MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN 1  Stichting Wijkcentrum Ceintuur Gerard Doustraat 133, 1073 VT www.wijkcentrumdepijp.nl

Euro-Mediterraan Centrum Migratie & Ontwikkeling Eerste Weteringplantsoen 2c, 1017 SJ Amsterdam www.emcemo.nl

stadsdeel Amsterdam-Zuid President Kennedylaan 923 1079 MZ Amsterdam www.amsterdam.nl

2 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE     

   

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 3  Voorwoord Samen wonen en samen leven in De Pijp. Iedereen leeft en werkt door elkaar heen. Loopt langs elkaar heen. Ontmoet elkaar ergens. Of helemaal nergens? De Pijp blijft veranderen.

Maar waar zijn de Marokkanen in de Noord Pijp? De eerste generatie Marokkanen die hier lang geleden zijn komen wonen? En hun kinderen die hier al heel lang wonen of geboren zijn? Hoe gaat het met ze? En in de Zuid Pijp, hoe gaat het daar met ze?

Is het nog wel fijn om in De Pijp te wonen? Is de sfeer anders dan een paar jaar geleden? Onveiliger? Eenzamer? Socialer? Alleen of samen met familie? Wie helpt wie en waarmee?

Zoveel vragen en nu de eerste antwoorden op zoveel vragen! Een begin van heel veel antwoorden. We moeten doorgaan!

Veel leesplezier namens, Dris Bouras Abdou Menebhi Germaine Princen

4 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE Inhoud Inleiding ...... 6 Aanleiding ...... 7

Bevolkingssamenstelling ...... 8 De Pijp in cijfers ...... 8 Aantal Marokkaanse Amsterdammers per stadsdeel ...... 8

Het onderzoek ...... 9 Onderzoeksvraag ...... 9 Doel ...... 9 Doelgroep ...... 9 Samenwerking ...... 9 Methodiek ...... 9 Representativiteit ...... 10

Resultaten van het onderzoek...... 11

Conclusie...... 21 Aanbevelingen...... 22

Bronnen ...... 23 Bijlagen ...... 24 Enquêteformulier ...... 24 Groepsbijeenkomsten ...... 25

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 5 Inleiding De Pijp is een van oudsher bekende volkswijk in Amsterdam. De dagelijkse Albert Cuijpmarkt, cebtraal punt binnen De Pijp, is een trekpleister voor Amsterdammers en bezoekers uit binnen en buitenland. Toen de Marokkaanse arbeidsmigranten zich vanaf de jaren ’60 van de vorige eeuw in Nederland vestigden, zorgden het volkse karakter en de lage huurprijzen in deze buurt ervoor dat velen van hen er een plekje vonden. Abdou Menebhi, voorzitter van EMCEMO, omschreef het in een interview als volgt: “De mooiste markt is de Albert Cuijpmarkt. Vooral vroeger, toen het nog een echte volksmarkt was. Het was er goedkoop en je kwam altijd veel bekenden tegen. Daar bespraken we de actualiteit, er was nog geen internet. Om te flyeren moest je ook op de Albert Cuijp zijn, daar had je het beste resultaat. Tegenwoordig wonen er nog maar weinig Marokkanen in die buurt, het is ook geen volksbuurt meer. Wij noemden vroeger de markten naar de trams die er naartoe gingen, bijvoor- beeld de Ten Katemarkt was markt 7, de Dappermarkt was markt 3 en de Albert Cuijpmarkt was markt 16.”

De Pijp is een typische negentiende-eeuwse wijk opgebouwd uit gesloten bouwblokken in een patroon van smalle straten waarin de agrarische verkaveling van voor de verstedelijking nog herkenbaar is. De Pijp is aangewezen als potentieel beschermd stadsgezicht. De woningen zijn klein en de meeste mensen wonen dan ook alleen (meer dan 60% van de huishoudens). De buurt is in sociaaleconomisch opzicht gemengd. De Pijp bestaat uit de , de en de Zuid Pijp. Gebiedsanalyse De Pijp (2016), Gemeente Amsterdam

Door het grote aantal Marokkanen in de buurt vormde zich al snel een vrij hechte gemeenschap. Hierdoor ontstond ook de motivatie zich te verenigen in diverse organisaties die de belangen van de Marokkaanse arbeiders behartigden. Bijvoorbeeld het Komitee Marokkaanse Arbeiders Neder- land (KMAN) dat zich in 1975 vestigde in een pand aan de Ferdinand Bolstraat. Bij het KMAN zette men zich in voor betere arbeidsomstandigheden voor Marokkaanse arbeiders, het waarborgen van hun rechten en het bestrijden van racisme en discriminatie. Daarbij werd ernaar gestreefd de problematiek van de Marokkaanse arbeiders ook bij de politiek onder de aandacht te brengen1.

Daarnaast waren er de Marokkaanse Vrouwen Vereniging Nederland (MVVN) en de Werkgroep Marokkanen. Marokkanen uit de hele stad wisten hun weg te vinden naar De Pijp voor steun, advies en sociale contacten.

Als gevolg van gezinshereniging en –uitbreiding werden de kleine huizen in De Pijp te krap voor de Marokkaanse gezinnen en deze trokken daarom naar West, Oost en met name Nieuw West.

1Het land van herkomst, Nadia Bouras, 2012

6 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE Langzaam maar zeker begon De Pijp een populaire wijk te worden voor jongeren en studenten, waardoor de samenstelling van de buurt veranderde. Er vestigden zich met name jong volwassenen, waardoor de sfeer veranderde. De oude, bekende café’s en ontmoetingsplaatsen verdwenen en maakten plaats voor hippe eetgelegenheden en koffiebars. Een groot deel van de Marokkanen trok weg uit De Pijp. Ook het KMAN en de andere organisaties vertrokken. De samenhang verminderde en verdween, wat de Marokkanen betreft, vrijwel geheel.

Aanleiding

(…) Er wonen veel twintigers en dertigers, 44% is tussen 20-39 jaar oud (versus 36% gemiddeld in Amsterdam).(…) (…) Het aandeel migranten van niet-westerse herkomst is laag en daalt licht: van 21% in 2005 naar 19% in 2015 (versus 35% gemiddeld in Amsterdam).(…) Gebiedsanalyse De Pijp (2016), Gemeente Amsterdam

Wijkcentrum De Pijp2, een wijkcentrum voor advies kennis en ondersteuning en het Euro Mediterraan Centrum voor Migratie en Ontwikkeling (EMCEMO)3 constateerden beide een verandering in samenstelling en sfeer van de buurt en het wegtrekken van Marokkaans Nederlandse bewoners naar elders. Een deel van deze groep woont echter nog in de wijk, voornamelijk eerste en tweede generatie Marokkanen. Deze bewoners zijn weinig zichtbaar en er zijn geen voorzieningen voor specifiek deze groep. Om die reden startten Wijkcentrum De Pijp en de stichting EMCEMO in 2017 een gezamenlijk onderzoek naar het welzijn van de eerste en tweede generatie Marokkaanse Nederlanders in de Amsterdamse Pijp. Tijdens gesprekken tussen beide organisaties werd geconstateerd dat er te weinig contacten met deze groep bestaan om een goed beeld te krijgen van het welzijn van deze generaties. Vanuit individuele contacten zijn wel signalen hoorbaar, deze zijn echter niet representatief. Middels dit onderzoek wordt getracht een representatief inhoudelijk beeld te schetsen van sociaal maatschappelijke veranderingen die mogelijk binnen deze groep plaatsvinden, maar die niet of onvoldoende zichtbaar zijn of onbesproken blijven binnen de gezinnen en de gemeenschap zelf. De resultaten van dit onderzoek maken inzichtelijk of een bepaalde politieke of maatschappelijke inzet noodzakelijk is of dat een andere koers ingezet dient te worden. Hierbij kunnen de gebieds- agenda en het gebiedsplan van stadsdeel Zuid een middel zijn om doelen te bereiken, afhankelijk van de resultaten van het onderzoek. Veranderingen kunnen worden gerealiseerd door de mensen zelf, al dan niet met ondersteuning van de lokale overheid. De resultaten van dit onderzoek worden gedeeld met de gemeente Amsterdam/Stadsdeel Zuid.

2 http://wijkcentrumdepijp.nl/ 3 http://emcemo.nl/

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 7 Bevolkingssamenstelling

De Pijp in cijfers De Pijp kan worden opgedeeld in drie verschillende delen, de Oude Pijp, de Nieuwe Pijp en de Zuid Pijp. Aangezien de deelnemers aan het onderzoek uit de verschillende delen van De Pijp afkomstig zijn, wordt dit onderscheid buiten beschouwing gelaten en zijn de cijfers gebaseerd op De Pijp als geheel. De cijfers geven een beeld van het aantal inwoners van de stad en de stadsdelen op 1 januari 20174. Amsterdam telde op 1 januari 2017 in totaal 844.952 inwoners. Daarvan hadden 75.691 een Marokkaanse achtergrond (8,96%). De Pijp telde op dat moment 35.271 inwoners, waarvan er 1788 een Marokkaanse achtergrond hadden (5,07%). Het aantal inwoners met een Marokkaanse achtergrond verschilt beduidend per stadsdeel. Van 31.745 in stadsdeel Nieuw West tot 1 in . Stadsdeel Zuid, waarvan De Pijp deel uitmaakt, telde 4109 Marokkaanse Amsterdammers

Ter vergelijking:

Aantal Marokkaanse Amsterdammers per stadsdeel ______Centrum 1.447 (1,67%) ______Zuid 4.109 (2,84%) Westpoort 1 (0,52%) Oost 12.720 (9,37%) ______Noord 9.386 (9,90%) ______West 14.360 ( 9.98%) ______Zuidoost 1.923 (2,19%) ______Nieuw West 31.745 (20,93%) ______

In 2016 werden in De Pijp 482 kinderen geboren en stierven er 160 personen. Vanuit binnen- en buitenland vestigden zich 6.406 nieuwe bewoners in De Pijp en er vertrokken 7.020 inwoners. Van deze mensen is de achtergrond niet bekend.

4 Het land van herkomst, Nadia Bouras, 2012

8 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE Het onderzoek Onderzoeksvraag Hoe gaat het met de eerste en tweede generatie Marokkaanse Nederlanders in de Pijp?

Probleemstelling Door het gebrek aan informatie van en over Marokkaanse Nederlanders in De Pijp is het moeilijk een duidelijk beeld te krijgen van de leefomgeving en levensbehoeften van deze groep. In de snel veranderende maatschappij komt de inclusie -die gepropageerd wordt door de politiek- mogelijk in gevaar. De verandering van de wijkpopulatie en de maatschappelijke verharding kunnen mogelijk leiden tot uitsluiting van deze groep.

Doel Het doel van dit onderzoek is inzicht verkrijgen in de sociale en maatschappelijke situatie van Marokkaanse Nederlanders in de Pijp. Doel van dit oriënterend onderzoek is de gemeenteraad door middel van een beperkt onderzoek inzicht te bieden in bepaalde aspecten van dit onderwerp. Op basis van de verkregen inzichten kan de gemeenteraad bepalen of en zo ja welke acties men wil ondernemen in het kader van de controlerende en kaderstellende taak.

Doelgroep Marokkaanse Nederlanders tussen 30 en 65 jaar, wonend in de Pijp.

Samenwerking Wijkcentrum de Pijp heeft op kleine schaal contact met Marokkaans Nederlandse bewoners van de wijk die via de inloop spreekuren (!WOON-, algemeen- , Natuur & Milieuteam) binnenkomen. Stich- ting EMCEMO onderhoudt soortgelijke spreekuren en heeft meer en diverse contacten met de Ma- rokkaans Nederlandse gemeenschap, maar werkt weer niet specifiek voor De Pijp. Samenwerking binnen dit onderzoek biedt de mogelijkheid een aanzienlijk aantal Marokkaanse Nederlanders te laten deelnemen en makkelijker binnen te komen bij de gezinnen waarop dit onderzoek zich richt. Sleutelfiguren binnen deze samenwerking zijn Abdou Menebhi van EMCEMO en Safae Souirti van Wijkcentrum de Pijp.

Methodiek Een combinatie van bureau- en veldonderzoek bleek de meeste geschikte methode.

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 9 Bureauonderzoek Doel van het bureauonderzoek was het vergaren van informatie over het aantal Marokkaanse Nederlanders woonachtig in De Pijp, hun leeftijd, maatschappelijke situatie, opleidingsniveau en woonsituatie.

Veldonderzoek Voor het uitvoeren van het veldonderzoek werden diverse methodes toegepast: • Stagiairs werden ingezet om enquêteformulieren in te (laten) vullen door de bezoekers van het drukbezochte spreekuur van EMCEMO. • Stagiairs werden ingezet om deelnemers aan het onderzoek te werven bij bijeenkomsten van EMCEMO, binnen het netwerk van EMCEMO en Wijkcentrum De Pijp, bij moskeeën en bij het jongerenwerk in de buurt. • De Werkgroep Marokkanen Zuid legde de vragen voor aan de achterban

Representativiteit De enquêteformulieren zijn ingevuld door 155 respondenten. Dat betekent ongeveer 0,5% van de totale populatie van De Pijp en 8,7% van de Marokkaanse populatie. Van het aantal deelnemers had 70,8% een leeftijd boven de 40 jaar en 29,2% een leeftijd daaronder.

10 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE Resultaten van het onderzoek De resultaten van het onderzoek die zijn voortgekomen uit de antwoorden die respondenten gaven op de enquêteformulieren zijn hieronder grafisch weergegeven. Het enquêteformulier dat hiervoor gebruikt is vindt u terug in de Bijlage.

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 11 12 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 13 14 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 15 16 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 17 18 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 19 20 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE Conclusie Uit dit onderzoek blijkt dat het kleine deel van de oorspronkelijk Marokkaanse bewoners van De Pijp dat is overgebleven een vrij eensgezinde visie heeft op de buurt, de woon- en leefsituatie, oudedagsvoorzieningen en hulpbehoeften. Ook de bereidheid om zich in te zetten voor de buurt en de wens meer aan het sociale leven deel te kunnen nemen leeft bij een groot deel van de res- pondenten. Een meerderheid van de ondervraagden sprak de wens uit in het eigen huis oud te worden, eventueel met aanpassingen aan de woning. Zij worden bij voorkeur verzorgd door fami- lie en/of bekenden. Een verzorgingstehuis is voor hen een minder aantrekkelijke optie. Zij voelen over het algemeen een grote verbondenheid met de buurt en zijn gemotiveerd zich in te zetten voor de leefbaarheid door middel van vrijwilligerswerk en andere activiteiten.

Het onderzoek wees uit dat: • er zijn geen Marokkaanse organisaties, ontmoetingsplaatsen en verenigingen meer te vinden zijn in De Pijp. Daarvoor moet men, zoals wordt gezegd, ‘de brug over’, naar Oost, de Rivierenbuurt of het Weteringplantsoen. • beide leeftijdscategorieën (jonger dan 40 jaar en ouder dan 40 jaar) zich verbonden voelen met De Pijp en bereid zeggen te zijn bij te dragen aan de leefbaarheid in de vorm van vrijwilligerswerk en op het gebied van buurparticipatie (buurtactiviteiten) • 82,6% van de respondenten de contacten met buren noodzakelijk vindt en bereid is om het contact met buren te stimuleren • 57,6% van de respondenten op dit moment geen gebruik maakt van bestaande ont- moetingscentra in de buurt maar dat 98% wel behoefte heeft aan ontmoetingsplek • Een grote meerderheid, 79,9%, vindt dat de buurt en bewonerssamenstelling in laatste 30 jaar is veranderd. • 41,3% van de respondenten vindt de buurt in positief opzicht veranderd, 20,7% in negatief opzicht. • de overgrote meerderheid van de respondenten rekent op hulp van familie, vrienden en buren, resp. 76,1%, 40,6%, 7,2% en hulp van de thuiszorg 37,7%. • 90,1% van de respondenten het liefst oud wordt in het eigen huis. • slechts 53% van de respondenten in een woning woont die, naar hun mening, geschikt is om oud in te worden. • 52,3% van de respondenten zich soms eenzaam voelt, 8,5% vaak en 1,3% altijd. • 58,1% van de respondenten vindt dat een negatief beeld van Marokkanen is ontstaan door de huidige politieke ontwikkelingen • 69,5% van de respondenten zegt daarvan de negatieve invloeden te ervaren bij ver- schillende aspecten van hun leven

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 21 Aanbevelingen De resultaten van het onderzoek hebben geleid tot een aantal aanbevelingen die bijdragen aan het welzijn van de doelgroep en de samenleving als geheel. Voor de Gemeente Amsterdam en Stadsdeel Zuid kunnen de aanbevelingen bijdragen aan de beleidsvorming met betrekking tot de wijk en haar bewoners. De diverse organisaties en wijkcentra kunnen de aanbevelingen toe- passen bij het ontwikkelen van activiteiten en beleid.

Het potentieel en de motivatie binnen deze bewuste groep is groot, daar kunnen diverse partijen hun voordeel mee doen. • Maatschappelijke participatie kan gestimuleerd worden door het benutten van de bestaande motivatie en bereidheid binnen deze groep • Investeren in bestaande informele structuren zoals de Werkgroep Marokkanen in Rivieren- buurt of de vrouwengroep bij het Wijkcentrum is van belang voor de participatie van de doelgroep • Erkennen van de specificiteit van deze groep in de programmering van de algemene voorzieningen in de buurt. Het loslaten van het categorale beleid heeft geleid tot meer isolement van de doelgroep. Deze Pijp-bewoners hebben behoefte aan activiteiten en voorzieningen binnen de eigen groep • Zoeken naar de mogelijkheidheden om de participatie te faciliteren, bijvoorbeeld in de vorm van een eigen ruimte of eigen plek binnen de bestaande accommodaties, met eigen beheer en verantwoordelijkheid • Gesprek aangaan met de actieve kerngroep • Ondersteuning en begeleiding bieden aan deze gevormde kerngroep • Erkenning en ondersteuning bieden aan de vaak onzichtbare mantelzorgers, die een grote bijdrage leveren aan de zorg voor de ouderen en zieken • Gebruik maken van de expertise en ervaring van de bestaande zelforganisaties

22 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE Bronnen • Stadsdelen in cijfers, Gemeente Amsterdam, Onderzoek, Statistiek en Informatie, 2017

• Centraal Bureau voor de statistiek, www.cbs.nl

• Het land van herkomst, Nadia Bouras, 2012

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 23 Enquêteformulier

24 ONDERZOEK NAAR HET WELZIJN VAN EERSTE & TWEEDE GENERATIE Groepsbijeenkomsten

MAROKKAANSE NEDERLANDERS IN DE PIJP 25