381 blz. ISBN: 90-9006388-9 14s M.J.van Riemsdijk, Actie of dialoog. over de betrekkingen tussen maatschappij en onderneming. Proefschrift Universiteit Twente. Amsterdam/Enschedé, 1994. 244 blz. ISBN: 90- 90073(12-7 146 Nederland investeert in apartheid. Uitgave: Anti-Apartheidsbeweging Nederland, Federatie Nederlandse Vakbeweging, Komitee Zuidelijk Afrika, Werkgroep Kairos. Amsterdam/Utrecht, 1985. 159 blz. ISBN: 90-70367-05-X Nederland's aandeel in apartheid. Nieuwe feiten, gegevens economische relaties Nederland Zuid-Afrika. Uitgave: AABN, FNV, KZA, Werkgroep Kairos. Amsterdam/Utrecht, 1987. 122 blz. ISBN: 90-70367-09-2 147 P.Juffermans, K.Zeelenberg, F.Nijssen, De Nederlandse belangen in Zuidelijk Afrika. Handel en wandel van 'onze'nmltinationals. Uitgave: AABN. Amsterdam, 92 b17. ISBN: 90-6222-024-X 141 A.B.lHoogendoorn, Particulier gewroet en ongekanaliseerde waakzaamheidsdrang. In: P.Koedijk e.a., Verspieders voor het vaderland. Nederlandse spionage voor, tijdens en na de Koude Oorlog. Uitgave: Sdu Uitgevers. t)en 1 laag, 1996. b1I. 105-129 en 143-148. ISBN: 90- 120-8.381-8 149 Roger Southall, Imperialisin or Solidarity? Ilnternational Labour and South African Trade Unions. Uitghave: UCI Press. Rondebosch, 1995. .392 blz. ISBN: 0-7992-1611-9 150 M. Brenme, Vakbonden en apartheid. In: Economisch en sociaal-economisch jaarboek. Uitgegeven voor de Vereniging liet Nederlandsch Economisch I listorisch Ar lucl. Deel 40. Uitgave: Martinus Nihotlt. 's Gravenhage, 1977. blz. 199-241 Is G.A.Kooy, W.Albeda, R.C.Kwant, \partheid en arbeidsbestel in Zuid-Alrika. Uitgave: Werkgroep 2000 in samenwerking met Uitgeverij Paul Brand. Bussum, 1969. 27() blz. 162 S.Nadasen, A Perspective on Strikes in South African Labour Law. Dissertatie Rijksuniversiteit Leiden. Leiden, 1991. 239 bli. 1 Jan Ploeger, Onderwys en onîderwysbeleid in die Suid-Afrikaanse Republiek onder I)s.S.J.du Toit en Dr.N.Mansvelt. 1881-190(10. Doktorale proetskrif Universiteit van Pretora. In: Archives Yearbook tor South African I listory. (15) no.]. Pretoria. 1952. 365 blz. 1s4 J.(C.1 ,immers, Kent gij dat volk vol heldenmoed? Nederlandse Onderwijzers en Boeken in de ZuidAfrikaanse Republiek en hun invloed op liet Afrikaner-Nationalisme 1880-1900. Doctoraalscriptie. Vrije Universiteit. Amsterdam, 1985. 155 blz. ss Caroline Suransky-Dekker, ' l.iberating Breeze of Western Civilization'? A Political History of Fundamental Pedagogics as an Expression of Dutch-Afrikaner Relationships. Dissertation.University of Durban-Westville. )urban, 1998. 221 blz. 156 johan Sturm, Leendert Groenendijk, Bernard Kruithof & Julialet Rens,lducational lluralism a historical studv of so-called 'pillarization' in the Netherlands, including a comparison with some developments in South African education. In: Comparative Education. Volume 34 No 3, 1998, blz. 281-297. 1,17 Hoger onderwijs en Zuid-Afrika. Themanunmmer Amandla. september 1996. 24 blz.

1-s8 W.H.l.Goris, Zuid-Afrikaanse studenten in Nederland, 1945-1985. In: jaarverslag Nederlands-Zuidafrikaanse Vereniging 1984. Amsterdam, 1985. blz 14-42. 1 s'ý Suid-Atrikaners in Utrecht 1762-1954 Uitgave: Drukkerij en Uitgeversmaatschappij vlh Kemink en Zoon N.V. Utrecht, 1954. 87 blz. 161 Willem Otterspeer, Boeren en academici. 1)e Leidse universiteit en het enthousiasme voor de Zuid-Afrikaanse Boeren rond de eeuwwisseling. In: De Negentiende Eeuw. Jaargang 15. Nr.4. december, 1991.blz.203-221. 161 H.S.N.Menko, Contributions of the Netherlands to the development of South African medicine.(1652-1902) Dissertatie G.U. Amsterdam, 1954. 162 Lorraine J.Haricombe and F.W.Lancaster, Out in the cold. Academie boycotts and isolation of South Africa. Information Resources lPress. Arlington VA, 1995. 158 blz. ISBN: 0-87815-067-6 165 Ingeborg Krukkert e.a., Cohesa Directory. Cooperation in higher education between the Netherlands and Southern Africa. including Netherlands expertise on Southern Africa) Uitgave: Nuffic/NiZA. Den Haag/Amsterdam, 1997. 302 blz. Geactualiseerde gegevens zijn te vinden op de Nuffic homepage op internet: http://www.nufficcs.nl./ciran/ 164 Jan Biezen Ired), Voortbestaan in gerechtigheid. l)ichten en denken van N.P.van Wyk jouw. Uitgave: Dimensie. Leiden, 1995. 151 blz. ISBN: 90-6412-057-9 De door Nel Molenaar verzorgde bibliografie is afgedrukt op blz 128-150. 16s Bettina Schmidt, C(reating Order. Culture as Politics in 19th and 20th Century South Africa. Dissertatie Katholieke Universiteit Nijmegen. Nijmegen, 1996. 351 blz. ISBN: 90-72619-49-9 <¢, Siegfried Huigen, De weg naar Monomotapa. Nederlandstalige representaties van geografische, historische en sociale werkelijkheden in ZuidAfrika. Uitgave: Amsterdam University Press. Amsterdam, 1996. 217 blz. ISBN: 90- 5356-228-1 167 V.A.February, Laat het ons ernst wezen. Die verhouding Afrikaans- Nederlands Intreerede. UWC. Kaapstad, 1991. 53 blz (drietalige uitgave) Vernon February (red), Taal en Identiteit: Afrikaans & Nederlands. Tatelberg. Kaapstad, 1994. 2(11 blz. ISBN: 0-624-03356-2 168 Ena Jansen, Afstand en verbintenis. Elisabeth Eybers in Amsterdam. J.L.van Schaik Uitgewers. Pretoria, 1996. 354 blz. ISBN: 0-627-02135-2 Ina jansen, Atstand en verbintenis. Elisabeth Eybers in Amsterdam. Amsterdam University Press. Amsterdam, 1998. 366 blz. ISNB: 90-5.356-310-5 169 M.C.van den 'toorn, W.J.J.Pijnenburg, j.A.van Leuvensteijn, J.M.van der Horst, Geschiedenis van de Nederlandse taal. Uitgave: Amsterdam University Press. Amsterdam, 1997. 679 blz. ISBN: 90-5356-234-6 171 W.l.Jonckheere , Vir Vryheid en Reg. Suid-Afrika in die spieèl van die Nederlandse poesie (1890-1990) Uitgave: l)imensie/Brevitas. l.eiden/Howick, 1996. 68 blz. ISBN: 1-874976-15-5 l)onald J.Weinstock. The two Boer Wars and the Janieson Raid: a cheklist ot novels in t)utch and Alrikaans. Alrican and Atro-American Research Institute/The University ot 'lexas. In: Research in African Iiteratures. Vol 2, number 1. Spring 1971. blz 39-4,.

172 Wilfred Jonckheere, Van Msafeking tot Robbeneiland. Zuid-Afrika in de Nederlandse literatuur 18961996. Uitgeverij Vantilt. Nijmegen, 1999. 224 blz. ISBN: 90-75697-21-X 175 Adriaan van l)is, liet beloofde land. Uitgave: Meulenhoff, Amsterdam, 1990. 119 blz. ISBN: 90-290-2506-9 174 l lenk van Woerden, Moenie kyk nie. Uitgave: Nigh & Van Ditmar. Amsterdam, 1993. 159 blz. ISBN: 90-388-8403-6 Henk van Woerden, Tikoes. Uitgeverij Balans. Amsterdam, 1996. 216 blz. ISBN: 90-5018-323-9 tlenk van Woerden, Een mond vol glas. Uitgave: Podium. Amsterdam, 1998. 223 biz. ISBN: 90-5759-051-4 176 Etienne van Heerden, Die gas in rondawel Wilhelnina. Uitgave: Kairos. Utrecht, 1995. 64 blz. (tweetalige uitgave) Etienne van Heerden, Kikoejoe. Uitgave: latelberg. Kaapstad, 1996. 295 blz. ISBN: 0-624-03507-7 Etienne van 1leerden, Kikuyu. Vertaling: Robert l)orsman. Uitgave: Meulenhoff. Amsterdam, 1998. 320 blz. ISBN: 90-290-5594-4 176 l'etronella van 1 leerden, Die sestiende koppie. Uitgave: lafelberg. Kaapstad, 1965. 159 blz. Karel Schoeman, Die noorderlig. Uitgave: tluman & Rousseau. Kaapstad/ Pretoria, 1975. 114 blz. Abraham de Vries, loernaal uit 'ti gragtehuis. Uitgave: Nasionale Boekhandel. BIPK. Parow, 1968. 108 blz. 77 J.M. (oetzee, lheir Man on Larth. over: l larry Mulisch, [e iDscovery t 1 leaven. In: The New York Review of Books. Marcl 6, 1997. blz. 40-42. J.M.Coetzee, Blowing Hot and Cold. Over: Cees Nooteboom, In the l)utch Mountains and Roads to Santiago: I)etours and Riddles in the lands and Hfistory ot Spain. In: The New York Review of Books. July 17, 1997. blz. 50-53. 178 Zie bijv. J.C.Kannemever, Ontsylerde stene. 1 lerinnerings, huldigings, herlesings en herbevestigings. Uitgave: Inset- Uitgewers. Stellenbosch, 1996. 227 bl/. ISBN: 0-620-21)544-X 179 Olive Schreiner, Een plaats in Atrika. Oorspronkelijke titel: The Story ot an Atrican Farm (1883) Vertaling: Robert Dorsman. Uitgave: Podium. Amsterdam, 1997. 327 blz. ISBN: 90-5759-041-7 Sol T.Plaatje, Mhudi. Een historische romance. Oorspr.titel: Mhudi (1930) Vertaling: Barbara de Lange. Uitgave: Podium. Amsterdam, 1998. 221 blz. ISBN: 90-5759-092-1 A.C.Jordan, De wraak van het voorgeslacht. Oorspr.titel: Ingqumbo Yeminyanya (1940) Vertaling: Robert Dorsman. Uitgave: Podium. Amsterdam, 1999. 315 blz. ISBN: 90-5759-272-X Etienne Leroux, Magersfontein, 0 Magersfontein! Oorspr. titel: Magersfontein, o Magerstontein. (1976) Vertaling: Ingrid Glorie. Uitgave: Podium. Amsterdam, 1999. 248 blz. ISBN: 90- 5759-133-2

181 (,errit Komrij, De Afrikaanse poezie in 1000 en enige gedichten. Uitgeverij Bert Bakker. Amsterdam, 1999. 1179 blz. ISBN: 90-35 1-2041-8 181 .de Klerk, Die Algemeen-Nederlands Verbond en Suid-Afrika, 1945-1995. In: Joernaal vir Lietydse Geskiedenis.Jaargang 21 nr Il.unie 1996. blz 68-87. 182 Pieter van 1 lees en Ilugo de Schepper (red.), Fussen cultuur en politiek Het Algemeen Nederlands Verbond 1895-1995. Uitgeverij Verloren en het Algemeen Nederlands Verbond. Hilversum/ Den Haag. 1995. 256 blz. ISBN: 90-6550-505-9 18) Willem Campschreur and Joost l)ivendal ýEds), Culture in Another South Africa. Uitgave: Zed Books Ltd. London, 1989. 288 blz. ISBN: 0-86232-856-X 184 Vernie A.February, Mind Your Colour. The 'Coloured' Stereotype in South African Literature. Uitgave: Kegan Paul International Ltd. london/Boston.1991.(2e herziene druk) VII en 282 blz. ISBN: 0-7103~0386~6 18s C.N.van der Merwe, Breaking Barriers. Stereotypes and the changing values in Afrikaans writing 1875 1990. Uitgave: Rodopi. Amsterdain/Atlanta, GA, 1994. 137 bl,. ISBN: 90-5183-590-6 186 James Ravell en Thelma Ravell-Pinto (ismn de publikatie-groep van Kairos), Kan namens mij een blanke spreken? Zwarte literatuur in Zuid-Afrika. Uitgave: Kairos. Utrecht, 1982. 91 blz. ISBN: 90-6610-007-9 187 Lrik S.J.l I.Vermeulen, 1l he Pains of Passing the 1 hreshold. Soweto's lnitiation of 1979. lhe Theme of (.hildhood to Adulthood in lownship Literature. Dissertatie Rijksuniversiteit L.eiden. Leiden, 1992. 286 bli. 188 Margreet de lange, The Muizled Muse. Literature and Censorship in South Africa. Uitgave: lohn Benjamnins Publishing Company. Amsterdam/Philadelphia, 1997. 181 blz. ISBN: 90-272-2220-7 189 Mineke Schipper, Afrikaanse letterkunde. Tradities, genres, auteurs en ontwikkelingen in de literatuur van Atrika ten zuiden van de Sahara. Uitgave: Ambo/Novib. Baarn/l)en Ilaag, 1990 (2e herziene druk). 279 blz. ISBN: 90-263-1024-2 l" Mineke Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap. Uitgave: Van Gennep. Amsterdam, 1995. 270 blz. ISBN: 90-5515-067-3 Mineke Schipper, Beyond the Bounderies. African Literature and literary Theory. Uitgave: Allison & Busby. W.lI.Allen & (o.l'lc. 1ondon, 1989. 212 blz. ISBN: 0- 850.31-854-8 191 Susan van der Ree, Caleidoscoop. Een bibliografisch overzicht van literatuur uit Zuid-Afrika in Nederlandse vertaling. SAI-reeks no 6. Suid-Afrikaanse Instituut. Amsterdam, 1996. 25,3 bI/. ISFíN: 90-74112-12-9 192 lilton Judin and Ivan Vladislavic, Blank _Architecture, apartheid and after. Uitgave: Nai. Rotterdam, 1998. 488 blz. ISBN: 90-5662-092-4 19 l).Bax, Hollandse en Vlaamse schilderkunst in Zuid-Afrika. 1 lollandse en Vlaamse schilderijen uit de zeventiende eeuw in Zuid-Alrikaans openhaar bezit. Uitgave: 1.t Ide Bussv /1 tollandsc h-Afrikaansche Uitgevers Maatschappij. Amsterdam/ Kaapstad/ Pretoria, 19S2. 140 blz. 194 R.W.l).()xenaar, A.M. 1 lammacher e.a.. Kroller-Muller. 11onderd jaar bouwen en verzamelel.

Uitgave: Joh.Enschedé en Zonen. Haarlem, 1988. 319 blz. ISBN: 90-70024-52-7 De citaten staan op blz. 289-290. 196 C.Spoelstra V.D.M., Bouwstoffen voor de Geschiedenis der Nederduitsch- Geretormeerde Kerken in Zuid-Afrika. Twee delen. Hollandsch-Afrikaansche Uitgevers-Maatschappij v/h Jacques Dusseau & CO. Amsterdam, 1906-1907. IXXIX en 1356 blz. 19 Herman l)irk van Broekhuizen, Die wordingsgeskiedenis van die Hollandse kerke in Suid-Afrika, 1652-1804. Dissertatie Rijksuniversiteit Leiden. J.ll.de Bussy. Amsterdam, 1922. 206 blz. 1917 Bernardus Johannes Odendaal, Die kerklike betrekkinge tussen Suid-Afrika en Nederland. (1652-1952), veral met betrekking tot die Ned.Geref.Kerk. Dissertatie. Vrije Universiteit Amsterdam. Uitgave: T.Wever, Franeker, 1957. 296 blz. >98 PJ.Strauss, Die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Geretormeerde Kerke in Nederland: betrekkinge rondom die Suid-Atrikaanse rassevraagstuk. Ongepubliceerd proefschrift. Universiteit van Pretoria. Pretoria, 198,. 199 G.J.Schutte, De Gereformeerde kerk onder de Verenigde Oost-Indische Compagnie. In: Documentatieblad voor de Geschiedenis van de Nederlandse Zending en Overzeese Kerken. Jaargang 5 nr.l. 1998. blz.1-39. Een Engelse versie verscheen als: Gerrit Schutte, Between Amsterdam and Batavia: Cape society and the Calvinist Church under the Dutch Last India Company. In: Kronos. lournal ot Cape 1 listory/Tydskrif vir Kaaplandse (eskiedenis. No.25.1998-1999. blz. 17-49. 2111 C..A.Loft, Bevryding tot Eenwording. Die Nederduitse Gereformeerde Sendingkerk in Suid-Alrika. 1881-1994. l'roetschritt 1Theologische Universiteit Kampen. Kampen, 1998. .329 blz. 211 l.R.Lekua Ntoane, \ C'ry tor 1ile.Au lInterpretation ot 'Calvinisni' and Calvin. Uitgeverij Kok. Kampen, 1983. 276 blz. ISBN: 90-242-3012-8 212 Jonathan Neil Gerstner, The 'lhousand Generation Covenant. Dutch Retormed Covenant lheology and (;roup Identity in Colonial South Atrica, 1652-1814. Uitgave: l...Brill. Leiden/New ork/Kobenhavn/Koln, 19)l. 280 blz. ISBN: 90-04-09361 2»>R.M.Britz, Die begrip 'Calvinisme' in die Atrikaanse geskiedskrywing. 'n Oorsigtelike typering. In: Skrit en Kerk. jrg. 15(2), 1994. hl/ 196-218. 204 Robert Ross, The tundamentalisation ot Atrikaner Calvinism. In: lerman 1)iederiks en Chris Quispel, Onderscheid en minderheid. Sociaal-historische opstellen over discriminatie en vooroordeel. Uitgave: Verloren. Hilversum, 1987. blz 201-220. ISBN: 90-6550-308-0 20s Carl Niehaus, Uitdaging van de vrijheid. In: Trouw. 26 november, 1999. bl~.20. De Vrije Universiteit gaf de lezing in Nederlandse vertaling uit: Carl !.Niehaus, De uitdaging van vrijheid: een bezinning vanuit de Zuid-Afrikaanse context. Kuyper Voordracht. Uitgave: Vrije Universiteit. Amsterdan,j2000j. 16 b17. 2»>1 C.van der Kooi and 1. de Bruijn (ed), Kuyper Reconsidered. Aspects ot his life and work. VU Uitgeverij. Amsterdam, 1999. 320 blz. ISBN: 9)-5383-6403. De Zuid-Afrikaanse bijdragen staan op naam van _.('.Adonis, B.J.van der Walt, p.J.Strauss en l.tt.Srnit. 21,7 Henry Bredekamp & Robert Ross, Missions and Christianity in South Atrican Histor. Witwatersrand University l'ress.lohannesburg, 1995. 260 blz. ISBN: 1-86814-2901-6

208 Ido H.Enklaar, De negentiende-eeuwse zendeling als man van wetenschap. In: Zending op weg naar de toekomst. Essays aangeboden aan Prof.dr.J.Verkuyl. Uitgeversmaatschappij Kok. Kampen, 1978. blz .214-222. ISBN: 90-242-0858-0 209 Ido ll.Enklaar, Life and work of l)r.J.Th van der Kemp. 1747-1811. Missionary pioneer and protagonist ot racial equality. Uitgave: A.A.Balkema. Cape Town/Rotterdam, 1988. 234 blz. ISBN: 9(-6191- 757-3 21( H.C.Bredekanp and HLE.F. Pluddemann (ed), The Genadendal Diaries. Diaries of the Flerrnhut Missionaries H.Marsveld, D.Schwinn and J.C.Kuhnel. Volume 1 (1790-1794) University of the Western Cape Institute tor Historical Research. Bellville, 1992. 291 blz. ISBN: 1-86808-11 5-X Volume 11 (1795-17961 University of the Western Cape Institute tor l listorical Research. Bellville, 1999. 198 blz. ISBN: 1-86808-11S-X 211 A.l.luussen Ir en S.B.l.Veldkamp-Visser, Dagboek en brieven van Mewes Jans Bakker (1764-1824) Een 1riese zendeling aan de zuidpunt van Afrika. Uitgave: SAI. Amsterdam, 1991. 336 blz. ISBN: 90-741112-01-03 212 Christine Breman, Zending van de Nederlands Gereformeerde Kerken onder de Zulu's on Natal, Zuid-Afrika. VU-Uitgeverij. Amsterdam, 1985. 178 hlz. ISBN: 90-6256-086-5 21 3 .A.BJongeneel, Missiologie 1. Zendingswetenschap. Uitgeverij Boekencentrum BV. 's-Gravenhage, 1986. 208 bll. ISBN: 90-239-06 5-7 214 Erik van den Bergh, l)e leere /iet op zulke dingen. Nederlandse kerken en Zuid-Afrika. In: Carry van Lakerveld (red), Nederland tegen apartheid. Sdu Uitgeverij Koninginnegracht/Amsterdams Historisch Museum. Den Haag/Amsterdam, 1994. blz. 117-132. ISBN: 90-12-06714-6 21s Dr.W.A.Visser 't Hooft, Een leven in de oecumene. Memoires. Uitgave: Elsevier/J.lI.Kok. Amsterdam/Brussel/Kampen, 1971. 336 blz. ISBN: 90-10-00979-3 liet hoofdstuk Afrika met en zonder apartheid staat op blz. 249- 264. 21, A.G.S.Gous, Die ekumeniese verhouding tussen die Nederduitse Gereformeerde Kerk en die Wreldraad van Kerke vanaf 1948 tot 1994. Dissertatie Universiteit van Pretoria. Pretoria, 1994. 395 bli. 217 Erik van den Bergh, Between Resistance and Reconciliation: A Bibliographic essay on Church and Theology in South Atrica. n: Exchange. Journal of Missiological and Ecumenical Research. Vol.23.1994. no 3. blz. 252-269. Lrik van den Bergh, Kerk, zending en missie in Zuid-Atrika. Len kleine hibliogratie. In: Documentatieblad voor de Geschiedenis van de Nederlandse Zending en Overzeese kerken. 2e jaargang nr.l. 1995. b17 62-71. 218 David Chidester, Religions ot South Atrica. Uitgave: Routledge. London/New York.1992. 286 hlz. ISBN: (1-415-04780-3 21 1 heo Witvliet, Een plaats onder de znn. Bevrijdingstheologie in de derde wereld. 'len I lave. Baarn, 1984. 208 bl'. ISBN: 90-259-51 31-7 220 lans Beerends, l)e Derde Wereldlheweging.(Geschiedenis en toekomst. Uitgeverij Jan vami Arkel/Novib. Utrecht/l)en Ilaag, 1993. blz 177-200. ISBN: 90-6224-169-7

221 Maarten Kuitenbrouwer, De ontdekking van de Derde Wereld. Beeldvorming en beleid in Nederland 1950-1990. Sdu Uitgeverij Koninginnegracht. Den ltaag,1994. 277 blz. ISBN: 90-12-06704-9 222 Chris van Esterik, Het zout der aarde. UAF 1948-1998: vijftig jaar hulp aan vluchtelingstudenten. Uitgeverij Bert Bakker. Amsterdam, 1998. 301 blz. ISBN: 90-351-1972-X 22" Eva Rensma, De Anne Frankstichting en haar lessen uit de Tweede Wereldoorlog.1957-1994. Utrechtse Historische Cahiers. Vakgroep Geschiedenis Universiteit Utrecht. Jaargang 16.nr 4.1995. 104 hlz. ISBN: 90-72131-30-4 224 Daan Bronkhorst, Truth and reconciliation. Obstacles and opportunities for human rights. Amnesty International Dutch Section. Amsterdam, 1995. 173 blz. ISBN: 90-6463-104-2 225 Robert Dorsman, Hans H jartman, Lieneke Notenboom-Kronemeijer (Ed.) Truth and Reconciliation in South Africa and the Netherlands. SIM Special No.23. Utrecht, 1999. 78 blz. ISBN: 90-71383-05-9 De brochure bevat teksten van Michelle Parlevliet, Peter Baehr, Antjie Krog, Mahinood Mamdani, Madelon de Keizer en Remco Raben. 226 Danfred Titus, The Applicability of the International l luîîan Rights Normns to the South Atrican Legal System. With specific reference to the role of the Judiciary. Dissertatie Rijksuniversiteit Leiden. Leiden, 1993. 255 lz. 227 Karel Roskam, 'South Africans may not know everything' and that goes tor foreigners too)/ 'Zuidafrikanen mogen niet alles weten (en buitenlanders ook niet) (Tweetalige uitgave) Uitgave: Omroep voor Radio Freedom. Z.pl.ca 1988. 64 blz. 228 Ineke van Kessel e.a., Media ell Democratisering in Zuidelijk Afrika. Nederlands Instituut voor Zuidelijk Atrika. Amsterdam. 1997. 64 blz. 221 Hélène Butijn, I)e Nederlandse pers en ZuidAfrika. toets voor ohjectiviteitsstreven. Uitgave van de atstudeerrichting Journalistiek van de Rijksuniversiteit (Groningen en de stichting Groninger Studie Journalistiek. Groningen, 1995. 128 blz. 23 lJohn C.I.auwrence, Race, Propaganda South Atrica. The manipulation ot Western opinion and policies hy the forces of White Suprenacy. Uitgave: Victor (Gollanco Ltd. London, 1979. 215 bl/. ISBN: 0-575- 0269 I-X Zie verder bijvoorbeeld de eerder genoemde dubieuze boeken van Rhoodie en Winter. 211 Afstand en Verbintenis. Nederland - Zuid-Afrika. Collage van 50 jaar radiogeschiedenis. Een co-productie van Radio Nederland Wereldomroep, Kairos en de Zuid-Afrikaanse Ambassade in Den Haag. Hilversum / Utrecht/ Den Haag, 1999. 232 Caroline van Dullemen, De klank van Malibongwe. Vrouwen in een nieuw Zuid-Afrika. Uitgeverij jan Mets/Novib. Amsterdam/Den Haag, 1991. 200 blz. ISBN: 90-5330-027-9 23" Lieke van Nood, Jeugd en Welzijn. Inventarisatie van contacten tussen Nederlandse en Zuid-Afrikaanse organisaties. Kairos. Utrecht. 1998. 81 blz. 234 Sam Ramsamy , Zuid-Afrika buitenspel. Sport in Zuid-Afrika en de internationale sportboycot. Vertaling van: Sam Ramsamy, Apartheid, the real hrdle. Stichting VN-jaar voor de sancties tegen ZuidAfrika. Amsterdam, 1982. 85 blz. ISBN: 9(0-703-3109-8

2<6 Peter Sluiter, AWEPAA, Sanctions and Southern Atrica. A Review. AWEPA/Arican-European Institute.Amsterdam, 1997. 71 blz. ISBN: 90-72458-63-X I, AWEPA.]he Association ot European Parlimentarians for Africa. AEI.The African European Institute. Management Study. Commissioned b the Evaluation Departments of Denmark(Danida), Finland (MfFAIlreland îlrish Aidî,Norwav (MoFA) and Sweden (Sidal. Mimistry of Foreign Afairs.1)epartment tor International Development Cooperation. Helsinki, Finland. September, 1998. 31 blz en 15 bijlagen. Evaluation ot the actions promoted and implemented bv AWEPA financed hy the European Commission. Rel: Eval B7-6510.97 Centre for l)evelopment Policv and Research. School of Oriental and Atrican Studies, University of London. London, 1998,176 blz. 2<7 Harry Poeze & Martin Ros, De biografie in Nederland en Belgie. Overzicht en bibliografie. 1988-1990. Kok Agora.Kampen, 1991. 113 blz. ISBN: 90-391- 0020-9 2«

Bram Stemerdink, Dagboeken. Uitgave: Balans. Amsterdam, 1986. 220 blz. ISBN: 90-5018-005-1 Frits Bolkestein, Onverwerkt verleden. Uitgave: Prometheus. Amsterdam, 1998. 280 blz. ISBN: 90-5333-606-0 246 Zie bijvoorbeeld: Frits Huis en René Steenhorst, Maarten Schakel. Een onverzettelijk man. Uitgave: Teleboek bv. Amsterdam, 1986. 183 blz. ISBN: 90-6122-645-7 247 Cees Fasseur, Wilhelmina.De jonge koningin. Uitgeverij Balans. Amsterdam, 1998. 647 blz. ISBN: 90-5018-505-3 248 Denken en doen van Conny Braam is in talrijke interviews terug te vinden. Zie bijvoorbeeld: Mirjam Elias, Connv Braam: 'In Zuid-Afrika verkeer je voortdurend in razernij om niet in dodelijke schaamte te vervallen'. In: Kees Schaepman (red), Zware shag en gironummers. twaalf Nederlanders over de derde wereld. Uitgave: Jan Mets/Novib. 's Gravenhage, 1991.biz 131-143. ISBN: 90-5330-040-6 249 Het is de hoogste tijd. Dossier uitgebracht ter gelegenheid van de vijftigste verjaardag van Cor Groenendijk. (voorzitter van Kairos) Kairos. Utrecht, 1982.40 blz. Sietse Bosgra, De lange weg. In: Martin lleymans e.a. (red), Solidair?, Kom nou! Uitgave: De Horstink / Trouw. Amersfoort /Leuven, Amsterdam, 1986. Blz.62-65 ISBN: 90-70675-39-0 35 jaar actie voeren voor Zuidelijk Afrika. Afscheid van Sietse Bosgra en Trineke Weijderna. Amandla. Speciale uitgave. juni 1996.16 blz. 26o Karel Roskam, Karel Roskam Collection Mayibcye Centre Catalogues No. 6 Uitgave: University ot the Western Cape. Belville, 1994. 77 blz. De Catalogue bevat een biogratische schets en foto's van Karel Roskarn, een lnventarv van door Roskam in het Mayibuye Centre ondergebracht materiaal (i listorical Papers, Audio Cassettes and Reels) en de tekst van een achtergrondartikel over the Dutch opposition to apartheid: Facts and fallacies (1993). 251 Klaas de Jonge, Dagboek uit Pretoria. Voorwoord en verantwoording door Karel Roskam. Van Gennep.Amsterdam, 1987.204 blz. ISBN: 90-6012-739-0 252 J.J.Buskes, 1 loera voor het leven. Uitgave: De Brug. Djamlbatan NV. Amsterdam. 1959. 299 bi,. 253 E.D.J.de Jongh, Buskes, dominee van liet volk. Uitgeverij Kok. Kampen, 1998. 460 blz. ISBN: 90-242-9360-X 2s4 j.Verkuyl, Gedenken en verwachten. Memoires. Uitgave: Kok. Kampen, 1983. 348 blz. ISBN: 90-242-2583-3 211 Zending op weg naar de toekomst. Essays aangeboden aan Prof.dr.J.Verkuyl ter gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar in de missiologie en evangelistiek aan de Faculteit der Godgeleerdheid van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Uitgeversmaatschappij J.I . Kok. Kampen, 1978. 280 blz. ISBN: 90-242-0858-0 256 Albert H.van den Heuvel, Waarnemer. Uitgave: Ten Have. Baarn, 1994. 251 blz. ISBN: 90-259-4591-0 267 Harry van Seumeren, Gerrit A.Wagner, Een loopbaan bij de Koninklijke. Uitgave: Veen Uitgevers. Utrecht/Antwerpen, 1989. 221 blz. ISBN: 90-204-1895- 5 268 Paul Fentener van Vlissingen, Niets is zwartwit.Zuid-Afrika en de onmacht. In: Paul Fentener van Vlissingen, Ondernemers zijn ezels. Uitgeverij Balans. Amsterdam, 1995. blz 91-100. ISBN: 90-5018-295-X

2s4 C.Verolme (met medewerking van Leo Ott), Memoires. Uitgave: )onker. Rotterdam, 1980. 179 blz. ISBN: 90-6100-167-6 Frits Philips, (met medewerking van Leo Ott), 45 jaar met Philips. Uitgave: )onker. Rotterdam, 1976. 382 blz. ISBN: 90-6100-130-7 2 0 Hans van Straten, Hermans -zijn werk, zijn tijd, zijn leven. Uitgave: Aspekt. Soesterberg, 1999. 606 blz. ISBN: 90-75323-62-X 261 Karin Evers, De andere stemmen. Portret van Bert Schierbeek. Uitgeverij De Bezige Bij. Amsterdam, 1993. 135 blz. ISBN: 90-234-3353-X 262 Marlene Dumas, Sweet Nothings. Notes and Texts. (edited bv Mariska van den Berg) A Coproduction of Marlene Dumas and Galerie Paul Andriesse. Uitgeverij De Balie. Amsterdam, 1998. 168 blz. ISBN: 90-6617-200-2 263 Miriam Makeba, Mijn leven. Oorspr.titel: Miriam Makeba with James Hall, My Story (1988) Vertaling: Annelies Roskam. Uitgave: Van Gennep, 1988. 269 blz. ISBN: 90- 6012-769-2 264 J.C.Steyn, Van Wyk Louw, 'n Lewensverhaal. Twee delen. Uitgave: Tafelberg. Kaapstad. 1998.1212 blz. ISBN: 0-624-03735-5 en 0-624- 03736-3 26S Karel Schoeman, Merksteen: 'n l)ubbelbiografie. Uitgave: Human & Rousseau. Kaapstad/ Pretoria/Johannesburg, 1998. 432 bz. ISBN: 0-7981-3897-1 Van deze publicatie zal -waarschijnlijk in 2001een Nederlandse vertaling verschijnen. K.Schoeman, Stamland. 'n Reis deur Nederland. Uitgave: Human & Rousseau. Kaapstad/Pretoria/Johannesburg, 1999. 206 blz. ISBN: 0-7981-3968-4 266 Wilheln Verwoerd, Viva Verwoerd? Kronieke van 'n keuse. Uitgave: Human & Rousseau. Kaapstad/ Pretoria/ Johannesburg, 1996. 168 blz. ISBN: 0-7981- 3553-0 267 Jan Hoogeveen, Lieve vrouw en kinders. Brieven van een Urker onderwijzer op zoek naar een nieuwe toekomst in Zuid-Afrika. Met een inleiding van Ena Jansen. Uitgave: Bosch en Keuning nv. Baarn, 1983. 128 blz. ISBN: 90-246- 4456-9

ISBN: 90-805894-1-1