Originalveröffentlichung in: Mieleszko, Jadwiga (Hrsg.): Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego“ w trzechsetlecie śmierci 1696-1996 / “Throne of relics“ in honour of „His Royal Highness the Invincible Jan III Sobieski, King of Poland“ [Ausstellungskatalog], Warszawa 1996, S. 75-86 Zdzisław Żygulski Jr.

Zbrojownie Jana III Sobieskiego Jan III Sobieski 's arsenals

Jan Sobieski, obdarzony wieloma talentami, wyróż­ Jan Sobieski was a man endowed with many talents, niał się znawstwem wytworów rzemiosła artystycznego, yet his knowledge of arts and crafts, especially in the szczególnie w zakresie ubiorów, uzbrojenia i oporzą­ field of costume, weaponry and militaria, was excep- dzenia wojskowego. W tej mierze wykazywał niepospo­ tional. He displayed refined taste and excellent discrimi- lity gust i dogłębne rozeznanie w oszałamiającym bo­ nation in the bewildering richness of Sarmatian materiał gactwie kultury materialnej epoki sarmatyzmu, jaka culture, which in his time reached its apogee in the Pol- w jego czasach osiągnęła na terenach Rzeczypospolitej ish Rzeczpospolita, thanks to a creative melding of the swoiste apogeum dzięki korzystnej symbiozie cechowej craftsmanship of the West's traditional guilds with local tradycji zachodniej z motywami rodzimymi i wielkiej Polish motifs and a wave of Oriental influences. The fali wpływów orientalnych. Barok zgadzał się z Orien­ Baroque and Oriental styles were in perfect agreement tem w zamiłowaniu do splendoru szlachetnych two­ in their predilection for costly materials, the glitter of rzyw, błysku złota i drogich kamieni, wytwornych or­ gold and precious stones and elaborate ornamentation. namentów. W sto lat później w analizowaniu produktów A hundred years later, Jerzy Kitowicz provided the de- sarmatyzmu niezrównane mistrzostwo okaże Jędrzej finitive description and analysis of the products of the Kitowicz, ale świadectwa świetnego znawstwa tych Sarmatian style, yet evidence that it was already well obiektów pochodzą z okresów znacznie wcześniej­ known can be found much earlier, in treasury registers, szych, zachowane w regestrach skarbcowych, w in­ estate inventories, guild price lists and, finally, in private wentarzach spadkowych, w cennikach cechowych, correspondence. Jan Sobieski's letters, not only those to wreszcie w prywatnej korespondencji. Listy Sobie­ Queen Marysieńka, clearly demonstrate this. skiego, nie tylko do Marysieńki, dowodzą tego nie­ Sobieski was early initiated in the martial arts. At only zbicie. 22 years of age, in the battle of Beresteczko (at which Sobieski od młodości zaprawiany w rzemiośle rycer­ he was wounded), he emerged as one of the greatest skim, mając lat 22 ranny w bitwie pod Beresteczkiem, strategists and military tacticians of his time, although wyrósł na jednego z największych strategów i prakty­ competition was fierce in the 17th century, a century of ków wojennych swego czasu, choć konkurencja była wars. Weaponry was thus his element. szalona w wieku XVII, wieku wojen. Uzbrojenie było Sobieski had a thorough knowledge of Polish and wiec jego żywiołem. Na broni krajowej i zagranicznej foreign armaments, and he was an avid collector of wea­ znał się wyśmienicie, broń zbierał i gromadził namięt­ ponry, which he kept at his palaces and castles in Żół­ nie, przechowując ją w swych zamkach i pałacach, kiew, Jaworów, Pomorzany and at Wilanów. While he w Żółkwi, Jaworowie, Pomorzanach i Wilanowie. Licz­ no doubt inherited numerous items from his father and ne przedmioty na pewno odziedziczył po ojcu, po his Daniłowicz and Żółkiewski forebears, nevertheless swych przodkach Daniłowiczach i Żółkiewskich, ale the greater part of his collection was amassed through większość zdobył własnym staraniem i sumptem. Nie his own efforts. Beyond doubt his principal source of ulega wątpliwości, że jego głównym rynkiem zaopatry­ fine weapons was Lwów. wania się w luksusową broń był Lwów. Production and trade in Lwów are knowledgeably W pracach Władysława Łozińskiego, Tadeusza Mań­ described in the works of Władysław Łoziński, Tadeusz kowskiego, Aleksandra Czołowskiego i Łucji Charewi- Mańkowski, Aleksander Czołowski, and Łucja Cha- czowej, którzy mieli łatwy dostęp do miejskich archi- rewicz, as a result of the authors' easy access to city

75 wów, wytwórczy i handlowy rynek lwowski został wni­ archives. Decorative arms and their accessories were kliwie przedstawiony. Ozdobną broń i oporządzenie produced by local guilds, whose members had mostly produkowały cechy, których członkowie nosili prze­ Polish or Armenian personal names: goldsmiths (aurifi- ważnie polskie lub ormiańskie nazwiska: złotnicy (au- ci), sword makers (gladiferi), embroiderers and bow rifici), miecznicy lub szabelnicy (gladiferi), hafciarze makers (phrigiones), haberdashers (passamentarii), połączeni z łucznikami (phrigiones), pasamonicy (pas- saddle makers (sellatores), horse harness makers (freni­ samentarii), siodlarze (sellatores), wytwórcy rzędów fici) and leather workers (cordibanarii). Tent makers, końskich (frenifici) i kordybanicy (cordibanarii). Poza who were almost exclusively Jewish, were not or- organizacją cechową byli namiotnicy, niemal wyłącznie ganised in a guild1. Based on the documents of the Ni- Żydzi1. Tadeusz Mańkowski, w oparciu o dokumenty korowicz trading house, Tadeusz Mańkowski called domu handlowego Nikorowiczów, nazwał ten ośrodek these craftsmen the "Lwów manufactory"; they were „manufakturą lwowską", która działała w dużym sto­ heavily dependent upon imported raw materials and pniu w oparciu o importowane surowce i półfabrykaty, semi-finished goods, and also on techniques and designs a także technologie i wzory ornamentalne przywożone brought from the East. Their products were sent to other ze Wschodu. Wytwory tego przemysłu wysyłano nastę­ cities of the Polish Rzeczpospolita, especially Warsaw. pnie do innych miast Rzeczypospolitej, przede wszy­ For example, the embroiderers' guild, working in part- stkim do Warszawy. Dla przykładu, cech lwowskich nership with the bow makers, advertised its products hafciarzy, mających spółkę z łucznikami, tak zachwalał thus: "Embroidered plain and printed quivers made of swój asortyment: „Sahajdaki haftowane i gładkie i dru- yuft skin from Muscovy, Kowel, Lithuania and Walla- kowane ze skóry juchtowej moskiewskiej, kowelskiej, li- chia, goat leather, and also tassels of plain, embossed, tewskiej, wołoskiej i capowej, item tebinki gładkie, licz- printed or embroidered cłoth, velvet, saffian, cashmere, kowane, drukowane, haftowane, sukienne, aksamitne, fur and other materials; also spoon racks, sabretaches safianowe, capowe, skórzane i inszych materii, item łyż­ (sabre pouches), plain and embroidered wineskins, am- niki, szabeltasze, szawłaki gładkie i haftowane, ładow­ munition pouches, embroidered holsters, embroidered nice haftowane i wykrawane, olstra haftowane, sakwy saąue coats made of Muscovy yuft and of other leathers haftowane na moskiewskim juchcie i na różnych mate­ and materials here mentioned, also saddles and seats of riach i skórach wyżej opisanych, item siodła i siedzenia different kinds, with cushions, saddlebags, thick felt, różne z poduszkami, z taszkami, wojłokami, płatami, patches, embroidered wool-rush saddle pads, and other czołdarami haftowanymi i insze rzeczy żołnierzom przy­ embroidered items pertaining to soldiery [that] we are należące haftowane wolno robić i przedawać. Wolno też appointed to make and sell. Embroiderers and bow ma­ haftarzom i łucznikom swoje kramy mieć i swoje roboty kers may also set up their stalls and sell their pro­ przedawać..."2. Warto zauważyć, że hafciarze produko­ ducts" 2. It is interesting to note that embroiderers also wali też siodła, jakie stanowiły przecież główne zadanie made saddles, which constituted the main task of a dis- odrębnego cechu - siodlarzy. Wiadomo z kolei z prze­ tinct guild, the saddle makers. It is also known from pisów siodlarskich, że konstruowano różne rodzaje sio­ saddlers' instruction manuals that a variety of saddle deł, najczęściej typu husarskiego, ale także w stylu tu­ types were made, most often the hussar type, but also reckim moro turcaico, jak też wołoskie lub kozackie3. the Turkish goatskin moro turcaico, Wallachian, and Ulubionym żłotnikiem Sobieskiego stał się lwowski Cossack types3. Ormianin Bedros Zachariaszowicz, często wymieniany The Armenian Bedros Zachariaszowicz, often men­ w dokumentach. Sobieski zlecał mu oprawę szabel i pa­ tioned in documents, became Sobieski's favourite gold- łaszy, dostarczając odpowiednich głowni, zamawiał też smith. Sobieski, himself supplying the appropriate pom- ozdobne rzędy i siodła. Obok produktów lokalnych po­ mels, commissioned him to fit up his swords and cut- jawiały się we Lwowie okazy importowanej, kosztow­ lasses and ordered many ornate saddles and harnesses nej broni, oporządzenia i osiodłania, niemniej Sobieski from him. Besides locally-made articles, examples of zawsze korzystał z szansy sprowadzenia tych obiektów imported and costly weapons, equipment and saddles bezpośrednio ze Stambułu lub Krymu. Często prosił were to be seen in Lwów. Nevertheless Sobieski always o to posłów udających się na Wschód. Znana jest jego tried to acquire these objects from the source, in Istan- korespondencja z polskim rezydentem przy chanie bul or in the Crimea. He often asked envoys travelling

76 krymskim panem Łychowskim, w której żądał przysła­ to the East to assist him in this. His correspondence with nia mu „rzędzika czerkieskiego"4. the Polish ambassador at the court of the Crimean Khan, Liczne sztuki broni pozyskał Sobieski, najpierw Łychowski, in which he asked for a "Cherkassy har- jako marszałek i hetman, a następnie jako król w da­ ness", is a well known example4. rze od różnych dygnitarzy krajowych i zagranicznych, First as Marshall, later as Royal Commander-in Chief od przyjaciół i towarzyszy broni. Broń była bowiem and finally as King, Sobieski received numerous arms zawsze godnym darem, nie mówiąc już o przysłowio­ as gifts from Polish and foreign dignitaries, and from wym „koniu z, rzędem". Osobną kwestią są zdobycze friends and comrades-in-arms. Weapons, not to mention wojenne. a horse and trappings, were always a worthy gift. Od czasów niepamiętnych w obyczaju wojskowym War trophies were an entirely different matter. From było branie łupów i trofeów, a obyczaj ten w XVII w., time immemorial it was traditional for soldiers to take w dobie wielkich wojen, rozrósł się niepomiernie, przyj­ booty and trophies. In the 17th century, an age of great mując monstrualne rozmiary. Bywało, że całe armie wars, this practice grew by leaps and bounds and be- utrzymywano jedynie z grabieży dokonywanych w zdo­ came gigantic in its proportions. Sometimes entire ar- bywanym i okupowanym kraju, a co gorsza czasem na mies were maintained solely by pillaging conąuered and własnych ziemiach. Nie tyle już chodziło o wydarte nie­ occupied countries or, worse, plundering their own ter- przyjaciołom znaki wojenne, co po prostu o egzystencję ritories. It was no longer a ąuestion merely of ensigns żołnierzy, których nie potrafiono opłacić i wyżywić and banners wrested from the enemy, but of the survival z własnej kasy. Wzięte miasta dręczono kontrybucjami, of the soldiery, whom it proved impossible to pay and jeńców uwalniano za wysokim okupem, ale często do­ feed from the national purse. Captured cities were op- konywano po prostu rabunku i łupiestwa, kończonego pressed with exorbitant levies, and prisoners of war ogólną rzezią mieszkańców i pożogą. Mistrzostwo were held for heavy ransom. w tym procederze okazali lisowczycy, nie czyniący zre­ Often, though, cities were simply subjected to wide- sztą różnicy pomiędzy obcymi a swoimi, aż doprowa­ spread robbery and looting followed by a generał dzili do sejmowych uchwał infamii przeciwko sobie. slaughter of the inhabitants. The Lisowczycy proved to Grabież na ogromną skalę stosowali Szwedzi podczas be masters of this technique, making no distinction in „potopu". Chociaż ogólnie potępiano te działania, nie the process between the enemy and their own side. The­ było w tym zakresie żadnych konwencji międzynarodo­ ir actions led to a proclamation of infamy against them wych, liczyło się prawo siły, prawo zdobywcy. O ile by the Polish parliament. Plunder on a huge scalę was mogły istnieć pewne moralne opory w ramach rodziny also committed by the Swedes during the "deluge". Alt- państw chrześcijańskich ze sobą wojujących, ustępowały hough such actions were widely condemned, there were one całkowicie, gdy w grę wchodziła walka z niewier­ no international conventions in this matter, and the only nymi, z wyznawcami islamu, a więc w XVII w. przede law that applied was the law of the victor, the rule of wszystkim z Turcją osmańską i z Tatarami krymskimi. might. Whereas certain morał compunctions could be Utrzymywał się w Europie, ukształtowany w czasie wy­ expected to play a role within Christendom, such scru- praw krzyżowych, mit o niezmiernych bogactwach mu­ ples disappeared entirely when war was waged against zułmańskiego Wschodu. Od czasów sułtana Solimana Muslim non-believers. In the 17th century, this meant Wspaniałego, Turcja istotnie osiągnęła poziom mocar­ mostly against the Turks and the Crimean Tartars. The stwa i w wielu dziedzinach wytwórczości zajęła czoło­ fable, shaped at the time of the Crusades, of the Muslim we miejsce, odgrywając też ogromną rolę w handlu East's immeasurable wealth still had wide currency międzynarodowym. Kolosalne ilości towarów wysokiej throughout Europę. From the days of Suleiman the klasy, kobierców i makat, jedwabnych aksamitów i bro­ Magnificent, Turkey had in fact reached superpower katów, wyrobów złotniczych i ceramiki, skór, korzeni status. The Ottoman Empire led in many fields of ma- i egzotycznych owoców pochodziły pośrednio lub bez­ nufacture and played a huge role in international trade. pośrednio z krajów tureckich. Na handlu z Lewantem Vast ąuantities of high class merchandise: carpets and opierał się dobrobyt miast włoskich i flandryjskich, tapestries, silken velvets and brocades, goldsmithing zwłaszcza Wenecji, Genui i Brugii. Mieli Turcy zwy­ and ceramic products, skins, spices and exotic fruits czaj występować na wojnie z całym splendorem swego originated, directly or indirectly, from countries of the

77 zdumiewającego bogactwa, czym próbowali też oszoło­ Ottoman Empire. The prosperity of many Italian and mić przeciwników. Wlekli na wojnę najwspanialsze na­ Flemish cities, especially Venice, Genoa and Bruges, mioty dla swych dowódców, z pełnym luksusowym wy­ depended upon the Levant trade. The Ottomans were in posażeniem przedmiotów codziennego użytku, poza ko­ the habit of appearing in battle surrounded with all the sztowną bronią, uroczystymi szatami i osiodłaniem, nie splendour of their astounding wealth, with which they mówiąc już o gigantycznych chorągwiach, buńczukach tried to astound the enemy. When setting out for war, i bębnach5. Zdobycie „dobra tureckiego" było istotnym they lugged along magnificent tents, equipped with all motywem skłaniającym do walki i bohaterskich wyczy­ the most luxurious objects for their everyday needs, for nów żołnierzy chrześcijańskich, w tym oczywiście their commanders. Then came the lavish weapons, the i polskich. Sobieski jako król i wódz naczelny miał ceremoniał robes and saddles, not to mention the huge w tej zdobyczy udział największy, co dogadzało jego banners, drums, horse-tail ensigns and crests5. The cap- ambicjom i pasjom posiadania bogactw. W bitwach pod ture of "Turkish goods" was a weighty motivator for Chocimiem, pod Wiedniem i pod Parkanami jego po­ Christian soldiers, including obviously Poles, to fight żądliwość, przynajmniej w części, została nasycona. Ale and perform heroic deeds. Sobieski, as king and su­ i prości żołnierze nie wracali z tureckich wojen bez łu­ premę commander, had the largest share in this booty, pu, a nawet pojedyncza złocista, obsypana turkusami which matched his ambitions and his passion for szabla stanowiła istną fortunę. wealth acquisition. At the battles of Chocim, Vienna W roku 1936 Aleksander Czołowski opublikował and Parkany, his greed was satisfied, at least in part. ważny dokument, ze zbiorów własnych, rzucający This did not mean that simple soldiers returned home światło na stan posiadania Jana Sobieskiego w okresie from the Turkish wars empty handed: even a single przedkrólewskim, a więc przed wielkim napływem zdo­ gilded sword sprinkled with turąuoises represented byczy. Jest to Regestr rzeczy w skarbcu jaworowskim, a real fortunę. sporządzony przez nieznanego z nazwiska burgrabiego In 1936, Aleksander Czołowski published an import- w dniu 22 maja 1672 r., kiedy to hetman wielki koronny ant document from his own collection, shedding light w przededniu wojny z Turcją zdecydował się wyprawić on Jan Sobieski's estate in the days before he was king, swą Marysieńkę i czteroletniego syna Jakuba do Gdań­ that is, before the huge influx of trophies. It is the Reg­ ska, wraz z rodzinnym skarbcem6. ister ofltems in the Jaworów Treasury, drawn up by an Lwowscy badacze okresu II Rzeczypospolitej nie anonymous burgrave on 22 May 1672, when the Royal przeczuwali jak ważne są ich prace dla dziejów polskiej Supremę Commander-in-chief, on the eve of the war kultury. Źródła archiwalne w większości stały się dla with Turkey, decided to send Queen Marysieńka and polskich uczonych po roku 1945 niedostępne. Jako bo­ their four year old son Jakub to Gdańsk, along with the daj jedyny wytrwał niezłomnie na posterunku nauko­ family treasure6. wym, w lwowskim Ossolineum, Mieczysław Gębaro- The Lwów researchers of pre-Second World War wicz, przyczyniający naszej wiedzy ze skarbnicy leopo- times did not realise how important their work would litańskiej, także na polu historii wojskowej. be for the history of Polish culture. After 1945, most Czołowski trafnie scharakteryzował regestr jaworo­ archival sources became inaccessible to Polish scholars. wski, ale nie wdawał się w analizę poszczególnych za­ As the only scholar to have remained at his post in the pisów. Dziś, po kilkudziesięciu latach studiów w tej Lwów Ossolineum, Mieczysław Gębarowicz has, from dziedzinie, możemy wysnuć więcej wniosków z tego the Leopoldine Treasure House, greatly contributed to dokumentu. Inwentarz składał się z działów, poczynając the field of Polish military history. od zbioru szat hetmańskich, od garderoby. Uzasadnione Czołowski accurately described the Jaworów register, to było zachodnio-europejską tradycją, w której skar­ but he did not go to the length of detailing individual biec często określano tym właśnie mianem, we włoskim entries. Today, after several decades of research in this guardaroba, we francuskim garde-robe lub garde- field, we can draw many more conclusions from this meuble, ale i w skarbcach władców orientalnych zawsze document. The inventory comprised a number of sec- obok precjozów i kosztownych rynsztunków przecho­ tions, beginning with the Hetman's (royal military com­ wywano ubiory. A więc w jaworowskim spisie wyspe­ mander-in-chief) wardrobe. This classification followed cyfikowano następujące przedmioty: kontusze, żupany, western European practice, in which the treasury was

78 miszki (mieszki na pieniądze), szkaplirze (kaplerze), no­ often referred to by the Italian word guardaroba, or the że, szable złote (paradne), głownie (szabelne), obicia, French garde-robe, or garde-meuble. In the treasuries kobierce złociste, kobierce perskie, burki, strzelba, sa­ of Oriental rulers, clothing was also kept side by side mopały, muszkiety, rusznice, bandolety krzosowe, fu­ with jewellery and other valuable accessories. In the zje, pistolety, szable (bojowe, zwane też węgierskimi), Jaworów listing the following objects were mentioned: siedzenia (siodła), kulbaki (siodła orientalne), rzędy coats (kontusz and żupan), purses, scapulars (tabards), usarskie i kozackie, płaty nowe (części rzędów), łuki, daggers, gold ceremoniał swords, sword pommels, ta- ' obrazy7. Nagłówki te nie oznaczają jednak przedmio­ pestries, cloth of gold carpets, Persian carpets, hooded towej wyłączności. Na pewno inwentarz spisywany był great-coats, fowling pieces, flintlocks, muskets, arque- topograficznie, a w skarbcu obiekty nie były poskładane busses, shoulder belts, rifles, pistols, swords (battle ściśle według rodzajów. Z żupanami wymienione były swords, also called Hungarian swords), seats (saddles), Pasy, a także toaletowe grzebyki i miseczki, pośród ka- Oriental saddles, Hussar and Cossack harnesses, new Plerzy znalazły się obroże dla psów, a pod nagłówkiem pads (for harnesses), bows and pictures7. The entries in „noże" - książki do nabożeństwa, cybuchy i kańczugi the register are by no means an exhaustive list. The czyli nahajki, wśród głowni szabelnych - łuki. sajdaki inventory was certainly compiled by location, and ob­ i kałkan pozłocisty, kameryzowany, wśród nielicznych jects were not arranged in the treasury strictly according obrazów (pozwijanych na drążki) - krzesła, skrzynie, to type. Coats were mentioned along with belts, toiletry Perspektywka, „ślimak morski w srebro oprawny na cases and little bowls; among the scapulars, dog collars trąbkę", „jaszczura białego sztuka", „flasza na spiri- were to be found; under the entry "daggers" there were tum W/?/" i inne osobliwości. Zwracają uwagę terminy not only daggers, but also pipes and whips; amongst the techniczne dziś zapomniane, szczególnie nazwy strojów sword pommels there were bows, quivers and gilded ' tkanin. Był to okres, w którym nastąpiła doniosła Oriental shields set with precious Stones; among the few zmiana mody narodowej: w użycie wszedł kontusz bę­ pictures (which were rolled), there were chairs, trunks, dący nowym odzieniem wierzchnim, zastępujący daw­ vistas, "a trumpet made of a siher-mounted snail niejszą delię i ferezję. Występowały w garderobie So­ sltell", "a piece ofwhite shagreen, " "flasks for spiritum bieskiego kontusze zimowe podbite sobolami lub rysia­ vini," and other curiosities. The technical terms that are mi i kontusze letnie, często z aksamitu, żupany atłasowe no longer in use are interesting, particularly those for i kitajczane (jedwabne), czapki sobolowe w typie pol­ costume and fabrics. It was a time of profound change skim lub tatarskim, pasy jedwabne bądź bawełniane ty- in national fashions: the kontusz, a new outer garment, Pu tureckiego, ale także pasy przetykane srebrną lub came into use and replaced the older delia, a fur lined złotą nicią, lamowe. Nie było jeszcze charakterystycz­ coat, and the ferezja, a man's longcoat. In Sobieski's nych polskich pasów kontuszowych. Jeśli chodzi o broń wardrobe there were sable- or lynx-lined winter kontus- białą, osobno trzymano szable paradne (złote), osobno zes, summer kontusz.es - often of velvet, satin and silk szable bojowe (węgierskie), osobno głownie przygoto­ żupans, Polish or Tartar-type sable hats, and Turkish- wane do oprawy. Jako rarytas wymieniona była głownia type cotton or silk sashes decorated with silver or gold turecka „w trzasce drewnianej" przywieziona przez thread. The characteristic Polish kontusz sashes did not Franciszka Kobyłeckiego, który w 1467 posłował do yet exist. As far as swords are concerned, ceremoniał chana tatarskiego. Zapisano, że kilka głowni znajdowało (gold) swords, battle swords (Hungarian swords) and się w oprawie we Lwowie u Bedrosa Zachariaszowicza. pommels ready for mounting were kept separately. Znaczna była liczba broni palnej: „samej strzelby Mentioned as a rarity was a Turkish pommel kept in sztuk 53 ", wśród tego strzelby holenderskie, francuskie, a wooden case, brought to Poland by Franciszek Ko­ szwedzkie i tureckie janczarki. Łuki były tatarskie i tu- byłecki, who had been sent as envoy to the Tartar Khan reckie, strzały zaś czerkieskie, birkutowe (opierzone lot­ in 1467. The register also noted that a few pommels kami ptaka drapieżnego z rodziny sokołów), ale także were with the goldsmith Bedros Zachariaszowicz in strzały „ztoczowskie", a więc rodzime. Rozróżnione by­ Lwów. The quantity of firearms was considerable: "of ty siodła czyli siedzenia polskie, także odmiany husar­ rifles alone there are 53", among them Dutch, French, skiej, oraz kulbaki wschodnie, m.in. przywiezione przez Swedish and Turkish examples. The bows were Tartar Pana Karwowskiego z Krymu. and Turkish, the arrows (sporting hawk's feather flights)

79 Gdy się analizuje hetmańską zbrojownię Sobieskiego were from Cherkassy or Birkut, and there were also ulokowaną w Jaworowie zastanawia brak zbroi husar­ locally-produced arrows. Various types of saddle were skich, karacen i zbroi zachodnich, jakie Sobieski musiał noted: Polish saddles, hussars' saddles and eastern sad- posiadać. Wymieniony był natomiast pancerz (a więc dles, some of the latter brought from the Crimea by rodzaj kolczugi) z karwaszami, jak również kaftanik łosi Karwowski. pod pancerz, spisane były dwa lamparty (skóry lampar­ In the description of Sobieski 's Jaworów arsenał, it cie do zbroi husarskiej lub karaceny) podszyte musuł- is interesting to note the absence of hussars' equipment, basem, tkaniną turecką. Przypuszczać należy, że wobec fish-scale armour and Western arms, all of which So­ zbliżającej się wojny część uzbrojenia bojowego, a więc bieski undoubtedly possessed. On the other hand, a cuir- także i zbroje, zatrzymał Sobieski przy sobie. ass and an elk-skin caftan to wear under it and two Można podjąć próbę częściowej rekonstrukcji zbro­ leopard hides (for the hussar armour or the fish-scale jowni Sobieskiego w dziale zbroi. Na czoło wysuwa się armour) lined with musulbas (a Turkish fabric) were tutaj przypisywana królowi karacena w Muzeum Histo­ listed. It is more than likely that on the eve of the ap- rycznym w Dreźnie, w drezdeńskiej Rtistkammer nale­ proaching war, Sobieski simply kept part of his armour żącej do czołowych zbrojowni świata. Jest to karacena by his side. wysokiej klasy, świetnie zachowana. Jej szyszak zwień­ One can attempt a partial reconstruction of Sobieski's czony jest złoconą figurą orła z rozpostartymi skrzydła­ arsenał as far as the armour section is concerned. The mi, a jej łuski napierśnika ozdobione małymi krzyżami fish-scale armour currently at the Dresden Historical maltańskimi. Według wszelkiego prawdopodobieństwa Museum, at the Dresdener Rtistkammer (one of the stanowiła ona dar Jana III dla elektora saskiego Jana world's leading arsenals), takes pride of place. It is sur- Jerzego III, uczestnika bitwy wiedeńskiej8. mounted by a golden eagle with outspread wings, just Zbigniew Bocheński przypisał Sobieskiemu zbroję as the helmet is, and the scales of its breastplate are w dawnych zbiorach Ordynacji Zamojskiej w Warsza­ adorned with little Maltese crosses. In all probability wie, złożoną z karacenowego szyszaka i obojczyka oraz this armour was offered by Sobieski to the Elector of takichże naramienników, złączonych z napierśnikiem Saxony, Johann Georg III, who participated in the battle płytowym od zbroi kirasjerskiej ozdobionym krucyfi­ of Vienna8. ksem. Atrybucja ta dokonana została na podstawie zna­ Zbigniew Bocheński ascribed to Sobieski the armour lezionego przez Bronisława Gembarzewskiego na we­ that used to be a part of the old Zamojski collection in wnętrznej stronie szyszaka napisu D.G.R.P.l.S. An 1674 Warsaw. It comprises a scalę armour helmet and gorget (Deo Gratia Rex Poloniae łan Sobieski) wraz z cytatem and similar epaulettes, associated with a solid breast­ hymnu Te Deum9. Trudno jest jednak uznać kompilo­ plate from a set of cuirass armour decorated with a cru- wanie części karacenowych z płytowym napierśni­ cifix. This attribution was madę on the basis of Broni­ kiem kirasjerskim. Jest to prawdopodobnie wtórna sław Gembarzewski's discovery on the inside of the kompozycja muzealna i tylko części karacenowe wraz helmet of the inscription D.G.R.P.l.S. An. 1674 (Dei z szyszakiem pochodzą z pierwotnej zbroi króle­ Gratia Rex Poloniae Iohannes Sobieski), together with wskiej. a quote from the Te Deum 9. It is hard to acknowledge Inne karaceny Sobieskiego znane są z licznych por­ the combination of scalę armour elements and a plate tretów. Przynajmniej niektóre z nich wykonywane były cuirass breastplate as genuine. In all probability it is in vivum, a więc i zbroje są wizerunkiem autentycznym. a second-hand museum assemblage, and only the scalę Do najpiękniejszych zalicza się portret nieborowski armour parts, along with the helmet, constitute genuine z Orderem Świętego Ducha, datowany po 1676 r., oraz elements of the original royal armour. portret pędzla Daniela Schultza Mł., z tego samego cza­ Other suits of armour belonging to Sobieski are su, w Zamku Królewskim na Wawelu. known from numerous portraits. At least some of these Karacena była zbroją reprezentacyjną typowo sar­ were taken from life, and therefore the armour they de- macką, nawiązującą do ikonografii cesarzy rzymskich, pict is authentic. The portrait at Nieborów showing So­ ale niemiłą w noszeniu, zbyt ciężką i niewygodną. Do bieski with the Order of the Holy Spirit, dated after boju Sobieski przywdziewał niekiedy misiurkę i kolczy 1676, and that from the same period painted by Daniel pancerz z karwaszami, jak świadczy o tym regestr ja- Schultz the Younger, kept at the Wawel Royal Castle,

80 •S^w&f*' TM--.sT Y • V"v JŚ&Si- vv»* \ »w;, « 4! V/:

I»

Portret Jana III z Orderem Świętego Ducha, mai. z kręgu dworu królewskiego, po 1676 r. Muzeum w Nieborowie. worowski i co jest wyobrażone w malowidle bitwy cho- are among the finest of these portraits. Inspired by the cimskiej ze św. Marcinem na pierwszym planie, w ko­ iconography of Roman emperors, scalę armour was ściele w Bejscach10. Z relacji naocznych świadków wy­ typical of Sarmatian armour, but was unpleasant to nika, że w bitwie wiedeńskiej król występował bez wear as it was heavy and uncomfortable. In battle, So­ zbroi, w czapce polskiej, w białym żupanie i błękitnym, bieski sometimes wore a casque and a cuirass with zapewne aksamitnym, kontuszu. Natomiast panegiryczni spikes, as demonstrated by the Jaworów inventory and malarze tej bitwy zawsze przedstawiali króla zbrojno. as depicted in the painting of the battle of Chocim with Marcin Altomonte, działający pod okiem samego Sobie­ St. Martin in the foreground, kept in the Church of Bej­ skiego w 1694 r., w kolosalnych obrazach bitwy pod sce10. According to eye witnesses, the king appeared at Wiedniem i bitwy pod Parkanami dla fary żółkiewskiej the battle of Vienna without armour, in a Polish hat, wyobraził zwycięzcę w fantastycznej zbroi imperatora wearing a white żupan and a light blue kontusz, most rzymskiego - alla romana. Przydał mu jednak hełm probably of velvet. Painters celebrating this battle, on zwieńczony złocistym orłem, takim jak na drezdeńskim the other hand, have always portrayed the king in ar­ szyszaku karacenowym. Trzeba jednak dodać, że mour. In the epic pictures for Żółkiew parish church, w niektórych obrazach bitwy, jak na przykład w ma­ depicting the battles of Vienna and Parkany, Martino lowidle z końca XVII w. w Muzeum Książąt Czarto­ Altomonte, in 1694, working under Sobieski's very ryskich w Krakowie, król nosi płytowy kirys zachod­ eyes, portrayed the victor in the fantastic armour of niego typu. a Roman emperor - alla romana. He did, however, give Pomiędzy Chocimiem (1673) a Wiedniem (1683) Sobieski a helmet sporting a golden eagle, just like the zbrojownie Sobieskiego nadzwyczajnie się rozrosły, one on the helmet kept in Dresden. One must, however, a ich adekwatna rekonstrukcja ideowa nie jest już mo­ add that in certain pictures of the battle - for example, żliwa do wykonania. Skarbiec królewski, którego mili- in a painting from the end of the 17th century kept in

81 taria wciąż tworzyły dominantę, rozlokowany był the Czartoryski museum in Kraków - the king wears w różnych zamkach i pałacach, a spisy inwentarzowe a Western type cuirass. przeważnie przepadły. Namiętność gromadzenia bo­ Between the battles of Chocim (1673) and Vienna gactw z wiekiem potęgowała się u króla, przybierając (1683), Sobieski's arsenals grew at an extraordinary nawet niepokojące nasilenie. Znamy niektóre klejnoty rate, and it is now impossible to reconstruct the rationale tej kolekcji. behind them. The royal treasure, in which militaria al- Dnia 30 listopada 1676 r. w farze żółkiewskiej król ways made up the dominant element, was kept in odebrał insygnia Orderu Świętego Ducha, łańcuch a number of different castles and palaces, and most of z krzyżem i orderowy płaszcz z emblematami". Dnia the inventory lists have disappeared. The king's passion 25 lipca 1684 r., również w Żółkwi, nuncjusz Opizio for accumulating wealth grew stronger as he aged and Pallavicini wręczył królowi dar papieża Innocentego XI even assumed alarming proportions. - miecz poświęcany z pochwą i pasem oraz kapelusz On 30 November 1676, at the Żółkiew parish church, poświęcany ze znakami Ducha Świętego, jako wyróż­ the king received the insignia of the Order of the Holy nienie za zasługi w obronie wiary12. Nieco wcześniej, Spirit - a chain with a cross and a figured". On 25 July przed wyprawą pod Wiedeń, królowi ofiarowana zosta­ 1684, also in Żółkiew, the papai nuncio, Opizio Palla- ła tzw. „Tarcza Wróżebna", znaleziona w kościele ka­ vicini, offered the king a gift from Pope Innocent XI: tedralnym krakowskim dnia 9 września 1679 r. przez a consecrated broadsword with a sheath and belt, and architekta Stanisława Kopernika podczas restaurowania a consecrated hat with the emblems of the Holy Spirit, kaplicy Świętego Krzyża, z krucyfiksem „królowej Ja­ in recognition of services rendered in the defence of the dwigi". Schowano ją tam zapewne w okresie szwedz­ faith1-. Somewhat earlier, before the expedition to Vien- kiego „potopu". Tarcza, roboty mediolańskiej z końca na, the king was offered the so-called "Prophetic XVI w., wyobraża zwycięstwo Konstantyna nad Ma- Shield" bearing the "Cross of Queen Jadwiga", which ksencjuszem pod murami Rzymu, przy moście Milwij- was found in Kraków Cathedral on 9 September 1679 skim, w 312 r. Pod hasłem IN HOC S1GNO VINCES by architect Stanisław Kopernik during the restoration był to, jak wiadomo, początek triumfu chrześcijaństwa of the Holy Cross chapel. This shield was most probably nad pogaństwem. Treść tarczy, prawidłowo odczytana, hidden there at the time of the Swedish "deluge". It was natchnęła sarmackiego poetę Jana z Wilamowic Gawiń­ of Milanese fabrication, dating from the end of the 16th skiego do napisania panegirycznego poematu. Zapewne century, and depicted the victory in 312 AD of Constan- król zabrał „Tarczę Wróżebną" pod Wiedeń, potem zaś tine over Maxentius under the walls of Rome, below the złożono ją w skarbcu żółkiewskim13. motto IN HOC S/GNO VINCES. This was, as we know, W zbrojowni Muzeum Czartoryskich w Krakowie the beginning of the triumph of Christianity over pagan- zachowały się co najmniej dwie szable, które na pewno ism. The inscription on the shield inspired the Sarmatian były w rękach Sobieskiego. Obie wywodzą się z puła­ poet, Jan of Wilamowice Gawiński, to write a poem of wskiej Świątyni Sybilli. praise. The king almost certainly took the "Prophetic Tylko w szczątkach doszła do nas ozdobna szabla Shield" to Vienna, after which it was to be found in the w stylu ormiańskim, dzieło „manufaktury lwowskiej", Żółkiew treasury13. In the arsenał of the Czartoryski jaką Sobieski ofiarował do Loretu po zwycięstwie cho- museum in Kraków there are at least two swords which cimskim. W dawnych inwentarzach czytamy, że jej had certainly been in Sobieski\s hands. Both of them głownia nosiła złote napisy: Victoria ad Chocimum come from the Tempie of Sybil in Puławy. An ornate 1673 oraz Sancta Maria Loretana Ora Pro Nobis. Z ba­ sword in Armenian style, the work of the Lwów manu- zyliki loretańskiej kazał ją zabrać w 1798 r., wraz z tu­ factory, which Sobieski offered to Loretto after the recką chorągwią spod Parkanów, generał Jan Henryk Chocim victory, has come down to us in pieces. In old Dąbrowski. Wędrowała z Legionami jako palladium inventories we read that its pommel carried the inscrip­ zwycięstwa, a w końcu znalazła się w puławskiej Sybil­ tion in Latin Victoria Ad Chocimum, 1673, and Sancta li. W roku 1939 wraz z najcenniejszymi zabytkami Mu­ Maria Loretana Ora Pro Nobis. In 1798, Jan Henryk zeum Książąt Czartoryskich szabla ta przewieziona zo­ Dąbrowski took the sword and a Turkish banner from stała z Krakowa do Sieniawy i tam ukryta. Schron ten the battle of Parkany from the Loretto basilica. The został odnaleziony i rozbity przez żołnierzy niemiec- sword wandered with the army as a talisman for victory

82 kich. Opanowani żądzą złota i kosztowności połamali and finally came to rest in the Tempie of Sybil in oni szablę, porywając rękojeść z jaspisu. Ocalał jedynie Puławy. In 1939, the sword and other priceless arte- jelec i fragmenty głowni oraz pochwy. Są one dzisiaj facts deposited at the Czartoryski museum in Kraków podwójną pamiątką: przypominają wielkiego króla i za­ were carried from there to Sieniawy and hidden. The razem barbarzyństwo najeźdźców14. hiding place was discovered and destroyed by German Również ze Świątyni Sybilli pochodzi ozdobna sza­ soldiers. Led by greed and a desire for gold and riches, bla ofiarowana Sobieskiemu przez papieża Innocente­ they broke the sword, ripping off the hilt. This, and go XI. Na jej głowni widnieje medalion z wizerunkiem fragments of the pommel and sheath, are the only ele- Papieskim i napisem: EGO INNOCNTIXI DO TIBIJO- ments to have survived. They constitute a double ANI SOBIESKI GLADIUM CUM BENEDICTIONE. memento: they recall both a great king and at the same Rękojeść jest ze złoconego brązu z ornamentem z błę­ time the barbarism of the invaders14. Also from the kitnej emalii, trzon w białym jaszczurze, pochwy Tempie of Sybil is the ornate sword given to Sobieski brak15. by Pope Innocnt XI. A medallion depicting the pope and Marzeniem Sobieskiego było przekazanie polskiej carrying the inscription EGO INNOCNTI XI DO TIBI korony swemu synowi Jakubowi Ludwikowi. Wszelki­ JOANI SOBIESKI GLADIUM CUM BENEDICTIONE mi sposobami przygotowywał młodzieńca do tej roli, co appears on its pommel. The handle is made of gilded nie zawsze się udawało. Istnieje podanie, że zamówił, bronze with blue enamel decoration and the shaft is in chyba u lwowskich złotników, kopię Szczerbca i poda­ white shagreen, but the sheath is missing15. rował ją królewiczowi. Ten miecz znajdował się rów­ Sobieski 's dream was to pass on the crown to his son, nież w zbrojowni żółkiewskiej i dzielił jej losy, a potem Jakub Ludwik. He tried in every way he could to pre- powodował zakłopotanie wśród badaczy oryginalnego pare the youth for the role, but his efforts were not Szczerbca16. always successful. He ordered, probably at the Lwów W dziale orientalnym zbrojownie Sobieskiego były goldsmith's, a copy of the Szczerbiec sword and gave na pewno najbogatsze w kraju i mogły budzić za­ it to the prince. This too found its way to the Żółkiew zdrość zarówno sułtana tureckiego jak i szacha per­ treasury and shared its fate; it later resulted in confusion skiego. Pośród wszystkich tych obiektów najbardziej among researchers of the original Szczerbiec16. As far zachwycający był zespół kilkunastu namiotów wezyr- as Sobieski's Oriental arsenał was concerned, his was skich wziętych pod Wiedniem. Po bitwie i po uciążli­ certainly the wealthiest in the country and might have wym transporcie do kraju wymagały one konserwacji. aroused the envy of both the Turkish sułtan and the Pisał więc Sobieski do królowej Marysieńki: „Namio­ Persian shah. Among all these wonderful treasures, the ty zaś jako najporządniej w sklepach łobzowskich (tj. most amazing was a set of a dozen tents captured at w piwnicach łobzowskiego zamku pod Krakowem, Vienna. Following the battle and their difficult trans- gdzie rezydowała Marysieńka, ZŻ) kazać złożyć, a po portation to Poland, they required conservation work. namiotników do Lwowa posłać, aby to oni porozbijali, Sobieski wrote to Queen Marysieńka: "The tents are to Ponaprawiałi, pochędożyli i czego nie dostaje, doro­ be properly stored and tentmakers are to be summoned bili" [1. from Lwów so that they can patch, repair, and make Transport złożony z 80 wozów, konwojowany przez good that which is missing" 17. P- Zdżańskiego przybył szczęśliwie do Krakowa dnia The transport column, made up of eighty wagons and 2 listopada 1683 r. Królowa poleciła namioty wezyr­ convoyed by one Zdżański, arrived safely in Kraków on ze, dla podziwu ludności, rozbić na polu łobzowskim. 2 November 1683. The queen had the vizier's tents Potem przewieziono je do Żółkwi, gdzie służyły w uro­ pitched for the populace to marvel at. Later they were czystościach dworskich, w recepcjach posłów, w nara­ taken to Żółkiew, where they were used during court dach dyplomatycznych. W rysunkach utrwalił je Marcin ceremonies, the reception of envoys and diplomatic Altomonte. Trudno ustalić, jaki był ich los w ciągu councils. Martino Altomonte recorded them for pos- XVIII W. Zapewne służyły też królowi Augustowi II, terity in his drawings. It is difficult to say what their a jeden z nich, zdobyty przez Karola XII podczas wojny fate was during the eighteenth century. They were al- Północnej, zdobi dziś salę Muzeum Armii w Sztokhol­ most certainly used by King August II, and one of them, mie. Obecna kolekcja wawelskich namiotów, niezrów- captured by Charles XII during the Great Northern War,

83 nana w świecie, pochodzi z różnych miejsc. Poszcze­ today enriches the Army Museum in Stockholm. The gólne namioty nabyto od polskich rodzin arystokratycz­ tent collection at the Wawel, which is unmatched in the nych i zakupiono w Saksonii za pośrednictwem wiedeń­ world, comes from many different sources. Individual skich antykwariuszy. Chyba jednak nie ulega wątpliwo­ tents were purchased from Polish aristocratic families ści, że wywodzą się one z pierwotnej zdobyczy or bought in Saxony through Viennese antiquarians. wiedeńskiej. Undoubtedly, they came from amongst the spoils of the Po śmierci króla w 1696 r. nastąpiła walka o schedę battle of Vienna. On the death of the king in 1696, po nim. Rodzina rozrywała skarby, ale w końcu znaczna a struggle ensued for possession of his estate, and the ich część przypadła królewiczowi Jakubowi Ludwikowi, treasure was split apart by the feuding Sobieski family. zwłaszcza że przejął on również, po śmierci królewicza Yet in the end the largest share tell to Prince Jakub Konstantego, dobra żółkiewskie. Spadkobierczynią Ja­ Ludwik, especially sińce, on the death of Prince Kon­ kuba, zmarłego dnia 19 grudnia 1737 r., została jego stanty, he also inherited Żółkiew. Upon his death on córka Maria Karolina de Bouillon. Jej to zapisem z dnia 19 December 1737, Jakub left everything to his 11 marca 1740 r. skarbiec Sobieskich przeszedł w dom daughter, Maria Karolina de Bouillon. It is through her Radziwiłłów, potomków siostry króla Jana - Katarzyny. beąuest of 1 1 March 1740 that the treasure of the So- Złączony ze skarbcem Radziwiłłów w Nieświeżu, two­ bieskis passed to the house of Radziwiłł, descendants rzył jedną z najbogatszych kolekcji nie tylko w Polsce, of the king's sister, Katarzyna. The resulting Treasure ale i w Europie. of the Radziwiłł's in Nieśwież was one of the richest W roku 1783, w stuletnią rocznicę Odsieczy Wiedeń­ collections not only in Poland but also in Europę. skiej, na polecenie wojewody wileńskiego Karola Radzi­ In 1783, on the centenary of the relief of Vienna, wiłła „Panie Kochanku", ustawiono w farze nieświeskiej a monument to Jan III in the shape of a throne-altar trofeum Jana III w formie tronu-ołtarza18. W zbiorach was erected in Nieśwież parish church at the express Zamku Królewskiego na Wawelu znajduje się rysunek request of the voivod of Wilno, Karol "Little Darling" wykonany tuszem przez nieświeskiego architekta, eks- Radziwiłł18. In the collection of the Wawel Royal jezuitę Piotra Józefa Korsaka, przedstawiający to trofe­ Castle there is a pen-and-ink drawing of this monument um, pod tytułem: „Tron Janowi HI Sobieskiemu Królo­ by the architect of Nieśwież, ex-Jesuit Piotr Józef Kor­ wi Polskiemu wystawiony w kościele farnym nieświe- sak, entitled "Throne made for Jan /// Sobieski, King skim roku 1783, dnia 8 października, przy uroczystym of Poland, in Nieśwież parish church, on 8 October obchodzie stoletniej pamiątki sławnego Jego pod Wied­ 1783, on the occasion of the celebration of the centen­ niem zwycięstwa". Ówczesna „Gazeta Warszawska" ary of his famous victory at Vienna. " The contemporary opisując trofeum wymieniła główne jego składniki: por­ "Warsaw Gazette" listed the main elements of the tret i herb króla Jana, Order Świętego Ducha, szable, monument: a portrait of King Jan, his coat of arms, the laski marszałkowskie, buławy, buzdygany, buńczuki, Order of the Holy Spirit, swords, marshalls' batons, muszkiety tureckie, pistolety, bębenek do siodła i bu­ maces, clubs, horse-tail ensigns, Turkish muskets, pis- kłak królewski, sajdaki, chorągwie tureckie, płaszcz Or­ tols, a saddle drum, a royal wineskin, quivers, Turkish deru Świętego Ducha, poświęcany miecz i kapelusz od banners, the mantle of the Order of the Holy Spirit, the papieża, szyszak, zbroja i szabla Stanisława Żółkie­ consecrated sword and hat given by the pope, a helmet, wskiego. W dość uproszczonym rysunku Korsaka roz­ a suit of armour, and the sword of Stanisław Żółkiew­ poznać jeszcze można „Tarczę Wróżebną". Niezwy­ ski. In the somewhat simplified drawing one can also kłym uzupełnieniem trofeum było dwanaście koni sto­ distinguish the "Prophetic Shield". An unusual adjunct jących na dziedzińcu przed kościołem, odzianych to this monument were twelve horses standing in the w „sute rzędy, dywtychy i inne ozdoby, ze złota robione, churchyard and wearing "rich harnesses and other diamentami, perłami, rubinami, szmaragdami i innymi trappings made of gold, set with diamonds, pearls, drogimi kamieniami sadzone, od króla Jana pod Wied­ rubies, emeralds and other precious Stones, won by niem w obozie Wielkiego Wezyra zabrane". King Jan at Vienna and seized from the camp of the Przed rokiem 1812 Dominik Radziwiłł różne pamiąt­ Grand Vizier." ki ze skarbca Radziwiłłów i Sobieskich przekazał do Prior to 1812 Dominik Radziwiłł transferred many puławskiej „Świątyni Sybilli", panteonu sławy Polaków, items from the Radziwiłł and Sobieski Treasure to the

84 założonego przez księżnę Izabelę Czartoryską. Wśród "Tempie of Sybil" in Puławy, the Pole's Tempie of nich znalazła się „Tarcza Wróżebna" , która zajęła za­ Glory, founded by Princess Izabella Czartoryska. The szczytne miejsce w środkowym panoplionie króle­ "Prophetic Shield", which occupied pride of place in wskim19. Stało się to szczęśliwie, gdyż z zemsty za the central royal display, was among them19. This was udział Dominika Radziwiłła w kampanii 1812 r. po stro­ most fortunate, as out of revenge for Dominik Radzi- nie Napoleona car nakazał grabież Nieświeża. Zdumie­ wiłł's participation in the 1812 campaign on Napoleon's wający bogactwem skarbiec dostał się w ręce rosyjskie. side the Tsar ordered the plundering of Nieśwież. The Niektóre tylko jego obiekty udało się rewindykować po treasure, of astounding richness, found its way into Rus- traktacie ryskim, w latach dwudziestych naszego stule­ sian hands. Only a few objects were returned after the cia; wzbogaciły one Zamek Królewski na Wawelu20. treaty of Riga in the 1920s: they enrich the collection in Sądzić należy, że większość zabytków skarbca Sobie- the Wawel Royal Castle20. It is most likely that the ma- skich wtopiona została w zbiory rosyjskie, w Ermitażu jority of artefacts from the Sobieski Treasure melted i na moskiewskim Kremlu. Ich pochodzenie zostało za­ away into Russian collections, the Hermitage and the tarte, ale wyróżniają się charakterystycznym imperial­ Moscow Kremlin. Their provenance was deliberately nym stylem osmańskim z XVII w., wspólnym dla wię­ obscured, yet they stand out by virtue of their charac- kszości „trofeów wiedeńskich". W Polsce te obiekty teristic 17th century imperial Ottoman style, which rozdzielone są pomiędzy Kraków i Warszawę, ale także was common to most of the "Viennese trophies". In Częstochowę. Jasna Góra szczyci się licznymi wotami Poland such objects are divided between Kraków, i darami króla Jana. Wśród nich zwraca uwagę wspa­ Warsaw and Częstochowa. Jasna Góra holds many vo- niała buława z. głowicą z rzeźbionego kryształu górskie­ tive offerings and gifts from King Jan. Among them go i skrzydło ze znaku hetmańskiego, jest też bojowa is a magnificent mace whose head is sculpted in rock broń turecka, kolczuga, misiurka, czekan, sajdak z łu­ crystal, which draws particular attention. There are kiem i strzałami, strzelby janczarskie oraz osobliwość - also Turkish weapons, such as a coat of mail, a hel- tarcza ze skorupy ogromnego żółwia. met, a battle axe, a quiver with a bow and arrows, Zabytki zbrojowni i trofea wiedeńskie spotykają się Turkish janissary rifles and (a curiosity) a shield made i ożywają na wielkich wystawach rocznicowych po­ from the shell of a giant turtle. święconych pamięci Jana Sobieskiego. Do tej serii na­ The arsenał artefacts and Viennese trophies come leży wystawa wilanowska w 300-lecie śmierci monar­ together and are brought to life at the great jubilee ex- chy i zwycięskiego wodza. We wzniesionym znów tro- hibitions devoted to the memory of Jan Sobieski, such nie-ołtarzu widnieje owa „Tarcza Wróżebna", oby as the Wilanów exhibition held on the 300th anniversary szczęśliwy omen dla naszego kraju. of the death of the monarch and victorious leader. The "Prophetic Shield", seemingly a happy omen for our country, can be seen once more at the newly re-erected throne-altar.

Translation - Jean-Jacąues Grcmas

85 Przypisy Footnotes 1 T. Mańkowski, Sztuka islamu w Polsce w XVII 1 T. Mańkowski, Sztuka islamu w Polsce w XVII i XVIII w., Kraków 1935, s. 96-99. i XVIII w. Cracow, 1935, pp. 96-99. 2 Jw., s. 97. 2 Op. cit., p. 97. 3 Z. Żygulski jun., Ze studiów nad dawną sztuką siodlar- 3 Z. Żygulski jr., Ze studiów nad dawną sztuką siodlar- ską, „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego ską, in: "Rozprawy i Sprawozdania Muzeum Narodowego w Krakowie", t. V, 1959, s. 41-108. w Krakowie", vol. V, 1959, pp. 41-108 4 Mańkowski, op. cit., s. 95. 4 Mańkowski, op. cit., p. 95. 5 Z. Żygulski Jr., Ottoman Art in the Sernice of the Em­ 5 Z. Żygulski Jr., Ottoman Art in the Service of the Em­ pire, New York 1992. pire, New York, 1992. 6 A. Czołowski, Skarbiec jaworowski Jana Sobieskiego 6 A. Czołowski, Skarbiec jaworowski Jana Sobieskiego w 1672 r., „Broń i Barwa", nr 11-12, Warszawa 1936, s. 248- w 1672; in: "Broń i Barwa", no. 11-12, Warsaw, 1936, pp. 255. 248-255. 7 7 Wyjaśnienia umieszczone w nawiasach pochodzą od Words in brackets are my own. 8 autora, ZZ. Odsiecz Wiedeńska 1683. Jubilee exhibition at the Wawel Royal Castle on the occasion of the 300th anniversary of the 8 Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa battle. The historical background and source materials. J. Szab­ w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy łowski, A. Franaszek, and K. Kuczmana, Eds., Cracow, 1990. (praca zbiorowa pod red. J. Szabłowskiego, A. Franaszka vol. I, pos. 279, caption edited by J. Skorupska and J.T. Petrus. i K. Kuczmana), Kraków 1990, t. I, poz. 279 (oprać. J. Sko­ 9 Z. Bocheński, Karaceny polskie XVII-XVIII w., in: rupska i J.T. Petrus). "Broń i Barwa", no. 6-7, Warsaw, 1938, fig. 3. 9 Z. Bocheński, Karaceny polskie XVII-XVIII w., „Broń 10 Odsiecz Wiedeńskaop. cit., CAT. No. 58, caption i Barwa", Warszawa 1938, nr 6-7, ryc. 3. edited by J.T. Petrus. 10 Odsiecz Wiedeńska..., op. cit., poz. 58 (oprać. J.T. Pe­ 11 I. Burnatowa, Nadanie Orderu Świętego Ducha Janowi trus). 1 III Sobieskiemu, in "Studia do Dziejów Wawelu", Vol. V, ' I. Burnatowa, Nadanie Orderu Świętego Ducha Janowi Cracow, 1991. III Sobieskiemu, „Studia do Dziejów Wawelu", t. V, Kraków 12 J.T. Petrus, Miecze poświęcane królewicza Władysława 1991. Zygmunta i króla Jana III, in "Biuletyn Historii Sztuki", 12 J.T. Petrus, Miecze poświęcane królewicza Władysława XXXIX/2, 1977, and Z. Żygulski Jr., Miecze i kapelusz po­ Zygmunta i króla Jana HI, „Biuletyn Historii Sztuki", święcany króla Jana III Sobieskiego, in "Studia do Dziejów XXXIX/2, 1977 oraz Z. Żygulski jun., Miecz i kapelusz po­ Wawelu", vol. IV, Cracow, 1978. święcany króla Jana III Sobieskiego, „Studia do Dziejów Wa­ 13 S. Świerz, Wróżebna tarcza Jana Sobieskiego, in "Spra­ welu", t. IV, Kraków 1978. wozdania Komisji Historii Sztuki", vol. VIII, Cracow, 1912, 13 S. Świerz, Wróżebna tarcza Jana Sobieskiego, „Spra­ pp. CLXXXIII-CXCL, and Odsiecz Wiedeńska ... op cit., wozdania Komisji Historii Sztuki", t. VIII, Kraków 1912, CAT No. 280, caption edited by Z. Żygulski Jr. s. CLXXXIII-CXCL oraz Odsiecz Wiedeńska..., op. cit., 14 Odsiecz Wiedeńska... op. cit., CAT No. 126, caption poz. 280, (oprać. Z. Żygulski jun.) edited by Z. Żygulski Jr.. 14 Odsiecz Wiedeńska..., op.cit., poz. 126, (oprać. Z. Ży­ 15 Op cit., CAT No. 226, caption edited by Z. Żygulski Jr.. gulski jun.) 16 A. Nadolski, Jeszcze raz o Szczerbcu, in "Materiały Mu­ 15 Jw., poz. 226 (oprać. Z. Żygulski jun.) zeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie", Vol. VII, Pszczy­ 16 A. Nadolski, Jeszcze raz o Szczerbcu, „Materiały Mu­ na, 1992, pp. 219-225. zeum Wnętrz Zabytkowych w Pszczynie", t. VII, Pszczyna 17 Odsiecz Wiedeńskaop. cit., Vol. I, see article by 1992, s. 219-225. Z. Żygulski, Jr., p. 78. 17 Odsiecz Wiedeńska..., op. cit., t. I, artykuł Z. Żygulskie- 18 Op. cit., see article of J. Szabłowski, p. 13. go jun., s. 78. 19 Z. Żygulski, Jr., Dzieje Zbiorów Puławskich, Świątynia 18 Jw., artykuł J. Szabłowskiego, s. 13. Sybilli i Dom Gotycki, in "Rozprawy i Sprawozdania Muze­ 19 Z. Żygulski jun., Dzieje Zbiorów Puławskich, Świątynia um Narodowego w Krakowie", Vol. VII, Cracow, 1962, p. 67. Sybilli i Dom Gotycki, „Rozprawy i Sprawozdania Muzeum 20 In the 26th section of the Radziwiłł archives kept at the Narodowego w Krakowie", t. VII, Kraków 1962, s. 67. main old document archives (AGAD) in Warsaw, are to be 20 W XXVI dziale Archiwum Radziwiłłowskiego w Archi­ found excerpts from and copies of the Nieśwież inventories wum Głównym Akt Dawnych w Warszawie zachowały się of 1787 and 1809, which were being used by Marian More- wyciągi i odpisy inwentarzy nieświeskich z 1787 i 1809 r., lowski, member of the Polish-Russian-Ukrainian special mi- wykorzystywane przez Mariana Morelowskiego członka xed commission which dealt with the return of Polish goods Mieszanej Polsko-Rosyjsko-Ukraińskiej Komisji Specjalnej seized after the partition; see J.T. Petrus, Strzelba z r. 1615 prowadzącej w Moskwie, w latach dwudziestych, rewindyka­ w zbiorach wawelskich, in "Studia do Dziejów Wawelu", cję dóbr polskich zagarniętych po rozbiorach; por. J.T. Petrus, Vol. V, Cracow, 1991, p. 465, footnote 8. Strzelba z r. 1615 w zbiorach wawelskich, „Studia do Dzie­ jów Wawelu", t. V, Kraków 1991, s. 465, przypis 8. 86