Zbiorowiska Segetalne Gminy Rudniki (Województwo Opolskie)

Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9: 219–272, 2002

Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki (województwo opolskie)

MACIEJ KOZAK

KOZAK, M. 2002. Segetal communities in the Rudniki municipality area (Opole Voivodship). Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 9: 219–272. Kraków. PL ISSN 1640-629X.

ABSTRACT: The study presents the variability among segetal communities in the Rudniki municipality area (northern part of the S´ la˛sko-Wielun´ska upland). Six plant associations have been identified: Digitarietum ischaemi, Echinochloo-Setarietum and Lamio-Veronicetum politae – in root crops and spring cereal crops, and Arnoserido-Scleranthetum, Papaveretum argemones and Vicietum tetraspermae – in winter cereal crops. Within these associations, many lower syntaxo- nomic units (subassociations, forms) were described. These associations occur in the area in spe- cific habitats which differ, inter alia, in the features collectively termed as “suitability for cultivation” , soil reaction, moisture content and nitrogen reserves. Calculating the mean ecological indices by Ellenberg’s method gave more insight into the types of habitats occupied by the associations studied.

KEY WORDS: segetal communities, phytosociological characteristic, habitat conditions, segetal weeds, ecological indices, S´ la˛sko-Wielun´ska upland, Poland

M. Kozak, Zakład Taksonomii Ros´lin i Fitogeografii, Instytut botaniki, Uniwersytet Jagiellon´ski, ul. Kopernika 27, PL-31-501 Kraków, Polska

WSTE˛P

Gmina Rudniki (powiat Olesno) zajmuje północno-wschodni kraniec województwa opol- skiego. Jej flora i ros´linnos´c´ segetalna nie była dotychczas przedmiotem osobnych badan´ florystycznych i fitosocjologicznych. Informacje o florze ros´lin naczyniowych tego obszaru oraz terenów do niego przyległych znalez´c´ moz˙na m.in. w publikacjach HEREZ´ NIAKA (1983, 1993). Na uwage˛ zasługuje równiez˙ cykl prac dotycza˛cych sa˛siaduja˛- cego z gmina˛ Rudniki Załe˛czan´skiego Parku Krajobrazowego (CZYZ˙ EWSKA 1986; FAGA- SIEWICZ 1986; KURZAC 1986; OLACZEK 1986; FAGASIEWICZ i in. 1986), a szczególnie praca dotycza˛ca zespołów polnych (SICIN´ SKI 1986). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie aktualnej charakterystyki fitosocjologicz- nej zbiorowisk polnych wyste˛puja˛cych na obszarze gminy Rudniki oraz ich zróz˙nicowania na tle panuja˛cych tu warunków przyrodniczych. 220 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAN´

2 Gmina Rudniki zajmuje obszar 100,52 km (Ryc. 1). Według KONDRACKIEGO (2000) teren ten połoz˙ony jest na Wyz˙ynie Wozńicko-Wielun´skiej. Wie˛ksza jego cze˛sć´ lez˙y w obre˛bie nowo wprowadzonej jednostki mezoregionalnej zwanej Obniz˙eniem Krzepickim. W podłoz˙u badanego obszaru zalegaja˛ iły i mułowce s´rodkowej jury (KRZEMIN´ SKI 1986). Skały te na powierzchni wyste˛puja˛ jedynie na północ od miejscowosći Faustian- ka. Pozostała jego cze˛sć´ przykryta jest grubym płaszczem utworów czwartorze˛dowych. Okolice Rudnik sa˛ regionem o umiarkowanych warunkach wilgotnosćiowych i termi- cznych. W oddalonym o kilkanasćie kilometrów Wieluniu s´rednia roczna temperatura z okresu 1951–1980 wynosi 7,8°C, a s´rednia roczna suma opadów atmosferycznych 607 mm (BAC 1995, wg danych IMGiW). Gleby sa˛ tu, w przewaz˙aja˛cej wie˛kszosći, bardzo mało urodzajne. Az˙ 44,9% powierzchni gminy zajmuja˛ grunty nalez˙a˛ce do V i VI klasy bonitacyjnej. Według map glebowo- rolniczych najwie˛ksze pod wzgle˛dem typologicznym obszary zajmuja˛ gleby brunatne wyługowane zbudowane z róz˙nych utworów piaszczystych. Pomimo bardzo słabych gleb teren ten jest typowo rolniczy. Az˙ 70% powierzchni gminy stanowia˛ pola uprawne. Lasy sa˛ tu rzadko spotykane (4,2% pow.), co pozostaje w zwia˛zku z bardzo długa˛ działalnosćia˛ człowieka (ABRAMEK 1986).

18 34’ 16° 22°

54° 0 3 km

50° Dalachów

04’

51 KuŸnica

Mostki Rudniki Faustianka

¯ytniów Jaworzno

00’

Cieciu³ów 00’

Bobrowa

18 34’ 18 40’

Ryc. 1. Mapa badanego terenu. Fig. 1. Map of the area under study. M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 221

METODA BADAN´

Podstawa˛ do scharakteryzowania zbiorowisk chwastów polnych jest 151 zdje˛c´ fitosocjologicznych, wy- konanych w latach 1999–2000 powszechnie przyje˛ta˛ metoda˛ Braun-Blanqueta (PAWŁOWSKI 1977). Po- wierzchnia zdje˛cia za kaz˙dym razem wynosiła 100 m2, przy czym w zboz˙ach był to przewaz˙nie prosto- ka˛t 2x50 m, a w okopowych kwadrat. W przypadku 16 zdje˛c´, w wie˛kszosći nalez˙a˛cych do zespołu Papaveretum argemones, dokonano równiez˙ wiosennego spisu gatunków. W tabelach sa˛ one zaznaczone gwiazdka˛ przy numerze zdje˛cia w terenie (np. 87*). Wartosći pokrycia chwastów i ros´liny uprawnej w tych zdje˛ciach okres´lone zostały wczesnym latem. Gwiazdka przy ilosćiowosći oznacza liczniejsze lub wyła˛czne wysta˛pienie danego gatunku na wiosne˛. Przy kaz˙dym zdje˛ciu zmierzono odczyn powierzchniowej warstwy gleby pH-metrem Helliga z do- kładnosćia˛ do 0,5 skali pH. Przy pomocy map glebowo–rolniczych znajduja˛cych sie˛ w Urze˛dzie Gminy (skala 1 : 5000) okres´lone zostały kompleksy rolniczej przydatnosći gleb oraz niektóre inne ich własći- wosći. Zdecydowana˛ wie˛kszosć´ zdje˛c´ sporza˛dzono w terenie płaskim lub tylko nieznacznie nachylo- nym. Dlatego w tabelach nie podano informacji dotycza˛cych nachylenia i ekspozycji poszczególnych płatów. Dla kaz˙dego zdje˛cia obliczono s´rednie wartosći liczb wskazńikowych Ellenberga. Ze wzgle˛du na duz˙e prawdopodobien´stwo błe˛du pominie˛to te wartosći, które obliczone zostały z mniej niz˙ 5 liczb. Korzystano przy tym z tabel zamieszczonych w pracy ELLENBERGA (1979). Za kaz˙dym razem okres´lano naste˛puja˛ce wskazńiki: s´wiatła – L, temperatury – T, kontynentalizmu – K, wilgotnosći – F, odczynu gleby – R oraz zasobnosći w azot – N. Przy obliczaniu wskazńika R nie brano pod uwage˛ wartosći tabelarycznych dla 2 gatunków: Galeopsis ladanum i Chondrilla juncea. Wskazuja˛ one bowiem na przywia˛zanie tych ros´lin do podłoz˙a zasadowego, podczas gdy na badanym terenie rosły one na najuboz˙szych, silnie zakwaszonych glebach. Wskazńiki L, T i K, ze wzgle˛du na bardzo małe zróz˙nicowanie nie zostały zamieszczone w tabelach fitosocjologicznych. Klasyfikacje˛ i nomenklature˛ wyróz˙nionych jednostek fitosocjologicznych przyje˛to za MAT U SZ K IEW I- CZEM (1982). Przynalez˙nosć´ syntaksonomiczna˛ poszczególnych gatunków okres´lano przy pomocy prac MATUSZKIEWICZA (1982) oraz ELLENBERGA (1979). Dla gatunków charakterystycznych i wyróz˙niaja˛- cych zespoły posługiwano sie˛ dodatkowo, w celach porównawczych, opracowaniami wielu innych au- torów. Nomenklature˛ gatunków podano w wie˛kszosći zgodnie z opracowaniem MIRKA i in. (1995).

SYSTEMATYKA ZBIOROWISK CHWASTÓW SEGETALNYCH GMINY RUDNIKI

W uprawach polnych z terenu gminy Rudniki wyróz˙niono 6 zespołów ros´linnych, 1 zbiorowisko o charakterze pos´rednim, 5 podzespołów i 8 wyraz´nych postaci florystycznych. Ich systematyka przedstawia sie˛ naste˛puja˛co: Klasa: Chenopodietea Oberd. 1957 em. Lohm., J. et R. Tx. 1961 Rza˛d: Polygono-Chenopodietalia (R. Tx. et Lohm. 1950) J. Tx. 1961 Zwia˛zek: Panico-Setarion Siss. 1946 Digitarietum ischaemi* R. Tx. et Prsg. (1942) 1950 Echinochloo-Setarietum Krusem. et. Vlieg. (1939) 1940 [=Spergulo-Echinochloetum R. Tx. 1950] podzespół: E.-S. digitarietosum podzespół: E.-S. sperguletosum* podzespół: E.-S. typicum* postac´ z Chamomilla recutita** Zbiorowisko o charakterze pos´rednim mie˛dzy zespołami: Echnochloo-Setarietum i Lamio-Veronicetum politae 222 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

Zwia˛zek: Eu-Polygono-Chenopodion Siss. 1946 Lamio-Veronicetum politae* Kornas´ 1950 Klasa: Secalietea Br.-Bl. 1951 Rza˛d: Aperetalia R. Tx. et J. Tx. 1960 Zwia˛zek: Arnoseridion minimae Malato-Beliz, J. Tx., R. Tx. 1960 Arnoserido-Scleranthetum (Chouard 1925) R. Tx. 1937 [=Teesdaleo-Arnoseridetum Malc. 1929 R. Tx. 1937] postac´ typowa postac´ z Anthoxanthum aristatum postac´ ze Scleranthus annuus Zwia˛zek: Aphanion R. Tx. et J. Tx. 1960 Papaveretum argemones (Libb. 1932) Krusem. et. Vlieg. 1929 postac´ typowa postac´ uboga Vicietum tetraspermae (Krusem. et Vlieg. 1939) Kornas´ 1950 podzespół: V. t. sperguletosum postac´ typowa postac´ uboga podzespół: V. t. consolidetosum (=V.t. delphinietosum) (* – oznacza, z˙e dane zbiorowisko wyste˛powało równiez˙ w uprawach zbóz˙ jarych) (** – oznacza, z˙e dane zbiorowisko wyste˛powało wyła˛cznie w uprawach zbóz˙ jarych)

ZBIOROWISKA CHWASTÓW UPRAW OKOPOWYCH

Digitarietum ischaemi Tab. 1.

Digitarietum ischaemi R. Tx. et Prsg. (1942) 1950 wyste˛puje na najuboz˙szych, łatwo przepuszczalnych dla wody glebach wytworzonych przewaz˙nie z piasków luzńych lub słabo gliniastych. Gleby te najcze˛sćiej nalez˙a˛ do kompleksu z˙ytnio-łubinowego. Zespół ten jest na badanym terenie bardzo jednolity florystycznie. Rosna˛ w nim oby- dwa gatunki charakterystyczne, tj. Digitaria ischaemum i Setaria viridis. Acydofilny charakter tego zbiorowiska podkres´lany jest przez liczne wyste˛powanie gatunków wy- róz˙niaja˛cych zwia˛zek Panico-Setarion (Spergula arvensis, Scleranthus annuus oraz Ru- mex acetosella). Stała obecnosć´ Echinochloa crus-galli wskazuje na silne powia˛zania florystyczne z Echinochloo-Setarietum (szczególnie E.-S. digitarietosum), z którym omawiany zespół cze˛sto kontaktuje sie˛ w terenie. Na duz˙e podobien´stwo tych dwóch zbiorowisk oraz zwia˛zane z tym trudnosći klasyfikacyjne zwracaja˛ uwage˛ m.in.: FALIN´ SKI (1966), WÓJCIK (1973), SICIN´ SKI (1974), WNUK (1976a), KORNAS´ (1977), MATUSZKIE- WICZ (1982) i ANIOŁ-KWIATKOWSKA (1990). Na badanym terenie obie fitocenozy róz˙nia˛ sie˛ przede wszystkim współczynnikami pokrycia Echinochloa crus-galli i Digitaria ischaemum (Tab. 2). Negatywna˛ cecha˛ charakterystyczna˛ Digitarietum ischaemi jest rów- niez˙ jego ubóstwo gatunkowe (WÓJCIK 1973; MATUSZKIEWICZ 1982). Stwierdzono w nim tylko 47 gatunków, a ich s´rednia liczba w zdje˛ciu wynosi 16,1. Nie rosna˛ tu, lub wyste˛- puja˛ znacznie rzadziej, chwasty pospolite w innych zespołach okopowych takie, jak: Galinsoga parviflora, G. ciliata, Setaria pumila, Veronica arvensis, Galium aparine, M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 223

Tabela 1 (Table 1). Digitarietum ischaemi R.Tx. et. Prsg. /1942/ 1950.

Nr kolejny (Succesive No.) 12345678 Nr zdje˛cia w terenie 70 74 59 60 72 63 61 65 Field No. of relevé 23VIII 23VIII 22VIII 22VIII 23VIII 22VIII 22VIII 22VIII Data (Date) 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 10 10 10 30 30 15 10 5 Cover of cultivated plant [%] Pokrycie chwastów [%] 60 40 60 40 50 50 10 25 Cover of weeds [%] ´ – ´ – Constancy ´c

Kompleks glebowo-rolniczy os 57–77777 ł Soil complex Sta pH 5,0 4,0 4,5 3,5 4,5 4,0 6,0 6,0 Liczba gat. w zdje˛ciu 19 18 18 14 14 15 16 15 Number of species in relevé F 5,57 5,31 4,50 4,86 4,91 5,18 4,82 5,27 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 3,00 3,75 – 2,40 4,33 3,00 – 5,17 Mean ecological indices N 5,67 6,07 5,38 5,56 5,70 5,64 6,36 6,33 Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Solanum tuberosum 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 1.1 Sinapis alba 3.4 Zea mays 3.3 Lupinus luteus +++ Ch. Digitarietum ischaemi Digitaria ischaemum 3.4 3.3 3.4 1.2 3.4 3.3 1.1 2.3 V Setaria viridis 1.1 + + + 1.1 IV Ch., D. Echinochloo-Setarietum Echinochloa crus-galli +++ r +++.2V Raphanus raphanistrum ++ + II Galinsoga parviflora +I Setaria pumila +I D. Panico-Setarion Spergula arvensis 2.2 1.1 + 2.2 2.2 2.2 + V Scleranthus annuus 1.2 + 2.2 + + IV Rumex acetosella + + 1.1 + III Ch. Polygono-Chenopodietalia Polygonum lapathifolium +++1.1++++V subsp. pallidum Polygonum persicaria ++ + II Ch. Chenopodietea Chenopodium album 1.1 + + 1.2 1.1 1.1 + V Matricaria maritima subsp. inodora ++II Conyza canadensis ++ +II Ch. Secalietea Fallopia convolvulus + + +1.1+ + +1.1V Avena fatua ++II

(c.d.) 224 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

Tabe la 1. Cia˛g dalszy – Table 1. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 12345678S – C Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens 1.1 + 1.1 + 1.1 + IV Equisetum arvense 1.2 + + + III Inne (Others): Agrostis gigantea 1.2 + + + + IV Erodium cicutarium 2.2 + + + III Galeopsis tetrahit ++ II cfr. Senecio vernalis ++II Bidens tripartita ++ II

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Avena sativa 2. D. Polygono-Chenopodietalia: Sonchus arvensis 8. Ch. Chenopodietea: Capsella bursa-pastoris 3; Sisymbrium officinale 7. Ch. Secalietea: Viola arvensis 4; Centaurea cyanus 4; Myosotis arvensis 8; Vicia angustifolia 8; Anthoxanthum aristatum 2; Arnoseris minima 2 (1.1). Ch. Artemisietea (+ Agropyretea): Convolvulus arvensis 5. Inne (Others): Gnaphalium uliginosum 1; Juncus bufonius 1; Spergularia rubra 1 (1.1); Cirsium arvense 4; Lolium multiflorum 5; Galeopsis bifida 1; G. ladanum 3 (1.1); Veronica arvensis 8; Hypochoeris glabra 3. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. po lewej stronie szosy z Wre˛czycy do Kuzńicy, 200 m od jej zakre˛tu; 2. Odcinek, ok. 500 m na N od zabudowan´, przy polnej drodze z Młynów do Dalachowa; 3. Słowików, 100 m na N od zabudowan´, przy sćianie lasu; 4. na SE od Słowikowa, na wzgórzu, kilkadziesia˛t m na N od samotnej zagrody; 5. na S od Rogatek, przy drodze polnej biegna˛cej równolegle do szosy Rogatki-Dalachów, ok. 300 m na E od drogi polnej Rogatki- Kuzńica; 6. na SWW od Mostków, przy drodze polnej z Jaworzna do Słowikowa Wiejskiego, 600 m od szosy prowadza˛- cej do Mostków, przy załamaniu linii niskiego napie˛cia; 7. na NW od Słowikowa Wiejskiego, na wzgórzu, 100 m na N od zabudowan´, 300 m na SE od zdj. nr 4; 8. na N od Julianpola, po prawej stronie drogi polnej zaczynaja˛cej sie˛ przy kapliczce stoja˛cej przy szosie Jaworzno-Parzymiechy, ok. 700 m od niej.

Stellaria media, Polygonum persicaria, Capsella bursa-pastoris, Centaurea cyanus, Viola arvensis, Myosotis arvensis, Vicia angustifolia, Vicia hirsuta, Cirsium arvense i Polygo- num aviculare. Wydaje sie˛, z˙e głównym czynnikiem warunkuja˛cym wyste˛powanie tak małej liczby gatunków jest wyja˛tkowo nieurodzajna gleba. Ponadto w sierpniu 1999 r. na terenie gminy panowała głe˛boka susza, co z pewnosćia˛ równiez˙ przyczyniło sie˛ do wy- eliminowania z tego zespołu niektórych ros´lin. Byc´ moz˙e dlatego tak rzadkie sa˛ tu gatunki miejsc wilgotnych. Jedynie zdje˛cie nr 1, ze wzgle˛du na obecnosć´ Gnaphalium uliginosum, Juncus bufonius, Bidens tripartita oraz Spergularia rubra, przypomina wyróz˙niane przez wielu autorów postacie tego zespołu z Mentha arvensis (WARCHOLIN´ SKA 1974; SICIN´ SKI 1974; WNUK 1976a; GŁAZEK & KOWALIK 1983; SZMEJA 1994 i in.). Jest to wynik zalegania w tym miejscu, głe˛biej w podłoz˙u, trudno przepuszczalnych iłów. Omawiane zbiorowisko rozwija sie˛ na glebach bardzo kwasńych (pH 3,5–5,0). Jedy- nie w zdje˛ciach nr 7 i 8 odczyn jest bliski oboje˛tnego w wyniku przeprowadzonego niedawno zabiegu wapnowania. Zdecydowany spadek pokrycia chwastów w tych płatach s´wiadczy o przywia˛zaniu tego zespołu do siedlisk o skrajnie niskiej wartosći pH. W pło- dozmianie jest on sprze˛z˙ony z Arnoserido-Scleranthetum. Digitarietum ischaemi nie jest cze˛sty na badanym terenie. Z Polski, oprócz wymienionych juz˙ autorów opisali go m.in.: WIS´ NIEWSKI (1969), WARCHOLIN´ SKA (1993) oraz HOŁDYN´ SKI i KORNIAK (1994). M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 225

Tabela 2. Współczynniki pokrycia Echinochloa crus-galli i Digitaria ischaemum w zbiorowiskach: Digitarietum ischaemi i Echinochloo-Setarietum digitarietosum. Table 2. Coverage coefficients of Echinochloa crus-galli and Digitaria ischaemum in communities: Digitarietum ischaemi and Echinochloo-Setarietum digitarietosum.

Gatunek – Species Zbiorowisko – Community Echinochloa crus-galli Digitaria ischaemum Digitarietum ischaemi 8,7 2687,5 Echinochloo-Setarietum digitarietosum 1047,3 755,5

Echinochloo-Setarietum Tab. 3, 4, 5.

Echinochloo-Setarietum Krusem. et. Vlieg. (1939) 1940 [=Spergulo-Echinochloetum R. Tx. 1950] jest najbardziej rozpowszechnionym zespołem chwastów ros´lin okopowych na obszarze gminy Rudniki. Wyste˛puje on na glebach kwasńych i słabo kwasńych o dosć´ zróz˙nicowanym składzie mechanicznym. Zra˛b tego zespołu tworza˛ chwasty bardzo pospolite w Polsce. Najcze˛stszym z nich jest Echinochloa crus-galli. To własńie w tym zbiorowisku znajduje on optymalne warunki rozwoju, pomimo z˙e spotyka sie˛ go takz˙e w innych zespołach okopowych. Za gatunki charakterystyczne lub wyróz˙niaja˛ce uznano równiez˙: Galinsoga parviflora, Ra- phanus raphanistrum, Galinsoga ciliata i Setaria pumila. W zespole tym dosć´ licznie reprezentowane sa˛ higrofity (Gnaphalium uliginosum, Sonchus arvensis, Juncus bufonius, Mentha arvensis i in.). Jednak zmiennosć´ poszczególnych zdje˛c´ w gradiencie wil- gotnosći siedliska ma zdecydowanie cia˛gły charakter. Oprócz płatów wyrazńie wilgotnych ba˛dz´ suchych cze˛sto zdarzaja˛ sie˛ takie, w których wyste˛puja˛ tylko 1 lub 2 z wymienionych gatunków. Dlatego zrezygnowano z wyróz˙niania wariantów lub postaci wilgotnosćiowych znanych z innych obszarów Polski (SICIN´ SKI 1974; WARCHOLIN´ SKA 1974, 1984, 1993; WNUK 1976a; GŁAZEK & KOWALIK 1983; SZMEJA 1994 i in.). Płaty Echinochloo-Setarietum z badanego terenu zaliczono do 3 podzespołów: E.-S. digitarietosum, sperguletosum i typicum. Najuboz˙szym z nich, w widoczny sposób nawia˛zuja˛cym do Digitarietum ischaemi, jest E.-S. digitarietosum (WÓJCIK 1973; ANIOŁ- KWIATKOWSKA 1990)(Tab. 3). Rozwija sie˛ on najcze˛sćiej na glebach nalez˙a˛cych do kompleksu z˙ytnio-łubinowego, wytworzonych z piasków luzńych lub słabo gliniastych. Sa˛ one kwasńe, o pH wynosza˛cym przewaz˙nie 4,0 – 5,5. Cecha˛ wyróz˙niaja˛ca˛ ten podzespół jest stała obecnosć´ Digitaria ischaemum i cze˛ste wyste˛powanie Setaria viridis. Bardzo licznie rosna˛ w nim gatunki ze zwia˛zku Panico-Setarion: Spergula arvensis, Rumex acetosella i Scleranthus annuus. Z kolei rzadziej spotyka sie˛ tu Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media, Stachys palustris, Veronica arvensis i Galium aparine – chwasty najlepiej rozwijaja˛ce sie˛ na z˙yznych i co najwyz˙ej słabo kwasńych glebach. Siedliska z przeciwległego kranća skali zmiennosći zespołu zajmuje Echinochloo-Se- tarietum typicum (WARCHOLIN´ SKA 1993) (Tab. 5). Zbiorowisko to wyste˛puje w miejscach najz˙yzńiejszych, cze˛sto w pobliz˙u cieków wodnych i nisko połoz˙onych ła˛k, w kompleksach z˙ytnim dobrym, rzadziej z˙ytnim słabym. W podłoz˙u zalega najcze˛sćiej 2 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 226 Tabela 3 (Table 3). Echinochloo-Setarietum Krusem. et. Vlieg. (1939) 1940 [=Spergulo-Echinochloetum R. Tx. 1950] digitarietosum

Nr kolejny (Succesive No.) 1234567891011 Nr zdje˛cia w terenie 36 53 73 44 69 34 57 56 55 58 39 (Field No. of relevé) 17VIII 18VIII 23VIII 17VIII 23VIII 17VIII 22VIII 22VIII 22VIII 22VIII 17VIII Data (Date) 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 10 10 10 10 15 10 15 10 15 10 10 Cover of cultivated plant [%] Pokrycie chwastów [%] ´ – Constancy

50 60 65 40 70 50 40 60 60 60 40 ´c

Cover of weeds [%] os ł

Kompleks glebowo-rolniczy Sta 6–7766776–7 Soil complex pH 5,0 4,0 5,5 4,5 4,5 5,0 4,0 4,5 4,5 4,5 7,0 Liczba gat. w zdje˛ciu 27 20 25 30 29 34 26 31 20 26 30 (Number of species in relevé) F 4,84 5,27 5,12 4,83 5,64 5,22 5,11 4,81 5,29 5,00 4,80 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 4,00 3,78 4,00 4,33 4,23 4,13 3,42 4,43 4,43 3,75 4,09 Mean ecological indices N 5,55 5,63 6,13 6,24 6,04 5,56 5,42 5,62 5,77 6,20 5,67 Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Solanum tuberosum 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 Brassica napus subsp. napobrassica 1.1 Ch., D. Echinochloo-Setarietum Echinochloa crus-galli 1.2 2.2 1.1 2.2 2.2 1.2 1.1 + 3.3 + 1.1 V Galinsoga parviflora 2.2 + 1.1 + 1.2 1.1 + 2.2 1.1 V Raphanus raphanistrum + 1.1 1.1 + + + 1.1 + IV Galinsoga ciliata + +++ + + III Setaria pumila 2.2 1.1 + + 2.2 III Ch. Digitarietum ischaemi Digitaria ischaemum 3.32.22.21.2++++++1.1V Setaria viridis + 1.1 + + + III D. Panico-Setarion Spergula arvensis 1.1 + + 1.1 1.1 1.1 1.1 + + 1.1 V Rumex acetosella +++++1.1++++V Scleranthus annuus + + +.2 + + III Ch., D.* Polygono-Chenopodietalia Polygonum persicaria +++++ +++ IV Polygonum lapathifolium subsp. pallidum 1.1 + + 1.1 1.1 1.1 1.1 IV *Sonchus arvensis + 1.1 + + + III *Stellaria media +++II Ch. Chenopodietea

Chenopodium album + 2.2 1.1 1.1 1.1 + + 3.3 + + 227 2.1 V M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Capsella bursa-pastoris 1.1 1.1 + 1.1 + + + IV Matricaria maritima subsp. inodora 2.2+ +++ +III Sisymbrium officinale ++++II Conyza canadensis + ++II Ch. Secalietea Fallopia convolvulus 1.2 3.3 1.2 + 3.3 1.1 + + 3.3 1.1 V Centaurea cyanus + +++++++ 2.1V Vicia angustifolia ++++ + + +IV Viola arvensis + + + + + III Avena fatua + 1.1 + + + III Myosotis arvensis 1.1 1.1 + + + III Vicia hirsuta ++++II V. v il los a +++II Arabidopsis thaliana ++1.1+II Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens + 2.2 + + + 2.2 1.1 + 1.1 1.1 1.1 V Equisetum arvense + 1.1 1.2 2.2 1.1 + + 1.1 IV Rumex obtusifolius ++ + + II Artemisia vulgaris ++ +II Inne (Others) Gnaphalium uliginosum + 1.1 + + 2.2 1.1 + + IV Mentha arvensis +1.2+1.11.1++IV Cirsium arvense ++++ +++IV

(c.d) 2 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 228 Tabela 3. Cia˛g dalszy – Table 3. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 1234567891011S – C Erodium cicutarium + 1.1 + + + III Polygonum aviculare + + 1.1 + + III Veronica arvensis 1.1 + + 1.1 II Achillea millefolium ++ + II Spergularia rubra ++2.2II

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Avena sativa 6; Secale cereale 7. Ch. Chenopodietea: Geranium pusillum 4; Amaranthus retroflexus 7 (r); Erysimum cheiranthoides 4. Ch. Secalietea: Arnoseris minima 10 (1.1); Anthoxanthum aristatum 7. Ch. Artemisietea (+ Agropyretea): Convolvulus arvensis 6; Galeopsis pubescens 7. Inne (Others): Juncus bufonius 5 (1.2), 6; Gypsophila muralis 6; Stachys palustris 5 (1.1); Bidens tripartita 2, 5 (1.1); Polygonum amphibium 5 (1.1); P. hydropiper 10; Hypericum humifusum 7; Lolium multiflorum 7, 9; Plantago major 4; Taraxacum officinale 8; Galeopsis tetrahit 10 (1.1); G. bifida 5; Holcus mollis 2 (1.2), 9; Arenaria serpyllifolia 11 (1.2); Agrostis gigantea 9; Trifolium repens 4; Sagina procumbens 8; Epilobium cfr. adenocaulon 8; Hieracium pilosella 6. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. Jawor, ok. 300 m na SE od z˙wirowni; 2. na NE od Jelonków, 600 m od zabudowan´, 300 m na N od załamania linii niskiego napie˛cia; 3. na S od Dalachowa, po prawej stronie drogi polnej prowadza˛cej do przysiółka Ulica Gabrys´, ok. 300 m na E od drogi polnej z Dalachowa do Młynów, przy załamaniu linii niskiego napie˛cia; 4. przy prostym odcinku szosy z Mostków do Polesia, 50 m na W od skrzyz˙owania z droga˛ polna˛; 5. na SE od Łazów, przy równoległej do szosy we wsi Łazy drodze polnej, 50 m na SW od jej przecie˛cia z ciekiem wodnym; 6. Jawor, 50 m na W od szosy Rudniki – Cieciułów, przy drodze polnej, 200 m na SE od zdj. nr 1; 7. na NW od Słowikowa Szlacheckiego, 300 m na W od szkoły, przy drodze polnej, 150 m na SEE od wzgórza 246,4 m; 8. na SE od Młynów, 300 m na S od zbiornika wodnego, przy drodze polnej, 150 m na E od linii wysokiego napie˛cia; 9. na S od Młynów, przy drodze polnej, 300 m na E od skrzyz˙owania z droga˛ polna˛ z Rudnik do Młynów, 500 m na SW od zdj. nr 8; 10. Słowików, 100 m na N od zabudowan´, przy brzegu lasu, przy drodze polnej; 11. po N stronie szosy do Słowikowa Szlacheckiego, 200 m na E od brzegu lasu, 100 m na N od torów kolejowych. Tabela 4 (Table 4). Echinochloo-Setarietum Krusem. et. Vlieg. (1939) 1940 [=Spergulo-Echinochloetum R. Tx. 1950] sperguletosum.

Nr kolejny (Succesive No.) 1234567891011121314 Nr zdje˛cia w terenie 50 46 64 75 48 79 52 78 49 47 35 54 51 45 (Field No. of relevé) 18VIII 18VIII 22VIII 23VIII 18VIII 24VIII 18VIII 24VIII 18VIII 18VIII 17VIII 22VIII 18VIII 17VIII Data (Date) 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 60 10 10 10 10 10 10 15 10 30 10 10 60 5 Cover of cultivated plant [%]

Pokrycie chwastów [%] 229 M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki ´ – Constancy´ –

30 40 65 75 70 40 70 60 35 20 50 70 60 90 ´c

Cover of weeds [%] os ł

Kompleks glebowo-rolniczy Sta 66756666566555 Soil complex pH 6,0 5,5 6,5 5,5 5,0 5,0 5,0 6,5 5,0 5,5 5,0 6,0 5,0 5,0 Liczba gat. w zdje˛ciu 19 26 27 36 22 22 24 28 28 29 24 39 18 26 (Number of species in relevé) F 4,67 5,00 4,87 5,44 4,94 5,38 5,60 5,05 5,44 5,20 5,23 5,21 5,73 5,89 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 3,80 4,33 4,80 5,27 5,00 3,86 5,22 4,61 4,75 5,07 3,89 4,75 4,22 4,36 Mean ecological indices N 6,29 6,06 6,50 6,39 6,19 6,00 5,69 6,35 5,75 5,95 5,75 5,96 6,71 6,11 Ros´liny uprawne (Cultivated plants: Solanum tuberosum 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 3.3 2.2 2.2 1.1 Zea mays 4.4 Sinapis alba 4.4 Avena sativa ++++ Ch., D. Echinochloo-Setarietum Echinochloa crus-galli 1.1 1.1 2.2 2.2 2.2 +.2 + 2.2 2.2 1.1 2.2 1.1 4.4 1.2 V Galinsoga parviflora + + +.2 1.1 1.2 1.1 2.3 3.3 + 1.1 IV Raphanus raphanistrum 2.2 + + + + 1.2 + + 2.2 IV Galinsoga ciliata + 1.1 + 1.1 + 1.1 III Setaria pumila +3.3+.2II Ch, D. Panico-Setarion Spergula arvensis 1.1 1.1 + 1.1 1.1 1.1 + 1.1 1.2 1.1 1.1 + 1.1 V Rumex acetosella 1.1 + + 1.1 1.1 + + + III

(c.d) 3 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 230 Tabela 4. Cia˛g dalszy – Table 4. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 1234567891011121314S – C Scleranthus annuus 1.1 + + + 1.1 II Setaria viridis +I Ch., D.* Polygono-Chenopodietalia Polygonum persicaria + + 1.2 + 2.2 + + 1.1 + + + 1.1 V P. lapathifolium subsp. pallidum + + +2.2+ +2.2+2.2+ +1.1+1.1V *Stellaria media 1.2 1.2 +.2 + 1.2 1.2 1.1 + III *Sonchus arvensis + +++ II Ch. Chenopodietea Chenopodium album 1.1 3.3 3.3 3.3 2.2 1.1 2.1 1.1 2.1 2.2 + + + V Matricaria maritima subsp. inodora ++++++ ++++++ V Capsella bursa-pastoris + + 1.1 + + 1.1 1.1 + III Sisymbrium officinale +++II Conyza canadensis ++ + II Ch. Secalietea Fallopia convolvulus 1.1 + + 3.3 2.2 + + + + 2.3 1.1 3.3 V Viola arvensis +++ +++++++++V Centaurea cyanus ++1.1 ++++ ++ +IV Vicia angustifolia ++++ +++III Myosotis arvensis + 1.1 + + + + + III Avena fatua ++ + + +II Apera spica-venti +++ +II Vicia hirsuta ++++II Arabidopsis thaliana +++ +.2 + II Vicia villosa +++II Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens ++++ 1.1 ++++1.11.2IV Equisetum arvense ++1.1+II Artemisia vulgaris ++ ++ +II Inne (Others) Gnaphalium uliginosum + + + + 2.2 2.2 1.1 + + 1.1 IV Veronica arvensis + 1.1 2.2 1.1 + + III Polygonum aviculare + + + + + + 1.1 III Achillea millefolium ++ + +++III Agrostis gigantea + + + + + + III Juncus bufonius + + + + 1.2 +.2 2.3 III Taraxacum officinale ++++II

Stachys palustris +2.21.12.2II 231 M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Plantago intermedia ++ +1.1 II Cirsium arvense 2.3 1.1 + II Gypsophila muralis ++++II Poa annua ++ + 1.2 II Agrostis capillaris ++.2+.2+2.3II

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Hordeum vulgare 7; Lupinus luteus 3, 6; Ornithopus sativus 6; Secale cereale 2. Ch. Polygono-Chenopodietalia: Sonchus asper 4; Lamium amplexicaule 4. Ch. Chenopodietea: Geranium pusillum 11; Solanum nigrum 10. Ch. Secalietea: Anthemis arvensis 2, 5; Vicia tetrasperma 5. Ch. Artemisietea (+ Agropyretea): Convolvulus arvensis 5 (1.1), 9 (1.1); Rumex obtusifolius 4, 12; Galium aparine 4. Inne (Others): Bidens tripartita 14 (1.1); Mentha arvensis 12, 14 ; Polygonum hydropiper 13, 14 (2.1); P. amphibium 4; Rorippa palustris 4, 13; Lolium multiflorum 10, 12 (+.2); Chamomilla suaveolens 10 (1.1); Spergularia rubra 6, 11; Plantago major 10; Erodium cicutarium 1, 4; Galeopsis tetrahit 7, 14; G. bifida 2; Alopecurus pratensis 12; Trifolium repens 4, 10; Galeopsis ladanum 6 (1.1); Cerastium glomeratum 13; Stellaria graminea 13; cfr. Senecio vernalis 4; Sagina procumbens 4; Tussilago farfara 7. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. ok. 1 km na W od Cieciułowa, przy szosie do Z˙ ytniowa, 50 m za wzniesieniem; 2. na E od Bobrowej, przy drodze polnej, 100 m przed przecie˛ciem z linia˛ wysokiego napie˛cia, ok. 600 m od szosy w Bobrowej; 3. na N od Julianpola, po prawej stronie drogi polnej zaczynaja˛cej sie˛ przy kapliczce na szosie Jaworzno – Parzymiechy, ok. 400 m od niej; 4. na N od Rudnik, przy drodze polnej z Rudnik do Dalachowa, 600 m od jej pocza˛tku przy zakre˛cie szosy Rudniki – Wielun´; 5. na E od Bobrowej, przy drodze polnej, 100 m za jej zakre˛tem; 6. na S od Z˙ ytniowa, przy drodze polnej stanowia˛cej granice˛ gminy, 200 m na W od niewielkiego lasku, 500 m na S od wzniesienia 260,2 m; 7. na NE od Jelonków, 500 m od zabudowan´, 300 m na NNW od załamania linii niskiego napie˛cia; 8. na NW od Cieciułowa, ok. 100 m na N od przecie˛cia drogi polnej z Z˙ urawi do szosy Z˙ ytniów – Cieciułów z droga˛ polna˛ prowadza˛ca˛ z Z˙ ytniowa do Cieciułowa; 9. na W od Cieciułowa, 300 m na E od zdj. nr 1, przy szosie przed wzniesieniem; 10. na E od Bobrowej, 300 m na E od zdj. nr 2, przy zakre˛cie drogi polnej; 11. Jawor, ok. 300 m na SE od z˙wirowni; 12. Rudniki, 100 m na SE od terenu szkoły, przy drodze polnej do Młynów, przy sadzie owocowym; 13. na NE od Jelonków, przy szosie Z˙ ytniów – Jelonki, 150 m na NNW od zdj. nr 7; 14. przy prostym odcinku szosy z Mostków do Polesia, 30 m na E od skrzyz˙owania z droga˛ polna˛. 3 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 232 Tabe la 5 (Table 5). Echinochloo-Setarietum Krusem. et. Vlieg. (1939) 1940 [=Spergulo-Echinochloetum R. Tx. 1950] typicum.

Nr kolejny (Succesive No.) 1234567891011121314151617 Nr zdje˛cia w terenie 71 33 31 83 76 82 85 37 86 38 84 32 77 81 80 62 40 (Field No. of relevé) 23VIII 17VIII 17VIII 24VIII 23VIII 24VIII 25VIII 17VIII 25VIII 17VIII 24VIII 17VIII 23VIII 24VIII 24VIII 22VIII 17VIII Data (Date) 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 1999 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 60155 1010101010201510101510101090 Cover of cultivated plant [%] Pokrycie chwastów [%] ´ – Constancy´ –

90 50 40 80 80 40 80 70 70 40 60 90 75 80 75 90 20 ´c

Cover of weeds [%] os ł

Kompleks glebowo-rolniczy Sta 64556656455455564 Soil complex pH 5,5 7,0 5,5 5,5 5,5 6,0 6,5 6,0 6,5 6,0 6,0 6,0 6,0 5,5 6,0 5,5 5,5 Liczba gat. w zdje˛ciu 24 30 31 25 28 34 33 29 27 32 24 21 22 19 31 16 17 (Number of species in relevé) F 5,41 5,13 5,39 5,00 5,44 5,39 5,46 4,82 5,53 4,96 5,38 5,15 5,27 4,85 4,85 4,91 4,40 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 5,30 6,06 5,54 5,54 5,18 5,23 5,00 4,80 5,61 5,61 5,20 5,56 5,71 5,86 5,38 – 6,14 Mean ecological indices N 6,19 6,61 6,75 6,56 6,53 6,54 6,09 6,08 6,24 6,23 6,28 6,93 6,61 7,00 6,46 7,20 6,75 Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Solanum tuberosum 2.2 1.1 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 2.2 Beta vulgaris 4.4 5.5 Hordeum vulgare ++++ Ch., D. Echinochloo-Setarietum Echinochloa crus-galli 3.4 + 1.2 2.2 + 1.1 1.1 2.2 + 1.1 3.3 5.5 1.1 + 1.1 1.1 2.2 V Galinsoga parviflora 4.43.3+3.3 ++3.3++++3.34.41.11.11.1V G. ciliata + + 1.1 1.2 + + 1.1 + 1.1 + + IV Raphanus raphanistrum ++++ 1.1 +++ + III Setaria pumila +.2 + +.2 I Ch, D. Panico-Setarion Spergula arvensis r++ I Setaria viridis +.2 I Digitaria ischaemum rI Ch., D.* Polygono-Chenopodietalia Polygonum persicaria ++1.22.22.2++++++ ++ +V P. lapathifolium subsp. pallidum 1.1++1.1++++1.1+1.11.1+1.21.1V *Stellaria media + 1.2 1.2 1.2 2.2 1.2 1.2 1.2 2.2 +.2 +.2 1.2 + 1.1 + + +.2 V *Sonchus arvensis +++++ + 1.1+ +++ +IV Ch. Chenopodietea Chenopodium album + 1.1 1.1 2.2 2.2 2.1 2.2 1.1 3.3 1.1 1.1 2.1 1.1 1.1 3.3 3.2 1.1 V Matricaria maritima +++++1.14.41.11.11.1++++1.1 +V subsp. inodora 233 M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Capsella bursa-pastoris 1.1++1.1+++++++IV Sisymbrium officinale ++ + + + +++III Ch. Secalietea Fallopia convolvulus + + 2.2 + + 1.1 +.2 2.2 1.1 2.2 2.2 1.1 3.3 1.1 1.1 4.4 + V Viola arvensis + + ++++ 1.1+1.1 ++ IV Centaurea cyanus + + + 1.1 + + + + 1.1 + III Myosotis arvensis + + 2.2 + 1.1 + 1.1 + III Avena fatua ++1.1 +++ + + 1.1 III Vicia angustifolia +++++ II V. hirsuta ++++++II V. tetrasperma + +++ + II Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens 1.21.2 +1.2++++ +++ IV Equisetum arvense +++ +.2+II Artemisia vulgaris ++ ++II Galium aparine +.2 1.2 + + 1.2 + II Rumex obtusifolius +++ ++II Inne (Others) Gnaphalium uliginosum ++++3.3+1.1+++1.11.1++ V Veronica arvensis + 1.1 + 1.1 + 1.1 + + III Taraxacum officinale + + +++ ++ ++ III Polygonum aviculare + + + +.2 1.1 + + III

(c.d) 3 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 234 Tabela 5. Cia˛g dalszy – Table 5. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 1234567891011121314151617S – C Plantago intermedia +++ +1.1++ + III Cirsium arvense + +1.2++.2 +++ +III Stachys palustris + +.2 1.2 + + + + III Chamomilla suaveolens +++++II Achillea millefolium +++ + + II Spergularia rubra 1.1 + + + II Plantago major ++ ++ II

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Lupinus luteus 5, 11; Triticum aestivum 4; Secale cereale 2; Avena sativa 13; Anethum graveolens 4. Ch. Polygono- Chenopodietalia: Sonchus asper 1, 2, 3; Veronica persica 2, 4 (1.2), 6 (r); Anchusa arvensis 8 (1.1); Thlaspi arvense 15. Ch. Chenopodietea: Conyza canadensis 8, 10; Geranium pusillum 8 (1.1), 10 (1.1); Malva neglecta 5. Ch. Secalietea: Anthemis arvensis 10, 15 (1.1); Chamomilla recutita 3 (1.2), 5; Arabidopsis thaliana 1, 10 (1.1), 15; Vicia villosa 10; Apera spica-venti 6; Anthoxanthum aristatum 6 (r); Sinapis arvensis 10. Ch. Artemisietea (+ Agropyretea): Convolvulus arvensis 4, 6, 17; Lapsana communis 2; Urtica dioica 3, 6; Melandrium album 8. Inne (Others): Poa annua 3, 6 (1.1), 7; Agrostis gigantea 9, 11, 16 (1.2); Juncus bufonius 1, 5 (1.2), 7 (1.2); Gypsophila muralis 6, 9; Bidens tripartita 1, 6; Mentha arvensis 7, 10; Polygonum hydropiper 3; P. amphibium 1, 12 (1.2); Lolium multiflorum 6, 16; Erodium cicutarium 4, 8 (1.1), 13; Galeopsis tetrahit 3, 8, 11 (1.1); G. bifida 4, 11; Cardaminopsis arenosa 2; Ranunculus repens 3; Trifolium repens 5; T. pratense 2. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. przy drodze polnej z Kuzńicy do Dalachowa, 100 m na N od cieku wodnego; 2. Jaworek, przy drodze polnej, 50 m na SW od szosy Rudniki – Cieciułów; 3. Jawor, ok. 500 m na SSW od z˙wirowni, niedaleko ła˛k i zaros´li nad ciekiem wodnym; 4. na N od Cieciułowa, na stoku wyrazńego wzniesienia, 150 m na E i na N od szosy Rudniki – Cieciułów; 5. Jaworek, przy drodze polnej zaczynaja˛cej sie˛ na szosie Rudniki – Jaworzno w miejscu gdzie stoi krzyz˙, 500 m od tego krzyz˙a, przy rze˛dzie drzew; 6. na NE od Cieciułowa, ok. 900 m na SSE od wzniesienia 270,2 m, 50 m na NW od drogi polnej z Jaworzna do Cieciułowa, przy drodze polnej prowadza˛cej do grupy zabudowan´; 7. przy szosie Rudniki – Z˙ ytniów, po jej E stronie, 500 m od Z˙ ytniowa; 8. Jawor, po W stronie drogi szutrowej, przy z˙wirowni, przy grupie zabudowan´; 9. na NW od Z˙ ytniowa, przy drodze polnej do miejscowosći Tokary, 500 m od ostatnich zabudowan´; 10. Jawor, po W stronie gospodarstwa przy ul. Jaworowej 40, 200 m na S od z˙wirowni; 11. na NE od Julianpola, na szczycie wzniesienia 271,1 m; 12. Jawor, przy drodze polnej do wsi Z˙ urawie, 100 m na N od jej przecie˛cia z ciekiem wodnym, 400 m na S od zdj. nr 2; 13. na SW od wsi Z˙ urawie, na wierzchowinie, 300 m na E od lasu; 14. na E od Cieciułowa, przy drodze polnej równoległej do szosy, 200 m na NE od szkoły; 15. Stary Bugaj, przy drodze polnej do Z˙ ytniowa, przy jednym z ostatnich zabudowan´, ok. 1 km od szosy; 16. na SE od Słowikowa Wiejskiego, przy drodze polnej, 50 m na E od transformatora; 17. na S od Kuzńicy, 20 m na E od szosy do Wre˛czycy, 300 m od rozwidlenia dróg w Kuzńicy. M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 235 piasek gliniasty, a odczyn gleby jest tu słabo kwasńy. Z gatunków charakterystycznych rzadziej rosńie tutaj tylko Setaria pumila. Pozostałe wyste˛puja˛ cze˛sto i obficie. Znamien- nym jest brak gatunków siedlisk kwasńych – Digitaria ischaemum, Setaria viridis, Sper- gula arvensis, Rumex acetosella i Scleranthus annuus. Liczniej niz˙ w pozostałych podze- społach rosna˛ tutaj: Matricaria maritima subsp. inodora, Stellaria media, Avena fatua i Galium aparine. Echinochloo-Setarietum sperguletosum (WARCHOLIN´ SKA 1993) (Tab. 4) – zajmuje siedliska pos´rednie mie˛dzy dwoma opisanymi powyz˙ej podzespołami, pozostaja˛c z nimi w bliskim kontakcie przestrzennym. Pomimo tego jego odróz˙nienie nie nastre˛cza zwykle zbyt wielu trudnosći. Od E.-S. typicum róz˙ni sie˛ przede wszystkim obecnosćia˛: Spergula arvensis, Rumex acetosella i Scleranthus annuus, a od E.-S. digitarietosum brakiem Digitaria ischaemum i Setaria viridis. Podzespół ten wyste˛puje na kwasńych (pH ok. 5,0–5,5) glebach wytworzonych najcze˛sćiej z piasków słabo gliniastych, w kompleksach z˙ytnim słabym lub rzadziej z˙ytnim dobrym. Echinochloo-Setarietum wyste˛puje na terenie niemal całej gminy. W płodozmianie jest on sprze˛z˙ony z Arnoserido-Scleranthetum (E.-S. digitarietosum i najuboz˙sze płaty E.-S. sperguletosum), Papaveretum argemones (E.-S. sperguletosum) i Vicietum tetraspermae (E.-S. sperguletosum i E.-S. typicum). Z Polski Echinochloo-Setarietum opisali równiez˙ m.in.: KORNAS´ (1950), SYCHOWA (1959), FALIN´ SKI (1966), FIJAŁKOWSKI (1967), WIS´ NIEWSKI (1967), SZOTKOWSKI (1973), ANIOŁ-KWIATKOWSKA (1974), SICIN´ SKI (1986), WARCHOLIN´ SKA (1990, 1994), SICIN´ SKI i SOWA (1980), DUBIEL i TRZCIN´ SKA-TACIK (1984), HOŁDYN´ SKI i KORNIAK (1994) oraz WÓJCIK (1998). Według wielu autorów Galinsoga parviflora i G. ciliata uwaz˙ane sa˛ za charakterystyczne lub wyróz˙niaja˛ce dla ruderalnej odmiany Echinochloo-Setarietum (KORNAS´ 1950; WIS´ NIEWSKI 1967; SICIN´ SKI 1974; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990; SZMEJA 1994) lub najprawdopodobniej toz˙samych z nia˛ zespołów Galinsogo-Setarietum (FALIN´ SKI 1966; WARCHOLIN´ SKA 1974, 1990, 1993; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990) i Panico-Galinso- getum (FIJAŁKOWSKI 1967). Zbiorowiska te opisywano najcze˛sćiej z upraw przyzagrodo- wych, bardzo intensywnie nawoz˙onych, o zaburzonym płodozmianie (coroczne obsadza- nie ros´linami okopowymi). Na badanym terenie licznie wyste˛puja˛ce z˙ółtlice rosły jednak tak samo cze˛sto w bezpos´rednim sa˛siedztwie zabudowan´, jak i z dala od nich. Ponadto w zdje˛ciach ze znacznym ich udziałem nie obserwowano gatunków ruderalnych (np. Datura stramonium, Solanum nigrum, Urtica urens, Malva neglecta, Amaranthus sp. i in.) stanowia˛cych integralna˛ cze˛sć´ wyz˙ej wymienionych zbiorowisk (WARCHOLIN´ SKA 1974, 1990; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990 i in.). Z tego wzgle˛du w niniejszej pracy nie zostały one wyróz˙nione.

Zbiorowisko o charakterze pos´rednim mie˛dzy zespołami Echinochloo-Setarietum i Lamio-Veronicetum politae Tab. 6. zdj. 7–8.

Na obrzez˙ach wychodni iłów mezozoicznych, na glebach wytworzonych z piasków gliniastych, oprócz gatunków lokalnie charakteryzuja˛cych Lamio-Veronicetum politae (Veronica persica, Fumaria officinalis, Euphorbia helioscopia), obficie rosna˛ równiez˙ 236 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002 chwasty charakterystyczne dla Echinochloo-Setarietum (Galinsoga parviflora, Echinochloa crus-galli, Galinsoga ciliata). Płaty takie sa˛ wyja˛tkowo rzadko spotykane na badanym terenie. Wyste˛puja˛ one w kompleksach z˙ytnim dobrym i zboz˙owo-pastewnym mocnym. Sporza˛dzenie dokładniejszej charakterystyki florystyczno-ekologicznej tego zbiorowiska jest niemoz˙liwe ze wzgle˛du na bardzo mała˛ liczbe˛ zdje˛c´ fitosocjologicznych. Podobne płaty opisywali m.in.: KORNAS´ (1950), WIS´ NIEWSKI (1971a), SZOTKOWSKI (1973), WARCHOLIN´ SKA (1974), SICIN´ SKI (1974, 1986), WNUK (1976a, 1990), SICIN´ SKI i SOWA (1980) oraz ANIOŁ-KWIATKOWSKA (1990).

Lamio-Veronicetum politae Tab. 6. zdj. 1–6.

Na badanym terenie neutrofilny zwia˛zek Eu-Polygono-Chenopodion reprezentowany jest przez zespół Lamio-Veronicetum politae Kornas´ 1950. Wyste˛puje on w miejscach wychodni iłów s´rodkowojurajskich, na niewielkim obszarze gminy mie˛dzy miejscowosćia- mi Faustianka, Wre˛czyca i Kuzńica. Gleby sa˛ tu bardzo z˙yzne, ale ze wzgle˛du na duz˙a˛ zwie˛złosć´ wynikaja˛ca˛ z ich składu mechanicznego (glina s´rednia pylasta podsćielona iłem), bywaja˛ trudne do uprawy, szczególnie w latach o niesprzyjaja˛cej pogodzie. Maja˛ one odczyn oboje˛tny i zaliczone zostały do kompleksu pszennego dobrego, lub, w miejscach stale wilgotnych, zboz˙owo-pastewnego mocnego. Z gatunków charakterystycznych zespołu wyste˛puja˛ tu: Sonchus asper, Euphorbia helioscopia, Lamium amplexicaule oraz rzadko Veron ica ag res tis i Fumaria officinalis. Bardzo sćisłe przywia˛zanie do tego zbiorowiska wykazuje takz˙e Veronica persica, która uznana została za gatunek lokalnie dla niego charakterystyczny (por. TRZCIN´ SKA-TACIK i in. 1973; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1974). W skład Lamio-Veronicetum politae wchodza˛ liczne chwasty odróz˙niaja˛ce go od innych zespołów okopowych: Sinapis arvensis, Lapsana communis, Chaenorhinum minus, Anagallis arvensis, Thlaspi arvense i Chenopodium polyspermum. Znamienna jest rów- niez˙ obecnosć´ gatunków ze zwia˛zku Caucalidion takich, jak: Melandrium noctiflorum, Geranium dissectum, a takz˙e Avena fatua, która w tym zbiorowisku znalazła optymalne warunki rozwoju. Spotyka sie˛ tutaj tez˙ gatunki charakterystyczne dla Echinochloo-Seta- rietum (Echinochloa crus-galli, Galinsoga ciliata i G. parviflora), jednak nigdy nie osia˛- gaja˛ one znacznego pokrycia. W najbardziej typowej postaci, z kompletem gatunków charakterystycznych, Lamio- Veronicetum politae wykształca sie˛ na re˛dzinach (KORNAS´ 1950; FIJAŁKOWSKI 1967; WNUK 1976a, 1990; SICIN´ SKI & SOWA 1980 i in.). Zdje˛cia z badanego terenu, ze wzgle˛du na brak Veronica polita, V. opaca i bardzo rzadkie wyste˛powanie Veronica agrestis, zali- czyc´ nalez˙y do zuboz˙ałej postaci tego zespołu. Podobne płaty opisywane były m.in. przez KORNASIA (1950), WIS´ NIEWSKIEGO (1971a), SZOTKOWSKIEGO (1973), TRZCIN´ SKA˛- TACIK i in. (1973), ANIOŁ-KWIATKOWSKA˛ (1974, 1990), GŁAZKA i KOWALIK (1983), oraz DUBIELA i TRZCIN´ SKA˛-TACIK (1984). Duz˙y udział Matricaria maritima subsp. inodora zbliz˙a opisywane zbiorowisko do znanego ze s´rodkowej Polski Lamio-Veronicetum politae matricarietosum (WÓJCIK 1973). Z kolei obecnosć´ Chenopodium polyspermum i Lapsana communis jest nawia˛zaniem do M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 237

Tabela 6 (Table 6). Lamio-Veronicetum politae Kornas´ 1950 (zdj. 1-6) & zbiorowisko pos´rednie mie˛dzy (community intermediate between) Lamio-Veronicetum politae i (and) Echinochloo-Setarietum (zdj. 7-8).

Nr kolejny (Succesive No.) 12345678 Nr zdje˛cia w terenie 150 66 151 43 68 67 41 42 Field No. of relevé 19VIII 23VIII 19VIII 17VIII 23VIII 23VIII 17VIII 17VIII Data (Date) 2000 1999 2000 1999 1999 1999 1999 1999 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 30105 5010101015 Cover of cultivated plant [%] Pokrycie chwastów [%] 65 60 95 50 60 70 80 70

Cover of weeds [%] ´ – Constancy ´c os Kompleks glebowo-rolniczy ł 22282248

Soil complex Sta pH 7,0 7,0 7,5 7,0 7,5 7,0 7,0 6,5 Liczba gat. w zdje˛ciu 28 38 43 30 33 32 28 31 Number of species in relevé F 4,95 5,00 5,03 5,59 5,56 5,04 5,22 5,32 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 6,79 6,67 6,41 6,29 5,63 6,23 5,86 5,67 Mean ecological indices N 6,81 6,43 6,26 6,52 6,12 6,52 6,55 6,67 1-6 Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Solanum tuberosum 2.2 2.2 1.1 2.2 2.2 2.2 2.2 Cucurbita pepo 2.3 Armoracia rusticana 3.4 Ch., (lok.*) Lamio-Veronicetum politae *Veronica persica 1.2 2.2 1.2 + + 1.1 1.2 2.2 V Sonchus asper 1.1 + 1.1 + 1.1 V Euphorbia helioscopia ++1.1++ 1.1 V Lamium amplexicaule 1.1 + II Fumaria officinalis +1.1I Veronica agrestis 1.2 I Ch., D. Echinochloo-Setarietum Echinochloa crus-galli + + 1.1 + + 1.1 1.2 V Galinsoga ciliata ++ +++III G. parviflora ++ 2.22.2II Ch., D.* Eu-Polygono-Chenopodion Matricaria maritima subsp. inodora + 1.1 1.1 2.2 3.3 3.3 1.1 2.2 V Chaenorhinum minus 1.1 + + + IV *Lapsana communis ++ 1.1 + IV Thlaspi arvense +++II Chenopodium polyspermum ++II Euphorbia peplus +I Lamium purpureum +I Atriplex patula +I Ch., D.* Polygono-Chenopodietalia Polygonum lapathifolium 1.1 +.2 1.1 + + + 2.3 + V subsp. pallidum P. persicaria ++++++ V *Stellaria media 1.2 1.1 + + 1.1 1.2 IV *Sonchus arvensis ++++ ++IV Spergula arvensis +++I

(c.d.) 238 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

Tabe la 6. Cia˛g dalszy – Table 6. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 12345678S – C Ch. Chenopodietea Chenopodium album 3.2 1.1 3.4 + 1.1 1.1 2.1 V Capsella bursa-pastoris ++++++ +V Ch. Secalietea Fallopia convolvulus 1.2 2.2 1.2 + 2.2 + 3.3 + V Viola arvensis 1.1 ++++1.1+V Avena fatua 1.1 1.1 3.3 1.1 + 1.1 1.1 V Sinapis arvensis +++ ++ V Myosotis arvensis ++++1.1IV Vicia hirsuta +++ ++III Melandrium noctiflorum + 2.2 + III Anagallis arvensis +++ III Geranium dissectum 1.2 + II Centaurea cyanus ++ 1.1+II Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens +++++ ++V Equisetum arvense ++++III Galium aparine 1.2 1.1 + 1.1 III Convolvulus arvensis 1.1 1.1 + III Rumex obtusifolius ++II Melandrium album ++ II Inne (Others) Cirsium arvense 1.1 + 1.2 + + + V Polygonum aviculare ++1.1++ +V Veronica arvensis +++1.1++IV Gnaphalium uliginosum + 1.1 1.1 1.1 + 1.1 IV Stachys palustris ++.2+ + 1.1 IV Plantago major + + + + III Taraxacum officinale + + + III Galeopsis tetrahit + + + III Lolium multiflorum +++II Polygonum hydropiper ++ II Plantago intermedia ++1.1II Poa annua ++I Chamomilla suaveolens ++I Trifolium repens ++I

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Avena sativa 7; Hordeum vulgare 2. Ch. Chenopodietea: Sisymbrium officinale 8. Ch. Secalietea: Vicia tetrasperma 3; Euphorbia exigua 3; Scleranthus annuus 5; Vicia angustifolia 7. Inne (Others): Gypsophila muralis 5; Alopecurus geniculatus 4; Mentha arvensis 3; Agrostis gigantea 1; Daucus carota 3; Trifolium campestre 3; Potentilla anserina 2 (+.2); Tussilago farfara 2; Veronica serpyllifolia 2; Plantago lanceolata 6; Rorippa sylvestris 5; Arenaria serpyllifolia 4; Sambucus nigra 8; Polygonum amphibium 8. Stanowiska zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. na NE od Faustianki, 100 m na S od zaros´li z de˛bem, 200 m, 200 m na SE od zdj. nr 6; 2. na NE od Faustianki, 100 m na SSW od zdj. nr 6, przy drodze polnej prowadza˛cej do gospodarstwa, nad rowem melioracyjnym, ok. 400 m na E od cegielni; 3. na NE od Faustianki, 50 m na W od zdj. nr 1; 4. na W od Wre˛czycy, przy drodze polnej 50 m na SW od zakre˛tu szosy Wre˛czyca – Kuzńica; 5. na N od Faustianki, ok. 800 m na NNE od cegielni, przy zarastaja˛cej drodze polnej; 6. na NE od Faustianki, po S stronie drogi polnej stanowia˛cej przedłuz˙enie szosy Łazy – Wre˛czyca, 100 m na W od przecie˛cia rowu melioracyjnego, 150 m na SWW od zaros´li z de˛bem; 7. na S od Kuzńicy, 50 m na W od szosy do Wre˛czycy, 300 m od rozwidlenia dróg w Kuzńicy; 8. na SE od Kuzńicy, 150 m na E od zdj. nr 7, przy drodze polnej po drugiej stronie szosy. M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 239 wyste˛puja˛cego na podobnych glebach zespołu Oxalido-Chenopodietum polyspermi (por. ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990). Omawiany zespół jest bogaty florystycznie. W zdje˛ciach notowano s´rednio 34 gatunki. W uprawach zboz˙owych zaste˛puje go Vicietum tetraspermae consolidetosum.

ZBIOROWISKA CHWASTÓW UPRAW ZBÓZ˙ JARYCH

Uprawy zbóz˙ jarych (Tab. 7) stanowia˛ integralna˛ cze˛sć´ w krajobrazie rolniczym wielu regionów naszego kraju. Pomimo tego liczni autorzy zajmuja˛cy sie˛ problematyka˛ zbiorowisk segetalnych zupełnie pomijaja˛ je w swoich pracach lub traktuja˛ bardzo pobiez˙nie. Nieco wie˛cej uwagi pos´wie˛ca im WARCHOLIN´ SKA (1974, 1990). Pojedyncze zdje˛cia zesta- wione w tabelach ła˛cznie ze zdje˛ciami wykonanymi w zboz˙ach ozimych odszukac´ moz˙na takz˙e w publikacjach: KORNASIA (1950), TRZCIN´ SKIEJ-TACIK i in. (1973), ANIOŁ-KWIAT- KOWSKIEJ (1974, 1990), WNUKA (1976b) i in. Z punktu widzenia fitosocjologicznego zbiorowiska te zajmuja˛ pos´rednie miejsce mie˛dzy zespołami zbóz˙ ozimych a zespołami upraw okopowych (KORNAS´ 1950, 1977). Jest to rezultat odmiennego, skróconego okresu wegetacji, co powoduje, z˙e znacznie lepsze warunki dla swojego rozwoju znajduja˛ tu chwasty z klasy Chenopodietea. Wie˛kszosć´ z wymienionych wyz˙ej autorów umieszcza zazwyczaj zdje˛cia wykonane na polach owsa i je˛czmienia razem ze sporza˛dzonymi w zboz˙ach ozimych podkres´laja˛c tym samym duz˙e podobien´stwo mie˛dzy nimi. Na badanym terenie sytuacja jest jednak inna. Płaty omawianych zbiorowisk sa˛ tu znacznie bardziej zbliz˙one do tych, rozwijaja˛- cych sie˛ na polach ziemniaków. Z tego powodu zaklasyfikowano je do takich samych zespołów ros´linnych. Przy ich opisach w znacznym stopniu pominie˛to informacje dotycza˛ce siedlisk. Sa˛ one bowiem identyczne z tymi, na których wykształcaja˛ sie˛ analogicz- ne zbiorowiska chwastów upraw okopowych. Zdje˛cia 1–4 z tabeli 7 nalez˙a˛ bez wa˛tpienia do zespołu Digitarietum ischaemi. S´ wiadczy o tym bardzo liczne wyste˛powanie Digitaria ischaemum. Drugi z gatunków charakterystycznych tego zbiorowiska – Setaria viridis – spotykany był tu o wiele rzadziej. W porównaniu do płatów z upraw okopowych nieco cze˛sćiej pojawiaja˛ sie˛ chwasty typowe dla Arnoserido-Scleranthetum, zwłaszcza Anthoxanthum aristatum. Znamienne jest równiez˙ szczególnie obfite wyste˛powanie Spergula arvensis, która własńie tutaj znajduje optymalne warunki rozwoju. Najcze˛stszym zespołem chwastów rozwijaja˛cym sie˛ w zboz˙ach jarych jest Echino- chloo-Setarietum. W jego obre˛bie wyróz˙nic´ moz˙na jedynie dwa podzespoły: E.-S. sperguletosum i E.-S. typicum. Tylko w pierwszym z nich rosna˛: Rumex acetosella, Scleran- thus annuus i Holcus mollis – gatunki przywia˛zane do bardzo kwasńych siedlisk (pH wynosi tu przecie˛tnie 4,5–5,5). Natomiast Spergula arvensis przechodzi równiez˙ do dru- giego podzespołu, zawsze jednak ze znikomym pokryciem. Wie˛kszosć´ zdje˛c´ zaklasyfikowanych do Echinochloo-Setarietum typicum, rozwijaja˛- cego sie˛ na glebach o odczynie słabo kwasńym, a nawet oboje˛tnym (pH 6,0–7,0), nalez˙y do łatwo rozpoznawalnej w terenie postaci z Chamomilla recutita. Cechuje sie˛ ona obfitym 4 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 240 Tabela 7. Zbiorowiska chwastów upraw zbóz˙ jarych Table 7. Weed communities in spring crops

Nr kolejny (Succesive No.) 123456789101112131415161718 Nr zdje˛cia w terenie 116 128 133 132 127 130 121 144 126 118 117 138 134 141 122 147 123 148 Field No. of relevé 24VI 26VI 26VI 26VI 26VI 26VI 24VI 28VI 26VI 24VI 24VI 27VI 26VI 27VI 25VI 1VII 25VI 1VII Data (Date) 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 15 30 40 30 50 30 65 60 65 50 85 40 55 70 70 20 60 30 Cover of cultivated plant [%] Pokrycie chwastów [%] ´ – Constancy

65 70 70 50 70 65 50 45 45 60 30 55 30 50 60 70 45 75 ´c

Cover of weeds [%] os ł

Kompleks glebowo-rolniczy Sta 7777–6665656558228 Soil complex pH 4,53,54,04,04,05,56,04,55,55,06,06,07,06,57,07,06,57,0 Liczba gat. w zdje˛ciu 15 17 16 16 20 24 20 21 22 16 19 17 21 33 32 42 43 56 Number of species in relevé F 5,25 5,42 5,57 5,00 5,33 4,73 5,00 5,33 4,92 4,89 5,58 5,50 5,14 5,79 5,52 5,16 5,26 5,33 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 3,71 3,11 2,86 2,40 2,83 3,83 4,57 – 4,43 4,20 5,00 5,29 5,33 5,50 6,58 6,74 6,29 6,82 Mean ecological indices N 5,50 5,31 5,00 5,80 5,69 6,08 5,88 6,50 6,50 6,33 7,20 6,11 6,75 6,32 6,14 6,16 6,00 6 ,08 zespół (association) A B C podzespół (subassociation) – B1 B2 – postac´ (form) – – – B2*– Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Avena sativa + 2.2 3.4 2.3 3.3 4.4 4.4 3.3 4.4 3.3 2.2 3.3 1.2 2.2 2.2 Hordeum vulgare 1.1 1.1 + 1.1 1.1 1.1 1.1 2.2 1.1 3.3 2.2 2.2 3.3 1.1 Triticum aestivum 2.3 + + 4.4 + 4.4 + 2.2 4.4 + 1.1 Hordeum distichon ++ 1.11.1 Ch. Digitarietum ischaemi Digitaria ischaemum 2.33.31.22.3 II Setaria viridis +.2 I Ch., D. Echinochloo-Setarietum Echinochloa crus-galli +.2 + + 1.2 + 2.3 + 1.2 +.2 + + + IV Galinsoga parviflora 2.2 1.1 + +.2 II Raphanus raphanistrum 1.1 + + + + + II Ch., (lok.*) Lamio-Veronicetum politae *Veronica persica 2.22.21.11.1II Sonchus asper +++1.1II Lamium amplexicaule +1.1+ I Euphorbia helioscopia 1.1 1.1 I Veronica agrestis 1.1 I

D. upraw zbóz˙ jarych 241 M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Avena strigosa + 2.2 1.2 + 3.3 + 1.1 2.1 + 1.1 + IV D. Panico-Setarion Spergula arvensis 3.43.43.41.24.41.21.22.22.31.2 + + + IV Scleranthus annuus ++++1.2 +II Rumex acetosella +1.1 + + II Ch., D.* Eu-Polygono-Chenopodion Matricaria maritima subsp. inodora + 1.1 +.2 + + + 2.2 2.2 1.2 + 1.2 IV *Lapsana communis + 1.1 1.1 1.1 1.1 II Lamium purpureum ++++II *Rumex crispus +++ I Chaenorhinum minus 1.1 + I Thlaspi arvense ++I Oxalis stricta +I Ch., D.* Polygono-Chenopodietalia Polygonum lapathifolium + 1.1 1.2 1.1 + 1.1 1.1 + + + 1.1 + + IV subsp. pallidum P. persicaria ++ ++ ++ 1.1 +III *Sonchus arvensis + +.2 +.2 +.2 II *Stellaria media 1.1 +.2 + + II Ch. Chenopodietea Chenopodium album + 1.1+1.11.1+1.1+ +++++++V Capsella bursa-pastoris ++ 1.1+++II

(c.d) 4 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 242 Tabela 7. Cia˛g dalszy – Table 7. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 123456789101112131415161718S – C Ch. Secalietea Fallopia convolvulus + +2.2+1.11.1+1.1++ 1.1 ++++V Apera spica-venti + +++++++1.1++1.1+++V Centaurea cyanus ++++1.11.1++ ++ 1.1 +IV Viola arvensis + +++++ + ++++IV Avena fatua + + 2.2 + + + 3.3 2.2 + III Myosotis arvensis ++ 1.1 ++++++III Vicia angustifolia 1.1 + + + + II Geranium dissectum 1.2 + + 1.1 II Euphorbia exigua 1.1 1.1 +.2 I Anagallis arvensis +1.1+ I Sinapis arvensis +++ I Kickxia elatine ++I Ranunculus arvensis rI Consolida regalis rI Chamomilla recutita 3.3 2.2 2.3 I Anthoxanthum aristatum +++ I Arnoseris minima + I Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens +++++ +.2++1.1 ++ 1.2+2.3IV Equisetum arvense ++.2+++.21.2II Galium aparine + 1.1 1.1 1.1 1.1 II Inne (Others): Polygonum aviculare + + 1.11.11.11.11.1+ + III Agrostis gigantea + 1.1 1.2 1.2 2.3 +.2 1.2 + III Veronica arvensis + 1.1 1.1 2.2 1.2 + + + III Achillea millefolium ++ ++ +++ II Lolium perenne +++++ +II Cirsium arvense + +.2 1.1 +.2 1.2 II Holcus mollis 1.2 1.2 +.2 + +.2 + II Galeopsis bifida ++ + + ++II Trifolium repens ++++.2 II Plantago intermedia 1.1 + 1.1 + 1.1 II Stachys palustris + + + +.2 +.2 +.2 II Polygonum hydropiper +1.1++II

A – Digitarietum ischaemi, B – Echinochloo-Setarietum, B1 – E.-S. sperguletosum, B2 - E.-S. typicum, B2* – postac´ z (form with) Chamomilla recutita, C – Lamio-Veronicetum politae

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Secale cereale 6, 7. Ch. Chenopodietea: Geranium pusillum 16, 18; Sisymbrium officinale 6; Conyza 243 canadensis 6. M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Ch. Secalietea: Vicia hirsuta 18; V. v il los a 17; V. tetrasperma 14, 17 (1.1), 18 (1.1); Anthemis arvensis 2 (1.1), 9, 11; Arabidopsis thaliana 7. Ch. Artemisietea (+ Agropyretea): Convolvulus arvensis 6, 10 (+.2), 18 (+.2); Rumex obtusifolius 5. Inne (Others): Phleum pratense 15 (1.2), 16 (1.2), 17 (+.2); Gnaphalium uliginosum 2, 12, 14 (1.1); Poa trivialis 15 (+.2), 18; Phragmites australis 18 (1.2); Alopecurus geniculatus 18 (1.2); Bidens tripartita 14; Mentha arvensis 15; Chamomilla suaveolens 7, 12, 14; Potentilla anserina 14, 18; Hypericum perforatum 14; Bromus hordeaceus 8; Allium vineale 18; Plantago major 8; Taraxacum officinale 13, 14; Equisetum sylvaticum 5 (1.1); Galeopsis tetrahit 5; Poa annua 11; Tussilago farfara 17 (+.2), 18 (+.2); Pastinaca sativa 17; Ranunculus repens 18; Lathyrus pratensis 18; Valerianella dentata 15 (1.1), 18; Medicago lupulina 18 (+.2); Ranunculus cfr. sardous 15 (r). Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. Huby Bugajskie, przy drodze polnej, ok. 1 km na W od szosy Cieciułów – Bobrowa, 300 m na E od mostku nad ciekiem wodnym; 2. 300 m na SE od ostatnich zabudowan´ w Jelonkach, przy drodze polnej, 100 m na W od małego stawu; 3. na SE od Mostków, 400 m na SE od sćiany lasu na Górze Ostrej; 4. 50 m na S od krzyz˙a przy szosie Jaworzno – Parzymiechy, przy drodze polnej, 500 m na SSE od wzgórza 270,2 m; 5. na SW od Z˙ ytniowa, przy drodze polnej, 400 m na W od szosy Z˙ ytniów – Radłów; 6. Stawki Cieciułowskie, przy drodze szutrowej, 100 m na E od szosy Rudniki – Cieciułów; 7. na N od Stawków Cieciułowskich, na wzgórzu, przy drodze polnej, 400 m na E od zabudowan´ wsi Z˙ urawie; 8. na SE od Słowikowa, na szczycie wzniesienia, 50 m na SE od samotnego zabudowania; 9. na SW od Z˙ ytniowa, przy szosie do Jelonków, w miejscu rozwidlenia linii niskiego napie˛cia; 10. na E od Bobrowej, 100 m za zakre˛tem drogi polnej, 300 m od jej przecie˛cia z linia˛ wysokiego napie˛cia; 11. na S od Bobrowej, 300 m na W od szosy do Starokrzepic, 250 m na N od rzeki Piskary; 12. na S od miejscowosći Ignachy, 150 m na W od zabudowania; 13. na S od Mostków, 100 m na N od szosy Jaworzno – Parzymiechy, 200 m na E od grupki zabudowan´; 14. Chwiły, przy drodze szutrowej, przed ostatnimi w kierunku E zabudowaniami; 15. Wre˛czyca, przy zakre˛cie szosy do Kuzńicy; 16. mie˛dzy Wre˛czyca˛ i Kuzńica˛, 100 m na SW od skrzyz˙owania szosy z droga˛ polna˛; 17. na NW od Faustianki, 50 m na E od de˛bu, przy zaros´lach, 300 m na W od zdj. nr 15; 18. mie˛dzy Wre˛czyca˛ i Kuzńica˛, 300 m na NW od zdj. nr 16. 244 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002 wyste˛powaniem rumianku pospolitego, który w czasie kwitnienia nadaje jej swoista˛, bia- ła˛ barwe˛. W przypadku zdje˛cia nr 13 wysokie pH podłoz˙a jest zwia˛zane ze stała˛ ingeren- cja˛ człowieka (intensywne wapnowanie), a nie z rodzajem lub typem gleby. S´ wiadcza˛ o tym klasycznie rozwinie˛te na sa˛siednich polach płaty Arnoserido-Scleranthetum. Szczególnie charakterystyczna˛ cecha˛ obydwu opisanych zespołów (tj. Digitarietum ischaemi i Echinochloo-Setarietum) jest w miare˛ stałe i niekiedy liczne wyste˛powanie w nich Avena strigosa. Gatunek ten nie rosńie nigdzie indziej na badanym terenie, dlatego uznano go za lokalnie wyróz˙niaja˛cy dla upraw zbóz˙ jarych. Avena strigosa był od bardzo dawna uprawiany przez człowieka (MICZYN´ SKI 1949–1950). W XX w., a zwłaszcza po II wojnie s´wiatowej, w miare˛ stopniowego podwyz˙szania po- ziomu kultury rolnej i wprowadzania do uprawy wielu nowych i bardziej wydajnych od- mian, zacza˛ł stawac´ sie˛ coraz rzadszy (FREY 1989). W niektórych okolicach niemal zu- pełnie wygina˛ł (WARCHOLIN´ SKA 1976; KORNAS´ 1987). W ostatnich latach, na terenie północno-wschodniej Polski, zaobserwowano gwałtowna˛ ekspansje˛ tego gatunku (KOR- NIAK & FREY 1999). Na obszarze gminy Rudniki najcze˛sćiej wyste˛puje on na polach owsa, co zwia˛zane jest z jego spejrochorycznym sposobem rozsiewania (KORNAS´ 1987). Zdje˛cia 15–18 zaliczono do Lamio-Veronicetum politae. Obficie rosna˛ tu gatunki charakterystyczne dla tego zespołu (Veronica persica, Sonchus asper, Lamium amplexicaule i Euphorbia helioscopia) oraz zwia˛zku Eu-Polygono-Chenopodion (Matricaria maritima subsp. inodora, Lapsana communis, Lamium purpureum, Rumex crispus, Chaenorhinum minus, Thlaspi arvense i Oxalis stricta). Podobien´stwa ze zbiorowiskiem zaste˛pczym, rozwijaja˛cym sie˛ w zboz˙ach ozimych (Vicietum tetraspermae consolidetosum), sa˛ tu o wiele wyrazńiejsze niz˙ w przypadku poprzednich zespołów. Nierzadko spo- tykano tutaj Vicia tetrasperma i Vicia villosa. Chwastami rosna˛cymi prawie wyła˛cznie w tych dwóch fitocenozach, a przy tym wyste˛puja˛cymi w nich z mniej wie˛cej jednakowa˛ cze˛stosćia˛, sa˛ Euphorbia exigua i Valerianella dentata. Natomiast róz˙ni sie˛ to zbiorowisko od Vicietum tetraspermae consolidetosum brakiem lub tylko sporadyczna˛ obecnosćia˛ m.in.: Fumaria vaillantii, Sherardia arvensis i Consolida regalis. Wie˛kszosć´ z wymienionych powyz˙ej gatunków, a takz˙e Geranium dissectum, Anagallis arvensis i Sinapis arvensis, odróz˙niaja˛ go od innych zespołów rozwijaja˛cych sie˛ w uprawach zbóz˙ jarych. Omawiane zbiorowisko jest najbogatszym pod wzgle˛dem florystycznym na badanym terenie (s´rednio 43,2 gat. w zdje˛ciu). Tylko tutaj wyste˛puje Kickxia elatine – chwast bardzo rzadki i zagroz˙ony wymarciem na obszarze s´rodkowej Polski (WARCHOLIN´ SKA 1986–1987).

ZBIOROWISKA CHWASTÓW UPRAW ZBÓZ˙ OZIMYCH

Arnoserido-Scleranthetum Tab. 8, 9.

Arnoserido-Scleranthetum (Chouard 1925) R. Tx. 1937 [=Teesdaleo-Arnoseridetum Malc. 1929 R. Tx. 1937] jest zdecydowanie najcze˛stszym zespołem chwastów zboz˙owych na badanym terenie. Wyste˛puje na skrajnie kwasńych (pH 3,5–5,0) glebach nalez˙a˛cych do M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 245 kompleksu z˙ytnio-łubinowego (najcze˛sćiej) lub z˙ytniego słabego. W podłoz˙u zalegaja˛ piaski luzńe albo słabo gliniaste. Dwa spos´ród trzech gatunków charakterystycznych, według KORNASIA (1977), dla tego zespołu – Arnoseris minima i Anthoxanthum aristatum – rosna˛ tu cze˛sto osia˛gaja˛c wysokie stopnie stałosći. Natomiast rzadki Aphanes microcarpa wysta˛pił zaledwie w jednym płacie tego zbiorowiska. Poniewaz˙ zanotowano go równiez˙ w Papaveretum argemones uznano go za charakterystyczny dla rze˛du Aperetalia. Odre˛bnosć´ opisywanego zespołu podkres´laja˛ gatunki wyróz˙niaja˛ce, którymi na badanym terenie sa˛: Teesdalea nudicaulis, Holcus mollis i Spergula morisonii. Ostatni z nich jest znacznie cze˛stszym składnikiem Arnoserido-Scleranthetum niz˙ wynika to z jego stopnia stałosći. Nalez˙y bowiem pamie˛tac´, z˙e ten wczesnowiosenny terofit bardzo szybko konćzy swój cykl z˙ycio- wy i w czerwcu jest juz˙ niezwykle trudny do odnalezienia. S´ wiadczy o tym jego obfite wyste˛powanie w zdje˛ciu nr 11 z tabeli 9, w którym wykonano wiosenny spis gatunków. Za gatunki wyróz˙niaja˛ce Arnoserido-Scleranthetum uwaz˙ane bywaja˛ niekiedy takz˙e Veronica dillenii, Scleranthus annuus i Rumex acetosella (WARCHOLIN´ SKA 1974, 1981a; GŁAZEK & KOWALIK 1983; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990; SZMEJA 1994 i in.). W gminie Rudniki sa˛ one pospolite w płatach tego zespołu, ale równie cze˛sto spotyka sie˛ je w innych zbiorowiskach, zwłaszcza w Papaveretum argemones. Bardzo nieliczna obe- cnosć´ ros´lin wilgociolubnych zwia˛zana jest z łatwo przepuszczalnymi glebami (por. SICIN´ SKI 1986). Opisywany zespół jest niezwykle ubogi w gatunki. Znacznie rzadziej niz˙ w innych zbiorowiskach rosna˛ tutaj: Matricaria maritima subsp. inodora, Veronica arvensis, Ga- lium aparine, Stellaria media, Capsella bursa-pastoris, Fallopia convolvulus, Myosotis arvensis, Vicia hirsuta, Elymus repens, Cirsium arvense, Equisetum arvense i Convolvu- lus arvensis. W obre˛bie Arnoserido-Scleranthetum wyróz˙niono trzy postacie: typowa˛ (Tab. 8, zdj. 1–12), z Anthoxanthum aristatum (Tab. 9) i ze Scleranthus annuus (Tab. 8, zdj. 13–17). Wszystkie one sa˛ dosć´ łatwe do rozpoznania w terenie. Postac´ typowa wyróz˙nia sie˛ mie˛dzy innymi najluzńiejsza˛ struktura˛. S´ rednie pokrycie chwastów wynosi tu tylko 32,1%, przez co poszczególne ich okazy sa˛ dobrze widoczne nawet z dosć´ znacznej odległosći. Dotyczy to szczególnie kwitna˛cego na z˙ółto Arnoseris minima. Postac´ z Anthoxanthum aristatum charakteryzuje sie˛ bardzo duz˙ym udziałem tomki osćistej. Jest to wyja˛tkowo ekspansywna ros´lina (WARCHOLIN´ SKA 1976; WARCHOLIN´ SKA & SICIN´ SKI 1976 i in.). Na badanym terenie wyste˛puje ona niekiedy tak obficie, z˙e znacznie utrudnia rozwój innym gatunkom. To własńie dlatego postac´ ta jest zdecydowanie uboz˙sza florystycznie (por. WARCHOLIN´ SKA 1981a; SZMEJA 1994), przy jednoczesnym wysokim pokryciu chwastów (57,3%). Stwierdzono w niej 44 gatunki ros´lin (s´rednio 12,2 gatunków w zdje˛ciu) wobec 52 (s´rednio 15,3 gatunków w zdje˛ciu) w postaci typowej. Trzeba podkres´lic´, z˙e dwa opisane powyz˙ej zbiorowiska poła˛czone sa˛ całym szere- giem płatów przejsćiowych. Ich zmiennosć´ ma charakter wyrazńie cia˛gły, a obie postacie płynnie przechodza˛ jedna w druga˛. Dlatego nie wyróz˙niono ich jako osobnych podzespo- łów pomimo zdecydowanych róz˙nic mie˛dzy ich skrajnymi płatami. Z tego samego 4 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 246 Tabela 8 (Table 8). Arnoserido-Scleranthetum (Chouard 1925) R. Tx. 1937 [=Teesdaleo-Arnoseridetum Malc. 1929 R. Tx. 1937].

Nr kolejny (Succesive No.) 1234567891011121314151617 Nr zdje˛cia w terenie 129 11 25 115 110 113 105 136 20 104 119 28 140 146 135 29 22 Field No. of relevé 26VI 26VI 27VI 24VI 6VI 6VI 4VI 26VI 27VI 4VI 24VI 28VI 27VI 28VI 26VI 28VI 27VI Data (Date) 2000 1999 1999 2000 2000 2000 2000 2000 1999 2000 2000 1999 2000 2000 2000 1999 1999 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 65 45 80 25 40 30 20 40 60 15 40 65 70 40 70 30 70 Cover of cultivated plant [%] Pokrycie chwastów [%] ´ – Constancy

35 20 35 40 30 50 10 30 40 15 30 50 65 75 50 70 70 ´c

Cover of weeds [%] os ł

Kompleks glebowo-rolniczy Sta 76677676776666676 Soil complex pH 4,5 5,0 5,0 4,0 5,0 4,5 4,0 3,5 5,0 4,0 4,0 4,5 5,0 5,0 5,0 5,0 4,5 Liczba gat. w zdje˛ciu 15 15 19 14 17 12 12 12 17 13 17 21 16 14 13 18 19 Number of species in relevé F 4,50 4,64 4,73 4,80 5,00 4,43 3,57 5,14 4,11 3,14 4,64 5,38 4,89 3,86 3,86 4,73 4,82 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 2,88 3,38 3,29 3,17 4,00 2,17 3,50 2,71 3,17 2,62 3,00 3,54 4,00 3,50 3,33 3,22 2,89 Mean ecological indices N 4,11 5,20 4,38 4,44 5,30 3,57 3,12 4,25 4,18 2,67 3,92 4,00 4,45 4,50 2,62 4,08 4,09 postac´ (form) A B Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Secale cereale 4.4 3.3 5.5 3.3 3.4 3.4 2.2 3.3 4.4 2.2 3.3 4.4 4.4 3.4 4.4 3.4 4.4 Ch., D.* Arnoserido-Scleranthetum Arnoseris minima 2.2 1.1 1.1 +.2 1.1 2.2 + 2.2 2.1 +.2 1.1 1.1 +.2 + + + V *Teesdalea nudicaulis 1.1 1.1 + 1.1 1.1 2.2 1.1 1.1 1.1 1.1 + +.2 1.1 IV Anthoxanthum aristatum + 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 + + 1.1 1.1 III *Holcus mollis ++1.2++II *Spergula morisonii ++ I Ch., D.* Aperetalia Centaurea cyanus + + + 1.1 + + + 1.1 + + 1.1 + + 1.1 1.2 + V Scleranthus annuus 2.2 + 1.1 2.3 1.1 2.3 1.1 1.1 1.1 2.2 1.1 4.4 4.4 3.4 4.4 4.4 V Apera spica-venti 1.1 1.1 2.1 1.1 1.1 + 1.2 2.2 2.2 1.1 1.1 2.2 2.1 1.2 1.1 V *Rumex acetosella + +.2 + 1.2 1.1 1.2 + + +.2 2.2 + 1.2 IV *Spergula arvensis +++++ 1.1+III *Veronica dillenii + 1.1 + 1.1 1.1 II Myosotis arvensis +++ + + II Fallopia convolvulus ++++1.1 +II Vicia villosa r++r +++.2II V. hirsuta rr +++II Ch. Secalietea Viola arvensis 1.11.1++++ 1.1++1.11.1+1.1++V

Vicia angustifolia +++++ 1.1++++III 247 M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens + 1.1 1.1 +.2 1.1 + + 1.1 III Convolvulus arvensis ++ ++.2II Inne (Others): Agrostis gigantea +++++++III Achillea millefolium 1.1+ ++.2 ++ +++ III Cerastium arvense ++ ++II

A – typowa (typical), B – ze Scleranthus annuus (with Scleranthus annuus) Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Lupinus luteus 8; Triticum aestivum 16. Ch., D. Aperetalia: Matricaria maritima subsp. inodora 3 (1.1), 13, 14; Vicia tetrasperma 2, 13; Aphanes microcarpa 2. Ch. Secalietea: Anthemis arvensis 1 (1.1), 6, 11. Ch. Chenopodietea: Polygonum persicaria 2, 3; Conyza canadensis 4, 9; Stellaria media 9; Capsella bursa-pastoris 9; Rumex obtusifolius 2. Ch. Artemisietea (+Agropyretea): Equisetum arvense 3, 15, 17 (1.1); Galium aparine 5; Artemisia vulgaris 9. Inne (Others): Spergularia rubra 12 (1.1), 16 (1.1); Stellaria graminea 2, 12; Hieracium pilosella 9, 16; Erophila verna 13, 15; Lolium perenne 13; Myosotis stricta 15; Filago minima 16; Poa annua 17; Trifolium repens 2; Veronica arvensis 12; Festuca rubra 11 (+.2); Odontites verna 1; Corynephorus canescens 10 (+.2); Chondrilla juncea 7; Galeopsis ladanum 11; Lolium multiflorum 4; Galeopsis bifida 12; Stachys palustris 12; Mentha arvensis 12; Allium vineale 16; Polygonum amphibium 5; Erodium cicutarium 14; Rhinanthus serotinus 3. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. ok. 600 m na S od wsi Jelonki, przy drodze polnej do Kuzńicy Z˙ ytniowskiej, 50 m na S od lasu; 2. na E od Bobrowej, przy bocznej drodze polnej prowadza˛cej do wsi Stanki Bobrowskie, pod linia˛ wysokiego napie˛cia; 3. na SW od Z˙ ytniowa, 200 m na N od szosy Z˙ ytniów – Jelonki, 100 m na W od linii telefonicznej; 4. Huby Bugajskie, przy drodze polnej, ok. 1 km na W od szosy Cieciułów – Bobrowa, 200 m na E od mostku nad ciekiem wodnym; 5. Z˙ urawie, 150 m na SSW od drogi asfaltowej, przy drodze polnej prowadza˛cej do szosy Z˙ ytniów – Cieciułów; 6. ok. 600 m na W od wsi Pien´ki, przy drodze polnej stanowia˛cej granice˛ gminy, 150 m na S od niewielkiego lasku; 7. Odcinek, po lewej stronie drogi polnej z Wre˛czycy do Dalachowa, przy N krawe˛dzi lasu, 100 m na S od samotnego gospodarstwa; 8. Mirowszczyzna, 200 m na W od linii kolejowej, 800 m na N od szosy Rudniki – Cze˛stochowa; 9. na NEE od Janinowa, przy drodze polnej do Słowikowa, na skraju lasu; 10. Odcinek, 200 m na S od zdj. nr 7, 100 m na S od sćiany lasu, na polu ze słupem elektrycznym; 11. na NEE od Bobrowej, przy drodze polnej do Nowego Bugaja, 400 m na W od granicy gminy, 50 m na N od zabudowania, przy samotnym, opuszczonym domu; 12. na W od Jaworzna, 100 m na SSW od zalesionego wzniesienia 270,2 m; 13. na NW od Z˙ ytniowa, przy drodze polnej do miejscowosći Tokary, przy małej piaskowni, na szczycie wzniesienia, po drugiej stronie s´mietnika; 14. 300 m na W od szkoły w Słowikowie, przy drodze polnej; 15. mie˛dzy Jaworznem a Mostkami, przy drodze szutrowej, 200 m na N od szosy do Mostków, mie˛dzy 2 zabudowaniami; 16. na W od Jaworzna, na S stoku wyrazńego, zalesionego wzgórza 270,2 m, przy sćianie lasku sosnowego; 17. 50 m na S od szosy Z˙ ytniów – Jelonki, mniej wie˛cej w połowie drogi mie˛dzy zakre˛tami. 4 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 248 Tabela 9 (Table 9). Arnoserido-Scleranthetum (Chouard 1925) R. Tx. 1937 [=Teesdaleo-Arnoseridetum Malc. 1929 R. Tx. 1937] postac´ z (form with) Anthoxanthum aristatum

Nr kolejny (Succesive No.) 123456789101112131415 Nr zdje˛cia w terenie 21 103 6 17 107 124 109 18 111 13 98* 143 131 106 114 Field No. of relevé ––––––––––1V–––– Data (Date) 27VI 4VI 5VI 26VI 4VI 25VI 5VI 27VI 6VI 26VI 4VI 28VI 26VI 4VI 24VI 1999 2000 1999 1999 2000 2000 2000 1999 2000 1999 2000 2000 2000 2000 2000 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 35 20 60 45 55 40 40 40 60 50 50 30 70 60 35

Cover of cultivated plant [%] ´ – Constancy ´c os Pokrycie chwastów [%] ł 40 45 35 40 50 50 50 40 65 50 60 70 90 85 90

Cover of weeds [%] Sta Kompleks glebowo-rolniczy 579767776677676 Soil complex pH 4,5 5,0 4,0 5,0 4,5 4,0 5,0 5,0 4,5 4,5 4,0 4,5 5,0 4,0 4,5 Liczba gat. w zdje˛ciu 14 11 10 13 16 11 13 14 11 13 8 18 17 5 9 Number of species in relevé F 4,78 – 4,40 4,50 4,70 5,14 4,00 4,17 – 4,57 3,60 3,92 5,73 – – S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 2,90 3,00 2,83 2,00 2,44 2,71 2,43 3,44 3,17 2,40 2,80 2,56 3,60 – – Mean ecological indices N 3,33 3,57 2,83 3,57 4,10 3,57 3,88 3,44 4,00 4,88 2,83 3,77 5,18 – 4,00 Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Secale cereale 3.3 2.2 4.4 3.3 4.4 3.3 3.4 3.3 4.4 3.3 4.4 3.3 4.4 4.4 + Triticale 3.4 Ch., D.* Arnoserido-Scleranthetum Arnoseris minima 2.1 + + 1.1 2.1 1.1 1.1 + 1.2 1.1 +.2 + + + V Anthoxanthum aristatum 2.2 2.2 2.2 2.2 3.3 3.4 3.4 3.3 3.4 3.3 4.4 4.4 4.5 5.5 5.5 V *Teesdalea nudicaulis + 1.1 1.1 + 1.1 +.2 + 1.1 +.2 + IV *Holcus mollis + 1.1+ + 1.2+++ III *Spergula morisonii 1.1* I Ch., D.* Aperetalia Scleranthus annuus 2.2 1.1 2.2 2.2 + 1.1 2.2 1.1 1.1 1.1 + 1.1 + V Centaurea cyanus + 1.1 + 1.1 1.1 1.1 + + + + IV Apera spica-venti 1.1 + 1.1 2.2 + 1.1 + + III *Rumex acetosella ++1.21.2++ + 1.1III *Spergula arvensis +++1.1++II *Veronica dillenii +++1.1II Fallopia convolvulus ++ + ++ + II Ch. Secalietea Viola arvensis ++1.11.1+ ++++ III Vicia angustifolia ++ + r + + II

Inne (Others) 249 M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Agrostis gigantea ++.2 + + 1.2 + II

Sporadyczne (Sporadic): Ch., D. Aperetalia: Vicia villosa 5, 9 (r), 13; Myosotis arvensis 4, 7; Raphanus raphanistrum 2, 8; Matricaria maritima subsp. inodora 9 (r). Ch. Secalietea: Anthemis arvensis 7, 10, 13; Agrostemma githago 9. Ch. Chenopodietea: Chenopodium album 12; Conyza canadensis 12 (1.1). Ch. Artemisietea (+Agropyretea): Equisetum arvense 3, 14, 15 (1.1); Elymus repens 5, 10, 12; Convolvulus arvensis 3. Inne (Others): Achillea millefolium 4, 5, 13; Mentha arvensis 1 (1.1), 13; Stellaria graminea 1, 5; Cerastium arvense 8, 11; Galeopsis ladanum 12; Veronica verna 12; Polygonum aviculare 12; Galeopsis bifida 13; Rubus sp. 5; Festuca rubra 5; Allium vineale 10; Spergularia rubra 12; Polygonum hydropiper 13; Lysimachia vulgaris 5 (1.1); Phleum pratense 10; Stachys palustris 13. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. na NE od Janinowa, przy drodze polnej równoległej do szosy w Janinowie, na polu ze słupem niskiego napie˛cia; 2. na SW od Łazów, przy drodze polnej do wsi Pora˛bki, 200 m na S od szosy w Łazach; 3. na NE od Kuzńicy, 300 m na SEE od ostatnich zabudowan´ stoja˛cych przy drodze polnej do Dalachowa; 4. na S od Mostków, przy drodze polnej, ok. 700 m na SWW od wzgórza 270,2 m, 200 m od szosy Jaworzno – Parzymiechy; 5. na S od Dalachowa, po prawej stronie drogi polnej prowadza˛cej do przysiółka Ulica Gabrys´, 100 m na E od drogi polnej z Dalachowa do Młynów; 6. Słowików Szlachecki, przy drodze polnej prowadza˛cej do szkoły, w miejscu odejsćia innej drogi polnej biegna˛cej dosć´ głe˛bokim wa˛wozem; 7. na E od Młynów, ok. 400 m od ostatnich zabudowan´, przy zalewie; 8. Janinów, przy drodze polnej, 50 m na S od kapliczki przy drodze asfaltowej; 9. na NW od Cieciułowa, przy przecie˛ciu drogi polnej z Z˙ urawi do szosy Z˙ ytniów – Cieciułów z droga˛ polna˛ z Z˙ ytniowa do Cieciułowa; 10. 50 m na S od krzyz˙a przy szosie Jaworzno – Parzymiechy, przy drodze polnej, 500 m na SSE od wzniesienia 270,2 m; 11. na S od Rogatek, przy drodze polnej biegna˛cej równolegle do szosy Rogatki – Dalachów, 400 m na E od drogi polnej Rogatki – Kuzńica, na polu przy słupie telegraficznym; 12. na S od Słowikowa, 100 m na SE od transformatora, przy ogrodzonej posiadłosći; 13. na E od Cieciułowa, 500 m na W od linii kolejowej i granicy gminy, 50 m na E od linii wysokiego napie˛cia; 14. 300 m na W od zdj. nr 11, przy skrzyz˙owaniu dróg polnych; 15. Cieciułów, w połowie drogi polnej skracaja˛cej zakre˛t szosy. 250 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002 wzgle˛du nalez˙y pamie˛tac´, z˙e zaklasyfikowanie poszczególnych zdje˛c´ do któregokolwiek z tych zbiorowisk jest nierzadko czysto umowne. W niniejszej pracy do postaci z Antho- xanthum aristatum zaliczono te płaty, w których tomka osćista wyste˛powała z co najmniej drugim stopniem ilosćiowosći. W niektórych zdje˛ciach prawie niepodzielnie panuje Scleranthus annuus. Wydzielono je w oddzielna˛ postac´. S´ rednie pokrycie chwastów wynosi tu az˙ 66%, a w zdje˛ciach notowano s´rednio 16 gatunków. Postac´ ta rozwija sie˛ na glebach o nieco wyz˙szym odczynie – przy pH ok. 5,0. Gatunki charakterystyczne i wyróz˙niaja˛ce zespół rosna˛ tu mniej licznie. Dotyczy to równiez˙ Anthoxanthum aristatum, co upodabnia te˛ postac´ do postaci typowej. Ich obecnosć´ potwierdza jednak przynalez˙nosć´ tych płatów do Arnose- rido-Scleranthetum, a nie do podawanego przez MATUSZKIEWICZA (1982) zbiorowiska ze Scleranthus annuus. Podobna˛, lecz nie identyczna˛, postac´ tego zespołu opisała z Wznie- sien´ Łódzkich WARCHOLIN´ SKA (1990). Arnoserido-Scleranthetum wyste˛puje na całej powierzchni gminy (z wyja˛tkiem okolic Faustianki). W uprawach okopowych zaste˛puja˛ go: Digitarietum ischaemi i Echino- chloo-Setarietum digitarietosum. Z Polski opisali go takz˙e m.in.: KORNAS´ (1950), WIS´ NIEWSKI (1971b), ANIOŁ-KWIATKOWSKA (1974), SICIN´ SKI (1974), WARCHOLIN´ SKA (1981b) i WNUK (1976b).

Papaveretum argemones Tab. 10.

Jednym z ciekawszych zespołów chwastów upraw zboz˙owych na terenie gminy Rudniki jest Papaveretum argemones (Libb. 1932) Krusem. et. Vlieg. 1929. Wyste˛puje on na ła- two przepuszczalnych, ciepłych i dosć´ suchych glebach piaszczystych w kompleksach z˙ytnim słabym i z˙ytnio-łubinowym. Ich odczyn jest wyrazńie wyz˙szy niz˙ w poprzednim zespole. Waha sie˛ on w granicach 4,5–7,0, a najcze˛sćiej wynosi 5,0–6,0. Papaveretum argemones jest bardzo dobrze okres´lony florystycznie przez rosna˛ce w nim liczne gatunki charakterystyczne. Od innych zespołów polnych róz˙ni sie˛ przede wszystkim szczególnie wyrazńie wykształconym aspektem wczesnowiosennym. Kwitnie wtedy niewiele gatunków, ale ich wyste˛powanie jest niekiedy tak obfite, z˙e pokrywaja˛ one prawie cała˛ powierzchnie˛ płatu. Najcze˛stszymi terofitami wiosennymi, uwaz˙anymi jednoczesńie za charakterystyczne dla tego zbiorowiska, sa˛ na badanym terenie Arabido- psis thaliana, Veronica hederifolia i Veronica triphyllos. Dwa inne, tj. Erophila verna i Myosotis stricta, ze wzgle˛du na wysoki stopien´ wiernosći wobec omawianego zespołu (Tab. 12), uznane zostały za lokalnie dla niego charakterystyczne. Ich przywia˛zanie do Papaveretum argemones zdaje sie˛ nie ograniczac´ tylko do gminy Rudniki (por. WARCHO- LIN´ SKA 1974; WNUK 1976b; SICIN´ SKI 1986; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990). W okresie wiosennym w zespole tym cze˛sto rosńie równiez˙ Veronica dillenii oraz, kwitna˛cy takz˙e nieco pózńiej, Lithospermum arvense. Ten ostatni gatunek ma, w obre˛bie klasy Secalietea, dwa główne centra swojego wyste˛powania – Papaveretum argemones oraz najz˙yzńiejsze postacie Vicietum tetraspermae (np. V. t. consolidetosum) wraz z nie stwierdzonym na badanym obszarze zespołem Caucalido-Scandicetum (Tab. 12, por. tak- z˙e SICIN´ SKI 1974, 1986; WARCHOLIN´ SKA 1974; WNUK 1976b; GŁAZEK & KOWALIK 1983; Tabela 10 (Table 10). Papaveretum argemones (Libb. 1932) Krusem. et. Vlieg. 1929.

Nr kolejny (Succesive No.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Nr zdje˛cia w terenie 95* 102* 145 101* 7 90* 99* 89* 100* 96* 97* 91* 93* 108 94* 5 112 3 2 87* Field No. of relevé 1V 2V – 2V – 30IV 1V 30IV 1V 1V 1V 30IV 30IV – 30IV – – – – 30IV Data (Date) 24VI 26VI 28VI 6VI 5VI 25VI 4VI 5VI 5VI 4VI 4VI 5VI 26VI 5VI 26VI 5VI 6VI 5VI 5VI 4VI 2000 2000 2000 2000 1999 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 2000 1999 2000 1999 1999 2000 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 70 50 70 60 80 70 50 60 50 25 55 60 30 40 30 50 40 45 70 70 Cover of cultivated plant [%] 251 Stałos´c´ M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Pokrycie chwastów [%] 40 65 70 85 45 60 40 70 90 65 40 40 60 50 40 60 40 50 40 70 – Constancy Cover of weeds [%] Kompleks glebowo-rolniczy 6677–77567–7767–667 6 Soil complex pH 6,0 5,0 7,0 5,5 6,0 5,5 6,5 6,0 7,0 5,5 6,0 5,0 4,5 5,5 5,5 6,0 6,0 6,0 6,0 5,5 Liczba gat. w zdje˛ciu 24 25 34 27 30 32 29 40 33 23 23 16 17 26 24 27 25 20 19 26 Number of species in relevé S´rednie wskaz´niki F 4,50 4,15 4,54 4,18 4,76 4,53 4,80 4,75 4,41 3,77 4,86 4,11 4,12 4,40 4,38 5,06 4,14 4,77 3,82 4,60 ekologiczne R 4,73 4,58 4,64 4,17 4,67 4,77 5,14 5,12 4,83 4,60 5,17 4,14 4,25 4,75 4,45 4,38 3,60 3,67 3,88 I3,92 Mean ecological indices N 5,19 4,88 5,33 4,33 4,95 4,76 4,32 5,65 5,11 4,20 4,71 4,30 4,27 4,35 4,47 4,30 4,07 4 ,08 3,50 4,45 1–12 13–21 1–21 postac´ (form) typowa (typical) uboga (poor) Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Secale cereale 4.4 4.4 4.4 4.4 5.5 5.5 4.4 4.4 3.4 3.3 4.4 4.4 3.3 3.3 3.3 3.3 3.3 4.4 4.4 Triticale 3.3 Ch., (lok.*) Papaveretum argemones Arabidopsis thaliana +* 1.1* 1.1 1.1* 1.1 2.2* 2.2* 2.2* 2.2* +* 1.2* +* +* + 2.2* + + 2.2 1.1 +* V V V *Erophila verna 2.2* 2.2* 1.1 1.2* + +* 1.1* 1.1* 2.2* 1.1* 2.2* 3.3* 1.1* 1.1 1.1* 1.1 1.1 2.3* V IV V *Myosotis stricta 1.1* 1.1* 1.1 1.1* 1.1 1.1* 1.1* 2.2* 1.1* +* 1.1* 1.1* 1.1 1.1 1.2* V III IV Papaver argemone 1.1 1.1 1.1 1.1 + 1.1 1.1 + + + + IV II III Veronica hederifolia 2.3* 1.1* +* +.2* 1.2* +.2* +.2 1.1* 1.1* III III III V. triphyllos + r* +* 2.2* 1.1* 1.1* +.2* III I II Papaver dubium 1.1 + + II – I Ch., D.* Aphanion Vicia villosa 1.1 1.1 + 1.2 + +.2 +* + 1.1 + +.2 + III IV III

(c.d) 5 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 252 Tabela 10. Cia˛g dalszy – Table 10. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1011121314151617181920 S – C V. tetrasperma ++1.1+ + IIIII *Matricaria maritima subsp. 1.1 + + + +.2 + II II II inodora Aphanes arvensis 1.1 1.1 1.1 + II I I Ch., D.* Aperetalia Apera spica-venti 2.2 + 3.3 1.1 2.2 2.2 3.3 3.3 1.1 2.2 1.1 3.3 1.1 2.2 1.1 1.1 1.1 + V V V Centaurea cyanus 1.1 2.2 2.2 2.2* 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 3.4 2.2 1.1 1.1 1.2 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 2.1 V V V Scleranthus annuus 1.2 2.3 1.1 + 1.1 +* + 1.1 1.2 2.2 +* 2.3 1.1 2.3 1.2 2.3 2.2 3.3 3.4 V V V Anthoxanthum aristatum + + + + + + + + 2.2 1.1 1.1 1.2 2.2 + 2.2 1.2 1.1 IV V V Vicia hirsuta 1.2 1.2 1.2 2.3 2.2 2.2 1.2 1.1 3.4 1.1 1.2 + 1.1 1.1 1.1 + V IV IV Myosotis arvensis 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 + 1.1 1.1 1.1 + 1.1 + + IV III IV Fallopia convolvulus +++ +++ +++++1.1 + +IVIVIV *Veronica dillenii 1.1* +.2* 1.1* 1.1* 1.1* 1.1* + 1.1* 2.2 II III III *Rumex acetosella 2.3 + + + + – III II Arnoseris minima r r + + +.2 I III II *Spergula morisonii +* r – II I Ch. Secalietea Viola arvensis 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 + 1.1 + 1.1 1.1 1.1 + + 1.1 1.1 1.1 V V V Vicia angustifolia +1.1+ + +1.1+1.1 + + +1.1+1.11.1+ V IVIV Lithospermum arvense +.2 2.2* 1.1 + 2.2 1.2 1.2 + III II II Anthemis arvensis + 1.1 1.1 3.2 + + + 1.1 III II II Ch. Chenopodietea Capsella bursa-pastoris + + + + + + + 1.1 + + + + IV III III Stellaria media +* 1.1* 1.1* + 1.1 +* + + +* + V I III Conyza canadensis 1.1 + + + II I I Geranium pusillum +++ II–I Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens ++1.2 + +++.2+++++ + +.2IVIVIV Equisetum arvense 1.2 + + + + +.2 + + + III II III Convolvulus arvensis +.2 + 1.2 +.2 + + + + III II II Galium aparine +* + + 1.1 1.1 +* + + IV I II Artemisia vulgaris 1.1 + + II – I Inne (Others): Veronica arvensis 1.1* + 1.1 2.2* 1.1 + + 1.1 1.1 + + + 1.1 1.1 + 1.1 V III IV Achillea millefolium + + + + + + + + + + III III III Arenaria serpyllifolia 1.2 + 1.1 1.1 +.2 II II II Erodium cicutarium ++*++ 1.1 IIIII Rhinanthus serotinus 1.1 + + +.21.2 IIIIII Taraxacum officinale ++ ++ + IIIII Cerastium arvense + + + + + +* I III II Poa pratensis + + + + + 253 IIIIII M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Bromus hordeaceus ++++IIII Cirsium arvense +1.1+ + IIII Cerastium holosteoides ++ +1.1 IIII Stellaria graminea ++ +.2+IIII

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Avena sativa 3, 6, 17; Sinapis alba 1; Triticum aestivum 13. Ch., D. Aperetalia: Spergula arvensis 5, 8, 18 (+.2); Holcus mollis 6, 20; Aphanes microcarpa 9, 16. Ch. Secalietea: Agrostemma githago 14 (1.1). Ch. Chenopodietea: Sonchus arvensis 7, 16; Descurainia sophia 8, 9; Lamium amplexicaule 8; L. purpureum 6; Chenopodium album 15; Thlaspi arvense 3; Veronica persica 5. Ch. Artemisietea (+ Agropyretea): Melandrium album 3, 8; Rumex obtusifolius 3; Tanacetum vulgare 6. Inne (Others): Mentha arvensis 7; Polygonum amphibium 8; Juncus bufonius 5, 8; Allium vineale 6; Myosurus minimus 6; Spergularia rubra 18; Ranunculus flammula 16 (r); Trifolium repens 9, 16; Senecio vernalis 10; Cerastium glomeratum 11; Plantago major 9; Carex hirta 7, 20; Poa annua 7, 8; Potentilla anserina 8; Aegopodium podagraria 8 (+.2); Holcus lanatus 16 (1.2); Polygonum aviculare 3, 8; Chamomilla suaveolens 3; Galeopsis bifida 2; Odontites verna 4; Agrostis gigantea 15; Festuca rubra 19; Agrostis capillaris 13 (+.2); Acer pseudoplatanus 1 (r); Ranunculus repens 5. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. na E od Bobrowej, przy drodze polnej, naprzeciw samotnego zabudowania, przy 2 drzewach, w połowie drogi mie˛dzy liniami niskiego i wysokiego napie˛cia; 2. na W od Jelonków, przy drodze, 15 m od tablicy oznaczaja˛cej koniec wsi, niedaleko miejsca gdzie konćzy sie˛ asfalt; 3. Słowików, 50 m na NW od terenu szkoły, przy drodze polnej, naprzeciw zabudowania; 4. na NE od Kuzńicy Z˙ ytniowskiej, przy drodze polnej prowadza˛cej do Jelonków, nad ciekiem wodnym; 5. Kuzńica, przy drodze polnej do Dalachowa, 10 m na NE od ostatniego budynku, przy 2 topolach stoja˛cych po drugiej stronie drogi; 6. Młyny, pierwsze pole na NE od skrzyz˙owania szosy w Młynach z droga˛ Rudniki – Wielun´, przy krzyz˙u; 7. 300 m na SE od miejscowosći Odcinek, przy drodze polnej z Dalachowa do Rudnik, 300 m na NW od grupy zabudowan´, obok zagajnika brzozowego i lasku sosnowego; 8. na N od Rudnik, przy pocza˛tku drogi polnej z Rudnik do Dalachowa, 100 m od szosy Rudniki – Wielun´; 9. 50 m na W od skrzyz˙owania szosy Rudniki – Wielun´ z droga˛ prowadza˛ca˛ do stacji kolejowej w Janinowie; 10. Odcinek, przy skrzyz˙owaniu dróg polnych: z Kuzńicy i z Wre˛czycy do Dalachowa, 50 m na S od zabudowan´, przy lesie; 11. na E od Kuzńicy, przy drodze polnej do miejscowosći odcinek, przedostatnie pole po prawej stronie przed ciekiem wodnym; 12. na E od Młynów, przy zalewie, 400 m na E od ostatnich zabudowan´; 13. na SE od Mostków, przy drodze polnej, na szczycie wyrazńego wzgórza 270,2 m; 14. na NE od Rudnik, po lewej stronie drogi szutrowej prowadza˛cej na wysypisko s´mieci, 50 m przed linia˛ wysokiego napie˛cia; 15. 50 m na S od krzyz˙a przy szosie Jaworzno – Parzymiechy, przy drodze polnej, 500 m na SSE od zdj. nr 13; 16. Kuzńica, 200 m na E od ostatnich zabudowan´ przy drodze polnej do Dalachowa, 200 m, na SE od zdj. nr 5; 17. na NW od miejscowosći Pien´ki, na S od opuszczonego zabudowania, przy zagajniku z robinia˛; 18. Jawor, 200 m na E od zdj. nr 19; 19. Jawor, przy SE kranću z˙wirowni; 20. na SE od Łazów, przy drodze polnej biegna˛cej równolegle do szosy w Łazach, naprzeciwko lilaków. 254 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990; SZMEJA 1994). W omawianym zbiorowisku najlepsze warunki dla swojego rozwoju znajduje Arenaria serpyllifolia – ros´lina z muraw napiasko- wych (Tab. 12). Jest to zwia˛zane z bardzo łatwo przepuszczalnymi glebami, które z kolei powoduja˛, z˙e tak rzadko spotyka sie˛ tu ros´liny miejsc wilgotnych. Wczesnym latem z gatunków charakterystycznych kwitna˛ juz˙ tylko, odznaczaja˛ce sie˛ jaskrawoczerwona˛ barwa˛ kwiatów, Papaver argemone i, rzadki na tym terenie, Papaver dubium. Znaczny udział Scleranthus annuus w płatach tego zespołu zbliz˙a go do opisanego z Wału Trzebnickiego podzespołu Papaveretum argemones scleranthetosum (ANIOŁ- KWIATKOWSKA 1990). W kilku zdje˛ciach dosć´ licznie wyste˛puja˛ Vicia tetrasperma, a szczególnie Vicia villosa, co stanowi nawia˛zanie do Vicietum tetraspermae. W niektó- rych z nich dodatkowo widoczne sa˛ podobien´stwa z Arnoserido-Scleranthetum. S´ wiadczy to o bliskim pokrewien´stwie syntaksonomicznym tych trzech zbiorowisk oraz o ich wzajemnym przenikaniu sie˛ w terenie. Podobne płaty opisywano juz˙ wczesńiej jako zbiorowiska przejsćiowe mie˛dzy wyz˙ej wymienionymi fitocenozami (SICIN´ SKI 1974, 1986; WARCHOLIN´ SKA 1974; WNUK 1976b; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990; SZMEJA 1994). Na badanym terenie Papaveretum argemones wyste˛puje w dwóch postaciach: typowej i ubogiej. Postac´ uboga stanowi wyrazńe przejsćie do Arnoserido-Scleranthetum, a w szczegól- nosći do jego postaci ze Scleranthus annuus (zwie˛kszona ilosćiowosć´ tego gatunku w zdje˛ciach 19 i 20 nie jest zapewne przypadkowa). Wyróz˙nia sie˛ ona obecnosćia˛ takich gatunków, jak Arnoseris minima, Rumex acetosella i Spergula morisonii. Znacznie liczniej rosńie tu takz˙e Anthoxanthum aristatum. Gatunki charakterystyczne zespołu wyste˛- puja˛ mniej obficie. Dotyczy to głównie Myosotis stricta, Veronica triphyllos oraz Papa- ver argemone i P.dubium. Postac´ typowa, znacznie bogatsza florystycznie (79 gatunków wobec 62 w postaci ubogiej), charakteryzuje sie˛ zwie˛kszonym udziałem niektórych ros´lin zwia˛zanych z nieco z˙yzńiejszymi siedliskami (Stellaria media, Galium aparine, Veronica arvensis). Papaveretum argemones jest zbiorowiskiem dosć´ bogatym w gatunki. S´ rednia ich liczba w płacie wynosiła 28,4 w postaci typowej i 22,2 w ubogiej. W uprawach okopowych uboga postac´ tego zespołu zaste˛powana jest przez Echinochloo-Setarietum digitarietosum, natomiast postac´ typowa jest siedliskowo zwia˛zana z E.-S. sperguletosum. Na badanym terenie Papaveretum argemones wyste˛puje prawie wyła˛cznie w północnej jego cze˛sći. Najlepiej rozwinie˛te płaty, z kompletem gatunków charakterystycznych, obserwowano w okolicach Rudnik, Młynów, Janinowa i Kuzńicy. Z Polski zespół ten opisali równiez˙ m.in.: SYCHOWA (1959), WIS´ NIEWSKI (1968), SZOTKOWSKI (1973), WARCHOLIN´ - SKA (1981b, 1990) oraz DUBIEL i KOCZUR (1996).

Vicietum tetraspermae Tab. 11.

Vicietum tetraspermae (Krusem. et Vlieg. 1939) Kornas´ 1950 jest zespołem dosć´ pospo- litym w gminie Rudniki. Podstawa˛ wyróz˙nienia tego zbiorowiska jest wyste˛powanie na tym terenie czterech jego gatunków charakterystycznych: Vicia tetrasperma, V. villosa, Bromus secalinus i Polygonum lapathifolium subsp. pallidum fo. incanum. Spos´ród nich M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 255 tylko Vicia tetrasperma osia˛ga wysoka˛ stałosć´ przy w miare˛ duz˙ym przywia˛zaniu do tej fitocenozy (Tab. 12). Jednak nawet ona rosńie równiez˙ w innych zbiorowiskach polnych, nie wykluczaja˛c takz˙e tych z klasy Chenopodietea. Znacznie mniejsza˛ wartosć´ diagnostyczna˛ ma Vicia villosa, która licznie wyste˛puje w innych zespołach, szczególnie w Papa- veretum argemones (por. ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990). Pozostałe dwa gatunki spotykane były niezwykle rzadko przez co takz˙e niezbyt wyrazńie okres´laja˛ to zbiorowisko. Moz˙na zatem stwierdzic´, z˙e zespół ten jest słabo scharakteryzowany florystycznie. Fakt ten ma swoje uzasadnienie w małej specjalizacji ekologicznej i szerokiej skali wymagan´ edaficz- nych (KORNAS´ 1950). Zajmowanie siedlisk pos´rednich mie˛dzy wyspecjalizowanymi i dobrze okres´lonymi zespołami zboz˙owymi powoduje, z˙e wykazuje on wiele powia˛zan´ i przejsć´ oraz duz˙a˛ zmiennosć´ składu gatunkowego (SICIN´ SKI 1974). Na badanym terenie wyróz˙niono w obre˛bie Vicietum tetraspermae dwa podzespoły – V. t. sperguletosum i V. t. consolidetosum. Stwierdzono w nich ła˛cznie 131 gatunków ros´lin. Zdje˛cia 1–15 z tabeli 11, ze wzgle˛du na obecnosć´ (co prawda niezbyt liczna˛) Spergula arvensis, Rumex acetosella i dosć´ obfite wyste˛powanie Scleranthus annuus, zaliczono do znanego z wielu regionów Polski Vicietum tetraspermae sperguletosum (FIJAŁKOWSKI 1967; WIS´ NIEWSKI 1970; WARCHOLIN´ SKA 1974, 1981a, 1984, 1990; WNUK 1976b; GŁA- ZEK & KOWALIK 1983; ANIOŁ-KWIATKOWSKA 1990). Nalez˙y jednak wyrazńie podkres´lic´, z˙e niektóre z nich (np. zdje˛cia 3 i 4) sa˛ niemal identyczne z opisywanym przez tych samych autorów V. t. typicum. Nie zostały one w tej pracy osobno wyróz˙nione ze wzgle˛du na ich mała˛ liczbe˛ oraz przede wszystkim nikłe róz˙nice florystyczne w stosunku do pozosta- łych płatów. Opisywany podzespół jest stosunkowo łatwy do rozpoznania w terenie. Jego swoisty wygla˛d zwia˛zany jest z bogactwem szeroko rozpowszechnionych gatunków, co sprawia, z˙e pod wzgle˛dem florystycznym nie jest on szczególnie interesuja˛cy. W obre˛bie tego zbiorowiska wyróz˙niono dwie postacie. Postac´ uboga wyrazńie nawia˛zuje do Arnoserido-Scleranthetum. Cze˛sto zajmuje ona lokalne obniz˙enia terenu lub podnóz˙a stoków w obre˛bie pól zaje˛tych przez ten zespół. Jest to zwia˛zane ze spłukiwa- niem w te miejsca substancji odz˙ywczych zwie˛kszaja˛cych nieco z˙yznosć´ siedliska. Po- dobne płaty rozwijaja˛ sie˛ równiez˙ tam, gdzie rolnicy w miare˛ regularnie stosuja˛ zabiegi wapnowania i nawoz˙enia mineralnego lub organicznego. Powoduje to powstanie mozai- ki złoz˙onej z tych dwóch zbiorowisk. Florystycznie postac´ ta wyróz˙nia sie˛ głównie obe- cnosćia˛ Arnoseris minima oraz liczniejszym wyste˛powaniem Scleranthus annuus i An- thoxanthum aristatum. Gleby nalez˙a˛ przewaz˙nie do kompleksu z˙ytniego słabego. W uprawach okopowych zaste˛puje ja˛ Echinochloo-Setarietum sperguletosum. Stwier- dzono tu 67 gatunków ros´lin (s´rednio 23,3 gatunków w zdje˛ciu). Postac´ typowa jest bogatsza pod tym wzgle˛dem – 78 gatunków (s´rednio 24,5 gatun- ków w zdje˛ciu). Wyste˛puje ona na podobnych glebach i w podobnych miejscach co sprze˛z˙ony z nia˛ w płodozmianie Echinochloo-Setarietum typicum. Warto zwrócic´ uwage˛, z˙e w zdje˛ciach 6 i 7 w ogóle nie zanotowano gatunków charakterystycznych zespołu. Takie kadłubowe postacie Vicietum tetraspermae Nowin´ski nazywa Vicietum angustifo- liae-hirsutae (za WARCHOLIN´ SKA˛ 1999). 5 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 256 Tabela 11 (Table 11). Vicietum tetraspermae (Krusem. Et. Vlieg. 1939) Kornas´ 1950.

Nr kolejny (Succesive No.) 1 2 3 4567891011121314151617181920 Nr zdje˛cia w terenie 139 12 137 16 120 26 24 30 23 15 125 27 19 14 1 8 9 149 142 88* Field No. of relevé –––––––––––––––––––30IV Data (Date) 27VI 26VI 27VI 26VI 24VI 27VI 27VI 28VI 27VI 26VI 26VI 28VI 27VI 26VI 5VI 5VI 5VI 1VII 27VI 25VI 2000 1999 2000 1999 2000 1999 1999 1999 1999 1999 2000 1999 1999 1999 1999 1999 1999 2000 2000 2000 Pokrycie ros´liny uprawnej [%] 80 70 70 85 85 70 30 80 60 60 75 50 80 60 70 80 35 70 50 50 Cover of cultivated plant [%] Pokrycie chwastów [%] Stałos´c´ – Constancy 90507040405580601004060707050604580406035 Cover of weeds [%] Kompleks glebowo-rolniczy 56455566–76657622222 Soil complex pH 6,0 6,0 6,5 6,5 5,5 5,5 5,5 6,5 5,0 6,5 5,5 5,0 6,0 6,0 5,5 7,0 7,0 6,5 7,0 7,0 Liczba gat. w zdje˛ciu 29 27 21 23 25 21 17 21 33 23 27 23 23 16 22 36 29 44 50 51 Number of species in relevé F 5,86 4,68 5,45 4,75 4,56 5,40 5,67 5,00 6,00 4,92 4,82 5,00 4,33 4,67 4,73 5,09 5,28 4,90 4,94 4,91 S´rednie wskaz´niki ekologiczne R 4,50 4,64 5,00 5,57 5,00 4,60 4,43 4,70 4,00 3,70 4,50 3,54 4,58 – 4,00 5,80 5,07 7,10 6,95 6 ,63 Mean ecological indices N 5,76 5,42 5,08 6,23 5,50 5,18 6,50 5,08 5,18 5,08 5,58 4,77 4,58 4,33 4,40 5,75 5,68 5 ,93 5,97 5,97 1–7 8–15 15–20 1–20 podzespół (subassociation) sperguletosum consolidetosum postac´ (form) typowa (typical) uboga (poor) – Ros´liny uprawne (Cultivated plants) Secale cereale 5.5 4.4 4.4 5.5 5.5 4.4 3.5 5.5 4.4 4.4 5.5 4.4 5.5 4.4 4.4 5.5 3.4 + Triticum aestivum + + + 4.4 4.4 4.4 Ch. Vicietum tetraspermae Vicia tetrasperma 1.1 + + + + 2.21.11.2 1.1 2.11.11.11.1 + + IVIV IV IV Vicia villosa 3.3 1.2 1.1 1.1 +.2 2.2 1.2 3.3 +.2 1.2 III IV I III Bromus secalinus rr––III Polygonum lapathifolium +–– I I subsp. pallidum fo. incanum Ch., D.* Aphanion *Matricaria maritima subsp. 1.1 + 1.1 1.1 + 2.1 + + 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 + 2.2 1.1 V III V IV inodora Arabidopsis thaliana +++1.1III–I Papaver argemone +++––IIII Veronica hederifolia r* – – I I Chamomilla recutita +–I–I Ch., D.* Aperetalia Apera spica-venti 2.11.12.22.2+2.23.31.13.31.11.11.12.21.11.1+++++VVVV Centaurea cyanus 1.1 1.1 1.1 + 1.1 1.1 + 1.1 1.1 2.2 2.2 1.1 2.2 + 2.1 + 1.2 + IV V V V Myosotis arvensis 1.1 + + 1.1 2.1 1.1 + 2.2 1.1 1.1 3.3 + 1.1 1.1 1.1 + 1.1 + IV V V V Vicia hirsuta 3.4 1.2 3.2 2.2 1.1 1.2 2.2 + 1.1 + 2.2 + + 1.1 1.1 + + + V V IV V Anthoxanthum aristatum 1.1 + + + + 3.3 3.3 r r r – V III III

Scleranthus annuus 1.1 + + 1.1 1.1 1.1 2.2 1.1 1.1 1.1 + r III 257 V II III M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Fallopia convolvulus 1.1 + + + + + + + + III III II III *Rumex acetosella + ++++ IIII–II *Spergula arvensis +.2 +++ +++ IIIII– II Arnoseris minima r++++ r –IV– II *Raphanus raphanistrum ++++IIIII Ch. Secalietea Vicia angustifolia 1.1 1.1 2.1 1.1 1.1 3.2 + + + 2.1 1.1 2.1 + 1.1 1.1 + + + + V V IV V Viola arvensis 1.1 1.1 + + 1.1 1.1 + 1.1 + 1.1 1.1 + 1.1 1.1 + + 1.1 + IV V V V Anthemis arvensis 2.3+ + + + IIIIIII Agrostemma githago ++ 1.1+ III–I Lithospermum arvense 1.1 + + – I II I Anagallis arvensis + ++1.1––IVI Sherardia arvensis 2.2 +.2 1.1 – – III I Consolida regalis 2.2 1.2 1.1 – – III I Fumaria vaillantii 1.2 1.2 1.1 – – III I Euphorbia exigua + + 1.1 – – III I Melandrium noctiflorum + + 1.1 – – III I Sinapis arvensis +++––IIII Avena fatua +1.1––III Geranium dissectum ++––III Ranunculus arvensis 1.1 – – I I Neslia paniculata +––II Ch. Chenopodietea Stellaria media 2.31.1 +1.2+ ++++ ++.2+.2 ++IVIVIVIV Capsella bursa-pastoris ++ + + + IIIIIII

(c.d) 5 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 258 Tabe la 11. Cia˛g dalszy – Table 11. Continued.

Nr kolejny (Succesive No.) 1 2 3 4567891011121314151617181920 S – C Polygonum persicaria + + 1.1 + + + III – III II Ve ron ic a pe r si ca + + 1.1 1.1 1.1 – – V II Euphorbia helioscopia 1.1 +1.11.1––IVI Veronica agrestis + + 1.1* – – III I Sonchus asper 1.1 + – – II I Lamium amplexicaule +1.1*––III Thlaspi arvense ++––III Chenopodium polyspermum +––II Chaenorhinum minus +––II Chenopodium album ++ ++II–III Sonchus arvensis 2.1 + +.2 + I – III I Conyza canadensis +1.1+ III–I Ch. Artemisietea (+ Agropyretea) Elymus repens 1.1 + 1.1 1.1 + 1.1 + + + + 1.1 + + IV III IV IV Convolvulus arvensis 1.1 1.2 + 2.2 +.2 + + 1.2 1.2 1.2 III II IV III Galium aparine 1.2 1.1 1.1 1.1 + 1.1 2.2 2.2* I II V II Equisetum arvense 2.3 1.1 + + + + + III I III II Artemisia vulgaris ++ + III–I Lapsana communis + 1.1 + 1.1 – – IV I Inne (Others): Veronica arvensis 1.1 + 1.1 + 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 1.1 + + 2.2 1.1 + 1.1 + IV V V V Cirsium arvense + + + + + + 1.2 + +.2 III II IV III Achillea millefolium + + + + + + + + III II II II Polygonum aviculare ++ ++1.1+II–IVII Taraxacum officinale + + + + + II I II II Stellaria graminea + + + + + – III I II Galeopsis bifida + + + 1.1 + I I III II Cerastium holosteoides 1.1 1.1 + + + 1.1 + + I IV I II Trifolium repens 1.2 + + + + + + III I III II Stachys palustris 2.2 2.1 1.1 + + +.2 III I II II Juncus bufonius + + 3.3 + 4.5 + + III III – II Phleum pratense ++4.4++.2–IIVII Chamomilla suaveolens + + + + III – I I Polygonum hydropiper 1.1 + 1.1 II I – I Gnaphalium uliginosum 1.1 2.3 II – – I Plantago intermedia ++ II––I Alopecurus geniculatus +1.21.1–IIII Poa trivialis +2.2 – – III Ranunculus repens ++++IIIII Rhinanthus serotinus +++III–I Agrostis gigantea + +.2 +.2 I – II I

Odontites verna 1.1 + + 1.1 I 259 – III I M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Valerianella dentata ++ ––III Galeopsis tetrahit +1.1– – III

Sporadyczne (Sporadic): Ros´liny uprawne (Cultivated plants): Avena sativa 6, 12; Hordeum vulgare 16; Solanum tuberosum 20; Pisum sativum subsp. sativum 10. Ch., D. Aperetalia: Holcus mollis 1, 9; Veronica dillenii 13 (1.1). Ch. Chenopodietea: Lamium purpureum 20; Geranium pusillum 5; Polygonum lapathifolium subsp. pallidum 19; Sisymbrium officinale 11 (1.1). Inne (Others): Mentha arvensis 3, 9 (1.1), 18 (+.2); Polygonum amphibium 11, 16; Myosurus minimus 9 (1.1), 17; Bidens tripartita 9; Vicia grandiflora 4 (2.2); Ranunculus flammula 9; Glyceria fluitans 9; Lotus uliginosus 1; Spergularia rubra 1; Erodium cicutarium 5; Armoracia rusticana 5; Bromus hordeaceus 5; Daucus carota 5, 16; Plantago major 3; Trifolium pratense 3; Oxalis stricta 1; Lolium multiflorum 4, 16; Potentilla anserina 9; Quercus petraea 10; Arenaria serpyllifolia 13 (1.1), 20; Erophila verna 2, 16; Rumex crispus 2; Myosotis stricta 15; Lolium perenne 7, 19; Senecio vulgaris 15 (r); Cerastium arvense 15; Galeopsis sp. 16; Medicago lupulina 19 (+.2); Vicia cracca 18; Hypericum perforatum 18; Tussilago farfara 20 (+.2); Poa annua 7 (2.2); Euphorbia cyparissias 14; Pastinaca sativa 20; Trifolium arvense 10; Poa pratensis 4. Wykaz stanowisk zdje˛c´ fitosocjologicznych: 1. Ignachy, 50 m na N od drogi szutrowej, do Z˙ ytniowa (od miejsca gdzie stoi krzyz˙); 2. na E od Bobrowej, przy zakre˛cie drogi polnej, 100 m od jej przecie˛cia z linia˛ wysokiego napie˛cia; 3. Z˙ ytniów, przy szutrowej drodze do miejscowosći Z˙ urawie, 50 m od ostatniego budynku; 4. na NE od Julianpola, przy drodze polnej, 150 m na E od szczytu wzniesienia 271,1 m; 5. Stary Bugaj, przy szosie do Bobrowej, naprzeciwko boiska; 6. 50 m na N od szosy Z˙ ytniów – Cieciułów, przy drodze polnej do miejscowosći Z˙ urawie, 300 m na E od ostatnich zabudowan´ w Z˙ ytniowie; 7. na W od Z˙ ytniowa, 100 m na S od drogi prowadza˛cej do miejscowosći Ignachy (400 m na E od krzyz˙a na tej drodze), przy drodze polnej; 8. na W od Jaworzna, 300 m na E od zalesionego wzgórza 270,2 m, pod linia˛ wysokiego napie˛cia; 9. Jelonki, 100 m na N od ostatnich zabudowan´, przy szuwarach z trzcina˛; 10. na E od Ka˛tów, przy drodze polnej stanowia˛cej wschodnia˛ granice˛ gminy, 50 m od lasu; 11. Z˙ urawie, przy drodze asfaltowej, ok. 600 m od szosy Rudniki – Cieciułów; 12. na W od Jaworzna, przy drodze polnej, 400 m na SW od zalesionego wzgórza 270,2 m; 13. na S od Janinowa, przy załamaniu linii niskiego napie˛cia, 200 m na NW od wzgórza 246,4 m; 14. na N od Ka˛tów, 500 m na SSE od szosy Jaworzno – Parzymiechy, 200 m od drogi polnej stanowia˛cej wschodnia˛ granice˛ gminy, 50 m na N i W od lasu; 15. Jawor, 100 m na E od zagrody, 300 m na S od z˙wirowni (pole to zostało zalesione w 2000 roku); 16. w połowie drogi mie˛dzy Wre˛czyca˛ i Kuzńica˛, przy skrzyz˙owaniu szosy z droga˛ polna˛, 20 m na E od szosy; 17. po przeciwnej stronie szosy niz˙ zdj. nr 16; 18. na NW od Faustiaski, 400 m na N od zabudowan´ i ok. 800 m na E od cegielni; 19. na NW od Faustianki, 200 m na SW od zaros´li z de˛bem, przy rowie melioracyjnym; 20. na NW od Faustianki, 50 m na SW od de˛bu, przy przecie˛ciu drogi polnej z rowem melioracyjnym. 260 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

Siedliska zajmowane przez Vicietum tetraspermae sperguletosum (szczególnie przez jego postac´ typowa˛) okazały sie˛ najkorzystniejszymi z rolniczego punktu widzenia. To własńie tutaj pokrycie ros´liny uprawnej osia˛gało najwie˛ksze wartosći spos´ród wszyst- kich zespołów zboz˙owych (69,7%). Chwasty równiez˙ osia˛gały wysokie zwarcie (60,3%). Powodem takiego stanu rzeczy była w znacznej mierze głe˛boka susza, która nawiedziła badany teren w pierwszej połowie 2000 r. Najbardziej dotkne˛ła ona uprawy na siedli- skach Arnoserido-Scleranthetum i Papaveretum argemones (łatwo przepuszczalne pod- łoz˙e) oraz Vicietum tetraspermae consolidetosum (wyschnie˛ta, cie˛z˙ka glina utrudnia pra- widłowy rozwój ros´lin). Natomiast na polach zaje˛tych przez V. t. sperguletosum, ze wzgle˛du na w miare˛ wilgotne, lecz nigdy nie zwie˛złe gleby, jej wpływ był najmniejszy. Ponadto wiele zdje˛c´ sporza˛dzono w tym zbiorowisku w roku 1999, gdy ilosć´ opadów była normalna. Mie˛dzy innymi z tych wzgle˛dów wyste˛puja˛ tu dosć´ licznie higrofity. Jednak z tych samych powodów co w Echinochloo-Setarietum nie zdecydowano sie˛ na wyróz˙nienie osobnych postaci wilgotnosćiowych. Niewa˛tpliwie najciekawszym zbiorowiskiem chwastów na badanym terenie jest Vicie- tum tetraspermae consolidetosum [=V. t. Delphinietosum] (WIS´ NIEWSKI 1970; WARCHO- LIN´ SKA 1974, 1981a, 1981b, 1984, 1990; WNUK 1976b; GŁAZEK & KOWALIK 1983 i in.). Jest ono wyja˛tkowo bogate florystycznie. W zaledwie pie˛ciu zdje˛ciach stwierdzono tu az˙ 87 gatunków (s´rednio 42 gatunki w zdje˛ciu). Podzespół ten rozwija sie˛ na glebach o odczynie oboje˛tnym, tam, gdzie w uprawach okopowych wyste˛puje Lamio-Veronicetum politae. Te dwie fitocenozy maja˛ wiele gatunków wspólnych nie rosna˛cych nigdzie indziej, s´wiadcza˛cych o ich bliskim pokrewien´stwie (Veronica persica, Euphorbia helioscopia, Lapsana communis, Anagallis arvensis, Veronica agrestis, Melandrium noctiflorum, Sinapis arvensis, Sonchus asper, Lamium amplexicaule, Thlaspi arvense, Geranium dissectum, Chenopodium polyspermum i Chaenorhinum minus – Tab. 12). Prawie wyła˛- cznie tutaj (nie licza˛c upraw zbóz˙ jarych) wyste˛puja˛: Fumaria vaillantii, Sherardia arvensis, Consolida regalis, Euphorbia exigua, Valerianella dentata, Neslia paniculata i Ranunculus arvensis. Rosńie tu równiez˙ Avena fatua, której nie spotkano w innych zespołach zbóz˙ ozimych. Gatunki te wskazuja˛ na powia˛zania z Caucalido-Scandicetum opisanym przez KORNASIA (1950) z Jury Krakowsko-Cze˛stochowskiej. W omawianym zbiorowisku najwie˛ksza˛ stałosć´ osia˛gaja˛ Phleum pratense (trudno po- wiedziec´ dlaczego) oraz Odontites verna (Tab. 12). Obecnosć´ tego ostatniego jest nawia˛- zaniem do bardzo podobnego podzespołu – V. t. odontidetosum (KORNAS´ 1950; WNUK 1976b i in.). Negatywna˛ cecha˛ opisywanej fitocenozy jest mniej liczne wyste˛powanie charakterystycznych dla zespołu wyk (szczególnie w zdje˛ciach sporza˛dzonych w pszeni- cy ozimej) oraz niektórych innych gatunków, np. Apera spica-venti, Vicia hirsuta i V. an - gustifolia. Spowodowane jest to cze˛stszym stosowaniem przez gospodarzy tych pól takich zabiegów agrotechnicznych, jak opryski herbicydami i czyszczenie ziarna siewne- go. Tym dziwniejsza wydaje sie˛ obecnosć´ w dwóch płatach pojedynczych okazów Bro- mus secalinus – coraz rzadszego w naszym kraju chwastu (KORNAS´ 1987). Wiele z wymienionych powyz˙ej ros´lin to gatunki zagroz˙one lub nawet gina˛ce w s´rodkowej Polsce (WARCHOLIN´ SKA 1986–1987). Podnosi to dodatkowo atrakcyjnosć´ florysty- czna˛ tego zbiorowiska. Dlatego nalez˙y da˛z˙yc´ do zachowania go w niezmienionej formie. Tabela 12. Skala ekologiczna gatunków charakterystycznych i wyróz˙niaja˛cych zbiorowiska segetalne gminy Rudniki. Table 12. Ecological amplitude of character and differential species of segetal communities in Rudniki municipality area. p. p. jarych ˙

Gatunek (Species) p. uboga p. typowa .Kzk booik eean mn unk 261 M.Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki Digitarietum ischaemi Echinochloo- Setarietum digitarietosum Echinochloo- Setarietum sperguletosum Echinochloo- Setarietum typicum Lamio-Veronicetum politae Arnoserido- Scleranthetum Papaveretum argemones (poor) Papaveretum argemones (typical) Vicietum tetraspermae sperguletosum uboga (poor) Vicietum tetraspermae sperguletosum typowa (typical) Vicietum tetraspermae consolidetosum zbóz Uprawy crops) (spring Liczba zdje˛c´ 811141763291298 518 Number of relevés Digitaria ischaemum V 1-3 V + -3 I r II 1-3 Setaria viridis IV + -1 III + -1 I + I + I + Echinochloa crus-galli V + V + -3 V + -4 V + -5 V + -1 IV + -2 Galinsoga parviflora I + V + -2 IV + -3 V + -4 II + II + -2 G. ciliata III + III + -1 IV + -1 III + Setaria pumila I + III + -2 II + -3 I + Raphanus raphanistrum II + IV + -1 IV + -2 III + -1 I + II + I + I + II + -1 Veronica persica I + -1 V + -2 I + V + -1 II 1-2 Sonchus asper I + I + V + -1 II + -1 II + -1 Euphorbia helioscopia V + -1 IV + -1 I 1 Lamium amplexicaule I + II + -1 I + II + -1 I + -1 Veronica agrestis I 1 III + -1 I 1 Geranium dissectum II + -1 II + II + -1 Thlaspi arvense I + II + I + II + I + Chenopodium polyspermum II + I + Chaenorhinum minus IV + -1 I + I + -1 Fumaria officinalis I + Atriplex patula I + Euphorbia peplus I + Teesdalea nudicaulis IV + -2 Holcus mollis I + -1 III + -1 I + I + I + I + II + -1 Arnoseris minima I 1 I 1 V + -2 III r- + I r IV r- + I + Anthoxanthum aristatum I + I + I r IV + -5 V + -2 IV + -1 IV + -3 I + III r I + Spergula morisonii I + -1 II r- + Veronica dillenii II + -1 III + -2 III + -2 I 1

(c.d) 6 Fragm. Flor.Geobot. Polonica 9, 2002 262 Tabela 12. Cia˛g dalszy – Table 12. Continued. p. p. jarych ˙

Gatunek (Species) uboga p. typowa p. Digitarietum ischaemi Echinochloo- Setarietum digitarietosum Echinochloo- Setarietum sperguletosum Echinochloo- Setarietum typicum Lamio-Veronicetum politae Arnoserido- Scleranthetum Papaveretum argemones (poor) Papaveretum argemones (typical) tetraspermae Vicietum sperguletosum uboga (poor) tetraspermae Vicietum sperguletosum typowa (typical) tetraspermae Vicietum consolidetosum Uprawy zbóz (spring crops) Liczba zdje˛c´ 811141763291298 518 Number of relevés Arabidopsis thaliana II + -1 II + I + -1 V + -2 V + -2 II + -1 II + I + Erophila verna I + IV 1-3 V + -2 I + I + I + Myosotis stricta I + III 1 V + -2 I + I + Papaver argemone II + IV + -1 III + Veronica hederifolia III + -1 III + -2 I r V. triphyllos I + III r-2 Papaver dubium II + -1 Lithospermum arvense II + -1 III + -2 I 1 II + Arenaria serpyllifolia I 1 I + II + -1 II + -1 I 1 I + Vicia tetrasperma I + II + I + I + I + II + -1 IV 1-2 IV + -1 IV + -1 I + -1 V. v il los a II + II + I + II r-+ IV + -1 III + -1 IV + -3 III 1-3 I 1 I + Bromus secalinus II r Polygonum lapathifolium subsp. pallidum fo. incanum I + Fumaria vaillantii III 1 Sherardia arvensis III + -2 Consolida regalis III 1-2 I r Euphorbia exigua I + III + -1 I + -1 Valerianella dentata I + II + I + -1 Neslia paniculata I + Ranunculus arvensis I 1 I r Sinapis arvensis I + V + III + I + Lapsana communis I + IV + -1 I + IV + -1 II + -1 Anagallis arvensis III + IV + -1 I + -1 Melandrium noctiflorum III + -2 III + -1 Phleum pratense I + I + IV + -4 I + -1 Odontites verna I + I + I 1 III + -1 Avena strigosa IV + -3 M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 263

Zdje˛cie nr 17, przez znaczny udział w nim Ranunculus arvensis, nawia˛zuje do niewyrazńie oddzielonego fitosocjologicznie (stała obecnosć´ gatunków charakterystycznych dla Vicietum tetraspermae, a takz˙e Consolida regalis) zbiorowiska z tym gatunkiem (WARCHOLIN´ SKA 1979, 1981a, 1990). Bardzo podobnymi, oprócz juz˙ wspominanych, fitocenozami do Vicietum tetraspermae consolidetosum sa˛ równiez˙: V. t. lathyretosum, V. t . papaveretosum rhoeadis, Papaveretum argemones consolidetosum, Consolido-Brome- tum, Lathyro-Melandrietum i Euphorbio-Melandrietum (WARCHOLIN´ SKA 1999). Ostate- czne wyjasńienie stosunków pomie˛dzy tymi zbiorowiskami wymaga dalszych badan´. Vicietum tetraspermae nalez˙y do najpospolitszych zespołów zboz˙owych s´rodkowej Europy. Z Polski opisali go równiez˙ m.in.: SYCHOWA (1959), SZOTKOWSKI (1973), TRZCIN´ SKA-TACIK i in. (1973), ANIOŁ-KWIATKOWSKA (1974), WÓJCIK (1977, 1998), DUBIEL i TRZCIN´ SKA-TACIK (1984), SICIN´ SKI (1986), DUBIEL i KOCZUR (1996) oraz KWIATKOWSKI (1996).

CHARAKTERYSTYKA SIEDLISK POLNYCH METODA˛ S´ REDNICH WSKAZ´ NIKÓW EKOLOGICZNYCH

Podstawowym załoz˙eniem tej metody jest to, z˙e rozwijaja˛ca sie˛ w danym miejscu ros´lin- nosć´ stale pozostaje w sćisłym zwia˛zku ze swoim s´rodowiskiem. Kaz˙dy gatunek ma szczególne wymagania co do warunków bytu oraz okres´lona˛ tolerancje˛ wobec poszcze- gólnych czynników ekologicznych. Z tego powodu najpewniejszym kryterium, na podstawie którego moz˙na wnioskowac´ o jakosći siedlisk sa˛ całe zespoły ros´linne jako w znacznym stopniu stałe i powtarzaja˛ce sie˛ regularnie kombinacje gatunków. Metoda ta została juz˙ sprawdzona w Polsce. Z powodzeniem stosowali ja˛ m.in.: WÓJ- CIK (1977), DUBIEL i TRZCIN´ SKA-TACIK (1984) oraz ANIOŁ-KWIATKOWSKA (1990). W niniejszej pracy, odmiennie niz˙ w wyz˙ej wymienionych zastosowano 10-stopniowa˛ skale˛ ekologiczna˛ (ELLENBERG 1979). Z tego powodu bezwzgle˛dne wartosći poszczególnych liczb nie moga˛ byc´ porównywane. Ze wzgle˛du na bardzo małe zróz˙nicowanie wskazńików s´wiatła, temperatury i kontynentalizmu nie umieszczono ich w tabelach ze- społów oraz pominie˛to ich opis. S´ rednie wartosći liczb F, R i N dla poszczególnych zbiorowisk zamieszczono w tabeli 13.

Wskaz´nik wilgotnos´ci (F)

Wilgotnosć´ siedliska jest na badanym terenie sćis´le zwia˛zana ze składem mechanicznym gleby. Jej wskazńik osia˛ga najmniejsze wartosći tam, gdzie w podłoz˙u zalegaja˛ wyja˛tkowo łatwo przepuszczalne dla wody piaski luzńe lub słabo gliniaste. Szczególnie dobrze widoczne jest to w przypadku zbiorowisk zbóz˙ ozimych. Na naj- suchszych polach wyste˛puja˛ płaty zespołów Arnoserido-Scleranthetum i Papaveretum argemones. Nieco wilgotniejsze miejsca zajmuje zwykle uboga postac´ Vicietum tetraspermae sperguletosum. Natomiast w typowej postaci tego zbiorowiska, a takz˙e w V. t. consolidetosum, ze wzgle˛du na dosć´ cie˛z˙kie gleby, wskazńik F jest najwie˛kszy (Tab. 13). Podobnie jest w uprawach okopowych, z tym, z˙e wartosći F sa˛ tu wyrazńie wyz˙sze przy 264 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002 mniejszych róz˙nicach mie˛dzy poszczególnymi zbiorowiskami. Jest to zwia˛zane z termi- nem wykonywania zdje˛c´ fitosocjologicznych (druga połowa sierpnia), a takz˙e ze sposobem uprawy roli. W głe˛bokich bruzdach ws´ród radlin ziemniaków wilgoc´ utrzymuje sie˛ znacznie dłuz˙ej niz˙ na normalnie nasłonecznionych i nie osłonie˛tych od wiatru polach obsianych zboz˙em. Duz˙a cze˛sć´ zmiennosći opisywanego wskazńika zawarta jest w obre˛bie samych ze- społów. Pomimo tego nie zdecydowano sie˛ na wyróz˙nienie w nich osobnych postaci lub wariantów wilgotnosćiowych (zob. opis Echinochloo-Setarietum).

Tabela 13. S´ rednie wartosći wskazńików: wilgotnosći – F, odczynu gleby – R i zasobnosći w azot – N dla róz˙nych zbiorowisk. Table 13. Mean ecological indices: moisture – F, soil reaction – R and nitrogen abundance – N in different communities.

Wskaz´nik – Index Zbiorowisko – Community l. zdj. F R N Digitarietum ischaemi 12 5,13 3,37 5,69 digitarietosum 11 5,08 4,05 5,80 Echinochloo-Setarietum sperguletosum 20 5,19 4.41 6,13 typicum 21 5,21 5,44 6,54 Zbiorowisko pos´rednie mie˛dzy E.-S. typicum, a L.-V. politae 2 5,27 5,76 6,61 Lamio-Veronicetum politae 10 5,24 6,44 6,30 typowa 12 4,51 3,12 4,10 Arnoserido-Scleranthetum postac´: z Anthoxanthum aristatum 15 4,50 2,79 3,78 ze Scleranthus annuus 5 4,43 3,39 3,95 uboga 9 4,38 4,12 4,20 Papaveretum argemones postac´: typowa 12 4,44 4,76 4,81 Vicietum tetraspermae sperguletosum uboga 9 4,90 4,26 4,90 postac´: typowa 8 5,19 4,81 5,63 Vicietum tetraspermae consolidetosum 5 5,02 6,31 5,86

Wskaz´nik odczynu gleby (R)

Odczyn podłoz˙a jest najbardziej zróz˙nicowanym czynnikiem siedliskowym na badanym terenie. Wyróz˙nione zbiorowiska sa˛ sćis´le zwia˛zane z okres´lonym zakresem wartosći pH (Ryc. 1 i 2 oraz Tab. 13). W uprawach okopowych zespołem o najwyz˙szej s´redniej wartosći wskazńika R (Rs´r) jest Lamio-Veronicetum politae. Wynosi ona tutaj 6,44, co odpowiada glebom zbliz˙onym do oboje˛tnych (pH mierzone – ~ 7,0). Nieznacznie niz˙szy odczyn (pH = 6,5–7,0 i Rs´r = 5,76) odnotowano w płatach zbiorowiska o charakterze przejsćiowym mie˛dzy Lamio- Veronicetum politae i Echinochloo-Setarietum typicum. Na glebach słabo kwasńych o pH = 5,5–6,5 rozwija sie˛ tu zwykle E.-S. typicum. S´ rednia wartosć´ wskazńika R wynosi w tym przypadku 5,44. E.-S. sperguletosum zajmuje siedliska o kwasowosći podłoz˙a M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 265 ok. 5,0–5,5 (Rs´r = 4,41). Na jeszcze kwasńiejszych glebach wyste˛puje E.-S. digitarietosum (pH ~ 4,5–5,0 i Rs´r = 4,05). Wreszcie w miejscach najuboz˙szych, o najniz˙szym pH (~ 4,0–4,5) wykształca sie˛ zespół Digitarietum ischaemi. S´rednia wartosć´ R wynosi tu 3,37. W przypadku zbiorowisk chwastów zbóz˙ ozimych sytuacja jest bardzo podobna. Najwy- z˙sza˛ wartosć´ wskazńik R osia˛ga tu w Vicietum tetraspermae consolidetosum (6,31 przy pH mierzonym ~ 7,0). Nieco kwasńiejsze siedliska (pH ~ 5,5–6,5) zajmuja˛ typowe postacie V. t. sperguletosum i Papaveretum argemones (Rs´r ~ 4,8). Ubogie postacie tych zbiorowisk wy- kształcaja˛ sie˛ na glebach o pH ~ 5,0–6,0 i Rs´r ~ 4,2. Na polach o skrajnie niskim odczynie (~ 4,0–5,0 i Rs´r ~ 3,0) wyste˛puje natomiast zespół Arnoserido-Scleranthetum. Osobno dla zbiorowisk okopowych (wraz ze zboz˙ami jarymi) i zbóz˙ ozimych sporza˛- dzono wykresy zalez˙nosći wartosći wskazńika R od pH gleby mierzonego w terenie odczynnikiem Helliga (Ryc. 2 i 3). W obu przypadkach widac´ wyrazńa˛ korelacje˛ mie˛dzy tymi dwiema wielkosćiami. W niektórych zdje˛ciach (np. 39, 15, 17) odczyn gleby jest wyz˙szy niz˙ moz˙na by sie˛ tego spodziewac´ po wartosći R. Jest to skutek niedawno przeprowadzonego na tych polach zabiegu wapnowania.

8 zdj. 39 7

3 pH mierzone

0 012345678 R

Ryc. 2. Zalez˙nosć´ wartosći wskazńika odczynu R od pH gleby w zbiorowiskach okopowych i zbóz˙ jarych. Fig. 2. The relationship between the soil reaction index – R and the soil reaction (pH) in root and spring cereal crops. ● – Digitarietum ischaemi, o – Echinochloo-Setarietum digitarietosum, × – Echinochloo-Setarietum sperguletosum, ▲ – Echinochloo-Setarietum typicum, ❍ – Lamio-Veronicetum politae.

Wskaz´nik zasobnos´ci w azot (N)

Wskazńik N jest bardzo podobnie zróz˙nicowany do tego, który okres´la wilgotnosć´ podło- z˙a (Tab. 13). Dzieje sie˛ tak dlatego, z˙e jego wielkosć´ jest wyrazńie wprost proporcjonalna do z˙yznosći siedliska, zalez˙nej od składu mechanicznego gleby. 266 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

8 zdj.15 7

6 zdj. 17 5

3 pH mierzone

0 012345678 R

Ryc. 3. Zalez˙nosć´ wartosći wskazńika odczynu R od pH gleby w zbiorowiskach zbóz˙ ozimych Fig. 3. The relationship between the soil reaction index – R and the soil reaction (pH) in winter cereal crops.

● – Arnoserido-Scleranthetum, o – Papaveretum argemones postac´ uboga (poor form), + – Vicietum tetraspermae sperguletosum postac´ uboga (poor form), o – Papaveretum argemones postac´ typowa (typical form), ▲ – Vicietum tetraspermae sperguletosum postac´ typowa (typical form), × – Vicietum tetraspermae consolidetosum.

Zdecydowanie wyz˙sze wartosći N w zbiorowiskach chwastów ros´lin okopowych sa˛ wynikiem znacznie bardziej intensywnego nawoz˙enia przez rolników pól przeznaczo- nych pod ziemniaki. Najwie˛ksze wartosći N w tych uprawach wyste˛powały w Echino- chloo-Setarietum typicum, Lamio-Veronicetum politae oraz zbiorowisku o charakterze przejsćiowym mie˛dzy nimi (Tab. 13). Spos´ród zespołów zbóz˙ ozimych najuboz˙szy w azot jest Arnoserido-Scleranthetum. Najniz˙sza˛ wartosć´ N odnotowano w postaci z Anthoxanthum aristatum. Jest to byc´ moz˙e spowodowane tym, z˙e płaty takie najche˛tniej rozwijaja˛ sie˛ na polach, gdzie nie stosuje sie˛ płodozmianu, a tym samym zwia˛zanego z nim nawoz˙enia (SICIN´ SKI 1986). Wartosć´ wskazńika N dla Papaveretum argemones jest wyrazńie mniejsza niz˙ w wyste˛puja˛cym na glebach o podobnym odczynie podzespole Vicietum tetraspermae sperguletosum.

PODSUMOWANIE

(1) W latach 1999–2000 na polach badanego terenu, w uprawach ros´lin okopowych, zbóz˙ ozimych i jarych wykonano 151 zdje˛c´ fitosocjologicznych. Na ich podstawie wy- róz˙niono 6 zespołów ros´linnych, 1 zbiorowisko o charakterze pos´rednim mie˛dzy zespo- łami oraz wiele niz˙szych jednostek syntaksonomicznych (podzespoły, postacie). (2) Zróz˙nicowanie ros´linnosći segetalnej na badanym terenie zbliz˙one jest do modelu kontinuum, który zakłada cia˛gła˛ i stopniowa˛ zmiennosć´ zbiorowisk w gradiencie s´rodo- wiskowym (FALIN´ SKA 1997). Wyróz˙nione fitocenozy, zarówno w obre˛bie upraw okopo- M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 267 wych, jak i w zboz˙ach ozimych, tworza˛ sćis´le zwia˛zane z z˙yznosćia˛ siedliska (a tym samym z pH gleby), sprze˛z˙one ze soba˛ w płodozmianie cia˛gi. Zbiorowiska sa˛siaduja˛ce w nich sa˛ cze˛sto dodatkowo poła˛czone płatami o charakterze przejsćiowym, stanowia˛cymi pewnego rodzaju ekotony. Nalez˙y jednak pamie˛tac´, z˙e powierzchnia pól, na których poszczególne zespoły rozwijaja˛ sie˛ w swoich w miare˛ typowych formach jest zdecydowanie wie˛ksza od tej na której wyste˛puja˛ zbiorowiska przejsćiowe. Dlatego sens wyróz˙- nienia tych zespołów nie moz˙e budzic´ z˙adnych wa˛tpliwosći. Wspomniane wyz˙ej cia˛gi zbiorowisk przedstawiaja˛ sie˛ naste˛puja˛co (< – symbolizuje wzrost z˙yznosći siedliska): uprawy okopowe – Digitarietum ischaemi < Echinochloo-Setarietum digitarietosum < E.-S. sperguletosum < E.-S. typicum < Zbiorowisko o charakterze przejsćiowym mie˛- dzy E.-S. typicum i Lamio-Veronicetum politae < L.-V. politae – uprawy zboz˙owe – Arno- serido-Scleranthetum (wszystkie postacie) < ubogie postacie Papaveretum argemones i Vicietum tetraspermae sperguletosum < typowe postacie Papaveretum argemones i V. t. sperguletosum < V. t. consolidetosum. (3) Zdje˛cia sporza˛dzone w uprawach okopowych oraz w zboz˙ach jarych zaklasyfi- kowane zostały do tych samych zbiorowisk. Jest to zwia˛zane z ich wyrazńym podobien´- stwem florystycznym, szczególnie dobrze widocznym w przypadku zespołów Digitarie- tum ischaemi i Echinochloo-Setarietum, a nieco gorzej w Lamio-Veronicetum politae. (4) Najbardziej zróz˙nicowanymi zespołami na badanym terenie sa˛ Echinochloo-Seta- rietum (w jego obre˛bie wyróz˙niono 3 podzespoły i 1 postac´) i Vicietum tetraspermae (2 podzespoły i 2 postacie). Natomiast Digitarietum ischaemi i Lamio-Veronicetum politae okazały sie˛ na tyle jednolite florystycznie, z˙e nie wyróz˙niono w ich obre˛bie niz˙szych jednostek syntaksonomicznych. (5) Ze wzgle˛du na to, z˙e płaty poszczególnych zbiorowisk wykazuja˛ wyrazńie cia˛gły charakter zmiennosći w gradiencie wilgotnosći siedliska, nie wyróz˙niono osobnych postaci lub wariantów wilgotnosćiowych. (6) Na przewaz˙aja˛cej cze˛sći badanego terenu wyste˛puja˛ bardzo słabe i silnie zakwa- szone gleby nalez˙a˛ce do V i VI klasy bonitacyjnej. Z tego powodu najcze˛stszymi zespo- łami chwastów sa˛ tu: Arnoserido-Scleranthetum – w uprawach zbóz˙ ozimych i Echino- chloo-Setarietum – w uprawach okopowych. (7) Zbiorowiska zwia˛zane z z˙yznymi siedliskami o wysokim odczynie gleby – Lamio- Veronicetum politae i Vicietum tetraspermae consolidetosum – wykształciły sie˛ jedynie na małym skrawku gminy, w miejscu, gdzie na powierzchni wyste˛puja˛ iły s´rodkowoju- rajskie. (8) Na polach gminy Rudniki stwierdzono obecnosć´ 199 gatunków ros´lin naczyniowych. (9) Bogactwo florystyczne opisanych zbiorowisk zalez˙y przede wszystkim od odczynu podłoz˙a i zwia˛zanej z tym z˙yznosći siedliska. Najwie˛cej gatunków w zdje˛ciu notowano w Vicietum tetraspermae consolidetosum – s´rednio 42,0 i Lamio-Veronicetum politae – 34,0 w uprawach okopowych i 43,2 w uprawach zbóz˙ jarych. Najmniej zas´ w Digita- rietum ischaemi – 16,1 w uprawach okopowych i 16,0 w uprawach zbóz˙ jarych oraz Arnoserido-Scleranthetum – 14,0. (10) Podczas prowadzenia badan´, na polach gminy Rudniki znaleziono wiele interesu- 268 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002 ja˛cych i rzadkich chwastów. Wie˛kszosć´ z nich nalez˙y według WARCHOLIN´ SKIEJ (1986– 1987) do gatunków gina˛cych i zagroz˙onych w s´rodkowej Polsce (gatunki te zaznaczono gwiazdka˛). Sa˛ to m.in.: Agrostemma githago*, Anchusa arvensis*, Aphanes microcarpa*, Avena strigosa*, Bromus secalinus*, Centaurea cyanus*, Chaenorhinum minus*, Cheno- podium polyspermum*, Chondrilla juncea, Consolida regalis*, Euphorbia exigua*, Fila- go minima, Fummaria officinalis*, F. vaillantii*, Galeopsis ladanum, Geranium dissectum*, Hypericum humifusum*, Kicxia elatine*, Melandrium noctiflorum*, Myosurus minimus*, Neslia paniculata*, Papaver dubium*, Ranunculus arvensis*, Sherardia arvensis*, Sinapis arvensis*, Valerianella dentata*, Veronica agrestis i V. ver na . (11) Charakterystyczna˛ cecha˛ flory i ros´linnosći segetalnej tego terenu jest brak lub tylko sporadyczne wyste˛powanie chwastów dosć´ pospolitych w wielu regionach Polski takich, jak: Papaver rhoeas, Amaranthus retroflexus, Erysimum cheiranthoides, Campa- nula rapunculoides, Solanum nigrum, Digitaria sanguinalis i Sonchus oleraceus. Pomi- mo specjalnych poszukiwan´ nie udało sie˛ równiez˙ odnalezć´ gatunków znanych z pól sa˛siednich obszarów: Illecebrum verticillatum, Ornithogalum umbellatum i Gagea pratensis (ten ostatni wysta˛pił raz, ale nie jako chwast polny). (12) Zastosowanie metody s´rednich wskazńików ekologicznych Ellenberga potwier- dziło jej znaczna˛ przydatnosć´ w okres´laniu nate˛z˙enia niektórych czynników siedliskowych. S´ wiadczy o tym wyrazńa korelacja pomie˛dzy wartosćia˛ wskazńika odczynu pod- łoz˙a – R, a pH gleby mierzonym w terenie odczynnikiem Helliga (wykres 1 i 2). (13) Na podstawie wartosći wskazńików F i N moz˙liwe stało sie˛ m.in. dosć´ dokładne okres´lenie typów siedlisk zajmowanych przez zbiorowiska: Papaveretum argemones i Vicietum tetraspermae sperguletosum (rozwijaja˛ sie˛ one na polach o bardzo podobnym odczynie gleby). Okazało sie˛, z˙e zespół maku piaskowego wyste˛puje w miejscach znacznie bardziej suchych i wyrazńie uboz˙szych w doste˛pny dla ros´lin azot.

Podzie˛kowania. Pragne˛ serdecznie podzie˛kowac´ Panu dr. hab. Eugeniuszowi Dubielowi za wszech- stonna˛ pomoc oraz cenne uwagi i sugestie dotycza˛ce tres´ci tej pracy.

LITERATURA

ABRAMEK B. 1986. Pradziejowe osadnictwo na terenie Załe˛czan´skiego Parku Krajobrazowego. – Acta Univ. Lodz. Folia sozol. 2: 69–89.

ANIOŁ-KWIATKOWSKA J. 1974. Flora i zbiorowiska synantropijne Legnicy, Lubina i Polkowic. – Acta Univ. Wratisl. Pr. Bot. 19: 1–149.

ANIOŁ-KWIATKOWSKA J. 1990. Zbiorowiska segetalne Wału Trzebnickiego. Florystyczno-ekologiczne studium porównawcze. – Wyd. Uniw. Wrocławskiego, Pr. Bot. 46: 1–230

BAC S. 1995. Klimatyczne czynniki siedliska. – W: Produkcja ros´linna. 1, ss. 14–85 Pan´stwowe Wydawnictwo Rolnicze i Les´ne, Warszawa.

CZYZ˙ EWSKA K. 1986. Murawy piaskowe w Załe˛czan´skim Parku Krajobrazowym (Wyz˙yna Wielun´ska). – Acta Univ. Lodz. Folia sozol. 2: 471–522.

DUBIEL E. & TRZCIN´ SKA-TACIK H. 1984. Dolina Wierzbanówki: 4. Zbiorowiska ros´linne pól uprawnych. – Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell. 708 Pr. Bot. 12: 69–95. M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 269

DUBIEL E. & KOCZUR A. 1996. Przemiany zbiorowisk ła˛kowych w dolinie Sanki koło Cholerzyna. – Studia Os´r. Dok. Fizjogr. 24: 191–221.

ELLENBERG H. 1979. Zeigerwerte der Gefäßpflanzen Mitteleuropas. Wyd. 2. – Scripta Geobot. 9: 1–122.

FAGASIEWICZ L. 1986. Analiza flory naczyniowej Załe˛czan´skiego Parku Krajobrazowego (Wyz˙yna Wielun´ska). – Acta Univ. Lodz. Folia sozol. 2: 277–313.

FAGASIEWICZ L., CZYZ˙ EWSKA K. & OLACZEK R. 1986. Flora naczyniowa Załe˛czan´skiego Parku Krajo- brazowego. – Acta Univ. Lodz. Folia sozol. 2: 225–276.

FALIN´ SKA K. 1997. Ekologia ros´lin. ss. 453. Pan´stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

FALIN´ SKI J. B. 1966. Antropogeniczna ros´linnos´c´ Puszczy Białowieskiej jako wynik synantropizacji naturalnego kompleksu les´nego. – Rozpr. Uniw. Warszawskiego 13: 1–256.

FIJAŁKOWSKI D. 1967. Zbiorowiska ros´lin synantropijnych miasta Lublina. – Ann. Uniw. M. Curie- Skłodowskiej Sect. C, 22(17): 195–233.

FREY L. 1989. Rozmieszczenie Avena strigosa Schreb. w Polsce. – Fragm. Flor. Geobot. 34(1–2): 43–51.

GŁAZEK T. & KOWALIK B. 1983. Zbiorowiska chwastów polnych gminy Raków w województwie kie- leckim. – Studia Kieleckie 2(38): 7–28.

HEREZ´ NIAK J. 1983. – Nowe stanowiska rzadkich i interesuja˛cych gatunków ros´lin naczyniowych w północnej cze˛s´ci Wyz˙yny S´la˛sko-Krakowskiej. – Fragm. Flor. Geobot. 29(3–4): 361–384.

HEREZ´ NIAK J. 1993. Stosunki geobotaniczno-les´ne północnej cze˛s´ci Wyz˙yny S´ la˛sko-Krakowskiej na tle zróz˙nicowania i przemian s´rodowiska. – Monogr. Bot. 75: 1–368. HOŁDYN´ SKI CZ. & KORNIAK T. 1994. Charakterystyka flory i zbiorowisk segetalnych Parku Krajobra- zowego Pojezierze Iławskie. – Acta Agrobot. 47(1): 67–81.

KONDRACKI J. 2000. Geografia regionalna Polski. ss. 440. Pan´stwowe Wydawnictwo Naukowe, War- szawa.

KORNAS´ J. 1950. Zespoły ros´linne Jury Krakowskiej. Cze˛s´c´ I: Zespoły pól uprawnych. – Acta Soc. Bot. Pol. 20(2): 361–438.

KORNAS´ J. 1977. Zespoły synantropijne. W: W. SZAFER & K. ZARZYCKI (red.), Szata ros´linna Polski. 1, ss. 442–465. Pan´stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

KORNAS´ J. 1987. Zmiany ros´linnos´ci segetalnej w Gorcach w ostatnich 35 latach. – Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell. 834 Pr. Bot. 15: 7–26.

KORNIAK T. & FREY L. 1999. Morphology and infraspecific variability of Avena strigosa (Poaceae) in north-eastern Poland. – Fragm. Flor. Geobot. Suppl. 7: 5–12.

KRZEMIN´ SKI T. 1986. Paleogeograficzne tło rozwoju doliny w Załe˛czan´skim Łuku Warty (Wyz˙yna Wie- lun´ska). – Acta Univ. Lodz. Folia sozol. 2: 149–178. KURZAC M. 1986. Flora i ros´linnos´c´ projektowanego rezerwatu „Da˛browa w Niz˙ankowicach”. – Acta Univ. Lodz., Folia sozol. 2: 567–599.

KWIATKOWSKI P. 1996. Szata ros´linna Bazaltowej Góry i jej otoczenia. – Acta Univ. Wratisl. Pr. Bot. 70: 73–110.

MATUSZKIEWICZ W. 1982. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk ros´linnych Polski. ss. 298. Pan´stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

MICZYN´ SKI K. 1949–1950. Owies szorstki (Avena strigosa Schreb.) – zanikaja˛ca ros´lina uprawna w powiecie nowotarskim. – Acta Soc. Bot. Pol. 20(1): 155–168.

MIREK Z, PIE˛KOS´-MIRKOWA H., ZAJA˛C A. & ZAJA˛C M. 1995. Vascular plants of Poland – a checklist. – Polish Bot. Stud. Guideb. Ser. 15: 1–303. 270 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

OLACZEK R. 1986. Ros´linnos´c´ les´na Załe˛czan´skiego Parku Krajobrazowego. – Acta Univ. Lodz. Folia sozol. 2: 393–470.

PAWŁOWSKI B. 1977. Skład i budowa zbiorowisk ros´linnych oraz metody ich badania. W: W. SZAFER & K. ZARZYCKI (red.), Szata ros´linna Polski. 1, ss. 237–269. Pan´stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. SICIN´ SKI J. T. 1974. Zbiorowiska segetalne Kotliny Szczercowskiej (Widawskiej). – Acta Agrobot. 27(2), s. 5–94. SICIN´ SKI J. T. 1986. Agrofitocenozy Załe˛czan´skiego Parku Krajobrazowego. – Acta Univ. Lodz. Folia sozol. 2: 523–566.

SICIN´ SKI J. & SOWA R. 1980. Zbiorowiska segetalne na re˛dzinach koło Sieradza. – Acta Agrobot. 33(2): 269–298.

SYCHOWA M. 1959. Fenologia kwitnienia i owocowania zespołów upraw polnych w Kostrzu koło Kra- kowa. – Fragm. Flor. Geobot. 5(2): 245–280.

SZMEJA K. 1994. Ros´linnos´c´ pól uprawnych Zaborskiego Parku Krajobrazowego. – Fragm. Flor. Geo- bot. Ser. Polonica 1: 157–180.

SZOTKOWSKI P. 1973. Chwasty zbóz˙ ozimych i upraw okopowych na S´la˛sku Opolskim. – Pr. Opol. Tow. Przyj. Nauk, Wydz. III Nauk Przyr. ss. 33 + tabele. Pan´stwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa- Wrocław. TRZCIN´ SKA-TACIK H., ZAJA˛C E. U. & ZAJA˛C A. 1973. Mapa zbiorowisk ros´linnych Rolniczego Zakładu Dos´wiadczalnego UJ Gaik-Brzezowa. – Zesz. Nauk. Uniw. Jagiell. 316 Pr. Bot. 1: 57–85. WARCHOLIN´ SKA A. U. 1974. Zbiorowiska chwastów segetalnych Równiny Piotrkowskiej i ich współ- czesne przemiany w zwia˛zku z intensyfikacja˛ rolnictwa (Mezoregion Nizin S´ rodkowopolskich). – Acta Agrobot. 27(2): 95–194.

WARCHOLIN´ SKA A. U. 1976. Nowe stanowiska niektórych interesuja˛cych gatunków segetalnych w s´rodkowej Polsce. – Fragm. Flor. Geobot. 22(3): 263–273.

WARCHOLIN´ SKA A. U. 1979. Fitocenozy polne z udziałem Ranunculus arvensis L. w s´rodkowej Polsce i ich stanowisko syntaksonomiczne. – Fragm. Flor. Geobot. 25(4): 579–584.

WARCHOLIN´ SKA A. U. 1981a. Zbiorowiska segetalne zbóz˙ ozimych okolic Sieradza i Zdun´skiej Woli. – Bad. Fizjogr. Pol. Zach. Ser. B 32: 79–114.

WARCHOLIN´ SKA A. U. 1981b. Typy fitocenoz chwastów zbóz˙ ozimych okolic Łowicza i ich wartos´c´ diagnostyczna. – Fragm. Flor. Geobot. 27(4): 627–639.

WARCHOLIN´ SKA A. U. 1984. Zbiorowiska chwastów polnych Rolniczego Zakładu Dos´wiadczalnego w Bratoszewicach na tle warunków siedliskowych. – Acta Univ. Lodz. Folia bot. 2: 133–165. WARCHOLIN´ SKA A. U. 1986–1987. Lista zagroz˙onych gatunków ros´lin segetalnych s´rodkowej Polski. – Fragm. Flor. Geobot. 31–32(1–2): 225–231. WARCHOLIN´ SKA A. U. 1990. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk segetalnych Wzniesien´ Łódzkich. ss. 210 + tabele. Wyd. Uniw. Łódzkiego, Łódz´. WARCHOLIN´ SKA A. U. 1993. Zmiany zbiorowisk chwastów upraw okopowych okolic Sieradza i Zdun´- skiej Woli w ostatnich 16 latach. – Acta Agrobot. 46(2): 27–53.

WARCHOLIN´ SKA A. U. 1994. Zmiany ros´linnos´ci segetalnej Równiny Piotrkowskiej w ostatnich 22 latach. Cz. II. Zbiorowiska chwastów upraw lnu i ros´lin okopowych. – Acta Agrobot. 47(1): 37–54.

WARCHOLIN´ SKA A. U. 1999. Vicietum tetraspermae w Polsce. – Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6: 95–117.

WARCHOLIN´ SKA A. U. & SICIN´ SKI J. T. 1976. Z badan´ nad wyste˛powaniem i rozprzestrzenianiem Antho- xanthum aristatum Boiss. w s´rodkowej Polsce. – Fragm. Flor. Geobot. 22(4): 409–413. M. Kozak: Zbiorowiska segetalne gminy Rudniki 271

WISŃIEWSKI J. 1967. Echinochloëto-Setarietum Kruseman et Vlieger (1939), 1940 w uprawach zie- mniaków i buraków w powiecie łowickim. – Zesz. Nauk. Uniw. Łódzkiego Biol. 23: 133–144. WISŃIEWSKI J. 1968. Wyste˛powanie zespołu maku piaskowego – Papaveretum argemones – w powiecie łowickim. – Zesz. Nauk. Uniw. Łódzkiego Biol. 28: 119–123. WISŃIEWSKI J. 1969. Wyste˛powanie zespołu Digitarietum ischaemi R. Tx. et Prsg. (1942) 1950 w powiecie łowickim (woj. łódzkie). – Zesz. Nauk. Uniw. Łódzkiego, Ser. II, 31: 111–115. WISŃIEWSKI J. 1970. Vicietum tetraspermae Kruseman et Vlieger 1939 w pow. łowickim (woj. łódzkie). – Zesz. Nauk. Uniw. Łódzkiego, Ser. II, 36: 53–61. WISŃIEWSKI J. 1971a. O zespole Lamio-Veronicetum politae Kornas´ 1950. – Zesz. Nauk. Uniw. Łódz- kiego, Ser. II, 41: 141–144. WISŃIEWSKI J. 1971b. Zespół Arnosero-Scleranthetum (Chouard 1925) Tx. 1937 w pow. łowickim (woj. łódzkie). – Zesz. Nauk. Uniw. Łódzkiego, Ser. II, 41: 135–139. WNUK Z. 1976a. Zbiorowiska chwastów segetalnych Pasma Przedborsko-Małogoskiego i terenów przyległych. Cze˛sć´ I. Zbiorowiska upraw okopowych. – Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. Uniw. Łódz- kiego, Ser. II, 14: 85–122. WNUK Z. 1976b. Zbiorowiska chwastów segetalnych Pasma Przedborsko-Małogoskiego i terenów przyległych. Cze˛sć´ II. Zbiorowiska zboz˙owe i sćierniskowe. – Acta Univ. Lodz., Zesz. Nauk. Uniw. Łódzkiego, Ser. II, 14: 123–177. WNUK Z. 1990. Zespół Lamio-Veronicetum politae Kornas´ 1950 na Wyz˙ynie Cze˛stochowskiej. – Acta Univ. Lodz. Folia bot. 7: 93–127. WÓJCIK Z. 1973. The plant communities of root-crop fields in lowlands and highlands of Poland: floristic, ecologic and regional differentiation. – Feddes Repert. 84(7–8): 573–588. WÓJCIK Z. 1977. Charakterystyka siedlisk polnych na Pogórzu Beskidu Niskiego metodami biologicz- nymi. – Pr. Geogr., Instytut Geogr. i Przestrzennego zagospodarowania PAN 121: 7–111. WÓJCIK Z. 1998. Zbiorowiska segetalne Pogórza Przemyskiego i jego najbliz˙szego otoczenia. – Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 5: 117–164.

SUMMARY

This study presents the phytosociological characteristics of segetal communities occurring in the Rud- niki municipality area, and their variability in the context of prevailing habitat conditions. The study area covers 100,52 km2. It is situated in central Poland, in the S´ la˛sko-Wielun´ska upland. The area has poor soils, made of predominant sandy Quarternary formations. Despite this, more than 70% of the area is under cultivation. Based on 151 phytosociological relevés completed in cultivated fields, 7 associations and 1 community were identified. In the root crop fields, on the poorest sandy soils the Digitarietum ischaemi association occurs. The most commont weed association in root crop fields is Echinochloo-Setarietum. This association is inter- nally differentiated into three subassociations, each of them associated with habitats of different fertility and soil reaction. In floristic terms, Echinochloo-Setarietum digitarietosum is evidently linked to Digi- tarietum ischaemi. These communities differ mainly in the coverage coefficients for Echinochloa crus- galli and Digitaria ischaemum. In a minor part of the area, the Lamio-Veronicetum politae association occurred on fertile Mesosoic clays, with some of the character species lacking. In the fringes of the outcrops of the clays referred to above, there are rare plots of associations of a transitional nature between Lamio-Veronicetum politae and Echinochloo-Setarietum. Because of a fairly high similarity in the relevés taken in spring cereal crops, these relevés were included in the same associations as those taken in root crops. The only essential difference is the relatively permanent and frequent occurrence of Avena strigosa in the fields of spring cereal crops. 272 Fragm. Flor. Geobot. Polonica 9, 2002

In the winter cereal crops, the most common association linked with acidic sandy soils is Arnoseri- do-Scleranthetum. Its characteristic features include the mass occurrence of Anthoxanthum aristatum and Scleranthus annuus. This allowed the identification of three distinct forms. The Papaveretum argemones association occurs on permeable sandy soil with pH in the 5.0–6.0 range. The Vicietum tetraspermae sperguletosum association is found in habitats with a similar soil reaction, but more moist with higher nitrogen content. Both these associations are further diversified into two forms: typical and poor, with the latter evidently manifesting links with Arnoserido-Scleranthetum. Vicietum tetraspermae consolidetosum is a kind of vicarious community with respect to Lamio-Veronicetum politae and appears in the study area only on fertile clay soil. The diversity of segetal vegetation in the Rudniki area nears a continuum model which assumes a continuous and gradual variability of communities along environmental gradient. This results in some relevés manifesting links to two or even three different associations. For this reason no moisture-related variants have been distinguished, which are known from other parts of Poland. Table 13 represents the mean values of Ellenberg’s ecological indices. The high suitability of this method in the determination of the intensity of some habitat factors is best shown by an evident corre- lation between the index of soil reaction (R) and the pH of soil determined in the field with Hellig reagent. Przyje˛to do druku: 10.12.2001 r.