20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN Waarom Amsterdam vroeger ook niet stil was
HET GELUID VAN GISTEREN
Inhoud • Ecologie, Semiotiek en Politiek van geluid
• Het geluid van de Woelige Wereldstad1875-1895
• Met schor gehoest van nijdige claxons1918-1940
• (Blaffen en loeien 1940-1945)
• Geluid, lawaai en stilte
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
1 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Like a landscape, a soundscape is simultaneously a physical environment and a way of perceiving that environment; it is both a world and a culture constructed to make sense of that world.
(Emily Thompson, (2002). The soundscape of modernity )
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Ecologie van geluid wat was er te horen?
Semiotiek van geluid wat betekenden die geluiden voor tijdgenoten?
Politiek van geluid hoe gebruikte men deze geluiden in het publiek debat?
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
2 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
representatie + repertoire van interventie vertelstructuren en retoriek (enabling constraints)
TEKST
geven zicht op
ecologie van geluid semiotiek van geluid politiek van geluid
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Het geluid van de Woelige Wereldstad
1875-1895
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
3 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
“De geringe resultaten (van scheep- vaart, goederen- en fondsenhandel) waren niet bij machte de ontwikkeling onzer stad te stuiten. Verkeer en bedrijvigheid namen toe en voor het kalme Amsterdam van vroeger is vrij snel een woelige wereldstad in de plaats getreden” (Verslag Kamer van Koophandel, 1882)
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN Wat was er te horen? • Hartenstraat, juni 1885 gemiddeld per uur : 1500 personen, 54 handkarren, 22 door paarden getrokken rijtuigen of wagens • “Veerloze boerenkarren en vrachtwagens rateldonderden over de grove rondkoppige keien en deden de straten tweehonderd meter ver weerkletteren” • Keien, asfalt en houten plaveisel; smalle straten, breder grachten
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
4 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN Wat was er te horen? • Paardentrams om de 5 minuten; “voor hoeden- en niet voor pettenmenschen” • “Het is opmerkelijk welk een rol de schel in het Amsterdamsche straatleven begint te spelen. Vooral dezer dagen, nu er wat sneeuw op de straten ligt, tjingelt en klingelt het door de stad alsof zij één groot klokkenspel was.” • Hoefsmeden
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN Wat was er te horen? • Venters en straatmuzikanten • Zingen van de heiers • Ambachten; poetsen en soppen op straat • Paarden, koeien, schapen, kippen • ‘Maandag houden’ • ‘De ‘vullisman’ en de kar van ‘Boldoot’
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
5 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was er te horen? Stoommachines: • 101 bedrijven in 1876 • 203 bedrijven in 1900
“Het verblijf in de kamers van het belendende huis J.57 is onder de voortdurende trilling en het aanhoudende stampen door bedoeld stoomwerktuig veroorzaakt, hoogst onaangenaam en op den duur onhoudbaar.”
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN Wat was er te horen? • Smederijen: – 314 smederijen in 1881 – 214 in 1892 • Koper- en blikslagers • Bouwactiviteiten • Nachtwacht (tot 1882) • Klokken, boomklok, carillons • Telefoondraden
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
6 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was waar te horen? • Gemengde welstandsgroepen op wijkniveau
• Geen scheiding van wonen en werken
• Uitersten: Jordaan, Jodenbuurt, Kadijken versus Gouden Bocht, Frederikplein, Vondelpark, Plantage
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Geluiden die vaak worden genoemd • Stemmen,klokken, carillons en ‘het geraas van rijtuigen en wagens’
Woordgebruik • Geraas, gedruisch = lawaai, herrie • Geluid = stem of ‘fenomeen’
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
7 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Met schor gehoest van nijdige claxons
1918-1940
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN Het verkeer heeft namelijk een zeer grooten omvang aangenomen, in het bijzonder in de oude stad. Talloos zijn de automobielen, taxi’s, motorfietsen, bestel- en vrachtauto’s, die de stad van vroeg tot laat doorkruisen – om van de nog in grooten getale aanwezige handkarren en de vele daarbij gekomen bakfietsen niet te spreken. Bij dit alles voegen zich de fietsers, die zich in tienduizendtallen door de stad bewegen en vooral in de vroege ochtend- en namiddaguren een schouwspel leveren, als wellicht geen andere stad ter wereld, zelfs Kopenhagen niet, te aanschouwen geeft. (Polak & Vlugt, 1936, pp. 140-141) Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
8 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN Wat was er te horen?
• Leidsestraat (1931) 33.000 voetgangers, 4800 auto’s en 30.000 fietsen per dag. • Hartenstraat (1885) 22.000 voetgangers en 1000 voertuigen (rijtuigen, wagens en handkarren) per dag. • Het verkeer in Amsterdam is, vergeleken met dat in Londen, nog maar een spelletje. En nu maakt het al veel meer lawaai. Wat moet dat worden als er nog veel meer auto’s in Amsterdam komen? (Algemeen Handelsblad, 10-01-1929)
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was er te horen?
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
9 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was er te horen? Amsterdam is een spoorwegstad en zelfs in den nacht klinkt overall het geruisch der treinen. Onder het viaduct hebben we en passant het geraas der rijdende trams. De kleinere wagens van lijn 23 noteerden 76, de groote van lijn 10, 78. De trambel was eveneens 78 en een man die op het viaduct aan het hameren was óók 78. Een vrachtauto dito, electrische hoorns onder het viaduct 84. (De Telegraaf, 28-10-1933)
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was waar te horen? Is het lawaai werkelijk te erg? Dit hangt er van af, in welk gedeelte van de stad men zich bevindt. Wat Amsterdam betreft kunnen groote gedeelten in Zuid, West en Oost en Noord, ook vele grachten reeds terstond worden uitgezonderd; hier heerscht een haast dorpsche stilte, al wordt die – evenals in echte dorpen – wel eens door een schril autosignaal of een al te luidruchtigen straatventer onderbroken.
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
10 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was waar te horen? Druk en roezemoezig is het natuurlijk in de binnenstad, althans van 8-8 uur ongeveer. Zou men dit anders wenschen? Het is de buurt der kantoren en winkels, waar weinig particulieren wonen. (Algemeen Handelsblad, 14-04-1934)
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was waar te horen? En tenslotte: een “Deftige Straat” beteekent nog allerminst rust in de huizen! Als men eens wetenschappelijk kon nagaan, door welke geluiden onze gemoedsrust en ons geestelijk evenwicht het meest worden belaagd, dan maken wij ons sterk, dat dit niet is het verwarde, en daardoor langs-ons-heen-gaande, gedruisch van het groote-stadsverkeer overdag,
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
11 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was waar te horen? ..maar de op zichzelf staande en daardoor des te indringender geluiden, welke ’s ochtends vroeg en in de avonduren, welke wij voor rust, afleiding, of geconcentreerden hoofd-arbeid behoeven, tot onze woningen doordringen vooral in het lauwe zomergetij! Daarbij denken wij aan het bijzonder irriteerende geluid van matjes- en kleeden-kloppen; aan het obsedeerende klagen van een hond of kat, die door de buren ’s nachts in hun tuin is buitengesloten;
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Wat was waar te horen?
…maar bovenal aan den meest opdringerigen en onbeschaamden lawaaimaker van den modernen tijd: de radio. (‘De strijd tegen het lawaai’, Algemeen Handelsblad, 19-07-1934 )
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
12 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
Stelling Gedurende het interbellum zorgt niet alleen de toename van geluiden in de stad maar ook de gewenning aan stilte in en om de woning er voor dat steeds meer bewoners last krijgen van het geluid van de radio, de muziek van de buren, de roep van een venter of het onverwachte getoeter van een auto.
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
HET GELUID VAN GISTEREN
Stelling In oordelen over geluid spelen de sociale en culturele kwaliteiten die aan de bron van dat geluid worden toegekend een veel grotere rol dan de natuurkundige eigenschappen van het geluid dat door die bron wordt voortgebracht.
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
13 20-12-2013
HET GELUID VAN GISTEREN
CONCLUSIE In de laatste 140 jaar is er veel veranderd in het geluid van Amsterdam, maar het is niet mogelijk om die veranderingen te vertalen naar meer of minder stilte in de stad.
Elke tijd heeft eigen geluiden, eigen woorden om die geluiden te beschrijven, eigen uitdrukkingsmechanismen voor klachten en eigen opvattingen over stilte.
Annelies Jacobs Maastricht University, Faculty of Arts and Social Sciences
14