Sultan Ii. Mahmud'un Kizi At~Yye Sultan'in Ahmed Fethi Pa~A ~Le Evlenmesi

TANZ~MATIN ~LK SARAY DÜ~ÜNÜ: SULTAN II. MAHMUD'UN KIZI AT~YYE SULTAN'IN AHMED FETHI PA~A ~LE EVLENMESI

SERAP SUNAY'

Giri~~ Osmanl~~ devlet gelene~'inde önemli bir yere sahip olan sür-~~ hüma- yunlari, bilhassa padi~ahlarm saltanadarm~n parlak oldu~u devirlerde binbir gece masallar~n~~ aratmayacak görkemde yap~l~rd~. Kanuni Sultan Süleymar~'m Hatice Sultan için on be~~ gün süren, Osmanh hanedan~= Istanbul'da yapt~rd~~~~ ilk muhte~em dü~ün2, Sultan III. Murad'm, ~el~za- desi Mehmed'e yapt~~~~ elli üç gün süren sünnet dü~ünü, Sultan IV. Meh- med'in iki ~ehzadesinin sünneti ve k~z~na yapt~~~~ dü~ünler3 ile Sultan

Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü doktora ö~rencisi, Afyon/ TÜRKIYE, e-posta: [email protected] Sür-~~ hümayun, pacli~ahlann erkek çocuklar~n~n sünnet, luzlannu~~ ve k~z karde~leri ile ye- genlerinin evlilik dü~ünleri için kullan~lan genel bir tabirdir (Mehmet Zeki Palcalm, Tarih Deyim- leri°. Terimleri, Milli E~itim Bakanl~~~~ Yarr~lan, c III, ~stanbul 2004, s. 278; Metin And, "Sur-' Hü- maytm", Dünden Bugüne Istanb~d Ansiklopedisi, Tarih Valcfi Yay~nlar~, c 7, ~stanbul 1994, s. 71; Dündar Aliluhç, "Osmanl~~ Saray Te~rifân ve Törenleri", Tikkler Ansiklopedisi, c 9, Ankara 2002, s. 884; Meh- met Arslan, "Osmanli Saray Dü~ünle~i Ve ~enlikleri Ve Bu Konuda Yaz~lan Eserler Sümâme- ler", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yaymlan, c. 9, Ankara 1999, s. 169). Sünnet dü~ünleri için yap~lanlara sür-~~ hitan, evlendirme dü~ünü için yap~lanlara ise sür-~~ cil~k denilir. Bunlar~n d~- ~~nda, sür-~~ hümayun bir zaferin kazan~hnas~, sultan~n dilusu ya da cillus y~ldönümü, ~ehzadele- rin okumaya ba~lamas~~ (bed-i besmele), saraydaki do~umlar (veladet-i hümayun) için de düzen- lenirdi (Metin And, 40 Gün 40 Gece, Osmanl~~ Dü~ün/en, ~enlildni, Geçit Alaylan, Toprakbank, ~stanbul 2000, s. 28-45; And, a.g.m., s. 71). Resmi olarak devlet görevlilerinin kat~l~m~yla gerçekle~en bu merasinder, Osmanl~~ Devleti'nin te~kilat~~ ve yap~s~, iktidar ve hükütnranlik anlay~~~~ ve kültürel kimlii ile do~rudan ilgilidir (Zeynep Tar~m Ertu~, "Osmanl~~ Devletinde Resmi Törenler ve Bir- kaç '', Osmanl~~ Annklopedisi, Yeni Türkiye Yay~nlar~, c 9, Ankara 1999, s. 133). Osmanl~~ Dev- leti sürnâmelerinin kronolojik s~ralamas~~ için bkz. Hatice Aynur, Saliha Sultan'm Du~taumAnlatan Sur- nd~neler (1834), Harvard Üniversitesi, Yak~ndo~u Dilleri ve Medeniyederi Bölümü, Harvard 1995, s. 3-5; Mehmet Arslan, Türk Edebiyat~:Ida Manzum Su:na:neler Osmanl~~ Saray Dii~ünkri ve ~enlikk~i, Atatürk Kültür Merkezi Yay~n~, Ankara 1999, s. 32-36; Arslan, a.g.m, s. 173-174; Yüksel Akta~~ Baycar, IL Mahmud'un K~z~~ Mikimah Sulta~~'m Sar-~~ Hiandyibui, ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ya- lunça~~ Anabilim Dal~, Bas~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2006, s. 2-4. Bu makalede kulla- n~lan Atiyye Sultan'm dü~ününü anlatan sürnâme bu listelerin hiçbirinde mevcut de~ildir. 'Ça~atay Uluçay, Padi~ahlann Kadu~lan ne K~zlar~, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1980, s. 32. ' Mehmet Zeki Palcalm, ag.e, c. III, s. 278; Sultan III. Murad'm, ~ehzadesi Mehmed'e yapt~~~~ sünnet dü~ünü için bkz. Orhan ~aik Gökyay, "Bir Saltanat Dü~ünü", Topkap~~ Sr~ny~~ Mü- zesi; Y~ll~k-1 (1986), s. 21-55. 120 SERAP SUNAY

III. Ahmed'in Lâle Devri'nde 5 ya~~ndaki k~z~~ Fatma Sultan için yapt~~~~ on gün süren dü~ün'', dillere destan olan stir-~~ hümayunlardan baz~lar~- d~r5. Geçmi~~ yüzy~llarda oldu~u gibi, 19. yüzy~lda da Osmanl~~ Devleti, çe- ~itli sür-~~ hümayunlara tan~kl~k etti. Bunlardan ne~redilen ve bu yüzy~la ait olanlar~ndan ilki, 24 May~s 1834'te ba~layan ve on üç gün süren, Sul- tan IL Mahmud'm k~z~~ Saliha Sultan ile Kaptan-~~ Derya Halil R~fat Pa- ~a'n~n dü~ününü anlatan sürn5.medir6. Bir di~er çal~~ma ise yine Sultan II. Mahmud'un 29 Haziran 1812'de Ho~yar kad~ndan do~an Mihrimah Sultan7 ile Mehmed Said Pa~a'nm 28 Nisan 1836'da ba~layan dü~ünü-

4 Ali Aky~ld~z, Mümin ve Müsnl Bir Padi~ah K~z: R~fia Sultan, Tarih Vakfi Yurt Yannlan, ~stanbul 1998, 3. bn., s. 26n; Fatma Sultan ve Silâhtar Ali Pa~a çiftinin dü~ünü için bkz. Ça~atay Uluçay, Harem Il, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, 3. bn., s 98-108; Ça~atay Uluçay, "Fatma ve Safiye Sultanlar~n Dü~ünlerine Ait Bir Ara~t~rma", Istanbul Enstitüsü Mecmuan, sy. IV (1958), s. 139-148. Fatma Sultan, Silahtar Ali Pa~a ile çok küçük ya~ta ni~anlarup görkemli bir dü~ün töreni ile evlenmesine ra~men; evlilikleri, Fatma Sultan'm sekiz sene boyunca bulü~una ermesini bekleyen Silahtar Ali Pa~a'n~n, 1717'de Petervaradin'de ~ehit dü~mesi nedeni ile sembolik kald~~ (Aky~ld~z, a.g.e., s. 26n; Uluçay, Harem II, s. 108; Uluçay, a.g.m., s. 148). Fatma Sultan, ayn~~ sene 50 ya~~ndaki Nev~ehirli ~brahim Pa~a ile muhte~em bir dü~ünle evlendirildi (Aky~ld~z, a.g.e., s. 26n). 5 Istanbul'daki önemli sür-~~ hilmayunlann bir listesi için bkz. And, a.g.m., s. 72. Tanzi- mat öncesinde yap~lan bu dü~ünleri anlatan, sürnâmeler ne~redilmi~tir. Bunlar için bkz. Meh- met Arslan, Osmanl~~ Saray Dü~ünleri ve ~enlikleri, Sarayburnu Kitapl~~~, c. 1-6 (Sekiz kitap alt~~ ciltte). 6 Aynur, a.g.e., s. 9; 1988 senesinde Bo~aziçi Üniversitesi'nde Yüksek Lisans tezi olarak ya- p~lan bu çal~~ma 1995'te Harvard Üniversitesi tarafindan bas~lm~~t~r. Hatice Aynur, eserinde Saliha Sultan'~n dü~ün törenini anlatan, Sürnâme-i Esad, Stiniame-i R~fat ve yazan belli olmayan üç farkl~~ sürna'menin nüsha tan~umlan ile bunlar~n çeviriyaz~l~~ metinlerine yer vermi~- tir. Ayr~ca konunun özeti için bkz. Hatice Aynur, "Saliha Sultan'~n Dü~ün Töreni ve ~enlikler", Tarih ve Toplum, c. 11/ sy. 61 (Ocak 1989), s. 30-39. 7 Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~ , s. 130; Evlili~i yaln~zca iki y~l süren Mihrimah Sul- tan, 12 Temmuz 1838'de do~um esnas~nda vefat etti (Adnan Giz, "~kinci Mahmud'un Kalan II", Tarih Dünyas~ , sy. 9 (A~ustos 1950), s. 369). 'Mehmet Arslan, Osmanl~~ Saray Dit~ünkri ve ~enlikleri 4-5, Sarayburnu Kitapli~~, ~stanbul 2011, s. 23. Bu konuda birbirinden habersiz iki çal~~ma yap~ld~~~~ tespit edilmi~tir. Istanbul Üniversi- tesi Kütüphanesi TY. 6097 numarada bulunan Lel:ili) Efendi'nin bu sürnâmesine dayal~~ yap~ - lan bir di~er çal~~ma ise Yüksel Akta~~ Baycar'~n 2006 senesinde ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bi- limler Enstitüsü'nde yapm~~~ oldu~u yüksek lisans tezidir (Baycar, a.g.t.). Tezin ba~l~~~~ Mihri- mah Sultan'm dü~ünü olmas~na ra~men, içerisinde ~ehzade Abdülmecid ve Abdülaziz'in sün- net dü~linleri de bulunmaktad~r (Baycar, a.g.t., s. 44-58). Lebib sûrnâmesinin çeviriyazill met- ni için bkz. Arslan, Osmanl~~ &rey Dti~iinleri ve ~enlikleri 4-5, s. 51-196; Yüksel Akta~~ Baycar, a.g.t., s. 61-211; Ayr~ca, nüsha tan~t~m~~ için bkz. Baycar, a.g.t., s. 11; Arslan, Osmanl~~ Saray Dii~iinleri ve ~enlikleri 4-5, s. 14. Mehmet Arslan, 2011 y~l~ndaki bu çal~~mas~nda Yüksel Akta~~ Baycar'~n yüksek lisans tezinden bahsetmemi~tir. Mihrimah Sultan'~n dü~ünü ve evlili~i için bkz. Miss Pardoe, ~ehirlerin Ecesi Istanbua Bir Leydinin Gözüyle 19. Yüzy~ lda Osmanl~~ Ya~am~ , Çeviren: Banu Büyükkal, Kitap Yay~nevi, ~stanbul 2004, s. 149-159, 250-281, 345-353; Helmuth Von Moltke, Mollke'nin TürlaYe Mektuplar~ , Çeviren: Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, ~stanbul 1969, s. 52-54. TANZ~MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 121 dür8. Lebib Efendi9 tarafindan kaleme al~nan bu sürnâmede, Sultan II. Mahmud'un ~ehzadeleri Abdülmecid ve Abdülaziz'in muhte~em sün- net dü~ünleri de anlat~lmaktad~rl°. Bu çal~~ma ise 19. yüzy~l~n üçüncü, Tanzimat'~n ilk evlenme dü~ünü olan, Sultan II. Mahmud'un k~z~ , Atiyye Sultan'~n Ahmed Fethi Pa~a (RodosIzâde)11 ile evlenmelerini konu alm~~t~r. Osmanl~~ dü~ünleri haz~rhklar~n ba~lamas~ndan, törenin sona er- mesine de~in mükemmel bir ~ekilde planlan~rd~. Dü~ün süresince her gün ne yap~laca~~, davet edilecek ki~iler, verilecek ziyafetler", huzura kabul edilecekler, hangi gün hangi e~lence ve törenin yap~laca~~, en ince detay~na kadar taçarlan~p, ilgililere tebli~~ edilirdi. Davetliler ve dü- ~ünü izleyecekler için uygun yerler yap~hr, çad~rlar kurulurdu'3. Hatta

Tophâne ruznameci.si Mustafa Efendi'nin o~lu olarak 1788-89 (1203)'te dünyaya gelen Lebib Mehmed Efendi, 30 Aral~k 1866 (22 ~aban 1283)'te vefat etmi~tir. Eyüp'te medfundur. Lebib Mehmed Efendi'nin görev kayd~~ için bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanf, Tarih Vakf~~ Yay~nlar~, c. 3, ~stanbul 1996, s. 901. Eserleri için bkz. Bursal~~ Mehmet Tahir Efendi, Osmanl~~ Müelhjleri 1299-1915, Meral Yaymlan, c. 2, ~stanbul 1972, s. 211. 'e Arslan, Osmanl~~ Sar~p' Diiffinlen re ~enlikleri 4-5, s. 39-44; Baycar, a.g.t., s. 44-58. Sultan Il. Mahmud döneminde düzenlenen baz~~ ~enlikier için bkz. Özdemir Nutku, "II. Mahmud Dö- neminde Düzenlenen Önemli ~enlikler", Osma:d:Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay~nlar~, c. 11, An- kara 1999, s. 605-614. ~ehzade Abdülmecid ve Abdülaziz'in sünnederinde yap~lan e~lenceler ve verilen ziyafet için bkz. Moltke, a.g.e, s. 55. ~stanbul Üniversitesi Kütüphanesi T.Y. 6097 numarada kay~tl~~ Lebib Efendi'nin kaleme ald~~~~ bu sürnamenin (Arslan, Osmanl~~ Sarrry Dü~ün/en ve ~enlikleri 4-5, s. 14). bir sureti de "Gmletlü Lebib Efendi Hazretleri taraf~ndan kaleme alman sumame suretidir" ba~l~~~yla Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (BOA), Sadaret Defterleri (Ad), nr. 366, vr. 51t~-60a, aras~nda bulunmaktad~r. Aynca 11 Zilkade 1251-1 Zilkade 1315 aras~ndaki sür-~~ humayunlan içeren bu defterde, Mihrimah Sultan'~n dü~ünü (BOA), Sadaret A. d, nr. 366 vr. lb-8a arasm- dad~r. Filiz Karaca, bu varak numaralar~n~~ 16-8b olarak vermi~se de Mihrimah Sultan'~n 8a va- ragmda son bulan dü~ününü anlatan defterde, 8b varag~~ bo~tur. Kr~. BOA, Sadaret A d, nr. 366 vr. It~-8a, Filiz Karaca, Tanzimat Dönend ve Sonras~nda Osman!: Tep~fat Müessesesi, ~stanbul Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Osmanh Müesseseleri ve Medeniyed Tarihi Anabilim Dal~, Ba- s~lmam~~~ Doktora Tezi, ~stanbul 1997, s. 78n. "Ahmed Fethi Pa~a'n~n kariyer bilgileri için bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanf, c 2, s. 522-523; Sinan Kuneralp, Son Dönem Osmanl~~ Erkdn ve Ricali (1839-1922) Prosopografik Rehber, ~ S~S, ~s- tanbul 1999, s. 56. Semerkant çevresinden gelen Ahmed Fethi Pa~a'n~n ailesine, Kanani Sul- tan Süleyman döneminde Rodos sancak beyli~inin verilmesi sebebiyle, aile "Rodosizâde" un- yan~n~~ alm~~t~r (Önder Küçükerman, "Tanzimat Dönemi Devlet Adamlar~ndan Fethi Ahmed Pa~a ve Türk Cam Sanayiinin Geli~irnine Katlulan", Sinan Genin~'e Anna~an-Makaleleri, (~stanbul 2005), s. 459). '2 Dü~ün ve ~enliklerde i~yafetlerde ikram edilen yiyecekler için bkz. Arslan, a.g.m, s. 183. Arslan, Türk Edebiyat:n/1a Manzurn Sun:etme/er, s. 135; Arslan, a.g.m, s. 178; Aliluhç, a.g.m, s. 884; Aynur, a.g.e, s. 21-35; Arslan, Osmanl~~ Sarty Dii~iinleri ve ~enlikleri 4-5, s. 17-39; Baycar, a.g.t., s. 24-40; Uluçay, Harem II, s. 98-108; Uluçay, a.g.m, s.139-148. 122 SERAP SUNAY

Atiyye Sultan'~n sürnâmesinde oldu~u gibi, yap~lmas~~ geren tadilat i~- lemleri için ilgili kurumlarla yaz~~malar yap~l~rd~". Ayr~ca, Osmanl~~ gelene~inde önemli bir yere sahip olan bu sür-~~ hümayunlarda, etraf kandiller ve me~alelerle süslenir, havai fi~ekler at~l~r, balonlar uçurulur35, sirk sanatlan, gözba~al~ k sanat~, ~iir ve tasvir sanatlar~, dekor ve süsle- me sanatlar~, ~~~ k sanatlar~, dramatik sava~~ oyunlan, musiki, dans ve spor gösterileri gibi pek çok faaliyetler düzenlenirdi". Sür-~~ hümayunlar sultanlar~n evlenmesi ya da sünnetlerinin yap~l- mas~~ d~~~ nda ba~ka amaçlara da hizmet etmekteydi. Ayr~m gözetmeksi- zin tüm halka aç~ k yap~lan bu ~enlikler sayesinde halk~n, günlük ya~a- m~n tekdüzeli~i ve sorunlar~ndan da uzalda~mas~~ sa~lan~rd~. Toplum içerisinde kayna~ma artar, devletin gücü, hem halka hem de d~~~ ülkele- rin temsilcilerine gösterilirdi. Bunun gibi sosyal ve siyasi faydalar~= yan~~ s~ra, ~enlikler her ne kadar hazineye büyük külfet olsa da istihdam sa~lar, al~m sat~m~~ h~zland~r~rd~. Bu aç~lardan de~erlendirildi~inde, sür-~~ hümayunlann incelenmesi devrinin toplumsal ya~am~, kültürü, sanat ve teknolojisi°7 ile te~rifat kurallann~n anla~~lmas~~ ve folklor" tari- himiz aç~s~ndan büyük önem ta~~r. Atiyye Sultan Sultan II. Mahmud'un k~z~~ olan Atiyye Sultan, 2 Ocak 1824 (29 Rebiülâh~ r 1239) Cuma gecesi19 do~du. Annesi Piri~ z-~~ Fe-

14 BOA, Sadaret A. d, nr. 366 vr. 18b. '5 Sultan II. Mahmud'un k~z~~ Adile Sultan'~ n, Haydarpa~a'da gerçekle~en dü~ününde Komaski'nin havaland~ rd~~~~ balon, törenin en ilgi çekici detaylar~ ndand~ r. Bu Istanbul'da gö- rülen üçüncü balondur. Bkz. Necdet Sakao~lu, "Adile Sultan", Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfi Yay~nlar~, c. 1, ~stanbul 1993, s. 80. t6 And, a.g.m., s. 72; bu ~enliklerde sergilenen sanatlar ve oyunlar için bkz. And, ag.e., s. 70 vd; Abdülaziz Bey, Osmanl~~ Adet, Merasim ve Tabirleri, Haz~rlayan: Kâz~ m Ansan ve Duygu An- san Günay, ~stanbul 1995, II, s. 388 vd; Arslan, Türk Edebiyat~nda Manzum Sumameler, s. 232 vd. 17 And, a.g.m., s. 72; ~enlilderin i~levleri hakk~ nda aynnt~l~~ bilgi için bkz. And, a.g.e., s. 18- 27. 18 Uluçay, Harem II, s. 93. 19 BOA, Cevdet Dahiliye Tasnifi (C.DH), nr. 217/10829 31 Ocak 1824 (29 Cemaziyelevvel 1239); BOA, Cevdet Saray Tasnifi (C.SM.), nr. 1/11, 4 Mart 1824 (3 Recep 1239); BOA, C.SM. , nr. 171/8551 5 Nisan 1824 (5 ~aban 1239); Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, s. 134. Halfik Y. ~ehsuvaro~lu, Atiyye Sultan'~n 11 ~ubat 1824 (10 Cemaziyelâh~r 1239)'te Cuma günü saat 2 civarlarmda do~du~unu söyler (Halük Y. ~ehsuvaro~lu, "Atiye Sultan", Resimli Tarih Mermuas~ , e. 3/sy. 25 (Ocak 1952), s. 1200). Mehmed Süreyya ve Necdet Sakao~lu da ayn~~ tarihi verir (Sürey- ya, Osmard, c. 1, s. 6; Necdet Sakao~lu, Bu Mülkiin Kad~n Sultanlan Vdlide Sultanlar, Hdtunlar, Haseki- ler, Kad~nefendiler, Sultanefendiler, O~lak Yannlan, ~stanbul 2008, s. 406). Adnan Giz ise Atiyye Sultan'~n do~um tarihini 1823 olarak verir (Adnan Giz, a.g.m., s. 369; Adnan Giz, Osmanl~~ Prensesle~i A-G, ~stanbul Üniversitesi bitirme tezi, no: 3718, ~stanbul 1950, s. 4). TANZ~MATIN ~LK SARAY DÜ~ÜNÜ 123 lek2° Han~m'd~. Sultan II. Mahmud'un daha önce do~an çocuktan= çok ya~amamas~2° sebebiyle, Atiyye Sultan'~n do~-umu Enderun'da bü- yük bir sevinçle kar~~land~. Üç gün boyunca, ~stanbul ba~ta olmak üze- re, Cezayir, Girit, Kandiye gibi imparatorlu~un pek çok yerinde do~u- mu için ~enlikler düzenlendi, toplar at~ld~22. Sultan II. Mahmud, o sabah Cuma namaz~ndan önce silahtar a~amn dairesine giderek, kendisini taltif edip, Enderunlulan huzura ça~~rd~. ~ehzade do~umlannda serpilmesi adet olan gümü~~ para yerine, alt~n serptirdi. Bu seremoni- nin ard~ndan mehterân~~ dinleyip, Cuma selamli~ma ç~kan Sultan II. Mahmud'un dönü~ünde, Topkap~~ Saray~'nda sabaha kadar süren ~enlikler ba~lad~. Ertesi gün bayram tebrilderinde yap~ld~~~~ gibi, Sadrazam Galib Pa~a ile ~eyhülislam Mekkizade, Gülhane kö~künde padi~ah~n huzuruna ç~k~ p, yeni do~an Atiyye Sultan'a uzun ömür dilediler. ~yi di- leklerinin ard~ndan saraydaki e~lenceleri izleyip, Bab~alrye döndüler. Ayn~~ gün ve ertesi gün de e~lenceler devam etti, hayal ve meddah gibi oyunlar sergilendi. Sultan II. Mahmud, do~umunu büyük bir sevinçle kar~~lad~~~~ k~z~~ Atiyye Sultan'~n yeti~mesine de büyük önem verdi. Sultan, kendisinden bir ya~~ büyük olan karde~i ~ehzade Abdülmecid'le birlikte e~itim ald~. Hassas ve zeki bir çocuk oldu~u söylenen Atiyye Sultan, k~sa zamanda hocalar~= takdirini kazand~. Özellikle hüsn-i hatta kabiliyetliydi. Atiy- ye Sultan, kumral, ince ve narin yap~hyd~. Küçük yüzüne ra~men iri gözleri oldukça dikkat çeken özelliklerindendi23. Atiyye Sultan, çocuklu~-unda, ~ehzade Abdülmecid'e özendi~inden, onun gibi Mahmudiye fesi ve erkek çocuk k~yafetleri giydirilerek, kar-

20 Adnan Giz, Atiyye Sultan'~ n annesinin ismini Pervizfelek ~eklinde naldeder. Ayr~ca Adi- le Sultan Efivân~'nda da Fersifelek olarak geçti~ini belirtir (Giz, a.g.t., s. 4). Sultan II. Mal~- mud'un alt~na kad~nefendisi olan Pirüz-~~ Felek Han~m, 21 Eylül 1863'te vefat etti. Sultan Mal~- mud türbesine biti~ik odaya defnedildi (Sakao~lu, a.g.e., s. 404 21 Sultan II. Mahmud'un ilk çocu~u olan Fatma Sultan 6 aylikken öldü. Fatma Sultan'~n öldü~ü gün dünyaya gelen Ay~e Sultan da ya~~n~~ doldurmadan öldü. 19 Nisan 1811de do~an üçüncü k~zma da ilk çocu~una atfen Fatma ad~~ verildiyse de o da 14 ya~~nda çiçek hastali~m- dan öldü. 1809'dan 1816'ya kadar padi~ahm hemen her sene bir çocu~u oluyor fakat pek az ya- ~~yordu (Adnan Giz," ~kinci Mahmud'un K~zlar~", Tarih Dünyas~, sy. 8 (A~ustos 1950), s. 317-318). 22 BOA, C.DH., nr. 217/10829 31 Ocak 1824 (29 Cemaziyelevvel 1239); BOA, C.SM., nr. 1/11, 4 Mart 1824 (3 Recep 1239); BOA, C.SM., nr. 171/8551 5 Nisan 1824 (5 ~aban 1239). 23 ~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1200. Halük Y. ~ehsuvaro~lu'nun bu makalesinin özeti Ali Seydi Bey tarafindan tekrar ne~rediLmi~tir (Ali Seydi Bey, Te~e~fit ve Te~kildt-~~ Kadimemiz, Bask~ya Haz~rlayan: Niyazi Ahmet Bano~lu, Tercüman 1001 Temel Eser, ~stanbul t.y., s. 47-51). 124 SERAP SUNAY

de~i Abdülmecid ile birlikte gezintilere ç~kar~l~rd~. Bu ziyaretlerin u~rak yerlerinden birisi de iki karde~in askerlik e~itimi ald~klan, seraskerlik makam~nda bulunan Hüsrev Pa~a idi24. Atiyye Sultan, 15 ya~ma geldi- ~inde, babas~~ Sultan II. Mahmud'u kaybetti25. Bunun üzerine, Osman- l~~ gelene~ine göre gelinlik ça~~na eren Atiyye Sultan'~n, Meclis-i Ah- kâm-~~ Adliye ~kzâs~~ olan Ahmed Fethi Pa~a ile dü~ününü a~abeyi Sultan Abdülmecid yapt~ 26. Atiyye Sultan, Ahmed Fethi Pa~a ile evlendi~inde 16, pa~a ise 39 ya~~ndayd127. Sultan Abdülmecid çiftin ikameti için Arnavutköy Sahil- saray~n~~ tahsis etti28. Atiyye Sultan, ayr~ca, Kuruçe~me Saray~, Eyüp ile Defterdar aras~ndaki Esma Sultan Saray~~ ve Kâ~~thane'de bulunan kö~künde ya~ad129. Di~er karde~leri Saliha ve Mihrimah sultanlar gibi uzun örnürlü olmayan Atiyye Sultan, 11 A~ustos 1850 (2 ~evval 1266)'de 26 ya~~ndayken vefat etti ve babas~~ Sultan II. Mahmud'un türbesine defnedildi. Yakla~~ k on sene süren evliliklerinde çiftin, 1843 (1259)'te Seniye Han~msultan, 1847 (1263)'de de Feride Han~msultan adl~~ iki k~z~~ oldu30. Seniye ve Feride Han~msultanlan, Sultan II. Abdül- hamid evlendirdi31.

" Hüsrev Pa~a, Atiyye Sultan ve ~ehzade Abdülmecid'in bu ziyaretlerinde onlara ikram- da bulunurdu. Bu esnada da ba~~ndan fesini ç~ kar~ p, beyazlam~~~ saçlann~~ göstererek, "Be/an~ z bu saçlar velinimetim pedenniz u~runda böyle a~arch. Ben il~t~yan~n, pederinize söyleyiniz de benim ba~~m~~ kesmesin" der- mi~. Sultan II. Mahmud da bu sözleri duymaktan pek ho~lan~rm~~~ (~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1201; Sakao~lu, a.g.e., s. 406). " Uluçay, Padz~ahlann Kad~nlar~~ ve K~ zlar~, s. 134; Sultan II. Mahmud, 1 Temmuz 1839 (19 Rebiül'a'h~ r 1255) pazartesi günü, sabah saat 10'da Sankaya'da bulunan k~z karde~i Esma Sul- tan'~ n kö~künde 54 ya~~ndayken vefat etti. Ali Aky~ld~z, "Sultan II. Mahmud'un Hastal~~~~ ve Ölümü", Türk Kültürü Incelemeleri Dergisi, sy. 4 (~stanbul 2001), s. 66. Sultan II. Mahmud'un hasta- l~~~n~n evreleri ve ölümü hakk~ nda ayr~nt~l~~ bilgi için bkz. Aky~ld~z, a.g.m., s. 49-84. 21 BOA, Sadaret A. d, nr. 366 vr. 15a; Tala~im-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Cer~de-i Havddis, nr. 2, 10 A~ustos 1840 (11 Gemaziyelâh~r 1256); Uluçay, Padi~ahlann Kad~n- lar~~ ve Aizlan, s. 134. 27 Uluçay, Padi~ahlann Kad~n/an ve K~ zlar~, s. 134. 28 Uluçay, Pad~ahlann Kad~n/an ve K~zlar~, s. 134; Haluk Y. ~ehsuvaro~lu, Bo~aziçi'ne Dair, Tür- kiye Turing ve Otomobil Kurumu, ~stanbul 1986, s. 139, 200. 2" Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, s. 134. Kâ~~thane'deki bu kö~k ve çiftlik Atiyye Sul- tan'~ n ölümünden sonra ~ehzade Abdülhamid'e temlik edildi (Giz, a.g.t., s. 5; Giz, a.g.m., s. 369). ' Uluçay, Pad~ahlann Kad~n/an ve K~ z/an, s. 135; Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmant, c. 1, s. 6; Giz, a.g.t., s. 5; Giz, a.g.m., s. 369; ~ehsuvaro~lu, a.g.m, s. 1202. .8° Uluçay, Padi~ahlann Kad~n/an ve K~zlar~, s. 135. TANZ~MATIN ~LK SARAY DÜ~ÜNÜ 125

K~z karde~i Adile Sultan'~n, Atiyye Sultan'~n vefat~n~n ard~ndan üzüntüsünü ifade etmek için kaleme ald~~~~ m~sralanndan, sultan~n k~sa evlili~inde saadeti bulamad~~~~ anla~~lmaktad~r. Karde~im Abdülmecid edip cülüs Atiyye Sultan'~~ etdi nev-arus Fethi Pa.~a'ya inayet eyledi Haldannda lütf ü himmet eyledi Zevci ile olmam~~t~~ ~âd-kâm Bulamad~~ zevk-~~ dünyay~~ tamam".

Da~mat Ahmed Fethi Pa~a Tanzimat devrinin önemli simalarmdan biri olan Ahmed Fethi Pa- ~a, Enderun'dan yeti~me Rodoslu rikâbdar Hâfiz Ahmed A~a'n~n o~lu- dur. Babas~~ vefat etti~inde henüz ana karn~nda olan Ahmed Fethi Pa- ~a, 1801 y~l~nda Eyüp'te Abdullah Pa~a Yalis~'nda do~du. 1809'da Sul- tan II. Mahmud'un saltanat~nda Enderun'a al~nan Ahmed Fethi Pa~a, 1826'da Asâkir-i Mansüre-i Muhammediye'nin Enderun A~alan bölü- ~iine girdi. 1827'de binba~~li~a, 1828 Osmanl~-Rus sava~~nda yararl~l~ k göstererek, miralayl~~a yükseldi. 1830'da mâbeynci ve ba~çu kadar olup, Nisan 1831'de hassa ferikli~ine getirildi33. Haziran 1835'te Avus- turya imparatorunu tebrik için geçici olarak Viyana elçili~ine tayin edildi" ve A~ustos 1836'da asaleten bu göreve getirildi. Ard~ndan 25 Tem- muz 1837 (21 Rebiülâh~r 1253) tarihinde vezir rütbesiyle Ayd~n valili~i- ne atand133 ve 1839'da ~ngiltere Kraliçesi Victoria'n~n taç giyme merasimi için Sultan II. Mahmud'un temsilcisi olarak Londra'ya gönderil- di36. Ayn~~ y~l Sultan Abdülmecid'in tahta ç~kmas~~ üzerine ~stanbul'a dö-

'2 Hikmet Özdemir, Adile Sultan Divân~ , T.C. Kültür Bakanl~~~, Türk Klasikleri, Ankara 1996, s. 18-19; Uluçay, Padi~ahlann Kad~nlar~~ ot K~ zlar~, s. 134; Giz, s. 5. 33 Mehmed Süreyya, Os~nani, c. 2, s. 522; Necdet Sakao~lu, "Fethi Ahmed Pa~a", Dün- den Bugüne ~stanbul Ansiklopedisi, c. 3, (~stanbul 1994,), s. 298-299. ~ 34 Ahmed Lütfi Efendi, Valc'anüvis Ahmed LtIO Efendi Tarihi, Yap~~ Kredi Yay~nlar~, c. IV-V, s- tanbul 1999, s. 851-852. BOA, Tahvil Kalemi Defterleri (Atik Vüzera) nr. 39, s. 164. "b Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, c. 2, s. 522; Y~lmaz Öztuna, Devletler ve Hânedanlar, Türkiye, (1074-1990), c. 2, Kültür Bakanl~~~, 3. Bask~, Ankara 2005, s. 825. Ancak Ahmed Fethi Pa~a'n~n rahats~zlanmas~~ sebebiyle, törene zaman~ n Londra büyükelçisi Sârim ~brahim Pa~a kaulm~~ur (Ömer E~ecio~lu, "Kraliçe Victoria'n~ n Taç Giyme Töreni ve Fethi Ahmed Pa~a", Toplumsal Ta- rih, sy. 211 (Temmuz 2011), s. 69-71). 126 SERAP SUNAY

nen Ahmed Fethi Pa~a, Meclis-i Vâlâ âzâl~~~~ ile görevlendirildi37. 8 Ocak 1840'ta ticaret nâz~rli~~yla beraber, Atiyye Sultan'~n ni~anl~m oldu38. 1840-1843 y~llar~~ aras~nda ticaret nâz~rl~~'1,- Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye Azâli~~, Meclis-i Vâlâ reisli~i, serasker kaymakamli~~~ ve tophane mü~irli~i görevlerinde bulundu. 1843'te ikinci kez atand~~~~ tophane mü~irli- ~ini, k~sa aral~klarla ölümüne dek sürdürdü. 14 ~ubat 1858'de 57 ya~~n- dayken, nefes darli~~~ hastal~~~ndan vefat eden39 Ahmed Fethi Pa~a, Sul- tan II. Mahmud türbesi bahçesinde medfundur40. Damatli~~n~n yan~~ s~ra, iyi bir asker ve dirayetli bir devlet adam~~ olan Ahmed Fethi Pa~a, Bat~~ kültürünü bilen, ayd~n birisidir'". Ahmed Fethi Pa~a'n~n ilk e~i ~ems~inur Han~m'dan olan k~z~~ Güzide Han~m'~n torunu Rey'an ~ehsuvaro~lu da pa~an~n vizyon sahibi birisi oldu~unu ... Büyük babam~n, aç~ k fikirli, memleketin sanayisinin geli~- mesi için u~ra~m~~~ oldu~u, cam fabrikas~~ kurmas~~ yan~nda, Top- hane mü~iri olarak top döküm sanayini de geli~tirmi~~ oldu~u bi- linmektedir. Mesela kendisi büyük babam~~ ilk defa Edinburg Üniversitesi'nde astronomi ve riyaziye okutmu~tur...

37 Mehmed Süreyya, Osmani, c. 2, s. 522. " Takann-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Mehmed Süreyya, N~thbetül Ve- kayi, ~stanbul 1293, s. 71-72; Ahmed Lrafi Efendi, Tarih, c. VI, s. 1033-1034; Güller Karahüse- yin, Sultan Abdübnecierin Hatt-~~ Hümâyanlarr, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türki- yat Ara~t~rmalar~~ Enstitüsü, Bas~nnanu~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 1997, s. 7. Önder Küçü- kerman'~n, 1993 y~l~nda, Ahmed Fethi Pa~a'n~ n torunu Rey'an ~ehsuvaro~lu'yla yapt~~~~ müla- kattan, nakletti~ine göre, Sultan II. Mahmud, Fethi Pa~a'r çok severmi~~ ve "ben seni kendime ak- raba etmek isterim" demi~. Pa~a'n~n "ben zaten ev4yint" demesine ra~men, irade-i seniyye ile "küçük k~- z~m Atryye Sultan'~~ sana veriyorum" demi~. Yine, Rey'an Han~m'~n ifadesine göre, Ahmed Fethi Pa~a, bu evlilikten sonra bir daha kendi evine gelmeyerek, Atiyye Sultan'~ n Bebek'teki Çifte Sara- y~'nda ya~amaya ba~lar ve Atiyye Sultan'~n genç ya~ta vefauyla, Kuzguncuk'taki evine geri dö- ner (Küçükerman, a.g.m., s. 460). Ahmed Fethi Pa~a'n~n ilk e~i ~emsinur hanundan üç çocu- ~u oldu. Bunlardan birisi Cemile Sultan ile evlenen Mahmud Celileddin Pa~a, di~er ikisi de Yegane ve Güzide haramd~r (ayn~~ yer). 39 Cevdet Pa~a, Tezâkir 13-20, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991, s. 41; Mehmed Sürey- ya, Osman, c. 2, s. 522. Ahmed Fethi P-a~a'run terekesi için bkz. Davut Hut, "Ahmed Fet- hi Pa~a (1801-1858) Valisi ve Korusu", Üsküdar Sempozyumu VI, ~stanbul 2008, s. 625-626. 4° Leyla Saz, Harem'in Igiizü, Milliyet Yay~nlar~, Düzenleyen: Sadi Borak, ~stanbul 1974, s. 192. 41 1833'te Istanbul'a geldi~inde pa.~ar tan~yan ünlü Frans~z ya~ar, ~air ve devlet adam~~ Alphonse de Lamartine, onu Avrupahdan fark~~ olmayan genç ve zarif bir Türk subay~~ olarak anlat~r (Semavi Eyice, "Arkeoloji Müzesi ve Kurulu~u", Tanzimanan Cumhunyet'e Türkiye Ansiklopedi- si, c. VI, (~stanbul 1985), s. 1597). Avrupa'y~~ gören Ahmed Fethi Pa~a, Serasker R~za Pa~a ile birlikte, Avrupal tarzda salon tak~ mlar~n~~ yanlar~na koyan ricam n ba~~nda geliyordu. Hatta Ah- med Fethi Pa~a, saraylarm~ n düzenlenmesiyle bizzat ilgilenip, Avrupa'dan al~ nacak e~yalar~~ dahi kendisi seçiyordu (~ehsuvaro~lu, a.g.e., s. 191, 199-200). TANZ~ MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 127 sözleriyle ifade eder42. Ahmed Fethi Pa~a, uzun süre ba~~nda bulundu- ~u tophanede birtalum yeniliklere imza atmalda birlikte, as~l ününü Türk müzecili~inin kurucusu olma s~fat~yla kazand143. Bununla birlikte Beykoz'da çini ve Mil& fabrikas~n~~ kurup, karantina merkezlerinin olu- ~umuna büyük katk~lar sa~layan44 pa~a, ayni zamanda, Papayla görü~en ilk Osmanl~~ devlet adam~d~r45. Ahmed Fethi Pa~a, Sultan II. Mahmud gibi Sultan Abdülmecid'in de teveccühünü kazanan, devrin önemli simalarmdan birisiydi46. Cev- det Pa~a, Ahmed Fethi Pa~a ile Sultan Abdülmecid'in yalunli~~n~~ ~öyle ifade eder: ... Fethi Pa~a'y~~ Abdülmecid Han hazrederi kendisine müste- ~ar ve harem-i hümâyün'un mü~âvere-i ahvâline vannca mah- rem-i esrar edinmi~~ ve an~~ zât-~~ hümâyûr~lanna Mini gibi bilmi~~ idi...47.

Sultan~n Ni~anlanmas~~ Osmanl~~ Devleti'nde, sultanlarla evlenecek damatlann seçimini padi~ah yapard~. K~z~n~, k~z karde~ini ya da ye~enini evlendirmeye karar veren padi~ah, sadrazama bir hatt-~~ hümayun yazarak, damat aday~n~~ bildirirdi. Bazen de sadrazam~n gösterdi~i adaylardan birisini seçer- di48. Bu usulün d~~~nda Mihrimah Sultan ile evlenen Mehmed Said Pa- ~a'n~n damatl~~~mn, adaylar aras~nda çekilen kura ile belirlenmi~~ olma- s~~ ise ilgi çekici bir örnektir49. Mihrimah Sultan'~n dü~ününe tan~k olan, ~ngiliz kraliyet ordusunda binba~~~ olan babas~~ Thomas Pardoe'yla Istanbul'a gelen ve 1836'mn ilk dokuz ay~nda ~ahit olduklar~n~~ yazan Miss Pardoes°, damat seçimini ~öyle anlat~r: Mihrimah Sultan ile evlen- mek isteyen yedi aday vard~. Adaylar~n çoklu~u, saraya damat olabilme

" Küçükerman, a.g.m., s. 460. 43 Necdet Sakao~lu, "Fethi Ahmed Pa~a", s. 298; Ahmed Fethi Pa~a'n~ n müzecilikle ilgili giri~imleri için bkz. Eyice, a.g.m., s. 1596-1599. 44 Küçükerman, a.g.m., s. 461, 472. 45 E~ecio~lu, a.g.m., s. 69. 46 Ali Fuat Türkgeldi, Ricâl-i Mühimme-i 4,âszjrye, Yeni Matbaa, ~stanbul 1928, s. 13-14; Sü- leyman Kani ~rtem, Abdülmecid Denizde Saray ve Bdb-~~ Ali, Temel Yay~nlan, Yay~na Haz~rlayan: Os- man Selim Kocahano~lu, ~stanbul 2007, s. 86. 47 Cevdet Pa~a, a.g.e., s. 41-42. 48 Uluçay, Harem II, s. 89-90. 49 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. lb; Arslan, Osmanl~~ Saray Dügiinleri ve ~enlikleri 4-5, s. 17, 63. 5° Miss Pardoe, ag.e., s. 6, 8. 128 SERAP SUNAY

yar~~~m luz~~t~rm~~, türlü entrikalar ba~lam~~t~. Bunun üzerine, siyaseten hiçbirini küstürmek istemeyen Sultan II. Mahmud, yedi aday~n isimle- rini ayr~~ ayr~~ kâ~~dara yazd~~rd~. Cuma namazuu lulmak için camiye gitti~inde, hepsini seccadesinin alt~na koydu. K~z~~ ve devleti için en hay~r- h olan aday~~ çekmek için dua ettikten sonra, Said Pa~a'n~n ad~n~n yaz~- l~~ oldu~u ka~~d~~ çekti". Netice itibariyle, sultanlar~n kiminle evlenece~i- ne padi~ah~n karar vermesi, yuka~r~daki örnekten de aç~kça anla~~ld~~~~ üzere, yap~lan bu evliliklerin ço~u kez siyasi amaçl~~ oldu~unu göster- mektedir52. Bu evliliklerde, gelinin ve damad~n seçme ya da reddetme haklan yoktu". Sultanlar~n evliliklerinde sahip olduldan en önemli ayncahldardan birisi, e~lerinin ba~ka kad~nlarla evlenmesi ve cariyelerle birlikte ohnala- nrun yasak olmas~yd~". Bu nedenle, damatlar, çoculdan dahi olsa, sultanla evlenmeden önceki e~lerinden bo~anmak mecburiyetindeydi55. Ancak Ahmed Fethi Pa~a'nu~~ bu kaideye uymad~~~~ söylenir". Ahmed Fethi Pa- ~a, Atiyye Sultarfla evlenmesine ra~men, Sultan Abdülmecid'in k~z~~ Ce- mile Sultan57 ile evlenen o~lu Mahmud Celaleddin Pa~a'n~n annesinden

51 Miss Pardoe, a.g.e., s. 155. 52 Siyasi amaçl~~ evliliklere örnek için bkz. Aky~ld~z, a.g.e., s. 28; Osmanl~~ Devleti'nin geçmi~~ yüzy~llardaki evlilik siyasetleri ve uygulamalar~~ için bkz. Leslie P. Peirce, Harem-i Hümayun, Osman- l~~ imparatorh~~u'l~da Hükümranl~k ve Kad~nlar, ~stanbul 1998, s. 87 vd; ~smail Hakk~~ Uzunçar~~l~, Osman- l~~ Devletinin Saray Te~kil" Türk Tarih Kurumu, 3. bs, Ankara 1988, s. 159 vd. " Aky~ld~z, a.g.e., s. 26. 54 Uluçay, Harem 11, s. 92; Nahid S~rr~~ Örik, Bilinmeyen ra~amlanyla Sarayl~lar, Haz~rlayan: Al- pay Kabacal~, ~stanbul 2006, s. 17. Uzunçar~~b, a.g.e., s. 163; Aky~ld~z, a.g.e., s. 27; Örik, a.g.e., s. 17; Ça~atay Uluçay, Osmanl~~ Saraylannda Harem Hayat~n~n 1çyüzü, ~nlulâp Kitabevi, ~stanbul 1959, s. 49; Ümit Meriç, Seyyal:1am Ay- ?zamda ~ehirlerin Sultan: Istanbul, Albaraka Türk Yay~nlar~, ~stanbul 2010, s. 283; Fanny Davis, Os- manl~~ Han~m~~ 1 718'den 1918'e Bir Toplumsal Tarih, Yap~~ Kredi Yay~nlar~, Çeviren: Bahar T~rnakç~, ~s- tanbul 2005, s. 33. Sultanlar~n evlenmelerindeld âdet ve usuller için bkz. Uzunça~r~~l~, a.g.e., s. 159-164. Bu bo~anmalarm meydana getirdi~i baz~~ problemlere örnekler için bkz. Aky~ld~z, s. 27-28; J. H. A. Ubicini, 1855'te Türk~ yel, Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser, ~stanbul 1977, s. 118. Örik, a.g.e., s. 18 57 Cemile Sultan ile Mahmud Celaleddin Pa~a, 22 ~ubat 1854 (23 Cemaziyelevvel 1270) tarihinde ç~kan hatt-~~ hümayunla ni~anland~lar (Aky~ld~z, a.g.e., s. 26). Cemile Sultan, Sultan Ab- dülmedd'in üçüncü kad~n~~ Düzdidil kad~ndan 17 A~ustos 1843 senesinde do~du. 3 ya~mday- ken annesini kaybeden Cemile Sultan, anal~~~~ Perestü kad~n taraf~ndan büyütüldü. Mahmud Celaleddin Pa~a'ya muhabbetle ba~lanan Cemile Sultan, evlili~inde mutlu oldu. Mahmud Ce- laleddin Pa~a, Sultan II. Abdülhamid'in tahta geçmesinde önemli rol oynad~. Bu sebeple kendisi ve e~i, en güzel zamanlar~n~~ Sultan II. Abdülhamid'in saltanat~~ esnasmda ya~ad~~ (Uluçay, Padi~ahtan?: Kadu~lan ve Kizlan, s. 154-155). Cemile Sultan öyle nüfuzluydu ki merasimlerde luzkarde~lerinin en büyü~ü s~fat~yla en önde Sultan II. Abdülhamid'in sa~~ taraf~nda yerini al~rd~~ TANZ~ MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 129 aynlmamay~~ ~art ko~mu~tu. Atiyye Sultan da bu durumu çaresizlik içinde kabul etmi~ti58. Bir ba~ka eserde ise Ahmed Fethi Pa~a'n~n daha önce evli oldu~unun Atiyye Sultan'dan sakland~~~~ belirtilmi~tir59. Atiyye Sultan, babas~~ Sultan II. Mahmud'un ölümünden alt~~ ay sonra, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255)'ta Sultan Abdülmedd'in ç~kartt~~~~ hatt-~~ hümayun ile Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye Azâss P° Ahmed Fethi Pa~a ile ni~anland~. Bu hatt-~~ hümayun ile hem çiftin evlili~i ilan edildi hem de "siluiy- yet-i seri~ye"ye nail olan Ahmed Fethi Pa~a ticaret nânrli~ma getirildi81.

(Ay~e Osmano~lu, Babam Sultan Abdülhamid Selçuk Yay~nlar~, ~stanbul 1984, s. 48-49). Ancak Sul- tan II. Abdülhamid'in, Abdülaziz'in 'tatili iddias~yla Mahmud Celaleddin Pa~a'y~~ Y~ld~z'a hap- settirmesiyle i~ler tam tersine döndü. Bu geli~meler kar~~s~nda çok üzülen Cemile Sultan'a, Sultan II. Abdülha~nid, "Milkt haini olan bir insana ~ni~te 4yem~m. Kendisi de koca diyernec, onu unutmas~~ ~art- t~r." haberini gönderdi. Sultan II. Abdülhamid, Mahmud Celaleddin Pa~a'y~~ mahkum ettire- rek, 1880'de Taife sürgün etti. 1884 senesinde de bo~durdu. E~ini kaybeden Cemile Sultan ise büyük bir yasla hayata küsüp, daima siyah ve kahverengi elbiseler giydi. Kocas~n~~ ve çocuk- lar~m kaybeden Cemile Sultan'da asabiyet ba~~ gösterdi. Uzun seneler yata~a ba~l~~ kalan Cemi- le Sultan, 7 ~ubat 1915 (11 Rebiülalur 1337)'te Erenköy'deki kö~künde vefat etti. E~ini çok se- ven Cemile Sultan, son nefesini verinceye kadar Mahmud Celaleddin Pa~a'n~n mektuplar~n' ba~ucundan ay~rmad~~ (Uluçay, Padi~ahlann Kadutlan ve K~zlan, s. 154-156). 58 Örik, a.g.e., s. 17-18; Sakao~lu, ag.e., s. 406. ~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1202. 60 Damad-~~ ~ehriyarili~in ilan edildi~i han-I hümayunda Ahmed Fethi Pa~a'dan Meclis-i Ahkam-~~ Adliye aza's~~ olarak bahsedilirken, evlenmelerinin anlat~ld~~~~ sûrnâmede Ayd~n eski mü~iri oldu~u da vurgulanm~~t~r (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a). 6' Benim veririm; Meclis-i Ahkam-1 Adliye a'zas~ndan mü~ir Ahmed Fethi Pa~a dirayet-i vâfiye ve fetânet-i fitriyye ashab~ndan olarak hakk~nda teveccühât-~~ ~ahanemiz ber-kemâl olmas~yla hem~ire-i muhteremim Atiyye Sultan'~n mti~ariinileyhe akd ü tezvici ve ticaret nezâre- tinin dahi uhde-i istihaln~e tevtibi nezd-i ~ahanemizde tasvib olunmu~~ ve cümleye ma'lum olundu~u üzere Donanma-y~~ Hümâyünumuz el-hâletü hâzihi Iskenderiye câr' übinde bulunub oras~~ dahi Memâlik-i Devlet-i Aliyyemizden olmas~~ cihetiyle orada durmasmda beis olmayarak zâbitan ve neferatma dahi larluyla bak~lara~~nda ~üphe yok ise de el-hâletü hazil~i bu tarafda Tersâne-i Amiremizde dahi Süfün-~~ Hümâyünumuz taaddüd etmekde olarak kalfe-i mesalih- i tersâne ve umûr-~~ bahriyye dahi hüsn-i klareye muhtaç olmak ve Aluned Pa~a ise uzayub kal- mak hasebiyle derya kapudanl~~~na dahi evsaf-~~ hasene ile mevsüf birinin ta'yini ehemm olub Ticaret Naz~n sab~k Said Pa~a dirayetkar ve müstakimül-etvar olmas~~ cihetiyle mü~arüniley- hin uhdesine dahi derya kapudanli~~n~n tevdln tasvib ve tevcil~~ lulinnu~~ olmakdan na~i mü~â- rtinileyhümâ bugün Mâbeyn-i Hümâyün'umuza celb ile ikisinin dahi huzûr-~~ ~ahanemizde me'muriyetleri tevtih ve icra olunarak kurena-y~~ ~ahane~nizden ~zzet A~a muraf' a- kanyle taraf~na i'zam olunmu~~ olma~la sen dahi mü~arünileyhümâ haklar~ndan erzân buyuru- lan i~bu inâyet-i ~ahanemizi cümleye., iLân eyleyesin. Hakk te'a1a hazretleri cümlesini tevfikat-~~ samedâniyyesine mazhar buyursun Amin. Fi 3 Zilkade 1255 (8 Ocak 1840). (BOA, Sada~tt Ad nr. 365, s. 124, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255); Tala~im-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Mehmed Süreyya, Nuhbetül Vekayi, s. 71-72; Ahmed Lûtfi Efen- di, Tarih, c. VI, s. 1033-1034; Güller Karahüseyin, a.g.t., s. 7; BOA, Tahvil Kalemi Defterleri (Atik Vüzera) nr. 39, s. 164, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255).

Belleten C LXXVII, 9 130 SERAP SUNAY

Sultanlara damat olmaya hak kazanan ki~ilerin rütbeleri yükseltilirdi. Çünkü padi~aha damat olacak birinin dü~ük rütbe ve memuriyette bu- lunmas~~ hanedan~n ~erefine dokunurdu62. Ahmed Fethi Pa~a, Atiyye Sultan ile ni~anland~~~nda pa~a unvan~n~~ ta~~d~~~~ için, Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye 'kas l~~~ndan daha itibarl~~ olan ticaret nâz~ rl~~~na, saray damatla- nndan olan Mehmed Said Pa~a da kaptan-~~ deryal~~a atand163. Dü~ün haz~rliklan için 7 Ocak 1840 (2 Zilkade 1255)'ta Harbiye eski Nâz~n Ne- cib Efendi, Atiyye Sultan'~n kethüdahk hizmetiyle görevlendirildi64. Bir ba~ka iradeyle de Atiyye Sultan ile Ahmed Fethi Pa~a'n~n dü~ünü için gerekenlerin yap~lmas~~ ve hatt~n bir suretinin Takvim-i Vekayi' de yay~nlan- mas~~ kararla~t~r~ld~65. Ardmdan, Sultan Al~dülmecid'in huzuruna ça~r~lan Ahmed Fethi Pa~a, kurena-i hassa'dan ~zzet A~a'run refakatiyle adet oldu~u üzere, hatt-~~ hümayunla birlikte Bâblâfi'ye gitti. Burada sadrazam ve di~er rica- lin huzurunda hatt-~~ hümayun Hariciye Nâz~n Re~id Pa~a tarafindan okunarak, Ahmed Fethi Pa~a'n~n damath~~~ herkese ilan edildi ve duaya ba~land~. Atiyye Sultan ile Ahmed Fethi Pa~a'ya evlendikten sonra ikamet etmeleri için merhume Mihrimah Sultan'~n sahilsaray~~ tahsis edildi66.

Nikâh Damad~~~~ ilan edilen ki~inin, ni~an tak~mlar~n~~ göndermesi adetti67. Bundan dolay~, damad~n nikah günü takdimi gelenek olan ni~an tak~- m~yla ilgili haz~rl~ klar~n~~ tamamlayabilmesi için kendisine bir müddet tan~nd~. Haz~rl~ldar~n tamamlanmas~yla ni~anlanndan ak~~ ay sonra, çif- tin nikâh~mn, 25 Haziran 1840 (25 Rebiülâh~r 1256)'ta Per~embe68 gü-

62 Aky~ld~z, a.g.e., s. 27 . " BOA, Sadaret Ad nr. 365, s. 124, 8 Ocak 1840 (3 Zilkade 1255); Takvim-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255); Mehmed Süreyya, Nuhbettil Vekayi, s. 71-72; Ahmed Lütfi Efen- di, Tarih, c. VI, s. 1033-1034; Güller Karahüseyin, a.g.t., s. 7. " BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a; BOA, Sadaret Ad nr. 365, s. 124, 7 Ocak 1840 (2 Zilkade 1255; BOA, irade Dahiliye Tasnifi, (~.DH), nr. 5/224 7 Ocak 1840 (2 7ilkade 1255); Takvim-i Vekayi, nr. 190, 10 Ocak 1840 (5 Zilkade 1255). 65 BOA, ~.DH., nr. 5/229, 9 Ocak 1840 (4 Zilkade 1255). 66 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a. 67 Uluçay, Harem II, s. 90. " Nikah~n k~placa~~~ 25 Haziran 1840 (25 Rebiükâh~r 1256) tarihi, sürnâmenin 15a. va- ra~~nda Sah olarak verilmi~ken; 17b. nolu varakta ise Per~embe günü olarak verilmi~tir (Kr~. BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a; vr. 17b). Ancak bu gün takvime göre asl~nda Per~embedir. Aynca, Takvim-i Vekayi'cle de Per~embe günü olarak verilmi~tir (Takvim-i Vekayi, nr. 201, 13 Tem- muz 1840 (13 Cemaziyelevvel 1256). Adnan Giz çiftin nikah tarihini 7 May~s 1840 olarak vermi~se de yukar~dan da anla~~ld~~~~ üzere bu tarih do~ru de~ildir (Giz, a.g.m., s. 369). TANZ~ MATIN ~LK SARAY DÜ~ÜNÜ 131 nü, müneccimba~~n~n69 en harrh zaman olarak belirledi~i saat olan üç elli dörtte k~y~lmas~~ kararla~t~r~ld~. Atiyye Sultan ile Ahmet Fethi Pa- ~a'n~n nikâhlanna davet olunanlar ile nikâhta vekil ve ~ahit olacaldann bir listesi te~rifat tarafindan düzenlendi. Nikâha kat~lacakiann davetiye- leri ise mâbeyn-i hümayun kâtipleri tarafindan haz~rlanarak, darüssaa- de a~as~~ Büyük Abdullah A~a'ya verildi". Atiyye Sultan'~ n nikâh~ndan önce, Osmanl~~ sultan dü~ünlerinde, damada ve nikâhta görevli baz~~ ki~ilere ne yapacaldarm~~ anlatan ayr~n- uh talimatlar verilirdi. Adet oldu~u üzere, Atiyye Sultan ile Ahmed Fet- hi Pa~a'n~n nikâh~n~~ k~yacak ~eyhülislama, nikah töreninin nerede ve nas~l yap~laca~~n~~ içeren resmi bir talimat verildi. Törenin aynnulanna dair bir di~er talimat ise Damat Ahmed Fethi Pa~a'ya gönderildi. Damat pa~an~ n, nikah günü Enderun-~~ Hümayun'da verilecek bah~i~~ ç~k~nlar~- n~~ haz~rlay~ p, münasip birisiyle göndermesi istendi. Nikâhtan sonra, saat dört buçuk sulannda ise sultan~n ba~~ a~as~~ vas~tas~yla götürülecek ni- ~an ya~l~~~~ bohças~~ ve kar~~l~~~n~n gönderilmesi ile bohçay~~ getirenlere ikram edileceklerden, bohçalann nerede duraca~~na ve düzenlenecek ni~an alay~na kadar tüm aynnular kendisine bildirildi. Ayr~ca, damat taraf~ndan geline gönderilmesi adet olan ni~an tak~m~~ için yap~lacak ala- y~n hangi güzergâh~~ takip ederek saraya ula~aca~~, gerekli düzenleme- lerin yap~lmas~~ ve alaya kat~lacak asker, zab~ta, ferik pa~alar ile di~er gö- revlilerin saat dört buçukta Ticarethane-i Âmire'de haz~r bulunmalar~- n~n sa~lanmas~~ da önceden seraskere bildirildi". H~rka-i Saadet dairesinde k~rlacak olan nikâhm saati erken oldu- ~u için, ayn~~ gün icra olunmas~~ gelenekten olan ni~an alay~~ da nikâhtan

69 Osmanl~~ Devleti'nde padi~ah cülusu, velâdet-i hümayun, sava~~ ilan~, ordunun hareketi, sadrazanun göreve getirilmesi, denize gemi indirilmesi, sultan dü~ünü ve sair durumlarda bi- rinci ya da ikinci müneccimir~~ düzenledi~i zayiçeye göre bir e~ref saati seçilirdi. Yap~lacak i~~ de tespit edilen bu saat ve dakikada gerçelde~tirilirdi. Bu nedenle, müneccimlik müessesesi Os- manl~~ Devleti'nde mühim bir yere sahipti (Uzunçar~~h, a.g.e., s. 369; Salim Aydüz, "Osmanh Dev- leti'nde Münecdmba~~l~k Müessesesi", &Iken, c. LXX/ sy. 257, (2006), s. 231). Osmanh Devle- ti'nde müneccimba~~l~k müeSsesesinin kölderi, tarihi geli~imi ve uygulamalar~~ konusunda aynn- ah bilgi için bkz. Aydüz, a.g.m., s. 167-264. Münecdmba~~~ taraf~ndan u~urlu gün tespiti abart~- tarak, saltanat de~i~imi gibi önemli bir olaydan, sahilhanelere ta~m~hnasma gibi basit bir konu- ya kadar dahi müneccimba~~ya dan~~~larak i~~ yap~l~rd~~ (Abdiiln7i7 Bey, a.g.L , s. 3€6-367). 70 Abdullah A~a, davetiyelerin ilgililere bir gün öncesinden teslimini sa~lad~. Davetiye gö- türenlere, sadrazamdan 500, ~eyhülislam ve vezirlerden 300'er ve di~er ki~ilerden 200 kuru~~ bah~i~~ verildi (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a). BOA, Sadaret Ad, nr. 366, vr. 17b. 132 SERAP SUNAY

sonra yap~lacakt~. Sultan Abdülmecid de ni~an alay~n~~ Bayezid'deki kasr-~~ hümayundan izleyecekti72. Haz~rl~klar kapsam~nda, nikâhta hizmet edecek H~rka-i Saadet ha- demeleriyle, Enderun-~~ Hümayun a~alanna da~~t~lmas~~ adet olan bah- ~i~ler ve kimlere da~~t~laca~~~ te~rifatça belirlendi. Düzenlenen pusula ve hediyeler, nikâh günü da~~t~lmak üzere, Hazine Kethüdas~~ Sad~ k Efen- di'ye teslim edildi". En ince aynnt~sma kadar planlanan nikâhta, verilen talimat üzerine, sadrazam resmi törenlerde giydi~i setriyle74 birlikte ni~an~ n~~ takt~, ~eyhülislam geleneksel k~yafetleri olan imâme" ve bi- ni~iyle76, vezirler ile di~er davetliler de sadece ni~anlanyla törene kat~l- d~. Geleneksel olarak sultan nikâhlarm~n k~y~ld~~~~ H~rka-i Saadet dairesine geçmeden önce, müneccimba~~mn belirledi~i hay~ rl~~ saati bekle- mek üzere hepsi silahtar a~a dairesinde topland~ 77. Atiyye Sultan ile Ahmed Fethi Pa~a'n~n nikah törenlerine devrin ri- câlinden, sadrazam, ~eyhülislam, serasker, kaptan pa~a, Hariciye Nâz~- n Re~id Pa~a, Asâkir-i Hassa Mü~iri R~za Pa~a, Meclis-i Ahkâm-~~ Adliye Reisi Hasib Pa~a, Maliye Nâz~n Elhac Salb Pa~a, darüssaade a~as~, hazi- nedar a~a, hazine kethüdas~, valide sultan~n ba~~ a~as~, valide sultan~n kethüdas~~ Tahir Beyefendi, Atiyye Sultan'~n kethüdas~~ Elhac Necib Efendi, te~rifati efendi, müneccimba~~, Ayasofya ~eyhi Elhac Yusuf Efendi'nin vekili ~eyh Murad Efendi, Sultan Ahmed ~eyhi'nin vekili ~alc~~ Ali Efendi ile bunlara hizmet eden te~rifat memurlanyla, H~rka-i Saadet hademeleri kat~ld~".

72 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15a. 7" Sadrazam, ~eyhülislam, se~-asker, kaptan pa~a, hariciye nâz~ n, Hassa Mü~iri R~ za Pa~a, Hasib Pa~a ve Saib Pa~a taraflanndan 5000'er; valide kethüdas~ yla Atiyye Sultan'~ n kethüdas~~ Nedb Efendi taraf~ndan da 2500er kuru~~ verildi. Damat Ahmed Fethi Pa~a tarafindan da verilmesi adet olan bah~i~ler, kap~ kethüdas~~ Abdülhalim Efendi vas~ tas~ yla verildi (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b). " Düz yakah, önü ilikli resmi durumlarda giyilen çuhadan yap~lm~~~ elbise (~emseddin Sami, Kamus-: Türki, Enderun Kitabevi, ~stanbul 1989, s. 708; Ferit Develio~lu, Osmanl~ca-Türkçe Ansiklopedik Ltigat, Ayd~ n Kitabevi Yay~nlar~, Ankara 1993, s. 945). 7' Sank (Develio~lu, a.g.e., s. 432). Uleman~ n ve yüksek rütbede bulunanlar~ n giydikleri geni~~ cüppeye verilen ad (Meh- met Zeki Pakalm, Tarih Dimleri ve Terimlen; Milli E~itim Bakanl~~~~ Yaymlan, c. I, ~stanbul 2004, s. 235). " BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b. 78 Bunlardan müneccimba~~na kadar olanlara birer adet murassa kutu hediye edildi. Mü- neccimba~~na ise saat ba~~na 4.000, Murad Efendi'ye 3.000, ~ala Ahmed Efendi'ye 2.500, ara- lannda payla~ur~ lmak üzere, te~rifat memurlarma 7.500 ve H~ rka-i Saadet hademelerine de 10.000 kuru~~ bah~i~~ verildi (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 16a). TANZ~ MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 133

Nikâh için 25 Haziran 1840 (25 Rebiülâh~r 1256)'ta Per~embe gü- nü yukanda belirtilen tüm davetliler, nikâh saatini bekledikleri silahtar a~a dairesinden, H~rka-i Saadet odas~~ haricinde Arslanhane" denilen odaya geçti. Burada otururken kendilerine gül suyu ve tütsü verildi. ~eyhülislam, önce, Atiyye Sultan'~n vekili darüssaade a~as~m ile ~ahitle- ri Tahir A~a ve Valide Sultan'~n ba~~ a~as~~ Abdülkâni A~a'run vekâlet ve ~ahidilderini yazd~. Daha sonra ise Damat Ahmed Fethi Pa~a'n~n vekili Sadrazam Rauf Pa~a ve ~ahideri Serasker Mustafa Pa~a ile Hassa Mü~i- ri R~za Pa~a'n~n vekil ve ~ahidiklerini ald~. Usulden olan, damad~n k~z tarafina vermekle yükümlü oldu~u, mehr-i muaccel ve mehr-i müec- ce181 taraflann nzas~yla 1001'er kese akçe82 yani 500.500'er kuru~~ olarak belirlendi. Bundan sonra H~rka-i Saadet dairesine geçildi. Burada, önceden haz~rlanm~~, kö~ede duran beyaz ihram üzerine ~eyhülislam, onun sa~~ tarafina Atiyye Sultan'~n vekil ve ~ahideri, sol tarafina da da-

Tarihi kaynaldarda Arslanhane olarak bahsedilen Topkap~~ Saray~'ndaki bu mekarun di~er ad~~ Arzhane'dir. Valide Sultanlann padi~ah o~ullanna "Arsla~um" diye hitap etmelerin- den Arslanhane; padi~ahm enderundaki arz a~alanyla görü~tü~ü, onlar~ n arzlann~~ sundukla- n yer olmas~~ münasebefiyle de Arzhane denilmi~tir. Oda, önemli günlerde sadrazam ve saray ileri gelenlerinin topland~klar~~ bir mekand~ r (Hilmi Ayd~n, "H~rka-i Saadet Dairesi Ve Mukad- des Emanetlerimiz", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yaymlan, c. 11, Ankara 1999, s. 548). 80 Islahat ve Tanzimat dolay~s~yla sultan dü~ünlerinde baz~~ de~i~imlerin ya~and~~~n~~ vur- gulayan Uluçay, o zamana kadar ba~rolü oynayan darüssaade a~as~ n~n eski önemini kaybetti- ~ini söyler. Art~k sultanlar~n vekfili~ini darüssaade a~as~ n~n de~il, ba~~ mabeyncinin yapt~~~n~~ ifade eder (Uluçay, Harem II, s. 109). Ancak Tanzimat sonras~nda yap~lan sultan dü~ünlerinde tespit edebildi~imiz kadar~yla: Sultan II. Mahmud'un k~zlar~, Atiyye Sultan ve (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b, Adile Sultan ile (Takvim-i V~kayi, nr. 287, 24 May~s 1845 (17 Cemaziyelev- vel 1261), Sultan Abdülmecid'in k~z~~ Refia Sultan'~n (Aky~ld~z, a.g.t., s. 28) ve Sultan II. Abdül- hamid'in k~zlar~~ Naime Sultan (Betül Kübra B4ce, IL Abdülhanad'in K~z~~ Nannt Sultan'~n Htryan, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Islam Tarihi Bilim Dal~, Bas~lma~nt~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2008, s. 44), Zekiye Sultan ve onun nikalundan 4 gün sonra nikahlar' ki- y~lan Saliha, Nazime ve Esma Sultanlar~n (Cevriye Uru, Sultan H Abdidl~wnid'in K~z~~ Zekiye Sultan'~n Hayat~~ (1872-1950), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yalunça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Bas~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2010, s. 13) vekilleri, dü~ünleri Tanzimat ön- cesinde yap~lan Saliha (Aynur, a.g.e.„ s. 22) ve Mihrimah Sultanlar~n nikahlannda (Arslan, Os- manh Saray Dü~iinle~i ve ~enlikleri 4-5, s. 19; Baycar, s. 26) oldu~u gibi darüssaade a~as~chr. 81 Mehr evlenirken erkek taraf~ ndan kad~na verilen nikah bedelidir. ~ki türü vard~r: bi- rincisi mehr-i muaccel ki nikahta k~z taraf~na verilen a~~rl~k, para, ba~hkur. Mihr-i müeccel ise bo~anma veya vefat halinde k~z tarafina verilmesi gereken nikah esnas~ nda kararla~unlm~~~ olan bedeldir (Sami, a.g.e., s. 1436; Develio~lu, a.g.~., s. 603). Mehr ve çe~itleri hakk~nda ayr~n- t~l~~ bilgi için bltz. Halil Cin, Isl~ ~f n ve Osmanl~~ Hulatkwaia Evlenme, Ankara Üniversitesi Bas~mevi, An- kara 1974, s. 210-261. " I kese ake 500 kuru~tur (Sami, ag.e., s. 1335). Saliha ve Naime Sultan'~ n, mehirleri de 1001 kesedir. (Aynur, a.g.~., s. 22; Ba~ce, a.g.t., s. 44) 134 SERAP SUNAY

mad~n vekil ve ~ahideri ile di~er ridll oturdu. Tütsüler konularak, vakt-i mes'ud yani müneccimba~uun belirledi~i nikah için en hay~rl~~ saat geldi- ~inde, ~eyhülislam taraflar~n ~ahitlilderini ald~~ ve nikah senedi yap~ld~. Çiftin nildh~n~n luy~lmasm~n ard~ndan kap~lar aç~ld~. Davetliler, ~eyhle- rin toplu olarak ettikleri hay~r dualarmdan sonra, tekrar Arslanhane'ye geçerek, kahve ve ~erbet içip da~~ld~lar. Nikâhtan sonra da on adet kur- ban kesildi".

Ni~an Alay~~ Nikah~n ardmdan, ayn~~ gün yap~lmas~~ adet olan ni~an alay~~ töreni ba~lad~. Alay için daha önceden seraskere toplanmalar~~ tebli~~ edilen" ferik ve liva pa~alar, rnirlivalar, kaymakandar, alay emini beyler, binba- ~~lar iki yiln-r adet yüzba~~, mülaz~m ve çavu~~ ile iki tabur m~z~ka tak~m~~ haz~r bulundu85. Ni~an takunuu götürmek üzere de sadrazamm dairesinden 16, Ahmed Fethi Pa~a'nm dairesinden 25, serasker, hariciye nâ- Hasib Pa~a, Sall~~ Pa~a ve di~erlerinin dairelerinden toplam 130 a~a haz~r edildi. Bu hizmet için a~alara padi~ahtan 18.000, damattan 7.500 olmak üzere toplam 25.500 kuru~~ bah~i~~ verildi". Ahmed Fethi Pa- ~a'n~n bulundu~u Ticarethane-i Amire'de toplanan kalabaldda yola ç~- kan ni~an alay~, Hamidiye Türbesi'nden Bahçe Kap~s~~ Caddesi'ne, Çak- makçdardan, Bayezid Meydan~'na ç~k~p, Kökçüler Kap~s~'ndan geçerek Divân Yoluyla, orta kap~dan saraya ula~t~. Alay, sadrazanu selandad~k- tan sonra geri döndü. Gelen ni~an talum~, orta kap~n~n sa~~ tarafindan meyve tablalarmdan ba~lanarak, mücevher talumlarma kadar s~ras~yla K~zlar Kap~s~~ taraf~na dizildi. Valide Sultan da merasirni biti~ikteki ku- leden izledi87. Damadm gönderdi~i ni~an tak~m~nda, dairelerden toplanan hademelerin yan yana olarak ba~lar~nda ta~~d~klar~~ 100 adet meyve ve ~eker tablas~, 5 adet Saksonya sahanlar içinde ~ekerleme tablalar~, S'er çelik tablada 10'ar üstüfe88 ve lahuri" ~al, Atiyye Sultan'~n annesi-

86 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 15b. 84 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 17b. " BOA, Sadaret Ad nr. 366, Vr. 16a. 86 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 16b. 87 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 16a. 88 Safrar~bolu'da ipekli bir kuma~a verilen ad (M. Esiner özen, "Türkçe'de Kuma~~ Adla- r~", Tarih Dergisi, Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Matbaas~, sy. 33, Istanbul 1982, s. 338). " Hindistan'm Lahur kentinde dokunan bir nevi ~al kuma~' (özen, a.g.m, s. 325). TANZ~MAT'IN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 135 ne üzeri yaftah mükemmel bohça, iki kalfa= ta~~d~~~~ içi baharat ve gü- zel kokular dolu iki adet büyük gümü~~ sand~k, l'er adet gümü~~ sini ve sahan, damad~n a~alann~n ta~~d~~~~ 5 gümü~~ tepside mehr-i muaccel ile 5 gümü~~ tepside mücevherler vard190. Harem teberdârlan ile zülüflü te- berdârlar, hafif tak~mlar~, hazine-i hümayun a~-alan da a~~r tak~mlar~~ yani mücevherleri al~p hareme götürdüler. Tepsi ve tablalann hepsi Ahmed Fethi Pa~a tarafindan mühürlenmi~ti. Ni~an alay~nda bulunan tüm hediyelerin miktar~n~~ gösteren mühürlemni~~ bir adet defter de k~r- m~z~~ atlas bir kese içinde te~rifatç~~ taraf~ndan darüssaade a~asma teslim edildi~i esnada, sadrazam k~zlar kap~s~n~ n yan~nda durmaktayd19'. Bah- ~i~lerini alan görevliler geri döndü92. Damad~n geline gönderdi~i ni~an tak~m~na kar~~l~ k, sultandan damada gitmesi adet olan ni~an ya~li~~~ bohças~~ da Atiyye Sultan'~n ba~~ a~as~~ ve beraberinde k~rk sadrazam kavas~, on hassa kap~c~s~~ ve te~rifat memurlanyla Ticarethane-i Âmire'ye götürüldü. Ni~an ya~l~~~~ bohças~- n~~ teslim alan Damat Ahmed Fethi Pa~a gelenlere kahve, çubuk ve ~erbet ikram etti. Kar~~l~~~~ olan bohça ve bah~i~ler de gelenlerle belli bir güzergâh takip edilerek, Hoca Pa~a'dan, So~ukçe~me Kap~s~'ndan harem kap~s~na kadar götürüldü. Dönü~te, ni~an alay~, Bayezid'den ge- çerken, merasimi buradaki kasnndan seyreden Sultan Abdülmecid'i te- mennâ ile selamlad~. Burada da bir k~ta m~z~ka tak~m~~ görev ald~93. Damad~ n yükürnlülüklerinden birisi de nikah günü, ni~an alay~ n- dan evvel, padi~aha mücevherli bir lul~ç ve murassa talumh bir at takdim etmekti. Ahmed Fethi Pa~a da bu âdeti yerine getirdi. Nikâhm ar- d~ndan ni~an ya~li~~~ bohças~~ Ahmed Fethi Pa~a'ya ula~uktan sonra, kendisi saraya gelerek, Sultan Abdülmecid'e ~ükranlann~~ sundu, ertesi gün de Bâb~âli'ye

Dü~ün Dü~üne kat~lan davetlilerin a~~rlanmas~~ ve ~enlikler için Mihrimah ve Saliha Sultanlannki gibi Dolmabahçe'de95 yap~lmas~na karar verilen

9° BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 17a. 91 BOA, Sadaret Ad nr. 366, yr. 16a. " BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 166. 93 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 166. 94 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 17a. " Arslan, Osmanh Saray Dii~iinteri ve ~enlikleri 4-5, s. 21-23, 70; Aynur, a.g.e., s. 22-23. Ubicini, dügünlerin aç~k havada yap~lmas~n~n Do~u ve Güney ülkelerinde adet oldu~unu belirtir ( Ubi- cini, a.g.e., s. 113). 136 SERAP SUNAY

Atiyye Sultan'~n dü~ünü, nikâhtan yakla~~k bir buçuk ay sonra, 7 A~ustos 1840 (9 Cemaziyelâh~r 1256) Cuma günü ba~lad~". Yedi gün97 boyunca süren dü~ün için yap~lmas~~ gereken haz~rliklar bir irade ile ilgililere bildirildi". Haz~ rl~ klar kapsam~nda, kasr-~~ hümayunun baz~~ yerle- rinin tamiri emredildi. Padi~aha mahsus odan~n üç tarafl~~ toplam 26 adet yast~klan ile perdelerinin yenilenmesi ve 10 adet sandalye temin edilmesi gere~i bildirildi. Kasnn di~er istirahat odas~~ ile alt kat~ndaki odan~n birer ve ön tarafindaki büyük odan~~ n ise alt~~ taraf~~ ve te~rifat odas~n~n da bir taraf~ n~n perdeleri ve lüzumlu olan sandalyeleri, Mali- ye Naz~n Sa~lb Pa~a tarafindan temin edildi". Dü~ünde atflacak fi~ekler hakk~nda ise daha sonra ç~kar~lacak bir iradeyle bilgi verilecekti'°°. Düzenlenecek dü~ünde verilecek ziyafetlerde davetlilerin rütbele- rine göre belirlenen günlerde a~~rlanmalan için, yap~lan haz~ rl~ klar kapsam~nda dü~ünden bir hafta önce yani 31 Temmuz 1840 (1 Cema- ziyelâh~r 1256)'ta Dolmabahçe'de bugünkü stadyumun yerinde bulu-

BOA, Sadaret Ad nr. 366, ve. 18a; Ce dde-i Havdelis, nr. 2, 10 A~ustos 1840 ( ~ l Cemazi- yelâh~r 1256);Talarim-i Vekayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cemaziyelâh~r 1256). " BOA, Sadaret Ad nr. 366, ve. 18b. Zifaf gecesinin ertesi 14 A~ustos 1840 (16 Cemazi- yelâh~r 1256) Cuma günü, Ahmed Fethi Pa~a, mâbeyn-i hümayuna gelerek Sultan Abdülme- ~ cid'e ükranlann~~ sundu (Ceride-i Havadis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemaziyelâh~r 1256); Tak- Vekayi, nr. 205, 8 Eylül 1840 (11 Receb 1256). 98 Marf~z-~~ çâker-i kemineleridir ki; Sür-~~ ~~ hümâyiin- meserret-nümün cenâb-~~ mülükânenin cedide tatbIkan icrâs~~ z~m- nmda müteallik olan irâde-i seniyye-i ~âhâne mucebince te~rifât tarafindan tertib ve tanzim olunan defterleri hâk-pâ-i hümâyün-~~ ~âhâneye bi't-takdim manzür-~~ mealimevfür-~~ cenab-1 ~ pâdi â'hi buyurulmu~~ ve deffitir-i merkümede tertib ve beyân olunan ~eyler münâ'sib ve yolun- da görünmü~~ olub nimetullah-~~ sür-~~ hümâyün-1 meymenet makrün-1 mülükâneye cemaziye- lâhirin dokuzuncu Cuma günü ~ürff olunaca~mdan ber müceb-i deffitir iktizâsm~n kâmilen ic- râ k~hnmas~~ ve gelecek Per~embe günü mah-~~ mezkiirun gurresi olma~la ziyâfet-i hümâyün ça- ~ d rlann~n yevm-i mezkürda rehine mübâ~eret olunmas~~ ve düvel-i ecnebiye süferâsma mu- kaddemki sür-~~ hümâyün-~~ ~â'hânede tertib olunan ziyâfet e~erçi otâk-~~ hümâyün derünunda icrâ olunmu~~ ise de el-hâletü hâzihi otâk-1 atik fersüde olmu~~ ve tüfenkhâ'ne vapuru ebniyesi cesimce mahall oldu~undan bu defaki ziyâ'fet-i seniyyenin orada icrâ's~~ münâsib mütâlaa olun- ~~ mu olmak hasebiyle mahall-i mezkürun dahi ~imdiden tanzImât-~~ icâbiyesine bak~lmak üzere keyfiyetin harbiye nâz~n atüfetlü bey efendi bendelerine tenbih buyurulmas~~ ve sür-t hümâ- yün-~~ mezkiir geceleri endâht olunacak fi~enk husüsuna dair irâde-i seniyye keyfiyeti bundan ~ sonraca bildirilece inden fakat sâhilhâneler pi~gâh~nda sâb~lu misüllü kandil ikâd olunaca~~- n~ n evvelce ilân olunmas~~ husüslanna irâde-i isâbet mutâde-i cenâb-~~ cihândâ'ri ~eref pirâ-i su- niih ve sudür buyurulmu~~ olma~la mucebince icâbln~n icrâs~~ bâb~nda (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18a). 99 BOA, Sadaret A d, nr. 366 ve. 1811 "> BOA, Sadaret Ad nr. 366, ve. I8a. TANZ~MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 137 nan eski Tüfenkhane binas~~ etraf~nda101 çad~ rlar kuruldu". Ayr~ca, ri- câl, ulemâ, asker, dersiâm, müderris, me~âyih gibi pekçok görevlinin a~~rlanabilmesi için de sadrazama kasr-~~ hümayun tahsis edildii°3. Dü- ~ün, canbazlar ve di~er oyunculann seyircileri selamlamalanyla ba~la- dil". Halk, Türk ve Ermeni kad~nlar~n~n bindi~i arabalar ve yabana gruplar bu çad~rlann etrafinda topland~. ikramlar için, Ç~ ra~an sara- y~nda bulunan be~~ yüz a~ç~, davetliler için sürekli yemek ve içecek ha- z~ rl~yorlard ~~ 1°5. Ubidni'nin di~er sultan dü~-ünleri içerisinde en görkemli olarak tasvir etti~i", Atiyye Sultan'~n dü~ününde, kendisinden önce evlenen sultanlann dü~ünlerine nazaran baz~~ ufak farkl~liklar dikkati çeker. Da- ha önce yap~lan sultan dü~ünlerinde geceleri, kandillerle ayd~nlat~lan, kasr-~~ hümayun ve çad~rlarda ikamet edip, kutlamalar için meydanda at~lan fi~ekleri izlemek adettendi. Ancak at~lan fi~ekleri izlemek isteyen- lerin izdihama yol açmas~~ ve bunun dü~üne gelen misafirlere zarar vermesi üzerine, Atiyye Sultan'~n dü~ününde, fi~ekler önceki sür-~~ hüma- yunlardaki gibi meydandan de~il, Ç~ ra~an Sahilsaray~'n~ n önünde bekleyen üç saldan at~ld~. Saat bir sular~nda ba~layan ve üçe kadar süren fi- ~ek gösterilerini; herkes hane, sahilhane ve mesirelerden izledi. Bu de- ~i~iklik neticesinde dü~ün ~enliklerinin yap~ld~~~~ yerde gece konakla- maya gerek kalmad~~~ ndan, tüm memurlar saat 1 l'den sonra yerlerine dönüp, ertesi gün saat 2 dvarlannda geri geldi t°7.

'°' ~ehsuvaro~lu, a.g.m, s. 1202. 102 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18a. Bunlardan, serasker, kaptan-~~ derya, Re~id Pa~a, Hasib Pa~a, Salb Pa~a, Valide Sultan'~n kethüdas~~ Tahir Pa~a, devi nânn ve Atiyye Sultan'~n kethüdas~~ Elhac Necib Efendi, Surre Emini Hac~~ Mustafa A~a ile te~rifatç~ya, âmectlye, mektu- blye, beylikçiye, kâtibe, tezkireciye, haridye kâtibine ve tercümana dü~ün meydan~nda olmak üzere, birer çad~ r kurulurken; a~a~~~ meydanda da Be~ikta~~ muhafin ~zzet A~a'ya, telhisçiye, kol a~asma, yirmi nefer askere, kavas ba~~na, kavaslara, rakkaslara, hânendelere, müslüman canbazlara çad~rlar kuruldu (BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a-19b). Ubicini, tüm devlet ricâ- lir~in dü~ün yerinde olmas~na ra~men, devlet i~lerinin aksaulmadan yürütülmesinin kendisin- de büyük hayret uyand~rd~~~n~~ söyler (Ubicini, a.g.e, s. 114). Vekayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cemaziyelâh~r 1256). 104 Cerf~le-i Havddis, nr. 2, 10 A~ustos 1840 (11 Cemaziyelâlur 1256). 1°5 Ubicini, a.g.e, s. 114. 106 Ubicini, a.g.e, s. 113. 107 BOA, Sadaret A. d, nr. 366, vr. 18b. Sultan II. Mahmud'un di~er k~z~~ Saliha Sultan'~n dü~ününde, kasr-~~ hümayunda a~~rlanan davetlilerin ço~u; çad~ rlarda a~~rlananlann ise baz~- lar~, davet edildikleri günlerin haricinde de geceleri kal~p fi~ek gösterilerini izlemi~lerdir (Tak- V~kayi, nr. /34, 17 Haziran 1834 (9 Safer 1250). 138 SERAP SUNAY

Atiyye Sultan'm dü~ününde farkl~l~k gösteren durumlardan birisi de yabana devlet sefirlerinin a~~rlanaca~~~ yerdi. Daha önceki dü~ün- lerde padi~ah çad~rmda misafir edilen sefirlere verilecek ziyafetin, çad~- r~n çok eskimesi nedeniyle, Tüfenkhane Vapuru Binas~'nda'°° düzen- lenmesi emredildi. Buran~n haz~rlanmas~~ t°9 ve meydana çad~rlarm ku- rulmas~~ görevi Harbiye Nâz~n Arif Beyefendi'ye verildi"°. Dü~ün ~enliklerinin aydmlatmasm~~ sa~layan, Galata, Üsküdar, Eyüp (bilâd-~~ selâse) ve tüm sahillerde yak~lmas~~ adet olan kanclillerle ilgili de yeni bir düzenleme yap~larak, sadece sahilhanelerde kandil ya- k~lmas~~ usulü getirildi". Bahçekap~s~'ndan Bo~aziçi'nin Rumeli ve Anadolu tarafiar~ndaki Topkap~~ ve Ç~ra~an Sahilsaraylan ile sultanla- r~n sahilsaraylan ve tüm sahilhanelerle sair mahallerde kandiller yak~- larak, ~ehir ayd~nlauld~"2. Bununla beraber, yine geleneksel olan, geceleri top at~~mm ise tamamen yasakland~~~~ bildirildi'''. Ancak bu kurala istisna olarak, sefirlerin padi~ah için att~ldan yirmi bir pare top at~~ma, devlet protokolü gere~ince cevap verildi"4. Tüm bunlar, Tanzimat'm ilk saray dü~ününün yenilikleri olmakla birlikte, Atiyye Sultan'm dü~ü- nü, genel manada, Tanzimat'~n hemen öncesinde yap~lan karde~leri Sa- liha ve Mihrimah Sultanlar~n sür-~~ hümayunlanndan çok farkl~~ de~ildi. Eldeki yerlerle birlikte, Davis'in saray dü~ünlerinde uygulanan baz~~ göreneklerden vazgeçilmesine ra~men, Osmanl~~ saltanat~= varl~~~n~~ sürdürdü~ü müddetçe birçok eski âdetin ya~at~ld~~~n~~ ifade etmesi de bu fikrimizi destekler niteliktedir "5.

1" Dolmabahçe'de buhar (vapor) gücüyle çal~~acak makinelerin i~~ görmesi için in~a edilen tüfek fabrikas~~ (vaporhâne ebniyesi) (Gültekin Y~ld~z, Nierin Ad~~ Tok Zorunlu Askerli~e Geçi~~ Süre- cinde Osmanh Denfrti'~lde Siyaset Ordu ve Toplum (1826-1839), Kitabevi, Istanbul 2009, s. 452-453). i°9 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18a. Sultan II. Mahmud'un di~er k~zlar~~ olan Saliha Sul- tan ve Mihrimah Sultan'm dü~ünlerinde sefirler, maiyyetindekilerle birlikte, çad~rda a~~rlan- d~lar (Takvim-i Vekayi, nr. 84, 17 Haziran 18.34 (9 Safer 1250); Takvim-i Vekayi, nr. 129, 2 Haziran 1836 (16 Safer 1252). "° BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18b. BOA, Sadaret A d, nr. 366, vr. 18b. "2 Takvim-i Vekayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cemaziyelâh~r 1256). "3 BOA, Sadaret A d, nr. 366, vr. 18b. Cerfde-i Havddis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemaziyelah~r 1256). "3 Davis s. 93. 18 Mart 1898'de evlenen II. Abdülhamid'in km Nain~e Sultan'm ni- kâh ve dü~ünü, Atiyye Sultan'm dü~ünün üzerinden uzun y~llar geçmi~~ olmas~na ra~men, ni- kâlun Y~ld~z Saray~'nda k~y~lmas~~ ve Naline Sultan'm ilk defa beyaz gelinlik giymesi gibi ça~~n getirdi~i do~al yenilikler d~~~nda di~er sultan dü~ünlerine benzer ~ekilde yap~lm~~t~r (Ba~ce, & 3749). Bununla birlikte, Tanzimada ba~layan süreçte, saray dü~ünlerinin yan~~ s~ra, TANZ~ MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 139

~kisi çeyiz ve gelin alay~na ayr~lan dü~ünün kalan günlerinde gelecek davetlilerin, ba~lang~çta ricâl, ulemâ ve askerlerle s~n~rl~~ kalmas~~ dü- ~ünüldü. Ancak Sultan Abdülmecid'in luzkarde~i Atiyye Sultan'a duy- du~u hürmet, devletin ~arundan dolay~, bütün reaya, fukara, dervi~ân ve bendegâna merhameti gerekçe gösterilerek, dersiâm, müderris ve me~âyihin de davetleri için irade ç~kt~. Dü~ünde yap~lacak gösteriler ve sergilenecek oyunlar için ise Dolmabahçe'de, a~a~~~ meydandaki kasr-~~ hümayunun önündeki bahçeye, Frenk ip canbazlan için büyük halatlar ve çe~itli sanatlar icras~~ için de direkler kuruldu. Sahilden, yukar~daki kasr-~~ hümayunun yalumndaki çe~meye kadar olan alana ise çifte halatlar kuruldu. Burada, izleyenleri, hayrete dü~ürecek güzellikteki göz- ba~ahk yani illüzyon sanat~~ ve canbaz ba~~n~n gösterileri sergilendi. Or- ta oyunlar~~ oynand~. Kasr-~~ hümayun ve çad~rlarda da her gün rakkas ~ ve sazendelerle e~lenceler düzenlendi1 6. Dü~ünün alt~nc~~ günü, cihâz alay~~ ad~~ verilen Atiyye Sultan'~n çeyi- zinin gitti~i tören yap~ld~"7. Her ~eyiyle yeniden yap~lan Atiyye Sul- tan'm çeyizi için gerekli malzeme, ne için kullan~laca~~~ ile hepsinin fi- yatlan tek tek defterlere kaydedildi ll 8. Düzenlenen çeyiz tak~m~, gümü~~ kakmah kadife ve atlas sand~ldarla; üzerleri s~rma i~lemdi al çuha ba~- lara yerle~tirildi119. Burada, elmash, indi, s~rma i~lemeli entarilerden, kitaptan i~lemeli fermayi~, canfes, ipek gibi de~erli ta~~ ve kuma~lardan, p~rlanta, elmas, inci, s~rma i~lemeli °yal~~ ni~an çevresinden, inci, s~rma, timi ve çe~itli malzemelerle i~lenmi~~ ni~an bohçalarmdan, roza elmas, inci, timi i~lemeli kahve, ça~nigir, diz pu~idelerinden, atlas, canfes, k~- laptan, kadife seccadelerden, damat için haz~rlanan elmas ve inci i~le-

Osmanl~~ toplumunun evlenme ve nikah kurallar~yla ilgili de düzenlemeler yap~lm~~t~r. Bu kapsamda kutlamalarda silah at~lmas~, k~z ka9r~lmas~~ ve ba~l~k paras~n~n yasaklanmas~~ ile dü- ~ün masraflarm~n azalulmasma dair kanunlar ç~kar~lm~~t~r. Ancak tüm bu önlemlere ra~men, yap~lan yasal düzenlemeler, Osmanh toplumunda, gelenek ve göreneklerin ~ekillendirdi~i ör- 6 kurallann yerini alamam~~ur (Tülay Erco~kun, Osmanl~~ imparatorlu~u'~ula 19. ri ~lda Evlilik ve Art.- Ulus Dair Düzenlemeler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yak~nça~~ Tarihi Anabilim Dal~ , Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Ankara 2010, s. 220). 116 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 18b. "7 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a; Talanm-i Velsayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cema- ziyelâh~r 1256). 118 Topkap~~ Saray~~ Müzesi Ar~ivi Defterleri, (TSMA, D.), nr. 976/01; TSMA, D., nr. 977/01; TSMA, D., nr. 980/01; TSMA, D., nr. 980/02; BOA, Hazine-i Hâssa Nezared Defterle- ri, (HH.d.), nr. 22921. Bunlardan son iki defter, Atiyye Sultan'~n vefaundan sonra düzenlen- mi~tir. 119 ~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1201. 140 SERAP SUNAY

meli berber pe~kirlerinden, gümü~~ tepsiler, taslar, aynalar makas, inci ~ ve s rma i~lemeli yorgan, yatak, ~ilte ve dö~ek yüzü, çar~af, elvan pul i~- lemeli ~erbet ya~li~~, havlular, ihramlar, s~rma i~lemeli atlas çantalar, sand~klar, yemek tak~mlar~, ka~~kLar ve tek tek bahsi mümkün olamayan pek çok k~ymetli e~ya mevcuttu '2°. Atiyye Sultan'm mükemmel bir ~ekilde haz~rlanan çeyizinde en dikkat çekici e~yalardan birisi de damat Ah- med Fethi Pa~a için, 37.954 kuru~a mal edilen, roza elmas ile süslü, al- t~n üzerine 'nine tu~ral~~ m~z~ka çalan sakal tara~lyd1121. Ayr~ca çiftin ikamet edece~i Arnavutköy sahilhanesinin mefru~au da sultan~n çeyizinde 122. yer alm~~ t~ Atiyye Sultan'~n cariyelerine verilen hediyelerle birlikte, bu görkemli çeyizinin hazineye maliyeti bir defterde 7.443.061 kuru~~ iken '23 bir ba~ka çeyiz defterinde ise 6.756.961 kuru~~ olarak verilmi~- tir124. Ayr~ca dü~üne davet edilen ~eyh, müderris, imam, hatip ve di~er-

I 20 TS""~v~t D.,~, nr. 976/01; TSMA, D., nr. 977/01; TSMA, D. 980/01; TSMA, D., nr. 980/02; BOA HH.d., nr. 22921. 12' BOA HH.d., nr. 22921 vr. 3a; TSMA, D., nr. 980/01, vr. 3b; TSMA, D., nr. 980/02, vr. 2a. 122 TSMA, D., nr. 980/01, vr. 513-6a; TSMA, D., nr. 980/02, vr. 4b;TSMA, D., nr. 976/01, vr. 613. 23 TSMA, D., nr. 976/01, vr. 6b. Atiyye Sultan'~n çeyizinde mevcut olan e~yalar d~~~nda yeniden tanzim olunan e~ yalann ve sahilsaraym~ n mefru~at~~ için ise toplam 3.599.500 kuru~~ ~~ harcand (TSMA, D., nr. 980/02, vr. 4b ). Uluçay, Atiyye Sultan'~n çeyizi için 3.037.519,5 kuru~, dü~ ~~ ününde da t~lan hediyeler içinse toplam 294.486 kuru~luk harcand~~~n~~ söyler (Ulu- çay, Harem //, ~ s. 94). ehsuvaro~lu, Sultan II. Mahmud'un, k~z~~ Atiyye Sultan'~n çeyizini vefat etmeden önce haz~ rlamaya ba~lad~~~n~~ iddia eder. Bu çeyizde, mücevherler, bir çekmece için- de zümrüt yüzükler, karanfil resminde birçok p~rlanta i~neler, üç adet çiçek ve k~ymetli ta~lar vard~ . Bunlara ilaveten, Sultan II. Mahmud'un, Atiyye Sultan'a "gelin oldu~u vakit verilecek" ~art~yla arrtu~~~ mücevherler ile oldukça k~ymetli ~~~ineli e~ya ve saatler, roza bilezikler, iri ta~- larla i~lenmi~~ taç, mineli dürbün, roza çiçekler, mücevherli saatler oldu~undan bahseder (~ehsuvaro~lu, a.g.m., s. 1201). 124 TS131", "' D., nr. 980/01, vr. 6a. Bu fark iki deftere de kaydedilen çeyiz masrafiann~n ba- z~~ yerlerde farkl~ hk arzetmesinden kaynaklanm~~t~r. Örne~in Atiyye Sultan'~n cariyelerine verilen hediyelerin listesinde tanesi 2.000 kuru~tan 7 adet fermayi~~ ~al defterin birisinde 14.000 kuru~~ olarak verilmi~ ken (TSMA, D., nr. 980/01, vr. 5a) di~erinde katip hatas~~ neticesinde 1.400 kuru~~ olarak verilmi~ tir (TSMA, D., nr. 976/01 vr. 5b). Ayr~ca bu gibi maddi hatalar~n yan~s~ra yap~lan baz~~ ilaveler de hesaba yans~m~~t~ r. ~öyle ki: Atiyye Sultan'~n s~rma, tül, kadifeden yap~ lan perde vs. e~yalar~n~n ilk masrafi 484.110 kuru~~ gösterilmi~~ iken (TSMA, D., nr. 976/01 vr. 6a) di~er defterde bu mebla~a 73.360 kuru~~ daha eklenerek toplam 557.470 kuru- ~a tamamlanm~~ ~ t r (TSMA, D., nr. 980/01, vr. 5a). Hesaplamadalci bu ve benzeri farkhl~ldar ile yanl~~ hklar da genel toplama yans~m~~, ortaya iki farkil~~ mebla~~n ç~kmas~na yol açm~~t~r. Sul- tan II. Abdülhamid'in k~ ~~ z Naime Sultan'~n çeyiz masrafian da belgelerde farkl~~ mebla~larla ~ verilmi tir. Bu belgelerden bir k~sm~nda tahmini olarak yap~lacak harcamalara göre, Naime Sultan'~ n çeyiz masrafi en az 14.138.92; en çok ise 17.688.58 kuru~tur (Ba~ce, a.g.t., s. 39-40). TANZ~MATIN ~LK SARAY DÜ~ÜNÜ 141 lerine da~~t~lmak üzere toplam~~ 293.350 kuru~~ olan 1124 ç~k~n haz~r- land~. Bu mebla~dan hariç, 294.483 kuru~~ daha cla~~uld1125. Sultan II. Mahmud'un di~er k~z~~ Mihrin~ah Sultan'm dü~ününde de 48.500 kuru~luk hediye da~~t~lm~~t~126. Buradan da anla~~ld~~~~ üzere, hazineye ol- dukça büyük maliyeder getiren sür-~~ hümayunlardan birisi de Atiyye Sultan'm dü~ünüdür. Atiyye Sultan'~n çeyiz alaymdan, mevcut sürnâmede derinlemesine bahsedilmemi~se de bu konuda Ubicini birtak~m bilgiler vermi~tir. Yu- kar~da da bahsedildi~i gibi, de~erli kuma~lar, mücevherlerden olu~an Sultan Abdülmecid'in, Atiyye Sultan için yeniden tanzim ettirdi~i çeyiz, saray~n salonunda te~hir edildikten sonra çeyiz alaryla yeni evli çiftin ikametine tahsis edilen Arnavutköy Sahilsaray~'na götürüldü. Atiyye Sultan'~n muhte~em çeyizini görebilmek için, Ç~ra~an'dan, Arnavut- köy'e kadar yalda~~k bir buçuk fersahl" uzunlu~unda bir kalabal~k topland~. Kalabah~ui büyük ço~unlu~unu s~cald~~m gölgede 34 derece olmas~na ald~rmayan kad~nlar olu~turdu. Çeyiz alarm~~ ba~mda giden at- h bir müzisyen grubunu, tören luyafetleriyle saray memurlar~~ izledi. Onlar~n ard~nda Atiyye Sultan'm çeyizinin yüklendi~i bir düzine deve ile kadife kaph sand~klarla yüklü yirmi civar~nda kaur vard~. En sonda ise içinde i~lemeli gümü~~ zarflar, ~ekerleme tepsileri, bandan de~erli ta~larla i~lenmi~~ kadifeden yap~lma, som alt~ndan bir çift takunya bulunan arabalarla, içleri mücevherlerle dolu sepetleri ba~lar~nda ta~~yan iç o~lanlan gidiyordu. Saat dokuz civar~nda Ç~ra~an'dan hareket eden alay, Arnavutköy'e vard~~~nda ö~le vakti olmu~tu. Ubicini, kilometre- lerce devam eden bu kalabak~m, bir Avrupal~~ için çok ~a~~n~a oldu~u- nu ifade etmekteclir'28. Çar~amba'ya tesadüf eden, dü~ünün alt~na günü gerçekle~tirilen Atiyye Sultan'm görkemli çeyiz alaymdan sonra129, Istanbul'da bulunan tüm sefirler, e~, ba~katip ve ba~~ tercumanlanyla birlikte, hariciye neza-

125 Uluçay, Padi~ahlann Kadv~lan r~~ e K~zlan, s. 134n. "Uluçay, Harem II, s. 94. 127 Denizde üç millik mesafe. (Develio~lu, ag.e, s. 261). 128 Ubicini, ag.e., s. 114-115. Esercle gelin alay~~ muhtemelen çevirmenin hatas~~ neticesinde "alta alay~" olarak verilmi~tir (Ubicini, ag.e., s 115). Do~rusu, arüs alay~d~r (Sami, ag.e., s. 934; Develio~lu, ag.e., s. 39; Uluçay, Harem II, s. 105; Uluçay, a.g.m., s. 145). 125 BOA, Sadaret Ad ~~r. 366, vr. 19a. 142 SERAP SUNAY

retinden yaz~lan tezkirelerle dü~üne davet edildiler'30. Elçilerin, dü~ü- ne e~leriyle birlikte kat~lmalann~n, Tanzimat'~n getirdi~i yeniliklerden birisi oldu~u söylense de'" Tanzimat'tan önce Sultan II. Mahmud'un luzlar~ndan Saliha Sultan'32 ve Mihrimah Sultan'm dü~ünlerine de, el- çiler e~leriyle kat~lm~~t~m. Atiyye Sultan'~n dü~ününde, sefirler için, Dolmabahçe'deld Tüfenk Fabrikas~ndaki Divanhane'de alt~n ve gümü~~ tak~mlar ve nefis e~yalarla bezenmi~, limon a~açlar~na kadar dü~ünül- mü~, mükemmel bir alafranga sofra haz~rland~'". Aynca tedbir olarak ak~~ k~ta fayton da haz~r edildi'. Sefirler, maiyetleriyle birlikte saat sekiz civarlarmda davete i~tirak edip'36, Tüfenkhane Vapur Dairesi sofa- s~nda topland~lar'". Burada protokole göre a~~rlanan sefirler, ilk önce tercüman, müste~ar ve ard~ndan haridye nam ve son olarak da sadrazam taraf~ndan kar~~lanarak, ho~~ geldin seremonisinde görü~tüler. Tü- fenkhane'de düzenlenen ba~ka bir odada biraz bekletildikten sonra138, saat dokuzda sefirler ve beraberindeki davetliler ziyafet sofras~na otur- dular'39. Sefirler için getirtilen m~z~ka tak~m~~ çalmaya ba~lad~'40 . Bir müddet sonra sefirler, adet ve usulünce aya~a kallup, övgü dolu, güzel sözlerle sultan~~ and~lar. Akabinde, Sultan'a hürmeten, Dolmabahçe aç~klar~nda demir atm~~~ ~ngiltere ve Fransa beylik sef~nelerinden yirmi bir pare top at~ld~. Bunun üzerine, Haridye Nâz~n Re~id Pa~a da Avru- pa Devletleri ile Osmanl~~ Devleti'nin dostlu~u üzerine bir konu~ma yapt~. Ard~ndan, Dolmabahçe kar~~s~nda dernirli kalyon-~~ hümayundan, sef~r gemilerinin top at~~ma kar~~l~k yirmi bir pare top at~larak, merasim ba~lad~. Yemekten sonra, di~er odaya geçildi ve Sultan Abdülmecid de odaya te~rif ederek, sefirlerle görü~tü. Padi~ah~n te~rifinden mem-

130 H~a~ddis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemaziyelgur 1256); Tan-i Vekayi, nr. 204, 23 A~ustos 1840 (24 Cernaziyelfflur 1256). Adnan Giz, a.g.m., & 369. 132 Aynur, a.g.e., s. IX, 133; Aynur, a.g.m, s. 34. in Arslan, Osmanl~~ Saray Dillib~leri ve ~enlikleri 4-5, s. 23, 140. "4 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a; Cerfde-i Havddis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cernazi- yelâh~r 1256). Bu sofra talumlarm~n, Sultan II. Mahn~ud'un Fransa'dan bir milyona getirti~i, lâl yemek tak~m~~ oldu~u rivayet edilir (Ubilini, a.g.e., s. 115). '"BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a. 136 Cerfde-i Handdis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemaziyelâh~r 1256). '"BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a. "8 Cerkie-i Hamidis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 CemaziyeLklur 1256). 139 BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a. 14° BOA, Sadaret Ad nr. 366, vr. 19a; Ce~ ~f le-i »indeks, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemazi- yelâh~r 1256). TANZ~MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 143 nuniyetlerini bildiren sefirler, onun ayr~lmas~ndan sonra, bir müddet daha e~lenip, geri döndüler'41. Çeyiz alay~mn ertesi günü düzenlenen gelin alay~~ ile yedi gün süren dü~ün tamamland~. Atiyye Sultan, Arnavutköy'deki Sahilsaray~'na git- meden önce, saraydan ayr~l~ rken, Sultan Abdülmecid, kendisine yakut, zümrüt ve beyaz p~rlanta olmak üzere üç tane çok k~ymetli yüzük tak- t~ m. Gelin alay~, sabah sekizde muhte~em bir kalabalilda Ç~ra~an Sara- y~'ndan hareket etti. Silahlar~n~~ ku~anan muhafi7 askerleri yol boyunca dizildi. M~z~ka talurnlan Türk musikisi icra etti. Alay~n önünde ya~mak- h ve feraceli saray kad~nlar~~ ve memur e~lerinin arabalar~~ vard~. Pe~inden k~zlar a~asmm e~li~inde, sultan ve annesi, yüzleri aç~k fakat arabalar~n~n perdeleri kapal~~ olarak geçtiler. Alay~n en arkasmda da saray mensuplar~, sivil ve askerler, tören luyafetleriyle vezirler ve yan yana olarak ~eyhülislam ve sadrazam bulunmaktayd~. Alay~n Arnavutköy'e varmas~yla, tüm davetliler iki s~ra halinde dizildi. Bunlar~n aras~ndan geçen araba, Atiyye Sultan'~, Damat Ahmet Fethi Pa~a'n~n kendisini bekledi~i hareme varan geni~~ merdivene kadar getirdi. Ahmet Fethi Pa~a, Sultan Abdülmecid'in arabas~n~n önünde sayg~yla e~ildikten sonra, Atiyye Sultan'a bir demet çiçek sundu. Atiyye Sultan'~n e~i~i geçmesine yard~m etmek için kendisini kald~rmaya yeltendiyse de sultan annesine döndü. Birkaç dakika süren bu naz~n ard~ndan Ahmed Fethi Pa~a'n~n elini tutmasma izin veren Atiyye Sultan'~~ Ahmed Fethi Pa~a, harem dairesine götürdü, kendisi de selamli~a çekildi. Davetliler ikiye ayr~larak, hammlar Atiyye Sultan'la birlikte hareme girdi. Sultamn kendilerini ka- bulünü bekledi. Kabulün ard~ndan da kendileri için haz~rlanan odalara çekilerek, müzisyenleri dinleyip, birbirlerini ziyaret ettiler. Pa~alar da kahve, çubuk, ~erbet içip, müzik dinleyerek, çad~rlanna döndüler. Da- vetlilerin çekilmesinin ard~ndan, Damat Ahmed Fethi Pa~a, ellerinde me~alelerle önde giden had~m a~alann~n pe~inden hareme gitti 143. Böylece, ~erd:i sihriyyete nail olan Ahmed Fethi Pa~a, 14 A~ustos 1840 (16 Cemaziyelâh~ r 1256)'ta, Sultan Abdülmecid'e ~ükranlanm sunmak üzere mâbeyn-i hümayun'a geldi. Sultan Abdülmecid de kendisine çok de~erli, büyük bir p~rlanta yüzük hediye etti. Ard~ndan Sultan Abdül-

'' Cerf~le-i Havâdis, nr. 3, 20 A~ustos 1840 (21 C,emaziyelâtur 1256). 42 ~ehsuvaroglu, a.g.m., s. 1202. 143 Ubidni, a.g.e., s. 115-117. 144 SERAP SUNAY

mecid, selaml~k resmi için Bo~aziçi'nde Efendiburnu'ndaki Tevfikiye Camii'ne geçti. Cuma namaz~run ard~ndan da Atiyye Sultan ve Ahmed Fethi Pa~a'y~~ tebrik için sahilhanelerine te~rif edip, burada ak~am yeme- ~i yedikten sonra, gece saat iki civar~nda mâbeyn-i hümayuna döndü. Sultan Abdülmecid, yemekten sonra, Atiyye Sultan'~n kethüdas~~ Nedb Efendi ve Ticaret Müste~an Enveri Efendi'ye dü~ünde yapt~klar~~ hiz- mederden dolay~, birer elmash kutu, Ebniye-i Hassa Müdürü Halim Efendi'ye de bir mücevherli zarf hediye etti. Ayr~ca, yemekte, Busko144 adl~~ hokkabaz iki kez Bat~l~~ usulde gösteri yapt~ '45.

Sonuç Babas~~ II. Mahmud vefat etti~inde henüz 15 ya~~nda olan Atiyye Sultan'~n dü~ününü birlikte e~itim ald~ ktan karde~i Sultan Abdülmecid yapt~. Atiyye Sultan, 8 Ocak 1840'ta Sultan Abdülmecid'in nezdinde ol- dukça itibarh olan Meclis-i Ahkârn-~~ Adliye 'Azâs~~ Ahmed Fethi Pa~a ile ni~anland~. Ni~andan alt~~ ay sonra, 25 Haziran 1840 Per~embe günü ni- Ulu k~y~dan sultan~n dü~ünü, 7 A~ustos 1840'ta Cuma günü Dolma- bahçe'de ba~lad~. Sultanlar~n dü~ünlerinin görkemi, babalann~n sa~~ olmas~~ veya mevcut padi~ah~n kendilerini sevip sevmemeleriyle yalundan ilgiliydi. Atiyye Sultan'~n yedi gün süren dü~ünü de en az, Sultan II. Mal~- mud'un tuzlan Saliha ve Mihrimah sultanlar için yapt~rd~~~~ dü~ünler kadar ihti~amhyd~. Dü~ün töreni ve Atiyye Sultan'a özel olarak yeniden tanzim ettirilen çeyiz için de hiçbir masraftan kagrulmad~. Sultan Abdülmecid'in tahta ç~k~~~~ ve Tanzimat'~n ilamndan sonra yap~lan bu ilk hanedan dü~ünü, baz~~ ufak farkl~l~klar gösterse de geleneksel sür-~~ hümayunlar gibi icra edilmi~ti. Bu görkemli dü~ünde nikah, adet oldu~u üzere ~eyhülislam tarafindan H~rka-i Saadet dairesinde luy~lrm~, ço~u sultan~nki gibi Atiyye Sultan'~n vekilli~ini de darüssaa- de a~as~~ yapm~~t~. Osmanl~~ gelene~ine uygun olarak, aç~k havada yap~- lan dü~ünde, çe~itli e~lenceler düzenlenmi~, çad~rlar kurulmu~, davetliler rütbelerine göre gün gün çad~rlarda a~~rlanm~~dr. Önceki sür-~~

' 4 Rus erkek ad~~ (~skender Türe, Yaban~l ~alus binden', TL. Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivleri Genel Müdürlü~ü, Osmanl~~ Ar~ivi Daire Ba~kanl~~~, Bilgi i~lem Koordinatörlü~ü, Terminolo- ji seri no:2, ~stanbul 2003, s. 62). 145 Takvim-i Vekayi, ~~r. 205, 8 Eylül 1840 (1 1 Receb 1256); Certele-i Havdelis, ~~r. 3, 20 A~ustos 1840 (21 Cemaziyelâh~r 1256). TANZ~ MA'T'IN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 145 hümayunlardan farkl~~ olarak, dü~üne kat~lacaklann say~s~nda bir k~s~t- lamaya gidilmesi için irade ç~kanlm~~sa da uygulanamayarak, eskisi gibi, davetli yelpazesi geni~~ tutulmu~tur. 19. yüzy~l~n sonlar~ndan itibaren Bat~~ tesirinin gittikçe artt~~~~ Os- manli saray dü~-ünlerinde baz~~ geleneklerden vazgeçilse de, saltanat var- li~~n~~ sürdürdü~ü müddetçe birçok gelenek ve görene~e sad~k kal~nnu~- nr. Netice itibariyle, di~er saray dü~ünleri gibi, Atiyye Sultan'~n ihti~am- 11 dü~ünü tahta yeni ç~kan ve Tanzimat'~~ ilan eden Sultan Abdülme- dd'in, Osmanl~~ hanedan~n itibar~n~~ muhafaza, Devleti'nin gücünü, re- ayas~~ ve di~er ülkelere ispat etme arzusunun bir tezahürü olmu~tur.

KAYNAKÇA Ar~iv Kaynaklar~~ A. Ba~bakanl~k Osmanl~~ Ar~ivi (BOA) irade Tasnifi, Dahiliye (~.DH), nr. 5/224, 5/229. Bab~ali Evrak Odas~~ Defterleri, Sadaret Defterleri (BOA, Sa- claret A. d), nr. 365, 366. Cevdet Tasnifi, Dahiliye (C.DH), nr. 217/10829. -Saray (C.SM), nr. 1/11, 171/8551. Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d), nr. 22921. Tahvil Kalemi Defterleri, Atik Vüzera nr. 39. B. Topkap~~ Saray~~ Müzesi Ar~ivi, [Defterler (TSMA, D.), nr. 976/ 01, 977/01, 980/01, 980/021

Gazeteler Ceride-i Haveldis, nr. 2, 3. Talwim-i Velcayi, nr. 84, 129, 190, 201, 204, 205.

Ara~t~rma Eserleri ve Makaleler Abdüla7i7 Bey, Osmanl~~ Adet, Merasirn ve Tabirleri, Haz~rlayan: Kaz~m Ar~san ve Duygu Ansan Günay, II, ~stanbul 1995. Ahmed Lûtfi Efendi, Vak'anüvis Ahmed L0 Efendi Tarihi, Yap~~ Kredi Yay~n- lar~, c. IV-V, VI, ~stanbul 1999.

Belleten C.LXXVII, 10 146 SERAP SUNAY

Aky~ld~z, Ali, Mümin ve Musul bir Padi~ah K~z~~ Refta Sultan, Tarih Vakfi Yurt Yay~nlar~, 3. Bask~, ~stanbul 1998. Aky~ld~z, Ali, "Sultan II. Mahmud'un Hastal~~~~ ve Ölümü", Türk Kültürü incelemeleri Dergisi, sy. 4 (~stanbul 2001), ss. 49-84. Ali Seydi Bey, Te~rifdt ve Te~kikit-~~ Kactimemiz, Bask~ya Haz~rlayan: Niyazi Ahmet Bano~lu, Tercürnan 1001 Temel Eser, ~stanbul t.y. Alik~k, Dündar, "Osmanl~~ Saray Te~rifk~~ ve Törenleri", Türkler Ansiklo- pedisi, c. 9 (2002), ss. 875-886. And, Metin, 40 Gün 40 Gece, Osmanl~~ D~~unlen ~enlikleri, Geçit Alaylan, Toprak- bank, ~stanbul 2000. And, Metin, "Sur-~~ Hümayun", Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfi Yay~nlar~, c. 7, (1994), ss. 71-72. Arslan, Mehmet, Türk Ed~l~ yat~ntia Manzum Su~nam~ler Osmanl~~ Saray Dii~iinleri ve ~enlikleri, Atatürk Kültür Merkezi Yayuu, Ankara 1999. Arslan, Mehmet, Osmanl~~ Saray Dü~ünleri ve ~enlikleri 4-5, Sarayburnu Kitap- Ilgi, ~stanbul 2011. Arslan, Mehmet, "Osmanl~~ Saray Dü~ünleri Ve ~enlilderi Ve Bu Ko- nuda Yaz~lar~~ Eserler: Sürnameler", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Tür- kiye Yay~nlar~, c. 9, (Ankara 1999), ss. 169-189. Ayd~n, Hilmi, "H~rka-i Saadet Dairesi Ve Mukaddes Emanetlerimiz", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yarnlan, c. 11, (Ankara 1999), ss. 543-551. Aydüz, Salim, "Osmanh Devleti'nde Müneccimba~~hk Müessesesi", Bel- kt~n, c. LXX/ sy. 257 (2006), ss. 167-264. Aynur, Hatice, Saliha Sultan'~,: Dü~ününü Anlatan Sun:an:der (1834), Harvard Üniversitesi, Yak~ndo~u Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, Har- yard 1995. Aynur, Hatice, "Saliha Sultan'm Dü~ün Töreni ve ~enlilder", Tarih ve Toplum, c. 11/ sy. 61 (Ocak 1989), ss. 30-39. Ba~ce, Betül Kübra, Il. Abdülhamid'in K~z~~ Naime Sultan'~:: Hayat~ , Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ~slam Tarihi Bilim Dal~, Bas~hr~am~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2008, s. 39-40. Baycar, Yüksel Akta~, IL Mahmud'un K~z~~ Mih~imah Sultan'm Sar-~~ HümCiyanu, ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yak~nça~~ Anabi- lim Dal~, Bas~~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2006. TANZ~ MAT'IN ~LK SARAY DÜ~ÜNÜ 147

Bursah Mehmet Tahir Efendi, Osmanl~~ Müellffleri 1299-1915, c. 2, Meral Yay~ nlar~, ~stanbul 1972. Cevdet Pa~a, Tezâkir 13-20, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991. Cin, Halil, ~slâm ve Osmanl~~ Hukukunda Evlenme, Ankara Üniversitesi Bas~mevi, Ankara 1974. Develio~lu, Ferit, Osmanl~ca-Türkçe Ansiklopedik L'Ugat, Ayd~n Kitabevi Yay~n- lan, Ankara 1993. E~ecio~lu, Ömer, "Kraliçe Victoria'mn Taç Giyme Töreni ve Fethi Ah- med Pa~a", Toplumsal Tarih, sy. 211 (Temmuz 2011), ss 68-73. Erco~kun, Tülay, Osmanl~~ ~mparatorlu~U'nda 19. Yüzy~ lda Evlilik ve Arikâha Dair Düzenlemeler, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yak~ n- ça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, Ankara 2010. Ertu~, Zeynep Tanm, "Osmanh Devletinde Resmi Törenler ve Birkaç Örnek", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yaymlan, c. 9, Ankara 1999, ss. 133-142. Eyice, Semavi, "Arkeoloji Müzesi ve Kurulu~u", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi, c. VI (1985), ss. 1596-1599. Giz, Adnan, Osmanl~~ Prenses/eri A-G, ~stanbul Üniversitesi bitirme tezi, no: 3718, ~stanbul 1950. Giz, Adnan, "~ kinci Mahmud'un Kalan", Tarih Dünyas~ , sy. 8 (A~ustos 1950), ss. 317-318, 351. Giz, Adnan, "~kinci Mahmudun K~zlan II", Tarih Dünyasz, sy. 9 (A~ustos 1950), ss.368-369, 394. Gökyay, Orhan ~aik, "Bir Saltanat Dü~ünü", Topkap~~ Saray~~ Müzesi, Y~ll~ k- 1 (1986), ss. 21-55. Hut, Davut, "Ahmed Fethi Pa~a (1801-1858) Yal~s~~ ve Korusu", Üsküdar Sempozyumu VI, (2008), ss. 621-634. ~ rtem, Süleyman Kani, Abdülmecid Devrinde Saray ve Bâb-~~ Ali, Yay~na Haz~r- layan: Osman Selim Kocahano~lu, Temel Yarnlan, ~stanbul 2007. Karaca, Filiz, Tanzimat Dönemi ve Sonras~nda Osmanl~~ Te~n:fit Müessesesi, ~stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Osmanl~~ Müesseseleri ve Medeniyeti Tarihi Anabilim Dal~, Bas~lmam~~~ Doktora Tezi, ~s- tanbul 1997. 148 SERAP SUNAY

Karahüseyin, Güller, Sultan Abdülmecid'in Hatt-~~ Hümâyünlan, Marmara Üni- versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Ara~t~rmalar~~ Enstitü- sü, Bas~lmam~~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 1997. Kuneralp, Sinan, Son Dönem Osmanh Erkân ve Ricali (1839-1922) Prosopograf~k Rehber, ~S~S, ~stanbul 1999. Küçükerman, Önder, "Tanzimat Dönemi Devlet Adamlar~ndan Fethi Ahmed Pa~a ve Türk Cam Sanayiinin Geli~imine Katk~lar~", Sinan Genim'e Arma~an-Makaleleri, (2005), ss. 459-481. Mehmed, Süreyya, Sicill-i Osmani, c. 1-2-3, Tarih Vakfi Yay~nlar~, ~stanbul 1996. Mehmed, Süreyya, Nuhbetül Vekâyi, ~stanbul 1293. Meriç, Ümit, Sm~ahlann Aynas~nda ~ehirlerin Sultan: Istanbul, Albaraka Türk Ya- y~nlar~, ~stanbul 2010. Miss Pardoe, ~ehirlerin Ecesi ~stanbu4 Bir Leydinin Gözüyle 19. Yüzy~lda Osmanl~~ Ya- ~am~ , Çeviren: Banu Büyükkal, Kitap Yay~nevi, ~stanbul 2004. Moltke, Helmuth Von, Moltice'nin Türk:ye~ Mektuplan, Çeviren: Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, ~stanbul 1969. Nutku, Özdemir, "II. Mahmud Döneminde Düzenlenen Önemli ~enlikler", Osmanl~~ Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yay~nlar~, c. 11, (Ankara 1999), s. 605-614. Osmano~lu, Ay~e, Babam Sultan Abdülhamid, Selçuk Yay~nlan, ~stanbul 1984. Örik, Nahid S~rr~, Bilinm9en Ya~amlanyla Sarayhlar, Haz~rlayan:Alpay Kaba- cah, ~stanbul 2006. Özdemir, Hikmet, Adile Sultan Divân~ , T.C. Kültür Bakanl~~~, Türk Klasik- leri, Ankara 1996. Özen, M. Esir, "Türkçe'de Kuma~~ Adlar~", Tarih Dergisi, ~stanbul Üni- versitesi Edebiyat Fakültesi Matbaas~, sy. 33 (~stanbul 1982), ss. 291-340. Öztuna, Y~lmaz, Devletler ve Hânedanlar, Türkiye, (1074-1990), c. 2, Kültür Ba- kanl~~~, 3. Bask~, Ankara 2005. Pakal~ n, Mehmet Zeki, Osmanh Tarih Dimleri ve Terimleri Sözlü~ü, c. I-111, Milli E~itim Bakanl~~~~ Yay~nlar~, ~stanbul 2004. TANZ~ MATIN ~ LK SARAY DÜ~ÜNÜ 149

Peirce, Leslie P., Harem-i Hümayun, Osmanl~~ imparatorlu~u'nda Hükümranl~k ve Ka- d~nlar, ~stanbul 1998. Sakao~lu, Necdet, Bu Mülkün Kad~n Sultanlan Vâlide Sultanlar, Hâtunlar, Haseki- ler, Kad~n«endiler, Sultargfendiler, O~lak Yaymlan, ~stanbul 2008. Sakao~lu, Necdet, "'Adile Sultan", Dünden Bugüne ~stanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfi Yaymlan, c. 1 (1993), ss. 79-82. Sakao~lu, Necdet, "Fethi Ahmed Pa~a", Dünden Bugüne ~stanbul Ansiklopedisi, Tarih Vakfi Yay~nlar~, c. 3 (1994), ss. 298-299. Saz, Leylâ, Harem'in igüzü, Milliyet Yaymlan, Düzenleyen: Sadi Borak, ~stanbul 1974. ~ehsuvaro~lu, Halük Y., "Atiye Sultan", Resimli Tarih Mecmuas~, c. 3/sy. 25 (Ocak 1952), ss. 1200-1202. ~ehsuvaro~lu, Haluk Y., Bo~aziçi'ne Dair, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, ~stanbul 1986. ~emseddin Sâmi, Kamus-~ Türki, Enderun Kitabevi, ~stanbul 1989. Türe, ~skender, Yabanc~~ ~ah~s ~simleri, T.C. Ba~bakanl~k Devlet Ar~ivleri Genel Müdürlü~ü, Osmanl~~ Ar~ivi Daire Ba~kanl~~~, Bilgi i~lem Koordinatörlü~ü, Terminoloji seri no:2, ~stanbul 2003. Türkgeldi, Ali Fuat, Ricâl-i Mühi~n~~~e-i ,Sy~ âsiyye, Yeni Matbaa, ~stanbul 1928. Ubicini, J. H. A, 1855'te Türkye I, Çeviren: Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser, ~stanbul 1977. Uluçay, Ça~atay, Harem II, 'TTK, 3. Bask~, Ankara 1992. Uluçay, Çagatay, Pad~ahlann Kad~nlar~~ ve K~zlar~, Türk Tarih Kurumu, An- kara 1980. Uluçay, Ça~atay, Osmanl~~ Saraylannda Harem Hayat~n~n ~çyüzü, ~nk~lâp Kitabe- vi, ~stanbul 1959. Uluçay, Ça~atay, "Fatma ve Safiye Sultanlann Dü~ünlerine Ait Bir Ara~t~rma", ~stanbul Enstitüsü Mec~nuas~ , sy. . IV (1958), ss. 135-148. Uru, Cevriye, Sultan II. Abdülhamid'in K~z~~ Zelgye Sultan'~n Hayat~~ (1872-1950), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yak~ nça~~ Tarihi Anabilim Dal~, Dal~, Bas~lmam~~~ Yüksek Lisans Tezi, ~stanbul 2010. 150 SERAP SUNAY

Uzunçar~~l~ , ~smail Hakk~, Osmanl~~ Devletinin Saray Te~Idldt~, Türk Tarih Ku- rumu, 3. Bask~, Ankara 1988. Y~ld~z, Gültekin, Ncferin Ad~~ Tok Zorunlu Askerli~e Geçi~~ Sürecinde Osmanh Devkti'nde Siyaset Ordu ve Toplum (1826-1839), Kitabevi, ~stanbul 2009. Serap Sunay

EK I

Resim 1 - Atiyye Sultan'~n erkek k~yafetiyle çocuklu~u (Hala Y. ~ehsuvaro~lu, "Atiye Sultan", Resimli Tarih Mecmuast, c. 3/sy. 25 (Ocak 1952, s. 1200)

EK II

Resim 2 - Damat Ahmed Fethi Pa~a (Haliik Y. ~ehsuvaro~lu, "Aliye Sultan", Resimli Tarih Mecmuast, c. 3/sy. 25 (Ocak 1952, s. 1201) Serap Sunay

EK M

44,

lOr

---"'"" <...... 4ey;

.R7

l~ ffl .."..y~ z_

.—...., -4-44.>;4, 4.1...4~

- 't ‘,T, ~.,-•k, 4.1L

D.90/77.9110 1.90

Belge 1 - Atiyye Sultan için yeniden tanzim edilen çeyiz defterinin ilk sayfas~~ BOA, TSMA.D977.0001 Serap Sunay

EK IV

i. /27

el~~~ '44 çf

eff • <:t./ Ç-• r.4 zP k k.

4.`

1.5,.‘"i:1 4•404:9 .; J‘ii. ~s.:)67.» «46410;!. "..4‘" ..e.e~:t.•

Ca.4;1 • 6‘.;j:•!i' L!) ~ ..:••..0!!•4. 0.!", m. ~;4....mg:. 51,&3,~ • .to3.. of.,,,Zpe40 4;44.:. ;‘. , • . : • ~;••4•Üih "•''`ato,5 • :4.1 ~~t~~ "/" • . ...".....1,0•• ~~ ••-• L; "• • !k ,1431!. <14., t :4 . D H.00005

Belge 2 - Atiyye Sultan'~ n Ahmed Fethi Pa~a ile evlili~i hakk~ nda ç~ kar~ lan hatt-~~ hümayun ahkâm~ n~ n yerine getirilmesi BOA, ~ . DH 5/229. Serap Sunay

EK V

.., - rE'' ,;;‘,4..,, ....‹..gi.,..,,J.-...,!--e;-%1" -4,-;'i!,>z•;5,-.• ,' •i~•'-;',,o....k...... ,..,r$,,z.i;u~ .;<,,.....;'4!--,,:•;..ko~~ .:,,, £1.1l.":;,-.54,.;t?.,1:-.;.i,... ,i.:1•2,,•.1::;,,,titt.~.W;,, ;4?,t1Li..,-t;....,.•:, 4.,.,,....~ f,,, ~t" ;„1..i&d,..,..•••%.,..c:;..-4~.z . .::',)",„?-e.v.,...,,g.4,•,;,:s;;,,,.,g.,,;.4.-0,fli›:?.....k.,,,..-iyi - -f-,../....»,,,uw4.,4k,-..,;,•,, -- • • ...J . •• -- <1:3-,,,-..k...,:?..,:.b.,:.L.>36-..:„0 m•,,4,4!;....3: ;.....,u., 4.4.0 •tr...,,y ,6!;;I~~vi

< 4.....5C... .:•4* .kti~6J.•:',ib ..,?450,>:;-" s;;')~.45: 1 ,...b:..."..,,r >1.~1:1„5".;'-',5::,i, ' •A.L! ",,, 4..---;;,,..u; 4....~ ,,,.5,?....;,;›,~..."..,(4,,...b., 4.;,.,s ti.:,,,,,,,..,5,,-,;,,, .1.- ,‘..<1,:,.:—..,' e,.4:Pi.

. :,7, ç,( ., ;..,, 5:.::::::,':. ..,. ,,. . .,:..,.. '.?;. 4:: ,!: .::;: ::::,;"::4 :

...;,..;.;;;,<, k'.yci.,,,...a.... s~14,-, u!•;..f.., 2.4,4,

:: j :).:...,;:„.:

e,,4%,i.•6›."-'4,-)44...yW,.>:;l. • . - .. . ~ '4„5_,M:',,,~~ ....r.....4* CUp '<~.::,,, (4, .0...... • .s4).:. A.» .4.4.. kWk

Belge 3 - Atiyye Sultan'~ n do~umu münasebetiyle ~enlik yap~ ld~~~ na dair Cezayir Valisi'nin arizas~~ BOA, C.SM 1/11.