De Theaterdecorateur Als Binnenhuisarchitect Albert Dubosqs Interieurdecors Vanuit Historisch-Typologisch Perspectief
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
doi: 10.2143/GBI.39.0.3170118 DE THEATERDECORATEUR ALS BINNENHUISARCHITECT ALBERT DUBOSQS INTERIEURDECORS VANUIT HISTORISCH-TYPOLOGISCH PERSPECTIEF BRUNO FORMENT Besteedde de vakliteratuur inmiddels uitgebreid aandacht duo kennis met de familie en vrienden van de gehaaide aan het theaterinterieur als bouwkundig en decoratief zakenman Samuel ‘Sam’ Tapplebot. Ondanks allerhande gegeven,1 dan werd hierbij één essentieel type ‘theaterinte- intriges verlooft Robert zich met Tapplebots nichtje Sarah rieur’ schromelijk herleid tot een voetnoot van de theater- en leert hij de Amerikanen een lesje in oprechte, onbaat- en architectuurgeschiedenis: het interieurdecor. Nochtans: zuchtige liefde. hoeveel boudoirs, troonzalen, bibliotheken en andersoor- tige interieurs zouden de theaterscène niet hebben getooid Sardous – aanvankelijk verboden4 – vierakter werd kort na sinds de barok, en met aanzienlijk effect?2 Voor welke tech- zijn premières in New York (24 mei 1873) en Parijs nologische en esthetische uitdagingen plaatsten deze ruim- (6 november 1873) al eens opgevoerd in het Parktheater. tes de decorontwerper? En in welke zin weerspiegelde – of Helaas bleek er van de toenmalige mis-en-scène geen spoor overlapte – de scenografie het oeuvre van de binnenhuis- toen Parkdirecteurs Eugène Garraud en Henry Maubel het architect?3 stuk in 1898 herprogrammeerden. Van 1871 tot 1879 stond het Parktheater immers onder een andere directie Om deze vragen het hoofd te bieden, gaan we in dit artikel (van weduwe Michaud), en werd voor de decors van te rade bij één der weinige decorschilders wier creaties op L’Oncle Sam beroep gedaan op een inmiddels overleden levensgrote schaal bewaard bleven: Albert Dubosq (Parijs, Parijzenaar, Jean Émile Daran (1827-1882).5 Gelukkig had 1863–Lyon, 1940). Tussen 1890 en 1923 realiseerde het Victorien Sardou de gewoonte om zijn settings zó minuti- Brusselse atelier van Dubosq honderden opdrachten, eus te beschrijven dat nieuwe ensceneringen gemakkelijk gaande van individuele decors over volledige theaterstocks, konden aansluiten bij de intenties van de auteur. Laten we praalwagens, dio- en panorama’s, tot interieurdecoraties. deze beschrijvingen even onder de loep nemen om vervol- Van dit gigantische oeuvre bleef in de Kortrijkse Schouw- gens na te gaan wat er in het Parktheater mee gebeurd is. burg een uniek staal bewaard in de vorm van tweeëntwintig theaterdecors die tussen 1913 en 1923 werden geleverd Het eerste bedrijf van L’Oncle Sam vraagt om een Salon au door Dubosq en diens opvolger, Joseph Denis (1880–?). premier étage d’un steam-boat de première classe, éclairé par Dit belangrijke erfgoed biedt middels twaalf interieurs in une coupole vitrée et demi-circulaire. Achteraan, in het mid- diverse types een ongewoon directe kijk op een kunst- den, bevindt zich een grote wenteltrap met aan weerszijden ambacht dat generaties toeschouwers verblufte met illusies deux corridors, visibles dans toute leur longueur, desservant le van verf, linnen en hout. couloir des cabines qui fait le tour du salon; vooraan, pal in het midden, staat een grote zuil.6 Het plaatje wordt muzi- kaal vervolledigd door een polka en Amerikaanse volks- Introductie liederen: de eerste door Ierse muzikanten ten gehore gebracht bij het opgaan van het doek, de tweede door de Op 30 september 1898 haalde het Brusselse Parktheater reizigers gezongen en gespeeld voor hun eigen vertier. (Théâtre Royal du Parc) een oud strijdros van stal: L’Oncle Sam (1873) van de gevierde Victorien Sardou. In deze Met de interieurs voor het tweede en vierde bedrijf stak haarscherpe satire van de Amerikaanse moraal lopen twee Sardou de draak met de praalzucht van het Amerikaanse Franse jeugdvrienden, markies Robert de Rochemore en grootkapitaal. Beide settings zijn gesitueerd in Uncle Sams violist Francis Briot, elkaar na vele jaren tegen het lijf op residentie op Fifth Avenue,7 die zodanig groot is dat perso- een stoomboot richting New York. Aan boord maakt het nages er letterlijk in verdwalen – On s’y perd, dans cette 104 BRUNO FORMENT enfilade de pièces! roept één van hen uit (II. Bedrijf, scène 1). Uitgaand van het voorschrift dat L’Oncle Sam zich de nos Het tweede bedrijf toont Le salon de famille de Samuel, jours afspeelde,12 koos het Parktheater in 1898 voor een voorzien van een Plafond peint, lustres, riche tapis en fauteuils grondige update. Het ‘zomersalon’ te Long Branch kreeg crapauds, ganaches, etc., de toute forme et de tout style – Le een asymmetrische opbouw waarmee het achterplan gevoelig tout prétentieux et de mauvais goût. Ter bevordering van de verkleind, maar ook beter zichtbaar werd, in overeenstem- illusie weerklinkt een sonnette électrique bij het ophalen van ming met de ondiepe scène van het Brusselse theater en het gordijn en ook regelmatig daarna.8 Het vierde bedrijf met het verlangen van de toeschouwer glimpen op te van- toont een ander vertrek in Sams residentie waarvan een gen van zon, zee en strand. De korrelige productiefoto in grote arcade une sorte d’antichambre vitrée openbaart die op het contemporaine tijdschrift Photo-théâtre (afb. 2) toont haar beurt toegang geeft tot de trap waarop (in de achtste een typische burgerkamer uit het fin de siècle, met levendig scène) een spannend vuurgevecht zal plaatsvinden tussen bedrukt behangpapier en dito gordijntjes, een heterogeen Robert de Rochemore en Sams advocaat, Fairfax.9 ensemble van meubelstukken en garnituren verstrooid over de ruimte, en licht uitgevoerde porte-fenêtres die een flinter- Het derde bedrijf, ten slotte, plaatst de handeling in een dunne afscheiding vormen tussen private woonruimte en Salon d’été te Long Branch, een badoord in de staat New zeedijk.13 Het decor lijkt hiermee te refereren aan de bel- Jersey. Sardous beschrijving vraagt om een rijk gemeubi- etages van de talrijke villa’s die eind 19de eeuw aan de Bel- leerd decor met deuren op uitgekiende posities (voor de gische Noordzeekust verrezen, niet zelden in opdracht van entrees en exits der acteurs), met op het achterplan een eet- dezelfde burgerij die het Parktheater frequenteerde. plaats en een veranda die toegang bieden tot het strand.10 De Bibliothèque nationale de France bewaart het ontwerp Uit ons vergelijkend onderzoek is gebleken dat voor dit voor deze setting zoals getoond tijdens de Parijse première. Salon d’été een bestaand decor werd omgebouwd van (afb. 1) De tekening, van de hand van Charles Cambon Giovanni ‘Jean’ Bertieri, de huisdecorateur van het Park- (1802-1875),11 lijkt met haar Lodewijk XVI-accenten nog theater onder zijn voormalige directeur, Paul Alhaiza schatplichtig aan de smaak van het Second Empire: de (1892-8). Het interieur was, in fel gewijzigde vorm met ruimte is nagenoeg symmetrisch geconcipieerd met links trap op het achterplan, al op 12 november 1897 te zien in (côté jardin) een schouw, twee canapés, een spiegel, enkele het tweede bedrijf van Alfred Capus’ Petites folles.14 Interes- kandelabers en een schilderij, rechts (côté cour) een wandta- sant hierbij is de beschrijving van het bewuste decor in fel en secretaire aangevuld met schilderijen en kleinere gar- Capus’ komedie: Un hall, meublé à la dernière mode. … Le nituren. Hoewel Cambons potloodschets onmogelijk de tout élégant avec un peu de mauvais [onze klemtoon] goût.15 aanblik kan reproduceren van het eigenlijke decor op scène, Met andere woorden parodieerde ook dit gerecycleerde onder gaslicht, is dit interieur eerder te associëren met de decor de twijfelachtige smaak van de moderne tijd. ontvangstkamer van een Parijs herenhuis ten tijde van Haussmann dan met een Amerikaanse zomerresidentie. De twee overige decors voor L’Oncle Sam werden, in tegen- stelling tot het Salon d’été, nagelnieuw afgeleverd door het atelier van een oud-gediende van Daran en Bertieri die sinds het seizoen 1898-9 huisleverancier was van het Park- Afb. 1. Charles Cambon, Salon d’été voor het derde bedrijf Afb. 2. Decor voor het derde bedrijf van L’Oncle Sam van L’Oncle Sam (Théâtre du Vaudeville, Parijs, 1873). – (Parktheater, Brussel, 1898). – Productiefoto van Smeesters Bibliothèque nationale de France, Bibliothèque-Musée de gepubliceerd in Le photo-théâtre, 1-3 (1898): z.p. (Eigendom l’Opéra, ESQ CAMBON-221. van de auteur) DE THEATERDECORATEUR ALS BINNENHUISARCHITECT 105 theater: Albert Dubosq.16 Dubosq gaf de nieuwe sets een Brusselse creatie. Veelzeggend genoeg vond één recensent meer eigentijdse toets. In het eerste bedrijf verplaatste hij de decors tout à fait réussis maar Sardous komedie démodée de handeling van een salon binnenin de stoomboot naar het de comique et de ton.19 Een andere stelde dat Les importants dek, met de ‘trapgalerij’ omgetoverd tot brug met kapitein décors de Dubosq sont d’une chaleur de coloration et d’une en matrozen, de centrale ‘zuil’ tot een mast waarvan de hardiesse de plantation qui émerveillent ; les mobiliers, les opgehaalde zeilen als fries fungeerden, en de gesloten wan- bibelots, qui constituent la garniture obligée des appartements den van weleer tot reddingssloepen.17 (afb. 3) Het tweede modernes, ont été tout particulièrement soignés. L’ensemble en vierde bedrijf, op Fifth Avenue, situeerde Dubosq in een est à la fois luxueux, de très bon goût et de délicat cachet somptueus salon met draperieën, kamerplanten en een ach- artistique.20 Het ‘bootdecor’ vond zoveel weerklank dat het terkamer die in het vierde bedrijf een bewandelbare trap in een ander Brussels theater geparodieerd werd, door openbaarde (afb. 4) – Les pièces dans lesquelles il y a un esca- Giovanni Bertieri.21 lier ont fait la fortune au théâtre du Parc, merkte een jour- nalist fijntjes op vijf dagen vóór de première.18 Betaalbare, flexibele luxe Beide transformaties leverden een niet te versmaden bij- drage tot het succes van L’Oncle Sam een kwart eeuw na de Dubosqs decors boden niet alleen een herkenbare aanblik, ook konden zij gemakkelijk opnieuw gebruikt worden, al dan niet in combinatie met andere bestaande of nieuwe modules. We maakten al gewag van Bertieri’s zomersalon, waarvoor een bestaand decor van een nieuw achterplan werd voorzien. Dat decor deelde daarenboven een tapijt met Dubosqs set voor het tweede bedrijf (vergelijk afb.