CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2 61

Andrzej śarczy ński 1 i Karina Ociepa 1

1Instytut Chemii Ogólnej i Ekologicznej Politechnika Łódzka ul. S. śeromskiego 116, 90-924 Łód ź tel. 042 631 31 18, fax 042 631 31 28 email: [email protected]

OKRES CHILIJSKI W śYCIU I DZIAŁALNO ŚCI IGNACEGO DOMEYKI

CHILEAN PERIOD IN LIFE AND ACTIVITY OF IGNACY DOMEYKO

Streszczenie: W 2002 r. obchodzono dwusetn ą rocznic ę urodzin Ignacego Domeyki (1802-1889), natomiast wkrótce przypad- nie sto dwudziesta rocznica jego śmierci. Uzasadnia to celowo ść przypomnienia Ŝyciorysu i osi ągni ęć tego wybitnego polskie- go patrioty, dydaktyka, chemika i mineraloga, wieloletniego rektora Uniwersytetu w de , reformatora chilijskiego szkolnictwa wy Ŝszego i górnictwa, badacza Andów oraz odkrywcy ich bogactw naturalnych. W Ŝyciu Domeyki mo Ŝna wyró Ŝni ć trzy okresy: pierwszy, 30-letni, sp ędzony głównie na Wile ńszczy źnie, 5-letni we Francji oraz 52-letni prze Ŝy- ty w wi ększo ści w Ameryce Południowej. Ze wzgl ędu na osi ągni ęcia uczonego na ró Ŝnych płaszczyznach aktywno ści szcze- gólnie interesuj ący jest okres chilijski.

Słowa kluczowe: Ignacy Domeyko, Uniwersytet Chilijski, eksploracja Andów, mineralogia

Summary: The two hundredth anniversary of Ignacy Domeyko (1802-1889) birthday was celebrated in 2002 and a hundred and twentieth anniversary of his death will be celebrated soon. Thus, it seems to be justified reminding biography and achievements of this outstanding Polish patriot, teacher, chemist, mineralogist, of Santiago de Chile University for many years, reformer of Chilean higher education system and mining as well as and their natural resources explorer. His life can be divided into three periods: the first one spent in Wilno region and lasting thirty years, the second one spent in France and lasting five years and the third one spent in the South America, lasting fifty two years. Taking into consideration his achievements in various activity fields, the Chilean period is the most interesting.

Keywords: Ignacy Domeyko, , exploration of Andes, mineralogy

Okres litewski Ignacy Domeyko, syn Hipolita i Karoliny z Ancutów, równie Ŝ o umacnianie poczucia patriotyzmu. Warto ściom urodził si ę 3 lipca (według innych źródeł 31 lipca) 1802 r. we wyniesionym z domu oraz nabytym i rozwini ętym w czasie wsi Nied źwiadka nad rzek ą Usz ą, w powiecie nowogródzkim studiów, takim jak pracowito ść , braterstwo, nauka i goto- koło miasta Mir, w południowej cz ęś ci Wielkiego Ksi ęstwa wo ść niesienia pomocy ubogim, Domeyko pozostał wierny Litewskiego. Tereny te zostały zaj ęte przez Rosj ę carsk ą przez całe Ŝycie. Młodzieniec był przyjacielem m.in. Adama w wyniku rozbiorów Rzeczpospolitej, a obecnie wchodz ą Mickiewicza, który uwiecznił go jako śegot ę w III cz ęś ci w skład Republiki Białoru ś. W ziemia ńskim domu Domey- „Dziadów ”, oraz Antoniego Edwarda Ody ńca. Aresztowanie ków panowała atmosfera patriotyzmu, religijno ści i proces Filomatów w 1823 r. zako ńczyły si ę dla Domeyki i podtrzymywania wi ęzi rodzinnych. Chłopiec uko ńczył internowaniem na wsi a Ŝ do 1829 r. B ędąc wówczas pod Kolegium Ksi ęŜy Pijarów w Szczuczynie w 1816 r. nadzorem carskiej policji, umiej ętnie gospodarował w maj ąt- o dobrym poziomie nauczania, po czym studiował w latach ku ziemskim w Zapolu (Zyburtowszczyzna), własno ści swo- 1816-1822 na Uniwersytecie Wile ńskim. Pod wpływem jego stryja - Ignacego Domeyki (zm. 1844 r.). NałoŜone na profesora J ędrzeja Śniadeckiego zainteresował si ę chemi ą, młodzie ńca sankcje karne uniemo Ŝliwiały mu otrzymanie ale nie zaniedbywał tak Ŝe innych przedmiotów, uzyskuj ąc pa ństwowej posady na Litwie lub w Królestwie Polskim. tytuł magistra filozofii (tak te Ŝ okre ślano nauki przyrodnicze) Domeyko uczestniczył czynnie w powstaniu listopado- na podstawie zdanych egzaminów i obronionej pracy dyplo- wym. W 1831 r. wzi ął udział w wyprawie na Litw ę generała mowej z matematyki. Kontynuuj ąc nauk ę, planował zosta ć Dezyderego Chłapowskiego, ostatecznie zako ńczonej inter- in Ŝynierem. W czasie studiów zwi ązał si ę jednak z powsta- nowaniem powstańców w Prusach. Dopiero w nast ępnym łym w 1817 r. Towarzystwem Filomatów, którego zasadni- roku mógł wyjecha ć do Drezna, a nast ępnie do Pary Ŝa. Dzie- czym celem było samokształcenie, ale jego członkowie dbali ci ństwo, pobyt w Wilnie i w Zapolu, a tak Ŝe do świadczenia

62 CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2 powsta ńcze Domeyki s ą obszernie opisane w monografiach oraz na pustyni ę Atakama (Atacama), gdzie zwiedził kopal- polskich [1-7], a tak Ŝe w artykułach wspomnieniowych nie miedzi San Juan i Freirina, nast ępnie zakład wydobyw- [8-10]. czy w Carrizal Alto, po czym powrócił do Copiapó. Wspi ął si ę na gór ę Cerro Bramador, nast ępnie, podró Ŝuj ąc dolin ą Okres francuski rzeki Copiapó, udał si ę do kopalni srebra w Cha ňarcillo. Wrócił do La Sereny szlakiem mi ędzy podnó Ŝem ła ńcucha Domeyko w przeciwie ństwie do przyjaciół wkrótce od- górskiego a brzegiem pustyni. W roku nast ępnym podró Ŝo- sun ął si ę od polityki na rzecz pogł ębiania swojej wiedzy. Był wał po południowym Chile, zwiedzaj ąc kopalnie miedzi, pilnym słuchaczem wykładów na Sorbonie, w Kolegium złota i rt ęci. Był m.in. w stolicy kraju - Santiago de Chile, Francuskim, w Ogrodzie Botanicznym, w Konserwatorium sk ąd udał si ę przez dolin ę Maipo a Ŝ do masywu Andów, Sztuk i Rzemiosł, a tak Ŝe w Szkole Górniczej (École des nast ępnie do Valparaiso, pó źniej zwiedził kopalni ę złota Mines de Paris), gdzie w 1837 r. otrzymał dyplom inŜyniera Casuto i wrócił do prowincji Coquimbo [2, 6]. W La Serenie górnictwa. Jeszcze jako słuchacz powy Ŝszej uczelni wykonał opublikował pierwszy podr ęcznik do nauki chemii, fizyki pierwszy, próbny atlas fizjograficzny ziem polskich, zło Ŝony i mineralogii [11]. z trzech map: hydrograficznej, geologicznej i le śnej (gospo- W 1842 r. wybrał si ę na dwumiesi ęczn ą wypraw ę darczej), który uzupełnił szczegółow ą rozpraw ą [1]. Wyje Ŝ- w Andy, głównie po prowincji Santiago, w poszukiwaniu dŜaj ąc z Europy, powierzył map ę Mickiewiczowi, ale ten, złó Ŝ kruszców, zwłaszcza miedzi i srebra. Badał od strony niestety, nie zadbał o jej opublikowanie [2, 6]. Wkrótce po geologicznej doliny rzek oraz wypi ętrzenia górskie, gdzie studiach Domeyko podj ął prac ę zarobkow ą w Alzacji przy odkrył zło Ŝa Ŝelaza i miedzi. Na szczycie Cerro de Teniente poszukiwaniu rudy Ŝelaza, ale wkrótce zrezygnował z niej zbadał szyb opuszczonej kopalni miedzi, w przeszło ści eks- wobec mo Ŝliwo ści obj ęcia stanowiska wykładowcy chemii ploatowanej przez jezuitów. Odkryte w tym rejonie zło Ŝa i mineralogii w kolegium (liceum) górniczym w La Serena miedzi dały pocz ątek jednej z najwi ększych kopal ń, jakie na terenie chilijskiej prowincji Coquimbo. W grudniu 1837 r. w Chile pracuj ą do dzisiaj. W dolinie Rancagua i okolicach podpisał sze ścioletni kontrakt, zaproponowany przez przed- Potrelillo de Bronce odkrył zło Ŝa w ęgla kamiennego [6]. stawiciela rz ądu chilijskiego - Charlesa Lamberta. Odbył wycieczk ę na lodowiec Rincón de los Mineros, gdzie na znacznej wysoko ści rozpoznał na sobie objawy tzw. cho- W Coquimbo i w Kordylierach roby górskiej. Oprócz licznych bada ń geologicznych Z Pary Ŝa Domeyko wyjechał do Londynu, a nast ępnie i topograficznych natrafił na ruiny staro Ŝytnych osad india ń- popłyn ął z portu Falmouth (Kornwalia) do Buenos Aires. skich oraz przedkolumbijskie rysunki naskalne [12]. W tym Nast ępnie konno przebył stepy Argentyny, po czym przekro- samym roku Domeyko opublikował w Santiago projekt re- czył przeł ęcz ą Uspallata pasmo Kordylierów Andyjskich formy szkolnictwa publicznego w Chile [13] oraz został i przybył do Coquimbo nad Oceanem Spokojnym w czerwcu mianowany członkiem Rady Wychowania Publicznego. 1838 r. Oczekiwano go jako człowieka, który wykształci W 1843 r. Domeyko podró Ŝował do Santiago, Valparaiso, wykwalifikowanych górników oraz przyczyni si ę do pozna- Copiapó, przez dolin ę Elqui i Kordylier ę Doña Ana, a tak Ŝe nia i zagospodarowania zasobów ziemi chilijskiej. Z krusz- do Sanktuarium Virgen de Andacollo. W 1844 r. zrealizował cami i górnictwem wi ązali nadzieje nie tylko mieszka ńcy liczne badania Kordyliery Nadbrze Ŝnej i Andów Wschodnich Coquimbo, ale całego Chile, bowiem młoda republika upa- - głównie w prowincji Copiapó. Wiele informacji o przebie- trywała w tej dziedzinie gospodarki d źwigni ę przyszłego gu szlaków wypraw Domeyki, eksplorowanych kopalniach rozwoju kraju. Domeyko, zaczynaj ąc prac ę w La Serena jako i pasmach górskich zamieszczono w publikacjach [10, 14] profesor, nadzorował budow ę laboratorium mineralogiczne- i monografiach [1, 5-7, 12]. go, pracowni do zaj ęć z fizyki i chemii, zorganizował biblio- W 1845 r. uczony podró Ŝował głównie po Araukanii tek ę przy tutejszym kolegium, a tak Ŝe opracował program (Araucanii) w południowym Chile. Podczas wyprawy osi ąg- nauczania oraz systematycznie go realizował. Z Europy nął główn ą gra ń Andów w miejscu nazywanym Pichachén, sprowadził niezb ędne wyposa Ŝenie laboratorium i chemika- m.in. zdobył i badał czynny wulkan Antuco na wysokości lia. Z czasem biegle opanował j ęzyk hiszpa ński, co zapew- 2985 m n.p.m. (rys. 1), a tak Ŝe zwiedził kolejne górskie niało mu dobry kontakt z uczniami i ogromnie ułatwiało miejscowo ści i formacje skalne. W czasie tej podró Ŝy Do- prac ę na ka Ŝdej płaszczy źnie jego aktywno ści. Oprócz pracy meyko odkrył pokłady w ęgla w Valdivi, eksploatowane pedagogicznej oraz ró Ŝnorodnych zaj ęć zawodowych i spo- tak Ŝe obecnie. Po powrocie do La Sereny, z powodu po Ŝaru łecznych Domeyko odbył szereg wycieczek i wypraw ba- domu, laboratorium i cz ęś ci szkoły, przedłu Ŝył o rok swój dawczych po górskich bezdro Ŝach Chile. W terenie uczony pobyt w Chile [2]. Energicznie przyst ąpił do odbudowy wykonywał liczne obserwacje geofizyczne, geologiczne, zniszczonych obiektów i przywrócił funkcjonowanie labora- meteorologiczne i etnograficzne. torium. Pierwsz ą znacz ącą podró Ŝ badawcz ą Domeyko odbył Domeyko interesował si ę obyczajami i przyszło ści ą In- w 1838 r. do kopalni srebra w Arqueros, poło Ŝonej dian południowoameryka ńskich, sprzeciwiał si ę zwłaszcza w kierunku północno-wschodnim wzgl ędem La Serena. niewolnictwu. Szczególn ą uwag ę po świ ęcił plemieniu Ma- Zebrał tam próbki minerałów, zbadał kopalni ę oraz opraco- puchów zamieszkuj ących Araukani ę, którzy w przeszło ści wał program poprawy techniki i organizacji pracy górników. walczyli o wolno ść tak z Inkami, jak i z Hiszpanami. Na W 1840 r. pojechał do departamentów Huasco i Copiapó postaw ę Domeyki miała zapewne wpływ jego powsta ńcza

CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2 63 przeszło ść . Pa ństwo chilijskie planowało kolonizacj ę Arau- Udane wej ścia na kolejne szczyty górskie podczas reali- kanii. Uczony robił wszystko, co mo Ŝliwe, by ta ekspansja zowanych wypraw pozwoliły mu wyznaczy ć granic ę wiecz- przebiegła w sposób humanitarny. W stolicy zło Ŝył rz ądowi nego śniegu w Andach Zachodnich oraz zapewniły mu memoriał o Araukanii. Zaproponował w nim m.in. rozwi ąza- miejsce w historii andynizmu chilijskiego [17]. Nale Ŝy nad- nie konfliktu mi ędzy rdzennymi mieszka ńcami a osadnikami mieni ć, Ŝe wi ększo ść szlaków, którymi podró Ŝował konno i administracj ą rz ądow ą poprzez wprowadzenie do faktycz- Domeyko, jest obecnie przystosowana dla pojazdów. Z kolei nie jeszcze nieucywilizowanego narodu zasad opartych na szczyty pioniersko zdobyte przez uczonego w XIX w. s ą moralno ści chrze ścija ńskiej w miejsce przemocy dzisiaj uwa Ŝane za rutynowe dla wytrwałych turystów gór- i podbojów [15]. Słu Ŝyła temu zwłaszcza ksi ąŜ ka wydana skich [12]. w 1845 r. w Santiago pt. „Araukania i jej mieszka ńcy ”, W latach pó źniejszych, w miar ę mo Ŝliwo ści, Domeyko w której Domeyko brał w obron ę prawa Indian do wolno ści organizował równie Ŝ dłu Ŝsze i krótsze wyprawy w Andy. i tradycji przodków. Tre ść pracy wywarła znaczny wpływ na Cz ęść wyjazdów słu Ŝyła czynno ściom rozjemczym mi ędzy społecze ństwo i stanowisko rz ądu Chile wobec ludno ści wła ścicielami kopal ń, inne miały znaczenie badawcze. Przy- podbijanych terenów. Ksi ąŜ ka prezentowała te Ŝ geografi ę kładowo w 1857 r. powrócił w Kordylier ę Talca, gdzie po- i etnografi ę Araukanii, opisy budowy geologicznej tej krainy nownie badał solfatary wulkanu Cerro Azul. W 1861 r. oraz jej świata zwierz ęcego i ro ślinnego [16]. Monografia ta podró Ŝował z zaprzyja źnionym studentem Wenceslao Dia- była w latach pó źniejszych przetłumaczona na kilka j ęzyków zem po stokach wulkanu Tinguirica (4300 m n.p.m.), i wielokrotnie wznawiana. W La Serena Domeyko zało Ŝył usytuowanego w pobli Ŝu miasta San Fernando. Badacze towarzystwo o charakterze filantropijnym, którego zadaniem zwiedzili solfatary na tym wulkanie i lodowiec na wysoko ści było sprawowanie opieki nad Araukanami. Z jego inicjatywy 3000 m n.p.m. [6]. Trudno wymieni ć wszystkie znaczniejsze utworzono te Ŝ muzeum etnograficzne po świ ęcone historii wyprawy badawcze i podró Ŝe słu Ŝbowe Domeyki po teryto- plemion india ńskich z terenu Chile. rium Chile (rys. 2). Canut de Bon, który przemierzył wi ększ ą cz ęść szlaków Polaka w północnym i środkowym Chile, oszacował długo ść ich na 7000 km, pomijaj ąc podró Ŝe stat- kiem wzdłu Ŝ wybrze Ŝy [12]. Uczony zwrócił uwag ę Chilijczyków na gospodarcze znaczenie złó Ŝ saletry na pustyni Atakama. Rezultaty bada ń naukowych, w postaci kolekcji minerałów i sprawozdań, przesyłał znajomym profesorom ze Szkoły Górniczej w Pa- ry Ŝu, a jednocze śnie publikował wyniki obserwacji w reno- mowanych francuskich i niemieckich czasopismach naukowych: Annales des Mines i Neues Jarhrbuch für Mine- ralogie [6, 18]. Domeyko wykonywał liczne analizy chemiczne próbek minerałów zebranych przez siebie i nadsyłanych przez wła- ścicieli kopal ń. Przygotował memoriał o potrzebie ujednoli- cenia miar i wag w całym kraju oraz o zaletach systemu dziesi ętnego, tj. metrycznego [6]. W uznaniu dla jego wiedzy i charakteru mianowano go generalnym probierzem Chile oraz s ędzi ą górniczym. Doda ć nale Ŝy, Ŝe Domeyko napisał podr ęcznik chemii słu Ŝą cy do oznaczania minerałów, tzw. probierczy (trzy wydania), u Ŝywany oprócz Chile tak Ŝe w Boliwii i w Peru [19]. W 1846 r. opracował pierwsz ą przegl ądow ą map ę geologiczn ą Chile. Badania formacji jurajskiej i opisy nowych minerałów przyniosły mu światow ą sław ę [10]. Cało ść osi ągni ęć uczonego w zakresie geologii, Rys. 1. Wulkan Antuco. Rysunek Ignacego Domeyki z 1845 r. [4, 16] mineralogii i górnictwa dała solidne podstawy naukowe Wiadomo ść o wybuchu wulkanu w 1847 r. sprawiła, Ŝe do eksploatacji bogactw naturalnych w Chile [1-7, 10, 12, w nast ępnym roku Domeyko sp ędził kilka tygodni w pa śmie 20]. Domeyko, n ękany nostalgi ą, zamierzał wróci ć do Euro- górskim Descabezado, nale Ŝą cym do Kordyliery Talca. Wówczas omal nie zgin ął, b ędąc świadkiem powstania no- py, najlepiej na ziemie ojczyste. Koleje Ŝycia tak si ę jednak wego krateru wulkanicznego mi ędzy dotychczasowymi sto Ŝ- układały, Ŝe zamiar ten musiał odkłada ć na bli Ŝej nieokre ślo- kami Cerro Verde i Descabezado. Badaniami obj ął tak Ŝe ną przyszło ść . O t ęsknotach uczonego mo Ŝna dowiedzie ć si ę, czytaj ąc opublikowane listy Domeyki do przyjaciela Adama sto Ŝek wulkanu Cerro Azul. Podczas tej wyprawy Domeyko obserwował solfatar ę, tj. szczelin ę wulkaniczn ą, z której Mickiewicza i kuzyna Władysława Laskowicza [1, 6, 21]. wydobywały si ę gor ące gazy i pary zawieraj ące zwi ązki Korespondencja ta jest tak Ŝe bardzo cennym źródłem infor- siarki. W 1848 r. odbył podró Ŝ do kopalni srebra Mineral de macji o podró Ŝach, obserwacjach, zdrowiu i pracach uczone- go, realizowanych w danym czasie. Cha ňarcillo, by rozstrzyga ć spory mi ędzy wła ścicielami.

64 CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2

Rys. 2. Mapa Chile z wa Ŝniejszymi trasami podró Ŝy Ignacego Domeyki [3, 4]

CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2 65

Rektor Uniwersytetu Chilijskiego w granicach mo Ŝliwo ści d ąŜ ył tak Ŝe do poprawy warunków materialnych studentów. W 1846 r. rz ąd Chile zaproponował Domeyce przepro- wadzenie reformy pa ństwowego Uniwersytetu Chilijskiego (Universidad de Chile) /UCh/ w stolicy kraju Santiago oraz podlegaj ącej tej uczelni cało ści systemu szkolnictwa chilij- skiego. UCh powstał w 1842 r. z kolonialnego królewskiego Uniwersytetu San Felipe. Uczelnia do czasu reformy pełniła głównie funkcje administracyjne i kontrolne, a zadanie kształcenia zarówno na poziomie średnim, jak i wy Ŝszym realizował Instytut Narodowy (Instituto Nacional), kolegium utworzone w 1811 r. [22]. Po przyj ęciu oferty Domeyko został mianowany profesorem chemii i mineralogii w Insty- tucie Narodowym, a nast ępnie fizyki. Ze wzgl ędu na nowe miejsce pracy uczony przeniósł si ę z La Sereny do Santiago. Zadanie reorganizacji pa ństwowego systemu szkolnictwa wy Ŝszego zrealizował, korzystaj ąc z wzorów niemieckich, Wile ńskiego Okr ęgu Szkolnego, a tak Ŝe Uniwersytetu w Wilnie. Polak otrzymywał w drodze mianowania następu- jące stanowiska: członka Rady Uniwersyteckiej (od 1847 r.) i Delegata Uniwersyteckiego (1847-1867). Praktyczna realizacja programu Domeyki rozpocz ęła si ę od ogłoszenia w 1847 r. przez nowego Ministra O światy - Manuela Montta dekretu o reformie szkolnictwa według projektu Domeyki z 1842 r., który wszedł w Ŝycie jednak dopiero w 1852 r. [6, 13, 22]. W pierwszej kolejno ści oddzielono szkolnictwo na po- ziomie uniwersyteckim od systemu nauczania podstawowego i średniego, które pozostawiono w gestii Instytutu Narodo- wego. Wydzielone katedry przekształcono w odpowiednie wydziały uniwersyteckie i stosownie do potrzeb tworzono Rys. 3. Ignacy Domeyko w okresie sprawowania funkcji rektora UCh nast ępne. W tym samym roku pod nadzorem Domeyki roz- [4, 28] pocz ęto budow ę nowych laboratoriów oraz na wzór europej- ski urz ądzono sale uniwersyteckie. Inwestycje obj ęły tak Ŝe Domeyko napisał kilka podr ęczników, w tym bardzo budow ę nowego gmachu uniwersytetu, który oddano do warto ściowy i stopniowo uzupełniany, do nauki mineralogii. uŜytku w 1865 r. Zreorganizowany Uniwersytet Chilijski Monografia uwzgl ędniała najnowsze odkrycia z tego zakre- z czasem stał si ę czołow ą uczelni ą wy Ŝsz ą na obszarze Ame- su, w tym równie Ŝ minerały po raz pierwszy opisane przez ryki Łaci ńskiej. niego samego, jak np. naturalny amalgamat srebra - arqueryt Domeyko od mianowania go Delegatem Uniwersytec- czy arsenek miedzi - Cu 3As, nazwany pó źniej domeykitem kim przez 15 lat pełnił funkcj ę rzeczywistego dyrektora [6, 23, 24]. Trzeba nadmieni ć, Ŝe obecnie wyró Ŝniane s ą nauczania uniwersyteckiego. Zadania te utrzymał w latach dwie odmiany domeykitu: Haid - czyli wła ściwy i domeykit 1867-1883, tj. przez trzy kadencje i cz ęść czwartej, sprawu- β. Pierwszej z wymienionych nazw u Ŝył geolog wiede ński jąc funkcj ę rektora stołecznej uczelni (rys. 3). Miał te Ŝ zna- Wilhelm Karl Ritter von Haidinger do okre ślenia arsenku cz ący udział w opracowaniu programów studiów ró Ŝnych miedzi, odkrytego przez Domeyk ę w 1844 r. w rejonie Co- wydziałów, w tym programu kursu eksploatacji złó Ŝ minera- piapó (kopalnie Algodonez i San Antonio) o wła ściwo ściach: łów. Bardzo wa Ŝną zasług ą Domeyki było wprowadzenie gęsto ść 7,2÷8,0 g/cm 3, twardo ść 3÷3,5 i kolor srebrzystobia- kierunku górniczego na UCh. Nie mo Ŝna tak Ŝe pomin ąć ły lub Ŝółtobr ązowy. Minerał ten oprócz Chile wyst ępuje udziału uczonego w nowelizacji chilijskiego prawa górnicze- równie Ŝ na terenie Meksyku, Saksonii, w Stanach Zjedno- go, przyj ętego w 1874 r., które w tej formie przetrwało do czonych i Kanadzie. Z kolei domeykit β to minerał odkryty ko ńca XIX wieku [23]. dopiero w 1949 r. w rejonie Mesanki na terenie Iranu o zbli- Oprócz reform o charakterze administracyjnym Domey- Ŝonej g ęsto ści i twardo ści, ale barwie białej, szarej lub br ą- ko realizował funkcje dydaktyczne. Zachował zasadnicze zowej [6]. Inne minerały, bezdyskusyjnie nieznane zadanie uniwersytetu, jakim s ą badania naukowe, oraz starał przed opisaniem ich przez Domeyk ę, to krohnkit si ę w jak najszerszym zakresie wykładów uwzgl ędnia ć wy- (Na 2Cu(SO 4)2·2H 2O i daubreeit BiO(Cl,OH) [23]. niki własnych bada ń b ądź rezultaty uzyskane przez innych. Uczony w czasie licznych wypraw zgromadził kolekcj ę Dostrzegał, i Ŝ nale Ŝy zachowywa ć równowag ę pomi ędzy około 4 tys. ró Ŝnych minerałów, któr ą przekazał UCh po badaniami a nauczaniem teoretycznym tak, aby si ę wzajem- przej ściu na emerytur ę. Domeyko zajmował si ę równie Ŝ nie one uzupełniały i motywowały do działania. Uczony analiz ą wód, w tym mineralnych, oraz uczestniczył w budo-

66 CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2 wie wodoci ągu w Santiago. Ponadto zało Ŝył w Chile sie ć w niemowl ęctwie. Pozostałe dzieci to: Ana (Anna lub Anita stacji meteorologicznych i obserwatorium astronomiczne, 1854-1917), Hernan Estevan (Ferdynand Stefan 1859-1931) muzeum i ogród botaniczny dla potrzeb uniwersytetu chilij- i Juan Casimiro (Jan Kazimierz 1863-1922). Mał Ŝeństwo skiego. Domeyko usilnie dbał o promocj ę mi ędzynarodow ą uczonego było szcz ęś liwe mimo chorób n ękaj ących rodzin ę. Chile. Przygotowywał ekspozycje chilijskich bogactw natu- Po przedwczesnej śmierci Ŝony w 1870 r. z powodu gru źlicy ralnych i stosowne katalogi na mi ędzynarodowe wystawy Domeyko zadbał o dalsze wychowanie i wykształcenie dzie- w Pary Ŝu (1867, 1878 i 1889 r.), Santiago (1875 r.) oraz ci (rys. 4). Kilka lat pó źniej, tj. w 1877 r., córka Domeyki w Filadelfii (1876 r.). Uczony nieodpłatnie wysyłał ksi ąŜ ki Ana po ślubie w Santiago z kuzynem - Leonem Domeyk ą, do polskich bibliotek oraz przekazał cenne kolekcje minera- długoletnim zesła ńcem na Syberi ę, zamieszkała w Nied ź- łów do muzeów w Pary Ŝu, Warszawie (Uniwersytet War- wiadce na Litwie. Syn Herman został ksi ędzem katolickim szawski) i Krakowie (Uniwersytet Jagiello ński). w 1887 r., Kazimierz in Ŝynierem, a nast ępnie rektorem Szko- ły Górniczej w Copiapó, po studiach na Uniwersytecie Chi- lijskim, w Pary Ŝu i we Freibergu. W maju 1883 r. uczony przeszedł na emerytur ę, nadal jednak wykładał chemi ę i mineralogi ę (bez pobierania wyna- grodzenia) oraz pracował w laboratorium. W nast ępnym roku zrealizował swoje Ŝyciowe marzenie, wraz z synami udał si ę do Europy, gdzie był witany entuzjastycznie. Był m.in. w Pary Ŝu, nast ępnie w Krakowie i w Warszawie, na rodzinnej ziemi nowogródzkiej, a pó źniej podró Ŝował po Europie Zachodniej, Włoszech i Bliskim Wschodzie. Uni- wersytet Jagiello ński uhonorował Domeyk ę w czerwcu 1887 r. tytułem doktora honoris causa z medycyny, która równie Ŝ znajdowała si ę w obszarze zainteresowa ń uczonego. Będąc w Europie przygotował opis wspomnie ń dokumentu- jący jego Ŝycie, który ukazał si ę dopiero w latach 1962-1963 pt. „Moje podró Ŝe. Pami ętnik Wygna ńca” [1]. Wcze śniej, tj. w 1878 r., w Krakowie opublikowano rozpraw ę „Rzut oka na Kordyliery chilijskie i zawarte w ich łonie pokłady meta- liczne” [20]. S ędziwy uczony przez dwa lata mieszkał rów- nie Ŝ na Litwie w maj ątku Any i Leona Domeyków. Nast ępnie powrócił do Chile, gdzie zmarł w Santiago 23 stycznia 1889 r. na chorob ę nowotworow ą Ŝoł ądka.

Uznanie i dziedzictwo Domeyki Osi ągni ęcia Domeyki były doceniane, bowiem wiele towarzystw naukowych i kulturalnych przyj ęło go w swoje szeregi b ądź nadało presti Ŝowe wyró Ŝnienia. Jako przykłady nadania członkostwa mo Ŝna wymieni ć: Towarzystwo Lite- rackie Krakowskie (od 1852 r.), Towarzystwo Naukowe w Norymberdze (od 1852 r.), Akademi ę Umiej ętno ści w Krakowie (od 1874 r.) i Towarzystwo Naukowe w Getyn- Rys. 4. śona Ignacego Domeyki, Enriquéta z Sotomayorów Guzman, dze (od 1877 r.), natomiast jako przykład wyró Ŝnie ń - Medal z dzie ćmi [2, 4] Kongresu Geologów w Filadelfii (1877 r.). Znacznie wcze- śycie rodzinne i powrót do Europy śniej, tj. w dniu 26 grudnia 1848 r., Senat i Izba Deputowa- nych przyznały jednogło śnie Domeyce honorowe W 1850 r. Domeyko kupił dom z du Ŝym ogrodem obywatelstwo Chile. Zach ęcano Polaka do kandydowania na w Santiago, przy ul. Cueto. Wkrótce poznał zaledwie stanowisko deputowanego lub senatora. Za zasługi dla nowej 15-letni ą pann ę Enriquét ę (Henrykiet ę) de Sotomayor Gu- ojczyzny Domeyko otrzymał od rz ądu chilijskiego znacz ącą zman, któr ą po ślubił 7 lipca tego samego roku. Zało Ŝenie emerytur ę rektorsk ą, zamienion ą nast ępnie na nagrod ę pa ń- rodziny ści śle poł ączyło Domeyk ę z now ą ojczyzn ą. Tydzie ń stwow ą płatn ą w kraju i za granic ą. W 1885 r., dzi ęki stara- pó źniej otrzymał zaproszenie do podj ęcia wykładów z che- niom przyjaciół i uczniów, został w Chile wybity na jego mii i fizyki na Uniwersytecie Jagiello ńskim, przysłane przez cze ść złoty medal z napisem w j ęzyku hiszpa ńskim: Nauka - profesora Ludwika Zejsznera w imieniu władz najstarszej Praca - Bezinteresowno ść , który trafnie charakteryzował polskiej uczelni. W nowych okoliczno ściach, chocia Ŝ z ci ęŜ- posta ć i Ŝycie uczonego (rys. 5). Rozwój górnictwa, przemy- kim sercem, odmówił. Pa ństwo Domeyko mieli czworo dzie- słu, nauki i kultury w Chile w XIX i XX wieku nie byłby ci, z których Juan Enrique (Jan Henryk 1855-56) zmarł mo Ŝliwy bez pracy Domeyki w tym kraju. Oryginalne publi-

CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2 67 kacje uczonego dotycz ące szeregu dziedzin w liczbie około Domeyko jest tak Ŝe patronem szkół podstawowych w War- 450 pozycji były wznawiane, wydawane zbiorczo oraz anali- szawie oraz w D ąbrowie Górniczej. zowane w ró Ŝnych aspektach, zwłaszcza w Chile i w Polsce Nazwisko uczonego upami ętniono tak Ŝe w nazwach pa- [4, 6, 24-29]. Wi ększo ść prac Domeyko napisał w j ęzyku leontologicznych, jak amonit Domeyki Ammonites domeyka- hiszpa ńskim, ale niektóre po francusku, polsku i niemiecku. nus czy mał Ŝ Nautilius domeykus d’Orb. , a tak Ŝe W 1948 r. parlament chilijski podj ął uchwał ę o budowie botanicznych - gatunek fiołka Viola domeykana Gay [6]. pomnika Domeyki w La Serena. W wielu miejscowo ściach Zło Ŝa minerałów odkryte przez Domeyk ę s ą nadal eks- i instytucjach obecnie znajduj ą si ę popiersia i tablice po świ ę- ploatowane i stanowi ą główne bogactwo jego drugiej ojczy- cone naszemu rodakowi. Główny dziedziniec Uniwersytetu zny. Nazwisko Domeyko kojarzy si ę Chilijczykom z Polsk ą Chilijskiego, a tak Ŝe reprezentacyjna aula, w której odbywaj ą i z pozytywnymi cechami Polaków, takimi jak pracowito ść , si ę posiedzenia Rady Uniwersyteckiej, nosz ą jego imi ę. Je- nauka, wiara, kultura, bezinteresowna pomoc i patriotyzm. den z kampusów Uniwersytetu w La Serenie oraz tamtejsze Tradycja ta jest uzasadnion ą podstaw ą do nawi ązywania Muzeum Mineralogiczne posiadaj ące najwi ększy zbiór współpracy na ró Ŝnych płaszczyznach mi ędzy Polakami minerałów otrzymanych od uczonego tak Ŝe mu dedykowano a Chilijczykami. Dobre tradycje mi ędzynarodowych wi ęzi [6]. Na mapie Chile pozostała na trwałe nazwa Góry kontynuuje wielopokoleniowa rodzina potomków Ignacego Domeyki (Cordillera de Domeyko), nadana w 1889 r. Domeyki. Drzewo genealogiczne Rodu Domeyków maj ące wulkanicznemu pasmu górskiemu w północnej cz ęś ci kraju, wiele gał ęzi narodowych: litewsk ą, polsk ą, chilijsk ą, austra- oddzielaj ącemu pustyni ę Atakama od solniska Salar de lijsk ą, ameryka ńsk ą zostało oszacowane przez prof. Zdzisła- Atakama, długo ści około 350 km i wysoko ści do 5070 m wa Jana Ryna w 2002 r. na 170 osób [6, 7]. n.p.m. Kolejny obiekt to Góra Domeyki (Cerro Domeyko), W 1996 r. w Santiago grupa postulatorów podj ęła dzia- szczyt w Andach na północy Chile. Od 1940 r. na mapach łania w zmierzaj ące do uznania Ignacego Domeyki za Sług ę widnieje miasto Pueblo Domeyko, nazywane tak Ŝe Bo Ŝego. Sprawa zainicjowania wyniesienia Domeyki na Domeyko, poło Ŝone u stóp gór ołtarze pozostaje w gestii kardynała Santiago de Chile. Wa- o jego imieniu, licz ące 1,5 tys. mieszka ńców, znane runkiem formalnym uruchomienia procesu beatyfikacyjnego z wydobycia rud miedzi i uranu. Jest tak Ŝe niewielki port było przygotowanie szczegółowej biografii Domeyki i bi- Domeyki na południowo-zachodnim brzegu jeziora bliografii jego prac własnych oraz publikacji na temat jego Llanquihue, w pobli Ŝu portu Philippi [6]. W wielu miastach osoby [30]. Zadanie to w zasadniczej mierze zrealizował Chile mo Ŝna znale źć ulic ę Domeyki, np. w Santiago, prof. Z.J. Ryn w ostatnich latach, przygotowuj ąc kolejne Coquimbo, , La Serena i Valparaiso. To samo monografie o Domeyce [6, 7, 31]. miano nosi aleja w historycznej cz ęś ci cmentarza Generalne- go w Santiago, przy której jest usytuowany grobowiec rodzi- Rok Domeykowski ny Domeyków. Osi ągni ęcia Ignacego Domeyki znacz ąco rozpropago- wano w 2002 r. podczas obchodów dwusetnej rocznicy jego urodzin. Uroczysto ści miały charakter niemal światowy, bowiem UNESCO, a tak Ŝe prezydenci Polski i Chile obj ęli nad nimi patronat, ogłaszaj ąc cały rok 2002 Rokiem Domey- kowskim. Obchody rocznicy w formie konferencji zrealizo- wano w kilku pa ństwach, m.in. na terenie: uniwersytetów chilijskich w Santiago i La Serena, w siedzibie UNESCO w Pary Ŝu, w Uniwersytecie Wile ńskim, w Białoruskiej Aka- demii Nauk oraz Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. Zorganizowano te Ŝ okoliczno ściowe wystawy: np. w Biblio- tece Narodowej w Warszawie pt. „Lubi ę Chile a wzdycham do Polski” w okresie od 23 kwietnia do 28 czerwca 2002 r. oraz w Bibliotece Jagiello ńskiej w Krakowie pt. „Z Litwy do Chile” w dniach 8-24 maja 2002 r. [32]. Otwarciu wystaw towarzyszyła promocja ksi ąŜ ki o charakterze źródłowym w j ęzykach polskim i hiszpa ńskim, opracowana pod redakcj ą Rys. 5. Koperta FDC Poczty Polskiej „200. rocznica urodzin I. Domeyki” Z.J. Ryna „ Ignacy Domeyko - Obywatel świata ” [6]. W dniu 3 lipca 2002 r. Senat RP wyraził uchwał ą szacunek i cze ść W Polsce po II wojnie światowej, zapewne z przyczyn dla Ignacego Domeyki, podkre ślaj ąc jego osi ągni ęcia na- ideologicznych, nazwisko Domeyki nie było preferowane ukowe oraz zasługi dla kraju ojczystego i Chile, które s ą w nazewnictwie miejskim. Niemniej, w kilku miastach, i b ędą wzorem dla przyszłych pokole ń. Jako pami ątki rocz- np. w Warszawie, Krakowie, Wrocławiu, Białymstoku nicowe mo Ŝna traktowa ć tak Ŝe emisj ę wspóln ą poczty Polski i Bielsku Białej, s ą ulice dedykowane uczonemu. W stolicy i Chile z lipca 2002 r., polegaj ącą na wprowadzeniu do obie- Litwy - Wilnie (dzielnica Kairena) oraz w Krupowie koło gu w obu pa ństwach okoliczno ściowego znaczka pocztowe- miasta na Białorusi s ą równie Ŝ ulice jego imienia [6]. go o tym samym rysunku (rys. 5) oraz kart ę telefoniczn ą

68 CHEMIA ● DYDAKTYKA ● EKOLOGIA ● METROLOGIA 2008 , R. 13, NR 1-2 z podobizn ą uczonego wydan ą przez Telekomunikacj ę Pol- [4] Wójcik Z.: Ignacy Domeyko. Litwa - Francja - Chile. Polskie Towa- sk ą S.A. rzystwo Ludoznawcze, Warszawa - Wrocław 1995. [5] Ko śka M.: Ignacy Domeyko. Wydawnictwo DiG i Towarzystwo im. Stanisława ze Skarbimierza, Warszawa 1998. Podsumowanie [6] Ryn Z.J. (red.): Ignacy Domeyko - Obywatel świata. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2002 (pol. i hiszp.). Analizuj ąc Ŝyciorysy wybitnych uczonych, trudno wska- [7] Ryn Z.J.: Ignacy Domeyko. Kalendarium Ŝycia. Wydawnictwo Pol- za ć przykład człowieka podobnie do Ignacego Domeyki skiej Akademii Umiej ętno ści, Uniwersytet Jagiello ński, Akademia pracowitego, zdecydowanego w d ąŜ eniu do wyznaczonych Górniczo-Hutnicza, Kraków 2006. [8] Wójcik Z.: Ignacy Domeyko w latach studiów w Uniwersytecie Wile ń- celów, oddanego kształceniu młodzie Ŝy, rozwojowi gospo- skim . Ann. UMCS, Sect. B. 1989/1990. 44/45 , 271-285. darki oraz post ępowi nauki, jednocze śnie zachowuj ącego [9] Wójcik Z: Ignacy Domeyko. Zarys bibliografii w latach 1802-1831. tradycj ę i wiar ę przodków. Uwag ę zwraca wielopłaszczy- Prace Muzeum Ziemi, 1993, 42, 113-184. znowa działalno ść Domeyki, obejmuj ąca szereg dziedzin, [10] Kabzi ńska K.: Ignacy Domeyko. Przem. Chem . 1999, ( 2[78]), 64-65. [11] Domeyko I.: Clases de Química. Física y Mineralogía unidas en el m.in.: o świat ę, górnictwo, kultur ę, meteorologi ę, geologi ę, Colegio de Coquimbo, La Serena 1841. analizy wód i etnografi ę. Fakt, Ŝe nazwisko uczonego zostało [12] Canut de Bone C. i Carvajal A.: Szlaki Ignacego Domeyki w Coquimbo utrwalone w około 170 nazwach własnych, w tym a Ŝ w 140 i na Atakamie, 139-143, 2002, [w:] Ryn Z.J. (red): Ignacy Domeyko - na terenie Chile, jest miernikiem znaczenia jego interdyscy- Obywatel świata. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kra- ków 2002. plinarnych osi ągni ęć . Pionierskie prace uczonego w zakresie [13] Domeyko I.: Memoria sobre el modo más coveniente de reformar la geologii, mineralogii, górnictwa i probierstwa dały solidne Instrucctión Pública en Chile . El Semanario de Santiago 29 XII 1842. podstawy naukowe do eksploatacji bogactw naturalnych [14] Słabczy ński T.: Ignacy Domeyko (1802-1889) . W śród Araukanów w Chile. Warto wymieni ć udane reformy systemu szkolnic- i wulkanów. Poczet polskich obie Ŝyświatów (2) . Kontynenty, 1989, 10 , 26-27. twa średniego i wy Ŝszego, w tym zwłaszcza UCh, umo Ŝli- [15] Domeyko I.: Memoria sobre la colonizacíón en Chile. Yungai, wiaj ące jej rozwój i uzyskanie czołowej pozycji w Ameryce Santiago 1850. Południowej i Środkowej. Bardzo warto ściowe okazało si ę [16] Domeyko I.: Araucanía y sus habitantes. Recuerdos de un viaje hecho piśmiennictwo, w tym monografie Domeyki; zwłaszcza en las provincias meridionales de Chile en los meses de enero i febrero de 1845. Por don Ignacio Domeyko. Imprenta Chilena, Santiago 1845, podr ęczniki „ Mineralogia ” i tzw. probierczy [19, 25] - nie- (hiszp.); Araukania i jej mieszka ńcy, Wspomnienia z podró Ŝy … ., zmiernie u Ŝyteczne dla szkolnictwa i gospodarki, oraz ksi ąŜ- Nakład Zawadzkiego J., Wilno 1860 (pol.); Araukania i jej mieszka ń- ka „ Araukania i jej mieszka ńcy ” [16], która odegrała cy. Oprac. Paradowska M. i Krzanowski A.: Polskie Towarzystwo Stu- pozytywn ą rol ę w łagodzeniu polityki rz ądu Chile wzgl ędem diów Latynoamerykanistycznych, Warszawa-Kraków 1992. [17] Echevarría E.: Ignacy Domeyko w Andach . Taternik, 1968, 2, 50-53. miejscowych Indian. Interesuj ącą i bardzo cenn ą spu ścizn ą [18] Eichstaedt I.: Domeyko Ignacy (1802-1889 ). Chemik, 1967, 20 (7/8), twórczo ści Domeyki s ą jego listy do przyjaciół, członków 292-293. rodziny oraz wybitnych uczonych pracuj ących w ró Ŝnych [19] Domeyko I.: Tratado de ensayes …, Imprenta del Colegio, La Serena krajach w liczbie ponad o śmiuset. Postawa osobista Domey- 1844; Imprenta del Diario, Valparaiso 1858; Imprenta National, Santi- ago de Chile, 1873. ki wskazuje, Ŝe był on patriot ą zarówno polskim, jak i chilij- [20] Domeyko I.: Rzut oka na Kordyliery Chilijskie i zawarte w ich łonie skim. Jego zasługi akcentuj ą przydomki, jak np. „ ojciec pokłady metaliczne . Rozprawy i Sprawozdania Wydziału Matema- górnictwa ” czy „ apostoł nauki ”. Imi ę Domeyki - jedynego tyczno-Przyrodniczego, Kraków 1878, t. 5 , 160-272. Polaka, który został honorowym obywatelem Chile - stało si ę [21] Domeyko I.: Listy do Władysława Laskowicza. Oprac. E.H. Nieciowa. Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1976. synonimem tego, co w Polsce i w Polakach najlepsze. Na tej [22] Riveros Cornejo L.: Wkład Ignacego Domeyki w rozwój Uniwersytetu tradycji, po przerwie wywołanej okresem dyktatury wojsko- Chilijskiego, [w:] Ryn Z.J. (red.): Ignacy Domeyko - Obywatel świata. wej, odtworzono satysfakcjonuj ące relacje polsko-chilijskie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2002. które si ę nadal rozwijaj ą [4, 6, 32]. [23] Namysłowska-Wilczy ńska B.: Ignacy Domeyko - obywatel świata . Pryzmat, 2002, 10 , 42-43. Z upływem lat posta ć Ignacego Domeyki stała si ę trwa- [24] Domeyko I.: Elementos de Mineralogía, La Serena 1845; Santiago łym ł ącznikiem pomi ędzy narodami: polskim, litewskim, 1860. chilijskim i białoruskim, a jego dorobek pomostem mi ędzy [25] Domeyko I.: Mineralogjía de Chile. Santiago 1867 i 1879. Europ ą a Ameryk ą Południow ą. Okre ślenie powstałe kilka- [26] Cavero B.L: Ignacio Domeyko y su epoca. 1802-1888. Vi ňa del Mar ś 1937. dziesi ąt lat temu - „ obywatel wiata ”, a u Ŝywane coraz cz ę- [27] Amunátegui M.L.: Ignacio Domeyko. Ediciones de la Universidad de ściej wzgl ędem opisywanej postaci jest w pełni uzasadnione. Chile, Santiago 1952. [28] Rebolledo A.H. i Cárdenas M.G. (red.): Ignacio Domeyko y la educación para el desarrollo. Universidad de Chile, Santiago 1992. Literatura [29] Quezada J.: Grandes figuras de nuestra historia. Ignacio Domeyko. [1] Domeyko I.: Moje podró Ŝe. Pami ętniki wygna ńca. Opracowała E.H. Sabio y gran viajero. Editorial Zig-Zag, Santiago 1993. Nieciowa, t. I, 1962; t. II i III, 1963. , Wrocław-Warszawa- [30] Cichobłazi ńska A.: Poł ączył nauk ę i wiar ę. Niedziela, 2007, 26 , 20. Kraków. [31] Ryn Z.J.: Ignacy Domeyko. Bibliografia. Wydawnictwo Polskiej [2] Szwejcerowa A.: Ignacy Domeyko. Interpress, Warszawa 1975. Akademii Umiej ętno ści, Uniwersytet Jagiello ński, Akademia Górni- [3] Słabczy ńscy W. i T.: Domeyko Ignacy. Słownik podró Ŝników pol- czo-Hutnicza, Kraków 2007. skich. Wiedza Powszechna, Warszawa 1992. [32] Ryn Z.J.: Rok Ignacego Domeyki 2002. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2003.