Arkusz RZĄŚNIK (412)

PAŃSTWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWION E PRZEZ MINISTRA ŚRO DOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2010

Autorzy: Małgorzata Kawulak *, Marek Nieć *,Jerzy Król **,Agata Pacławska**, Paweł Kwecko***, Hanna Tomassi-Morawiec**

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska *** Redaktor regionalny (plansza A): Bogusław Bąk *** Redaktor regionalny (plansza B): Anna Gabryś-Godlewska *** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska***

* - Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, ul. Wybickiego 7, 31-261 Kraków ** - Przedsiębiorstwo Geologiczne PROXIMA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław *** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści

I. Wstęp (M. Kawulak)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza ( M. Kawulak)...... 4 III. Budowa geologiczna ( M. Nieć)...... 8 IV. Złoża kopalin (M. Kawulak, M. Nieć)...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Kawulak)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (M. Nieć)...... 16 VII. Warunki wodne (M. Kawulak, J. Król)...... 19 1 Wody powierzchniowe...... 19 2 Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 23 1 Gleby (P. Kwecko)...... 23 2 Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec)...... 25 IX. Składowanie odpadów (J.Król, A. Pacławska)...... 27 X. Warunki podłoża budowlanego (J. Król, M. Kawulak)...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Kawulak)...... 36 XII. Zabytki kultury (M. Kawulak)...... 40 XIII. Podsumowanie (M. Kawulak)...... 42 XIV. Literatura...... 43

1. Wstęp Arkusz Rząśnik Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1: 50 000 opracowano w 2009 -2010 roku w Instytucie Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią Polskiej Aka- demii Nauk w Krakowie (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geologicznym w War- szawie i Przedsiębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA we Wrocławiu (plansza B). Mapę wykonano zgodnie z założeniami i wytycznymi „Instrukcji...” (2005). Przy jej opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Rząśnik Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsiębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA w 2004 roku (Król, 2004). Opracowanie spo- rządzono na podkładzie topograficznym w skali 1: 50 000 w układzie 1942. Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „Zagrożenia powierzchni Ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składowania odpadów. Plansza A przedstawia występowanie kopalin oraz stan ich zagospodarowania na tle: środowiska przyrodniczego, zabytków kultury, a także wybranych elementów hydrogeologii i warunków podłoża budowlanego. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoża są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych są użyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa geośrodowiskowa przeznaczona jest przede wszystkim do wspomagania planowania przestrzennego, w szczególności w zakresie ochrony i wykorzystania złóż kopalin. Ad- resowana jest głównie do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej, zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrod-niczego. Przedsta- wione na mapie informacje mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowy- waniu strategii rozwoju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a także przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz

3 planów gospodarki odpadami. Mapa może też być przydatna w edukacji na wszystkich szcze- blach nauczania. Do opracowania mapy wykorzystano dostępne publikacje i opracowania archiwalne pochodzące przede wszystkim z: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Insty- tutu Geologicznego w Warszawie, Mazowieckiego Urzędu Wojewódzkiego w Warszawie, Od-działu Zamiejscowego w Ostrołęce, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowiec- kiego w Warszawie, Starostw Powiatowych w: Makowie, Wyszkowie i Pułtusku, Urzędów Gmin, których tereny znajdują się w granicach arkusza, Centralnego Banku Danych Hydro- geologicznych w Warszawie, Instytutu Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach, Nadleśnictw: Pułtusk i Wyszków, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w War- szawie. Dane przedstawione na mapie zostały zweryfikowane i uzupełnione w trakcie zwiadu terenowego w lipcu 2009 roku. Szczegółowe dane o złożach zamieszczone są w kartach informacyjnych i kompu- terowej bazie danych.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Rząśnik wyznaczają współrzędne geograficzne: 52o40'–52o50' szero- kości geograficznej północnej oraz 21o15'–21o30' długości geograficznej wschodniej. Pod względem administracyjnym niemal cały teren arkusza położony jest w środko- wo-północnej części województwa mazowieckiego, na terenie czterech powiatów. Północna część obszaru arkusza należy do powiatu makowskiego, z gminami: Rzewnie i niewielkimi fragmentami gmin Szelków i Różan. Południowo-zachodnią obejmują gminy: Obryte i Zatory (niewielki fragment) należące do powiatu pułtuskiego. Centralną i wschodnią część obszaru arkusza zajmują gminy: Rząśnik, Długosiodło oraz niewielki fragment gminy Brańszczyk, leżące w powiecie wyszkowskim, natomiast niewielki północno-wschodni fragment omawianego obszaru należy do gminy Goworowo, położonej w powiecie ostrołęckim. W obrębie granic arkusza znajduje się siedziba urzędu gminy Rząśnik. Nie ma tutaj żadnego miasta. Obszar arkusza położony jest w podprowincji Nizin Środkowopolskich, w makro- regionie Nizina Północnomazowiecka w granicach dwóch mezoregionów: Doliny Dolnej Na- rwi na północy oraz Międzyrzecza Łomżyńskiego (z fragmentem puszczy Białej) na po- łudniu (Kondracki, 2002, fig. 1), oddzielonych wyraźną krawędzią morfologiczną. Niewielki fragment powierzchni arkusza (około 0,5 %) położony w północnej części należy już do Wysoczyzny Ciechanowskiej.

Fig. 1. Położenie arkusza Rząśnik na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002)

1 – granice makroregionów; 2 – granice mezoregionów; Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Północnomazowiecka; Mezoregiony: 318.64 – Wysoczyzna Ciechanowska, 318.65 – Równina Kurpiowska, 318.66 – Dolina Dolnej Narwi, 318.67 – Międzyrzecze Łomżyńskie Makroregion: Nizina Środkowomazowiecka: Mezoregiony: 318.73 – Kotlina Warszawska, 318.74  Dolina Dolnego Bugu, 318.78 – Równina Wołomińska

Powierzchnia terenu obejmującego arkusz, ma charakter nizinny i wykazuje niewielkie deniwelacje (dochodzące do około 30 m). Najwyżej położony punkt, o rzędnej 115,4 m n.p.m., znajduje się na równinie wodnolodowcowej w okolicy Sadykierza-Parcele (południo- wo-zachodnia część arkusza). Najniższą rzędną terenu (82,0 m n.p.m.) zanotowano na pra- wym brzegu Narwi w zachodniej części obszaru arkusza. Północną i centralną część omawianego terenu zajmuje Dolina Dolnej Narwi.

Występuje tu kilka poziomów tarasów erozyjno-akumulacyjnych i akumulacyjnych, często nadbudowanych utworami eolicznymi – wydmami i równinami piasków przewianych, bądź torfami. Najniżej położone tarasy zalewowe (1–2 m nad poziomem rzeki), utworzone przez meandrującą Narew, charakteryzują się licznymi starorzeczami, wypełnionymi wodą lub suchymi. Część południową obszaru arkusza zajmują równiny wodnolodowcowe i denudacyjno- erozyjne (mające charakter wysoczyzny), miejscami urozmaicone formami pochodzenia lo- dowcowego – pagórkami moren czołowych oraz kemami. Na powierzchni równiny wystę- pują drobne zagłębienia o różnej genezie, często wypełnione torfami, a także nieliczne wydmy. Krawędzie i stoki wysoczyzny są wyraźne i na ogół dobrze wykształcone. Stoki wysoczyzn i powierzchnie najstarszych tarasów rozcięte są dolinkami erozyj- nymi, u wylotu których znajdują się stożki napływowe. Obszar arkusza pod względem klimatycznym znajduje się na styku regionu wielkopol- sko-mazowieckiego i mazursko-białostockiego (Stachy, 1986), wchodzących w skład rozleg- łej rolniczo-klimatycznej dzielnicy środkowej (Kondracki, 1988). Klimat ma przewagę cech kontynentalnych, z nagłymi zmianami pór roku, dużymi amplitudami średnich temperatur i stosunkowo niewielkimi opadami. Charakterystyczne cechy klimatu to: średnia tempera- tura roczna wieloletnia 7,0oC i stosunkowo niska suma rocznych opadów wynosząca oko- ło 570 mm, z maksimum w okresie letnim. Okres wegetacyjny trwa tu przeciętnie około 210 dni. Dominują wiatry z kierunku zachodniego, a wiatry silne, o prędkości powyżej 10 m/s występują około 6070 dni w roku. Omawiany obszar ma charakter rolniczy. Użytki rolne, zajmujące około 70 % powierzchni, występują zarówno na wylesionych obszarach wysoczyznowych (głównie grunty orne), jak i w obszarze dolinnym (grunty orne, łąki i pastwiska). Na podłożu zbudowanym z glin zwałowych utworzyły się gleby wyższych klas bonitacyjnych (głównie IVa). Występu- ją tu przede wszystkim średniej jakości autogeniczne naglinione gleby brunatnoziemne i bie- licoziemne, pozostające w silnym związku z roślinnością leśną (siedliska boru mieszanego i lasu mieszanego). Na powierzchniach tarasów zalewowych i tarasów nadzalewowych po- wstały gleby: bagienne, torfowe i glejowe. Wysoki stopień zakwaszenia skał macierzystych gleb, znacznie obniża ich wartość produkcyjną i ogranicza dobór roślin uprawnych. W dnie doliny Narwi rozciągają się łąki i pastwiska, a także tereny upraw leśnych. Obszar Bagna Pulwy (na wschód od Rząśnika), powstał prawdopodobnie na dnie dawnego jeziora. Obecnie jest on osuszony i zmeliorowany  stanowi rozległe łąki użytkowe.

Lasy pokrywają około 25 % powierzchni obszaru arkusza i w większości nadzorowa- ne są przez Administrację Lasów Państwowych (Nadleśnictwa w Pułtusku i Wyszkowie). W południowej części obszaru arkusza są to zwarte kompleksy leśne stanowiące relikty pier- wotnych lasów Puszczy Białej. W pozostałej części arkusza są to odosobnione kompleksy leśne o powierzchni od kilkunastu do kilkuset hektarów oraz niewielkie laski. W lasach prze- ważają siedliska boru i lasu mieszanego świeżego, w których gatunkiem panującym jest sosna z domieszką dębu i brzozy. Na terenie objętym arkuszem nie ma żadnego przemysłu. Pewne znaczenie mają małe firmy z branży przetwórstwa rolno-spożywczego. Prowadzona jest również działalność han- dlowa i usługowa. Gospodarka tego regionu ma charakter rolniczy. Większość mieszkańców wsi utrzymuje się z pracy we własnych gospodarstwach, których średnia wielkość wynosi około 10 ha. Uprawiane są zboża, głównie żyto i rośliny okopowe. Na niewielką skalę prowadzona jest również produkcja warzywnicza i ogrodnicza, a także, dzięki dużemu udziałowi użytków zielonych, hodowla  głównie bydła mlecznego i trzody chlewnej. Od wielu lat na omawianym obszarze istotne znaczenie ma eksploatacja kruszywa naturalnego, którego złoża zlokalizowane są głównie w północnej części doliny Narwi. W chwili obecnej działalność górnicza prowadzona jest na 4 złożach w rejonach: Sitna, Na- piórek i Gródka. Duże złoża (w rejonie wsi: Brzuze Duże i Brzuze Małe oraz Grudunki) zo- stały wyeksploatowane i kopalnie zakończyły działalność. Na terenie arkusza, głównie nad Narwią, znajduje się ponad 2000 drobnych działek i domków letniskowych, należących z reguły do mieszkańców Warszawy. Brakuje natomiast zupełnie bazy turystycznej, zarówno noclegowej jak i gastronomicznej. Dotychczas powstało zaledwie jedno gospodarstwo agroturystyczne w Wincentowie. Wysokie walory: krajobrazowe, przyrodnicze, klimatyczne są bardzo sprzyjające dla rozwoju różnych form turystyki i rekreacji. Dodatkowym atutem rejonu są duże zbiorniki wodne, powstałe po eksploatacji kruszywa naturalnego w Brzuzach Dużych i Małych oraz w Grudunkach, do tej pory nie zagospodarowane pod tym kątem. Warunki komunikacyjne na obszarze arkusza są średnio korzystne. Główne osie komunikacyjne (drogi krajowe i wojewódzkie) przebiegają w niewielkiej odległości od granic arkusza. Drogi powiatowe, o utwardzonej nawierzchni, łączą miejscowości z najbliższymi ośrodkami miejskimi: Pułtuskiem, Wyszkowem i Makowem Mazowieckim. Drogi gminne (często żwirowe i gruntowe) łączą niewielkie wsie ze sobą. W południowo-wschodniej części obszaru arkusza przebiega odcinek linii kolejowej o znaczeniu lokalnym, relacji Warszawa-Ostrołęka.

Na Narwi w obrębie arkusza nie ma żadnego mostu (najbliższe znajdują się w Pułtu- sku i Różanie). Między Łachami Nowymi a Lubielem funkcjonuje przeprawa promowa.

III. Budowa geologiczna

Charakterystykę budowy geologicznej opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Szymczyk, 1991). Teren arkusza Rząśnik znajduje się na obszarze skło- nu platformy wschodnioeuropejskiej (Stupnicka, 2007). Na powierzchni odsłaniają się tu tylko utwory plejstoceńskie i holoceńskie (fig. 2). Starsze osady są znane jedynie z wierceń. Najstarszymi, stwierdzonymi wierceniami, są utwory paleogenu i neogenu występują- ce na głębokości około 100 do 170 m. Powierzchnia przedczwartorzędowa jest nachylona ogólnie ku północnemu wschodowi. W części południowo-zachodniej, szczególnie w okolicy Gródka Rządowego, tworzy wyraźny próg. Osady paleoceńsko-oligoceńskie pojawiają się pod czwartorzędowymi w części północno-wschodniej arkusza. Stanowią je mułki i piaski kwarcowo-glaukonitowe. Ku południowemu zachodowi chowają się one pod mioceńskie piaski kwarcowe, lokalnie przewarstwiane mułkami z wkładkami węgla brunatnego, których miąższość wynosi do 20 m. W części południowo-zachodniej arkusza przykryte są przez plio- ceńskie iły pstre, oraz mułki częściowo piaszczyste. Budują one garb w południowo- wschodniej części arkusza. Ich miąższość może tu przekraczać nawet 100 m i są prawdopodobnie spiętrzone przez procesy glacitektoniczne. Utwory plioceńskie występują także w postaci kier w glinach zwałowych w rejonie Lutobrok. Osady czwartorzędowe mają miąższość zmienną, uzależnioną od rzeźby powierzchni terenu i podłoża od około 100 m w rejonie Obryte  Lutobrok do około 170 m w północno- wschodniej części arkusza. Są to plejstoceńskie utwory akumulacji lodowcowej i wodnolodowcowej z okresów kolejnych zlodowaceń oraz holoceńskie utwory rzeczne i bagienne. Osady plejstoceńskie tworzą kilka poziomów glin zwałowych rozdzielonych przez piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz piaski, iły i mułki jeziorne. Najstarsze osady plejstoceńskie z okresu zlodowaceń południowopolskich występują w obniżeniach przedplejstoceńskiego podłoża w południowo-wschodniej części arkusza. Sta- nowią je trzy poziomy glin zwałowych, podścielonych przez piaski wodnolodowcowe oraz mułki i iły jeziorne. Ich łączna miąższość dochodzi do 70 m. Najmłodsze osady z okresu tych zlodowaceń leżą na znacznym obszarze, bezpośrednio na utworach przedplejstoceńskich. Są to piaski i żwiry wodnolodowcowe o miąższości od kilku do kilkunastu metrów, przykryte przez: iły, mułki i piaski jeziorne o grubości od kilkunastu do około 35 m.

Fig.2. Położenie arkusza Rząśnik na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Czwartorzęd; holocen: 3 - piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 6 – piaski i żwiry stożków napływowych; plejstocen: 11 – piaski, żwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne; 21 - piaski, żwiry i mułki rzeczne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 24 – piaski i żwiry san- drowe; 25 – piaski i mułki kemów; 26 – piaski, mułki i żwiry ozów; 27 – żwiry, piaski, głazy i gliny moren czo- łowych; 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe; ciągi drobnych form rzeźby: a – kemy, b – kry utworów starszych od czwartorzędu: neogeńskich i paleogeńskich, c – sieć rzeczna

Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Wyżej leżą gliny zwałowe lub ich rezydua najmłodszego stadiału zlodowaceń połu- dniowopolskich. Ponad nimi występują osady zlodowaceń środkowopolskich. Są to piaski i żwiry wodno-lodowcowe oraz iły za-stoiskowe stwierdzone tylko w niektórych rejonach.

Na nich, bądź na glinach zwałowych starszych zlodowaceń, leżą na całym obszarze gliny zwałowe zlodowacenia odry o miąższości od kilku do 20 m i zlodowacenia warty o grubości do 1015 m. Częściowo są one rozdzielone przez piaski i żwiry wodnolodowcowe oraz osady jeziorne, ilasto-mułkowe. W południowej części arkusza gliny zwałowe pokrywają piaski rzeczne i wodnolodowcowe. Osady te, o miąższości około 20 m, odsłaniają się w kra- wędzi doliny Narwi. Nad nimi obecne są, zachowane fragmentarycznie, najmłodsze gliny zwałowe z okresu zlodowacenia warty lub produkty ich rozmywania w postaci piasków z głazami. Najmłodszym osadem z okresu zlodowaceń środkowopolskich są piaski wodnolodowcowe, które w południowej części arku-sza tworzą równinę sandrową. W rejonie Gródka i Zagrudzia piaski, żwiry i mułki budują wzniesienia moren czołowych i pagórki kemowe. Osady zlodowaceń środkowopolskich tworzą wysoczyznę rozciętą szeroką pradoliną Narwi, o zboczach dochodzących do około 20 m. Wypełniają ją piaski i żwiry rzeczne, budu- jące tarasy nadzalewowe uformowane w okresie zlodowacenia północnopolskiego (wisły). Na równinie sandrowej w południowej części arkusza i tarasach nadzalewowych doliny Narwi leżą miejscami piaski eoliczne. Tworzą one nieregularne pokrywy o miąższości do 2 m i wydmy o wysokości do 1015 m. Przy wysokich zboczach doliny występują piaski i gliny deluwialne. W południowej części doliny Narwi, w rejonie Bagna Pulwy, ponad piaskami i żwirami rzecznymi, na znacznym obszarze, występują torfy o miąższości do 4 m. Ich akumulacja miała miejsce na pograniczu plejstocenu i holocenu (Szymczyk, Butrymowicz, 1994). Najmłodsze tarasy zalewowe Narwi są zbudowane z holoceńskich piasków i żwirów oraz lokalnie namułów (mad) rzecznych. W starorzeczach i obniżeniach bezodpływowych występują torfy.

IV. Złoża kopalin

W granicach arkusza Rząśnik znajduje się 12 udokumentowanych złóż (Gientka i in., red., 2008). Są to złoża kopalin okruchowych: „Sitno” (Siliwończuk, 1996b), „Sielc Nowy- Sitno”, (Siliwończuk, 1996a), „Rzewnie” (Andrzejak, 1987), „Grudunki” (Gradys, 1986), „Brzuze Duże-Brzuze Małe” (Przybylski, 2002b), „Bindużka” (Andrzejak, 1977), „Ostrykół Dworski” (Jędrzejewska, 1972), „Napiórki” (Mazur, 2007), „Napiórki I” (Mazur, 2008a), „Napiórki II” (Mazur, 2008b), „Orłowo” (Mazur, 2008c), „Gródek” (Przybylski, 2007). Cha- rakterystykę wszystkich złóż przedstawiono w tabeli 1, podstawowe parametry zestawione zostały w tabeli 2, a szczegółowe dane o nich zawarto w kartach informacyjnych złóż.

Występowanie osadów piaszczystych i piaszczysto-żwirowych na omawianym terenie związane jest z akumulacją lodowcową, wodnolodowcową, rzeczną i eoliczną. Największe znaczenie surowcowe mają osady piaszczyste z nieregularnymi przewarstwieniami pospółki. Większość złóż udokumentowana została w obrębie tarasu nadzalewowego doliny Narwi, powstałego podczas ostatnich faz zlodowacenia wisły. Tworzą je piaski rzeczne i częściowo wodnolodowcowe, miejscami przykryte przez przewiane piaski eoliczne i wydmy. Tylko zło- że „Bindużka” (składające się z dwudzielnej serii złożowej – piasków średnioziarnistych w części górnej, a pospółek w dolnej), znajduje się w obrębie tarasu zalewowego. Natomiast złoże piasków wodnolodowcowych „Gródek” zlokalizowane jest na wysoczyźnie. Złoża w większości zostały zaliczone do II grupy zmienności, ze względu na zmienną budowę geologiczną, miąższość i jakość kopaliny. 3 złoża piasków w Napiórkach, złoże „Gródek” i „Orłowo”, ze względu na prostą budowę, zaliczono do grupy I. Powierzchnie złóż są bardzo zróżnicowane i wahają się od 1,67 do 62,07 ha. Niektóre złoża składają się z 2 lub 3 oddzielnych pól. Miąższości kopaliny wynoszą średnio od 2,1 do 20,4 m. Nadkład o gru- bości średnio 0,0–8,1 m, tworzą najczęściej: gleba, piaski, piaski gliniaste i pylaste. W spągu złóż występują piaski lub gliny zwałowe. Złoża są zawodnione, za wyjątkiem złoża „Binduż- ka”, które jest częściowo zawodnione i złoża „Gródek”, które jest suche. Jakość kopaliny w dokumentowanych złożach jest zróżnicowana. Złoża tworzą zwykle piaski z przewarstwieniami piasków ze żwirem (pospółek) o zmiennej miąższości. Średni skład kopaliny, najczę- ściej kwalifikuje ją jako pospółkę, rzadziej jako piasek. Punkt piaskowy pospółek wynosi średnio 44,6–66,3 %, a piasków średnio 72,02–100,0 %. Zawartość pyłów waha się średnio od 0,4–6,5 %. Udokumentowane kruszywo naturalne może mieć zastosowanie w budownictwie i drogownictwie. Złoże „Sielc Nowy-Sitno” początkowo miało powierzchnię 81,5 ha. Po wydzieleniu z niego w 1996 roku, złoża „Sitno”, utworzone zostały na nim 2 pola o łącznej powierzchni 19,5 ha. W granicach arkusza, największym powierzchniowo, jest obecnie złoże „Sitno”

(62,1 ha). Składa się ono z dwóch pól, z których pole S udokumentowano w kategorii C1, a pole SN w kategorii C2.

Złoże kruszywa naturalnego „Rzewnie” zostało udokumentowane w kategorii C1 (Andrze- jak, 1987) na obszarze 7,7 ha. Wcześniej było ono udokumentowane w kat. C2 na obszarze 5,4 ha, w ilości 729 tys. t (Andrzejak, 1984a) . Udokumentowanie złoża w kat. C1 spowodowało zmianę jego granic. W „Bilansie zasobów...” nie zostały anulowane wcześniej wykazywane zasoby w kat.

C2, w związku z czym złoże jest nieprawidłowo, podwójnie wykazywane.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Wiek geologiczne Kategoria zagospo- Wydobycie Zastosowanie Numer Klasyfikacja złóż Przyczyny Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania darowania- (tys. t) kopaliny złoża na Nazwa złoża konfliktowości kopaliny litologiczno- (tys. t) złoża mapie złoża surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2008 r. (Wołkowicz i inni (2009) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Sitno pż Q 5 352 C1+C2 G 228 Skb, Sd 4 B N

2 Sielc Nowy-Sitno pż Q 2 162 C1 N - Skb, Sd 4 B N

4 Rzewnie pż Q 1 395 C1 N - Skb 4 A - 1

5 Grudunki pż Q 4 007 C1 G 181 Skb, Sd 4 A - 12 Brzuze Duże-Brzuze 7 pż Q 597 B+C Z - Skb, Sd 4 A - Małe 1

9 Bindużka pż, p Q 2 447 C1 N - Skb 4 B N

10 Ostrykół Dworski pż Q 1 209 C2 N - Skb, Sd 4 B L, Z, N

11 Napiórki p Q 101 C1 G - Skb, Sd 4 A -

12 Napiórki I p Q 113 C1 G - Skb, Sd 4 A -

13 Napiórki II p Q 84 C1 N - Skb, Sd 4 A -

14 Orłowo p Q 1 065 C1 N - Skb, Sd 4 A -

15 Gródek p Q 103 C1 Z - Skb, Sd 4 A - Grudunki II pż Q ZWB - Brzuze Małe II pż Q ZWB -

Rubryka 3: pż – piaski i żwiry, p – piaski Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 5: *wg Dodatku do dokumentacji geologicznej zatwierdzono jedynie 483 tys. t zasobów pozabilansowych Rubryka 7: złoża: N – niezagospodarowane, G – zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – wykreślone z „Bilansu zasobów...”, G1  od 10.2009 r. złoże jest nieeksploatowane Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych; Sd – kruszyw drogowych Rubryka 10: złoża: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: L – ochrona lasów, Z – konflikt zagospodarowania terenu, N – Natura 2000

W północno-wschodniej części obszaru arkusza od 1973 roku istnieje udokumentowane w kategorii B+C1 złoże kruszywa naturalnego grubego „Brzuze Duże-Brzuze Małe”. Na podstawie dodatku rozliczeniowego z 2002 roku, w złożu pozostawiono trzy niewielkie pola o łącznych zasobach 597 tys. ton.

Tabela 2

Podstawowe parametry złóż kruszywa naturalnego piaskowo-żwirowego (według dokumentacji geologicznych)

Miąższość (m) Zawartość Ro- od-do ziaren Zawartość pyłów Nr Po- dzaj średnio o średnicy mineralnych złoża wierzch- Nazwa złoża ko- N/Z* do 2 mm, ( %) na nia pa- (%) od-do mapie (ha) Nadkładu Złoża liny od-do średnio średnio 1 2 3 4 5 6 7 8 9 śr. śr. śr. 37,779,2 0,13,1 1 Sitno 62,07 pż 5,05,8 7,48,0 0,630,78 61,6 1,0 Sielc Nowy- śr. śr. śr. śr. 2 19,48 pż śr. 0,70,8 Sitno 6,26,4 6,56,8 0,910,98 57,763,0

3,69,5 4,015,0 48,979,2 0,25,0 4 Rzewnie 7,73 pż śr. 0,8 6,8 9,1 66,3 0,8 1,68,1 4,020,4 26,078,4 0,26,3 5 Grudunki 54,30 pż śr. 0,63 4,6 7,3 62,4 1,3 śr. 2,9 śr. 5,8 śr. 0,49 śr. 52,2 Brzuze Duże- (kat. B) (kat. B) (kat. B) (kat. B) śr. 0,5 (kat. B) 7 8,65 pż Brzuze Małe śr. 3,4 śr. 3,4 śr. 0,89 śr. 56,3 śr. 0,4 (kat. C1) (kat. C1) (kat. C1) (kat. C1) (kat. C1) śr. 4,9 (pż) 53,5 (pż) 0,7 (pż) 9 Bindużka 17,10 pż, p śr. 2,8 śr. 1,2 śr. 4,3 95,9 (p) 0,4 (p) (p) Ostrykół śr. śr. śr. 10 8,80 pż śr. 0,81,8 śr. 0,641,16 Dworski 3,24,7 2,63,8 44,649,5 0,61,2 2,13,9 11 Napiórki 1,93 p 0,180,52 śr. 83,4 śr. 6,5 0,94 2,94 0,01,5 2,54,1 12 Napiórki I 1,99 p 0,00,36 śr. 79,8 śr. 4,7 0,62 3,04 0,01,6 2,33,1 13 Napiórki II 1,67 p 0,00,61 śr. 79,8 śr. 4,7 1,2 2,7 2,54,1 10,813,0 0,210,34 66,877,8 4,7 6,2 14 Orłowo 4,85 p 3,27 11, 91 0,27 72,02 5,4 0,31,3 2,44,5 0,120,46 15 Gródek 1,82 p śr. 100,0 śr. 2,5 0,9 3,4 0,27 * stosunek miąższości nadkładu do miąższości złoża

Złoże „Ostrykół Dworski” położone jest na wschodnim brzegu Narwi. Seria złożowa udokumentowana została w 1970 roku w trzech bilansowych polach złożowych, w kategorii

C2, a następnie, na podstawie dodatku do dokumentacji geologicznej złoża, zasoby przeliczo-

13 no i przekwalifikowano do zasobów pozabilansowych (Jędrzejewska, 1972), ustalając je i zatwierdzając w wysokości 483 tys. ton. Jednak od 1996 roku w kolejnych „Bilansach zaso- bów kopalin...” figurują zasoby bilansowe złoża „Ostrykół Dworski (1 209 tys. t.), skreślone wcześniej w wyniku przedłożenia dodatku w 1972 roku. Złoże zakwalifikowano do pozabilansowych ze względu na stwierdzoną niekorzystną grubość nadkładu (N/Z wynosi od 0,8 do 1,8), a także parametry jakościowe: kruszywo wymaga uszlachetnienia przez odsianie nad- miaru frakcji <5 mm. Złoża pospółki „Grudunki II” (Palczuk, 1999) i „Brzuze Małe II” (Przybylski, 2002a) zostały wykreślone z „Bilansu zasobów...” Wszystkie omówione złoża należą do 4 klasy złóż, powszechnych, licznie występują- cych i łatwo dostępnych. Z punktu widzenia ochrony środowiska 8 złóż zaliczono do mało- konfliktowych. Złoże „Ostrykół Dworski” jest konfliktowe ze względu na położenie na obszarze leśnym, obszarze Natura 2000 oraz z uwagi na konflikt z planami zagospodarowania terenu (planuje się tutaj zabudowę letniskową). Złoże „Bindużka” w całości objęte jest obszarem Natura 2000, a złoża „Sitno” i „Sielc Nowy-Sitno” częściowo.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Rząśnik eksploatowane są aktualnie 4 złoża, na podstawie udzielonych koncesji. Dla złóż tych wyznaczono obszary i tereny górnicze (tabela 3). Tabela 3 Złoża eksploatowane na podstawie udzielonych koncesji

Powierzchnia Numer obszaru górniczego (OG) złoża na Nazwa złoża Koncesja (ważność do) Użytkownik Uwagi terenu górniczego (TG) mapie (ha) 1 2 3 4 5 6 OG = 40,60 pole A = 3,18 CEMEX BETON sp. z o.o. 1 Sitno 29.02.2020 pole B = 8,58 w Warszawie pole C = 28,84 TG = 61,76 OG = 1,99 11 Napiórki 20.03.2018 osoba prywatna TG = 2,10

OG = 1,99 12 Napiórki I 31.12.2013 osoba prywatna TG = 2,21

OG = 1,95 eksploatację 15 Gródek 01.06.2012 osoba prywatna TG = 3,11 wstrzymano

Złoże „Sitno” posiada koncesję na eksploatację od 1999 roku, ale rozpoczęto ją dopiero w lipcu 2008 roku. W tym czasie zmieniali się właściciele złoża. Aktualnym właścicielem

14 obszaru złożowego jest przedsiębiorstwo CEMEX BETON sp. z o.o. z Warszawy. Ustano- wiony wraz z udzieleniem koncesji obszar górniczy składa się z trzech pól: A, B, C. Teren górniczy jest wspólny. Eksploatacja prowadzona jest w wyrobisku wgłębnym spod wody w obrębie pola górniczego wschodniego C. Na miejscu znajduje się zakład przeróbczy w któ- rym odbywa się płukanie i przesiewanie urobku. Kruszywo używane jest do produkcji betonu, a piasek o frakcji < 2 mm otrzymywany z przesiewania, jest częściowo sprzedawany. Nadkład i nie wykorzystany piasek deponowane na hałdach zewnętrznych i wewnętrznych, będą wykorzystane do rekultywacji złoża w kierunku rolnym. Szlamy po płukaniu kruszywa odprowadzane są do wyeksploatowanego wyrobiska. Pozostawione będzie oczko wodne. W 2008 roku rozpoczęto eksploatację na sąsiadujących ze sobą małych złożach: „Na- piórki” i „Napiórki I”. Nie osiągnęła ona jeszcze poziomu zwierciadła wody. Na obu złożach proponuje się w dokumentacjach rolno-wodny kierunek rekultywacji. Na złożu piasku „Gródek” w roku 2009 wstrzymano eksploatację z powodu braku zbytu kopaliny. Koncesjonobiorca stara się o zezwolenie na wykonanie stawu w wyrobisku. Nakład składowany jest na obrzeżu złoża. Na obszarze rozciągającym się od Grudunek do Łachów Borowych eksploatowane by- ło od 1998 roku do września 2009 roku złoże kruszywa naturalnego „Grudunki” w dwóch sąsiadujących obszarach górniczych: Grudunki-Pole N-M (12,41 ha) i Pole S (0,70 ha). Użyt- kownikiem złoża było Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „Piaskarz” SA z War-szawy. Eksploatacja kopaliny była prowadzona w dwóch zawodnionych wyrobiskach wgłęb-nych. Na terenie kopalni znajdował się zakład pierwotnej przeróbki kopaliny. Rekultywacja złoża będzie miała kierunek wodno-leśno-rekreacyjny. Zostaną do niej wykorzystane 2 duże hałdy piasku znajdujące się w obrębie złoża i poza nim. Od roku 1998 do roku 2007 odbywała się eksploatacja kruszywa naturalnego ze złoża „Grudunki II” (Palczuk, 1999), którego właścicielem i użytkownikiem był DREMET Sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie. Złoże zostało zrekultywowane w kierunku wodnym, a następnie wykreślone z „Bilansu zasobów...”. Złoże „Brzuze Duże-Brzuze Małe” (Przybylski, 2002b) było eksploatowane od 1974 do końca 2000 roku, przez Olsztyńskie Kopalnie Surowców Mineralnych. Powstające kolejno poeksploatacyjne zbiorniki wodne, były przekazywane sukcesywnie do dalszej rekultywacji organom miejscowej administracji terenowej. Część tych terenów, położonych w części pół- nocnej, Urząd Gminy w Rzewniach wydzierżawił Spółce „Eko-Brzuze” celem wykonania

15 końcowej rekultywacji. Uporządkowane i zabezpieczone zbiorniki wodne, o powierzchni około 100 ha, zwiększają walory rekreacyjne okolicy złoża. Na obszarze arkusza od dawna prowadzona była niekoncesjonowana eksploatacja pia- sków ze żwirem i piasków na lokalne potrzeby mieszkańców. Miejsca eksploatacji były reje- strowane w trakcie wykonywanych inwentaryzacji powiatowych (Soroko, 1972) i woje- wódzkich (Kabulski, 1993) oraz na mapie geologicznej Polski 1: 50 000 (Szymczyk, 1991). Przedmiotem eksploatacji były piaski i żwiry pochodzenia wodnolodowcowego, rzecznego oraz piaski eoliczne. Część wyrobisk uległa samorekultywacji, a inne nadal są dorywczo pod- bierane. Obecnie podbiera się głównie piaski wydmowe, a na zboczach wysoczyzny, między Rząśnikiem a Gołystokiem i w Gródku, również piaski wodnolodowcowe. Dla dwóch, od dawna czynnych, wyrobisk piasku w Gołystoku i Gródku Nowym sporządzono karty infor- macyjne punktu. Na mapie zaznaczono wyrobiska aktualnie eksploatowane i te, których zary- sy są wyraźnie widoczne.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Rząśnik, a szczególnie jego północna część, leży w rejonie, w którym stosunkowo dobrze jest rozpoznana przypowierzchniowa część osadów czwartorzędowych. Występują tu osady piaszczysto-żwirowe, rzeczno-lodowcowe i rzeczne, piaski wydmowe, utwory ilaste oraz torfy, które mogą stanowić kopaliny użyteczne. Ocena perspektyw złożo- wych oparta jest na wynikach wykonanych tu prac poszukiwawczych i analizie danych geologicznych przedstawionych na mapie geologicznej ark. Rząśnik (Szymczyk, Butrymowicz, 1994) i w nawiązaniu do obowiązujących kryteriów bilansowości dla dokumentowania złóż żwirowo-piaskowych. Na obszarze arkusza wykonane zostały wieloetapowe prace poszukiwawcze, w szcze- gólności w północnej jego części, przy zastosowaniu wierceń, sond i profilowania geo- elektrycznego, w celu określenia możliwości udokumentowania złóż kruszywa naturalnego piaskowo-żwirowego (Butrymowicz, 1963; Karczewska, 1974; Andrzejak, 1973, 1984b; Ba- nach-Skrońska, 1978; Gradys, 1984). Na prawobrzeżnym tarasie Narwi stwierdzono występowanie przeważnie piasków drobno- i średnioziarnistych, często mułkowatych lub z wkładkami osadów mułkowo-ilastych. W ich obrębie pojawiają się cienkie, nieregularne przewarstwienia i soczewki piaszczys- to-żwirowe powodujące, że lokalnie punkt piaskowy całej serii piaszczystej wynosi 7080 %.

16 W niektórych rejonach poniżej piasków, na głębokości od kilku do około 10 m wystę- pują osady piaszczysto-żwirowe (Tulska, 1976; Banach-Skrońska, 1978) o miąższości do 6 m i wyjątkowo do około 13 m. Stosunek grubości nadkładu piaszczystego do miąższości utwo- rów piaszczysto-żwirowych jest z reguły większy od 1. Niższe wartości N/Z stwierdzono tylko w odosobnionych otworach. Sposób występowania utworów piaszczysto-żwirowych suge- ruje, że są to śródkorytowe łachy podłużne (np. w rejonie Grudunek) utworzone w po- czątkowym okresie rozwoju doliny, zakola meandrowe (w rejonie Czerniawy-Sitna) lub lokalne stożki napływowe (w rejonie Rzewni) przy jej brzegach. Na północ od złoża „Grudun- ki”, w rejonie Czerniawy (na południowy zachód od złoża „Sitno”), w Solcu Nowym (na pół- noc od złoża „Sitno”) oraz na północ od złoża „Brzuze Duże-Brzuze Małe” wyznaczone zos- tały w granicach tarasów nadzalewowych niewielkie obszary, w których stwierdzono osady piaszczysto-żwirowe lub żwirowe pod nadkładem piaszczystym o grubości od kilku do ponad 10 metrów przy stosunku grubości nadkładu do miąższości piasków ze żwirem mniejszym od 2 (tabela 4). Wyróżnione zostały one jako perspektywiczne dla ewentualnego łącznego wykorzystania piasków i niżej leżących pospółek. Mimo dostatecznego stopnia zbadania, nie uznano ich za prognostyczne gdyż możliwość wydobywania pospółek spod nadkładu powszechnie występujących w tym obszarze piasków jest mało atrakcyjna. Tabela 4 Charakterystyka obszarów perspektywicznych występowania kruszywa żwirowo- piaskowego Powierzchnia Miąższość nad- Miąższość pia- N/Z Obszar [ha] kładu sków ze żwirem [m] [m] Grudunki 37 5,7–11,7 3,4–9,9 0,6–2,0 Czerniawa 39 4,0–9,0 4,0–7,8 0,7–1,8 Sielc Nowy 25 4,2–7,2 3,2–11,4 0,3–1,7 Brzuze Duże 26 0,9–1,6 1,7–2,9 0,3–0,9

Poza wymienionymi obszarami wyniki przeprowadzonych prac wiertniczych pozwala- ją na stwierdzenie, że w zasadzie cały prawobrzeżny obszar doliny Narwi jest nie perspek- tywny dla występowania złóż kruszywa piaszczysto-żwirowego i żwirowo-piaszczystego. Obszar zbadany przedstawiony został na mapie jako negatywny dla tej kopaliny. Badania geologiczno-poszukiwawcze prowadzone na południe od Narwi objęły kilka obszarów położonych w okolicy: Rogoźna, Plewicy i koło Nowej Wsi (Butrymowicz, 1968; Andrzejak, 1971), na wschód od Ostrykołu Włościańskiego (Andrzejak, 1971) i między Na- rwią a Rząśnikiem (Banach-Skrońska, 1978). Stwierdzono, że występują tu przeważnie utwo-

17 ry piaszczyste. Pojawiające się wśród nich soczewy piaszczysto-żwirowe mają ograniczony zasięg, niewielkie miąższości, nie przekraczające na ogół 1 m, występują pod grubym nadkła- dem piasków. Brak tu zatem także perspektyw dla udokumentowania złóż piasków ze żwi- rem. Podobnie jak w przypadku tarasów prawobrzeżnych obszary zbadane wykazano jako negatywne dla tej kopaliny. W całej dolinie Narwi, poza obszarem torfowiska Bagna Pulwy, występują piaski rzeczne, leżące pod nimi wodnolodowcowe budujące tarasy zalewowe i nadzalewowe oraz przy- krywające je płatami piaski eoliczne. Ze względu na powszechność ich występowania nie wyznaczono tu specjalnych obszarów perspektywicznych. W obszarach wykazanych jako negatywne dla złóż piaskowo-żwirowych występowanie piasków zostało zbadane otworami wiertniczymi i sondami. W strefie krawędziowej wysoczyzny stanowiącej południowe obramowanie doliny Narwi pojawiają się na powierzchni lub pod cienkim nadkładem piaski wodnolodowcowe i rzeczne z okresu zlodowaceń środkowopolskich. Są one wykorzystywane w kilku miejscach na potrzeby lokalne. Zabudowa terenu i ograniczony obszar występowania piasków pod cienkim nadkładem powoduje, że nie został wyznaczony tutaj obszar perspektywiczny dla dokumentowania ich złóż. W południowo-zachodniej części obszaru arkusza, w rejonie wsi Lutobrok znajduje się fragment obszaru perspektywicznego iłów dla potrzeb ceramiki budowlanej (Lichwa, Piwocka, 1982). Jego część położona jest w granicach sąsiedniego arkusza. Występowanie serii złożowej związane jest z wychodniami iłów plioceńskich, które zapewne stanowią odkłute od podłoża porwaki tkwiące w zaburzonych glacitektonicznie utworach czwarto- rzędowych (glinach zwałowych stadiału warty). Osiągają one miąższość 1,97,0 m i leżą pod nadkładem o grubości 1,26,4 m. Zawartość marglu ziarnistego jest znikoma i wynosi 0,00,04 %, wartość wody zarobowej waha się od 26,16 do 32,22 %. Kształtki wypalone w warunkach laboratoryjnych charakteryzują się wytrzymałością 1824 MPa (w temperaturze 950oC) i 1931 MPa (w temperaturze 1000oC). Wykonane prace geologiczne w rejonie Lutobroku wykazały, że występujące tu kopaliny ilaste mogą być przy- datne do produkcji wyrobów grubościennych, drążonych i cienkościennych, zwłaszcza po schudzeniu. Stwierdzenie iłów w odosobnionych otworach, nieregularne ich występowa- nie w postaci kier w utworach lodowcowych glacitektonicznie zburzonych powoduje, że nie ma podstaw dla oceny ich zasobów prognostycznych.

18 Prace geologiczno-poszukiwawcze w celu rozpoznania możliwości udokumentowania zasobów kopalin ilastych do produkcji ceramiki budowlanej prowadzone były także na połu- dnie i zachód od Obrytego (w dużej części położone w granicach arkusza Pułtusk). Stwier- dzono tu występowanie glin zwałowych z niewielkimi tylko porwakami iłów i mułków neo- geńskich. Rejon ten uznano za negatywny (Butrymowicz, 1971). Torfy występujące w rejonie Bagna Pulwy były w przeszłości eksploatowane w rejonie Rząśnika i Wincentowa (Herz, 2005). Obecnie nie są brane pod uwagę jako perspektywa surowcowa. Występują na terenach zmeliorowanych. Zlokalizowane są na obszarze podlega- jącym ochronie (łąki na glebach pochodzenia organicznego). Nie znalazły się również w reje- strze bazy surowcowej złóż torfu w Polsce (Ostrzyżek, Dembek, 1996). Bagno Pulwy jest zaliczone do obszarów Natura 2000 – ochrony ptaków.

VII. Warunki wodne 1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Rząśnik odwadnia rzeka Narew (prawobrzeżny dopływ Wisły), do której na omawianym terenie uchodzą kolejno dopływy prawobrzeżne: Orz i niewielka Sikor- ka. Wody z lewobrzeżnego obszaru doliny i wysoczyzny odprowadzają dwa niewielkie cieki: Wymakracz i Struga (uchodzące do Narwi w granicach obszaru arkusza), Prut oraz kilka bez- imiennych cieków. Do zlewni Narwi należy prawie cały obszar arkusza (około 95 %). Jedynie mały fragment w części południowo-wschodniej arkusza należy do zlewni Bugu. Poszczegól- ne zlewnie cząstkowe oddzielają działy wodne trzeciego rzędu. Narew w granicach omawianego terenu płynie przez obszar północnej części arkusza szeroką doliną początkowo na południe, następnie tworząc rozległe zakole zmienia swój kierunek na zachodni. Omawiany obszar obejmuje odcinek jej dolnego biegu o długości około 27 km (całkowita długość Narwi na terenie Polski wynosi 448,1 km). Szerokość jej koryta, wynosi 70200 m. Płynie ona łagodnymi zakolami, częściowo zachowanymi jedynie w postaci starorzeczy. Poza omówionymi ciekami, sieć hydrograficzną tworzą: strugi, rowy i kanały meliora- cyjne. Charakterystycznym elementem jest osuszone dziś i zmeliorowane Bagno Pulwy, któ- rego południowym skrajem dawniej płynęła Narew. W jego zachodniej części znajduje się jezioro Wincentowo o powierzchni około 11 ha. Zbiorniki wód stojących tworzą liczne bagienka, torfowiska i stawy. W Brzuzach Dużych i Małych znajdują się zbiorniki poeksploatacyjne o powierzchni około 100 ha, a w Grudunkach kilka mniejszych zbiorników.

19 Na terenie objętym arkuszem Rząśnik nie przeprowadzano badań czystości wód powierzchniowych. Badania prowadzone na Narwi, poza granicami arkusza, wykazały w 2008 roku jej stan ogólny jako zły określony na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08. 2008 roku. DzU nr 162, poz. 1008 (Rozporządzenie..., 2008).

2. Wody podziemne Omawiany teren, według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski (Paczyński i in., 1993,1995) w przeważającej części znajduje się w obrębie regionu mazowieckiego, w subregionie zachodniomazowieckim. Analizę warunków hydrogeologicznych i występowa- nia wód podziemnych na obszarze niniejszego arkusza przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 – arkusz Rząśnik, wraz z tekstem objaśniającym (Dobkowska, 2002). W regionie obejmującym obszar arkusza występują trzy użytkowe czwartorzędowe poziomy wodonośne, przeważnie pozostające ze sobą w więzi hydraulicznej i różniące się genezą. Pierwszy poziom użytkowy związany jest z doliną Narwi. Tworzą go piaski i żwiry rzeczne zlodowacenia wisły, połączone w okolicy Grudunek z piaskami interglacjału eemskiego, a także piaski wodnolodowcowe zlodowacenia środkowopolskiego. Zwierciadło wody jest na ogół swobodne, rzadziej występuje na głębokości mniejszej niż 5 metrów, pod nie- wielkim napięciem. Średnia miąższość warstwy wodonośnej wynosi około 20 m, a współczynniki filtracji nie przekraczają 30 m/dobę. Poziom ten ujmowany był studniami wierconymi w Brzuzem, Sielcu, Grudunkach, osiągającymi wydajności potencjalne rzędu 3070 m3/h. Zasilany on jest przez bezpośrednią infiltrację opadową z powierzchni terenu, a bazę drenażu stanowi Narew. Ze względu na brak izolacji stan zagrożenia jakości tych wód jest wysoki. Drugi użytkowy poziom wodonośny na omawianym terenie związany jest z piaszczystymi osadami zlodowaceń środkowopolskich, występujących w południowej części obszaru arkusza. Największe jego miąższości nie przekraczają 20 m, a strop warstwy wodonośnej występuje najczęściej na głębokościach od dwudziestu kilku do 40 metrów, pod warstwą glin zwałowych. Poziom ten ujmowany był studniami o wydajnościach potencjalnych 5070 m3/h w Porządziu i Dąbrowie (obecnie nieczynne), a jest w Dalekim. Trzeci poziom wodonośny występuje w piaskach wodnolodowcowych lub rzecznych zlodowaceń południowopolskich o miąższości 1020 m. Jest to poziom dobrze izolowany, którego obecność stwierdzono na głębokościach od 60 do ponad 100 metrów. Występuje on dość powszechnie na obszarze arkusza, za wyjątkiem rejonu wypiętrzenia iłów plioceńskich

20 w okolicy Obrytego, a także na północ od Rząśnika. Próbne pompowanie w otworach badawczych zlokalizowanych w rejonie Ostrykołu Dworskiego pozwoliło osiągnąć wydajność 84 m3/h przy depresji 6,4 m i stwierdzić artezyjski charakter tych wód. Współczynnik filtracji określono na 32,8 m/dobę. Wydajność przekraczającą 100 m3/h przy depresji 13,0 m uzyska- no również w studniach w Rząśniku. Zasilanie tego poziomu odbywa się głównie poprzez przesączanie z poziomów wyższych. Drenujący charakter Narwi determinuje główne kierunki spływu całości wód podziemnych występujących na omawianym obszarze. Brak tu jest udokumentowanego występowania trzeciorzędowego piętra wodonośnego o charakterze użytkowym. Największe ujęcia wód czwartorzędowych zlokalizowane są w Starym Lubielu (zasoby eksploatacyjne wynoszą 98,0 m3/h przy depresji 6,0 m), Rzewniach (zasoby 60 m3/h), Rząśniku (zasoby 57,0 m3/h przy depresji 7,0 m) i Gródku Rządowym (zasoby 50,0 m3/h przy depresji 38,0 m). Na mapie naniesiono ujęcia o wydajności przekraczającej 25 m3/h. Wody podziemne, związane z głównym użytkowym poziomem wodonośnym, ujmowane na obszarze arkusza Rząśnik należą do typu HCO3Ca. Są to wody na ogół średnio twarde, niekiedy miękkie. Jakość wód pierwszego, pozbawionego izolacji poziomu wodono- śnego jest gorsza, niż poziomów występujących głębiej, szczególnie na obszarach podmok łych. Na ogół stwierdza się w nich podwyższoną zawartość azotanów i fosforanów, świadczą- cą o lokalnym zanieczyszczeniu. Wysoka barwa, podwyższona utlenialność oraz towarzyszą- ce im obniżenie pH i zasadowość, świadczą o wysokiej zawartości substancji organicznej. Wody podziemne III klasy jakości występują na północ od koryta Narwi. Poza podwyższoną utlenialnością i barwą stwierdzono tu wysoką zawartość żelaza oraz manganu. Lokalnie na pozostałym obszarze doliny wody te osiągają średnią, a nawet dobrą jakość (klasy: IIb i IIa). Niższe poziomy wodonośne o dobrej izolacji cechują się również średnią i dobrą jakością. Wymagają one uzdatnienia ze względu na podwyższoną zawartość żelaza, manganu oraz barwę, a także lekko kwaśny odczyn. Lokalne obniżenie jakości wód poziomu użytkowego wiąże się ze wzmożonym przenikaniem zanieczyszczonych wód z poziomu przypowierzchniowego, w strefach ich połączeń hydraulicznych. Na obszarze arkusza Rząśnik wydzielono trzy główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP), dwa wieku trzeciorzędowego i jeden czwartorzędowy (Kleczkowski, 1990). Ich położenie ilustruje figura 3.

Fig. 3. Położenie arkusza Rząśnik na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w ośrodku porowym; 3 – większe jeziora

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr); 215A – Subniecka Warszawska (część centralna), trzeciorzęd (Tr), 216 – Sandr Kurpie, czwartorzęd (Q), 221 – Dolina Kopalna Wyszków, czwartorzęd (Q), 222 – Dolina rzeki Środkowa Wisła (Warszawa-Puławy), czwartorzęd (Q)

Południową część omawianego obszaru obejmuje zbiornik trzeciorzędowy (nr 215A) Subniecka Warszawska (część centralna). Zbiornik trzeciorzędowy Subniecka Warszawska (nr 215) obejmuje natomiast cały teren arkusza, lecz w świetle nowszych danych geologicznych jego zasięg powinien ulec zredukowaniu w rejonach, w których nie stwierdzono obecno- ści warstw wodonośnych wieku trzeciorzędowego, względnie w przypadku, gdy warunki hydrogeologiczne są niekorzystne. Południowo-wschodnią część obszaru arkusza zajmuje fragment czwartorzędowego głównego zbiornika wód podziemnych Dolina Kopalna Wyszków

22 (nr 221). Żaden z wymienionych zbiorników wód podziemnych nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII. Geochemia środowiska 1.Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359 (Rozporządzenie..., 2002). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla posz- czególnych grup użytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Rząśnik, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

23 Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość prze- Zakresy zawar- Wartość przeciętnych ciętnych (me- tości w glebach (median) w glebach dian) w gle- na arkuszu 412 – obszarów niezabu- bach na arku- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Rząśnik dowanych Polski 4) szu 412 – lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Rząśnik Środowiska z dnia 9 września 2002 r.)

Metale

N=7 N=6522 N=7 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 639 23 27 Cr Chrom 50 150 500 13 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 1437 22 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <11 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 13 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <13 2 3 Pb Ołów 50 100 600 411 6 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,050,13 0,07 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 412 – Rząśnik 1) grupa A w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 7 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 7 wy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 7 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 7 2) Pb Ołów 7 grupa B – grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- wione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zur- sza 412 – Rząśnik do poszczególnych grup użytkowania banizowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

24 próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb za- klasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 roku.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczal- nych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku, jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tabela 5). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i ołowiu w badanych glebach arkusza są na ogół niższe lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższą wartość me- diany wykazuje jedynie zawartość rtęci. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4.) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych.

25 412W PROFIL ZACHODNI 412E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5855799 5849672

5848725 5847542

5847724 5845650 m m 5846743 5842232

5845819 5839404 5844717 5837925 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40

nGy/h nGy/h

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5855799 5849672

5848725 5847542

5847724 5845650 m m 5846743 5842232

5845819 5839404 5844717 5837925 0 1 2 3 4 5 0 2 4 6 8 10 12 14 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Rząśnik (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

26 Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu są- siadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pocho- dzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wynoszą od 22,4 nGy/h do 43,2 nGy/h. Średnia wartość wynosi 29,4 nGy/h i jest niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma wahają się w zakresie od 6,1 do 35,6 nGy/h i średnio wynoszą 28,6 nGy/h. W profilu zachodnim najwyższymi wartościami promieniowania gamma (rzędu 3540 nGy/h) ce- chują się gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego oraz eluwia glin zwałowych, a niższymi (ok. 25 nGy/h) – wodnolodowcowe piaski i żwiry z tego samego okresu zlodowacenia, plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne (mułki, piaski i żwiry), piaski eoliczne oraz osady stożków napływowych (mady i piaski). Wzdłuż profilu wschodniego przeważają osady piaszczysto-żwirowe. Najwyższe dawki promieniowania gamma (ok. 2535 nGy/h) są zwią- zane z utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia środkowopolskiego (stadiał północno- mazowiecki) występującymi w południowej części profilu pomiarowego. Pośrednimi warto- ściami promieniowania (1525 nGy/h) charakteryzują się plejstoceńskie i holoceńskie osady rzeczne oraz piaski eoliczne, a najniższymi (<15 nGy/h) – torfy. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są ge- neralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłuż profilu zachodniego wahają się od 2,1 do 9,0 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego – od 2,3 do 18,5 kBq/m2. Lokalnie podwyższone stężenia cezu (rzędu 10,0-18,0 kBq/m2) są związane z niebyt intensywną anomalią rozciągająca się pomiędzy Ostrołęką a Warszawą i nie stwarza-ją żadnego zagrożenia radiologicznego dla ludności.

IX. Składowanie odpadów Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa …, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wyma- gań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać

27 poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwo- ścią późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk.

Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inży- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nie posiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Tabela 6 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik fil- Rodzaj grun-

(m) tracji k (m/s) tów

N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10-9 Iły, K – odpady inne niż niebezpieczne i obo- 1–5 ≤ 1 * 10-9 iłołupki jętne

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 * 10-7 Gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 6; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

28 Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia główne- go użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Rząśnik Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Dobkowska, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznacza się w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego też obszarów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawierają elementy wiedzy o środowisku, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska lub mogących pogorszyć jego stan.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza Rząśnik bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: - obszary występowania osadów holoceńskich (częściowo z uwzględnieniem strefy 250 m): torfów (w rejonie Bagna Pulwy, na północ od Rząśnika, Porządzia i Sieczych, oraz na piaskach tarasów zalewowych Narwi), namułów den dolinnych i starorzeczy (osadzonych w sąsiedztwie koryta Narwi, na wysoczyźnie sandrowej, w dnach drobnych cieków), na- mułów zagłębień bezodpływowych, piasków i mułków (mad) w rejonie wsi Plewica oraz piasków rzecznych (budujących tarasy zalewowe); - obszary występowania osadów deluwialnych: piasków, miejscami glin (występujących na glinach zwałowych w okolicach Gołegostoku oraz na piaskach rzecznych na pozostałym odcinku krawędzi wysoczyzny);

29 - obszary stoków wysoczyzny wykazujące znaczne spadki terenu, predysponowane do wy- stępowania ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007); - tereny zabagnione, podmokłe i źródliskowe oraz rozległe obszary łąk na glebach pochodzenia organicznego, występujące głównie w północnej, środkowej i zachodniej części arkusza (między Gostkowem a Wolą Polewną, w okolicy Rząśnika, Gródka, Lutobroku, Dąbrowy, Lubiela Starego, Bielina, Mroczek-Kawek, oraz na obszarze Bagna Pulwy wraz ze strefą o szerokości 250 m; - doliny rzek: Narew (wraz ze starorzeczami), Sikorka, Prut, Struga, a także licznych drobnych cieków. W dolinie Narwi wyłączono nisko położone tereny tarasów zalewowych i częściowo nadzalewowych, narażone na wezbrania powodziowe; - obszary zwartej zabudowy miejscowości gminnych: Rząśnika i Obrytych; - tereny chronionego środowiska przyrodniczego w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, w granicach obszarów specjalnej ochrony ptaków PLB 140007 „Puszcza Biała”, PLB 140014 „Dolina Dolnej Narwi”, PLB 140015 „Bagno Pulwy”; - zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyżej 100 ha, obejmujące około 25 % obszaru arkusza; Obszary bezwzględnie wyłączone zajmują ponad 95 % waloryzowanego terenu. Za- znaczyć należy, że granice części wydzieleń, z uwagi na ich niewielkie powierzchnie zostały zgeneralizowane i weszły w obręb wyłączeń bezwzględnych, bądź w obręb określonego typu potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych

Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują nie- spełna 5 % powierzchni arkusza. Do lokalizacji składowisk odpadów preferowane są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej gruntowej bariery geologicznej (tabela 6). Wskazane na mapie rejony POLS wydzielono na podstawie obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu Rząśnik Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Szymczyk, 1991, Szymczyk, Butrymowicz, 1994). Podkreślić należy, że charakterystyka litologiczna utworów stanowiących naturalną barierę geologiczną, przedstawiona w objaśnieniach do SMGP i profilach otworów archiwalnych jest bardzo ogólna i nie opisuje w pełni cech izolacyjnych warstwy.

30 W obrębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniające warunki dla bezpośredniej lokalizacji składowisk odpadów obojętnych wykazują gliny zwałowe zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie), które tworzą pakiet gruntów słabo przepuszczalnych. W strefie przykrawędziowej równiny wodnolodowcowej na północ od Rząśnika odsłania się płat młodszych glin zwałowych (stadiał mławy) o miąższości około 10 m. Gliny zwałowe starsze (stadiał wkry) występują na obszarze tarasu erozyjnego Narwi, w okolicach Gostkowa, Sokołowa Włościańskiego i Cygan. Wykazują one średnią miąższość 10–15 m. Miąższość naturalnej bariery geologicznej (NBG) występującej w granicach wyznaczonych POLS jest wystarczająca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpa- dów obojętnych. Obszary o zmiennych właściwościach izolacyjnych wyznaczono w miejscach, gdzie NBG zbudowana z glin zwałowych przykryta jest cienką pokrywą osadów przepuszczalnych. Tworzą je utwory reprezentowane przez piaski i żwiry rzeczne i rzeczno-lodowcowe tarasów nadzalewowych w rejonie Łachów Nowych, Drozdowa i Drozdowa Nowego. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie wymagała usunięcia warstwy przepuszczalnej oraz wykonania badań geologicznych na etapie prac przygotowawczych w celu potwierdzenia występowania glin zwałowych i określenia ich właściwości jako naturalnej bariery geologicznej. Obszary przypowierzchniowego występowania piaszczysto-żwirowych osadów rzecznych i rzeczno-lodowcowych tarasów nadzalewowych zlodowacenia wisły, jak również pia- sków wodnolodowcowych oraz glin zwałowych zlodowacenia warty na piaskach wodnolodowcowych, a także lokalnie piasków eolicznych, określono jako pozbawione naturalnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska na tych terenach wiąże się z koniecznością wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe piętro wodonośne (Dobkowska, 2002). Na terenie zajmującym około 20 % arkusza znajduje się jedna struktura, w której brak jest czwartorzędowego poziomu użytkowe-go (Bielino – Sokołowo Włościańskie – Ciółkowo Rządowe – Obryte – Gródek Rządowy – Sadykierz – Komorowo). Obejmuje ona rejony POLS wyznaczone na tarasie akumulacyjnym na południe od Sokołowa Włościańskiego. Na pozostałej części waloryzowanego obszaru główny użytkowy poziom wodonośny występuje w międzyglinowych utworach piaszczysto-żwirowych zlodowacenia warty, połączonych niekiedy z piaskami intergla- cjału eemskiego. Na północnym zachodzie, w rejonie miejscowości Kaptury, a także w cen- trum, w okolicy miejscowości Łachy Nowe – Drozdowo Nowe oraz Gródek Rządowy – Rzą-

31 śnik, poziom wodonośny występuje na głębokości 80–100 m, pod warstwą glin zwałowych miąższości 10–20 m. Wody piętra czwartorzędowego, w obrębie obszarów POLS charaktery- zują się niskim i bardzo niskim stopniem zagrożenia. Jedynie w rejonie Rząśnika stopień za- grożenia okreś-lono jako średni. Należy podkreślić, że w przypadku omawianego rejonu każdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymagać będzie przeprowadzenia szczegółowych badań geologicznych (mających na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-inżynierskich. W obrębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk, wynikających z sąsiedztwa zwartej zabudowy. Warunkowe ograniczenie oznaczone indeksem „b” obejmuje strefę w odległości do 1 km od zwartej zabudowy miejscowości Rząśnik, będącej siedzibą gminy. Lokalizacja składowisk w obrębie rejonów posiadających powyższe ograniczenia po- winna być rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny jego oddziały- wania na środowisko, a w dalszej procedurze – w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej, odpowiednimi służbami ochrony przyrody i nadzoru budowlanego oraz gospodarki wodnej.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza Rząśnik nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod loka- lizację składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne (komunalne), ponieważ w przypowierzchniowej strefie nie wskazano wymaganej dla tego typu składowisk warstwy gruntów spoistych o współczynniku filtracji ≤1x10-9m/s i miąższości większej od 1 m. Najbliżej położone tereny, na których wyznaczono rejony umożliwiające bezpośrednie składowanie tego typu odpa- dów wyznaczono w granicach sąsiednich arkuszy: Pułtusk i Wyszków. W północnej części arkusza, w rejonie miejscowości Chrzczony, zlokalizowane jest nie-czynne składowisko odpadów komunalnych.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Warunki naturalne charakteryzujące obszar arkusza Rząśnik nie sprzyjają lokalizowaniu inwestycji w postaci składowiska odpadów. Wynika to przede wszystkim ze znacznej skali wyłączeń bezwzględnych, ale również spowodowane jest sporadycznym występowaniem warstwy izolacyjnej (naturalnej bariery geologicznej) w strefie przypowierzchniowej,

32 w otoczeniu nisko położonych obszarów doliny Narwi, narażonych na sezonowe wezbrania powodziowe. Spośród dwóch wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do bez- pośredniego składowania odpadów obojętnych względnie najkorzystniejsze warunki określo- no dla obszaru, w którym nie stwierdzono obecności głównego poziomu użytkowego wód podziemnych. Jest to rejon zlokalizowany na południe od Sokołowa Włościańskiego, w obszarze wychodni glin zwałowych stadiału wkry zlodowacenia warty. Na obszarze tym nie wyznaczono ograniczeń warunkowych. Przed zatwierdzeniem lokalizacji składowiska odpadów w tym miejscu należy uwzględnić możliwość skażenia wód powierzchniowych, z uwagi na specyfikę położenia morfologicznego planowanego składowiska (dolina Narwi).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk brak jest miejsc występowania odkrywek po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego, które z racji na pozostawienie niezagospodarowanej niszy i zagłębienia w morfologii terenu mogłyby być w przyszłości rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego W granicach arkusza Rząśnik warunki podłoża budowlanego określono dla około 50 % jego powierzchni. Zgodnie z ustaleniami Instrukcji (2005) waloryzacją nie objęto obsza- rów: lasów, gleb chronionych klas I–IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz złóż kopalin.

33 Ze względu na ocenę podłoża budowlanego wyróżniono dwa rodzaje obszarów: korzystne dla budownictwa i niekorzystne – utrudniające budownictwo. Podstawą do tej oceny są: mapy topograficzne w skali 1:50 000, 1:25 000, 1: 10 000, Mapa geologiczna Polski 1:50 000 (Szymczyk, 1991), Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000 (Dobkowska, 2002) oraz obserwacje własne w nawiązaniu do ogólnych kryteriów waloryzacji podłoża na potrzeby planowania przestrzennego (Dobak, 2005). Warunki korzystne wyznaczono na obszarach położonych na wysoczyznach moreno- wych i równinach wodnolodowcowych, zbudowanych ze średniozagęszczonych gruntów niespoistych i w obrębie których ważnym kryterium zaliczenia gruntów do spełniających te warunki, jest położenie zwierciadła wody gruntowej na głębokości przekraczającej 2,0 m. Pod- łożem korzystnym dla posadowiania budowli są także utwory morenowe, stanowiące głównie twardoplastyczne, półzwarte i zwarte, małoskonsolidowane grunty spoiste, osadzone podczas zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie), nie podlegające geodynamicznym pro- cesom stokowym. Obszary zbudowane z wymienionych wyżej gruntów występują poza doliną Narwi w południowej, wysoczyznowej części obszaru arkusza, a także miejscami na powierzchni jej prawobrzeżnych tarasów nadzalewowych. Najkorzystniejsze warunki geologiczno-inżynierskie stwarza podłoże zbudowane z nie zawodnionych w warstwie przypowierzchniowej gruntów niespoistych: piasków o różnym uziarnieniu oraz żwirów i pospółek o zagęszczeniu co najmniej średnim. Tworzą je osady wodnolodowcowe, akumulowane w fazach recesyjnych zlodowacenia warty, występujące w południowej części obszaru arkusza (rejon Sadykierza i Rząśnika) oraz koło Kapturów, na północnym zachodzie. Podobne warunki stwarzają piaski i żwiry młodoplejstoceńskiej akumulacji rzecznej, budujące wyżej położone tarasy Narwi. Obszary takie wyznaczono z uwzględnieniem stref głębokości występowania wody gruntowej, dlatego najniższy z tarasów (3–4 m n.p.rz.) jest tylko częściowo korzystny dla zabudowy, z powodu jego zawodnienia. Korzystne dla budownictwa są także tereny równin denudacyjno-erozyjnych, zbudowane z osadów lodowcowych zlodowacenia warty. Największy udział w ich budowie mają osady lodowcowe, wykształcone w postaci glin zwałowych stadiałów: głównego i północnomazowieckiego zlodowacenia warty oraz towarzyszących im piasków, żwirów i głazów lodowcowych i czołowomorenowych. Gliny zwałowe reprezentowane są przez skonsolidowane grunty spoiste, występujące przeważnie w postaci gliny piaszczystej i py- lastej, a także zwięzłej z domieszką frakcji żwirowej. Osady te powszechnie występują w po-

34 łudniowej części omawianego obszaru i charakteryzują się konsystencją twardoplastyczną i półzwartą. Na ich powierzchni utworzyły się gleby, zaliczane obecnie do chronionych. Od- słaniają się one również w dolinie Narwi, gdzie w okolicy Gostkowa i Sokołowa budują taras erozyjny. Przypowierzchniowe partie glin zwałowych w wielu miejscach uległy rozmyciu, two- rząc rezydua, wykształcone w postaci piasków i żwirów gliniastych z głazami oraz eluwia piaszczysto-pylaste. Grunty te, jakkolwiek zaliczono je do korzystnych dla posadawiania budowli, mają gorsze właściwości geologiczno-inżynierskie. Występują one w rejonie Obry- tego, Ciółkowa i Porządzia. W okolicy Gródka i Komorowa występują osady piaszczyste z głazikami o genezie czołowomorenowej, tworzące grunty niespoiste. Na analizowanym obszarze arkusza zdecydowanie przeważają tereny charakteryzujące się warunkami niekorzystnymi dla budownictwa. Związane są one z szeroką doliną Narwi i jej aluwiami. Wypełniona jest ona słabonośnymi osadami rzecznymi i bagiennymi, w obrę- bie których zwierciadło wody gruntowej znajduje się w strefie głębokości 0–2 m. Poziom wody wykazuje dużą zmienność, w zależności od stanu wód Narwi. Na tarasach nadzalewowych doliny Narwi (a także lokalnie na powierzchni wysoczyzny) występują luźne, przewiane osady eoliczne (miejscami wykształcone w postaci wałów wydmowych o wysokości dochodzącej do 15 m). Stwarzają one niekorzystne warunki geo- techniczne, ale przeważnie są pokryte lasami. Osady dolin rzecznych to nieskonsolidowane, słabonośne grunty reprezentowane przez plastyczne i miękkoplastyczne, warstwowane osady o charakterze piaszczysto- mułkowym (mady) oraz luźne, niespoiste piaski (miejscami ze żwirem) tarasów nadzalewowych i holoceńskich. Na ich powierzchni, w obniżeniach terenu, oraz różnej genezy zagłębie- niach, występują młode holoceńskie osady akumulacji rzeczno-bagiennej: namuły organiczne i torfy (Bagno Pulwy). Są to obszary o warunkach zdecydowanie niekorzystnych, utrudniają- cych budownictwo. Wzdłuż krawędzi erozyjnej wysoczyzny, w rejonie Ciółkowa, występują plejstoceń- skie zastoiskowe mułki warwowe (nieskonsolidowane grunty spoiste), a na całej jej długości - słabonośne piaski i gliny deluwialne. Stroma i wysoka na około 20 m krawędź, zbudowana z mułków zastoiskowych i piasków wodnolodowcowych, stwarza również warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo, a także zagrożenie stateczności podłoża – szczególnie w przypadku nachylenia powierzchni terenu przekraczającego 12 %. Przy zmienności litolo- gicznej utworów ją budujących, możliwe jest spełzywanie gruntu i powstawanie zsuwów, co jest zjawiskiem wyjątkowo niekorzystnym (Grabowski, red., 2007).

35 W okolicy Lutobroku, w strefie przypowierzchniowej, odsłaniają się kry (porwaki) iłów plioceńskich, tkwiące w zaburzonych glacitektonicznie glinach zwałowych. W miejscach takich prace budowlane należy poprzedzić wykonaniem dokumentacji geologiczno-inżynier- skiej. W obrębie arkusza miejsca te pokryte są glebami chronionymi, nie podlegają więc waloryzacji. Reasumując można stwierdzić, że analizowane obszary arkusza Rząśnik charakteryzu- ją się przeważnie niekorzystnymi warunkami dla budownictwa. Duża zmienność litologiczna podłoża oraz ukształtowanie powierzchni terenu szczególnie na obszarze prawobrzeżnej (pół- nocnej) części doliny Narwi może utrudniać lokalizację większych obiektów budowla-nych.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na terenie objętym arkuszem Rząśnik ochronie podlegają: grunty rolne o klasie bonitacyjnej III–IVa, łąki na glebach pochodzenia organicznego, lasy, pomniki przyrody i użytki ekologiczne. Około 35 % powierzchni arkusza objęta jest siecią ekologiczną obszarów Natura 2000. Gleby chronione mineralne zajmują około 15 % powierzchni arkusza. Występują one więk- szymi płatami, głównie na powierzchni wysoczyzny, w jego południowo-zachodniej części: między Gostkowem a Wolą Polewną, wokół Rząśnika, między Obrytym a Gródkiem, w Sadykierzu- Parcele, Lutobroku, Porządziu, Dąbrowie i Lubielu Starym. W części północnej gleby takie wystę- pują tylko w Borutach. Są to głównie gleby średnio urodzajne klasy bonitacyjnej IVa, rzadziej III. Należą one do kompleksów: żytniego bardzo dobrego i żytniego dobrego. Gleby chronione organiczne zajmują około 10 % powierzchni arkusza. Występują one zwartym kompleksem w obrębie Bagna Pulwy (na wschód od Rząśnika), w dolinach cieków, starorzeczach i obniżeniach bezodpływowych. Są to gleby torfowe turzycowe, mszysto- turzycowe głębokie i średnie. Rozwinęły się na nich użytki zielone, najlepsze na Bagnie Pulwy. Lasy zajmują łącznie około 25 % powierzchni omawianego obszaru. Tworzą rozległe kompleksy Puszczy Białej w części południowej arkusza oraz mniejsze kompleksy w dolinie Narwi. W większości są lasami gospodarczymi i tylko w Puszczy Białej część z nich uznana została za lasy ochronne. Są to głównie lasy wodochronne, z których część stanowi jednocze- śnie ostoję zwierząt podlegających ochronie gatunkowej – bociana czarnego, żurawia, oraz lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody. W lasach dominują drzewo-stany so- snowe, z domieszką brzozy, grabu, dębu i podrzędnie innych gatunków liściastych. Na terenach podmokłych powszechnie występują lasy olchowe. Cała powierzchnia omawia-nego arkusza należy do obszaru funkcjonalnego osłony ekologicznej, tzw. „Zielonych Płuc Polski”.

36 Na terenie arkusza zatwierdzono jako pomniki przyrody grupy kilkudziesięciu drzew, głównie dębów. 41 starych dębów znajduje się w okolicy sanktuarium Święta Rozalia, 1 dąb rośnie w Szarłacie, a 2 modrzewie polskie w leśnictwie Dąbrowa. Rozporządzeniem wojewody mazowieckiego z 1996 roku utworzono na terenach leś- nych Nadleśnictwa Wyszków, w południowo-wschodniej części arkusza, 7 użytków ekologicznych. Są to niewielkie bagienka lub zabagnione zbiorniki wodne zajmujące powierzchnię od 0,11 do 1,26 ha oraz dawna żwirownia. W przyszłości planuje się włączenie Puszczy Białej, której północna część obejmuje południowe fragmenty arkusza, w granice istniejącego od 1993 roku Nadbużańskiego Parku Krajobrazowego. Park krajobrazowy ma na celu ochronę unikatowych walorów krajobrazo- wych doliny rzeki Bug (a także Narwi, tworząc enklawę w rejonie Pułtuska, na zachód od granic arkusza), jak również, w przyszłości, wysokich wartości przyrodniczych i krajobrazo- wych Puszczy Białej. Obiekty przyrodnicze podlegające ochronie prawnej przedstawiono w tabeli 7.

Tabela 7 Wykaz pomników przyrody i użytków ekologicznych Numer Miejscowość Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu na Nadleśnictwo, Le- ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie śnictwo, oddz. 1 2 3 4 5 6 Nadl. Pułtusk Szelków 1 P Leśn. Rozalia 1972 Pż – dąb szypułkowy makowski oddz. 198a Nadl. Pułtusk Szelków 2 P Leśn. Rozalia 1972 Pż – 4 dęby szypułkowe makowski oddz. 198h,i Nadl. Pułtusk Szelków 3 P Leśn. Rozalia 1972 Pż – 4 dęby szypułkowe makowski oddz. 198m Nadl. Pułtusk Szelków 4 P Leśn. Rozalia 1972 Pż – 5 dębów szypułkowych makowski oddz. 198n Nadl. Pułtusk Szelków 5 P Leśn. Rozalia 1972 Pż – 11 dębów szypułkowych makowski oddz. 198m,n,o Nadl. Pułtusk Szelków 6 P Leśn. Rozalia 1972 Pż – 9 dębów szypułkowych makowski oddz. 210a,i,n,o Nadl. Pułtusk Szelków 7 P Leśn. Rozalia 1961 Pż – 6 dębów szypułkowych makowski oddz. 198k,l Rzewnie 8 P Sielc Nowy 1972 Pż – dąb szypułkowy makowski Goworowo 9 P Szarłat 1972 Pż – dąb szypułkowy ostrołęcki

37 1 2 3 4 5 6 Nadl. Pułtusk Rząśnik 10 P Leśn. Dąbrowa 1974 Pż – 2 modrzewie polskie wyszkowski oddz. 172b Nadl Wyszków Rząśnik 11 P Leśn. Nowiny 1973 Pż – dąb szypułkowy wyszkowski oddz. 114c Nadl Wyszków Rząśnik bagno 12 U Leśn. Ochudno 1996 wyszkowski (1,26) oddz. 79p,n Nadl Wyszków Rząśnik żwirownia 13 U Leśn. Porządzie 1996 wyszkowski (0,18) oddz. 32d Nadl Wyszków Rząśnik bagienko 14 U Leśn. Porządzie 1996 wyszkowski (0,11) oddz. 55f Nadl Wyszków Rząśnik zabagniony zbiornik wodny 15 U Leśn. Porządzie 1996 wyszkowski (0,17) oddz. 54c Nadl Wyszków Rząśnik zabagniony zbiornik wodny 16 U Leśn. Nowiny 1996 wyszkowski (0,58) oddz. 71b Nadl Wyszków Rząśnik bagienko 17 U Leśn. Porządzie 1996 wyszkowski (0,30) oddz. 51g Nadl Wyszków Rząśnik bagienko 18 U Leśn. Nowiny 1996 wyszkowski (0,11) oddz. 107d

Rubryka 2: P–pomnik przyrody, U–użytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: Pż–żywej

Obszar arkusza jest ważnym z punktu widzenia ochrony ekosystemów. W układzie krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska (Liro, 1998) północna i centralna część terenu omawianego arkusza leży w obrębie korytarza ekologicznego o znaczeniu międzynarodowym 22 m - Dolina Dolnej Narwi (fig.5). Część terenu arkusza zaliczona została do obszarów chronionych objętych Europejską Siecią Ekologiczną Natura 2000. Znalazły się tutaj fragmenty 3 obszarów specjalnej ochrony ptaków OSO: Dolina Dolnej Narwi, Puszcza Biała, Bagno Pulwy (Tabela 8). Obszar PLB 140014 Dolina Dolnej Narwi obejmuje dolinę wraz z rzeką, silnie mean- drującą. Brzegi rzeki są raczej strome, a szerokość nurtu wynosi 80–100 m. Występują tu wy- płycenia i łachy, liczne są starorzecza. W dolinie występują zadrzewienia wierzbowe i olchowe oraz niewielkie połacie borów sosnowych, poprzeplatanych pastwiskami. Występuje tu ponad 40 gatunków ptaków chronionych. Obszar jest bardzo ważną ostoją ptaków wodno- błotnych.

Fig.5. Położenie arkusza Rząśnik na tle systemów ECONET (Liro, 1998)

System ECONET 1 – granica międzynarodowego obszaru węzłowego, ich numer i nazwa: 22M – Puszcza Kurpiowska, 24M – Dolina Dolnego Bugu; 2 – międzynarodowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy: 22m – Dolnej Narwi, 3 – krajowe korytarze ekologiczne, ich numery i nazwy: 45k – Liwca

Obszar PLB 140007 Puszcza Biała stanowi duży kompleks leśny usytuowany między Bugiem a Narwią. Dominuje tutaj sosna, a lokalnie występują drzewostany dębowo-grabowe, Obszar PLB 140007 Puszcza Biała stanowi duży kompleks leśny usytuowany między Bugiem a Narwią. Dominuje tutaj sosna, a lokalnie występują drzewostany dębowo-grabowe, jesio- nowo-olszowe i olszowe. Fragmenty lasów zachowały naturalny charakter. W dolinach poto- ków występują łąki i zarośla wierzbowe. Występuje tu 40 gatunków ptaków chronionych, między innymi bocian czarny, kraska i lelek.

39 Tabela 8

Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Położenie centralnego Położenie administracyjne obszaru Lp. Nazwa obszaru Powierzchnia Typ Kod punktu obszaru w granicach arkusza i symbol oznaczenia obszaru obszaru obszaru Długość Szerokość Kod na mapie (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 makowski Rzewnie Szelków Różan

Dolina Dolnej Narwi PL 0 72 wyszkowski Rząśnik 1 D PLB140014 E 21 29 40 N 52 58 54 25 906,54 mazowieckie (P) PL 0A 2 Długosiodło

pułtuski Obryte

ostrołęcki Goworowo Bagno Pulwy Rząśnik 2 D PLB140015 E 21 26 37 N 52 43 49 4 112,40 PL 122 mazowieckie wyszkowski (P) Długosiodło wyszkowski Rząśnik Brańszczyk Puszcza Biała 3 D PLB140007 E 21 40 12 N 52 42 17 83 779,73 PL 0A1 mazowieckie (P) pułtuski Obryte Zatory

Rubryka 2: D–OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków

40 Obszar PLB 140015 Bagno Pulwy obejmuje rozległy kompleks łąkowo-bagienny le- żący pomiędzy Narwią a Puszczą Białą. Stwierdzono tu 11 lęgowych gatunków ptaków, głównie derkacza, oraz bociana białego, czajki, rycyka, kszyka, kulika wielkiego i dudka. Obszary Natura 2000 scharakteryzowane zostały w tabeli 8.

XII. Zabytki kultury Tereny objęte granicami arkusza Rząśnik były zamieszkane już w późnej epoce kamienia. Najdawniejsze ślady osadnictwa w tym rejonie pochodzą z około 5000 lat p.n.e. - mezolitu i neolitu (późna epoka kamienia), co dokumentują znaleziska z rejonu Rząśnika, Sielca Nowego, Brzuza Małego, Drozdowa, Rozdziałów (kultura janisławicka), Wólki (kultura trzciniecka) i Wincentowa. Są to na ogół ślady osadnictwa i obozowiska mezolityczne. Liczne młodsze stanowiska archeologiczne świadczą o wysokim poziomie życia pier- wotnych mieszkańców tych ziem. Większość zarejestrowanych stanowisk archeologicznych to stanowiska wielokulturowe, zawierające relikty osadnictwa z różnych epok archeologicznych. Najwcześniejsze ślady osadnictwa łużyckiego znane są ze środkowej i młodszej epoki brązu. Reprezentują ją cmentarzysko kultury przeworskiej (lateńskie) w Szarłacie, wpisane do rejestru zabytków, a także osady w Wincentowie i Porządziu. Osadnictwo przeworskie i z okresu wpływów rzymskich reprezentują stanowiska w: Gródku, Ciołkowie Rządowym oraz w Drozdowie Nowym i Marianowie (kultura grobów kloszowych). Czasy historyczne reprezentuje, istniejące od wczesnego średniowiecza, grodzisko z obwarowaniami i podgrodziem w Gródku oraz osady średniowieczne i nowożytne znane ze stanowisk w: Mokrusie, Gołymstoku, Cyganach, Porządziu i Gródku. Stanowisko archeologiczne wielokulturowe z Lubielu Starym (osada i cmentarzysko) zostało wpisane do rejestru zabytków (Jaskanis, 1998). Obszar omawianego arkusza jest ubogi w obiekty zabytkowe, jednak kilka najcen- niejszych, głównie sakralnych, wpisano do wojewódzkiego rejestru zabytków. Kościoły drewniane zachowały się w: Porządziu (z 1715 roku, przekształcony i rozbu- dowany w 1928 roku) i Sokołowie Włościańskim (z połowy XVII wieku). W Obrytem znajduje się kościół neogotycki z 1851 roku oraz objęta ochroną konserwatorską stara część cmentarza parafialnego. Zabytkowy dziewiętnastowieczny kościół drewniany zlokalizowany jest również w Lubielu Nowym. Do rejestru zabytków wpisano też cmentarz parafialny. Drewniany kościół w Sadykierzu spalił się w 2004 roku, po czym został odbudowany. Za- chowała się drewniana dzwonnica.

41 W Puszczy Białej znajduje się kilka mogił – miejsc pamięci z okresu I i II wojny świa- towej, a w Napiórkach Butnych pomnik poświęcony poległym w 1939 roku lotnikom. W Rząśniku stoi obelisk upamiętniający powstanie styczniowe.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Rząśnik położony jest w środkowo-północnej części Mazowsza. Głównym elementem jego morfologii jest wyjątkowo szeroka w tym miejscu dolina Na- rwi, rozcinająca obszary wysoczyznowe. W gospodarce dominującą rolę, pomimo średniej i słabej ja-kości gleb, pełni tu rolnictwo, w mniejszym stopniu przetwórstwo roślinno- zwierzęce. Naj-większymi ośrodkami osadniczymi na omówionym obszarze są wsie – siedziby urzędów gmin: Obryte, Rząśnik i Rzewnie, pełniące funkcje administracyjno- usługowe dla najbliższej okolicy. Omawiany obszar jest stosunkowo bogaty w złoża kopaliny pospolitej – piasków i żwirów, które skoncentrowane są w północnej części doliny Narwi. Jednak obecnie działal- ność związana z ich eksploatacją i przeróbką na większą skalę prowadzona jest tylko na obszarze złoża piasku ze żwirem „Sitno”. Na skutek wyczerpania się zasobów przemysłowych, eksploatacja złóż kruszywa naturalnego w rejonie Brzuza Dużego i Brzuza Małego oraz Gru- dunek została zaniechana. Na niewielkich złożach: „Napiórki”, „Napiórki I” i „Gródek” eks- ploatację dopiero rozpoczęto. Pozostałe złoża nie są zagospodarowane. Złoża kopalin okruchowych występujące na omawianym obszarze mają znaczenie ponadlokalne, a surowiec ma zastosowanie przy budowie i modernizacji dróg, a także w budownictwie. Poza kruszywem naturalnym na obszarze arkusza, w rejonie Lutobroku zlokalizowano małe perspektywiczne wystąpienie iłów plioceńskich, które mogą mieć zastosowanie w prze- myśle ceramiki budowlanej. Występowanie wód podziemnych o znaczeniu użytkowym związane jest z wydajnym czwartorzędowym (plejstoceńskim) poziomem wodonośnym doliny Narwi, a także z dwoma poziomami wysoczyznowymi. Ujmowane są one w celu zaopatrzenia wodociągów wiejskich a także zakładów produkcji rolno-hodowlanej, a najwydajniejsze ujęcie znajdujące się w Lu- bielu Nowym posiada zasoby 98,0 m3/h. W granicach arkusza Rząśnik ponad 95 % obszaru została bezwzględnie wyłączona z możliwości składowania odpadów. Wymogi przewidziane dla projektowania składowisk odpadów obojętnych spełniają gliny zwałowe stadiału wkry (zlodowacenie warty) odsłaniające się lokalnie na tarasie ero-

42 zyjnym Narwi w okolicy Sokołowa Włościańskiego, a także młodsze gliny stadiału mławy, występujące w obrębie równiny wodnolodowcowej na północ od Rząśnika. Warunki geologiczno-hydrogeologiczne dla lokalizowania składowisk odpadów obo- jętnych są tu względnie korzystne jedynie z uwagi na miąższość naturalnej bariery geologicznej (10–12 m) oraz brak głównego użytkowego czwartorzędowego poziomu wodonośnego. Wyznaczone obszary POLS (z wyjątkiem obszaru na północ od Rząśnika posiadającego warunkowe ograniczenie wynikające z sąsiedztwa zwartej zabudowy) nie posiadają innych ograniczeń warunkowych. Miejsca te nie są jednak korzystne dla lokalizacji składowiska od- padów, z uwagi na położenie w dolinie Narwi, narażonej na wezbrania powodziowe. Na obszarze arkusza nie zlokalizowano wyrobisk po eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłyby być rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Warunki budowlane w granicach omawianego obszaru określono dla 50 % jego powierzchni, z pominięciem terenów podlegających ochronie: lasów i gleb oraz złóż kopalin. W wysoczyznowej jego części (za wyjątkiem stref przykrawędziowych) dominują grunty o korzystnych właściwościach dla posadowienia budowli. Niekorzystne warunki dla budownictwa, występują przede wszystkim w prawobrzeżnej (północnej) części doliny Narwi. Dolinę Narwi i Puszczę Białą objęły obszary Natura 2000. W chwili obecnej ochronie prawnej podlegają pojedyncze obiekty, takie jak drzewa pomnikowe i użytki ekologiczne, a także nieliczne obiekty architektoniczne i stanowiska archeologiczne. Przyszłość tego obszaru będzie związana z dalszym rozwojem dominujących form gos-podarki, bazujących na lokalnych surowcach. Na obszarach występowania bardziej uro- dzaj-nych gleb istnieją sprzyjające warunki dla produkcji rolnej. Walory przyrodniczo-krajobrazowe, lasy i niski stopień przekształceń krajobrazu powinny umożliwiać rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych doliny Narwi i Puszczy Białej.

XIV. Literatura ANDRZEJAK Z., 1971 – Sprawozdanie z badań geologicznych złóż kruszywa naturalnego w rejonach: Trzcianka, Julianka, Chrzczanka Włościańska, Bosewo Stare, Nowa Wieś, Plewica. Arch. Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie, Warszawa. ANDRZEJAK Z., 1973 – Program prac geologicznych poszukiwań kruszywa naturalnego w rejonie Bindużka wraz ze sprawozdaniem z prac zwiadowczych. Arch. Urzędu Mar- szałkowskiego w Warszawie, Warszawa.

43 ANDRZEJAK Z., 1977 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości surowca w kat. B złoża kruszywa naturalnego (pospółki i piasku budowlanego) w rejonie „Bindużka”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

ANDRZEJAK Z., 1984a – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego (grubego) „Rzewnie”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ANDRZEJAK Z., 1984b – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za złożami kruszywa naturalnego (grubego) w rejonie: Rzewnie. Arch. Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie, Warszawa.

ANDRZEJAK Z., 1987 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoża kruszywa naturalnego „Rzewnie”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BANACH-SKROŃSKA W., 1978 – Sprawozdanie z poszukiwań złóż kruszywa naturalnego w Dolinie Narwi na odcinku Szelków-Brzuze. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. BUTRYMOWICZ N., 1963 – Orzeczenie o występowaniu kruszywa naturalnego w rejonie Gnojno-Świerczyn-Szczygłówek, Bindużka-Orłowo, Popowo Kościelne-Janki. Arch. Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie, Warszawa.

BUTRYMOWICZ N., 1968 – Projekt badań geologicznych dla udokumentowania w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego (pospółki) w rejonie miejscowości Ostrykół Dworski wraz ze sprawozdaniem z prac zwiadowczych w rejonie Rogóźna. Arch. Urzędu Marszał- kowskiego w Warszawie, Warszawa. BUTRYMOWICZ N., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóż surowca ilastego do produkcji wyrobów cienkościennych w rejonie Psary-Lutobrok. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. DOBAK P., 2005 – Geologiczno-inżynierskie systemy waloryzacji przestrzeni. Problemy Ocen Środowiskowych, Warszawa. DOBKOWSKA A., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Rząśnik (412). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D., (red.), KUCHARSKA M., NOWACKI Ł., 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie mazowieckim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa.

44 GRADYS A., 1984 – Sprawozdanie z badań geologicznych złóż kruszywa naturalnego w rejonach Sielc Nowy-Dąbrówka, Sielc Stary, Czerniawa. Arch. Urzędu Marszałkow- skiego w Warszawie. Warszawa.

GRADYS A., 1986 - Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoża kruszywa naturalnego „Grudunki”. Arch. Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie. Warszawa. HERZ L., 2005 – Puszcze Kamieniecka i Biała. O.W. Rewasz, Pruszków. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych objętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce (stan na 31.12.1993). Wydaw. Stowarzysz. Naukowego Ar- cheologów Polskich – Oddz. Warszawski. Warszawa.

JĘDRZEJEWSKA W., 1972 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego „Ostrykół Dworski”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. KABULSKI P., 1993 – Inwentaryzacja złóż surowców stałych na terenie województwa ostro- łęckiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KARCZEWSKA I., 1974 – Projekt badań geologicznych dla udokumentowania w kat. C2 złoża kruszywa naturalnego Bindużka. Arch. Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie. Warszawa. KLECZKOWSKI. A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 1988 – Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. KONDRACKI J., 2002– Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRÓL J., 2004 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 wraz z objaśnieniami arkusz Rząśnik. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LICHWA M., PIWOCKA K., 1982 – Sprawozdanie z prac badawczych dla określenia wa- runków występowania utworów ilastych ceramiki budowlanej w województwie ostro- łęckim. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

45 MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M., 2007 - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Napiórki”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M., 2008a - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Napiórki I”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M., 2008b - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Napiórki II”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M., 2008c - Dokumentacja geologiczna złoża kruszywa naturalnego „Orłowo”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZYŻEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóż torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Insty- tut Melioracji i Użytków Zielonych. Falenty. PACZYŃSKI B. i in. 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000 część I. Pań- stw. Inst. Geol., Warszawa. PACZYŃSKI B., JEZIERSKI H.J., MITRĘGA J., PŁOCHNIEWSKI Z., SKRZYPCZYK L., WODZIŃSKA I., 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000, część II. Zasoby, jakość i ochrona wód podziemnych. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PALCZUK B., 1999 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej-uproszczonej w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Grudunki II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., War- szawa. PRZYBYLSKI G., 2002a – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat.

C1 złoża kruszywa naturalnego „Brzuze Małe II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

PRZYBYLSKI G., 2002b – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kat. B+C1 złoża kruszywa naturalnego „Brzuze Duże-Brzuze Małe”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

PRZYBYLSKI G., 2007 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego „Gródek”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 roku w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. DzU Nr 165 z dnia 4 października 2002 roku, poz. 1359.

46 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (DzU Nr 03.61.549). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (DzU z 2008 r. Nr 162, poz.1008).

SILIWOŃCZUK Z., 1996a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2+C1 (z jakością kopaliny w kat. B) złoża kruszywa naturalnego „Sielc Nowy-Sitno”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWOŃCZUK Z., 1996b – Dokumentacja geologiczna w kat. C2+C1 (z jakością kopaliny w kat. B) złoża kruszywa naturalnego piaskowo-żwirowego „Sitno”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SOROKO R., 1972 – Surowce użyteczne (mineralne) i możliwości ich wykorzystania w powiecie Wyszków. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STACHY J. (red.), 1986 – Atlas Hydrologiczny Polski. IMGW, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce. Mapa stężenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STUPNICKA E., 2007 – Geologia ziem Polski. Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa. SZYMCZYK J., 1991 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Rzą- śnik. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMCZYK J., BUTRYMOWICZ N., 1994 – Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Rząśnik. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TULSKA I., 1976 – Orzeczenie geologiczne o występowaniu złoża kruszywa naturalnego w rejonie miejscowości Sielc Nowy. Arch. Urzędu Marszałkowskiego w Warszawie. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z późniejszymi zmianami). WOŁKOWICZ S., MALON A., DYLĄG J., red., 2009 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2008. Państw. Inst. Geol., Warszawa.