I. Wstęp 1. Dzieje Ustrojowe Twórcy Zespołu Dzieje Pierwsze Wzmianki
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
I. Wstęp 1. Dzieje ustrojowe twórcy zespołu Dzieje Pierwsze wzmianki o parafii w Brzoziu Lubawskim występują w przywileju dla miejscowości Nielbark w roku 1367, kiedy to w dokumencie wspomniany jest dominus Johannes plebanus in Broza. Powstanie parafii przypisuje się biskupowi chełmińskiemu Hejdenrykowi, bądź jego następcy Fryderykowi1. Z powodu braku zachowania dokumentu lokacyjnego Brzozia Lubawskiego nie można ustalić konkretnej daty erygowania parafii, można przypuszczać, że nastąpiło to około połowy XIV wieku2. Najprawdopodobniej świątynia od początku swojego istnienia występowała pod wezwaniem świętego Jana Chrzciciela. Kościół parafialny był pod patronatem biskupów chełmińskich. W 1523 roku Brzozie zostało sprzedane przez biskupa Jana Konopackiego kapitule chełmińskiej, przez co patronat nad parafią przeszedł w jej ręce3. W XIX w. wprowadzało w parafii patronat mieszany, dzięki któremu, biskup chełmiński dysponował prawem minowania proboszczów w miesiącach parzystych, zaś rząd pruski w miesiącach nieparzystych4. W Brzoziu Lubawskim działał szpital parafialny, istniał już w roku 1697 r.. W roku 1894 r. zbudowny został dom szpitalny dla 4 ubogich parafian pod wezwaniem św. Rodziny5. Nazwa miejscowości, w której znajdowała się parafia, przeszła kilka transformacji. Początkowo wieś nazywana była Broza (1367), bądź Brosau (1414). Od roku 1616 znana była jako Brzozie Niemieckie6. Ostatnia modyfikacja nastąpiła 24 lipca 1939 r. wraz z wydanym zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 lipca 1939 r. o ustaleniu nazw niektórych miejscowości w powiatach: lubawskim, świeckim, tucholskim i wąbrzeskim w 1 Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 486. 2 Diecezja toruńska. Historia i teraźniejszość: Dekanat nowomiejski T. 13, red. Stanisław Kardasz, Toruń 1998, s. 39 3 Tamże, s. 39-40. 4 Diecezja toruńska…, s. 27. 5 Diecezja chełmińska…, s. 487. 6 Tamże, s. 487. województwie pomorskim, odtąd miejscowość nazywana jest Brzoziem Lubawskim7, z wyjątkiem czasów II wojny światowej, w tym okresie obowiązywała nazwa sprzed 1939 r. Dekretem w sprawie podziału administracyjnego diecezji toruńskiej na dekanaty z dnia 2 grudnia 2001 r. parafia zaczęła należeć do dekanatu kurzętnickiego, natomiast wcześniej należała do dekanatu nowomiejskiego8. Plebanami oraz komendarzami w Brzoziu Lubawskim byli: ● Jan (1367), ● Jakub Czaykowski (1581-1598), ● Jakub Żółtowski (1598-1629), ● Wojciech Głębocki (1598-1608), ● Bernard z Chełmży (1608-1611), ● Marcin Przebojewski (1618-1629), ● Marcin Tylicki (1629-1647), ● Mateusz Wlewski (1661-1672), ● Zygmunt Leszczyñski (1672-1675), ● Jan Obrębski (1673-1675) ● Stanisław Miechowicz (1675-1678), ● Bartłomiej Perzyński (1678-1682), ● Paweł Woyszewicz (1683-1691), ● Szymon Stanisław Złotowski (1692-1726), ● Jakub Paweł (Filip) Tychnowski (1727-1737), ● Ludwik Lagowski (1737), ● Józef Teodor Adempski (1737-1771), ● Jan Koszewski (1771-1804), ● Franciszek Druszkiewicz (1804-1822), ● Bartłomiej Majorowicz (1823), ● Antoni Węsierski (1823-1831), ● Andrzej Krzewicki (1831-1836), ● Bartłomiej Majorowicz (1835), ● Feliks Franciszek Grüning (1839-1852), 7 Zarządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych z dnia 18 lipca 1939 r. o ustaleniu nazw niektórych miejscowości w powiatach: lubawskim, świeckim, tucholskim i wąbrzeskim w województwie pomorskim, M.P. 1939 nr 167 poz. 411. 8 Dekret w sprawie podziału administracyjnego diecezji toruńskiej na dekanaty z dnia 2 grudnia 2001 r. , Toruńskie Wiadomości Kościelne, nr 3-4 (38-39). ● Juliusz Stengert (1853-1855), ● Tadeusz Ferdynand Łebiński (1856), ● Karol Kniffke (1857-1869), ● Wojciech Antoni Kapicki (1869-1910), ● Jerzy Lange (1918-1925) ● Stanisław Zabrocki (1925-1939), ● Aleksander Lewańczyk (1945-1949), ● Albin Kijora (1949), ● Edmund Nastrożny (1949-1965), ● Bronisław Serwaczak (1965-1970), ● Henryk Bartkowski (1970-1991), ● Adam Henryk Filarski (1991-1994), ● Bernard Zakrzewski (1994-obecnie)9. Rozwój terytorialny Najwcześniejsze informacje dotyczące przynależnych miejscowości do parafii, pochodzą z drugiej połowy XVII wieku10, wymieniane są Bratuszewo, Brzozie Niemieckie oraz Nielbark11. Obszar parafii nie przeszedł żadnych zmian terytorialnych do czasów współczesnych. Bractwa i stowarzyszenia Wspólnota wiernych należąca do interesującej nas parafii, żywo interesowała się rozwojem życia religijnego na ich terenie. Angażowali się w działalność licznych, jak na tak niewielką parafię, wspólnot religijnych. Z badań naukowych i zachowanej dokumentacji wiemy, iż na terenie parafii działało kilka bractw i stowarzyszeń religijnych. Do najstarszego należy Bractwo Trzeźwości założone 27 maja 1856 roku, Apostolstwo modlitwy założone 18 lutego 1856 roku oraz Bractwo Różańca12. Ponadto istniały Żywy Różaniec, a także Akcja Katolicka13. 9 Spis opracowany przez ks. Jerzego Karola Kalinowskiego. 10 Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej, zespół Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim, Liber spectans ea, quae sunt Ecclesie et Beneficie in Niemieckie Brzozie, sygn. P/9/10. 11 Diecezja toruńska…, s. 41. 12 Diecezja chełmińska…, s. 487. 13 Diecezja toruńska…, s. 39. Kościół i majątek Pierwotny kościół parafialny nie zachował się do czasów obecnych, prawdopodobnie był on zbudowany z kamienia lub cegły, wskazuje na to średniowieczna murowana kostnica gotycka, znajdująca się na cmentarzu. Następny kościół był drewniany, w którego miejsce została wzniesiona w latach 1872-1874 obecna murowana świątynia, nastąpiło to dzięki staraniom proboszcza Alberta Antoniego Kapickiego. Kościół został konsekrowany 8 listopada 1874 r. przez biskupa Jerzego Jeschke14. Dnia 7 kwietnia 1904 roku szczyt wieży kościelnej został zniszczony, w wyniku uderzenia pioruna, później został on odbudowany15. Kościół jest w stylu neoromańskim, wzniesiony na planie prostokątnego korpusu z kwadratową wieżą, z kruchtą wejściową od zachodu oraz prezbiterium z zakrystią od wschodu16. Świątynia wyposażona jest w ołtarz główny, dwa retabula, barokowe rzeźby, feretron, a także w dwa sztandary i dziewięć chorągwi. Ołtarze boczne noszą nazwy Serca Jezusa oraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Organy kościelne zostały zbudowane na początku XX wieku przez firmę Bruno Goebel z Królewca w Prusach Wschodnich17. W roku 1942 władze niemieckie skonfiskowały dwa dzwony kościelne z 1378 roku oraz 1688 roku18. 2. Dzieje zespołu Dokumentacja składająca się na zespół Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim od początku przechowywana były na terenie parafii. W roku 1942 księgi metrykalne z lat 1805-191319 zostały zabrane przez władze niemieckie, zwrócono je z Centralnego Archiwum Biskupiego w Regensburg dnia 18 czerwca 2002 r.20. Drugi dopływ archiwaliów nastąpił 12 marca 2007 r., były to księgi metrykalne oraz dokumentacja aktowa parafialna z lat 1598-1967 z archiwum parafialnego21. Kolejne przekazanie akt parafialnych 14 Tamże, s. 39-41. 15 Położenie i plan [w:] Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim [dostęp 9 września 2020], http://www.edukacja.edux.pl/p-7462-kosciol-pod-wezwaniem-sw-jana-chrzciciela.php. 16 Diecezja toruńska…, s. 42. 17 Położenie i plan…. 18 Diecezja toruńska…, s. 42. 19 Tamże. 20 Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej, Akta własne, Protokoły, Załącznik do protokołu przekazania akt z Centralnego Archiwum Biskupiego w Ratyzbonie, Toruń 18 czerwca 2002 r. 21 Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej, Akta własne, Protokoły z przejęcia archiwaliów parafii Świętego Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim. Toruń 12 marca 2007 r. odbyło się z Archiwum Diecezjalnego w Pelplinie dnia 19 kwietnia 2007 roku, powierzono osiem jednostek archiwalnych z lat 1940-194422. Kolejny napływ z archiwum parafialnego w Brzoziu Lubawskim odnotowano 12 marca 2012 roku, przekazano wtedy księgi metrykalne zawierające wpisy od roku 1914 do roku 1959. W 2017 roku przejęto ujętą w niniejszym inwentarzu dokumentację archiwalną zgromadzoną i wytworzoną przez interesującą nas parafię23. 3. Charakterystyka archiwalna zespołu Nazwa zespołu to “Parafia pw. św. Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim”. Z uwagi na zmieniającą się nazwę miejscowości, w której znajdowała się parafia, w nazwie zespołu występuje obecna nazwa miejscowości. Zakres chronologiczny zachowanej dokumentacji obejmuje lata 1598-1993. Granice terytorialne opracowanego zespołu obejmują teren parafii pw. św. Jana Chrzciciela w Brzoziu Lubawskim. Zespół zawiera 252 jednostek archiwalnych, przekładających się na 2,18 metrów bieżących akt. Księgi metrykalne parafii przechowywane są w innej części magazynu ze względu na ułatwienie ich udostępniania. Niemożliwe jest procentowe oszacowanie stanu zachowania zasobu. Ze względu na szczątkowe zachowanie dokumentacji parafialnej nie jest możliwe odtworzenie układu pierwotnego, jaki zespół posiadał będąc w registraturze. Na jednostkach nie zachowały się bowiem sygnatury archiwalne, bądź kancelaryjne. Żadne dokumenty nie wskazują również na istnienie pomocy kancelaryjnej. Nie zaobserwowano sukcesji czy reorganizacji twórcy zespołu. W omawianym czasie również nie zachodziły zmiany dotyczące kompetencji oraz organizacji aktotwórcy. Archiwalia składające się na zespół stanowią w większości akta luźne oraz poszyty, na pozostałą część składają się księgi. Stan fizyczny materiałów archiwalnych z Brzozia Lubawskiego został określony jako dobry. W zespole znajdują się jednostki z naderwanymi oraz zniszczonymi okładkami, a także w większości akta są zanieczyszczone. Na niektórych księgach metrykalnych zostały 22 Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej, Akta własne, Protokoły z przejęcia