fpnoFklmaIy mu Ifya Fikalamba Ifipendo mu—1916 Ukutula 100 Imyaka Papita Indonesia Lyonse Sonde mwi Nsuma Imbila Ukubila Wapwile Umwaka Ifyacitike Litungulula Bumba kwi Ukufuma Kalata 2016 mu Ilya Mwaka lya Ilembo IFILIMO         172 176         80 44 8 4 2

yb16-CW

160101

INDONESIA YEHOVA KWA SHA NTE ILYA ILYASHI 2016

/ -CW yb16  t h w Yehova kwa sha Nte 2016 lah Ilya Ilyashi         fpnoFklmaIy mu Ifya Fikalamba Ifipendo mu—1916 Ukutula 100 Imyaka Papita Indonesia Lyonse Sonde mwi Nsuma Imbila Ukubila Wapwile Umwaka Ifyacitike Litungulula Bumba kwi Ukufuma Kalata 2016 mu Ilya Mwaka lya Ilembo IFILIMO         172 176         80 44 8 4 2

yb16-CW

160101

06IYSIIY T H W YEHOVA KWA SHA NTE ILYA ILYASHI 2016 INDONESIA

/ yb16 -CW  t h w Yehova kwa sha Nte 2016 lah Ilya Ilyashi ˘ 2016 Cino citabo te ca kushitisha. Cakulabomfiwa mu WATCH TOWER BIBLE AND TRACT mulimo wa kusambilisha abantu Baibolo SOCIETY OF PENNSYLVANIA uubombwa mwi sonde lyonse. Uyu mulimo Ifyo Nakulacita mu 2016 pa 2016 Ilyashi lya Nte sha kwa Yehova wafwilishiwa ne ndalama sha bupe. 2016 Yearbook of Jehovah’s Witnesses Abasabankanya Kukosha Icitetekelo Candi Cibemba (yb16-CW) PRINTED BY WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF SOUTH AFRICA NPC Made in the Republic of South Africa  Capangwa mu Republic of South Africa 1 Robert Broom Drive East, Rangeview, Ukubelenga no Kuisambilisha Baibolo Krugersdorp, 1739, R.S.A January 2016 Printing

 Ukushimikila no Kusambilisha Abantu

 Ukulacita Ifisuma no Kuba ne Mibele ya Bwina Kristu

 ˘ 2016 Cino citabo te ca kushitisha. Cakulabomfiwa mu WATCH TOWER BIBLE AND TRACT mulimo wa kusambilisha abantu Baibolo SOCIETY OF PENNSYLVANIA uubombwa mwi sonde lyonse. Uyu mulimo Ifyo Nakulacita mu 2016 pa 2016 Ilyashi lya Nte sha kwa Yehova wafwilishiwa ne ndalama sha bupe. 2016 Yearbook of Jehovah’s Witnesses Abasabankanya Kukosha Icitetekelo Candi Cibemba (yb16-CW) PRINTED BY WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF SOUTH AFRICA NPC Made in the Republic of South Africa  Capangwa mu Republic of South Africa 1 Robert Broom Drive East, Rangeview, Ukubelenga no Kuisambilisha Baibolo Krugersdorp, 1739, R.S.A January 2016 Printing

 Ukushimikila no Kusambilisha Abantu

 Ukulacita Ifisuma no Kuba ne Mibele ya Bwina Kristu

 Ici icitabo ca kwa



2016

 Ilyashi lya Nte sha kwa Yehova

Muli na Lipoti ya Mulimo wa Mwaka uwa 2015 2016 ILEMBO LYA MWAKA “Mutwalilile ukutemwa aba bwananyina.” AbaHebere 13:1 ‘Abengi...bakapatana....Ukutemwakwabengikuka- cepa.” (Mat. 24:10, 12) Aya amashiwi ayo Yesu alandile yalelanga ifyo abantu baali no kupatana ilyo umusumba wa Yerusalemu wali mupepi no konaulwa mu 70 C.E. Lelo abasambi ba kwa Kristu bena baali no kwishibikilwa ku kutemwana. (Yoh. 13:35) Ala Abena Kristu AbaHebere

2 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA abali mu Yerusalemu bafwile balitemenwe nga nshi ilyo babelengele amashiwi ayo Paulo abalembeele aya kuba- tasha pa fyo balelanga ukutemwa no kubakoselesha ukuti batwalilile ukulatemwana! Pali ino nshita twalishiba ukuti icalo ca kwa Satana cili mupepi sana no konaulwa. Kanshi nga filya fine cali ku Bena Kristu ba kubalilapo, na ifwe bene twikala mu calo umo abantu baitemwa, batemwa indalama, batemwa ukwangala kabili tabatemwa Lesa na bantu banabo. (2Tim3:1-4)Nalyoline,InteshakwaYehovamwisonde fye lyonse balitemwana icine cine. E ico, natutwalilile uku- lalumbanya Yehova uwaba no kutemwa ilyo tuletwalilila ukutemwa aba bwananyina.

2016 ILEMBO LYA MWAKA 3 Kalata Ukufuma kwi Bumba Litungulula

Kuli Bamunyinefwe na Bankashi: Kasesema Esaya alishibe ukutila icalengele ukuti ifi- ntu fileenda bwino mu Bufumu bwa kwa Yuda Yehova alebapaala. Pali Esaya 26:12 atile, “Mwe Yeho- va,...namutubombelafyonse.”Ngatwatontonkanya sana pa fintu ifyacitike mu mwaka wa mulimo uwa- pwile, na ifwe bene kuti twasuminisha amashiwi aya- landile uyu kasesema. Cine cine Yehova ‘alecita ifipe- sha amano ifishatala aficitwa!’ (Ukufu. 34:10) Taleni tontonkanyeni pa mapaalo yamo yamo ayo twakwata pa mulandu wa kuti Yehova alatwafwa. Webu saiti yesu iya jw.org ilebomba bwino sana. Nomba ili mu ndimi ukucila pali 600, kabili kuti mwa- belenga no kukopolola impapulo mu ndimi ukucila pali 750. Bushe iyi webu saiti ileyafwa shani abantu abafwaya ukusambilila icine? Ku ca kumwenako, abau- pana bamo balilekele ukucetekela imipepele pantu ba- limwene ifyo abantu ababa muli iyi mipepele baba no bumbimunda. Ilyo balefwailisha ifingabafwa ukwishi- ba Lesa, balisangile webu saiti yesu. Balitampile uku- belenga impapulo shesu e lyo no kulatamba amavidio. Lyena balikopolwele na katabo ka Ukubebeta Amale- mbo Cila Bushiku kabili balebebeta amalembo cila bu- shiku na bana babo babili. Na kuba, lintu Inte sha kwa Yehova babatandalile, babasangile balebebeta ilembo

4 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA lya bushiku. Ba Nte ababashimikile imbila nsuma bati- le ifyo aba muli ulu lupwa balesambilila pa webu saiti fyalibafwile ukwalula imisango yabo. Balifuutile ifyo bashilawile pa mubili no kupoosa ifimpashanya, bali- lekele ukusefya inshiku sha mwikalwe e lyo no kuta- mba amafilimu yabipa. Balilekele ukucita fyonse ifi ilyo ba Nte bashilabashimikila ne mbila nsuma. Pa nshita ici icitabo calelembwa ninshi aba abaupana no mwana wabo umo ni bakasabankanya kabili balepa- nga ukubatishiwa. Twalipokelela na mashiwi ayasuma aya kutasha pali programu yesu iya JW Broadcasting. Iyi programu iiba- ko cila mweshi, nomba ili mu ndimi ukucila pali 70 kabili ku ntanshi ikalabako mu ndimi na shimbi. Aba mu ndupwa ishingi balatamba iyi programu pa Mape- po ya Lupwa. Munyina umo atile: “Icilonganino ca kwaYehovanacikulasanaicakutinatwishibabwino sana aba mwi Bumba Litungulula!” Abantu ba kwa Yehova balatemwa sana ukusangwa ku kulongana kwa citungu. Ukulongana kwa citungu ukwali mu ncende ishalekanalekana mu mwaka wa mulimo uwa 2015 nako kwaliweme nga nshi. Pali ku- lya kulongana, balitambishe amavidio 42 ne fikope, e lyo ne nyimbo 6 isho balelisha ilyo ukulongana taku- latendeka. Munyina umo uwabombela Yehova pa myaka iingi atile: “Ukulongana nga kwatendeka aba- ntu baleikala fye pa fipuna pantu balefwaya ukumfwa fyonse.” Mishonari umo atile, “Amavidio ayo batambi- she pali uku kulongana yalengele nashininkisha ukuti ifyo tusambilila e lyo no Bufumu bwa kwa Lesa fya cine.”

KALATA UKUFUMA KWI BUMBA LITUNGULULA 5 Na kabili mu mwaka wapwile twalikwete inyimbo sha Bufumu ishipya ishafumine. Abaupana bamo balembele abati: “Nga tulekutika kuli ishi nyi- mbo ishipya tumfwa kwati Yehova natukumbatila. Shi- latusansamusha nga tuli na mafya.” Ifyo twasambilile pali uku kulongana fyalengele twaibukisha ifyo aba bwananyina abemba babombesha pa kuti Yehova ale- lumbanishiwa! Bushe bakasabankanya ababa mu cilonganino cenu balashimikila imbila nsuma ukubomfya kastandi ka mawilo? Ala iyi nshila ya kubililamo imbila nsuma ile- bomba bwino sana! Abantu bamo abekala mu maya- nda ayo bashingulushako ulupango ayakwata amali- nga na abekala mu fikuulwa ifya ntunti ishitali sana nabo bene balesambilila icine ukubikako fye na ba Nte bamo abali abanaka. Mu January mu 2015, umwaume umo uwa ku South Korea aile apo ba Nte baleshimikila imbila nsuma ukubomfya kastandi ka mawilo. Abalo- ndolwelele ati alefwaisha ukwishiba ifyaba mu Baibo- lo. Balitendeke ukumusambilisha Baibolo. Mu Febru- ary aliile mu kulongana pa muku wa kubalilapo; lyena mu March, alilekele ukupeepa fwaka. Mu April uyu mwaume aliletandala kwi ofeshi lya musambo ku South Korea kabili alitwalilila ukulunduluka mu fya kwa Lesa. Ili ilyashi twalandapo limo fye pa malyashi ayengi nga nshi ayo twapokelela kuno ku maofeshi ya- kalamba. Ico tulefwaisha ca kuti ifyebo ifyali pa kulongana kwa citungu fyafwe abantu bonse abalebombela Yeho- va pa nshita imo, ukubwelela kuli ena ilyo impela ishi- laisa! Tulemukoselesha bonse ukupokelela bwino aba-

6 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Tulemukoselesha bonse ukupokelela bwino abakulabwelela kuli Yehova. Nga mwabapokelela bwino ninshi mulepashanya Yehova

kulabwelela kuli Yehova. Nga mwabapokelela bwino ninshi mulepashanya Yehova.—Esek. 34:16. Ukwabula no kutwishika, Yehova alitupaalile sana mu mwaka wa mulimo uwa 2015. Ni finshi fimbi ifyo tuleenekela? Tulingile twalolela. Ilyo tulelolela, ishibe- ni ukuti fwe ba mwi Bumba Litungulula twalimute- mwa nga nshi kabili lyonse tulamupepelako.

Shi Yehova engalamupaala, Ni fwe bamunyinenwe, Ibumba Litungulula Ilya Nte sha kwa Yehova

KALATA UKUFUMA KWI BUMBA LITUNGULULA 7 Ifyacitike Umwaka Wapwile

PA KULONDOLOLA ifyo Yehova akacita lintu Ubufumu bwa Mwana wakwe bukatendeka ukuteka, Baibolo pali Esaya 9:7 itila, “Ukupimpa kwakwaYehovawamabumbakukacitaici.”Yesu Kristu Imfumu ya ubu Bufumu na o wine alebombesha mu mulimo wa kwa Lesa ilyo ali pano isonde. (Yoh. 2:17) Lipoti iyo mwalabelenga ilelangilila ifyo Inte sha kwa Yehova mwi sonde lyonse bapashanya Yehova na Yesu ilyo balebombesha pa kwafwa abantu ukwishiba ifyo YehovaShibowakumuuluabatemwa.

El Salvador: Ukulongana kwa citungu ukwa mu 2015

8 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Bolivia: Balekuula amaofeshi ya bakapilibula ba ciAymara ku El Alto

IFYACITIKE 9 “TwalitemwaSanaUmulabasa wa JW Broadcasting!”

PA 6 October mu 2014 e lyo umulabasa wa pa intaneti uwa JW Broadcasting watendeke mu ciNgeleshi. Uku- tula mu August 2015 amaprogramu ya pa mulabasa wa JW Brodcasting yalipilibulwa mu ndimi 70 pa kuti ici- tetekelo ca ba bwananyina cilekoselako. Abantu bonse abatamba uyu mulabasa balatasha nga nshi. Nomba finshi ifyo bacitile pa kuti bapange uyu mulabasa? Balingile ukufwaya incende iisuma apa kupangila uyu mulabasa. Balisangile umuputule uwalinga mu ci-

 Kuti mwatamba umulabasa wa JW Broadcasting nga mwaya pa inta- neti pa tv.Jw.org.

10 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA kuulwa ca ntunti 30 ica Columbia Heights pa maofe- shiyakalambaayaNteshakwaYehovakuBroklyn mu New York. Mu mulungu fye umo bamunyinefwe baliwemye uyu muputule, kabili aba mu Dipartime- nti iiwamya ifintu balitendeke ukupekanya apa kuta- mbishisha amaprogramu, kabili ababa mwi bumba lya makuule nabo batendeke ukupekanya uyu muputule pa kuti ulemoneka bwino. Bamunyina na bankashi abafumine mu ncende ishalekanalekana mu United States balibombeshe pa kufwaya inshila isho bengawa- mishamo bwangu uyu umuputule. Umulimo wa kupe- kanya wali no kubasendela imyeshi iingi lelo bena ba- bombele mu shiku fye ishinono, kabili dipartimenti iishita ifintu nayo yalishitile ifintu ifingi ifyalefwai- kwa. Balibikile intambo sha malaiti inshingi kabili ba- lishininkishe ukuti ifisolobelo fyonse filebomba fye bwino. Ilyo ifi fyonse fyalecitika, aba bwananyina aba- ba mwi bumba lya balisha ifilimba ku Patterson bale- bombela pamo na bamunyinefwe na bankashi abafu- mine ku fyalo ifyalekanalekana pa kwimba no kukopa ulwimbo ulwa kwiswila no kwisalila programu ya JW Broadcasting. Balipekenye amaskripti na mavidio ka- bili aba bwananyina ku Brooklyn, ku Patterson, na ku Wallkill abakopa inyimbo na mavidio balibombe- she pa kupanga vidio. Ilyo bapwishishe ukupanga uyu umulabasa na fyonse ifyalefwaikwa, balitampile uku- pekanya amaprogramu ayo bali no kutambisha pa myeshi iinono. Ilyotwaipwisheuwaishibasanaifyamilabasapa nshita twingapoosa pa kupanga umulabasa wa musa- ngo uyu, atwebele ati cali no kutusendela umwaka

IFYACITIKE 11 Umuputule umwaba umulabasa wa JW

Broadcasting mu Brooklyn, ku New York 13 umo ne myeshi 6 pa kupwisha. Lelo bamunyinefwe na bankashi balibombeshe ica kuti bapwishishe uyu mu- limo mu myeshi fye ibili! Ala uyu mulabasa uleyafwa abantu abengi! Abantu abengi nga nshi balatamba iyi programu JW Broadca- sting imiku iingi, ukubikako fye na mavidio na yambi ayasangwa pa webu saiti ya jw.org. Ilingi line iyi pro- gramu baibikapo pali Cimo cila mweshi. Bushe abantu ba kwa Yehova bomfwa shani pali iyi programu iisuma nga nshi? Ibelengeleni fimo fimo ifyo aba bwananyina “Iyi programu yalingafwa bailandila: ukupalama ku “Ala cino cungulo na- cilonganino ca kwa ciwama nga nshi! Ilyo ine no mwina mwandi Yehova na ku baba mwi twacipwisha ukutamba Bumba Litungulula. Pali programu ya May 2015 ino nshita nalishiba pa mulabasa wa JW ukuti naliba mu lupwa Broadcasting, insansa lwa bantu abatemwana nacikwata katwishi ne nga nshi.”—Kenya fyo ningashilondola. Cine cine iyi progra- mu bupe ubusuma sana ubo Yehova ampeela. Tuletootela Ibumba Litungulu- la na ba bwananyina ababombeshe pa kupekanya iyi programu.”—Indonesia. “Kale aba bwananyina tabatalile abomfwapo bamu- nyinefwe ababa mwi Bumba Litungulula balelanda ilyashi. Nomba pali ino nshita tulabomfwa kabili no kubamona tulabamona. Kanshi, pali ino nshita tulo- mfwa ukuti twalikatana sana na baba mwi Bumba Li-

14 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA tungulula e lyo na ba bwananyina mwi sonde lyonse.” —Kenya. “Apo abena mwandi te Nte ya kwa Yehova, cilanko- sela ukukwata amapepo ya lupwa na bana bandi babi- li imisepela. Nomba uyu mulabasa ulangafwa sana, ulalenga nalaumfwa ukuti na ine wine naba mu cilo- nganino ca kwa Yehova kabili ifiba muli iyi programu filankoseleshaicinecinenabanabandi.Ukwabulano kutwishika iyi programu bupe ubo Yehova atupeela.” —Britain. “Twalitemwa sana umulabasa wa JW Broadcasting! Yehova alyaswike amapepo yesu ilyo batendeke ukupi- libwila iyi programu na mu ndimi shimbi. Icitetekelo cesu cilakoselako nga twamona ifyo mubombela Yeho- va ne nsansa. Ukutula fye ilyo uyu mulabasa watende- ke tulomfwa ukuti cine cine twaliba mu cilonganino cakwaYehovaicisumanganshi.”—CzechRepublic. “Ukukutika kuli bamunyinefwe ababa mwi Bumba Litungulula mu lulimi lwandi kwalilenga na palama kuli Yehova.”—Brazil. “Nalibombela Yehova pa myaka 16, na lyo line insa- nsa nacikwata ilyo nacilatamba iyi programu kuti na- shilinganya fye ku nsansa isho nakwete ilyo nalebati- shiwa. Ala namubomba pa kutubikilako umulabasa wa JW Broadcasting.”—Brazil. Apo Yehova aletwafwa, natucetekela ukuti umulaba- sa wa JW Broadcasting ukatwalilila ukukosha iciteteke- lo ca ba bwananyina mwi nsonde lyonse kabili ukale- ngaYehovaakacindikwe.

IFYACITIKE 15 Ukukuula Bwangu Amayanda ya Bufumu

ALA cilawama sana ukumona ifyo Yehova alelenga aba- ntu mwi sonde lyonse baleisa mu kupepa kwa cine! (Esa. 60:22) Apo abantu abengi baleisa mu kupepa kwa cine, Amayanda ya Bufumu na yambi yalefwaikwa. Amayanda ya Bufumu ukucila pali 13,000 e yalefwaikwa ukukuulwa mwi sonde lyonse. Pa kuti Amayanda ya Bufumu yakuulwe bwangu kabili ukwabula ukupoosapo indalama ishingi, Ibumba Litungu- lula lyalyalulako ifintu ifyo ababa mu madipartimenti ya makuule balingile ukulakonka. Aba bwananyina ababo- mbela muli Dipartimenti iyo bapangile nomba line iyo beta ukuti Worldwide Design/Construction Department (WDC) balabombesha pa kuti amakuule no kuwamya ifi- kuulwa fya kupepelamo filebombelwapo bwangu. Iyi yaba

16 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA mu Brooklyn, ku New York dipartimenti kabili e ilolekesha pa makuule mwi sonde lyonse. Ababombela ku dipartime- nti ya makuule iyo beta ukuti Regional Design/Constru- ction Departments (RDC) iya ku musambo wa Australasia, uwa Central Europe, uwa South Africa, no wa United States balabombesha pa kukuula bwangu Amayanda ya Bufumu kabili ukwabula no kupoosapo indalama ishingi mu fitu- ngu umo babombela. Ababa muli iyi dipartimenti balasa- mbilisha ababomfi ba makuule ifya kuwamya ififulo apa kupepela ne fya kulafisunga bwino. Na kabili, cila musa- mbo walikwata dipartimenti ya makuule iyo beta ukuti Local Design/Construction Department (LDC) iyangalila umulimo wa makuule ya Mayanda ya Bufumu ne Fikuulwa fya Kulonganinamo Ukulongana ku Kalamba. Mu January 2015, baeluda bonse aba ku United States balikumene no kulanshanya pa nshila ishipya isha kukuu- lilamo Amayanda ya Bufumu ne nshila sha kulayasungila- mo. Ifi e fyo balanshenye. Ifya kukuula Amayanda ya Bufumu: Bali no kulakuula Amayanda ya Bufumu aya musango umo wine ukulingana na ku ncende baleyakuulila kabili ukulingana ne fyo Ko- miti ya Kusabankanya iye Bumba Litungulula yabasumini- sha. Amayanda ya Bufumu ya kulakuulwa mu musango wa kuti tabakulapoosa indalama ishingi pa ku yasunga bwino, lelo yakulaba ayakosa kabili yakulamoneka bwino. Ifya kusunga Amayanda ya Bufumu: Bakasabankanya abakalaitemenwa ukubomba, bakalabasambilisha ifya ku- sunga bwino ifikuulwa fya kupepelapo pa kuti filaonaika bwangu. Ca cine, umulimo wa kukuula no kusunga ifikuulwa fya kupepelapo ukalamba sana. Lelo abantu ba kwa Lesa nga babombela pamo, umulimo wa makuule ukalabombwa bwangu kabili bakulabomfya bwino indalama isho aba bwananyina basangula mu filonganino.

IFYACITIKE 17 Bushe Umulimo wa Makuule ku Warwick Ufikile pi?

IFYO umulimo wa makuule ulelundu- luka ku Warwick, mu New York uku- kabela amaofeshi yakalamba aya Nte sha kwa Yehova filelangilila fye ukuti Yehova alepaala aba bwananyina aba- lebomba uyu mulimo. Ba Anthony Morris ababa mwi Bu- mba Litungulula batile nga bapwisha ukukuula aya amaofeshi, aba bwana- nyina ukufuma mu fyalo ifyalekanale- kana abalefwaya ukutandala kuti bale- yapo.

Umwinshi uukalamba uwa maofeshi yakalamba ku Warwick, mu New York

18 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA IFYACITIKE 19 Ukubila Imbila Nsuma mu Misumba Iikalamba

INTE sha kwa Yehova balasambilisha abantu icine ca mu Baibolo ku ng’anda ne ng’anda. Pali ino nshita balisanga ukuti ukubomfya amatebulo e lyo no tumastandi nako ku- lalenga baleshimikila abantu abengi imbila nsuma pa Bu- fumu bwa kwa Lesa. (Mat. 24:14) Bakabila ba Bufumu bala- bomfya amatebulo no tumastandi pa kubila imbila nsuma mu ncende umuba abantu abengi. Na kabili ifilongani- no ifingi fyalipokelela kale utumastandi twamawilo nali- mo 250,000 utwa kubikapo impapulo. Fisuma nshi fyafu- mamo mu kubomfya ishi nshila sha kubililamo imbila nsuma? Ukutula apo inshila yaibela iya kubililamo imbila nsuma mu misumba iikalamba yatendeke mu 2014, abantu nali- mo 700 mu Dar es Salaam, ku Tanzania balitendeka uku- sambilila Baibolo. Abantu abengi balitendeka ukulongana

20 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Tanzania: Abantu balitemwa ukuya pa tumastandi twa mpapulo mu musumba wa Dar es Salaam kabili balepalama kuli Lesa. Mu mwaka fye umo abantu abekala mu Africa na mu fyalo fimbi balisendele impapu- lo ukucila pali 250,000 pa tumastandi utwamawilo. Bakasabankanya 2,000 abekala pa fishi fya Solomon Islands, balabomfya inshila iyaibela iya kubililamo imbila nsuma mu misumba iikalamba pa kubila ku bantu abeka- la pa fishi ukucila pali 300. Mu musumba ukalamba uwa Honiara, aba bwananyina balipeele abantu magazini uku- cila pali 104,000 na mabroshuwa 23,600. Abengi abapoke- le ishi mpapulo bekala mu mishi iya kutali ukushaba ba Nte. Bushiku bumo balipeele abantu amakope 400 aya ci- tabo icitila Bushe Cinshi Baibolo Isambilisha? kabili aba- ntu 60 balefwaya ukutendeka ukusambilila Baibolo. Bushiku bumo ulucelo, ba na ba Linda, bapaini- ya ba nshita yonse balebika kastandi ka kubikapo impapu- lo ku lulamba lwa bemba pa cishi ca Margarita, mu Vene- ´ zuela. Umwaume uwe shina lya Anıbal alile pali kastandi kabili balimupeeleko icitabo icitila Ico Baibolo Isambilisha. Lyena abebele ukuti palipitile myaka 7 ukutula apo bawi- shi bafwilile mu lulamba lwa bemba, kabili ukutula apo bawishi bafwila banyina baliba no bulanda sana. Umulu- ´ ngu wa konkelepo Anıbal alibweleele kuli ba Michael na ba Linda no kuyabeba ukuti bulya bwine bushiku e bushi- ku bawishi bafwililepo. Lyena alitumiine banyina foni no kweba ba Michael ukuti babasansamusheko. Ukutula ilya ´ yine nshita, banyina ba kwa Anıbal balatumina ba Michael na ba Linda foni kabili balalanshanya nabo amalembo aya kubasansamusha. Bushiku bumo, batumiine ba Michael na ba Linda meseji no kubeba abati: “Lelo ninsansamu- ka pantu mwalinkoselesha kabili mwalingafwile ukukosha icitetekelo candi.”

IFYACITIKE 21 Mu United States bakasabankanya balabomfya inshila yaibela iya kubililamo imbila nsuma mu misumba iikala- mba 14 mu ncende 127. Mu myeshi 7 iya kubalilapo mu mwaka wa mulimo uwa 2015, bakasabankanya balitende- ke amasambililo ya Baibolo 8,445! Iyi nshila ya kubilila- mo imbila nsuma nayafwa na bengi abalekele ukulongana ukubwelela ku kupepa kwa cine. Ku ca kumwenako, ba Terry baile pe tebulo apo ba Nte abaupana babikile impa- pulo mu musumba wa Los Angeles mu California. Aba abaupana balipwishe ba Terry nga ca kuti balibelengapo impapulo shesu. Bayaswike ukuti nabo bene ni Nte ya kwa Yehova nomba palipitile ne myaka nalimo 4 ukutula apo balonganinepo nangu ukubila imbila nsuma. Aba abupa- na balilanshenye nabo ilembo lya Esekiele 34:11 apo Yeho- va atila: “Ine, ndi no kufwaya impaanga shandi no kushi- sakamana.” Balibebele na pali webu saiti yesu e lyo na pa mulabasa wesu uwa JW Broadcasting. Ubushiku bwako- nkelepo, ba Terry balilembeele munyinefwe meseji ya pa intaneti ukumulondolwela ukuti ilyo tabalamonana na- nkwe, balipepele kuli Yehova ukuti abelele pa fyo balekele ukulongana. Balilombele no kuti Yehova abafwe ukupala- ma kuli ena. Na kabili ba Terry batile: “Mwalimposeshe ne nsansa, mwalinkoseleshe mwambelengelako ne lembo no kunjeba ifyo mfwile ukucita pa kuti mbwelele ku cilonga- nino ca kwa Yehova. Ala Yehova alyaswike ipepo lyandi!” Ku Ethiopia mu musumba wa Addis Ababa mwaba ince- nde 4 umo babika amatebulo ya kubomfya pa kubila imbi- la nsuma. Mu myeshi fye itatu bamunyinefwe balipeele abantu impapulo 37,275 kabili abantu 629 balefwaya uku- lasambilila Baibolo. Pa bapokeleko icitabo icitila Ico Baibo- lo Isambilisha. paali na bashikulubantu bamo abatendeke ukubelenga ici citabo ilyo line fye babapeele. Kale, aba ba- shikulubantu balesambilila pe sukulu apo basambilisha ifya bushimapepo kabili balikwete ifipusho ifingi pali Yesu

22 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA na pa Bufumu bwa kwa Lesa. E ico ubushiku bwakonkele- po balibweleele kuli bamunyinefwe pe tebulo pa kuti baba- suke ifipusho bakwete. Papitile fye ubushiku bumo aba bashikuulubantu balitampile ukusambilila Baibolo, kabili muli ulya wine mulungu balisangilwe na mu kulongana umuku wa kubalilapo. Ino nshita balalongana lyonse kabi- li no kulunduluka balelunduluka.

Ethiopia: Kastandi apali impapulo sha mu ciAmharic mu musumba wa Addis Ababa

IFYACITIKE 23 Umwaume umuYuda, mu Mexico aliile pali kastandi no kuyaipusha bamunyinefwe babili abalipo nga ca kuti bali- kweteko impapulo ishilanda pa mfwa. Bamwebele ukuti magazini iyalelanda pa mfwa naipwa, lelo bamwebele uku- tila kuti bamupeelako magazini imbi iyalelanda pa fikaciti- kakuntanshi.Uyumwaumeaiketemunyinefwepakubo- ko no kumweba ati: “Nshilefwaya ukwishiba ifikacitika ku ntanshi, ico ndefwaya fye kuipaya.” Lyena atendeke ukuli- la. Ilyo bamunyinefwe bamwipwishe ico alefwaila ukuipai- la, atile: “Umwana wandi umwaume aliifwa nomba line,” uku ninshi aleshinshimukila no kushinshimukila. Bamu- nyinefwe bamulangile icipandwa 7 icaba mu citabo ca Ico Baibolo Isambilisha. Bamubelengele amaparagrafu ya ku- balilapo yabili pa kamutwe akatila “Umuntu Wesu Nga Afwa” e lyo na maparagrafu ya kulekeleshako muli ici cipa- ndwa ayalanda pe subilo twakwata pa bafwa. Ifyo bamube- lengele fyalimufikile sana pa mutima ica kuti aikete mu- nyinefwe pa kuboko na kabili no kumwipusha ati, “Bushe ifi mwambelengela fikacitika?” Bamunyinefwe bamwebele ukuti nangu cibe shani Yehova akafikilisha ifyo alaya. Lye- na abepwishe ati, “Finshi mfwile ukucita pa kuti nkamone umwana wandi na kabili?” Balipekenye ukuti bakayela- nshanya nankwe pa ng’anda pa mwakwe. Ilyo bafikile, ba- sangile alebalolela ninshi naipekanya ukutendeka ukusa- mbilila Baibolo. Kangalila wa muputule umo uwayafwile bakasabanka- nya ukutendeka ukushimikila abantu ku cintubwingi uku- bomfya amatebulo mu musumba wa New York atile: “Ye- hova alepaala iyi nshila ya kubililamo imbila nsuma! Iyi nshila iletwafwa ukulashimikila abantu abengi nga nshi. Na kabili ilelenga tulekumana na bantu abaleka ukulonga- na e lyo na abatamfiwa, ababa nge ‘mpaanga ishaluba’ abo tulefwaya ukuti babwelele ku mukuni.”—Esekiele 34: 15, 16.

24 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Ulubuuto Lulaya Lulebuutilako

APO bakapepa ba cine basumina ukuti Yehova e ntulo ya lubuuto lwa ku mupashi, lyonse bapepa ukuti ‘ulu- buuto ne cine’ filebatungulula. (Amalu. 43:3) Abantu abengi muli cino calo baba mu mfiifi ya ku mupashi, lelo Lesa alitwalilila ukusanika ulubuuto pa bantu ba- kwe. E ico inshila yabo “yaba ngo lubuuto lwa luce- lo uluya lulebuutilako fye ukufikila akasuba kasaama.” (Amapi. 4:18) Yehova alabasanikila ulubuuto pantu ala- batungulula mu cilonganino cabo, mu fyo basumina- mo na mu mibele yabo. Bushe kwaluka nshi mu fyo twasuminamo ukwacitika muno nshiku? 2012

“Aya mabufumu yonse”— Dan. 2:44 w12 6/15 ibu. 17

“Imfumu iya cinso icikali” yaonaula ifintu” —Dan. 8:23, 24 w12 6/15 ibu. 16

Mordekai na Estere ‘bayakanya ifyapokololwa’ —Ukute. 49:27 w12 1/1 ibu. 29

Ifikondo ifyali ku cimpashanya ico Nebukadnesari alootele —Dan. 2:41-43 Ilyo ubuteko bwa w12 6/15 ibu. 16 calo ubwakwatisha amaka ubwalenga 7 bwaishilebako w12 6/15 amabu. 15, 19

IFYACITIKE 25 2013 “Umusha wa cishinka kabili uwashilimuka”—Mat. 24:45-47 w13 7/15 amabu. 8, 20-25

“Umusha mubi”—Mat. 24:48-50 w13 7/15 ibu. 24

Abasubwa tabakabe pano isonde ilyo Amargedone ikatendeka w13 7/15 ibu. 5

‘Umwina Asiria, akesa mu calo cesu’—Mika 5:5 w13 11/15 ibu. 20

Abasalwa balonganikwa—Mat. 24:31; Marko 13:27 w13 7/15 ibu. 5

Ubucushi bukalamba w13 7/15 amabu. 3-8

Icilangililo ca ngano ne fyani—Mat. 13:24-30. w13 7/15 amabu. 13-14

Yesu aisa, afika —Mat.Ifipa.24na25 w13 7/15 amabu. 7-8, 24

Yesu aishile mukuceeceeta itempele lya ku mupashi ukutula mu 1914 ukushinta 1919 —Mal. 3:1-4 Umwalola ishina lya kuti Yehova w13 7/15 amabu. 11-12 Ifyaba mu Cebo ca kwa Lesa ibu. 5

26 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA 2014 Ukusonta Baeluda na Babomfi Batumikila w14 11/15 amabu. 28-29

Ifyalengele ukuti abaYuda aba mu nshita sha batumwa w14 2/15 amabu. 26- “balelolela” Mesia—Luka 3:15 27; w14 6/15 ibu. 22 Inshita iyali no kupitapo pa kuti itempele lya ku mupashi lisangululwe—Mal. 3:1-4 w14 11/15 ibu. 30 Ukuupana pa numa ya kubuushiwa—Luka 20:34-36 w14 8/15 amabu. 29-30 “Umufula uwakosa uwa kwa Lesa”—2 Tim. 2:19 w14 7/15 amabu. 8-9, 13

Inte shibili—Ukus. Icipa.11 w14 11/15 ibu. 30 2015 Goge wa ku Magoge—Esek. Ifipa. 38 na 39 w15 5/15 amabu. 29-30

Ukufwala icifimbo ku mutwe ilyo nkashi aletungulula isambililo lya Baibolo w15 2/15 ibu. 30

Icilangililo ca matalanti —Mat. 25:14-30 w15 3/15 amabu. 20-24

Icilangililo ca Amalyashi ya mu banacisungu 10—Mat. Baibolonefyo 25:1-13 yemininako w15 3/15 amabu. 9-11, w15 3/15 17-18; w15 6/15 amabu. 13-16 ibu. 32

IFYACITIKE 27 Ukupeela Yehova Amaofeshi ya Musambo

NKASHI umo uwaliko ilyo balepeela Yehova iofeshi lya musa- mbo ku Madagascar pa Cibelushi pa 24 January, 2015, atile: “Nalitemenwe icine cine.” Uyu nkashi, pamo na ba bwananyi- na 583 abaliko, balitemenwe nga nshi ukumona icikuulwa ici- pya ica miputule 19 umwakwikala ababombela pa musambo no muputule uwakuliilamo uo bakushisheko e lyo no muputule uwakwipikilamo uo bawemye. Balikuuliilepo amaofeshi na ya- mbi umwakubombela ababa muli Dipartimenti ya Mulimo, di- partimenti iilolekesha pa ndalama e lyo na Dipartimenti ya Makuule. Na kabili balikuulile imiputule iipya umwakubombe- la ababa mu dipartimenti ikopa amashiwi ne fikope, na di- partimenti ya lulimi lwa bankomamatwi, kabili balipanga na dipartimenti iipya iipanga impapulo mu filembo fya mpofu. Abaliko babalilepo ukumfwa ilyashi lya kale pa fyo umulimo wa kubila imbila nsuma wali mu Madagascar, lyena bakutike kuli munyinefwe Mark Sanderson uwa mwi Bumba Litungulu-

28 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA la uwalandile ilyashi lya kupeela Yehova amaofeshi ya musa- mbo. Pa 14 February mu 2015, ba Nte mu Jakarta ku Indonesia ba- litemenwe nga nshi ilyo balepeela amaofeshi ya musambo kuli Yehova, pantu pa nshiku shafumineko mu Jakarta mwali ilye- shi, lelo pali ubu bushiku lyalicepeleko. Amaofeshi ya musa- mbo nomba yaba mu cikuulwa ica ntunti 42 na mu cikuulwa ica ntunti 12 kabili ifi fikuulwa fyalipalamana. Na kabili ama di- partimenti yambi aya musambo yabela mu fikuulwa ifinono ifyabela mupepi. Ba Anthony Morris ababa mwi Bumba Litu- ngulula e balandile ilyashi lya kupeela Yehova amaofeshi ya musambo, kabili ubushiku bwakonkelepo abantu 15,257 bali- longene mu cibansa ca mupila ku kukutika ku lyashi ilyakwete umutwe uwaleti “Keep Enduring in Work That Is Good.” (Twali- lileni Ukubomba Imilimo Iisuma) Abantu 11,189 e bakutike kuli ili lyashi pa makompyuta mu ncende 41 kabili uyu e wali umuku wa kubalilapo ilyo ba Nte abalongene bafulile sana mu Indonesia. Ba Ronald Jacka, bamo pali bamishonari ababalile- po ukubombela ku Indonesia batile: “Ilyo nafikile mu 1951, mu IndonesiamonsemwalifyebaNte26.Nombaleloabantuuku- cila pali 26,000 e balongene pano. Ukwabula no kutwishika, Ye- hova alepaala abantu bakwe muli cino calo!” Icikuulwa ica miputule 19 umwikala ababomfi ba pa musambo mu Madagascar Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya muNdiminaShimbi ILYO ubushiku bwa 31 August 2015 bwalefika, ninshi Baibo- lo ya Amalembo ya Calo Cipya yalipilibulwa yonse nelyo mu fiputulwa, mu ndimi 129. Iyi Baibolo yaliba na pa jw.org mu ndimi 129 e lyo na mu ndimi sha bankomamatwi 7. Aya e maBaibolo ayafumine mu mwaka wa mulimo uwa 2015:

ILYO YAFUMINE UKO BAKAKWILILE ULULIMI IYAFUMINE

Pa 5 September, 2014 Malaysia IciMalay Amalembo aya ciGriki

Pa 6 September, 2014 South Korea IciKorean Baibolo iyo Bapitulukamo

Pa 19 September , 2014 Georgia IciAzerbaijani Baibolo Yonse

Pa 26 September, 2014 Kazakhstan IciKazakh Baibolo Yonse

Pa 10 October, 2014 Ghana IciGa Amalembo aya ciGriki 

Pa 14 November, 2014 Philippines IciHiligaynon Baibolo Yonse

Pa 12 December, 2014 Nigeria IciIsoko Amalembo aya ciGriki 

Pa 13 December, 2014 Ethiopia IciAmharic Baibolo Yonse

Pa 19 December, 2014 Fiji IciFijian Baibolo Yonse

Pa 26 December, 2014 Mexico IciTzotzil Amalembo aya ciGriki 

Pa 29 December, 2014 Ghana IciEwe Baibolo Yonse

Pa 22 March, 2015 Brazil IciPortuguese Baibolo iyo Bapitulukamo

Pa 9 May, 2015 Zambia IciLuvale Baibolo Yonse

Pa 17 July, 2015 Haiti IciHaitian Creole Baibolo Yonse

Pa 28 August, 2015 Kenya IciKikuyu Amalembo aya ciGriki 

Pa 28 August, 2015 (Kinshasa) IciKongo Baibolo Yonse

 Uyu e muku wa kubalilapo ukupilibula Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya muli ulu ululimi.

30 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Russia: Balebila imbila nsuma mu Moscow

Imilandu

Ukulembesha Akabungwe ka mwi Funde Inte sha kwa Yehova kuti balebila imbila nsuma nangu fye taba- lembesha ku buteko. Na lyo line, tulalembesha nga tulefwaya ukukwata nelyo ukusonkela ififulo fya kulonganinapo kabili tula- lembesha nga tulefwaya ukuleta impapulo ukufuma ku fyalo fi- mbi. ˙ Mu 2004, icilye ca mu Moscow ku Russia califuutile aka- bungwe ka mwi funde ako Inte sha kwa Yehova babomfya. Ici calengele ukuti bamunyinefwe ku Moscow balebacusha sana. Bakapokola na bantu fye bambi balebacusha nga baleshimiki- la, kabili abene ba fifulo ifyo balesonkela pa kuti balelongani- napo balibakeenye ukulalonganinapo ne ci calengele bekwata umwa kulonganina. Mu 2010, icilye icikalamba ica European Court of Human Rights (ECHR) calandile ukuti ubuteko bwa calo

IFYACITIKE 31 ca Russia bwalilufyenye pa kufuuta akabungwe ka mwi funde aka Nte sha kwa Yehova aka mu Moscow kabili bwabebele uku- ti balingile ukulemba aka akabungwe na kabili. Tuli aba nsansa ukumwishibisha ukuti pa 27 May mu 2015, icipani ca Moscow Department of the Russian Federation Ministry of Justice calile- mbacipyacipyaakabungwekaNteshakwaYehovaakaLocal Religious Organization of Jehovah’s Witnesses in Moscow.

Imisonko Utubungwe twa mwi funde uto Inte sha kwa Yehova babomfya, ilingi line tabatulipilisha imisonko nga filya caba ku tubungwe twa mapepo utwingi no tubungwe utwafwilisha abantu. Na lyo line, inshita shimo aba mu buteko balatulipilisha imisonko na- ngu ca kuti tatulingile ukulipila. ˙ Mu Sweden, aba mu buteko balanda ukuti ababombela pa Bethel babomfi abo baingisha incito, balapanga indalama kabili tababomfya inshita yabo yonse ukubomba imilimo ya kwa Lesa. Ici calenga aba mu buteko balelipilisha ababombela pa Bethel imisonko iingi kabili no kuteyanya kwine balakulipilisha. Pa ku- pwisha ubu bwafya, Inte sha kwa Yehova mu Sweden balitwala umulandu ku filye fya mu Sweden e lyo na ku cilye icikalamba ica ECHR.

Ukukaana Ukuya ku Bushilika Abantu ba kwa Yehova balomfwila filya Baibolo ilanda ukuti: “ba- kafula bapanga babo ukuti babe baplao” kabili ‘tabakasambili- le inkondo na kabili.’ (Esa. 2:4) Nangu ca kuti mu fyalo fimo tabasuminisha ukubombako imilimo imbi iyo umuntu engasala nga talefwaya ukuya ku bushilika, Inte sha kwa Yehova balaka- ninina fye ukuya ku bushilika. ˙ Amafunde ayo abena South Korea bakonka pali ino nshi- ta tayasuminisha abantu ukukaana ukuya ku bushilika. Pa mya- ka 60 iyapita, ba Nte abaume ukucila pali 18,000 balibakaka pa mulandu wa kukaana ukuya ku bushilika. Ba Nte mupepi na bo- nse muli ici calo balikwatapo lupwa nelyo cibusa uo bakakapo.

32 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Mu 2004 na mu 2011, icilye icikalamba ica Constitutional Court ica ku South Korea calandile ukuti lifunde ukukaka abakaana ukuya ku bushilika. Na lyo line, mu July 2015, aba muli ici icilye batendeke ukwipusha ifyo abantu batontonkanya pali ili ifunde. Inte sha kwa Yehova mwi sonde fye lyonse balapepa ukuti aba muli ici icilye bakaalule ili ifunde pa kuti bakaleke ukukaka ba- munyinefwe pa mulandu wa fyo basumina. ˙ Ba Nte batatu mu Eritrea balikumanyaimyaka22ukutula apo babakakila pa mulandu wa kukaana ukuya ku bushilika. Ba Paulos Eyassu, ba Negede Teklemariam, na ba Isaac Mogos ta- babatwelepo mu cilye pa kuti balubulule, lelo babakakile fye. Kwaliba na bambi bamunyinefwe na bankashi 50, abatwalilila ukuba ne cishinka kuli Lesa nangu ca kuti balacula sana mu fi- fungo. Natwishiba ukuti Yehova alomfwa “ukuteta” kwa bamu- nyinefwe ababa mu fifungo kabili ali no kubapokolola.—Amalu. 79:11. ˙ Mu August mu 2014, ilyo abashilika baleipekanya uku- ya ku nkondo, ba Vitaliy Shalaiko aba ku Ukraine, balibebe- le ukuti baye mukuipekanya capamo na bashilika pa kuti nabo baye ku nkondo. Na lyo line, balikeene kabili balandile ukuti

Ukraine: Ba Vitaliy Shalaiko balitemwa ukushimikila abantu imbila nsuma babapeeleko fye umulimo umbi. Ici calengele babapeele umu- landu, lelo aba mu cilye tabasangile ba Vitaliy Shalaiko no mula- ndu uuli onse. Aba mu cilye balandile ukuti ubuteko tabulingile ukulaikala pa nsambu sha bantu no kuti “tabulingile ukubapati- kisha ukuya ku bushilika pa kuti fye bucingilile icalo.” Uwapeele ba Vitaliy Shalaiko umulandu alitwele uyu mulandu ku cilye ici- kalamba. Pa 23 June mu 2015, icilye ca High Specialized Court of Ukraine, calisumiine ku fyo aba mu filye ifinono balandile. Ici- lye calandile no kuti nangu ifintu fyafye shani, aba mu buteko ta- bafwile ukulapatikisha abantu ukuya ku bushilika. Ilyo munyinefwe Shalaiko alelanda pa fyo umulandu waali, atile: “Amashiwi ayaba pali Yeremia 1:19 yalenkoselesha sana. Ico nalefwaya sana, kuba uwa cishinka kuli Yehova kabili naliipe- kenye ukuba ne cishinka nangu ca kuti nshaishibe ifyo aba mu cilye baali no kumpingula. Nalishibe ukuti Yehova takandekele- she kabili akatwalilila ukungafwa ukuba ne cishinka kuli ena. Na kuba, ifyacitike te fyo naleenekela. Ifilye fyonse fitatu fyalandile ukuti nshakwete umulandu uuli onse. Ilyo twalelubulula, nali- mwene ifyo bamunyinefwe balengafwa. Tabatalile abandekele- sha.”

Ukucita Ifintu Ifilanga Ukuti Umuntu Alicindika Sana Icalo Cakwe Abacaice abengi balabapatikisha ukucitako ifintu ifingalenga bakalifyaYehovapamongafilyaabalashibapamasukulubaba- patikisha ukwimbako ulwimbo lwa cishipa nelyo ukupika salyuti ku mendela. ˙ Mu musumba wa Karongi uwa mu Rwanda,abalashiba pa masukulu balipeele ba Nte abasambilila pa sukulu yabo umulandu wa kukanacindika ulwimbo lwa cishipa pantu bale- kaana ukwimbako. Aba abana, balibatamfishe amasukulu ka- bili balibakakile. Pa 28 November mu 2014, icilye ca Interme- diate Court of Karongi, calandile ukuti aba abana be sukulu, tabapangile umulandu uuli onse kabili filya balekaana ukwi- mbako ulwimbo lwa cishipa, te kutila balelusuusha. Mu fyalo

34 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Honduras: Ba Mirna Paz na ba Bessy Serrano balibapeele ama diploma na fimbi ifya mu Africa pamo nga mu Cameroon, mu Demo- cratic Republic of Congo, mu Equatorial Guinea, elyonamu Malawi, ba Nte abacaice balakwata ubu ubwafya kabili inshi- ta shimo, balabatamfya na masukulu. Bamunyinefwe muli ifi ifyalo baleesha sana ukulanshanya na balashi ba buteko e lyo na balashi ba pa masukulu pa kuti babalondolwele ico ba Nte bashimbilako ulwimbo lwa cishipa. ˙ Mu December mu 2013, abalashi ba pe sukulu limo mu Lepaera, mu Honduras, balikeene ukupeela abana be sukulu ba Nte babili ama diploma pa mulandu wa kuti balekaana ukwi- mbako ulwimbo lwa cishipa no kupika salyuti ku mendela. Pa kupwisha ubu ubwafya, baloya babili ba Nte, baile ku balashi ba buteko aba mu cipani ca masambililo pa kuti bengalanshanya nabo ifyo aba mu fyalo fimbi bapingula pali iyi imilandu. Umula- shi wa buteko alyumfwile ifyo balanshenye kabili aebele abana be sukulu na bafyashi babo ukulemba pa kuti balondolole ifyo calielyonokutumaifyofyebokubakuSecretariatofEducation mu Honduras. Pa 29 July mu 2014 ilyo bapitulwike mu fyo aba- fyashi na bana balembele, aba ku Secretariat of Education ba- landile ukuti: “Tatufwile ukulakaanya umuntu uuli onse ukusa- mbilila,” kabili balyebele na balashi ba pa sukulu ukupeela ba Nte ama diploma.

IFYACITIKE 35 Imilandu ya Kucusha ba Nte Fwe Nte sha kwa Yehova mu fyalo fye fyonse tulomfwila ifunde lya kwa Yesu ilya kulabilisha imbila nsuma ya Bufumu ku bantu bonse, ilya kulalongana pamo na bakapepa banensu e lyo no kulaisambilisha Icebo ca kwa Lesa. Tulomfwila ne funde lya ku- sambilisha abana besu amafunde ya kwa Yehova e lyo no “ku- taluka . . . ku mulopa.” (Imil. 15:20; Amala. 6:5-7) Inshita shimo, aba mu buteko balatupeela imilandu nga ca kuti tabeshibe bwi- no ico tukonkela aya amafunde. ˙ Mu Florida, ku America, aba mu cilye balandile ukuti nyina wa bana batatu uushili Nte, balimupeele insambu sha kusambi- lisha abana bakwe ifya kwa Lesa. Bawishi wa bana, Inte ya kwa Yehova, bena babebele ukuti tabafwile ukulasambilisha abana ifyapusana ne fyo basambilisha ku Katolika. Bawishi batwele umulandu ku cilye cimbi, kabili pa 18 August mu 2014, aba muli ici cilye balikeene ifyo aba mu cilye ca kubalilapo bapingwile. Apo aba muli ici cilye balipitulwike mu fyo bapingwile imilandu imbi ku numa, batile: “Umufyashi uushikaala na bana bakwe ali- kwata insambu sha kusambilisha abana ifyo asumina, kano fye nga pali ifishinka ifine fine ifilelanga ukuti ifyo akalasambilisha abana kuti fyalenga baba bacintomfwa.” Aba mu cilye bapingwile ukuti abana balikwata insambu sha kusambililaicebocakwaLesaicingalengabakulabwino.Pali ino nshita, aba abana bonse batatu balalongana kabili baleci- ta bwino mu fya kwa Lesa. Bawishi batile: “Ukushipikisha kula- ngafwa ukuba umuntu umusuma. Nalyeshiwa mu fintu ifingi, lelo Yehova alengafwa ukushipikisha. Nalishiba ukuti nga wasa- la ukubombela Yehova ninshi wasumina no kuti balekucusha.” ˙ Nkashi Efigenia Semente, uwikala ku Namibia,kabiliuwa- kwata abana batatu, alikwete ubwafya ubukalamba nga nshi. Ilyo alepaapa umwana uwalenga butatu, alikwete amafya, e ico ababomfi ba pa cipatala na balupwa lwakwe abashili ba Nte balilekucilyepakutibapokeinsambushakubikabaEfigenia Semente umulopa. Nkashi Semente alikeene ukumubika umu-

36 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Namibia: Ba Efigenia Semente na bana babo batatu lopa kabili alitwele umulandu ku cilye pa kuti bamupeele insa- mbu sha kundapwa ukulingana ne fyo alefwaya. Pa 24 June mu 2015, aba mu cilye icikalamba ica Supreme Court of Nami- bia batile, “umuntu uuli onse alikwata insambu sha kuisalila ifyo alefwaya ukumundapa nampo nga mufyashi nelyo iyo.” Nkashi Semente atile, pali iyi nshita ilyo nali no bwafya “twalimwene ifyo Yehova atwafwile ukucila fye ne fyo aletwafwa na kale. Twalite- mwa ukuba muli ici icilonganino. Yehova alatusakamana.” ˙ Inte sha kwa Yehova mu Switzerland balitemwa ukushimi- kila ku bantu mu misebo iya mu misumba iikalamba. Na lyo line, abalashi ba mu Geneva balikeenye ukulabomfya “utumastandi uto babikapo impapulo sha mapepo isha kupeela abantu.” Ba Ntebalitweleuyuumulandukucilye,pantubalishibeukuti“ba- likwata insambu sha kushimikila abantu ifya kwa Lesa.” Aba mu cilye balisumiine ifyalandile ba Nte kabili pali ino nshita, ba Nte balebombela pamo na balashi ba buteko pa kusala ififulo apa kubika utumastandi e lyo ne nshita iisuma iya kutubikapo. ˙ Abalashi ba buteko mu Azerbaijan baleesha sana ukukaa- nya ba Nte ukubomba imilimo yabo iya Bwina Kristu. Aba mu

IFYACITIKE 37 Canada: Umushi wa Kangirsuk umwikala abaInuit mu musumba wakukapindakakukusoakacitungucaQuebec cipani ca National Security, ilingi line baleta ba Nte umo umo mu kubepusha amepusho. Aba muli aka akabungwe balaya fye na mu mayanda ya ba Nte mu kusokota nga muli ifitabo ifila- ndapaliBaiboloifyoubutekobwabindaukwingishamucalo.Mu February mu 2015 abantu aba mu fyalo fimbi balyumfwile sana ububi ilyo aba mu cipani ca National Security baikete ba Nte ba- bili, ba Irina Zakharchenko na ba Valida Jabrayilova pa mulandu wa kushimikila imbila nsuma ku fibusa. Nangu ca kuti tulomfwa ububi pa fyo bafyenga bamunyinefwe, tulaba ne nsansa ukwi- shiba ukuti bakasabankanya mu Azerbaijan balitwalilila ukubo- mbesha mu mulimo wa kushimikila abantu “mbila nsuma . . . iya Bufumu”—Mat. 24:14. ˙ KwalibaifintuifingiifyoabalashibamuRussiabacitaifi- lenga Inte sha kwa Yehova mu Russia balefilwa ukulalongana bwino. Ukufika pali ino nshita, impapulo ishili 80 ishilanda pali Baibolo isha Nte sha kwa Yehova shalibindwa mu Russia. Ka- nshi ukukwata nelyo ukupeela abantu impapulo isho babinda pamo nga Icitabo ca Malyashi ya mu Baibolo, mulandu. Na ka- bili, mu December 2014, icilye ca Russian Federation Supreme Court calibindile webusaiti yesu iya jw.org. Abasabankanya Inta- neti baliisala webusaiti ya jw.org, kabili balibinda no kuisabanka- nya. Ukufuma mu March mu 2015, abalashi abalolekesha pa fipe ifileingila mu calo ca Russia, balakaanya ukwingisha mu calo ama Baibolo ne mpapulo shimbi isha Nte sha kwa Yehova nangu ca kuti shimo balibasuminishe pa kubala. Mu musumba wa Taganrog, umulandu wa kupekanya no ku- sangwa mu kulongana uo abalashi bapeele ba Nte 16, ucili mu cilye. Mu musumba wa Samara, abalashi balipokele insambu ku cilye isha kwisala akabungwe kesu aka mwi funde pantu ba- tile kabungwe akaleta ifimfulunganya. Nangu ca kuti bamunyi- nefwe baliba na aya mafya, balafwaisha ukulapeela “ifya kwa Lesa kuli Lesa,” te mulandu ne fyo abantu bacita.—Mat. 22:21.

38 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Amalyashi Ifilecitika mu Fyalo Fimbi

Ukubila Imbila Nsuma ku Bena Canada Bonse Pali ino nshita, vidio iitila Mulandu Nshi Mulingile Uku- sambilila Baibolo? yalipilibulwa mu ndimi 8 isho abena Canada balanda. Ilyo kwali kampeni mu October 2014, aba bwananyina mu musumba wa Nunavik Arctic balita- mbishe abantu iyi vidio mu lulimi lwa ciInuktitut mu mi- shi 14 umwikala abantu 12,000. Umukalamba wa Cibansa ca Mupila Alitemenwe Sana Mu September 2014, aba bwananyina balikwete ukulo- ngana ku kalamba ukwa bantu abafuma mu fyalo ifingi mucibansacamupilaicobetaukutiSangamWorldCup Stadium icaba mu musumba wa Seoul ku South Korea. Abantu abalongene balicilile pali 56,000. Umukalamba wa

IFYACITIKE 39 South Korea: Ukulongana ku kalamba ukwa bantu abafuma ku fyalo ifingi ukwaliko mu 2014 mu musumba wa Seoul cibansa ca mupila alitashishe pa mibele iisuma iya ba bwa- nanyina na pa fyo balebombela pamo. Atile: “Bonse abalo- ngene bali ne mibele iisuma. Nalipapile ilyo namwene ifyo bawemye bwino icibansa ukucila ne fyo ababomfi besu ba- ciwamya. Kuti cawama nga nshi nga ca kuti na babomfi besu balebombela pamo nga ba Nte. Nga tulefwaya ukula- pepa bwino, tulingile ukuba nge Inte sha kwa Yehova.” Yehova Alitukanshishe Mu May 2012 ubuteko bwa ku Sweden bwalikeene uku- bombela pa cipepala ico ba Nte baipushishepo ukubapeela indalama isho ubuteko bupeela imipepele yonse muli ici calo. E ico Ibumba Litungulula lyalisuminishe aba bwana- nyina ku Sweden ukutwala uyu umulandu ku cilye cikala- mba ica Supreme Administrative Court.

40 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Aba muli ici cilye balefwaya ukwipusha aba bwananyina pa kuti bayumfwile pa tunwa twabo. Bamunyinefwe abafu- mine ku fyalo ifyalekanalekana balikumene pa kuti bapa- ndashanye amano pa fyo bali no kulayasuka aba mu cilye. Aba bamunyinefwe bakumanine pa Ng’anda ya Bufumu iya mu musumba wa Stockholm. Ilyo balelanshanya, baumfwile umuntu alekonkonsha. Munyinefwe aliswile iciibi no kusanga ukuti abalekonko- nsha bakashana babili, umo ali ne myaka 13 umbi na o ali ne myaka 14. Lyena aba abakashana baebele munyinefwe abati balefwaya ukwishiba fimo pa Nte sha kwa Yehova. Uyu munyinefwe atile: “Nalefwaya ukubeba ukuti baka- bwele ubushiku bumbi pantu twalikwete ifya kucita ifi- ngi.” Na lyo line, munyinefwe alilandile na aba abakashana. Abakashana balipwishe munyinefwe amepusho ayengi, yamo yali pa mikalile na pa kusala intungulushi. Ilyo mu- nyinefwe apwishishe ukulanshanya na aba abakashana, alingiile mu Ng’anda ya Bufumu no kweba bamunyinefwe amepusho ayo abakashana bamwipwishe ne fyo abaswike. Ubushiku bwakonkelepo, bamunyinefwe balipapile pa- ntu amepusho ayengi ayo aba mu cilye babepwishe yali yamo yene na yo abakashana baipwishe munyinefwe ubu- shiku bwafumineko. Munyinefwe uwaleimininako Inte sha kwa Yehova atile: “Nshaletutuma kabili nalitekele no mutima nangu ca kuti abalendubulwisha bali ni ba loya abasambilila sana. Nshaletwishika no kutwishika ukuti Ye- hova alitukanshishe ubushiku bwafumineko lintu abaka- shana baishile.” Aba mu cilye balitupeele insambu kabili babweseshe umulandu ku buteko. IsaakalyaMupungailyakwaKen Ken uuli ne myaka 6 uwikala ku Haiti alitemenwe sana ilyo aumfwile ukuti bali no kubakuulila Ing’anda ya

IFYACITIKE 41 Bufumu. E ico alipangile akabokoshi umo alesungila inda- lama no kukafisa ku muputule uko alelaala. Mu cifulo ca kubomfya indalama isho abafyashi balemupeela isha kulii- lamo ku sukulu, ena alebika mu kabokoshi. Ken alitwalili- le ukusunga indalama mu kabokoshi mpaka ilyo aba ma- kuule batendeke ukukuula. Lyena alibapeele akabokoshi umwali indalama ishingi isho bashitilemo isaaka lya mu- punga ilikalamba. Abalekuula balilile uyu umupunga pa nshiku ishingi. Umukalamba wa Bashilika Abeba Ifya Kucita Uyu mwaka wapwile, lintu kwali ubulwele bwa Ebola, ababwananyinamuSierra Leone balefwaikwa ukukwata ifitupa pa kuya ku ncende isho babindile ukuyako. Ku ca kumwenako, bakangalila ba muputule balefwaikwa uku- kwataamabarjinefitupaifyakusuminishaimyotokasha- bo ukuya ku ncende isho babindile ukuyako. Abalesenda impapulo na makalata nabo bene balingile ukukwata ifi fi- ntu pa kuya kuli ishi ncende. Bamunyinefwe ababa muli Komiti Iyafwilisha Abasanshilwe balingile ukutwala ifiso- lobelo ifyo balebomfya pa kundapa abalwele ne fya kulya. Icawemeko ca kuti aba bwananyina balebapeela amabarji ne fitupa ifyo balingile ukukwata. Fimo ifyacitike fyalikoseshe icitetekelo ca ba bwananyi- na. Bamunyinefwe balilembele icipepala ica kwipushisha- po aba mu buteko ukubapeela amabarji 34 ne fitupa fya myotoka 11, lelo balingile ukumonana no mukalamba wa bashilika pa kuti abasuminishe ukupoka ifi fintu. Lyena bamunyinefwe babili abafumine kwi ofeshi lya musambo balilemonana nankwe pa bushiku baleenekela ukuyasenda amabarji ne fitupa. Ku ca bulanda, icipepala calilubile. Ba- munyinefwe balibebele ukufwaya ici icipepala mu mafaelo ya uyu mukalamba wa bashilika lelo tabacimwene. Pali iyi yine nshita, umukalamba wa bashilika aebele kalemba wa-

42 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA kweukutialimukwisalaiofeshilyakwenokutipalinoku- pita imilungu ibili pa kubombela pa fipepala na kabili. Ilyo line bamunyinefwe balipepele mu mitima pa kuti Yehova abafwe. Lyena uyu mukalamba wa bashilika aloleshe ba- munyinefwe e lyo abepusha ati, “Mabarji yanga mulefwa- ya, inga ifitupa fyena ni finga mulefwaya?” Ilyo bamwebe- le, aimine pa cipuna no kubasasukila ati, “Fyafula sana ifyo mulefwaya!” Bamunyinefwe balimulondolwelele imilimo tubomba ne fyo baleyafwilisha abantu abasanshilwe ku cikuko ca Ebola. Lyena uyu umukalamba wa bashilika alikutumene, alolesha kalemba wakwe, e lyo amweba ati, “Bapeele fyo- nse ifyo balefwaya.”

Guinea na Sierra Leone: Aba bwananyina mu filonganino fyonse balibebele ukulasamba ku minwe pa Ng’anda ya Bufumu

IFYACITIKE 43 Isonde Lyonse   Ukubila Imbila IFYALO AMAAWALA TWABOMBELE MU MULIMO WA KUSHIMIKILA 240  1,933,473,727 Nsuma mwi BAKASABANKANYA  AMASAMBILILO YA BAIBOLO 8,220,105 Sonde Lyonse 9,708,968

Cape Verde

44 Africa

Ukubila Imbila Nsuma Pali Honda  IFYALO Abantu abengi ku Southern 58 Benin balitemwa sana ukwendela pa mahonda ayo beta ukuti zems.  ´ ´ IMPENDWA YA BANTU Ba Desire bapainiya ba kwafwili- 1,982,464,150 sha balibika icilimba pali honda  yabo e lyo ne fya kumfwilako fi- BAKASABANKANYA bili mupepi na pekala abantu abo 1,453,694 basenda pali honda. Uyu mu-  nyinefwe alitemwa sana ukuli- AMASAMBILILO YA sha impapulo ne fyangalo fya mu BAIBOLO Baibolo ifyo bakopa. Nga ca kuti 3,688,959 umuntu uuli pa bulendo anina

46 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Burundi: Nolla alelanga abaume abo apeele umulilo Ulupungu lwa kwa Kalinda ´ ´ pali honda ya ba Desire, alatendeka ukukutika ilyo line fye. Abengi abo basenda balatemwa ukulakutika ica kuti nga bafika uko baleya, tabafwaya no kwikila mpaka ilya- ´ ´ shi ilyo balekutikako lyapwa. Ba Desire batile: “Kwena kuti nafwaya ukuti bandipile no kwikila bwangu pali honda pa kuti nsende na bambi, lelo nalishiba ukuti imbila nsuma yalicindama ukucila indalama. Na kabili, ndapeela sana abantu impapulo.” Umwaice Tanenwike Nolla umukashana uwa myaka 6 ekala ku ncende ukwaba impili mu calo ca Burundi. Bushiku bumo, ilyo abafyashi bakwe baleipika ifya kulya pa mbabula, kwali abaume babili abalebomba mupepi abaile mu kwapula umulilo. Nolla taingile isukulu kabili e walemona umu- lilo uwali pa mbabula ilyo aba baume baile mu kwapula umulilo. Alibapeele umulilo. Kashita kanono, Nolla alii- le uko aba baume balebombela no kusanga ukuti umuli- lo bayapwile wa kusontekelako fwaka. Nolla alikape nga nshi ica kuti abebele ati, “Nga nacishiba ukuti umulilo mwacisa mu kwapula wa kusontekelako fwaka, nga nsha- cimupeela.” Lyena aibukishe ukuti alimwene icikope ica- li mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwalelanda pa kupee- pa fwaka ulwali pa Ng’anda ya Bufumu. Abutukile ku Ng’anda ya Bufumu no kusenda Ulupungu lwa kwa Kali- nda ulwa June 1, 2014 ulwalelanda pa kupeepa fwaka. Ilyo abwekele kuli aba baume, alibapeele Ulupungu no kubakonkomesha ukubelenga lilya line. Na kabili ilyo - leko alibapeele utupepala twa kwitilapo abantu ku kulo- ngana kwa citungu. Aba baume balipapile sana pa fyo uyu mwana umunono ashanenwike ica kuti balisumine

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 47 ukuyalonganako pa nshiku shibili. Pa nshita ya kutuusha, Nolla alimwene aba baume no kubeta ukuti baliile pamo ica kulya ca kasuba. Baliteme- nwe sana ifyo bamwene ne fyo baumfwile pa ku- longana ica kuti bonse balitendeke ukusambilila Baibolo. Ukubila Imbila Nsuma mu Fifungo Baeluda mu Liberia balabila imbila nsuma iya Bufumu ku bafungwa abengi. Ba Yves bapaini- ya baibela abekala mu musumba ukalamba uwa Monrovia batile: “Mu March, abafungwa babi- li balifikilepo ukuba bakasabankanya abashabati- shiwa. Ici calengele ukuti bakasabankanya abali mu cifungo ca Monrovia Central Prison bafike kuli 6.” Bushe aba bakasabankanya bashimikila shani abantu imbila nsuma? Ba Yves batile, “Aba abafungwa balakumana ukukuma kwa kuya mu mulimo lyonse pali Citatu na pa Cibelushi. Aba- kalamba ba mu cifungo balabasuminisha ukula- bila ku bafungwa banabo.” Pali lelo abafungwa abengi balitemwa ukusambilila Baibolo no kulo- ngana mu cifungo mwine. Munyinefwe uwafumi- ne kwi ofeshi lya musambo alilandile ilyashi lya ku cintubwingi kabili abafungwa 79 e bakutike kuli ili lyashi. Abafungwa ababa mu fifungo na fi- mbi 6 nabo bene balasambilila Baibolo kabili ba- lelunduluka no kulunduluka. “Tulefwaisha Ukutwafwa” Aba bwananyina balibombeshe pa kulonganika abantu abekala mu ncende sha kutali pa kuti ba- longane Icibukisho. Ku ca kumwenako, abantu abo beta ukuti San nelyo Bushmen e babalilepo

48 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA ´ ´ Benin: Ba Desire balabomfya akalimba ako babika kuli honda yabopa kubila imbila nsuma kubo basenda pali honda

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 49 ukwikala mu ncende ishabela ku kapinda ka ku kulyo aka Africa. Kale aba bantu tabaleikala pa ncende imo, ba- leipaya inama kabili balelya ifisabo fya mu mpanga. Ba Glenn, bapainiya baibela ababombela ku Namibia, bali- bombeshe pa kulonganika aba bantu ku kulongana kwa Cibukisho ukwa 2015. Ukufuma mu musumba wa Ru- ndu ukufika ku mushi uwabela ku kabanga ka uyu mu- sumba uko aba bantu bekala paba amakilomita 270. Uyu e wali umuku walenga bubili uo balongene Icibukisho muli uyu mushi. Pa myaka ibili abakalamba ba mu mu- shi balisuminishe aba bwananyina ukulonganina mu ci- kuulwa umo bapingwila imilandu kabili tabalebalipili- sha iyo. Nangu ca kuti kwali imfula iikalamba, abantu 232 balilongene Icibukisho. Ama Bushmen abekala kuli iyi ncende balanda ululimi ulo beta ukuti Khwe. Ilyashi lya Cibukisho balelipilibwila mu ciKhwe ukufuma mu ci- Ngeleshi. Apo takwaba Baibolo mu ciKhwe, baletambi- sha ifikope pa maslaidi pa kulondolola amalembo pamo nga Esaya 35:5, 6. Ba Glenn balatungulula amasambililo ya Baibolo ayengi kabili abo basambilisha balalundulu- ka. Ba Glenn batile: “Pa myaka ibili iyapitapo, ndesa kuno umuku umo cila mweshi. Nga naisa ndekalako inshiku ishinono. Pa mulandu wa kuti nshaishibisha ici- Khwe kabili kuli ino ncende kwalilepa sana na uko njika- la, abantu tabalunduluka bwangu. Tulefwaisha ukutwa- fwa. Ilyo naile ku bakalamba ba mu mushi ku kupoka ulusa lwa kulongana Icibukisho ca uno mwaka, umuka- lamba umo alinjipwishe nga ca kutila kuti twakuulako Ing’anda ya Bufumu muli uno mushi. Na kabili, anjebe- le ati bali no kutupeela incende apa ku kuula kabili bali no kubomfya indalama shabo! Icalefwaikwa fye kutuma- ko umuntu uwa kupepesha abantu nelyo ukusambilisha- ko uwa kupepesha!”

50 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Namibia: Bakasabankanya babili balebila imbila nsuma ku mwanakashi umuHimba

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 51 Americas

Ukusambilila Baibolo mu Lubuuto lwa Kandulo  IFYALO Bapainiya baibela abaupana aba- 57 lebombelamuncendeiyakutali  mu Brazil, baumfwile ukuti kwa- IMPENDWA YA BANTU li umwanakashi uwe shina lya kuti 982,501,976 Valdira, uwasambililepo Baibolo  akale ninshi palipita ne myaka 13 BAKASABANKANYA ukutula apo alekelesheko uku- 4,102,272 sambilila. Balyendele mu musebo  uwa lukungu sana no ukwabuka AMASAMBILILO YA imimanaiyayafyapakutifyeba- BAIBOLO yefika kuli ba Valdira abalefwaisha 4,345,532 ukutampa ukusambilila Baibolo na

52 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Brazil: Ba Valdira balesambilila Baibolo pa foni ukubomfya ulubuto lwa kandulo kabili. Apo ba Valdira baleikala ukutali, aba bapainiya bali- ngile ukupekanya bwino sana pa kuti bayemonana nabo. NangucakutibaValdirabalikwetefoni,kwalifyeincende imo apo bengalanda bwino ukwabula ubwafya kabili iyo incende yali apatali na apo baleikala. Na kabili ba Valdira balesambilila fye inshita ya ubushiku mu ma 21:00 hrs. Elenganyeni ifyo caleba: Umukashana naikala mu mpanga ubushiku alesambilila Baibolo pa foni mu lubuuto lwa ka- ndulo. Na kabili ba Valdira balaya mu mpanga mu kukutika ku kulongana kwa pa mulungu pali foni yabo. Pa kuya, balase- nda Baibolo, Ulupungu lwa kwa Kalinda e lyo na icitabo ica nyimbo. Nga kuli imfula, balasenda umwamfuli. Mu March, ba Valdira baliilesangwa ku kulongana kwai- bela ilyo Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya yafumine mu ciPortuguese. Uku kulongana kwabelele pa Ng’anda ya Bu- fumu iyali apalepele amakilomita 96.6 ukufuma uko balei- kala. Ala balitemenwe ukupokelela Baibolo iipya! Ilyo baba- tashishe pa fyo balebombesha pa kusambilila Baibolo, ba Valdira batile, “Awe tacayafya sana.” “Nalishibe Ukuti Bushiku Bumo Mukesa” Aba Yukpa bena Amerindian abekala mu Columbia. Ilyo ba Frank, bapainiya baibela, bashilaya kuli iyi ncende bali- basokele ukuti imfumu ya kuli iyi ncende, ba John Jairo, ba- litamfishe abantu bonse abaleya muli iyi incende mu kusa- mbilisha abantu ifyaba mu Baibolo. Inshita imo iyi imfumu yalitamfishe shimapepo umo, uku ninshi ilelisha ne mfuti mu muulu, ilyo yaishibe ukuti alesonkesha abantu inda- lama. Ba Frank batile: “Ilyo twafikile fye, uo twabalilepo ukubi- lako imbila nsuma mwana umukashana wa ba John Jairo! Lintu twamulangile icitabo citila Bushe Cinshi Baibolo Isa- mbilisha? Ilyo line fye atile, ‘Ndefwaya ukulapepa na imwe!’

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 53 Uyu umukashana alibutukiile kuli ba wishi no kuyabeba ifyo twalanshenye nankwe. Lyena balitwitile. Nangu ca kuti twalitiinine, twalilebamona. Ilyo tushilalanda nangu cimo batwebele ukuti: ‘Nalishiba ukuti imwe ni mwe bakapepa ba cine. Kwena ilyo nali mu Becerril imyaka 8 iyapitapo, nalito- lele icitabo mu fisooso ico mwacipeelako umwana wandi. Nalicibelenga kabili ukutula lilya line fye, ndamulolela pa- ntu nalishibe ukuti bushiku bumo mukesa. Ine no lupwa lwandi ndefwaya mutusambilishe Baibolo kabili namusu- minisha ukusambilisha na bantu bonse fye muli uno mu- shi.’ “Ala aya amashiwi yalimfikile pa mutima nicikanga fye indukushe ne filamba. Abekala mushi bonse balishile mu kukutika ku mbila nsuma kabili ba John Jairo e balepilibwi-

Colombia: Ba Frank, bapainiya baibela, baletungulula isambililo lyaBaibolokubenaYukpa

54 la abantu ifyo twalelanda mu lulimi balanda kuli iyi ince- nde. Ilyo twalefumako, balitwashimishe ne mpunda apa ku- sendela ifipe. Pali ino inshita tulatungulula amasambililo ya Baibolo 47 ku bena Yukpa 120 abekala mu ncende ishaleka- nalekana ukubikako fya na ba John Jairo no mwana wabo umukashana.” Uwalecusha ba Nte Ayaluka ´ Ba Jose abekala ku Ecuador, bali ni baKatolika abakama- mo na menshi. Balembele ukuti: “Nalipatile sana Inte sha kwa Yehova ica kuti nalibacushishe pa myaka 10. Naletunka abantu ukuti balebacusha no kuboma fye kabili naleeba abantu ukuti ba Nte ni bakabolala. Lyena nga bababika mu fifungo nalefwaya fye ukutila nine ndekoma amaloko ya mu fifungo. Bushiku bumo twalyonawile na motoka ya kwa Nte umo. Ubushiku bumbi twalipoosele honda ya kwa Nte umbi mu cilindi icitali. “Mu 2010 nalilwele icifine ico beta ukuti swine flu. Bado- kota abaleng’undapa banjebele ukuti mfwile ukufuma ku ng’anda yandi iyabelele mu mpili sha Andes no kukukila ku incende imbi iya kabako pa kuti mpole. Naile mu kwikala pe farmu ilya kwa lupwa wandi kabili nine natendeke ukulisu- nga. Apo naleikala fye neka nalefwaisha umuntu uwa kula- landa nankwe. Lelo icampapwishe ca kuti Inte sha kwa Ye- hova e baishile pa farmu! Apo nalefwaisha aba kulalanda nabo, nalisumiine ukulanshanya nabo kabili nalipapile pa fyo baleyasuka amepusho ukubomfya Baibolo. Nalisumine ukulasambilila Baibolo pantu nalefwaya fye ukwishiba bwi- no ba Nte ne fyo basumina. Ilyo nasambilile pa myeshi 6, naliile ku kulongana pa muku wa kubalilapo. Nalitemenwe sana ifyo banangile icikuuku no kutemwa ica kuti nalato- ntonkanya nati, ‘Nalimo aba e bakapepa ba cine.’ Nalilu- ndulwike kabili mu April 2014, nalibatishiwe. “Naleumfwa ububi pa fyo nalecusha ba Nte. Na lyo line, Yehova alimpeele ishuko lya kulomba ubwelelo kuli bamo abo nalecusha. Pa kulongana kwa muputule ukwaliko pa 4 October, mu 2014 balinjipwishe pa fyo nalecusha ba Nte. Batile: ‘Nga balimupeele ishuko lya kulomba ubwe- lelo kubo mwalecusha, nani mwingalombako ubwelelo?’ Ilyo line fye natile kuti natemwa ukulomba ubwelelo kuli munyina Edmundo, nomba nshaishiba uko ningamusanga. Lelo icampapwishe ca kuti kangalila wa muputule alitile uyu munyina kabili aikele ku numa ya cisebele. Abasangi- lwe ku kulongana balilukwishe ifilamba ilyo bamwene uko ine na ba Edmundo twakumbatana pa cisebele no kulila tu- lelila.” “Mwe Yehova Lekeni Inte Shenu Bakansange” Kasuba kamo ninshi nakukaba icine cine, bakasabanka- nya ababa mwi bumba lya mulimo mu musumba wa ´ Asuncion, ku Paraguay, balipwile ukubila imbila nsuma mu

56 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA ncende babapeele ukubombelamo. Lyena balisalilepo uku- twalilila ukushimikila na ku mayanda ayapalamine na iyi ncende babombelemo. Umo pali aba bakasabankanya atile “Nalimo kuli uulepepa.” Pa ng’anda imo, pali umwanakashi uwaposeshe bankashi ninshi alemwentula no kumwentula e lyo abepusha nga ca kuti bali ni Nte sha kwa Yehova. Uyu mwanakashi alilondolwele ukuti umweshi wafumineko alikukile ukufuma ku Bolivia no kuya mu kubombela ku Paraguay. Atile ilyo aali ku Bolivia alesambilila Baibolo. Ku ca bulanda, uko akukiile takwali umwina mupalamano na- ngu umo uwaishibe uko engasanga ba Nte, e ico alipepele ati, “Mwe Yehova lekeni Inte shenu bakansange.” Bulya bwi- ne bushiku bankashi balile pa ng’anda kabili balitendeke no ku musambilisha Baibolo.

Paraguay: Umwanakashi aipwishe bankashi nga baaliniNteshakwaYehova

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 57 Asia na Middle East

 Amaawala 100 pa Myaka 100 IFYALO Ku calo cimo icaba mu Asia, 49 umwanakashi umo uwalumbu-  ka mu mafilimu alitendeke uku- IMPENDWA YA BANTU sambilila Baibolo. Tapapitile ne 4,409,131,383 nshita alitendeke ukulakonka  ifyo alesambilila mu Baibolo ka- BAKASABANKANYA bili alipoosele fyonse ifyo alebo- 718,716 mfya mu kupupa imipashi ne fi-  mpashanya ifya mu mipepele ya AMASAMBILILO YA baBuddha. BAIBOLO Cibusa wakwe amwebele ati, 766,364 “Bushe te kuti uleke ukusambilila

58 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Israel: Balebila imbila nsuma ya Bufumu bwa kwa Lesa ukubomfya ka kompyuta akanono

Baibolo pa myaka fye itatu no kubika amano ku ncito yobe, lyena pa numa ukatendeke ukusambilila na kabili? Amwaswike ati: “Cinshi ningalekela ukusambilila pa myaka itatu e lyo ninshi cansendele imyaka 24 pa kusa- nga Yehova?” Umulungu ali no kulembesha mwi Sukulu Lya Butumi- kishi Ilya Bulesa, aba ku kampani iipanga amafilimu bale- fwaya ukumwingisha incito iyo aali no kubomba pa mya- ka 4 kabili aali no kulafola indalama ishingi. Bamwebele no kuti e bali no kulamusalila ulubali ulwa kwangala mu mafilimu. Lelo alikeene iyi incito. Mu May mu 2014 alifi- kilepo ukuba kasabankanya uushabatishiwa kabili apa- ngile ukuti mu mweshi wa August ali no kubomba amaa- wala 100 mu mulimo. Ilyo bamwipwishe icalengele ukuti akwate amapange ya musango uyu, atile, “Apo Yesu nate- ka pa myaka 100, na ine ndefwaya ukubomba amaawa- la 100 pa kuti nsefye ukuteka kwakwe.” Uyu mwanakashi alifikilishe ipange akwete. Mu January mu 2015, alibati- shiwe kabili pali ino nshita alabomba bupainiya bwa kwa- fwilisha. Ishuko lya Kubila Imbila Nsuma mu Cifungo Mu Sri Lanka bankashi 4 balininine basi no kuya ku ncende ukushaba ba Nte ku kubila imbila nsuma kabili kuli iyi ncende abafulako sana baBuddha. Ubushiku bwa- konkelepo ilyo baleshimikila abantu imbila nsuma, kwa- li umutukami (Monk) na namutekenya umo abatendeke ukuumanya aba bankashi. Ilyo line fye ibumba lya bantu nalimo 30 abakalipe sana lyalibashingulwike. Lyena ba- kapokola balifikile no kusenda bankashi yesu babatwa- la na ku cifungo. Nangu ca kuti tababapeele umulandu nangu umo, balibasungile mu cifungo mpaka ubushiku bwa konkelepo. Mu cifungo bababikile pamo ne fipondo

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 59

Sri Lanka: Bankashi4baleyamukuninabasipakuyamukubila ku ncende ukushaba ba Nte ifyabipa sana kabili fyalebatuka no kubapumya, lelo ba- mwene ukuti lyali lishuko ilya kushimikila abafungwa imbila nsuma. Nkashi umo atile: “Mu cifungo nali pamo na bantalamisoka lelo nalibashimikileko imbila nsuma. Balipapile ukuti na ine nali mu cifungo kabili balinjipwi- she amepusho ayengi pa fyo nasuminamo. Umufungwa umo anjipwishe ukuti, ‘Cinshi ubelele ne nsansa?’ ” Icilye icikalamba ica mu Sri Lanka calisuminisha ukui- lishanya kwesu pa fyo bakapokola baikele pa nsambu sha bankashi yesu ilyo babekalike mu cifungo apabula umu- landu. Uyu mulandu ucili mu cilye ca milandu. Umwanakashi Uushenda Asambilila Icine Ba Michiko bapainiya aba ku Japan balesambilisha Bai- bolo abanakashi bamo abali mu cipatala mu lulimi lwa bankomamatwi. Ba Michiko baipwishe ababomfi ba mu cipatala nga ca kuti kwaliko abalwele na bambi abo be- ngalanda nabo. Lyena ba Michiko bailemona ba Kazumi abomfwa fye lelo ukulanda tabalanda. Ilyo ba Kazumi bali fye ne myaka 23 bali mu busanso bwa pa musebo ubwa balemanike ica kuti tabenda, balaala fye pa busa- nshi kabili no kulya tabalya nangu ukunwa amenshi. Na lyo line, balikwete ifipusho ifingi kabili balisumine uku- labasambilisha Baibolo. Ba Michiko nga baipusha icipusho, ba Kazumi baleso- nta apali icasuko muli paragrafu nelyo ukucilemba fye. Ilyo ba Kazumi bakwete foni, ba Michiko balebebeta ile- mbo lya bushiku nabo cila kacelo. Nangu ca kuti ba Kazu- mi balelwalilako fye, bucibusa bwabo na Yehova bwena bwalekoselako fye ica kuti batile balefwaya ukuba Inte ya kwa Yehova. Ba Kazumi balisambilile Baibolo pa mya- ka 13 kabili ilyo bafishishe imyaka 61, balifikilepo ukuba kasabankanya uushabatishiwa.

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 61 Japan: Ba Kazumi balitemwa ukulemba amakalata aya kukoselesha

Apo ba Kazumi tabenda, aba mu cilonganino balipeka- nyaifyakwafwabaKazumipakutibalekutikakuku- longana konse na ku kulongana ku kalamba. Aba bwa- nanyina nga balelongana, bankashi abalekanalekana balabelenga ifyasuko ifyo ba Kazumi bapekanya. Ba Kazumi balalemba amakalata aya kukoselesha abasa- mbi bonse aba Baibolo abasangwa ku kulongana. Balabi- la imbila nsuma ku babomfi ba mu cipatala na bonse abaya mu kubamona. Pa kubila babeba ati, “Nga mulesa- mbilila ifyaba muli Baibolo mukaba ne nsansa.” Umutukami (Monk) Asambilila Icine Mu calo cimo icaba ku Southeast Asia, nkashi umo ali- kumene no mutukami pa cipatala apo bondapila abantu amenso. Uyu nkashi aipwishe umutukami ati, “Bushe te kuti mutemwe ukuba no bumi ubusuma no kwikala umuyayaya mu ncende iisuma?” Balilanshenye bwino

62 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA sana ica kuti nkashi alimupeele na broshuwa iitila Mule- kutika Kuli Lesa. Uyu umutukami alipeele nkashi ina- mbala ya foni yakwe kabili nkashi nao alipeele iyi ina- mbala kuli munyina. Tapapitile ne nshita munyinefwe alitumiine uyu mwaume foni no kumweba ukuti akayesa- ngwa kulongana pa kuti akayekutika ku lyashi lyaibela. Uyu umutukami alitemenwe sana ifyo aumfwile pa kulo- ngana, maka maka ukwimba inyimbo sha Bufumu kabili alyumfwile bwino sana pa fyo bonse bamupokelele ne nsansa. Uyu mwaume alipwishe munyinefwe nga ca kuti ba Nte balikwata amasukulu ayakalamba uko basambilisha Bai- bolo. Munyinefwe alimulondolwelele ukuti tusambilisha fye abantu Baibolo pa mayanda yabo no kuti aliipeleshe ukulamusambilisha Baibolo. Muli ulya wine mulungu uyu umutukami alipwishishe ukubelenga icipandwa ca kubalilapo ice buuka lya Bushe Cinshi Baibolo Isambili- sha? Alitwalilile ukusambilila, atendeka no kulongana ka- bili aleyasukapo na pe sambililo lya Ulupungu lwa kwa Kalinda. Ilyo uyu mutukami asangilwe ku kulongana kwa mu- putule, umwiminishi wa musambo alimwitile ukuyata- ndala pa musambo. Umulungu wa konkelepo, alyendele pa maawala 10 pa kuyafika ku musambo kabili balimupo- kelele bwino sana. Pa mpela ya mweshi wa February 2015, uyu muntu alilekele ukuba umutukami (Monk) kabili ali- twalilila ukusambilila Baibolo no kulalongana. Uwalubile Amoneka Bapainiya bamo balibatumine ukuyabombela ku nce- ndeimoiyakuIndia uko ba Nte bashabilile imbila nsu- ma pa myaka iingi. Aba bapainiya balisangile ukuti aba- ntu abengi balefwaya ukusambilila icine, e ico batendeke ukufwaya incende iisuma apo bengalalonganina. Ilyo ba- leya ku kutungulula isambililo lya Baibolo, balimwene

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 63 icikuulwa icali tacilapwa kabili balefwaya ukwishiba abe- ne. Ilyo baendeleko panono, balyalwike no kulola ukwali icikuulwa. Ku numa ya ici cikuulwa basangileko nakulu bantu umo kabili bamwebele abati bali ni Nte sha kwa Ye- hova. Uyu nakulu bantu alisansamwike, atile. “Na ine wine ndi Nte ya kwa Yehova,” kabili alibapokelele bwino. Alibalangile impapulo isho apokele mu myaka ya ba 1970 na ba 1980. Abebele ukuti palipitile imyaka 30 ukutula apo asambililepo Baibolo na bapainiya no kuti alelonga- na nangu ca kuti abalume bakwe balemukaanya. Alishini- nkishe ukuti alisangile icine lelo alilekele ukusambilila no kulongana lintu bapainiya baile. Bonse abana bakwe abali 8 bapepa ku macalici ayalekanalekana, lelo uyu na- kulu bantu ena alekaana ukuya kuli aya amacalici.

64 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA India: Nakulu bantu alelanga bapainiya impapulo isho apokele mu myaka ya ba 1970 na ba 1980

Abana ba kwa uyu nakulu bantu balitendeke uku- mupatikisha ukulapepa ku Katolika pa kuti nga afwa bakamushike ifyo bashika baKatolika. Na kabili umwaice wabo umwanakashi aliipeleshe no kubatwala ku Katolika ku kulembesha lelo mu nshila mwalifulile sana imyotoka ica kuti babwelelemo fye ku ng’anda. Lyena abebele ukuti akabatwala ubushiku bwa konke- lepo, lelo alilwele. Bulya bwine bushiku alwele e lyo bapainiya bafikile pa ng’anda ya kwa uyu nakulu ba- ntu. Pali ino nshita uyu nakulu bantu alasambilila Bai- bolo, alalongana kabili alakoselesha abana bakwe na beshikulu bakwe ukulasambilila Baibolo.

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 65 Europe

Baposeshamo Umuntu Umbi

 Abantu abaile mu kulongana IFYALO ku kalamba ukwa bantu abafu- 47 ma ku fyalo ifingi e lyo na beka-  la calo abena Britain balitemenwe IMPENDWA YA BANTU nga nshi pa kulongana ukwali mu 743,421,605 London ku England. Ba Andrew  na ba Elizabeth baliile ku hotela BAKASABANKANYA 1,614,244 ya mu London ukwali no kufikili- la abaile mu kulongana abafumi-  AMASAMBILILO YA ne ku fyalo fimbi pa kuti babapo- BAIBOLO she. Ilyo baingile umufikila abeni 842,091 abesa muli iyi hotela, bamwene

66 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA England: Bamunyinefwe na bankashi balesengela aba bwananyina abaile ku kulongana ku kalamba ukwa bantu abafumine ku fyalo ifingi umwanakashi uwafwele bwino sana ica kuti ba Elizabeth bailemukumbatila pantu bamwene kwati ni Inte ya kwa Yehova. Uyu mwanakashi alipapile sana e ico ba Elizabeth balombele ubwelelo no kumweba abati, “Unjeleleko naci- lamona kwati na iwe wishile mu kulongana!” Lyena umwanakashi abepwishe ati “Kulongana nshi?” Ba Elizabeth basontele pa kapampa ako balembelepo amashiwi ya kusengela ba Nte abaile mu kulongana kabi- li balipapile pa kwishiba ukuti te Nte. Uyu mwanakashi atile, “Cawama sana, nga ndemoneka kwati ndi Nte ya kwa Yehova?” Mu lyashi, ba Elizabeth baishileishiba ukuti uyu mwa- nakashi ni Vivien, mwina Nigeria no kuti baali bena mu- palamano no uyu mwanakashi. Ba Vivien balisumiine ukulasambilila Baibolo kabili balefwaya ukuti abana babo nabo balesambililako Baibolo. Ba Andrew na ba Elizabeth baliile pa ng’anda ya ba Vivien kabili iyi nshita ba Vivien e bakumbatile aba abaupana. Ba Vivien balitemenwe sana pa fyo ba Andrew na ba Elizabeth bacitile ilyo bamonene nabo umuku wa kubalilapo. Ilyo aba abaupana balangile ba Vivien icitabo ca kuti ico Baibolo Isambilisha, balipapi- le sana ilyo ba Vivien balandile ukuti balikwata kale ici icitabo kabili balacibelenga na bana babo bane. Lyena ba Andrew na bena mwabo baebele ba Vivien ukuti nga ba- lefwaya kuti batendeka ne sambililo lya Baibolo muli ici cine icitabo ukwabula ukubalipilisha. Ba Vivien baliteme- nwe nga nshi kabili batile, “Natutendeke ukusambilila ili line!” Inkalata Ukufuma kuli Munyinefwe Umwina Roma Icilonganino ca kubalilapo ica Roma mu Slovakia ca- pangilwe mu November mu 2014. Pa kulongana kwa

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 67 Slovakia: Bamunyinefwe babili balebila imbila nsumakumwanakashiumwinaRoma muputule ukwali bakasabankanya 21 abalanda iciRo- many balibatishiwe. Bonse bafumine mu mushi umo. Ilyo balongene Icibukisho, abantu abasangilweko aba muli ici cilonganino bali 495. Munyinefwe uwabatishiwe nomba line alembele ati: ˇ “Ndi mwina Roma kabili njikala ku Zehra mu Slovakia. Uko njikala abasungu bamona ukuti tuli maGypsies (ulu- ko lwa bantu abashikala pa ncende imo), tuli basanku, tu- labepa no kuti tuli bapupu. Ilyo naile ku calici, abaka- lamba baili icalici banjebele ukuti nshalingile ukuyako kabili balintamfishe. Ukutula fye ilya nshita, nalipatile abasungu. Lelo Inte sha kwa Yehova balinjitile ukuya ku Ng’anda ya Bufumu. Nalisumine ukuya nangu ca kuti na- lemona fye ukuti nabo bene kuti bayantamfya. Lelo ica- mpapwishe ca kuti ilyo nshilaingila na mu Ng’anda ya Bufumu, umusungu alimposeshe ne nsansa. Ilyo kala- nda alelanda ilyashi lya ku cintubwingi, nshaleumfwa no kumfwa naikalile fye ukulatontonkanya ukuti, ‘Nga cinshi cilengele aba bantu ukunsansamukila umusango uyu?’ “Bulya bushiku nshalele, naletontonkanya fye pa fya- citike ku Ng’anda ya Bufumu. E ico nalibweleleko pa kuti injemona nga ca kuti cine cine balya bantu bali fye ne cikuuku. Ilyo nafikile pa Ng’anda ya Bufumu, bali- nsansamukile ukucila ne fyo bansansamukile umuku wa kubalilapo, bali fye kwati banjishibe kale. Nalitwalilile ukulongana kabili mu kupita kwa nshita nalibatishiwe. Na lintu nabatishiwe aba bwananyina tabalekele ukuba ne cikuuku kuli ine, kabili ifyo balecita fyalenenga uku- mona ukuti nalicindama. Inshita shimo balampeela ne fya kulya ifisuma ifyo na abene bashilya lyonse. Ndefwa- ya ukutwalilila ukuba mu cilonganino ca kwa Lesa no ku- lapepa fye Yehova eka.”

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 69 Yehova Alyaswike Ipepo Lya ba Aysel Ba Aysel baleya ku musumba wa Baku ku Azerbaijan ukufuma ku Ganja. Balipepele kuli Yehova pa kuti abafwe ukubila imbila nsuma ku muntu muli basi. Nangu ca kuti ba Aysel balibapeele apa kwikala muli basi, kwali umwa- nakashi umo uwabapatikishe ukwikala mupepi nankwe. Ba Aysel balitwalilile ukulanshanya na uyu mwanakashi kabili balitendeke ukumwebako amashiwi ya mu Baibolo. Uyu mwanakashi aebele ba Aysel ukuti alitemwa Yesu ka- bili alefwaya ukwishibilapo na fimbi. Ba Aysel balipeele uyu mwanakashi inambala ya foni yabo, nao alibapeele inambala ya foni yakwe kabili balilanshenye ukuti baka- monane na kabili. Uyu mwanakashi alilombele na Baibo- lo kuli ba Aysel. Ilyo ba Aysel babweleele ku Ganja, baliilemonana na uyu mwanakashi apo abombela. Uyu mwanakashi aebele ba Aysel ukuti alikwata “akatabo ka mapepo” ako abele- nga cila bushiku. Ba Aysel balipapile ilyo baumfwile uku- ti akatabo ako uyu mwanakashi alelandapo, katabo ka Ukubebeta Amalembo Cila Bushiku aka mu 2013! Ilyo line balitendeke ukumusambilisha Baibolo kabili ba Aysel ba- litemenwe nga nshi pa fyo Yehova abafwile ukuba abashi- pa ukubila imbila nsuma mu lyashi fye. Kalata ya Kutasha Iyafumine ku Mufungwa Iyi kalata iyafumine ku Spain yatile: “Icantanshindefwayaukumutashapafyomubila imbila nsuma ku bantu fye bonse. “Umuku wa kubalilapo ilyo nalanshenyepo ne Nte sha ¨ kwa Yehova ni lintu nali ku Tirane ku Albania nomba na- papita ne myaka 15. Nalipapile lintu Nte ali uwashipa pa kulanda na ifwe nangu ca kuti twali ifipondo 10 mwi bu- mba lyesu. Takwali umuntu nangu umo uwalefwaya uku- landa na ifwe lelo uyu munyina ena alishipile ukulanda

70 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA na ifwe nangu ca kuti twali ne fyanso. Tatiinine ukutwe- bako amashiwi ya mu Baibolo. Nalitemenwe sana filya ali uwashipa. “Nomba napapita ne myaka ine (4) ukutula apo Nte umo aishile mu cifungo umo nali kuno kwine ku Spain no kutendeka ukunsambilisha Baibolo. Nalisumine kabi- li ukutula ilya nshita nalyaluka sana. Nalileka ulubuli ka- bili napapita ne myaka iingi ukutula apo napangilepo imilandu. Pali lelo nalimwishiba Yehova kabili no bumi bwandi nomba bwaliwama sana. Ndomfwana na bafu- ngwa banandi kabili pali ino nshita nine kasabankanya uushabatishiwa ukucila pa mwaka umo. “Nangu ca kuti nalikala mu cifungo pa myaka 12, mu myaka ine (4) iyapitapo, nalikwata insansa ukucila ifyo nali. Cila bushiku ndatootela Yehova pa fyo ancitila. “Napapita imilungu ukutula apo natambiile vidio ya pa jw.org umwaba munyinefwe uo bakakile ku United States. Ifyo natambile muli iyi vidio fyalimfikile sana pa muti- ma. Kwena mu cifyalilwa fye nshikuntukilwa bwangu lelo ilyo natambile ifyo uyu munyinefwe ayalwike no kuta- mpa ukucita ifisuma, nalilukwishe ifilamba.

Spain: Umufungwa alilukwishe w ifilamba lintu atambile vidio iya pa jw.org iyaleti From Prison to Prosperity

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 71 Australia: Kavidio aka mu ciNgeleshi akatila What’s a Real Friend? (Bushe Cibusa Musuma Nani?) ilyo natambile ifyo uyu munyinefwe ayalwike no kuta- mpa ukucita ifisuma, nalilukwishe ifilamba. Yehova atwalilile ukulamwafwa pa kuti mulepilibula impapulo mu ndimi ishingi no kulabila imbila nsuma ku bantu bonse ukubikako fye na fwe bafungwa. Natootela nga nshi.” “Nasuka Naba no Mutende” Ba Felicity abali ne myaka 68 abekala ku Sweden batile, “Nalipopomenwe sana kabili nalefwaisha ukuba no mu- tende. Apo ba Felicity tabatemenwe ifisambilisho fya mu Katolika, batendeke ukufwaya ukwishiba ifyo abantu ba- mbi basuminamo kabili baishileba abaloshi batendeke no ukupupa ifibanda. Ba Felicity batendeke ukumona kwati ubumi bwabo ta- bwacindeme ica kuti balefwaya fye no kuipaya. Ba Felicity batile, “Naebele Lesa ukuti anjebe ifyo alefwaya ukuti incite uku ninshi ndelila no kulila. Ilyo papitile imilungu ibili, naumfwile umuntu alekonkonsha pa cibi. Umwau- me uwalekonkonsha anjipwishe nga ca kutila kuti nate- mwa ukukutika ku Cebo ca kwa Lesa ninshi alemwentula no kumwentula. Lyena natontonkenye nati ‘Mwe Lesa bushe nalombele ukuti muntumine Inte sha kwa Yehova lintu namulombele ukunjeba ifya kucita?’ ” Nangu ca kuti ba Felicity balefwaya ukwisalako icibi ba- lisumine ukusambilila Baibolo mu citabo icitila Ico Bai- bolo Isambilisha. Ba Felicity batile, “Ifyo bansambilishe fyalengele naishiba bwino ifyo Baibolo isambilisha.” Ba Felicity babatishiwe pa kulongana kwa citungu ukwali ku Sweden mu 2014. Pali lelo ba Felicity batila: “Ubu e bumi ubo nalefwaya pa myaka iingi. Nasuka naba no mute- nde.”

72 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Oceania

Ukushipa pa Kulanda na Bakafundisha  Bushiku bumo kafundisha wa IFYALO kwa Emily, umukashana uwa mya- 29 ka 12 uwikala ku Australia alelanda  na bana be sukulu ifyo cawamina IMPENDWA YA BANTU ukukwata ifibusa fisuma. Apo ka- 40,642,855 fundisha alebeba ifya kukwata ifi-  busa fisuma, Emily alilangile ka- BAKASABANKANYA fundisha wakwe kavidio akaba pa 98,353 webu saiti ya jw.org ako beta ukuti  What’s a Real Friend? (Bushe Ci- AMASAMBILILO YA busa Musuma Nani?) Ilyo kafundi- BAIBOLO shaatambisheabanabesukuluaka 66,022

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 73 kavidio, bonse baikele fye tondolo balekutika. Lintu bapwishishe ukutamba balilanshenye pa fyo basa- mbilile muli aka kavidio pe awala limo. Uyu kafundi- sha alitambishe abana be sukulu na bambi iyi vidio. Lyena Emily alangile kafundisha wakwe na banankwe webu saiti ya jw.org. Emily atile, “Yehova alingamfwi- le ukushipa pa kuti nange abana be besukulu bana- ndi webu saiti ya jw.org. Cine cine Yehova alinga- mfwile.” Ukulanga Ifipe Ilyo amakapani yalelanga ifipe fyabo ku cintubwi- ngi nelyo Trade Fair ku Suai, mu Timor-Leste, ba- kasabankanya 5 balile pa kuti nabo baye balange- ko impapulo pali kastandi. Pa kuya uku balyendele amaawala 9 mu mpili. Abantu abaleya mu kumo- na impapulo pali kastandi balepapa sana ukumona impapulo ishilanda pali Baibolo mu ndimi 12 isha- pusanapusana isha muli ici calo. Icalengele ukuti ba- pape ni co mu ndimi ishingi pali ishi tamwali ifitabo. Ilyo umwanakashi umo abelengele umutwe wa bro- shuwa atile, “Citundu candi ici!” Uyu e wali umuku wakubalilapo uo uyu mwanakashi amwenepo ulu- papulo ulwapulintwa mu citundu cakwe iciBunak. Mu nshiku fye shine, bakasabankaya balipeele aba- ntu impapulo 4,571 kabili abantu abengi balefwaya ukulabasambilisha Baibolo pa mayanda. Abengi aba- lefwaya ukulasambilila uyu e wali umuku wakubali- lapo ukumonapo Inte sha kwa Yehova. Abana balita- mbile kavidio akatila, Beni Cibusa wa kwa Yehova pa maawala ayengi mu ciTetun Dili. Bamo pali aba bana

Timor-Leste: Abaice balatemwa ukutamba amavidio ayo beta ukuti Beni Cibusa Wa Kwa Yehova

74 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA balisungile inyimbo shaba muli aka kavidio kabili baleimba ne nsansa. “E fyo Abana be Sukulu Balingile Ukulabelenga” Ba Brian na ba Roxanne bamishonari, balipokele ulusa ukuti baleiminika kastandi kakubikapo impapulo pa koleji iya pa cishi ca Palau. Bailelanshanya no mukalamba wa pa koleji no kumutambishako kavidio ka pa jw.org akalanda pa kubila imbila nsuma ku cintubwingi. Balimushilile ne

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 75 mpapulo shimo isho balefwaya ukubika pali kastandi. Uyu mukalamba we sukulu aebele ba Brian na ba Roxanne ukuti balingile ukulanshanya no mukalamba we sukulu na umbi. Ilyo balanshenye no yu mukalamba, abebele ukuti nomba bakayelanshanya no mukalamba wa ncito pali bonse. Ba Brian batile, “Twalilanshenye bwino no uyu mukala- mba wa ncito, lelo atwebele ukubwelela kuli ulya umukala- mba we sukulu uo twabalilepo ukumona. Ilyo twailemumo- na atwebele ukuti tulembe kalata iya kupokelapo ulusa lwa kulaiminika kastandi kesu pali iyi koleji. Twamwene kwati tabatupeele insambu pantu baikalilile fye ukutupishanya mu bantu bamo bene, na lyo line twalilembe kalata.”

Palau: Ilyo ba Roxanne na ba Brian babikile kastandi pa koleji balilanshenye bwino na bana be sukulu Nangu ca kuti ba Brian na ba Roxanne balemona kwati uyu umukalamba wa koleji takabasuminishe ukubika kasta- ndi pa koleji, na lyo line balile mu kumumona. Ba Brian ba- tile, “Twalipapile ilyo uyu mukalamba we sukulu atwebele ukuti alibelengele ifitabo twamupeele kabili alifitemenwe sana. Atwebele no kuti ifitabo fyesu e fyo abana be suku- lu balingile ukulabelenga.” Lyena alitusuminishe ukulabika kastandi pa koleji. Na kabili ba Brian batile: “Umukalamba we sukulu uo twamwene pa muku wa cibili atwebele ukuti abana be suku- lu abekala pa koleji kuti balaya ku calici uko batemenwe abe- ne, nga balefwaya ukulaisa ku calici ku mwenu kuti tuleba- leta.’ Ine na ba Roxanne twalipapile sana. Kanshi mu nshita ya kuti isukulu likaane ukutupeela insambu, lyalitusumini- she ica kuti lyaliipeleshe no kulatwala abana be sukulu ku Ng’anda ya Bufumu.” Pa bushiku bwa kubalilapo ba Brian na ba Roxanne baile- bika kastandi pa koleji kabili balipeele abantu ifitabo 65, magazini 8 na mabroshuwa 11. Na kabili balilanshenye bwi- no na bana be sukulu. Abakalamba be sukulu bonse babili balibakoseleshe ukubwelelako mu kubila imbila nsuma. Ukutamba Amavidio mwi Tuuka Ilyo ba Lipson ababombela pa Musambo uwaba pa cishi ca Solomon Islands, balebwela mu kubila imbila nsuma, baumfwile Ulwimbo lwa Bufumu lulelila mwi tuuka, e ico baileingila mu kati. Ba Lipson balipapile ukumona uko aba- ntu abengi abaice na bakalamba baletamba vidio iya kuti Beni Cibusa Wa Kwa Yehova umwaba ulwimbo 55 ulutila UmweoWaMuyayayaWasukaWaisa!Ilyoulwimbolwapwi- le ukulila, umwine we tuuka aebele abali mwi tuuku ukuti, “Ninkwata vidio na imbi iyo ndefwaya mutambe.” Lyena abatambishe kavidio akatila Ukwiba Kwalibipa.Ilyoabantu bapwile ukutamba aka kavidio, aebele bonse ukuti belamwi- bila ifipe mwi tuuka.

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 77 Apo na bambi balishile mwi tuuka lyakwe ilyo aka kavidio kaletambika, abebele ati, “Ndefwaya mumfweko ulwimbo ulo natemwa sana.” Alibalishishe ulwimbo 55 na kabili. Lye- na alibatambishe na vidio ya Mulandu shi Mulingile Ukusa- mbilila Baibolo? ne ya kuti Bushe Isambililo lya Baibolo Liba Shani? mu lulimi lwa ciPidgin ulwa ku Solomon Islands. Abantu abengi aba pa cishi ca Solomon Islands tabomfya intaneti, pantu yalikosa umutengo kabili yaba fye mu nce- nde ishinono. Na lyo line, uyu umwine we tuuka, uushili Inte ya kwa Yehova, alebyala imbunto sha cine ku bantu abo atambisha amavidio yesu mwi tuuka lyakwe. Alimwene Ishina lya kwa Lesa mu Citabo Lyonse pali Cimo, abaupana babili balatemwa ukushimi- kila abantu imbila nsuma pali kastandi babikapo impapulo ´ mu Noumea umusumba ukalamba uwa mu calo ca New Caledonia. Bushiku bumo umwanakashi umo aile apo ba- bikile kastandi no kuyasendapo icitabo icitila Bushe Cinshi

78 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Solomon Islands: Shimatuuka alatemwa ukutambisha amavidio ya pa jw.org abaleisa mu kushita

Baibolo Isambilisha? Ilyo papitile fye amamineti 30 uyu mwanakashi alibweleele kuli kastandi ninshi nakwata ne ci- tabo mu minwe. Aipwishe abaupana ati, “Bushe mwalimo- na ifyaba muli ici citabo?” Lyena akupukwile icitabo asonta na paali ishina Yehova. E lyo atila, “Ili e shina lya kwa Lesa! Napapita imilungu iingi ukutula apo natampila ukuya mu laibrare pa kuti fye njishibe icine pali Lesa. Nomba ilyo na- cisenda icitabo, naikala na muli motoka, ico nacibalilapo ukumona ilyo fye nacikupukula, lishina lya kwa Lesa, Yeho- va. Lyena nacitontonkanya ukuti mfwile fye ukubweluluka no kwisamutasha.” Aba abaupana balilanshenye bwino no yu mwanakashi kabili balimulangilile apaba ifyebo na fimbi muli ici cine citabo apatila “Ishina Lya Kwa Lesa—Ifya Kuli- bomfya No Mo Lyalola.” Uyu mwanakashi alilandile ukuti alefwaya ishina lya kwa Lesa mu fitabo fya mu laibrare, lelo nomba alishibe ukwakusanga kastandi lyonse pali Cimo!

UKUBILA IMBILA NSUMA MWI SONDE LYONSE 79 Indonesia ILI lyashi ilisuma nga nshi, lilelanda pa Bena Kristu abaicefya ka- bili abali abashipa ilyo kwali ifimfulunganya mu mitekele ya calo, ne fimfulunganya mu mipepele, na lintu bashimapepo balengele ukuti aba mu buteko babinde umulimo wa kubila imbila nsuma pa myaka 25. Mwalaumfwa ne lyashi lya kwa munyinefwe uo akabu- ngwe ka bakomyunisti kabikile pa mutande wa bantu abo bali no kwipaya, na pali munyinefwe uwali kapitao we bumba lya bampu- lamafunde lelo uwaishileba umwina Kristu umwine mwine. Mwa- labelenga ilyashi ilisuma na limbi pa bakashana babili bankoma- matwi abaishileba ifibusa, kabili mu kupita kwa nshita basangile ukuti kanshi ni bamunyina fye inda imo. Kabili mwalamona ne fyo abantu ba kwa Yehova balebomba bwino umulimo wa kubila imbi- la nsuma mu calo umwaba sana abaShilamu ukucila ifyalo fyonse.

80 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Icalo ca Indonesia

Impanga: Icalo ca Indonesia Abantu: Ifyalo ifyakwata sana caba pa kati ka Australia na abantu abengi pano isonde, ICALO (amakilomita) 737,815 Asia, kabili e cakwata ifishi ifi- ni China, India, na United ngi ukucila ifyalo fyonse pano States e lyo pakonka na ABANTU 256,000,000 isonde . Muli ici calo mwaba ifi- Indonesia. Muli ici calo mwa- BAKASABANKANYA MU 2015 26,246 shi ukucila pali 17,500 kabili ba imitundu ya bantu ukucila muli ifi fine fishi mwaba ama- pali 300. Abantu abekala pa KASABANKANYA UMO ALINGILE UKUSHIMIKILA ABANTU 9,754 bwe, impili ne mitengo iya fishi fya Java ne fishi fya lububa nangu iyasapa sana. Sunda balifula ukufika kuli ABASANGILWE KU CIBUKISHO MU 2015 55,864 Mwaliba ne mpili ishipuulika hafu ya bantu bonse mu calo umulimo ukucila pali 100 kabili ca Indonesia. e mwaba ne mpili ishipuulika bwangu ukucila ifyalo fyonse.

BRUNEI PHILIPPINES Medan MALAYSIA Lake Toba Pematangsiantar Manado NORTH MALUKU Gunungsitoli SINGAPORE Tugala Oyo Nias Borneo Sumatra Kalimantan Manokwari Padang Balikpapan Sulawesi WEST Palembang Jayapura Pangkalanbun MALUKU PAPUA Banjarmasin INDONESIAAmbon PAPUA Makassar JAKARTA Java Bogor Semarang Madura Sukabumi Bandung Surabaya Sumbawa Flores Alor TIMOR-LESTE 0 mi 200 N Yogyakarta Malang Maumere Kediri Bali PAPUA NEW GUINEA 0 km 200 Lombok Waingapu Kupang Timor Sumba ` Rote

82 AUSTRALIA Imipepele: Abantu abengi mu Indonesia baShilamu. Abashala baHindu, abaBudda, nelyo balya abatila Bena Kristu. Abantu abengi muli ici calo balakonka intambi ishaba mu mipepele yabo. Icitundu: Muli ici calo mwaba indimi ukuci- la pali 700 isho abantu balanda. Ululimi ulo abantu aba muli ici calo balanda sana balwita ukuti iciIndonesian. Abantu abengi balanda ululimi ulo balanda mu ncende umo bekala. Ubwikalo: Abantu abengi muli ici calo basangila ubwikalo mu kulima na mu ma- kwebo. Muli ici calo mwaliba amabwe ya mutengo, imiti ya mbao, oilo, imiti uko ba- fumya rubber, ne miti uko abene bapanga amafuta ya cinkondya. Ifya kulya: Aba bantu ifya kulya balima mupunga. Ilingi line balya ifya kulya ifyo ´ beta ukuti nasi goreng (umupunga wa ku- salula, amani, umusalu), ne fyo beta abati satay (inama ya koca) kabili balalya ne fyo batila gado-gado (umusalu uubishi uo bali- la ku muto wa mbalala). Imiceele: Ici calo calikaba sana. Mu mainsa na mu lusuba kulaba icimwela ici- kalambasanakabilimuliicicalomulaloka imfula iibulukuta sana.

84 Ubukwebo bwa Maspaisi MU MYAKA ya ba 1600 ubukwebo bwa maspaisi nangu ifya kulunga mu fya ku- lyaifyakaceenaakasumafyalilengele ubunonshi bwa calo conse bwaya pa muulu nge fi fine fyaba na oilo muno nshiku. Ifi fintu ifyo balunga mu fya ku- lya pamo nga nutmeg na cloves ifyalefuma ku fishi ifyo pali ino nshita beta ukuti Maluku na North Maluku ifyaba mu calo ca Indonesia fyaleshitwa sana ku Bulaya. Abaletandala mu fyalo pamo nga Chris- topher Columbus, Vasco da Gama, Ferdinand Magellan, Samuel de Cham- plain, na Henry Hudson balisangile inshila ya kuli ifi fishi. Kanshi aya yene amaspaisi ya ku Indonesia yalilengele abantu baishiba bwino ifyo incende shi- mo isha mwi sonde shaba.

Nutmeg

Cloves

86 Ukutula mu 1931 ukushinta mu 1950 “Ubushiku bwa Ntendekelo Iinono.” —Seka. 4:10.

Bakasabankanya Bapainiya

30

20

10

0 1930 1935 1940 1945 1950 Ba Nte mu Semarang, Java (nalimo mu 1937)

“ApaPeneepoNdefwayaUkuyatendekela!” Bushiku bumo ba Alexander MacGillivray abaleyangalila imilimo ya pa musambo mu Australia, balisakamene sana ica kuti balifililwe no kwikala pa nshi, kanshi baleti fye baya uku kabili babwele uku mwi ofeshi lyabo. Pa nshiku ishingi, balito- ntonkenye sana pa bwafya bakwete, lelo basukile baishiba ifya kubupwisha. Nomba pa kupwisha ubwafya bakwete balingile ukulanda na ba Frank Rice. Ba Frank abaali ne myaka 28, bali abakosa kabili bali ni bako- lopota (paniya.) Pali iyi nshita baile mu kutandala pa musambo pa milungu fye iinono. Basambilile icine ilyo bali fye abalume- ndo kabili tapapitile ne nshita batendeke umulimo wa bukolo- pota. Balibombele uyu mulimo ukucila pa myaka 10 mu calo ca Australia kabili baleendela pa ncinga, pali bakabalwe, pali ho- ndaelyonapeceletailyainjini.Panumayakwikalaimilungu iinono pa musambo, ba Frank baliipekenye ukuya ku ncende imbi iyo bali no kubatumako. Ilyo Munyina MacGillivray aitile ba Frank kwi ofeshi lyakwe, asontele pali mapu no kubalanga ifishi ifyali ku kapinda ka ku kuso aka Australia. Lyena abepwishe ati: “Bushe kuti mwate- mwa ukuyashimikila abantu imbila nsuma kuli iyi ncende? Pali ifi fishi tapaba kasabankanya nangu umo!” Ba Frank balitemenwe ukumona filya ifishi fya Netherlands East Indies (ifyo ino nshita beta ukuti Indonesia) ifyalemoneka kwati mabwe ya mutengo pali bemba wa Indian Ocean. Pali ifi fishi paleikala amamilioni ya bantu abashabalile abomfwapo imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa. Ba Frank basontele pa musumbaukalambauwaBatavia(uopaliinonshitabetaukuti Jakarta) no kutila, “Apa pene e po ndefwaya ukuyatendekela!”

 Ifi fishi balefita no kuti Dutch East Indies. Papitile imyaka 300 uku- tula apo aba ku Netherlands bafikiile pali ifi fishi pa mulandu wa bukwe- bo bwaliko ubwa maspaisi no kutendeka ukuteka abalipo. Muli lino ilya- shi twakulabomfya amashina ya fifulo aya muno nshiku.

INDONESIA 89 Ukubila Imbila Nsuma mu Java Mu 1931, e lyo ba Frank Rice bafikile mu Jakarta, umusumba uukalamba uwa pa cishi ca Java umwali abantu abapamfiwa sana. Batendeke ukusonkela umuputule mupepi na pa kati ka uyu wine musumba kabili balibikilemo ifibokoshi fya mpapu- lo ishingi ishilanda pali Baibolo, ica kuti nabo balesonkelako balipapile. Ba Frank batile, “Pa kutendeka nalefuluka ku mwesu kabili nali fye kwati ninduba. Nalemona abantu baleenda nabafwala ifisotenamasutiayabuutaninshiinendepibamufyakufwala fyandi ifyatikama ifya ku Australia. Nshaishibe ukulanda ici- Dutch nelyo iciIndonesian. Nalipepele kuli Yehova ukuti anga-

Ba Frank Rice na ba Clem Deschamp mu Jakarta

90 2016 ILYASHI LYA NTE ISHA KWA YEHOVA fwe kabili nalishibe no kuti muli uyu musumba wa makwebo mufwile mwali abantu abalelanda iciNgeleshi. Mulya mwine e mo natendekele ukubila imbila nsuma kabili abantu baliteme- nwe sana ukukutika!” Apo abena Jakarta balelanda iciDutch, ba Frank balyambile ukusambilila ici icitundu kabili tapapitile ne nshita, balitende- keukubilaimbilansumakung’andaneng’anda.Balitendeke no kusambilila iciIndonesian kabili mu kupita kwa nshita, ba- lisukile baishiba no kulanda. Ba Frank batile, “Icabipileko ca kuti nshakwete impapulo nangu shimo isha mu ciIndonesian. Lelo Yehova alingamfwile ukwishibana na kafundisha umwina Indonesia uo nalesambilisha icine icaba mu Baibolo kabili ali- sumine ukupilibula akatabo akaleti Where Are the Dead? Ututa- bo na tumbi twalipilibwilwe kabili tapapitile na nshita abantu abalelanda iciIndonesian balitendeke ukusambilila icine. Mu November 1931, bapainiya na bambi babili ba Clem Des- champ abaali ne myaka 25 na ba Bill Hunter abaali ne myaka 19 balifikile mu Jakarta ukufuma ku Australia. Ba Clem na ba Bill baishile ne celeta ilya injini ilyakwete akayanda kakutinta. Ama- celeta ya musango uyu tayaseekele mu Indonesia. Ilyo baishibe- ko panono ululimi lwa ciDutch, balitendeke ukushimikila aba- ntu imbila nsuma mu misumba iikalamba iya mu Java. Ba Charles Harris bapainiya na bambi abakosa abafumine ku Australia, balikonkele ba Clem na ba Bill. Ukutendekela mu 1935, ba Charles balishimikile abantu abengi mu misu- mba ya mu Java. Baleendela mu kaliceleta aka injini e lyo na pa ncinga pa kuya mu kupeela abantu impapulo mu iciAra- bic, iciChinese, iciDutch, iciNgeleshi, na iciIndonesian. Imyaka imo impendwa ya impapulo iyo balepeela abantu yalefika nali- mo 17,000. Abantu abengi balepapa ubwingi bwa mpapulo isho ba Charles balepeela. Umwaume umo uwa mu buteko mu Jakarta aipwishe ba Clem Deschamp ati: “Bushe bantu banga ababo- mba uyu mulimo ku kabanga ka Java?” Bamwaswike abati, “Muntu fye umo.” Abasasukile ati, “Bushe ulemona kwati kuti nasumina ifyo

INDONESIA 91 Bakabila ba Bufumu nabeminina ) mupepi na kayanda akakwete akaletintwa ne celeta lya injini mu 1938

& Ba Josephine Tan, bankashi bapainiya Pe samba ku kulyo: Ba Charles Harris baleendela pa ncinga na pa kaliceleta ka injini pa kubila imbila nsuma

/ Icilonganino ca Semarang, mu 1940

92 walanda? Kufwile kwaliba abantu na bambi ababomba uyu mu- limo pantu impapulo isho mupeela abantu shaba fye mu mu- sumbaonseuwaJava!” Bapainiya abatampiilepo ukubila imbila nsuma mu Java, ba- libombeshe mu ncende ishalekanalekana pa kuti babile ku ba- ntu abengi. Ba Bill Hunter batile, “Twalibilile mu fishi fyonse kabili abantu abo twaleshimikilako imbila nsuma balifulile nga nshi ica kuti te lyonse twalelanda no muntu umo imiku ibili.” Monse umo balebila, balebyala imbuto sha ku mupashi kabi- li pa numa shalikulile shafika na ku kusepa.—Luk. Mil. 11:6; 1Kor.3:6.

Ba Charles Harris na ba Bill Hunter mu Surabaya, ku East Java, mu 1935

94 2016 ILYASHI LYA NTE ISHA KWA YEHOVA Abena Sumatra Baumfwa Imbila Nsuma Nalimo mu 1936 bapainiya mu Java balanshenye ifya kuyabi- la imbila nsuma ku cishi icikalamba ica Sumatra. Ici cishi caba pa fishi ifikalamba ifyaba mu calo. Pali ici cishi paliba sana ama- bwe ne misumba iingi, amafarmu ayakalamba, inika ne mite- ngo umuloka sana imfula. Aba bapainiya balilanshenye ukuti batume ba Frank Rice kuli ici cishi, e ico balisonkeshenye indalama pa kuti ba Frank be- ndele. Tapapitile na nshita ba Frank balifikile ku Medan, umu- sumba wa mu North Sumatra, basendele ifyola fibili ifyo bale- sendelamo impapulo mwi bala, ifibokoshi 40 ifya mpapulo ne ndalama ishinono isho bakwete. Ba Frank baali ne citetekelo icakosa nga nshi. Ilyo line fye balitendeke umulimo wabo kabi- li balicetekele ukuti Yehova aali no kubapeela fyonse ifyo bale- kabila pa kubomba umulimo wabo kuli iyi incende.—Mat. 6:33. Ilyo kwashele umulungu umo ukuti ba Frank baleke umuli- mo wabo mu Medan, balikumene no mwaume uwafumine ku Netherlands uwabetile ku kunwa kofi. Ba Frank baebele uyu mwaume ukuti balefwaya motoka iya kwendelamo pa kuya mu kubila imbila nsuma muli cilya cishi conse. Uyu mwaume aso- ntele motoka iyafwa iyali mu lubansa, aeba ba Frank ati, “Nga kuti walungisha iyi motoka, kuti nakushitisha pali 100 guil- ders.” Ba Frank bamwaswike abati, “Inshikwete isho indalama.” Lyena alolekeshe ba Frank e lyo abepusha ati, “Bushe cine cine ulefwaisha ukubila imbila nsuma mu cishi conse ica Suma- tra?” Ba Frank bamwaswike abati, “Ee.” Lyena abebele ati, “Cisuma, kanshi nga kuti walungisha, kuti walaendelamo. Ukampeela ilyo ukakwata indalama.” Ilyo line fye ba Frank balitampile ukulungisha iyi motoka ka- bili yalitendeke no kwenda. Pa numa ba Frank balembele abati, “Apo nali ne citetekelo icakosa na motoka umwali amafuta aye- ngi ne mpapulo ishingi, nalimine ubulendo ukuya mu kubila imbila nsuma ku cishi ca Sumatra.”

 Ishi ndalama shilingene na K8,415.00 pali ino nshita.

INDONESIA 95 Pa numa ya mwaka umo, ba Frank balibilile imbila nsuma pa cishi conse kabili balibweleele ku Jakarta. Ilyo bafikile ku Jak- arta, balishitishe motoka pali 100 guilders no kutuma ishi nda- lama kuli ulya mwaume uwa ku Netherlands ku musumba wa Medan. Pa numa ya milungu fye iinono, ba Frank balipokelele kalata kwi ofeshi lya musambo wa ku Australia umo babebele ukuya ku cifulo ca kubombelako cimbi. Ilyo line fye balilongele ifipe fyabo baya na ku Indochina (pali ino nshita ni Cambodia, Laos, na Vietnam).

Ba Henry Cockman bali na ba Jean na ba Clem Deschamp ku Sumatra, mu 1940

96 2016 ILYASHI LYA NTE ISHA KWA YEHOVA Inshila Isho Balebomfya Pa Kubila Imbila Nsuma

Ukubomfya Umulabasa MU 1933, aba bwananyina balipekenye ukuti balebalishi- shako amalyashi ya mu ciNge- leshi pa mulabasa uwali mu Jakarta ayo munyina Ruther- ford alandile. Kabili umwau- me umo uwalesambilila Bai- bolo alebelenga amalyashi ya Baibolo pa mulabasa ayo ba- lembele mu ciDutch. Abantu abengi baletemwa ukukutika kuli aya malyashi ica kuti ilyo bakasabankanya baleya mu mulimo wa mwi bala, balepee- la abantu impapulo ishingi. Ilyo balishishe ilyashi lya ba Rutherford ilyaleti: “Ukwa- mbukila kwa Mwaka wa Mu- shilo pa Mutende no Luba- nda,” bashimapepo ba ku Katolika balifulilwe sana. Balyebele ababomfi babo ukupeela munyinefwe De Schumaker uwatwele ili lyashi ku mulabasa imilandu ya “kuba uwa lwambo, ukubapu- mya, no kubapata.” Munyina De Schumaker alyeseshe na maka ukuipokolola lelo balimupingwile ukuti ali no kulipila indalama ama guilders 25 no kulipila icilye. Uyu umulandu baliusabanke- nye mu nyunshipepala shibili kabili ici calengele ukuti abantu abengibeshibeInteshakwaYehova.

 Ilyashi lya kwa munyina Rutherford lyalisokolwele ifyo baKatolika baitu- mpa mu fikansa fya calo, mu makwebo ne fyo bashisambilisha ifyaba mu Bai- bolo.  Ishi ndalama shalingene nalimo na K2,295.00.

INDONESIA 97 Ukubomfya Ubwato Pa 15 July 1935, ubwato ubo Watch Tower Society yashitile ubwalepele amamita 16 ubo baleita ukuti Lightbearer, bwalifiki- le ku Jakarta pa numa ya kwenda imyeshi 6 ukufuma ku musu- mba wa Sydney, ku Australia. Muli ubu bwato mwali bamu- nyinefwe bapainiya 7 abaipeeleshe ukubila imbila nsuma mu Indonesia, mu Singapore, na mu Malaysia. Bamunyinefwe bali mu bwato bwa Lightbearer

Ukucila pa myaka ibili, bapainiya abaleendela muli ubu bwa- to bwaleya ku fyabu ifikalamba ne finono mu calo ca Indonesia conse no kutwala impapulo ishilanda pali Baibolo ishingi nga nshi. Ba Jean Deschamp batile, “Lyonse ubwato nga bwafika pa cabu icinono, bamunyinefwe baleyasha mashini iyo balelishapo amalyashi ayo munyinefwe J. F. Rutherford uwali presidenti wa Watch Tower Society alandile. Elenganyeni ifyo abena Malay ba- leumfwa nga bamona ubwato ubukalamba bwafika pa cabu no kukutika ku ciunda icikalamba. Ala, ta- kwali nangu cimo icalepapusha abantu ukucila pali ici!” Bashimapepo ba macalici balikalipe sana ukumo- na ifyo bamunyinefwe baali abashipa lintu balebila imbila nsuma kabili balitunkile aba mu buteko uku- lesha ubwato bwa Lightbearer ukulaya ku fyabu ifi- ngi mu Indonesia. Mu December mu 1937, ilyo bale- bwekeshamo ubwato bwa Lightbearer ku Australia, ninshi bamunyinefwe balibila sana imbila nsuma mu Indonesia.

99 Akabungwe Ako Baleita Ukuti Bibelkring

KU KUPWA kwa ba 1930, kwali akabungwe ka mapepo ako balei- ta ukuti Bibelkring (mu ciDutch ili ishiwi lyalola mu kuti “ibumba lya basambi ba Baibolo”). Katendekele kuli bemba beta ukuti Lake Toba mu North Sumatra. Aka kabungwe katendeke ilyo bakafundi- sha abengi bapokeleko impapulo nalimo kuli munyinefwe Eric Ewins, painiya uwalebila imbila nsuma ku ncende iyabela kuli iyi ine bemba mu 1936. Ifyo aba bakafundisha babelengele muli ishi mpapulo fyalengele bafume mwi calici lyabo ilya Batak Protestant Church, kabili batampile ukusambilila Baibolo pa mayanda mu mabumba. Aya amabumba yalikulile nga nshi ica kuti yaishileba ayakalamba sana kabili yalifulile muli iyi ncende. Abali muli aka kabungwe balisambilile ifintu ifingi ifyaba mu Baibolo ilyo balebelenga impapulo isho babapeele. Ba Dame Simbolon abali muli aka kabungwe kabili abasambilile icine mu 1972 batile, “Abantu abali muli aka kabungwe tabalepika sa- lyuti kuli flagi kabili tabalesefya Krisimasi ne nshiku sha kufyalwa. Bamo baleshimikila na bantu imbila nsuma ku ng’anda ne ng’a- nda.” Lelo apo takwali icilonganino ca kwa Lesa ica kutungilila aka kabungwe, tapakokwele batendeke ukulacita ifintu ifishili fya mu Baibolo. Ba Dame Simbolon nabo abali muli aka kabungwe kabili pali lelo ni bankashi, balandile abati, “Abanakashi bale- balesha ukupenta, ukufwala ifibekobeko, ukufwala ifya kufwala ifyo abantu bonse balefwala pali ilya nshita kabili balebalesha no kufwala insapato. Abali muli aka kabungwe balebakanya ukukopwa reji kabili ici calengele aba mu buteko ba- kalipe sana.” Mu kupita kwa nshita, muli aka ka- bungwe mwaishileba amalekano ka- bili kasukile kawa. Ilyo bapainiya ba- bwelele kuli iyi incende ya Lake Toba, abantu abengi abali muli aka kabu- ngwe balisambilile icine.

Ba Dame Simbolon abali  Abantu bamo batila kwaliko inshita ilyo mu kabungwe ka Bibelkring abali muli aka kabungwe bali abengi icipe- nomba ni bankashi sha mano.

100 2016 ILYASHI LYA NTE ISHA KWA YEHOVA Ba Thio Seng Bie  BAFYELWE MU 1906  BABATISHIWE MU 1937  Baali ni baeluda abali ne cishinka abashipikishe akapatulula ka mushobo. Abashimike ili lyashi bana babo abanakashi ba Thio Sioe Nio.

Balibikile Sana Amano ku fya kwa Lesa

MU MAY mu 1963, kwali abantu abapatile abena China bonse abaleikala mu West Java no kubemina balibemine. Ifi ifimfulunga- nya fyabipishe ku Sukabumi uko twaleikala no kucitila amakwebo ya kusendela abantu ifipe mu matraki yesu. Abantu abengi ukubi- kako fye na bena mupalamano baingile mu ng’anda yesu bukali bukali. Twalitinine sana ica kuti twaikele fye mwenso mwenso ilyo baleonaula no kusenda ifipe fyesu. Ilyo aba bantu abankalwe baile, abena mupalamano balishile mu kutusansamusha. Batata balikele nabo pa nshi mu muputule wa kutushishamo. Ilyo bafwaile mu fipe ifyaonaike, balisangilemo Baibolo yabo iya ciSundanese. Balikupukwile no kweba abena mupalamano besu ukuti Baibolo yalisobele ukupakaswa kwa mu- sango uyu. Lyena balibalondolweleleko pe subilo lya nsansa ishi- kaba mwi sonde lyonse ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bukalateka. Batata tababikile amano ku kunonka ifyuma. Lyonse baletwe- ba ukuti: “Ifya kwa Lesa e fyo tulingile ukulabikako sana amano!” Ala tulatasha sana pa fyo bali ica kumwenako icisuma ica kuti ba- mayo, na fwe bana bonse 6, bashikulu abali ne myaka 90 ukubi- kako fye na balupwa wesu abengi na bena mupalamano twalisa- mbilile icine.

INDONESIA 101 Ba Theodorus Ratu

Abantu mu West Java Basambilila Icine Mu 1933, ba Frank Rice baitile ba Theodorus (Theo) Ratu, abekashi ba ku North Sulawesi pa kuti balebafwilishako ukubo- mbela pa cifulo apo balesungila impapulo mu musumba wa Jak- arta. Ba Theo batile, “Nalitemenwe sana umulimo wa Bufumu kabili natendeke ukulabila imbila nsuma pamo na munyine- fwe Rice. Pa numa twatampile ubulendo bwa kulashimikila aba- ntu imbila nsuma na ba Bill Hunter mu Java, lyena nalile mu kushimikila na bamunyinefwe abaleenda no bwato ubo baleita ukuti Lightbearer mu musumba wa Sumatra.” Ba Theo e babali- lepo ukusambilila icine mu Indonesia kabili balibombele bupai- niya pa myaka iingi mu Java, mu North Sulawesi, na mu Suma- tra. Umwaka wa konkelepo ba Bill Hunter balipeeleko ba Felix Tan, abalesambilila mu Jakarta, akatabo akaleti Where Are the Dead? (Abafwa Baba Kwi?) Ilyo ba Felix babwelelemo ku mwabo ku Bandung, ku West Java, balilangileko abaice babo ba Dodo aka katabo. Bonse balipapile sana ukusambilila ukuti umuntu wa kubalilapo Adamu takwete umweo uushifwa. Na kuba, Ada- mu ali mweo. (Ukute. 2:7) Apo ba Felix na ba Dodo balefwaisha ukwishibilapo na fimbi, batendeke ukufwailisha impapulo isha- sabankanishiwe ne Nte sha kwa Yehova mu matuuka umo ba-

102 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA shitisha ifitabo ifyalekanalekana. Ba Felix na baice babo balyebe- leko aba mu lupwa lwabo ifyo basambilile muli aka katabo. Ilyo bapwishishe ukubelenga ifitabo fyonse ifyo basangile mu matuuka, balilembeele abalebombela pa cifulo apo balesungi- la impapulo mu Jakarta. Balipapile ilyo bamwene munyinefwe Frank Rice abatandalila no kubaletela impapulo ishipya. Ilyo fye munyina Rice abwelele ku Jakarta, ba Clem Des- champ na bena mwabo ba Jean baile ku musumba wa Ba- ndung pa nshiku 15 ninshi e lyo baupene fye. Ba Felix batile, “Munyinefwe Deschamp alitwipwishe nga ca kuti bonse mu lupwa twalefwaya ukubatishiwa. Kanshi ine, ba mayo, (Kang Nio), umwaice wandi Dodo na nkashi yandi Josephine (Pin Nio) twalibatishiwe.” Ilyo bonse babatishiwe balimine pamo na ba Clem na ba Jean pa lwendo lwa kubila imbila nsuma pa nshi- ku 9. Ba Clem balilangile ulu lupwa ifya kushimikila abantu imbila nsuma ukubomfya Kardi ya kushimikililapo iyakwete

 Pa numa, abaice abaume batatu aba ba Felix na bawishi balibatishiwe. ´ Bankashi yabo ba Josephine balyupilwe kuli ba Andre Elias kabili bonse babili balile kwi Isukulu lya Gileadi. Ilyashi lya ba Josephine lyali muli Lo- leni! iyafumine mu September 2009.

Ulupwa lwa ba Tan

INDONESIA 103 amashiwi ayanono aya mu Baibolo mu ndimi shitatu. Tapapitile na nshita, ibumba ilinono ilyali mu Bandung lyalikulile lya- ba icilonganino kabili e cali icilonganino icalenga bubili mu Indonesia. Akasote ka kwa Papa Bashimapepo balifulilwe icine cine pa fyo ba Nte babilile sana imbila nsuma. E ico balitampile ukulemba ifintu ifibi mu nyu- nshipepala pa fyo ba Nte basuminamo na pa mulimo uo balebo- mba. Ilyo abakalamba ba muli Dipartimenti ilolekesha pa mipe- pele baumfwile ifyo bashimapepo balelanda, baitile ba Frank Rice pa kuti bayebalubulwisha. Munyina Rice alyaswike bwino ifipusho balemwipusha kabili abakalamba ba mu buteko balisu- minishe ukuti ba Nte batwalilile ukulabomba umulimo wabo ukwabula ukubapumfyanya. Muli ba 1930, abengi abaleteka ifishi fya mu Indonesia taba- sakamene pa mulimo wa kubila imbila nsuma uo ba Nte balebo- mba. Lelo ilyo ubuteko bwa ba Nazi ubwa ku Germany bwate- ndeke ukuteka ku Bulaya, bamo muli ubu buteko, maka maka baKatolika, balitampile ukupakasa ba Nte. Ba Clem Deschamp batile, “Umubomfi wa buteko umo uwalelolekesha pa fipe ifya- leingila mu calo kabili uwalepepa ku katolika, alipokele ifipe no kulesha impapulo shesu ukwingila mu calo pantu alitubepeshe ukuti twalilembelemo ifyebo ifibi pa buteko bwa ba Nazi. Ilyo natumineko foni no kwipusha pa mpapulo, banjebele ukuti uyu mubomfi ali pa cuti. Na lyo line, uwalebombelako pali iyi nshi- ta uushali katolika alitusuminishe ukusenda impapulo kabili atwebele no kuti ‘ala musende fye shonse ilyo uulolekesha pa fipe talabwela ku cuti!’” Ba Jean Deschamp batile “Inshita imo ababomfi ba buteko ba- litwebele ukuti kwali ifikope fibili ifyo twalingile ukulepula mu citabo icaleti Enemies (Abalwani). Mwali icikope ca nsoka iya mutwe wa muntu icaleiminako (Satana) na cilende uwakolwa

 Ilyo Inkondo ya Calo Iyalenga Bubili yapwile, ba Frank balibweleele ku Australia uko bailetendeka ukukwata ulupwa lwabo. Munyinefwe Rice apwile umulimo wakwe uwa pano calo mu 1986.

104 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Ifikope fibili ifyali mwi buku ilyo baleita ukuti Enemies (Abalwani) ifyo bapitulwikemo ku bakalambababuteko

(imipepele ya bufi). Bonse babili bafwele utusote uto bapapa ba- fwalako. Twalefwaisha ukupeela abantu ici citabo. E ico ifwe ba- tatu twaileikala pa cabu nelyo apo amato yafikila ninshi akasuba nakabalika tulefwaya ifikope fya kwa papa na cilende mu fitabo ifingi nga nshi pa kuti tufifutemo!” Ilyo inkondo yali fye mupepi no kubuka mu Bulaya, twalitwa- lilile ukusansalika ubumbimunda bwa baba mu mipepele ya bufi na fintu imipepele ya bufi yafwilisha ababa mu fikansa fya calo. Ici calengele ukuti bashimapepo batendeke ukutunka aba mu buteko ukubinda umulimo wesu kabili impapulo shesu ishi- ngi balishibindile. Na lyo line, aba bwananyina balitwalilile fye ukubomba umu- limo kabili balibomfeshe bwino mashini ya kupulintilako iyo bapokelele ku Australia. (Imil. 4:20) Ilyo ba Jean Deschamp ba- lelondolola inshila isho balebomfya pa kubila imbila nsuma pali iyi nshita, batile, “Lyonse nga twapulinta akatabo nelyo

 Ifi fikope fyalelanga ifyo ilembo lya Ukusokolola 12:9 na ilembo lya Ukusokolola 17:3-6 lilandapo.

INDONESIA 105 magazini, twaletwala kope ku ba mu buteko pa kuti bamonemo e lyo batwebe nga kuti twapeela abantu nelyo iyo. Twalepulinta no kupeela abantu ulupapulo pa kutendeka kwa mulungu. Lye- na pa mpela ya mulungu e lyo twaletwala kope kuli loya wa bu- teko. Nga ca kuti uyu loya atukaanya ukupeela abantu ulupapu- lo, twaleumfwa ububi sana kabili twalebwelelamo twayapulinta lumbi.” Aba bwananyina abalepeela abantu impapulo isho babindile baali abacenjela sana pa kuti bebekata kuli bakapokola. Ku ca kumwenako, bushiku bumo ilyo ba Charles Harris baleshimikila abantu imbila nsuma mu Kediri, ku East Java, baileshimikila umukalamba wa bakapokola uwa muli uyu musumba. Uyu mukalamba wa bakapokola atile, “Ni kale ntampile uku- kufwaya. Lolela nsende ipepala apo nalemba ifitabo fyenu ifyo babinda.” “Ilyo uyu kapokola alefwaya ipepala mu ng’anda mu mwa- kwe, nalifishile impapulo mu matumba ya mu kati ke koti lya- ndi. Ilyo abwelele, namupeele ututabo 15 uto bashabindile. Ale- shimunuka pa kumpeela umusangulo, lyena mu nshila naile ndepeela abantu impapulo isho babindile.” Ukupulinta Impapulo na Lintu Balebalesha Ilyo Inkondo ya Calo Iyalenga Bubili yakosele sana mu Bula- ya, aba bwananyina ku Netherlands balilekele ukutuma impa- pulo ku Indonesia. Na lyo line, aba bwananyina balishibile kabela ukuti baali no kukwata ubwafya, e ico balipekenye ukula- pulinta magazini mu Jakarta. Magazini iyo baleita ukuti Con- solation (pali ino nshita ni Loleni!) iya kubalilapo mu Indonesia yafumine mu January 1939, e lyo Ulupungu lwa kwa Kalinda lwena lwafumine pa numa. Lyena aba bwananyina balishitile mashini iinono iya kupulinta impapulo kabili e yo batendeke ukulapulintapo magazini. Na kabili, mu 1940, aba bwananyina mu Indonesia balipokelele mashini iikalamba iya kupulintilako ukufuma ku Australia iyo batampile ukubomfya ukulapulintila- ko ututabo na mabroshuwa mu ciIndonesian na mu ciDutch ka- bili e balelipila indalama shonse isho balebomfya pa kupulinta.

106 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Ifipe ifya kubomfya pa kupulinta fyafika apo balepokelela ifipe mu Jakarta

Pa 28 July 1941, ubuteko bwalibindile impapulo shonse isha ba Nte. Ba Jean Deschamp batile: “Bushiku bumo akacelo nali mu ofeshi ndetaipa, namona fye bakapokola batatu baingi- la, kabili uwali umukalamba pali aba bakapokola aali mwina Netherlands uwafwele yuniformu iya intepe ishingi. Tatwapapi- le ukumona aba bakapokola, pantu ilyo tabalaisa twalyufwile amang’umfung’umfu ku bantu ukuti ubuteko bwali no kubinda impapulo shesu. Uyu mukalamba uwali ne cilumba alibelenge- le icikalata icitali kabili atwebele ukuti tumutwale uko twalepu- lintila impapulo pa kuti ayekoma icikuulwa umwali mashini. Lelo abena mwandi bamwebele ukuti iyi mashini bashitishe ubushiku bwafumineko!” Na lyo line, icawemeko ca kuti tabatubindile ukubomfya Bai- bolo. Kanshi aba bwananyina balebomfya Baibolo pa kubila imbila nsuma ku ng’anda ne ng’anda kabili baletungulula na masambililo ya Baibolo. Apo inkondo yali mupepi no kubuka mu Asia, bapainiya bonse abafumine ku fyalo fimbi balibebele ukubwelelamo ku Australia.

INDONESIA 107 Twali Kwi Koli Lya Bena Japan Mu kutampa kwa mwaka wa 1942, abashilika ba ku Japan balipitile mu Indonesia na cimotoka cabo icikalamba kabili balisanshile abekala calo. Bamunyinefwe abengi balebapatiki- sha ukubomba incito ishakosa pamo nga ukupanga imisebo e lyo no kushiika ifilindi. Abalekaana ukutungilila inkondo ba- lebakaka mu fifungo umwali ifiko sana no kubacusha nga nshi ica kuti bamunyinefwe batatu balifwilile mu cifungo. Nkashi Johanna Harp umwina Netherlands uwaleikala ku kamushi aka kutali akali pa mpili sha ku East Java alefisama pa kushimikila pa myaka ibili. Apo ena na bana bakwe tababaka- kile, balikwete ubuntungwa bwa kupilibula ibuuku ilyakwete

Ba Johanna Harp, abana babo abanakashi babili na cibusa wabo ba Beth Godenze (pa kati)

108 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA umutwe uwaleti Salvation elyonaUlupungu lwa kwa Kalinda ulwa mu ciNgeleshi ukulupilibwila mu ciDutch. Lyena nga bapilibula, baletumina aba bwananyina mu Java monse. Ba Nte abashali mu fifungo balitwalilile ukukumana mu mabumba ayanono e lyo kabili bali abacenjela pa kulashimi- kila. Ba Josephine Elias batile(abo baleita ukuti ba Tan), “Lyo- nse ilyo naleya mu kushimikila abantu imbila nsuma nali uwacenjela. Pa kushimikila abantu pa mayanda yabo, nalese- nda akabokoshi ka cangalo ico beta ukuti chess pa kuti abantu balemona fye ukuti naleya mukuteya ici cangalo.” Ba Felix na bena mwabo ba Bola balecita kwati baleshitisha isopo pa ku- shimikila ku ng’anda ne ng’anda. Ba Felix batile, “Lyonse nga tulebila imbila nsuma, inengu sha kabungwe ka bakapokola ba ku Japan ako baleita ukuti Kempeitai shaletukonka konse uko twaya. Pa kuti betutunganya, twalemonana na basambi ba Baibolo pa nshita ishalekanalekana. Abasambi 6 pa bo twa- lesambilisha balilundulwike ica kuti no kubatishiwa balibati- shiwe nangu ca kuti pali iyi nshita kwali inkondo. Ifimfulunganya mu Jakarta Nangu ca kuti aba bwananyina balishipikishe amafya ilyo kwali inkondo, kwali ubwesho na bumbi ubukalamba ubo ba- kwete. Aba mu buteko bwa Japan balyebele bonse abafumine ku fyalo fimbi (ukubikako na bo abafyashi babo baali bena China na bena Indonesia) ukuti balingile ukulembesha no ku- kopwa reji iya kulanga ukuti umuntu nalapa ukulabombela e lyo no kuba uwa cishinka ku buteko bwa bena Japan. Bamu- nyina abengi tabaishibe nga ca kuti nabo bene balingile uku- lembeshako. Ba Felix Tan balondolwele ukuti: “Aba bwananyina mu Jak- arta baletukoselesha ukukaana ukukopwa amareji. Lelo twa- lipwishe aba mu buteko nga kutila kuti twayalulako ama- shiwi yamo pali reji. Mu nshita ya kulemba ukuti ‘nalapa

 Ilyo inkondo yapwile,uwalipo umwaice pa bana abanakashi aba kwa nkashi Harp aliile kwi sukulu lya Gileadi kabili abwelele ku Indonesia ni- nshi ni mishonari.

INDONESIA 109 Ba Josephine Elias bali na ba yabo ba Felix

ukulatungilila abashilika ba calo ca Japan,’ tulembepo ukuti ‘nasumina ukulanakila’ abashilika ba ku calo ca Japan. Aba mu buteko balitusuminishe, e fyo twakopelwe na mareji. Ilyo aba bwananyina mu Jakarta baumfwile ukuti twalikopwa amareji, batendeke ukutwita ati abasangu kabili balilekele no kulanshanya na ifwe.” Ku ca bulanda, bamunyinefwe abakoselepo sana mu Jak- arta, balibekete kabili tabatwalilile ukuba ne cishinka. Munyi- nefwe umo uwatwalilile ne cishinka balimwikete no ku mu- ´ ´ kaka mu cifungo pamo na ba Andre Elias. Ba Andre batile, “Nalilanshenye nankwe pa kukopwa reji no kumwafwa uku- mfwikisha umo fyonse ifyo twacitile fyalolele. Aliicefeshe no kulomba ubwelelo pa fyo alekele ukulanshanya na ifwe. Lyena twalitwalilile ukulanshanya no kukoseleshanya. Ku ca bula- nda, uyu munyinane alifwile pa mulandu wa mikalile ububi mu cifungo.” Merdeka (Ubuntungwa) Ilyo inkondo yapwile mu 1945 aba bwananyina balefwaisha ukutwalilila ukubila imbila nsuma. Munyina umo uo bakaki- le no kucusha sana mu cifungo pa myaka iingi, alembele aba ku musambo wa Australia ukuti: “Balinkaka mu cifungo pa

110 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA myaka ine, lelo nalitwalilila ne cishinka. Nangu mpite mu ma- fya ya musango nshi, nshalaba aba bwananyina. Napapata ntumineniko ifitabo.” Impapulo isho balefwaisha shalifikile mu calo. Pa kubali- lapo shali fye ishinono, lyena balipokelele ishingi. Ibumba lya bakasabankanya 10 mu Jakarta balitendeke ukupilibwila impapulo mu ciIndonesian. Pa 7 August 1945, intungulushi sha mu kabungwe ka fika- nsa fya calo umwali abantu abalelwila ubuntungwa bwa calo ca Indonesia, shalibilishe ukuti icalo ca Indonesia caleka uku- latekwa na bena Netherlands. Ici calengele ukuti abena In- donesia balwishe imitekele ya bena Netherlands pa myaka ine. Abantu abengi nga nshi balifwile mu calo kabili abantu ukucila pa mamilioni 7 tabakwete amayanda. Pa myaka yonse ilyo mu calo mwali ifimfulunganya aba bwananyina balitwalilile fye ukulabila imbila nsuma ku ng’a- nda ne ng’anda. Ba Josephine Elias batile, “Abaletungilila aka kabungwe akalelwila ubuntungwa, baletupatikisha ukulapu- nda ati, ‘Merdeka,’ icalola mu kuti ‘Ubuntungwa.’ Lelo twali- bebele ukuti tatuibika mu fikansa fya calo.” Mu 1949, ubute- ko bwa bena Netherlands bwalibweseeshe amaka ku bene ba calo kabili batendeke ukulaita ici calo ati Republic of the Unit- ed States of Indonesia (pali ino nshita ni Republic of Indone- sia). Ilyo umwaka wa 1950 walefika ninshi aba bwananyina mu Indonesia balishipikisha amafya pa myaka nalimo 10. Na lyo line, kwali umulimo uukalamba uo baali no kubomba. Bushe baali no kucita shani pa kuti babile imbila nsuma ku mamilio- ni ya bena Indonesia? Abantu kuti bamona kwati uyu mulimo te kuti ubombwe! Lelo aba bwananyina balikwete icitetekelo kabili balitwalilile ukulabila no kucetekela ukuti Yehova aali no ‘kutuma ababomfi mu mulimo wakwe uwa kulobolola.’ (Mat. 9:38) Ifi fine e fyo Yehova acitile.

 Ubuteko bwa Netherlands bwalitwalilile ukulateka icishi ca West Papua (pali ino nshita ni West New Guinea) mpaka na mu 1962.

INDONESIA 111 ´ Ba Andre Elias  BAFYELWE MU 1915  BABATISHIWE MU 1940  Baali bapainiya abatwalilile ukuba abashipa lintu balebatiinya ilyo balebalubulwisha.

Painiya Uwali Uwashipa

ILYO kwali Inkondo ya Calo Iyalenga Bubili, munyinefwe Elias no mwina mwakwe Josephine balibetile ku mukalamba wa mu buteko mu Sukabumi, ku West Java ukwali iofeshi ilikala- mba ilya bakapokola ba ku Japan ilyo baleita ukuti Kempeitai. ´ Ilyo bafikile kuli ili ofeshi, babalilepo ukulubulwisha ba Andre. Lyena balibepwishe ifipusho ifingi mu kukonkana pamo nga: “Bushe Inte sha kwa Yehova ni bani? Bushe mulakaana ubu- teko bwa Japan? Bushe uli nengu?” ´ Ba Andre bamwaswike abati, “Tuli babomfi ba kwa Lesa wa Maka Yonse kabili tapali nangu cimo icabipa ico tucitile? Lye- nauyuumukalambawabakapokolaasomweneulupangaku cibumba ulo baleita ukuti samurai no kulwimya mu muulu. ´ “Inga nakwipaya kuti caba shani?” Ba Andrebakontamine pe tebulo mwi ofeshi lya uyu muntu no kupepa mu mutima. Ilyo papitile akashita, uyu mukalamba wa bashilika aponene ´ mu nseko e lyo aeba ba Andreati,“Kwenawalishipa!”Pa numa, aitile ba Josephine mwi ofeshi. Ilyo ba Josephine ba-

112 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA ´ mwaswike fimo fine ifyo ba Andre bamwaswike, apundile ati, “Fumeni apa! Tamuli nengu iyo.” Ilyopapitileimyeshiiingi,“ababwananyinababufi”balibe- ´ peshemunyinefweAndre kabili balimukakile mu cifungo. (2 Kor. 11:26) Pa myeshi iingi alelya fye utwa kulya uto aletoo- lelesha mu cifungo. Na lyo line, alitwalilile fye ukuba ne cishi- ´ nka. Ilyo ba Josephine baile mu kumona ba Andre, babate- peleshe abati: “Wisakama. Nampo nga bakanjipaya nelyo bakankakula, nkatwalilila fye ukuba ne cishinka kuli Yeho- va. Kuti cawamapo bansenda icitumbi ukucila ukupondokela Lesa.” ´ Pa numa ya kwikala mu cifungo pa myeshi 6 ba Andreba- lilubulwile mu cilye cikalamba ica mu Jakarta kabili balibafu- mishe mu cifungo. Ilyo papitile imyaka 30, loya wa buteko uwa mu musumba ´ wa Manado uwabela ku North Sulawesi, alitile ba Andrekwi ofeshi lyakwe ku kubalubulwisha. Pali iyi nshita ninshi ubute- ko bwa Indonesia bwalibinda Inte sha kwa Yehova muli ici ´ calo. Uyu loya aipwishe ba Andreati,“Bushenawishibaukuti ubutekobwalibindaInteshakwaYehovanakabili?” ´ Ba Andrebamwaswikeabati,“Eenalishiba.” Lyena abepwishe ati, “Bushe nauipekanya ukuleka ukuba Inte ya kwa Yehova?” ´ Ba Andre balikape nga nshi balayuma na pa cifuba pa ku- mwasukaabati,“Ngaulefwayakutiwafumyamoumutima, lelo te kuti undeshe ukuba Inte.” ´ Pa numa, uyu loya alilekele ba Andre baya kabili tabacushi- shepo na kabili. ´ Ba Andre bafwile mu 2000 ninshi bali ne myaka 85. Bali- bombeshebupainiyapamyaka60.

INDONESIA 113 Ukutula mu 1951 ukushinta mu 1976 “Icebo ca kwa Yehova Calelunduluka no Kusalangana.” —Imilimo 12:24.

Bakasabankanya Bapainiya

4,000 3,500 3,000 2,500 2,000 1,500

1,000 500

0 1951 1955 1960 1965 1970 1976 Abali mu cilonganino ca Surabaya mu 1954

Bamishonari Abapwishishe Isukulu lya Gileadi Baisa mu Indonesia Mu July 1951, aba mu cilonganino ca mu Jakarta balilonge- ne ku kupokelela ba Peter Vanderhaegen, bamishonari ba ku- balilapo ukwisa mu Indonesia ukufuma kwi Sukulu lya Gilea- di. Ilyo umwaka walepwa, bamishonari na bambi 15 balishile ukufuma ku Australia, ku Germany na ku Netherlands ica kuti ne mpendwa ya bakasabankanya yalikulileko mu Indonesia. Ba Fredrika Renskers bamishonari abafumine ku Nethe- rlands batile, “Naletontonkanya ukuti nakulabomfya fye ama- boko no mutwe pa kushimikila abantu imbila nsuma ku ng’a- nda ne ng’anda, lelo apo abantu abengi balelanda iciDutch, nalitampile ukulanda ulu ululimi pa kubashimikila imbila nsuma.” Ba Ronald jacka abafumine ku Australia nabo batile, “Bambi pa kubila imbila nsuma, twalebomfya kardi apale- mbelwe ilyashi lya Baibolo ilipi fye mu ciIndonesian. Kanshi ilyo nshilakonkonsha pa ciibi nalelolesha pali kardi e lyo nala- nda amashiwi ayalembelwepo ku mutwe fye. Apo bamishonari balebombesha mu mulimo wa kubila imbila nsuma, mu mwaka fye umo bakasabankanya abaali 34 bafikile 91. Pa 1 September 1951, ba Watch Tower Society bali- swile Iofeshi lya musambo pa ng’anda ya kwa munyina Andre Elias mu Central Jakarta. Ba Ronald Jacka e bo basontele uku- ba umubomfi wa musambo. Abaleikala Mu Fishi Fimbi Nabo Basambilila Icine Mu Novenber 1951, ba Peter Van balibatumine ukuya mu kubombela ku Manado mu North Sulawesi uko ba Theo Ratu na bena mwabo bapangile ibumba ilinono ilya bakasaba- nkanya. Apo abantu abaleikala mu Manado baleimona uku- ti bena Kristu, balicindike sana Icebo ca kwa Lesa. Kanshi balesumina ukulanshanya na ba Nte kabili balebepusha no kuti babalondolweleko ifyo Baibolo isambililsha. Ilingi line,

INDONESIA 115 balelanshanya na bantu abaleba 10. Lelo nga papita fye ama- mineti nalimo 15, abantu balefika nalimo 50. Kabili nga papi- ta fye iawala limo abantu balefika na 200 ica kuti baleselela na pa ncende iikulileko. Ku kutampa kwa mwaka wa 1952, ba Albert na ba Jean Maltby balifwaile ing’anda apa kwikala bamishonari mu Sura- baya ku East Java. Uyu e musumba walenga bubili pa misu- mba iikalamba mu Indonesia. Lyena bankashi 6 bamishonari, ba Gertrud Ott, ba Fredrika Renskers, ba Susie na ba Marian Stoove, ba Eveline Platte, na ba Mimi Harp balishile mu kubo- mbela pamo nabo. Ba Fredrika Renskers batile: “Abantu abe-

Ing’anda ya bamishonari mu Jakarta

116 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA ngi mu Surabaya baali baShilamu kabili baali bwino sana. Apo abantu abengi balefwaisha ukusambilila icine, tacayafi- she ukutendeka amasambililo ya Baibolo. Mu myaka fye itatu, mu cilonganino ca mu Surabaya mwali bakasabankanya 75.” Nalimo pali iyo ine inshita, umwaume umuShilamu Azis, uwa ku Padang, ku West Sumatra alilembeele aba kwi ofeshi lya musambo no kubeba ukuti alefwaya ukumwafwa ukwishi- ba Lesa. Uyu mwaume alisambililepo na bapainiya abena Aus- tralia mu myaka yaba 1930, lelo isambililo talyatwalilile ilyo abena Japan baleteka mu Indonesia. Bushiku bumo alisangile icitabo icapulintilwe ne Nte sha kwa Yehova. Alembele ukuti “Ilyo namwene adresi ye ofeshi lya musambo mu Jakarta mu citabo, nalitampile ukufwaisha ukusambilila na kabili.” Bwa- ngu bwagu balitumine kangalila wa muputule Frans van Vliet ku Padang. Ilyo bafikile basangile ukuti ba Azis balyebeleko na bena mupalamano babo ba Nazar Ris ababomfi ba buteko ka- bili nabo bene balefwaisha ukusambilila Baibolo. Bonse babi- li ne ndupwa shabo balisambilile icine. Munyinefwe Azis ali- bombele bueluda ne cishinka. Munyinefwe Nazar Ris na o aishileba painiya waibela kabili abana bakwe abengi ni baka- sabankanya ababombesha. Tapapitile na nshita ba Frans balitandalile munyina uwale- kele ukushimikila, uwalewamya icikuulwa umo balewamisha oilo icaonaike ilyo kwali inkondo mu Balikpapan. Ba Frans ba- leya nankwe mu mulimo kabili balemukoselesha ukulasambi- lisha abantu abengi Baibolo. Ilyo uyu munyinefwe ashila- bwelelelamo ku Netherlands, alipangile ibumba ilinono ilya bakasabankanya mu Balikpapan. Pa numa, nkanshi Titi Koetin ninshi e lyo abatishiwe fye ali- kuukile ku Banjarmasin, ku South Kalimantan. Nkashi Titi ali- shimikile ba lupwa wakwe imbila nsuma mu mushi wa Dayak kabili alyafwile abantu abengi ukusambilila icine. Bamo pali aba abasambilile icine balibwelelemo ku mishi yabo ku Kali- mantan kabili bailepanga amabumba ayakulile yaba ne filo- nganino ifyakosa.

INDONESIA 117 Ba Frans van Vliet na baice babo ba Nel

Ukupulinta Impapulo mu ciIndonesian Apo bamunyinefwe balebombesha ukubila imbila nsuma ku bantu abengi, balingile ukukwata impapulo isha mu ci- Indonesian ishingi. Mu 1951, icitabo ca kuti “Lekeni Lesa Abe Uwa Cine” calipilibwilwe mu ciIndonesian lelo aba mu bute- ko balyalwile ifya kulemba amashiwi muli ulu lulimi kabili calengene ukuti iofeshi lya musambo lipitulukemo no kwalu- lako fimo fimo mu milembele muli ici citabo. Ilyo ici citabo cafumine, abena Indonesia abengi balicitemenwe nga nshi. Mu 1953, iofeshi lya musambo lyalipulintile amakope 250 aya Ulupungu lwa kwa Kalinda mu ciIndonesian ninshi napa- pita ne myaka 12 apo bapulintile Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa kubalilapo mu Indonesia. Pa kupanga iyi magazini iyale- kwata amabula 12, balebomfya mashini iyo beta ukuti mim- eograph kabili ilyo batendeke ukupulinta iyi magazini, yale- kwata fye ifipande fya kusambililamo. Ilyo papitile imyaka itatu, iyi magazini yatendeke ukulakwata amabula 16 kabili akampani kamo kalepulinta amakope ya iyi magazini 10,000 pa mweshi. Lyena mu 1957 balitendeke ukupulinta Loleni! mu ciIndo- nesian. Mu nshita fye iinono impendwa yalikulileko yafika na

 Ukutula mu 1945, ubuteko bwa Indonesia bwalyalula imilembele ya mashiwi imiku ibili pa kuti baleke ukulakonka imilembele iyo abena Netherlands babashilile.

118 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA ku makope 10,000. Apo amapepala ya kupulintapo yalicepele mu calo, aba bwananyina balingile ukukwata icipepala ca ku- shitilapo amapepala. Umukalamba wa buteko uwalebombela pali ici cipepala abebele ati: “Menara Pengawal (Ulupungu lwa kwa Kalinda) e magazini yawamisha muli cino calo kabili ni- ntemwa sana ukubombela pali ici icipepala cenu.” Icine Cafika na ku Fishi Fyabela ku Kabanga Mu 1953 ba Peter Vanderhaegen balibatumine ukuyabomba umulimo wa bukangalila wa muputule ku Indonesia. Baali no kubomba uyu mulimo mu calo fye conse ica Indonesia kabili calepa amakilomita 5100 ukufuma ku kabanga ukufika ku ma- samba e lyo na amakilomita 1800 ukufuma ku kapinda ka ku kuso ukufika ku kapinda ka ku kulyo. Ilyo ba Peter Vanderhae- gen balebomba uyu mulimo, balipitile mu fintu ifingi. Mu 1954, munyinefwe Vanderhaegen alile ku kabanga ka calo ca Indonesia ukwali abantu abali mu mipepele iyaleka- nalekana pamo nga ifishi fya Bali umwaba abaHindu abe- ngi, mu Lambok na mu Sumbawa umwafula sana abaShilamu, mu Flores umwafula baKatolika e lyo na mu Sumba, mu Alor na mu Timor umwafula baProtestanti. Pa kuya mu kushimi- kila abantu imbila nsuma, baleya na kabwato akashakosele. Ilyo bashilafika ku Kupang, umusumba uukalamba pa cishi ca

Ba Peter Vanderhaegen Timor, baleimininako pa fishi balashimikila abantu imbila nsuma. Munyinefwe Vanderhaegen atile “ Nalishimikile mu Timor pa milungu ibili. Nangu ca kuti imfula yaleloka sana, nalipeele abantu impapulo shonse isho nakwete, abantu 34 balilembeshe ukulapokelela magazini kabili nalitendeke na amasambililo ya Baibolo ayengi.” Bapainiya baibela balitwali- lile ukusambilisha abantu Baibolo abo ba Vanderhaegen ba- shimikileko kabili balipangile ne cilonganino mu Kupang. Ka- nshi balibilile imbila nsuma na mu fishi ifyaba mupepi pamo ` ngaicishicaRote, ica Alor, ica Sumba na ica Flores. Ilyo bashimapepo ba baProtestanti bamwene ukuti abantu babo batendeka ukulakutika ku Nte sha kwa Yehova, balikali- pe nga nshi. Shimapepo mukalamba umo aebele bashikulu ba- ntu ba Thomas Tubulau, abali bakafula wa fyela ukuleka uku- sambilila na ba Nte, kabili alibatiinishe ukuti nga tabakaleke ukulaeba abantu ifyo balesambilila umo ali no kufwilapo. E lyo ba Thomas nabo bamwebele ukwabula no kumutiina aba- ti: “Takuli umwina Kristu uwingalanda amashiwi ya musango uyu. Tawakatale aumona pa calici pa mobe.” Ba Thomas bai- shileba bakasabankanya abalebombesha umulimo wa kubila imbila nsuma kabili umwana wabo umwanakashi aishileba painiya waibela. Na lyo line bashimapepo ba mu Timor balefwaisha fye uku- leshaumulimowaNteshakwaYehova.Mu1961,ababashi- mapepo basukile batunka aba muli Dipartimenti ya buteko ii- lolekesha pa mipepele na bakalamba ba bashilika ukubinda umulimo wa Nte sha kwa Yehova uwa kubila imbila nsuma ku ng’anda ne ng’anda. E ico bamunyinefwe bayalwile fye inshi- la sha kubililamo imbila nsuma. Batampile ukushimikila aba- ntu imbila nsuma pa maliketi, pa fishima, ku balondo abalele- ta isabi ku lulamba lwa bemba, na ku ndupwa ishaleya mu kuwamyakumanda.Panumayamweshiumo,abakalambaba bashilika balisuminishe imipepele yonse mu Timor. Ilyo aba muli Dipartimenti ilolekesha pa mipepele balandile ukuti ba Nte tabalingile ukubila imbila nsuma ku ng’anda ne ng’anda, bamunyinefwe balyebele aba muli iyi Dipartimenti ukuti ba- balange ifipepala apo balembele ifyo balelanda. Aba muli ici

120 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA cipani balifililwe ukubalanga pantu tabakwete apo balembele. Lyena aba bwananyina balitwalilile ukulashimikila abantu ku ng’anda ne ng’anda ukwabula nangu umo uwa kubapumfya- nya. Ilyo ba Piet de Jager na bena mwabo ba Nell, e lyo na ba Hans van Vuure na bena mwabo ba Susie abali bamishonari bafikile mu Papua mu 1962, nabo bene balibakenye ukulashi- mikila abantu imbila nsuma kuli bashimapepo ba mu macali- ci. Bacilolo ba buteko batatu balyebele aba bamishonari ukuti bakaye mu kushimikila kumbi. Aba bashimapepo balelanda mu macalici yabo, mu nyushipepala na pa mulabasa ukuti Inte sha kwa Yehova tabaleumfwila ubuteko. Na kabili aba ba- shimapepo baletiinya abantu babo kabili balebapeela ama- fisakanwa nga baumfwa ukuti balesambilila Baibolo na ba- mishonari. Balipatikishe ne mfumu sha muli ici cishi ukuti shilasuminisha ba Nte ukulashimikila abantu imbila nsuma. Lelo ifintu fyalyalwike lintu imfumu imo yaitile bamisho- nari ukuyalanda na bantu baiko. Ba Hans batile, “Ilyo imfumu yaitile abantu baiko ine na ba Piet twalilondolwele panono pa mulimo wesu. Lyena abena mwesu balicitile icilangililo pa fyo tukalafika pa mayanda ya bantu, no kwingila mu mayanda yabo nga batusuminisha ne fyo tukalalashanya nabo ifyaba mu Baibolo pa kashita fye akanono. Imfumu na bantu baiko balitemenwe sana ifyo twabalondwelele kabili balitusumini- she ukutwalilila ukulabomba umulimo wesu uwa kubila imbi- la nsuma. Ifi fine e fyo twalecita na mu ncende shimbi. Kwena te lyo- nse ilyo abaShilamu balekaanya umulimo wesu uwa kubila imbila nsuma, ilingi line abaletukanya ni bashimapepo ba mu macalici. Na muno nshiku mwine e fyo caba. “Bakamutwala pa Ntanshi ya Balashi...paKutiMubeInte” Yesu aebele abasambi bakwe ati: “Bakamutwala pa ntanshi ya balashi ne shamfumu pa mulandu wandi, pa kuti mube inte kuli bena e lyo na ku bantu ba mu calo.” (Mat. 10:18) Pa miku iingi aya mashiwi yalifikilishiwa mu Indonesia.

INDONESIA 121 Mu 1960, umwaume umo umwina Netherlands uwasambili- la sana ifya mipepele uwaleikala mu Jakarta alilembele icitabo umoalandileukutiInteshakwaYehovaBenaKristubabufi. Ifyali muli ici citabo fyalengele bashimapepo abengi balebepe- sha Inte sha kwa Yehova. Ku ca kumwenako, shimapepo umo alembeele Dipartimenti iilolekesha pa mipepele ukuti ba Nte “balefulunganya bantu ba mu calici lyakwe.” Ilyo abakalamba ba muli iyi Dipartimenti baitile bamunyinefwe ukuyalondo- lola pa fyo uyu shimapepo alandile, bamunyinefwe balilo- ndolwele ifishinka kabili balishimikile abalashi imbila nsuma. Umo umukalamba wa mu calici aebele uo alebomba nankwe ukuti: “Leka Inte sha kwa Yehova shileshimikila abantu imbi- la nsuma, pa kuti baProtestanti nabo basambileko.” Mu 1964, ibumba lya bashimapepo aba mu calici lya baPro- testanti aba mu Papua balilembeele komiti iyo beta ukuti Par-

Balelongolola ifibokoshi umwali icitabo ico baleita ukuti Paradaise, mu 1963

122 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA liamentary Committee on Religious and Social Affairs pa kuti ileshe Inte sha kwa Yehova ukubila imbila nsuma. Aba kwi ofe- shi lya musambo nabo balilembele ukuti bakayelanshanya na ba muli iyi komiti. Ba Tagor Hutasoit batile: “Nalimo pe awa- la limo, twalilondolwelele bwino bwino aba muli iyi komiti umulimo tubomba uwa kusambilisha abantu Baibolo. Shicilye umo uwa mu ng’anda ya mafunde uwalepepa kuli baProtesta- nti alitubepeshe ukuti nifwe twalelenga mu mipepele ya mu Papuamubeifimfulunganya.Nalyolinebashicilyebamu ng’anda ya mafunde abaShilamu abengi bali ne mitima iisu- ma. Batwebele ukuti: ‘Ulupapulo lwa calo lwalisuminisha aba- ntu bonse ukulapepa, kanshi na imwe mwalikwata insambu sha kulabila imbila nsuma.’ ” Pa numa, umukalamba wa bute- ko mu Papua afumishe icipope ca kuti: “Ubuteko ubupya . . . bukatwalilila ukusuminisha abantu ukulapepa, ukubikako fye ne mipepele iipya.” Bamishonari na Bambi Bafika mu Indonesia Pa 9 July, 1964 Dipartimenti ya buteko iilolekesha pa filye na mafunde calisuminishe Inte sha kwa Yehova ukulembesha akabungwe kabo aka mwi funde ako balebomfya mu Indone- sia ako baleita ukuti Bible Students Association. Lelo pa kuti bamunyinefwe bakwate insambu shonse isha kupepa, balingi- le ukuyalembesha akabungwe kabo ku cipani icilolekesha pa mipepele yonse mu Indonesia. Ilyo aba muli ici cipani balepi- ngulapo ukucita fimo, baleipusha abali muli Dipartimenti ya Macalici kabili ababomfi abengi aba muli iyi Dipartimenti baali ni baProtestanti abapatile sana Inte sha kwa Yehova. Bushiku bumo munyinefwe umo akumenye umwaume umo uwalebombela sana pamo na Cilolo wa cipani iciloleke- shapamipepelemuIndonesia.Ilyomunyinefwealelandana uyu mwaume, bonse babili baishileishiba ukuti bafuma ku mushi umo wine kabili balilanshenye sana mu lulimi lwa ku mwabo. Ilyo munyinefwe aebele uyu mwaume pa mafya ba Nte bakwete lintu balefwaya ukulembesha akabungwe kabo akamwifunde,uyumwaumeapekenyeukutibamunyinefwe

INDONESIA 123 batatubakayelanshanyanacilolowabutekouwakabungweka Directorate General of Christian Community Guidance, umu- Shilamu uwakwete umutima uusuma. Pa 11 May, 1968, uyu ci- loloalipeeleInteshakwaYehovainsambushakulabomba umulimo wabo mu Indonesia. Na kabili, uyu mwaume asalilepo ukukanaipusha aba mu kabungwe ka Directorate General of Christian Community GuidancengacakutiInteshakwaYehovaabalefumakufyalo fimbi, kuti batendeka ukulapoka ifitupa fya kubasuminisha ukulabomba bumishonari mu Indonesia. Apo uyu mwaume alisalilepo ukucita ifi, mu myaka yakonkelepo bamishonari 64 balibasuminishe ukwikala mu Indonesia. Ilyo umwaka wa 1968 walefika, bamishonari na bapainiya baibela 300 e lyo na bakasabankanya 1,200, e balebila imbila nsuma mu calo conse ica Indonesia. Bamishonari balisambili- she bamunyina ba mu Indonesia ifya kubomba bwino umuli- mo wa kubila imbila nsuma. Ifyo basambilile fyalibafwile uku- lunduluka. Caliweme ukuti bamunyinefwe basambilile pantu ifyo basambilile fyali no kubafwa lintu bali no kulabacusha. Bashimapepo Bapokelela Ico Balefwaisha Mu 1974, akabungwe ka Directorate General of Christian Community Guidance kalyambile kampeni ya kubinda Inte sha kwa Yehova mu calo ca Indonesia. Umukalamba wa iyi Di- partimenti alembele bonse abali mu Dipartimenti ilolekesha pa Mipepele yonse abali mu fitungu, no kubepesha Inte sha kwa Yehova ukuti tabaishibikwa ukulingana ne funde lya calo. Alyebele na babomfi ba mu buteko ukuti bafwile ukwikata ba Nte nga baleta “icimfulunganya.” Kanshi mu nshila imbi kuti twatila uyu mwaume alitampile kampeni ya kucusha abantu ba kwa Yehova. Na lyo line, ababomfi ba mu buteko abengi ta- bacitile ifyo abebele. Lelo kwali bamo abamumfwilile ica kuti balileseshe ba Nte ukulalongana no kulashimikila ku ng’anda ne ng’anda. Pali iyi ine nshita, akabungwe akalelolekesha pa mipepele yonse mwi sonde aka World Council of Churches (WCC) kale-

124 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA fwaya ukuti abantu mu fyalo fyonse bakumane mu Jakarta, lelo abaShilamu ba mu Jakarta bena tabalefwaya pantu ba- mwene ukutila uku kukumana kwali no kuleta fye ifimfulu- nganya. Apo ifikansa mu mipepele fyaleluminako fye mu Jaka- rta, aba mu kabungwe ka WCC bapingwilepo ukuti kwiba uku kukumana. Na lyo line, abatila bena Kristu balicililemo ukuka- nsana ica kuti aba mu fikansa fya calo balisakamene. Ku ca bu- landa, bashimapepo batampile ukuilishanya ukuti umulimo wa Nte sha kwa Yehova uwa kubila imbila nsuma e walengele ukuti kube ifi ifimfulunganya. Ici calengele ukuti abakalamba ba mu buteko batampe ukulamona ukuti ba Nte bantu ababi. Mu December 1975, ninshi mu Indonesia mucili ifimfulu- nganya mu mipepele, aba mu buteko muli ici calo balisanshile icishi ca East Timor (pali ino nshita ni Timor-Leste), icaletekwa ne calo ca Portugal. Pa numa ya myeshi 7, abena Portugal bali- bapokele amaka ku bena Indonesia kabili balitendeke no kute- ka. Lelo aba bwananyina bena tabaleibika mu fikansa fya calo kabili tabalebomba incito ya bushilika nelyo ukupika salyu- ti kuli flagi, ne ci calengele abakala- mba ba bashilika bakalipe sana. (Mat. 4:10; Yoh. 18:36) Apo bashimapepo balefwaishaukuleshaumulimowa Nte sha kwa Yehova, balitunkile aba mu buteko ukubinda ba Nte. Pa kati ka December 1976, ubuteko bwabili- she ukuti bwabinda Inte sha kwa Ye- hova mu Indonesia kabili ici calenge- le bashimapepo basekelele sana pantu e co balefwaisha.

Pa 24 December 1976, balibilishe mu nyunshipepala ukuti ba Nte na bababinda

125 Ba Titi Koetin  BAFYELWE MU 1928  BABATISHIWE MU 1957  Baali ni bankashi abayafwile abena mwabo ukusambilila icine. Abashimike ili lyashi bana babo abaume ba Mario Koetin.

Cinecine,BaaliBanabakwaSara

BA MAYO baali no mutima uusuma, balitemenwe abantu kabili ba- litemenwe sana Baibolo. Ilyo bamonene na ba Gertrud Ott abali bamishonari ku Manado, umusumba uwabela ku North Sulawesi, balisumine isambililo lya Baibolo kabili no kubatishiwa balibatishi- we.LelobatatabaErwin,abalebombaincitoyapamuulumuba- nki kabili abaishiletampa ukwangalila akampani akalelolekesha pa makwebo mu musumba wa Jakarta aka Jakarta Stock Ex- change, balebakaanya. Bushiku bumo, batata balitiinishe bamayo. Babebele ukuti, “Salapo ico ulefwaya, pali ine na pa mipepele yobe!” Bamayo balitontonkenyepo sana. Lyena babaswike abati, “Ndefwaya bonse babili, imwe na Yehova.” Ilyo batata baumfwile ifi, baikele fye tondolo kabili no bukali bwalipwile. Mu kupita kwa nshita, batata balilekele ukukaanya bamayo nge fyo balebakaanya kale pantu balibatemenwe nga nshi kabili balibacindike pa mulandu wa kuti baali na mano.

126 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Na lyo line, bamayo balefwai- sha ukuti batata basambilile Bamayo bali ne mibele icine. Ilyo bamayo bapepelepo iisuma no mucinshi kabili sana, baishileibukisha ukuti ba- balibikile amano ku fya tata balitemwa ukusambilila kwaLesaicakutiabantu indimi. E ico batendeke ukula- bonse ababeshibe bika amalembo yamo aya muli balibatemenwe sana Baibolo ya mu ciNgeleshi mu ng’anda yesu. Baebele batata ukuti, “Ndefwaya ukwishibilako ici- Ngeleshi.” Na kabili bamayo balibukishe ukuti batata baliteme- nwe ukulanda ku cintubwingi, e co balibebele ukuti balekutika ilyo bamayo balepituluka mu malyashi ayo baali no kulanda mwi Su- kulu lya Butumikishi Ilya Bulesa. Batata balisumine. Apo bamayo balishibe ukuti batata bali ne cileela, bamayo balibepwishe nga kuti babasuminisha ukupokelela kangalila wa muputule mu ng’a- nda mu mwesu ilyo aishile mu kubombela icilonganino cesu. Ba- tata balisumine. Na kabili, bamayo balishibe ukuti batata balitute- menwe bonse mu lupwa, e ico balibepwishe nga kuti basumina ukuya nabo ku kulongana kwa citungu no kubeeba ukuti bakate- mwasanaukwikalapamonaifwe.Batatabalisumine. Ukutekanya kwa bamayo ne fyo balecita fyalengele batata ba- yamba ukutemwe icine. Ilyo twakuukile ku England, batata balite- ndeke ukulongana kabili baishileba cibusa wa ba John Barr abai- shileba mwi Bumba Litungulula Ilya Nte sha kwa Yehova. Muli ulya wine mwaka, batata balibatishiwe kabili ici calengele bamayo basansamuke icine cine. Mu myaka yakonkelepo, batata balite- menwekobamayonokubatentembanganshi. Abanensu bamo balepashanya bamayo kuli Lidia, umwina Kri- stu umwanakashi uwaliko mu nshita ya batumwa, uwali ne cileela sana. (Imilimo 16:14, 15) Lelo ine mbapashanya kuli Sara uwalei- temenwa ukunakila umwina mwakwe Abrahamu. (1 Pet. 3:4-6) Bamayo bali ne mibele iisuma, no mucinshi kabili balibikile ama- no ku fya kwa Lesa ica kuti abantu bonse ababeshibe balibateme- nwe sana. Ifyo balecita e fyalengele batata batemwe icine. Ala kuli ine bamayo cine cine baali fye kwati mwana wa kwa Sara.

INDONESIA 127 Ukulongana kwa Citungu Ukushakalabwe

UKUFUMA pa 15 ukufika pa 18 August mu 1963, bakasabanka- nya abengi nga nshi abafumine mu ncende shonse mu Indone- sia na bantu 122 abafumine ku fyalo fimbi, balilongene mu mu- sumba wa Bandung, ku West Java. Baishile ku Kulongana kwa Fyalo Ifingi ukwa kubalilapo mu Indonesia ukwakwete umutwe uwaleti “Everlasting Good News” (Imbila Nsuma ya Muyayaya). Pa kupekanya uku kulongana, aba bwananyina balikwete amafya ayengi sana. Aba bwananyina balyalwile ukwa kulonga- nina pa miku itatu pa mulandu wa kuti kwali ukusefya ubushiku icalo ca Indonesia capokele Ubuntungwa. Ilyo imitengo ya fintu yaninine, aba mu buteko balilundile sana imitengo ya kulipila ku motoka, ne ci calengele aba bwananyina bamo abaleya kuli uku kulongana balule imyendele. Munyinefwe umo aendele inshi- ku6pakufikaukwakulonganina.Nakabili,ababwananyina70 abafumine ku Sulawesi nabo baendele inshiku 5 mu mato umo baletitikana sana. Ilyo bali pa kulongana, aba bwananyina mu Indonesia balite- menwe nga nshi ukumonana na Bena Kristu banabo aba ku fya- lo fimbi, ukubikako fye na bamunyinefwe babili aba mwi Bumba Litungulula, ba Frederick Franz na ba Grant Suiter. Munyine- fwe umo atile: “Aba bwananyi- na nabasansamuka nga nshi kabili balemwentula fye.” Abalongene balicilile pali 750 kabili ababatishiwe bali 34. Ba Ronald Jacka bati- le, “Uku kulongana kwa lulu- mbi kwalengele abantu abe- ngi abalesambilila Baibolo batwalilile mu cine. Kabili kwalengele balebombesha Mu 1963 ba Ronald Jacka mu mulimo wa kwa Lesa.” (ku kulyo) balelanda ilyashi pa kulongana ukwakwete umutwe uwaleti “Everlasting Good News” (Imbila Nsuma ya Muyayaya) Ba Ronald Jacka  BAFYELWE MU 1928  BABATISHIWE MU 1941  Baali Babomfi ba Musambo ukucila pa myaka 25 mu Indonesia

Nalipuswike Ilyo Kwali Ifimfulunganya mu Kabungwe ka Bakomyunisti

PA 1 OCTOBER mu 1965 ulucelo, abashilika ba mu kabungwe ka Indonesian Communist Party (PKI) abalefwaya ukufumyapo ubuteko ku maka, balipeye abakalamba ba bashilika ba mu buteko 6. Ilyo line fye, aba mu buteko balikalipe nga nshi ica kuti balipeye abantu nalimo 500,000 abo balemona kwati baali mu kabungwe ka bakomyunisiti. Ala kwali “ulukakala lwa kapela makufi.” Ilyo papitile imilungu pa numa ya ifi ifimfulunganya, umuka- lamba wa bashilika anjebele ati ishina lyandi lyali pa mutande wa bakalamba ba macalici abo aba mu kabungwe ka bako- myunisiti balefwaya ukwipaya. Alefwaya fye no kunanga apo baimbile icilindi ca kunshikamo, lelo nalikene ukwabula uku- mukalifya. Apo pali iyi nshita kwali sana ifimfulunganya mu mi- tekele, nshalefwaya ukwampana no yu muntu kabili nshale- fwaya na bantu balemona nankwe pantu banjishibe ukuti ndi Mwina Kristu kabili nshiibimba mu fikansa fya calo.

INDONESIA 129 Ba Alisten Lumare  BAFYELWE MU 1927  BABATISHIWE MU 1962  Baali bakalamba ba bakapokola, nomba balibomba Bupainiya bwaibelapamyaka50.

Balibomba Bupainiya BwaibelapaMyaka50

MU 1964, balintumine ukuyabomba bupainiya bwaibela ku Manokwari mu West Papua, umwali icilonganino icakwete abantu abanono abo balecusha kuli bashimapepo. Ilyo nafi- kile fye, shimapepo wa ku calici lya baProtestanti alishile pa ng’anda yandi ninshi nakalipa sana. Atile “Nalaonaula ing’anda yobe kabili nalaipaya ne Nte shakwaYehovaabamuManokwari.” Lelo apo nali kapokola, nshatiinine. Nalimwaswike fye bwi- no mu mutekatima, kabili aliile ukwabula ukucita nangu cimo icibi.—1 Pet. 3:15 Pali ilya nshita mu Manokwari mwali fye bakasabanka- nya 8. Nomba napapita ne myaka 50, mu Manokwari mwaba ifilonganino 7. Abantu ukucila pali 1,200 balisangilwe ku ku- longanakwacitunguukwamu2014.NganamonaifyoYeho- va acita muli ino incende iyabela ukutali, ndomfwa bwino sana.

130 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Hisar Sormin  BAFYELWE MU 1911  BABATISHIWE MU 1952  Baaliabakalambabebumba lya fipondo lelo baishileba muli Komiti ya Musambo.

Baali Abakalamba be Bumba lya Fipondo

BUSHIKU bumo, munyinefwe Sormin balimwitile ku muka- lamba wa dipartimenti ya buteko iilolekesha pa mutende wa calo. Uyu umukalamba wa dipartimenti aebele ba Sormin ati, “Iwe uli mwina Indonesia, kanshi unjebe fye icishinka, bu- she Inte sha kwa Yehova finshi ifyo bacita muli cino calo?” Munyinefwe Sormin amwaswike ati, “Lekeni imwebeko ifyo nali kale. Nali umukalamba we bumba lya fipondo, no- mba nsambilisha abantu Baibolo. E fyo Inte sha kwa Yeho- va bacita muli cino calo, balafwilisha abantu ababa nga fi- ntu nali ukwishiba Baibolo no kubafwilisha ukuba abantu abasuma!” Pa numa, uyu umubomfi wa mu buteko atile: “Abantu abengi balailishanya sana pa mipepele ya Nte sha kwa Ye- hova. Lelo nalishiba ukuti iyi mipepele isuma pantu balya- fwilishe ba Sormin ukuba abantu abasuma.”

INDONESIA 131 Ukutula mu 1977 ukushinta mu 2001 ‘Balabacusha pa mulandu wa bulungami.’—Mat. 5:10.

Bakasabankanya 16,000

Bapainiya 14,000

12,000

10,000

8,000

6,000

4,000

2,000

0 1977 1980 1985 1990 1995 2001 Ilyo kwali ukulongana ku kalamba ninshi balibinda umulimo, aba bwananyina bamo baleumfwila mu bwato

Tabanenwike na Lintu Balebacusha Ilyo bamunyinefwe ku musambo baumfwile ukuti ba Nte nabababinda mu Indonesia, ilyo line fye balicitilepo fimo. Ba Ronald Jacka batile, “Twalilongele amapepala yesu yonse, impapulo, e lyo ne ndalama twakwete pe ofeshi lya musambo no kufitwala ku mayanda uko twalesungila ifipe mu Jakarta. Lyena, twakuukile ku ncende imbi iyo abantu bashaishibe ka- bili twalishitishe umusambo mu bumfisolo.” Na lyo line, aba bwananyina balitwalilile ukushimikila aba- ntu imbila nsuma ukwabula umwenso. Balishipikishe amafya ayo bakwete lintu bashilabinda umulimo wa Nte sha kwa Yehova, kabili balitwalilile ukucetekela Yehova. Lelo bamu- nyinefwe bamo balibekete ukwabula no kwenekela. Baeluda bamo bali no mwenso ica kuti balisaine ifipepala ifyalelangi- lila ukuti nabaleka ukubila imbila nsuma. Bambi nabo baliso- kolweleamashinayababwananyinakubamubuteko.Aba kwi ofeshi lya musambo balitumine bamunyina abafikapo mu kukoselesha aba bwananyina mu filonganino e lyo no kwafwa abashatwalilile ukuba ne cishinka. Ba John Booth, abali mwi Bumba Litungulula, nabo balile ku Indonesia mu kukoselesha aba bwananyina. Cine cine, Yehova Kacema Mukalamba, alikoseleshe aba- ntu bakwe kabili alibasansamwishe. (Esek. 34:15) Baeluda ba- litendeke ukutungulula bwino aba bwananyina ica kuti baka- sabankanya balisambilile inshila shimbi isha kushimikilamo mu bumfisolo. (Mat. 10:16) Abengi balishitileko amaBaibolo ku kabungwe ka Indonesian Bible Society. Aya yene amaBai- bolo ayo baleshita e yo balepeela abantu kabili limo limo ba- lefwayako ne nshila iisuma iya kushimikilako aba bantu pa Bufumu. Bambi nabo pa kupeela abantu impapulo balefu- myamo ipepala ililanga ukuti ni ba Nte bapulintile ulupapu- lo. Bapainiya abengi balitwalilile ukushimikila ku ng’anda ne

INDONESIA 133 ng’anda lelo pa kushimikila balecita kwati pali fye ifyo bale- shitisha nga fintu Abena Kristu ba kale mu Indonesia baleshi- mikila ilyo balebateka ku bena Japan. Na kabili mu 1977, Dipartimenti Ilolekesha pa Mipepele ya- likene ukusainina bamishonari ifipepala beta ukuti visa ifya kubasuminisha ukutwalilila ukwikala mu Indonesia. Bami- shonari abengi balibatumine ku fyalo fimbi. Ba Norbert ¨ Hausler abombele bumishonari mu Manado ku North Sula- wesi na bena mwabo ba Margarete batile, “Aba bwananyina abengi balishile ku cibansa ca ndeke ku kutufishapo. Lintu

 Ubuteko bwalisuminishe bamishonari batatu ba Peter Vanderhaegen, ba Len Davis na ba Marian Tambunan (abo baleita ukuti ba Stoove) ukwi- kala mu Indonesia pantu ba Peter na ba Davis bakotele mu Indonesia e lyo ba Marian bena baupilwe ku mwina Indonesia. E co bonse batatu balitwa- lilile ukubombesha kabili balishimikile bwino imbila nsuma na lintu ba- bindile umulimo.

¨ Ba Margarete na ba Norbert Hausler

134 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA twaleingila mu ndeke twaliminine no kulolesha aba bwana- nyina ninshi balelila, balebilikisha baleti: ‘Twatootela sana, mwalicitile bwino ukwisabombela kuno.’ Awe e fyo twanini- ne indeke ninshi tulelila fye.” Aba Bwananyina Babacusha mu Sumba Ilyo abantu pa fishi fyonse baumfwile ukuti nababinda umulimo wa Nte sha kwa Yehova, bashimapepo ba mu kabu- ngwe ka Indonesian Communion of Churches balyebele aba- ntu babo ukuti bafwile ukweba aba mu buteko nga bamona Nte alebila imbila nsuma. Ici calengele ukuti ba Nte abengi balebekata no kubalubulwisha sana. Umukalamba wa bashilika mu musumba wa Waingapu pa cishi ca Sumba, aitile bamunyinefwe 23 no kubapatikisha ukusaina icipepala ica kulanga ukuti nabalapa ukuti nabaleka ukuba Inte sha kwa Yehova. Bamunyinefwe nga bakaana uku- saina, umukalamba wa bashilika alebeba ukuti bakabwelele ku nkambi ya bashilika ubushiku bwakonkapo kabili balee- nda amakilomita 14 ukuya no kubwela. Ilyo bamunyinefwe babwelelemo ku nkambi mu kumona uyu umukalamba wa bashilika ulucelo, balebeta umo umo pa kuyasaina amapepala ayalelangilila ukuti nabaleka uku- shimikila, nga bakaana ukusaina, abashilika balebalopola ne cimuti ca imyunga. Abashilika baleumfwa bwino ukumina bamunyinefwe imfwila. Bamunyinefwe bambi balelolela fye ukuti nabo balabeta mu kuboma. Lyena munyinefwe uwacai- ce Mone Kele aliile no kuyasaina icipepala. Bamunyinefwe balyumfwile sana ububi, lelo umukalamba wa bashilika ena alikalipe nga nshi pantu munyinefwe Mone ailelemba pa ci- pepala ati, “Nkatwalilila fye ukuba Inte ya kwa Yehova!” Uyu munyinefwe balimumine no kumucena bamucena ica kuti bamutwala na ku cipatala, lelo alitwalilile fye ukuba ne cishi- nka. Uyu umukalamba wa bashilika alipatikishe ababwananyina pa nshiku 11, ukuti baleke ukuba ne cishinka kuli Yehova. Alibebele ukwiminina mu kasuba akasuba konse. Alibebele

INDONESIA 135 ukwamfula no kubutuka pa “Ukwikala mu cifungo ntamfu iitali ninshi nabase- kwalinsambilisha nda ifipe ifyafina. Na kabi- ukulashintilila sana pali li, alibebele ukupika salyu- Yehova, kabili ti kuli flagi ninshi nababika icimwele icikalamba ico kwanengele beta ukuti bayonet pa mu- natemenwako Yehova” koshi, na lyo line balikene. E ico aebele abashilika ukuti babome na kabili. Cila kacelo, bamunyinefwe baleya ku nkambi ya bashilika ninshi nabanaka kabili baletontonkanya fye pa fyo balaya mu kubacusha. Mu nshila baleya balepepa no kulakoseleshanya ukutwalilila aba cishinka. Lyonse ubushiku, baleya ku maya- nda yabo balekula fye amakasa ninshi nabacenekwa ku mpu- mo. Lelo balesansamuka pantu balishibe ukuti balitwalilile aba cishinka kuli Yehova. Ilyo aba kwi ofeshi lya musambo baishibe ukuti abashilika balecusha aba bwananyina, ilyo line fye balitumine amakala- ta ya kuilishanya ku mukalamba wa bashilika mu musumba wa Waingapu, na ku mukalamba wa bashilika pa cishi ca Timor, ku mukalamba wa bashilika pa cishi ca Bali, na ku mu- kalamba wa bashilika bonse mu Indonesia uwali ku musu- mbaukalambauwaJakartaelyonakubakalambabamubu- teko bamo bamo. Ilyo uyu umukalamba wa bashilika aishibe ukuti abakalamba bamuteko bamo bamo na bakalamba ba bashilika na beshiba ili lyashi alyumfwile insoni kabili alile- kele ukucusha aba bwananyina. “InteshakwaYehovaBabaKwatiMisomali” Imyaka yakonkelepo, ba Nte abengi mu Indonesia baleba- lindika nelyo ukubekalika pa nkambi sha bashilika pa nshita iitali, balebalubulwisha kabili balebapuma. Ba Bill Perrie ba- mishonari balandile ukuti, “Mu ncende imo aba bwananyina balebakuula ameno ya pa ntanshi. Bamunyinefwe nga baku- manya munyina uushikwete umucene, balemwipusha mu

136 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA kuseka abati: ‘Bushe uli mupya mu cine? Nelyo ulaifisa ukuti uli Nte ya kwa Yehova?’ Nangu ca kuti aba bwananyina bale- bacusha sana, balitwalilile ukuba ne nsansa ilyo balebombe- la Yehova.” Pa myaka fye 13 bamunyinefwe 93 balibabikile mu cifu- ngo, bamo pa myeshi ibili e lyo bambi nabo pa myaka ukufi- ka kuli 4. Aya amafya ayo balepitamo yalibakoseshe no kuba- lenga batwalilila ukuba ne cishinka kuli Yehova. Pa numa ya kubakakamucifungopamyeshi8,baMusaRadebailetanda- lila aba bwananyina no kubakoselesha ukutwalilila ukulashi- mikila abantu imbila nsuma. Ba Musa batile, “Ukwikala mu cifungo kwalinsambilisha ukulashintilila sana pali Yehova, kabili kwanengele natemenwako Yehova. E calengele bamo balelanda ukuti: “Inte sha kwa Yehova baba kwati misomali, iya kuti nga mwaipopesha e lyo ingililako. Nabo nga mwaba- cusha sana e lyo batemenwako Yehova.”

Bakasabankanya baleya mu kubila imbila nsuma ku Ambon, mu Maluku

INDONESIA 137 Tabalekele Ukulongana Pamo Ilyo ubuteko bwabindile umulimowaNteshakwaYehova, aba bwananyina balitwalilile ukulonganina mu mayanda mu bumfisolo. Lelo ilyo balelongana, tabaleimba inyimbo sha Bu- fumu pa kuti abantu beiluka ukuti balelongana. Aba mu bute- ko baleya ku fifulo fimo ifya kulonganinamo, lelo tabalepu- mfyanya aba bwananyina. Pa kuti aba bwananyina bakwate ukulongana kukalamba, baleshukila inshita ilyo kuli ifiila nelyo amenga. Ba Tagor Hutasoit batile, “Abaleupana balelembesha icupo cabo kabili balepoka ulusa kuli bakapokola pa kuti bakwate umutebeto wa bwinga uukalamba. Pa mutebeto wa bwinga, shibwinga na na- bwinga baleikala pa cisebele e lyo bamunyinefwe balelanda amalyashi ya mu Baibolo pa cisebele pene.” Bushiku bumo ilyo kwali ukulongana kukalamba, kapokola alitile ba Tagor pa mbali. Abepwishe ati, “Cinshi mukwatila amenga ukufuma ulucelo ukufika icungulo? Abantu bambi bakwata fye amenga yabo pa maawala yabili nelyo yatatu.” Bamwaswike abati, “Abaleupana balakwata amafya ayengi sana, e ico balafwaikwa baishiba ifyo Icebo ca kwa Lesa cila- nda.” Uyu kapokola akuntile fye umutwe no kulanda ati, “Ca cine sana.”

138 Lintu kwali abaleupana abengi mu cibansa ca mupila mu Ja- karta, aba bwananyina balishukiile iyi nshita kabili balilo- ngene ulubali lumo ulwa kulongana kwa citungu ukwaliko mu 1983 ukwakwete umutwe uwaleti, “Kingdom Unity.” Aba bwananyina ukufika kuli 4,000 ukubikako na bantu abalesa- mbilila Baibolo balilongene kabili abantu 125 balibatishiwe mu bumfisolo ilyo ukulongana kushilatendeka. Aba bwana- nyina balipangile amabungano ayengi kabili ayakalamba lintu aba mu buteko balekele ukulabasopa sana ukubikako fye no kulongana ukwasangilwe abantu 15,000.

Balelongana ukulongana kukalamba nga kuli amenga Ukukuula Umusambo Ninshi Balibinda Inte sha kwa Yehova Muli ba 1980 na ba 1990, iofeshi lya Nte sha kwa Yehova ba- lelomba ubuteko ukuti busuminishe ba Nte ukulabomba imi- limo yabo ukwabula ukubabinda. Aba bwananyina mu fyalo fimbi nabo balilembeele ubuteko bwa ku Indonesia na bemi- nishi ba ici calo no kubepusha ico bashasuminishishe ba Nte ukulabomba umulimo wabo mu Indonesia. Abakalamba ba buteko abengi balefwaya ukusuminisha, lelo abali mu kabu- ngwe kalolekesha pa macalici mu Indonesia aka Directorate General of Christian Community Guidance balecilikila. Mu 1990, aba bwananyina balilanshenye ukuti bakuule io- feshi lya musambo uupya ku ncende iyafiseme uko ubuteko bushingeshiba. Muli ulya wine mwaka, Ibumba Litungulula lyalisumunishe bamunyina ukushita incende mupepi no mu- sumba uunono uwa Bogor kabili ukufuma kuli uyu musumba ukufika ku Jakarta paba amakilomita nalimo 40. Umusumba wa Bogor wabela ku kapinda ka ku kulyo aka Jakarta. Apo aba bwananyina abaishibe ifya makuule baali fye abanono, bushe baali no kukuula shani iofeshi lya musambo? Ababwananyinabamwisondelyonsebaalinokubafwa. AbamwiOfeshiLilolekeshapaMakuulekuBrooklynneOfe- shi Lilolekesha pa Makuule ku Australia, balipangile amapula- ni ya maofeshi ya musambo. Aba bwananyina 100 abafumine ku fyalo fimbi balyafwilishe muli aya makuule ayasendele imyaka ibili. Munyinefwe Hosea Mansur umwina Indonesia uo aba kwi ofeshi lya musambo baletuma ukubalandilako ku ba mu bute- ko atile: “Lyonse ilyo aba mu buteko abaShilamu bamona pa kasote kandi apalembelwe ifilembo fya H.M., balemona kwati ¯ ¯ icilembo ca H caleimininako ishiwi lya kuti ‘Hajjı.’ Ili ishiwi balilicindika sana pantu betilako abaShilamu abaya mu kupe- pa ku musumba uo bacindika nga nshi uwa Mecca. Kanshi ba- lencindika sana. E ico filya baletontonkanya pali ici icilembo fyalengele ndebomba bwino uyu mulimo nabo.”

140 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Ili iofeshi lya musambo lyakuulilwe ninshi ubuteko bwalibinda ba Nte

Pa 19 July 1996, e lyo bapeele amaofeshi ya musambo kuli Yehova. Munyinefwe John Barr uwali mwi Bumba Li- tungulula e walandile ilyashi lya kupeela iofeshi kuli Yeho- va. Pa bantu 285 abalongene pa kupeela iofeshi lya musa- mbo kuli Yehova pali na bantu 118 abafumine ku misambo imbi na bamishonari abafumine mu fyalo ifingi ababombele- ko mu Indonesia ukubikako na bantu 59 abalebombela pe ofe- shi lya musambo mu Indonesia. Pa numa ya nshiku shibili, abantu 8,793 balilongene ukulongana kwa citungu ukwali mu Jakarta ukwakwete umutwe uwaleti, “Inkombe sha Mutende wa Bukapepa.” Yehova Alubula Abantu Bakwe Mu 1998, Soeharto (Suharto) uwatekele icalo ca Indonesia pa myaka iingi, alilekele ukuteka kabili kwali no kuba ubuteko

INDONESIA 141 ubupya. Kanshi aba bwananyina balibombeshe pa kuti ubute- ko bufumyepo icibindo. Ilyo Kalemba wa Buteko bwa ku Indonesia Djohan Effendi aile ku New York mu 2001, alitandalile iofeshi lya musambo ilya ku Brooklyn kabili alilanshenye na bamunyinefwe batatu abali mwi Bumba Litungulula. Alitemenwe sana ifyo amwene kabili alishininkishe no kuti ba Nte balishibikwa mwi sonde fye lyonse pa milimo iisuma iyo babomba. Ba Effendi nabo batile, kuti batemwa nga ca kuti ubuteko bwasuminisha ba Nte ukulabomba umulimo wabo, lelo balandile abati uwakwe- te amaka ya kusuminisha ni loya wa buteko bwa Indonesia Marzuki Darusman. Uyuloyawabutekonaoalisumineukufumyapoicibindo, lelo abo alebomba nabo balelalikisha ukubombelapo pantu balishibe ukuti uyu muntu ali fye mupepi no kuleka incito. Pa 1 June 2001, uyu loya wa buteko alitile ba Tagor Hutasoit kwi ofeshi lyakwe. Ba Tagor batile, “Imyaka 25 ku numa, nai- ngile muli ili iofeshi kabili bantambike icipepala ca kubinda Inte sha kwa Yehova mu Indonesia. Lelo pali ubu bushiku uyu loya antambike icipepala ca kutusuminisha ukulabomba umu- limo wesu mu Indonesia. Ubu bwine bushiku e lyo uyu loya alekelesheko ukubomba.” Pa 22 March 2002, ubuteko bwa Indonesia bwalilembeshe akabungwekamwifundeakaNteshakwaYehovamuIndone- sia kuli Dipartimenti Iilolekesha pa Mipepele mu calo. Umu- kalamba wa iyi dipartimenti aebele abaleimininako iofeshi lya musambo ati: “Ici icipepala tacilemupeela insambu sha kupe- pa pantu na kuba, Lesa e upeela insambu sha kupepa. Ici ci- pepala cilelangilila ukuti ubuteko nabusuminisha imipepele yenu ukulingana ne funde. Nomba kuti mulepepa nga filya fine imipepele yonse muli cino calo bapepa kabili ubuteko ta- bwakulamulesha.”

142 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Aba Bwananyina Balalanga Ukutemwa mu Nshita ya Mafya

ILINGI LINE, mu Indonesia mulaba ifinkukuma, ifikuuku fya mwela e lyo ne mpili ishipuulika. Amasanso ya musango uyu nga yacitika, abantu ba kwa Yehova tabakokola ukwafwilisha abali mu busanso, maka maka aba bwananyina. Ku ca ku- mwenako, mu 2005 mu musumba wa Gunungsitoli, umusu- mba uwa kulisha mu cishi ca Nias mu North Sumatra, mwali- pitile icinkukuma icikalamba nga nshi. Aba mu filonganino ifyalipacishicaSumatraicabamupepielyonabakwiofeshi lya musambo balitumine ifintu ifya kwafwilisha aba bwananyi- na abasanshilwe. Kabili kangalila wa muputule no mwiminishi wa musambo balile ne ndeke kuli ici cishi mu kukoselesha aba bwananyina e lyo no kubasansamusha. Ba Yuniman Harefa, baeluda pa cishi ca Nias batile, “Abantu bonse fye bali no mwenso sana. Lelo filya aba bwananyina baishile bwangu mu kutwafwilisha, fyalilengele twashininkisha ukuti balitutemwa icine cine.”

INDONESIA 143 Ba Daniel Lokollo  BAFYELWE MU 1965  BABATISHIWE MU 1986  Bapainiya baibela abalitwalilile ukuba ne cishinka na lintu balebacusha.

Twalitwalilile Ukuba ne Cishinka

PA 14 April, 1989, ninshi ndetungulula ukulongana mu musu- mba wa Maumere pa cishi ca Flores, ababomfi ba buteko bai- shileingila mu ng’anda no kunjikata banjikata pamo na ba bwananyina batatu. Abalinshi ba mu cifungo balitupatikisha ukupika salyuti kuli flagi. Apo twalikene, balitumine sana kabili balitwiminike na mu kasuba pa nshiku 5. Twalelaala fye pa nshi pali sementi mu tumiputule utwalamba utwa mu cifungo kabili ubushiku, twaletutuma sana ku mpepo ninshi natunaka ne mibili ilekali- pa ku mpumo. Abalinshi ba mu cifungo batwalilile fye ukutupa- tikisha lelo twalebasuka fye ukuti, “Tatwakatale atupika salyu- ti kuli flagi mpaka fye ne mfwa.” Nga filya fine cali na ku Bena Kristu ba kubalilapo, twalimwene ukuti lishuko icine cine ‘uku- culila ubulungami.’—1 Pet. 3:14.

144 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Ba Blasius da Gomes  BAFYELWE MU 1963  BABATISHIWE MU 1995  Baali ni baeluda abatemenwe impaanga shabo kabili balishisakamene ilyo aba mu mipepele balekansana mu musumba wa Ambon pa cishi ca Maluku.

Apo Twalyumfwile Ifyo Batwebele—Twalipuswike!

PA 19 January, 1999, ulupato lwali pa baShilamu na Bena Kristu lwalikulileko ica kuti kwalibukile ne fimfulunganya ifyafikile mupe- pi sana na apo naleikala, nalimo pali fye amakilomita yatatu. Ala ifintu fyalibipile nga nshi. Ilyo nashininkishe ukuti ulupwa lwandi talwali mu busanso, na- litumiine bakasabankanya amafoni pa kuti njishibe ifyo bali. Nali- bakoseleshe ukuti batwalilile ukuba abashipa kabili nabebele no kuti belaya ku ncende ukwali ifimfulunganya. Lyena baeluda balile ku kwafwilisha aba bwananyina mu fya kwa Lesa no kubakosele- sha ukuti batwalilile ukulalongana mu mabumba ayanono. Aba kwi ofeshi lya musambo balitwebele ukuti tufwile ukukuu- sha aba bwananyina bonse abaleikala mu ncende umwali ifimfu- lunganya kabili aya yene e mashiwi twatumine ku ndupwa shonse. Munyinefwe umo uwakeene ukukuuka balimwipeye ku bali mwi bumba lya balecita ifimfulunganya. Lelo bonse abaumfwile ifyo aba kwi ofeshi lya musambo batwebele balipuswike.

 Ifimfulunganya fyalitwalilile mu citungu ca Maluku ukucila pa myaka ibili kabili abantu abengi balifulumwike no kusha amayanda yabo.

INDONESIA 145 Ukutula mu 2002 ukushinta mu 2015 Umulimo wa Kushimikila Walunduluka

Bakasabankanya Bapainiya 25,000

20,000

15,000

10,000

5,000

0 2002 2005 2010 2015 Balebila imbila nsuma pa maliketi mu Jakarta

Umulimo Watwalilila Ukulunduluka Ilyo intungulushi sha ba mu macalici ya batila bena Kristu shaumfwile ukuti ubuteko nabupeela ba Nte insambu sha ku- lapepa, balifulilwe sana. Bashimapepo ukucila pali 700 ukubi- kako ne ntungulushi isha mu macalici 7 aya baProtestanti, balikumene mu Jakarta pa kuti bapatikishe aba mu buteko ukubinda ba Nte na kabili. Lelo aba mu buteko balikene. Lintu abekala calo baumfwile ukuti aba mu buteko na- bafumyapo icibindo pali ba Nte mu Indonesia, abengi aba- lefwaya ukusambilila Baibolo balilembeele aba kwi ofeshi lya musambo ukubeba ukuti babatumineko impapulo nelyo ukuti balebasambilishako Baibolo. Mu 2003, abantu ukucila pali 42,000 balisangilwe ku Cibukisho. Kanshi abasangilwe ku Cibukisho balifulile ukucila bakasabankanya abali mu Jakarta pali iyi nshita. Na kabili abantu mupepi na 10,000 balisangi- lwe ku kulongana ku kalamba mu Jakarta ukubikako fye na umo pa bakalamba abalebomba ku Dipatimenti Ilolekesha pa Mipepele mu Indonesia. Uyu mwaume alitemenwe ukumona uko abakalamba e lyo na abaice kumo mwi bumba balekupu- kula amaBaibolo yabo kalanda nga alanda ilembo. Lyena alye- bele aba bwananyina ukuti akaafwa abantu ukwishiba ukuti fyonse ifyo bashimapepo ne ntungulushi sha mu macalici ba- lelandapaInteshakwaYehovafyabufi. Apo ubuteko bwalifumishepo icibindo pa mulimo wa ba Nte, bamishonari baliile na kabili mu kubombela mu Indone- sia. Bamishonari ababalilepo ukufika ni ba Josef Neuhardt na bena mwabo ba Herawati (abafumine ku fishi ifyo beta uku- ti Solomon Islands), ba Esa Tarhonen na bena mwabo ba Wilhelmina (abafumine ku Taiwan), ba Rainer Teichmann na bena mwabo ba Felomena (abafumine ku Taiwan), e lyo na ba Bill Perrie na bena mwabo ba Nena (abafumine ku Japan).

 Ilyashi lya ba Herawati Neuhardt lyalifumine muli Loleni! iya mu Feb- ruary 2011.

INDONESIA 147 Lyena bamishonari na bambi abafumine kwi Sukulu lya Gi- leadi balibatumine ukuyabombela mu North Sumatra, mu Kalimantan, mu North Sulawesi e lyo na mu ncende shimbi isha mu Indonesia. Mu 2005, iofeshi lya musambo lyalipekanye Isukulu lya Ku- kansha Ilya Butumikishi (pali ino nshita li Sukulu lya Bakabi- la ba Mbila Nsuma ya Bufumu) e lyo na Isukulu lya Bakanga- lila Benda. Munyinefwe Julianus Benig uwalesambilishako mwi Sukulu lya Kukansha Ilya Butumikishi atile: “Ala na- letemwa sana ukwafwa abana besukulu ifyo bengeshibilako ukusambilisha nefyo bengaba bakalanda abasuma no kulabo- mbako imilimo iingi mu cilonganino ca kwa Yehova.” Abengi abapwishishe ili sukulu ni bapainiya baibela nelyo bakangali- la ba miputule. Bamunyinefwe abengi abasambilile mwi Su- kulu lya Kukansha Ilya Butumikishi ilya kubalilapo, bali- kanshiwe kale ninshi balibinda umulimo wa kubila imbila nsuma. Ili isukulu lyalibafwile ukubomba bwino imilimo ilyo

 Pali ino nshita li Sukulu lya ba Kangalila ba Muputule na Bena Mwabo.

“Naletemwa sana ukwafwa abana besukulu ifyo bengeshibilako ukusambilisha nefyo bengaba bakalanda abasuma.” —Ba Julianus Benig

148 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA bafumishepo icibindo. Ba Ponco Pracoyo abali mwi sukulu lya kubalilapo batile: “Isukulu lyalingafwa ukuba sana ne cikuu- ku no kulabomba bwino umulimo wa mu muputule. Ala ifyo nasambilile muli ili sukulu fyalingafwile sana ukutwalilila ukulabomba bwino uyu mulimo!” Amayanda ya Bufumu Yalefwaikwa Sana Ilyo babindile ba Nte pa myaka 25 mu Indonesia, aba bwa- nanyina balelonganina fye mu mayanda ya bantu. Kwali fye ifilonganino ifinono ifyakwete indalama sha kukuulila Ing’a- nda ya Bufumu kabili calyafishe ubuteko ukubasuminisha ukukuula apa kupepela. Apo ifilonganino fyalefulilako fye, io- feshi lya musambo lyalipangile Iofeshi Lyangalila Amakuule ya Mayanda ya Bufumu (pali ino nshita ni Dipartimenti ya Makuuke) pa kuti bakuule Amayanda ya Bufumu ayengi. Pa Mayanda ya Bufumu ayo babalilepo ukukuula, imo bai- kuulile pa cishi ca Nias mu North Sumatra. Ba Haogo’aro Gea ababa mu cilonganino ca Gunungsitoli pa nshita iitali batile: “Ilyo twaumfwile ukuti bali no kutukuulila Ing’anda ya Bufu- mu, twalitemenwe nga nshi. Aba kwi ofeshi lya musambo ba- litutumiine ababomfi ba makuule 7 aba kwangalila umuli- mo wa kukuula. Twapwishishe ukukuula Ing’anda ya Bufumu ¨ mu2001.”BaFaonasokhi Laoli abali muli komiti ya makuule batile: “Kale twalelonganina mu mayanda ya bantu ayanono kabili abekala mushi tabatucindike iyo. Lelo ilyo twapwishi- she fye ukukuula Ing’anda ya Bufumu, fwe balesangwa ku ku- longana twalifulileko ukufuma pali 20 ukufika kuli 40. Mu myeshi fye 12 twalifulile ukucila na pali 200. Ing’anda ya Bu- fumu yesu eyawamisha pa fikuulwa fyonse muli iyi incende kabili abantu nomba balicindika Inte sha kwa Yehova.” Mu 2006 mu Bandung, ku West Java, aba bwananyina bata- mpile ukufwaya apo bengakuulila Ing’anda ya Bufumu iya ku- balilapo muli uyu musumba. Ba Singap Panjaitan, baeluda abali mu komiti ya makuule batile: “Palipitile imyeshi 12 pa kuti tusange apasuma apa kukuula Ing’anda ya Bufumu. Na lyo line, pa kuti ubuteko butusuminishe ukukuula, abena

INDONESIA 149 mupalamano 60 balingile ukutusuminisha. Abena mupala- mano 76 balitusuminishe, ukubikako fye no mwanakashi uo abantu bacindike sana uwaletulwisha kale. Ilyo Ing’anda ya Bufumu yapwile, twalitileko abena mupalamano no mukala- mba wa mu buteko mu musumba wa Bandung ku kwisaimo- na. Uyu mukalamba wa mu buteko atile: ‘Ifi Ing’anda ya Bufu- mu ilemoneka iisuma kabili iya busaka e fyo bonse balingile ukulakuula amacalici yabo.’ ” Iyi Ing’anda ya Bufumu iya ntu- nti shibili baipeele kuli Yehova mu 2010. Ukutula mu 2001, aba bwananyina balikuula Amayanda ya Bufumu ukucila pali 100 mu Indonesia kabili na yambi yale- fwaikwa.

Inganda iya Ubufumu mu Bandung

150 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Ukulalanda pe Shina lya kwa Yehova Ukwabula Insoni Mu myaka yonse ilyo kwali icibindo mu Indonesia, aba bwananyina balekonka ifyo Yesu alandile ati “mufwile uku- ba abacenjela nge nsoka lelo aba kaele nge nkunda.” (Mat. 10:16) Ilyo ubuteko bwafumishepo icibindo, aba bwananyi- na abengi balingile ukusambilila ifya kulanda “no kushipa.” —Imil. 4:31. Ku ca kumwenko, aba bwananyina bamo baletiina ukushi- mikila abantu ku ng’anda ne ng’anda lelo babikile sana ama- no ku kutungulula amasambililo no kuya ku fipempu fya kubwelelamo. Bambi tabalefwaya ukubila imbila nsuma ku baShilamu. Ilyo aba bwananyina abengi baleshimikila taba- leeba abantu ukuti ni ba Nte lelo balelanda fye ukuti bena Kri- stu e lyo tabalebomfya Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iya mu ciIndonesian lelo balebomfya fye amaBaibolo ayapilibu- lwanamaCaliciyambi. Bambi nabo tabalefwaya fye no ku- lapeela abantu impapulo ishilanda pali Baibolo. Fimo ifyo aba bwananyina balecita, fintu ifyo balecita lintu bababindile. Fimbi fyafumine ku ntambi isho bakonka pamo nga filya balanda mu cibemba ukuti tondolo musuma. Ci- nshi cali no kwafwa aba bwananyina ukulabila bwino imbila nsuma? Yehova alibafwile ukupitila mu baume abafikapo mu fya kwa Lesa. (Efes. 4:11, 12) Ku ca kumwenako, mu 2010 munyi- nefwe Stephen Lett uwa mwi Bumba Litungulula alibatandali- le kabili alibakoseleshe ukulabomfya Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya pa kuti balecindika ishina lya kwa Lesa. Ba Misja Beerens batile “Ifyo munyinefwe Lett alandile fyaliko- seshe bakasabankanya abengi. Fyalibafwile ukwishiba ukuti

 Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iyapilibulwa mu ciIndonesian ya- fumine mu 1999. Bakapilibula balibombeshe pa myaka 7 pa kuti bapwi- she ukupilibula Baibolo muli ulu lulimi, nangu ca kuti pali iyi nshita ni- nshi ubuteko bwalibinda Inte sha kwa Yehova. Ilyo papitile imyaka iingi bakapilibula na kabili balibombeshe icine cine ukupilibula amavolyumu yonse yabili aya Insight on the Scriptures elyonaWatchtower Library pa CD-ROM mu ciIndonesian!

INDONESIA 151 balingile ukulayishibisha ukuti ni Nte sha kwa Yehova no ku- lalandaifyabamuCebocakwaLesa.” Apo abaShilamu mu Indonesia abengi bamona kwati ba Nte tabapusana na ba mu macalici yambi, bamunyinefwe ba- libakoseleshe mu Ubutumikishi Bwesu Ubwa Bufumu ukuti: “Lilya line fye mwayamba ukubila imbila nsuma ku muntu, mufwile ukumweba ukuti muli Nte ya kwa Yehova. . . . Tulate- mwa sana ukwimininako Yehova kabili tulafwaya ukuti aba- ntu abo tubilako imbila nsuma baishiba ishina lyakwe ne fyo afwaya!” Munyinefwe Shinsuke Kawamoto, uubombela pe ofeshi lya Musambo mu Indonesia atile: “Ifyo batwebele mu Butumikishi Bwesu Ubwa Bufumu fyalitwafwile ukulabila bwino. AbaShilamu abengi balafwaisha ukwishiba ifingi pali ba Nte ne calenga tupusaneko na aba mu macalici yambi. Apo bafwaisha ukwishiba ifingi pali ba Nte, tulabashimikilako imbila nsuma.” Na kabili, bakasabankanya balibakoseleshe ukulapeela sana abantu Ulupungu lwa kwa Kalinda na Loleni! Ba Lothar Mi- hank bakampanya ba Komiti ya Musambo batile, “Pa kuti aba- ntu batwishibe, balingile ukulabelenga magazini yesu. Maga- zini ilalenga abantu balafwaisha ukusambilila icine. Nga ca kuti tulepeela abantu abengi magazini, ninshi tulebafwa uku- sambilila pali Yehova.” Ukushimikila ku Cintubwingi Kwayafwa Abengi Mu 2013 aba kwi ofeshi lya musambo mu Indonesia balipe- kenye ukuti kube ukulashimikila abantu imbila nsuma uku- bomfya inshila shibili isho Ibumba Lintungulula lyasumini- she, e kutila inshila yaibela iya kushimikila ku cintubwingi mu matauni ayakalamba e lyo ne nshila ya kushimikila ku cintubwingi iya pa cilonganino. Ishi nshila sha kubililamo imbila nsuma nashilenga abantu abengi mu Indonesia ukula- kutika ku mbila nsuma. Amatebulo ya kubalilapo aya kubomfya pa kushimikila ku cintubwingi mu matauni ayakalamba bayabikile pa nce- nde iikalamba apaba amatuuka ayengi mu West Jakarta. Aba

152 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA INDONESIA 153 mu filonganino bena batampile ukubila imbila nsuma ku ci- ntubwingi ukubomfya utumastandi e lyo na amatebulo mu ncende umo babila imbila nsuma. Mu mwaka fye umo, baka- sabankanya mu misumba iingi mu Indonesia balibomfeshe utumastandi twa mawilo na matebulo ukucila pali 400 pa ku- bila imbila nsuma ku cintubwingi. Fisuma nshi fyafumamo mu kubomfya ishi nshila sha kubililamo imbila nsuma? Ba Yusak Uniplaita, baeluda mu Jakarta batile: “Ilyo tushila- tendeka ukushimikila ku cintubwingi, icilonganino cesu ca- leorda magazini 1,200 cila mweshi. Pa numa ya myeshi 6, twatampile ukuorda magazini 6,000. Pali ino nshita tuorda magazini 8000 cila mweshi kabili tulapeela abantu ifitabo ifi- ngi e lyo na mabroshuwa.” Ibumba ilinono ilya bapainiya mu Medan, ku North Sumatra balebika utumastandi twa mawilo pa ncende shitatu. Mu mweshi wa kubalilapo, balipeele aba- ntu ifitabo 115 na magazini nalimo 1,800. Ilyo papitile imye- shi ibili, bapainiya 60 mu ncende 7 nabo balipeele abantu ifi- tabo ukucila pali 1,200 na magazini 12,400. Ba Jesse Clark, bamishonari batile: “Ishi nshila ishipya isha kubombelamo umulimo shisuma kabili shalitwafwa ukwishiba ukuti abantu abengi mu Indonesia balitemwa ifya kwa Lesa. Ala tukatwali- lila fye ukulabomfya ishi nshila!” Batendeka Ukupilibwila Impapulo mu Ndimi sha ku Mwabo Icalo ca Indonesia caba pa fyalo ifingi umwaba abantu aba- landa indimi ishalekanalekana. Nangu ca kuti abantu abengi balanda iciIndonesian, abengi balalanda ne ndimi isho bala- nda ku ncende bekalila mu Indonesia. Mu 2012, aba kwi ofeshi lya musambo batendeke ukumona ifyo bengacita pa kuti impapulo shileba na mu ndimi ishino- no. Ba Tom Van Leemputten batile, “Twatendekelepo ukupili- bula impapulo mu ndimi 12 isho abantu nalimo 120 milioni balanda. Ilyo bakapilibula aba Javanese bamwene trakiti ya

 Mu Indonesia mwaba indimi 707, lelo icalo cabela ku kabanga ica Pa- pua New Guinea, cena cakwata indimi 838.

154 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA kubalilapo mu lulimi lwabo ulwa ciJavanese, balilukwishe ifi- lamba ku nsansa. Ala balitemenwe pa kukwata ulupapulo mu lulimi lwabo!” Na lyo line, aba mu filonganino ifingi balitwalilile ukulalo- ngana mu ciIndonesian nangu fye abaali mu ncende umo ba- kwata indimi isho balanda uko bekalila. Ba Lothar Mihank ba- tile: “Mu 2013 ine no mwina mwandi Carmen twalile ku kulongana kukalamba ukwa nshiku shibili ukwali ku Nias Island mu North Sumatra. Abalongene baali 400 kabili abengi pali aba balelanda iciNias, lelo amalyashi yonse yali fye mu ciIndonesian. E ico ilyo nalanshenye na balelanda amalya- shi, twalibilishe kwi bumba ukuti ubushiku bwakonkelepo programu yali no kuba mu ciNias. Ubushiku bwakonkele- po abantu 600 e balongene. Ba Carmen nabo batile: “Aba- ntu balekutikisha pali ubu bushiku ukucila ne fyo balekuti- ka ilyo bamunyinefwe balelanda amalyashi mu ciIndonesian.

Ibumba lya bakapilibula ba lulimi lwa Batak-Toba mu North Sumatra

INDONESIA 155 UMULIMO BAKAPILIBULA BABOMBA

ICIINDONESIAN elulimiabantu Balanda abengi balanda indimi nalimo 707 mu Indonesia

DIPARTIMENTI YA KUPILIBULA:

AMABUMBA YA Bapilibwila mu Babombela mu BAKAPILIBULA 37: NDIMI 24 FIFULO 19 bakapilibula 117

ULULIMI LWA BANKOMAMATWI: Ukufuma mu 2010 Aba bwananyina 750 amabumba yabili balisambilila ULULIMI aya bakapilibula, LWA BANKOMAMATWI balipilibula mu MAKALASI 24 AMABROSHUWA 7 na ma TRAKITI 8 Balitemenwe nga nshi ukumfwa icine ca mu Baibolo mu luli- mi lwabo.” Pali lelo bankomamatwi mu Indonesia nabo balasambilila icine mu lulimi lwabo. Ukutula mu 2010 bakapilibula ba luli- mi lwa bankomamatwi ulwa Indonesian Sign Language, balipi- libula amabroshuwa 7 na matrakiti 8 muli ulu lulimi. Na kabi- li, aba kwi ofeshi lya musambo balipekanya amakalashi 24 kabili bakapilibula ukucila 750 balisambilila ululimi lwa ba- nkomamatwi. Pali ino nshita mu Indonesia mwaba ifilonga- nino fya bankomamatwi 23 kabili filafwilisha no kukoselesha bankomamatwi nalimo amamilioni yatatu abekala muli ici calo. Pali lelo Dipartimenti ya bakapilibula mu Indonesia yakwa- ta bakapilibula 117 e lyo na abafwilisha muli iyi dipartimenti abali 50. Bakapilibula baba mu ncende 19 kabili bapilibwila mu ndimi 37.

Balebila imbila nsuma kuli nkomamatwi

INDONESIA 157 Amaofeshi ya Nte Sha Kwa Yehova pa ntunti yalenga 31

158 IofeshilyaMusambopaNtuntiYalenga31 Mu 2008 mu Indonesia mwali bakasabankanya 21,699. Ka- bili abantu abalebombela pe ofeshi lya musambo nabo ba- lifulile sana ica kuti umusambo walicepele. Na kabili, apo bakuulile ili ofeshi ninshi ubuteko bwalibinda ba Nte, ba- likuulile ukutali sana no musumba ukalamba uwa Jakarta. Cine cine balingile ukukuula amaofeshi mupepi no musu- mba wa Jakarta.

Icikuulwa umwaba intunti 12 umwikala ababomfi ba pa musambo Mu 2010, bamunyinefwe balishitile icikuulwa icishali nge ofeshi lya musambo ilyo bakwete. Bashitile amaofeshi yonse ayaba pa ntunti yalenga 31 mu cikuulwa icabela mu Central Jakarta ica ntunti 42. Na kabili bamunyinefwe bashitile ici- kuulwa ca ntunti 12 mu cikuulwa icikalamba umwakwikala ababomfi ba pa musambo 80 no kucilapo. Balishitile ne ci- kuulwa ca ntunti 5 umwaba amaofeshi ya Dipartimenti Iisa- kamana Ababomfi ba pa Musambo. Ibumba lya babomfi ba mu makuule abafumine mu fya- lo ifyalekanalekana balibombele pamo no twampani tumo utwa makuule utwa mu Indonesia pa kuwamya ifi fikuu- lwa. Ba Darren Berg abaleyangalila umulimo wa kuwamya ifi- kuulwa batile: “Yehova aletwafwa sana na lintu twalekwata amafya ayakalamba ilyo twalebomba uyu mulimo. Ku ca ku- mwenako, kwali inshita ilyo “Tatufisama no twalefwaya ukubika fima- kufisama pantu shini ifipya ifibomba bwi- abantu bonse no ifyakuwamishako ame- nabatwishiba bwino. nshi aya fiko pa kuti abantu Nabeshibanokutifwe bengayabomfyanakabili. Lelo ababomfi ba mu buteko Nte sha kwa Yehova bena tabatusuminishe pantu tukatwalilila ukulabila tabaishibe bwino ifyo ifi fi- imbila nsuma mu mashini fibomba. Lyena mu- Indonesia” nyinefwe uubomba incito ya bu injiniya ailelanshanya no mukalamba wa mu buteko umo, uyu mukalamba alitusumi- nishe, alandile no kuti ifyo bamunyinefwe balefwaya ukucita fili fye bwino.” Pa 14 February 2015, e lyo bapeele ifi fikuulwa kuli Yehova. Ba Anthony Morris III aba mwi Bumba Litungulula e balandi- le ilyashi lya kupeela ifi fikuulwa. Ba Vincent Witanto Ipikku- suma aba muli Komiti ya Musambo batile, “Pali lelo amaofe- shi ya musambo wesu yali mu ncende iisuma nga nshi kabili

160 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Ababa mu komiti ya musambo ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo: ba Budi Sentosa Lim, ba Vincent Witanto Ipikkusuma, baLotharMihank,nabaHideyukiMotoi

DipartimentiyaMulimoiyabelapantuntiiyalenga31 “Aba bwananyina abaya mu kubombela ukwaba ukukabila’ balafwilisha bakasabankanya ababa mu fyalo ifyaba mu kukabila nge calo cesu.”—Lothar Mihank nomba tatufisama no kufisama pantu abantu bonse nabatwi- shiba bwino. Nabeshiba no kuti fwe Nte sha kwa Yehova tu- katwalilila ukulabila imbila nsuma mu Indonesia.” “Ino Ncende Isuma Sana Ukubilamo Imbila Nsuma” Mu myaka yafumako aba bwananyina abengi abafuma mu fyalo ifyalekanalekana balikuukila ku Indonesia. Ba Lothar Mihank batile, “Aba bwananyina abaya mu kubombela ukwaba ukukabila, balafwilisha bakasabankanya ababa mu fyalo ifyaba mu kukabila nge calo cesu. Balafwilisha sana mu filonganino umo baba kabili balalenga twaishiba ukuti tuli ba bwananyina aba mwi sonde lyonse.” Finshi fyalengele ukuti bakuukile ku Indonesia? Kabili babomba shani muli ici calo? Natumone fimo fimo ifyo abene bailandila. Ba Jason Gibbs na bena mwabo ba Casey abafuma ku United States batile: “Ilyo twalebelenga mu citabo ca kuti, Ilyashi Lya Nte Sha Kwa Yehova, twalimwene ukuti kasabanka- nya umo mu Indonesia afwile ukushimikila abantu abengi nga nshi. Kabili abanensu ababombeleko mu Indonesia ba- twebele ukuti abantu abengi muli ici calo balafwaya ukwishi- ba ifyo Baibolo isambilisha. E ico twalitumine aba kwi ofeshi lya musambo ku Indonesia kabili balitutumine ukuya mu ku- bombela ku Bali. Pali iyi nshita ninshi bakasabankanya e lyo batendeke fye ukubomfya ululimi lwa ciNgeleshi pa kubila

162 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA imbila nsuma kanshi twali no kubafwa sana pantu twalishibe ululimi lwa ciNgeleshi. Ilyo twaishile twalefwaya fye ukubo- mbelako pa mwaka umo nomba natwikalako imyaka itatu. Abantu abengi abo tubilako imbila nsuma tabaishiba nangu cimo pa Nte sha kwa Yehova. Ala abantu kuno balitemwa ukusambilila icine!” Ba Stuart Williams na bena mwabo ba Mandy abafuma ku Australia nabo batile: “Twalefwaya ukulabila imbila nsu- ma ku bantu abafwaisha ukusambilila ifyaba mu Baibolo, e ico twasalilepo ukwisa ku Indonesia. Ilyo tulebila imbila nsu- ma mu Malang ku East Java, tulakumanya na bana besuku- lu aba pa yuniversiti abalanda iciNgeleshi kabili abafwaisha ukukutika ku mbila nsuma. Balitemwa sana webu saiti yesu iya jw.org. Ala tulabomba bwino nga nshi uyu mulimo!” BaTakahiroAkiyamanabenamwabobaMari, bapaini- ya mu Yogyakarta, pa cishi ca Java batile: “Kuno tulabomba bwino ukucila na fintu twalebomba ku Japan. Abantu kuno baliba bwino kabili ba cikuuku. Abengi maka maka abacai- ce balafwaisha ukwishiba pa mipepele. Bushiku bumo ilyo twalebila imbila nsuma pa kalitebulo ka kushimikila ku ci- ntubwingi, twalipeele abantu magazini 2,600 mu maawala fye 5.” Ba Dan Moore na bena mwabo ba Janine abali ne myaka mupepi na 60 nabo batile: “Nga twaya mu kubila imbila nsu- ma, abantu balatushinguluka. Nga twabamwentwila nabo ba- lamwentula. Balafwaisha ukwishiba ico twendele kabili ba- latemwa ukukutika ku mbila nsuma. Nga twababelengela ifyebo fimo mu Baibolo, bamo batila, ‘Lekeni inembe ifyo mwabelenga!’ Balapapa sana pa fintu ifingi ifisuma ifyo be- ngasambilila mu Baibolo. Kuno natupwako umwaka umo ka- bili nga caliweme atwisa bwangu. Twalefwaya incende ukwa- kuya mu kubila imbila nsuma, nomba natuisanga!” Ba Misja Beerens na bena mwabo ba Kristina abaile mu kubomba bumishonari mu 2009 pali lelo ni ba kangalila ba muputule. Batile, “Nangu fye ni mu Madura Island ku

INDONESIA 163 Abaya mu Kubombela Ukwaba Ukukabila 1. Ba Janine Moore na ba Dan 2. Ba Mandy Williams na ba Stuart 3. Ba Casey Gibbs na ba Jason 4. BaMari(kuntashikukulyo)naba Takahiro Akiyama (ku numa ku kulyo)

4

164 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA 1 2

3

INDONESIA 165 East Java umwaba abaShilamu abene bene, abantu balitemwa ukusambilila Baibolo. Abantu baleminika imyotoka shabo no kulomba magazini. Batila, ‘Kwena ndi muShilamu lelo nalite- mwa sana ukubelenga magazini yenu. Bushe kuti mwampee- lako na imbi iyo ningayapeelako ifibusa fyandi?’ Ino ncende isuma sana ukubilamo imbila nsuma!” Amabala Nayabuuta ni Nshita ya Kuseepa Mu 1931 ilyo ba Frank Rice bafikile mu Jakarta, mu Indone- sia mwali abantu nalimo 60,000,000. Pali lelo mu Indonesia mwaba abantu nalimo 260,000,000. Indonesia e calo calenga bune pa fyalo ifyakwata sana abantu abengi pano isonde. Ba Nte mu Indonesia nabo bene nabafula sana. Mu 1946 bakasabankanya aba cishinka balitwalilile na pa numa ya Nkondo ya Calo iyalenga Bubili. Pali lelo mu Indonesia mwa- ba bakasabankanya ukucila pali 26,000 kabili ici cilangilila fye ukuti Yehova alebapaala! Na kabili abantu 55,864 abasa- ngilwe ku Cibukisho mu 2015 cilangililo ca kuti umulimo ucili ulelunduluka mu Indonesia. Yesu atile: “Cine cine, umulimo wa kulobolola ukalamba, lelo ababomfi bena nabacepa. E ico, lombeni umwine wa mu- limo wa kulobolola ukuti atume ababomfi mu mulimo wa- kwe uwa kulobolola.” (Mat. 9:37, 38) Ababomfi ba kwa Ye- hova mu Indonesia nabo bene e fyo balanda. Balafwaisha ukutwalilila ukubombesha pa kuti abantu abekala pali ici ci- shi balecindika ishina lya kwa Lesa.—Esa. 24:15.

167 ¯ Ba AngeragoHia  BAFYELWE MU 1957  BABATISHIWE MU 1997  Balibwelele ku mushi ku mwabo ku cishi ca Nias no kuyapanga icilonganino.

Yehova Alitupaalile Ukucila ne fyo Twaleenekela!

MU 2013, icilonganino cesu icinono mu Tugala Oyo ba- litwebele ilyashi ilisuma nga nshi, batwebele ukuti bali no kutukuulila Ing’anda ya Bufumu. Aba mu buteko bali- tusuminishe, kabili abena mupalamano besu 60 balile- mbele amashina yabo pa cipepala ukulanga ukuti naba- suminishako. Umwina mupalamano umo atwebele ukuti, “Nga mulefwaya abantu 200 abakusainapo, ala mwalaba- sanga.” Bamunyinefwe babili abaishiba ukukuula ababa mwi Bu- mba lya Abafwilisha Ukukuula Amayanda ya Bufumu bali- shile mu kutwafwa ukukuula Ing’anda ya Bufumu iipya, iyo twapwishishe ukukuula mu November 2014. Tatwaleene- kela ukuti icilonganino cesu kuti cakwata Ing’anda ya Bufu- mu iisuma nga iyi. Cine cine Yehova alitupaalile ukucila ne fyo twaleenekela!

168 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA INDONESIA 169 Twasuka Twalondoshanya —Abashimike ili Lyashi ni ba Linda na ba Sally Ong

Linda: Ilyo nali ne myaka 12, bamayo balinjebele ukuti nali- kwata umwaice wandi umwanakashi uo baseekeshe kumbi. Na- letontonkanyapo nati, bushe na o ni nkomamatwi nga ine? Lelo nakulile fye ukwabula ukumwishiba. Sally: Nshaishibe ukuti abafyashi bandi balinsekeeshe. Abo nalemona ukuti ni bamayo balenguma sana kabili balensu- nga kwati musha, kanshi nakulile fye uwa nkumba bulili kabili uwa bulanda, apo nali nkomamatwi aya mafya yalengele ndeba sana no bulanda. Nalitampile ukusambilila Baibolo ne Nte sha kwa Yehova. Ilyo fye bamayo baishibe, balimfopawile ku mushipi kabili balifumishe amaloko ya ku fiibi no kubikako yambi, lyonse balenkomena mu ng’anda. Lintu nali ne myaka 20 nalibutwike pa ng’anda, lelo ba Nte balinsendele batendeka ukulansunga. Kukutampakwamwakawa2012,nalibatishiwe.

170 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Linda: Ilyo nali ne myaka 20 nalitendeke ukusambilila Baibo- lo ne Nte sha kwa Yehova. Mu kupita kwa nshita, nalitampile ukulaya mu kulongana kwa citungu uko balepilibwila bankoma- matwi mu Jakarta. Pa kulongana nalikumene na bankomama- twi abengi ukubikako fye na Sally, Nte umukashana uwaleikala ku North Sumatra. Ala twalelanshanya fye kwati ni kale twaishi- bana lelo nshaishibe icalengele tuleumfwana bwino. Sally: Ine na Linda twaishileba ifibusa. Kwena nalimwene ukuti ukupalana natupalana, nomba nshabikileko sana amano. Linda: Mu August 2012, ninshi kwashala fye ubushiku bumo ukuti mbatishiwe, natampile ukutontonkanya sana pa mwaice wandi umwanakashi uo abafyashi bandi baseekeshe. Napape- te Yehova nati, “Ngafweni ukusanga umwaice wandi pantu nde- fwaya ukumwebako pali imwe.” Ni mu kanwa nkokwele, bama- yo bapokelele utufyebo pali lamya utwabula no kwenekela ku muntu uwaishibe ukwali umwaice wandi uo baseekeshe. Apa pene e patendekele ukulondoshanya na Sally. Sally: Ilyo Linda anjebele ukuti e wali nkashi inandi uo abafya- shi bandi baseekeshe kale, ilyo line fye nalininine indeke ukuya mu ku mumona ku Jakarta. Ilyo nafumine mu cikuulwa umufiki- la abantu pa cibansa ca ndeke, namwene Linda na bafyashi ba- ndi no mukalamba wandi na umbi umwanakashi nabesa mu ku- nkonkela. Ala nalitemenwe sana. Bonse twalikumbatene lelo bamayo e bakumbatile sana ukucila bonse. Bonse twalelila fye. Ilyo abafyashi bandi bonse babili balombele ubwelelo pa fyo ba- nseekeshe, e lyo bonse twacililemo ukulila no kukumbatana. Linda: Pa mulandu wa kuti tatwakulile pamo, twali no kusa- mbilila ukwishibana inkulilo ne mibele. Na lyo line, twalitemwa- na nga nshi. Sally: Pali ino nshita ine na Linda twikala pamo kabili tulonga- na mu cilonganino cimo ica bankomamatwi ica mu Jakarta. Linda: InenaSallytatwaishibenepamyakaukucilapali20. Ala tulatootela Yehova pantu twalisukile twalondoshanya!

INDONESIA 171 Papita Imyaka 100 Ukutula mu 1916

Bakangalila benda abo baleita ukuti (pilgrims) balebombela pamo na munyinefwe Russell

ILYO umwaka wa 1916 waletampa, ninshi abantu balilwa ukucila Ilyo munyina Walter Thorn, uwali kangalila, alelanda ilyashi pa pa mwaka umo Inkondo Iikalamba iyo batendeke ukwita ukuti kulongana kwa citungu mu musumba wa Norfolk, mu citungu ca Inkondo ya Calo iya Kubalilapo. Abantu abengi nga nshi mu fyalo Virginia alingenye umulimo wa Bena Kristu ku Nkondo Iikalamba. fyalelwako iyi inkondo balifwile. Atile: “Abaume amamilioni 20 ukufika kuli 30 e balelwa inko- Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa January 1, 1916 lwatile: “Iyi ndo....Kwalibaabashilikanabambiabashaishibikwakubeka- Inkondo iikalamba iya mu Bulaya nailenga abantu ukubika ama- la calo. Aba bashilika ba kwa Shikulu. Kabili nge bumba lya kwa no ku fya kwa Lesa no kulasakamana sana pa fyo ifintu fikaba ku Gideone, nabo balalwa ubulwi, lelo tababomfya ifyanso. Balwa ntanshi. E ico natutwalilile ukubombesha no kuba abashipa ilyo inkondo ya kucingilila icine no bulungami kabili icitetekelo e cile- tulebomba umulimo wa kwa Lesa.” nga ukuti balelwa.” Ilembo lya mwaka uwa 1916 lyalikoseleshe aba bwananyina ukuba ne “citetekelo icakosa” nga fintu Baibolo ya King James Balitwalilile Ukubomba na Lintu Kwali Amafya pa Version ilanda pa Abena Roma 4:20. Abasambi ba Baibolo abe- ngi balikonkele ifyo ili lembo lilanda kabili Yehova alibapaalile ici- MulanduwaNkondo ne cine. Mu France abaume ukucila pali 1 milioni balibacenene ne- lyo ukubepaya ilyo kwali ukulwa uko baleita ukuti First Battle Bakangalila Benda Balekoselesha Aba Bwananyina of the Somme ukwaliko ku kupwa kwa mwaka wa 1916. Mu Akabungwe ka Watch Tower Society kaletuma bakangalila ncende shimbi mu France mwine bamunyinefwe balebombesha abenda ukuya mu misumba mu kukoselesha Abasambi ba Bai- ukwafwa amabumba nelyo ifilonganino na lintu ifintu fyayafi- bolo. Mu 1916 bakangalila benda abali nalimo 69 balibombele she pali iyi nshita. Mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa Janu- ` uyu mulimo kabili balyendele amakilomita 805. ary 15, 1916, mwali kalata ya kwa munyinefwe Joseph Lefevre

172 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA PAPITA IMYAKA 100 UKUTULA MU 1916 173 uwali Umusambi wa Baibolo uo batamfishe mu musumba wa Denain ilyo abashilika ba ku Germany basanshile uyu musumba mu 1914. Uyu munyinefwe aile ku kapinda ka ku kulyo ku musu- mba wa Paris no kutendeka ukulalongana ne bumba lya Basa- mbi ba Baibolo limo fye ilyali muli ulya musumba. Nangu ca kuti ba Joseph balelwalilila, baletungulula ukulongana konse. ´ Ilyo papitile inshita, munyinefwe Theophile Lequime uwabutwi- ke ukufuma ku musumba wa Denain, nao wine aalile ku musu- mba wa Paris ukwali ba Joseph. Pa kutendekelapo, ba Lequime baile ku Auchel uko batendeke ukulapilibula ifipande fyali mu Ulupungu lwa kwa Kalinda no kufituma ku ba bwananyina ku ncende shimbi mu France mwine. Abashilika e balengele ukuti ba Lequime bafume mu musumba wa Auchel pantu balebatu- nganya pa mulandu ne milimo iyo balebomba. Ilyo munyine- ` fwe Lequime afikile ku Paris, munyinefwe Lefevre amwene ukuti Lesa alyaswike amapepo ayo alepepa. Yehova alipaalile aba bamunyinefwe pa milimo iyo babombele ` mu Paris. Munyinefwe Lefevre atile: “Nomba natukwata ibumba lya bantu nalimo 45. . . Abengi pali aba, nabeshiba ukuti ukuipee- la kuli Lesa lishuko kabili balelunduluka sana. Abengi muli ili ibu- mba balesangwa ku kulongana kwa mulimo cila mulungu.” Balikeene Ukwingila Ubushilika Apo inkondo yalitwalilile, aba bwananyina abengi balecula pa mulandu wa kukanaingila ubushilika. Mu mafunde ya bashilika mu Great Britain balibikileko ifunde lya kuti abaume abali ne myaka pa kati ka 18 ukufika kuli 40 balingile ukwingila ubushili- ka. Na lyo line, Abasambi ba Baibolo balitwalilile fye ukukanaingi- la ubushilika. Ku ca kumwenako, mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa April 15, 1916, mwali kalata iyalembele ba W. O. Warden aba ku Scotland. Balembele abati: “Umwana wandi umo umwaume na- fisha imyaka 19. Ukushinta na lelo alabombela Shikulu, alikaana ukwingila ubushilika kabili nga ca kuti atwalilila fye ukukaana, bakamupika ne mfuti. Na lyo line, nincetekela ukuti Yehova aka- mwafwa ukutwalilila ukulakonka amafunde yakwe no kulacita ifyalungama.”

174 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Munyinefwe James Frederick Scott, uwali kolopota wacaice (painiya) mu Edinburgh ku Scotland, balemulubulwisha pa mula- ndu wa kukanaingila ubushilika. Lelo ilyo aba mu cilye bau- mfwile ifishinka fyonse, baebele munyinefwe Scott ukuti “ifu- nde lyalimusuminishe ukukanaingila ubushilika,” kanshi takwete umulandu. Na lyo line, ubuteko tabwasuminishe bamunyinefwe abengi ukukanaingila ubushilika. Mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ulwa October 15, 1916, mwali lipoti iyalandile ukuti ilyo calefika mu September, pali bamunyinefwe 264 abaipwishe ukuti babasumi- nishe ukukanaingila ubushilika, abali 23 balibapeele incito iishi- li ya kulwa inkondo e lyo abashala balibakandile mu nshila isha- lekanalekana, bambi babapeele imilimo pamo nga ukupanga imisebo, ukutoba amabwe, ne milimo imbi.” Bamunyinefwe abo basuminishe ukukanaingila ubushilika bali fye 5. Munyinefwe CharlesTaze Russell Afwa Pa 16 October 1916, munyinefwe Charles Taze Russell uwale- tungulula ibumba lya Basambi ba Baibolo alimine ubulendo bwa kulanda amalyashi ku masamba ya calo ca United States. Ku ca bulanda, munyinefwe Russel alifwile pa 31 October mwi shitima mu musumba wa Pampa mu citungu ca Texas ninshi ali ne mya- ka 64. Bamunyinefwe abengi tabaishibe uwali no kupyana munyine- fwe Russell. Mu fyebo alembele pa fyo baali no kucita ku fyuma fyakwe nga afwa ifyo basabankenye mu Ulupungu lwa kwa Kali- nda ulwa December 1, 1916, alandile pa fyo alefwaya ukuti umu- limo uo atungulwile pa myaka iingi ukabombwe. Na lyo line, icipu- sho ico baleipusha ca kuti: Nani nomba aali no kulatungulula umulimo? Ici icipusho cali no kwasukwa pa kukumana kwa pa mwaka ukwa kabungwe ka Watch Tower Bible and Tract Society of Penn- sylvania ukwali no kubako ku kutendeka kwa mwaka wa 1917. Bonse abasangilwe kuli uku kukumana balisalile uwali no kupya- na munyinefwe Russell. Lelo mu myeshi iyakonkelepo, calimone- ke ukuti ifyo basalile tafyali no kutwalilila kabili baali no kukwata amesho ayakalamba.

PAPITA IMYAKA 100 UKUTULA MU 1916 175 Ifipendo Fikalamba Ifya mu 2015

Amaofeshi ya Nte sha kwa Yehova: 89

Ifyalo umo ba Nte Bashimikila: 240

Ifilonganino Fyonse: 118,016

Abasangilwe ku Cibukisho Isonde Lyonse: 19,862,783

Abalileko: 15,177

Icipendo Cipya ica Bakasabankanya: 8,220,105

Avareji ya Bakasabankanya Abaleshimikila Cila Mweshi: 7,987,279

Lipoti ya mu 2015 Yalicilile iya mu 2014 na Mapesenti: 1.5

Impendwa ya Babatishiwe: 260,273

Avareji ya Bapainiya ba Kwafwilisha Cila Mweshi: 443,504

Avareji ya Bapainiya Cila Mweshi: 1,135,210

Amaawala Twabombele: 1,933,473,727

Avareji ya Amasambililo ya Baibolo Cila Mweshi: 9,708,968

Mu 2015, Inte sha kwa Yehova babomfeshe indalama ukucila pali $236 million (e kutila, ukucila pali 3 bilioni kwacha) ku kusakamana bapainiya baibela, bami- shonari, na bakangalila benda ilyo balebomba imilimo bapeelwa. ˛ Bamunyinefwe ababombela pa maofeshi ya musambo isonde lyonse, baba 26,011. Aba bonse niNteshakwaYehovaAbabombaUmulimowaNshitaYonseUwaibela.

176 2016 ILYASHI LYA NTE SHA KWA YEHOVA Icibukisho Pa Friday, 3 April, 2015

PACIBELUSHIpa7March2015,ababwananyinamwi sonde lyonse balitendeke kapeni iya kwita abantu ku ci- bukishocamfwayakwaYesuKristu,nakukumfwailya- shi ilyalelanda pa fyo imfwa ya kwa Yesu ingatwafwa. Aba bwananyina balipeele abantu utupepala twa kubetilapo ku cibukisho, e lyo bambi bena balebatumina fye amafo- ni na amameseji. Bushe abantu baliile ku cibukisho? Pa 3 April, Inte sha kwa Yehova balisansamwike ukumo- na uko abantu 19,862,783 bailesangwa ku cibukisho. E ico bamunyinefwe balebombesha ukwafwilisha abantu bonse abasangilwe ku cibukisho ukulapepa Lesa wa cine pa kuti alebapaala.—Mika 4:2.

Abantu abengi

Abaile: 19,862,783 balibapeele balibatumiine balibatumiine abalongene utupeepala amafoni amameseji

IFIPENDO FIKALAMBA 177 Lipoti ya Mulimo iya mu 2015 Ifilembo fili pa ntanshi ya calo cimo cimo filelanga apo mwingasanga iyaNteshakwaYehovamwiSondeLyonse ico icalo pali mapu.

2015 Kasaba- 2015 Av. Bapai. Av. Bakasa. nkanya Umo 2015 % Ukucila 2014 Ababa- Bakwa- Av. Ifilo- Ama-awala Amasambi Abasangilwe Icalo nelyo Icifulo Abekala Calo Bafikile ku Bantu Av. Bakasa. mu 2014 Av. Bakasa. tishiwe fwilisha Bapainiya nganino Yonse ya Baibolo ku Cibukisho Albania (D-11) 3,204,000 5,415 592 5,381 4 5,190 228 540 1,223 86 1,914,716 6,132 12,945 American Samoa (N-26) 57,642 233 247 218 218 11 33 3 63,610 351 835 Andorra (F-4) 79,330 181 438 170 1 169 4 9 18 3 35,375 113 320 Angola (N-6) 24,383,301 115,948 210 111,123 8 102,753 7,462 5,748 13,748 1,565 30,712,362 502,848 529,827 Anguilla (O-32) 13,600 71 192 62 -3 64 2 4 3 2 13,384 108 252 Antigua (P-32) 80,200 472 170 462 -3 478 3 29 43 7 94,796 570 1,230 Argentina (N-36) 42,657,055 148,565 287 147,379 1 145,277 4,888 9,893 19,913 2,014 35,136,722 126,606 315,790 Armenia (G-9) 3,026,900 11,117 272 11,019 10,978 260 1,001 2,221 142 3,457,851 7,555 23,318 Aruba (Q-29) 109,028 975 112 953 2 931 35 39 65 14 165,652 1,009 2,922 Australia (O-19) 23,884,166 67,606 353 66,753 66,484 1,605 3,114 5,639 797 11,948,544 29,751 116,022 Austria (F-5) 8,584,926 21,338 402 21,216 1 20,990 403 1,106 1,464 300 3,784,884 11,990 34,359 Azerbaijan (G-9) 9,593,000 1,351 7,101 1,303 7 1,220 105 136 327 13 496,937 1,838 2,674 Azores (G-1) 246,353 739 333 730 -2 748 16 48 90 15 181,291 871 1,680 Bahamas (G-35) 388,000 1,686 230 1,630 1,630 50 85 207 27 374,274 2,077 4,198 Bangladesh (J-14) 160,995,642 255 631,355 243 15 211 13 14 96 6 105,200 554 993 Barbados (Q-33) 277,800 2,557 109 2,506 -1 2,524 61 154 201 30 455,496 2,262 6,531 Belarus (E-7) 9,496,000 5,918 1,605 5,828 4 5,579 173 506 1,290 76 1,915,608 4,989 10,212 Belgium (E-4) 11,209,044 25,497 440 24,661 1 24,531 489 1,166 1,601 370 4,045,368 10,895 43,325 Belize (H-33) 347,900 2,567 136 2,515 4 2,425 120 137 475 62 751,033 4,325 8,705 Benin (L-4) 10,880,000 12,430 875 11,716 3 11,352 486 766 1,591 186 3,356,769 29,253 41,706 Bermuda (F-36) 62,000 526 118 448 -3 463 18 18 82 5 115,621 340 909 Bhutan (H-14) 775,480 3 258,493 3 100 1 953 3 7 Bolivia (M-36) 10,725,000 25,174 426 24,836 4 23,976 1,265 2,394 4,676 329 7,912,833 42,201 77,110 Bonaire (Q-30) 18,905 122 155 118 2 116 3 5 15 2 27,545 169 357 Bosnia and Herzegovina (C-10) 3,791,622 1,189 3,189 1,170 -1 1,180 13 89 188 16 332,446 551 1,972 Botswana (O-6) 2,262,000 2,153 1,051 2,099 -1 2,122 93 147 271 46 566,268 4,552 6,323 Brazil (L-37) 204,873,755 805,044 254 787,470 3 767,449 28,349 41,958 91,055 11,802 172,695,296 863,612 1,743,624 Britain (E-3) 62,863,330 137,631 457 134,491 134,308 2,286 6,738 13,063 1,605 24,867,057 60,066 225,584 Bulgaria (F-7) 7,284,500 2,368 3,076 2,290 7 2,149 120 135 613 53 811,728 2,962 5,267 Burkina Faso (K-3) 18,106,000 1,743 10,388 1,656 4 1,598 99 103 271 44 497,487 3,328 4,499 Burundi (M-7) 9,231,000 13,132 703 12,577 6 11,852 823 1,084 1,861 269 4,223,708 39,049 50,743 Cambodia (K-16) 15,577,899 924 16,859 894 11 802 43 35 498 14 449,816 2,239 2,251 Cameroon (L-5) 22,637,185 41,376 547 37,869 1 37,319 1,455 1,867 4,145 339 9,394,420 73,129 97,390 Canada (C-31) 36,162,252 115,234 314 114,123 113,617 1,688 6,375 12,121 1,397 22,870,030 54,805 187,322 Cape Verde (K-1) 545,993 2,143 255 2,098 3 2,042 104 140 411 35 634,354 4,423 8,033 Cayman Islands (H-34) 60,000 223 269 217 -5 228 6 11 27 3 51,668 232 651 Central African Republic (L-6) 4,900,000 2,613 1,875 2,544 3 2,471 131 133 314 53 692,466 7,874 16,350 Chad (K-6) 14,037,000 710 19,770 687 6 646 37 33 69 17 172,985 1,304 4,582 Chile (M-35) 18,006,407 76,296 236 75,168 1 74,498 2,458 5,392 11,583 963 19,684,208 64,178 174,761 Chuuk (L-21) 48,651 42 1,158 37 -23 48 3 12 1 17,373 136 230 2015 Kasaba- 2015 Av. Bapai. Av. Bakasa. nkanya Umo 2015 % Ukucila 2014 Ababa- Bakwa- Av. Ifilo- Ama-awala Amasambi Abasangilwe Icalo nelyo Icifulo Abekala Calo Bafikile ku Bantu Av. Bakasa. mu 2014 Av. Bakasa. tishiwe fwilisha Bapainiya nganino Yonse ya Baibolo ku Cibukisho Colombia (J-35) 49,367,000 166,373 297 165,089 2 161,876 5,885 8,753 23,732 2,550 41,318,347 222,442 510,952 Congo, Dem. Republic of (M-6) 77,267,000 206,309 375 176,585 -2 180,343 10,274 7,829 18,387 3,642 42,707,866 556,852 1,131,161 Congo, Republic of (M-5) 4,620,000 7,448 620 6,080 -2 6,193 149 339 466 77 1,668,830 20,438 25,444 Cook Islands (O-26) 13,313 217 61 194 194 12 20 3 38,202 203 469 Costa Rica (J-34) 4,819,000 30,115 160 29,601 2 29,086 863 1,429 3,337 433 6,446,313 34,861 69,247 ˆ Cote d’Ivoire (L-3) 22,671,331 10,607 2,137 10,302 5 9,781 544 769 1,599 293 3,256,150 28,496 64,724 Croatia (B-9) 4,290,612 5,427 791 5,372 -1 5,412 186 350 485 67 1,097,863 2,250 8,472 Cuba (G-34) 11,258,597 96,487 117 95,825 95,592 3,624 6,716 9,791 1,524 19,107,502 172,538 231,958 Curacao¸ (Q-30) 156,971 2,033 77 1,987 3 1,931 100 106 190 25 393,300 2,337 5,463 Cyprus (H-7) 885,600 2,575 344 2,536 3 2,467 64 169 406 40 639,822 1,840 4,609 Czech Republic (E-5) 10,541,466 16,269 648 15,471 15,407 291 847 1,077 226 2,636,242 7,274 26,177 Denmark (D-4) 5,678,348 14,652 388 14,564 1 14,462 140 719 923 179 2,415,133 6,023 21,527 Dominica (P-33) 72,700 450 162 437 3 423 9 18 69 10 112,093 722 1,448 Dominican Republic (O-29) 10,478,756 37,536 279 36,946 2 36,240 1,445 2,490 7,337 567 11,606,518 69,892 120,103 Ecuador (K-34) 16,278,844 87,020 187 85,468 4 82,547 5,336 6,030 14,201 1,002 23,538,094 142,010 260,366 El Salvador (H-33) 6,142,600 40,013 154 39,643 1 39,346 835 2,024 5,467 685 9,195,509 45,286 92,188 Equatorial Guinea (L-5) 810,613 1,918 423 1,653 5 1,574 122 99 213 15 489,580 5,801 6,860 Estonia (D-6) 1,313,271 4,095 321 4,074 4,091 85 237 493 54 840,294 2,723 6,793 Ethiopia (L-8) 99,391,000 10,083 9,857 10,013 3 9,768 496 702 2,316 217 3,377,845 7,570 25,323 Falkland Islands (Q-37) 2,840 11 258 11 10 10 1 1 1 1,696 9 26 Faroe Islands (C-2) 50,145 119 421 112 -4 117 1 5 31 4 32,937 105 192 Fiji (N-24) 887,027 3,097 286 2,958 1 2,938 231 179 487 78 745,243 4,615 11,845 Finland (C-7) 5,471,753 18,574 295 18,496 18,588 221 746 2,001 303 3,069,284 10,468 25,924 France (F-4) 64,200,000 127,444 504 125,519 1 124,298 2,365 7,434 14,049 1,702 27,364,109 58,530 219,748 French Guiana (J-37) 241,922 2,429 100 2,373 4 2,288 78 152 374 46 689,167 5,425 9,401 Gabon (M-5) 1,756,708 4,216 417 3,972 4 3,816 169 257 519 38 1,149,145 8,906 11,646 Gambia (K-2) 1,990,924 252 7,900 230 11 208 10 7 42 4 62,093 388 579 Georgia (G-9) 3,729,500 18,531 201 18,279 1 18,100 502 1,181 3,197 229 4,569,185 8,796 32,569 Germany (E-5) 81,083,551 165,754 489 163,871 163,246 2,647 7,101 12,308 2,187 28,343,642 77,941 270,447 Ghana (L-3) 27,451,357 129,046 213 124,004 4 119,199 5,062 5,014 12,890 1,852 30,107,656 400,672 353,891 Gibraltar (G-3) 29,833 129 231 127 2 124 2 9 21 2 32,314 55 174 Greece (G-6) 10,787,690 28,816 374 28,592 28,677 617 1,675 4,133 390 6,607,009 13,237 46,822 Greenland (A-38) 55,984 155 361 145 145 3 6 24 6 33,091 142 351 Grenada (Q-32) 109,600 602 182 579 578 3 30 80 10 134,780 719 1,534 Guadeloupe (P-32) 410,335 8,192 50 8,058 8,025 183 419 621 120 1,516,962 8,625 19,763 Guam (K-20) 159,358 790 202 740 1 733 23 46 116 9 190,844 1,037 1,943 Guatemala (H-33) 14,941,600 38,766 385 38,140 3 37,192 1,360 2,139 5,646 881 9,765,437 49,613 97,106 Guinea (K-2) 11,750,000 835 14,072 765 4 737 49 45 118 19 225,496 1,884 3,136 Guinea-Bissau (K-2) 1,844,325 149 12,378 141 6 133 8 13 31 3 67,461 507 701 Guyana (J-37) 782,359 3,013 260 2,941 3 2,846 105 166 433 46 704,966 5,062 12,837 Haiti (O-28) 9,993,000 20,516 487 19,552 3 18,899 902 1,202 2,774 275 5,320,115 42,074 86,029 Honduras (H-33) 8,758,900 23,130 379 22,653 3 22,077 1,093 1,350 4,262 433 6,756,205 35,739 67,573 Hong Kong (J-17) 7,298,600 5,590 1,306 5,509 -1 5,557 191 427 1,018 68 1,670,339 6,062 9,619 Hungary (A-10) 9,855,000 22,582 436 22,400 22,444 555 1,333 1,980 296 4,576,242 12,163 39,727 2015 Kasaba- 2015 Av. Bapai. Av. Bakasa. nkanya Umo 2015 % Ukucila 2014 Ababa- Bakwa- Av. Ifilo- Ama-awala Amasambi Abasangilwe Icalo nelyo Icifulo Abekala Calo Bafikile ku Bantu Av. Bakasa. mu 2014 Av. Bakasa. tishiwe fwilisha Bapainiya nganino Yonse ya Baibolo ku Cibukisho Iceland (B-1) 329,000 382 861 367 368 4 19 51 7 79,372 271 692 India (J-12) 1,299,213,900 42,566 30,522 41,866 6 39,355 2,902 3,116 6,196 587 10,070,577 54,005 120,601 Indonesia (M-17) 256,000,000 26,238 9,757 25,361 4 24,489 1,066 2,193 3,269 465 6,808,314 31,168 55,864 Ireland (E-2) 6,676,364 6,422 1,040 6,281 1 6,210 120 336 884 119 1,424,752 3,563 11,779 Israel (H-8) 8,548,984 1,567 5,456 1,511 4 1,450 42 95 220 26 392,851 1,262 3,242 Italy (G-5) 60,795,612 251,032 242 250,277 1 248,871 4,911 18,696 33,944 2,997 60,979,620 119,827 435,046 Jamaica (H-34) 2,793,300 11,911 235 11,815 -1 11,889 348 561 1,504 188 2,437,190 13,561 37,111 Japan (G-19) 126,573,481 215,216 588 214,523 215,294 2,160 19,480 65,354 3,059 81,576,771 166,049 300,406 Kazakhstan (F-11) 17,563,000 17,797 987 17,545 17,475 559 1,435 3,449 248 5,247,691 12,791 31,435 Kenya (M-8) 47,233,491 28,005 1,687 26,578 3 25,820 1,267 1,177 3,544 619 6,924,219 46,515 66,820 Kiribati (M-24) 104,607 150 697 136 -4 142 17 39 3 45,801 310 418 Korea, Republic of (G-18) 50,293,000 100,544 500 99,950 100,289 3,045 9,579 39,347 1,358 46,188,497 79,826 134,894 Kosovo (D-11) 2,350,000 241 9,751 236 237 6 16 85 6 113,454 483 574 Kosrae (L-22) 6,616 24 276 20 18 17 1 3 6 1 8,413 56 118 Kyrgyzstan (G-12) 5,895,062 5,134 1,148 5,071 3 4,936 202 437 1,058 67 1,541,668 5,297 10,838 Latvia (D-6) 2,000,000 2,303 868 2,275 -1 2,296 47 149 347 36 594,514 2,058 3,750 Lebanon (H-8) 5,053,624 3,734 1,353 3,671 3,659 66 191 183 57 595,115 2,206 6,533 Lesotho (P-7) 2,135,000 4,123 518 3,837 -1 3,871 133 168 430 90 909,831 6,774 10,266 Liberia (L-2) 4,190,000 6,475 647 6,112 1 6,022 440 227 738 126 1,755,648 21,661 44,716 Liechtenstein (F-4) 37,370 91 411 85 -3 88 4 3 2 1 10,292 41 135 Lithuania (D-6) 2,898,062 3,140 923 3,101 -1 3,130 68 192 474 50 796,224 2,655 5,018 Luxembourg (E-4) 562,958 2,058 274 2,042 1 2,028 6 113 126 32 363,097 1,118 3,895 Macao (J-17) 642,900 310 2,074 294 -1 298 13 19 69 4 103,742 356 715 Macedonia (D-11) 2,108,434 1,318 1,600 1,293 -2 1,323 37 100 194 24 357,297 1,040 2,903 Madagascar (O-9) 24,967,390 32,426 770 30,941 5 29,385 1,780 1,633 5,198 696 9,133,114 79,143 131,087 Madeira (H-1) 258,686 1,192 217 1,147 1 1,134 23 78 103 17 251,283 825 1,935 Malawi (N-8) 16,000,000 89,626 179 80,776 -2 82,671 5,958 3,303 6,547 1,447 15,775,188 116,274 296,711 Malaysia (L-16) 30,986,035 4,897 6,328 4,804 3 4,668 175 288 1,263 116 1,639,860 8,671 12,539 Mali (K-3) 17,599,694 295 59,660 284 -1 286 23 26 55 7 112,954 854 1,163 Malta (G-5) 419,000 692 605 665 7 623 18 29 75 8 123,877 235 1,192 Marshall Islands (L-23) 53,158 223 238 183 7 171 9 13 31 4 52,953 474 914 Martinique (P-32) 395,027 4,820 82 4,755 4,749 138 268 562 64 1,090,051 5,376 10,613 Mauritius (O-10) 1,330,000 1,815 733 1,785 2 1,749 54 102 149 25 355,012 2,093 4,124 Mayotte (N-9) 230,338 162 1,422 147 13 130 3 10 46 3 56,682 352 338 Mexico (G-31) 121,856,500 832,981 146 818,481 2 802,903 21,764 34,264 136,512 13,088 202,740,223 1,064,408 2,242,804 Moldova (F-7) 4,069,000 19,972 204 19,776 19,846 531 1,203 2,223 240 4,143,138 13,863 35,813 Mongolia (F-15) 2,959,134 445 6,650 435 7 405 39 38 181 9 199,142 797 1,280 Montenegro (D-10) 631,490 278 2,272 270 2 265 11 29 57 6 98,495 181 589 Montserrat (P-32) 4,900 21 233 19 6 18 1 9 1 8,897 71 108 Mozambique (O-7) 25,727,911 57,144 450 53,027 3 51,637 2,773 1,972 4,900 1,154 10,935,184 90,657 291,356 Myanmar (J-15) 54,647,652 4,149 13,171 4,099 4 3,941 115 124 546 74 857,564 4,134 8,438 Namibia (O-5) 2,459,000 2,306 1,066 2,247 2 2,208 31 120 271 44 554,371 4,381 7,726 Nauru (M-23) 10,436 14 745 11 -27 15 1 1 1 1,227 14 92 Nepal (H-13) 27,153,225 2,251 12,063 2,204 10 2,004 141 134 753 36 817,986 4,515 7,268 2015 Kasaba- 2015 Av. Bapai. Av. Bakasa. nkanya Umo 2015 % Ukucila 2014 Ababa- Bakwa- Av. Ifilo- Ama-awala Amasambi Abasangilwe Icalo nelyo Icifulo Abekala Calo Bafikile ku Bantu Av. Bakasa. mu 2014 Av. Bakasa. tishiwe fwilisha Bapainiya nganino Yonse ya Baibolo ku Cibukisho Netherlands (E-4) 16,956,486 30,042 564 29,508 29,495 529 1,339 1,696 360 4,677,702 12,421 51,743 Nevis (P-32) 12,100 64 189 56 6 53 2 2 1 8,817 55 213 New Caledonia (O-23) 270,710 2,277 119 2,164 6 2,047 100 163 185 30 487,664 2,901 6,473 New Zealand (Q-24) 4,618,522 14,224 325 13,929 13,884 397 683 1,251 185 2,582,505 8,408 26,008 Nicaragua (H-33) 5,912,800 27,707 213 27,054 3 26,169 821 1,397 4,132 484 7,067,722 44,264 88,843 Niger (K-4) 19,899,000 282 70,564 272 -4 282 14 7 40 7 69,565 377 805 Nigeria (L-4) 182,201,962 367,103 496 338,955 3 329,757 12,573 11,995 36,968 6,145 72,505,273 798,359 739,234 Niue (O-26) 1,190 26 46 24 -4 25 1 3 1 4,708 20 54 Norfolk Island (P-23) 1,329 6 222 5 -38 81507319 Norway (C-4) 5,189,400 11,598 447 11,472 1 11,359 111 517 940 166 1,937,038 5,614 17,889 Pakistan (H-12) 188,925,000 1,021 185,039 960 3 928 73 46 99 18 200,900 1,248 4,035 Palau (L-19) 21,108 89 237 80 3 78 5 6 19 2 26,883 182 233 Palestinian Territory (H-8) 4,680,000 74 63,243 71 1 70 3 3 12 2 17,444 72 167 Panama (J-34) 3,661,000 16,572 221 16,224 4 15,626 584 982 2,773 313 4,428,058 24,236 54,213 Papua New Guinea (M-20) 7,708,577 4,228 1,823 3,916 1 3,868 230 245 415 106 952,176 7,078 34,707 Paraguay (M-37) 6,917,579 10,023 690 9,719 4 9,309 469 594 1,592 216 2,811,125 15,165 24,298 Peru (L-35) 31,151,643 124,897 249 120,260 3 117,211 4,866 9,317 27,755 1,419 39,683,210 196,798 383,251 Philippines (K-18) 100,621,100 201,761 499 199,551 5 190,930 10,146 12,440 38,813 3,246 49,798,859 268,598 576,542 Pohnpei (L-22) 35,981 73 493 69 -7 74 2 6 20 1 22,996 158 212 Poland (E-6) 38,478,602 122,021 315 121,018 -1 122,381 1,885 6,385 7,958 1,327 19,140,641 52,256 191,524 Portugal (G-2) 9,869,783 48,840 202 48,633 48,706 1,076 3,211 4,288 644 10,037,634 28,687 91,472 Puerto Rico (O-31) 3,683,200 25,832 143 25,585 25,709 600 1,529 3,535 324 5,966,791 16,309 56,404 ´ Reunion (O-10) 843,617 3,010 280 2,980 1 2,961 72 191 330 37 689,321 2,450 6,297 Rodrigues (O-11) 41,669 52 801 48 12 43 5 5 1 11,740 65 122 Romania (F-6) 21,240,000 40,575 523 40,370 40,371 890 2,169 3,831 548 7,809,840 25,623 78,300 Rota (K-20) 2,477 10 248 9 -10 10 2 3 1 4,177 15 26 Russia (C-15) 146,042,093 175,615 832 172,977 5 165,322 4,526 12,952 30,963 2,547 48,858,784 113,529 294,180 Rwanda (M-7) 11,262,564 26,680 422 25,061 7 23,507 1,722 2,264 4,496 589 9,541,885 67,184 83,107 Saba (O-32) 2,000 13 154 12 71 7 1 2 3,422 36 54 ´ St. Barthelemy (O-32) 9,269 28 331 26 8 24 2 5 1 8,080 34 97 St. Eustatius (P-32) 3,100 24 129 22 22 1 3 1 5,798 48 84 St. Helena (N-3) 4,000 122 33 118 3 115 1 2 3 9,821 65 272 St. Kitts (O-32) 46,000 218 211 203 203 12 9 34 4 53,493 278 773 St. Lucia (Q-33) 173,800 773 225 727 -2 740 34 39 104 11 194,300 1,220 2,296 St. Maarten (O-32) 37,400 391 96 340 1 336 3 15 38 5 76,529 450 1,147 St. Martin (O-32) 36,522 323 113 313 1 311 4 15 28 5 68,998 525 1,037 St. Pierre and Miquelon (D-37) 6,299 14 450 14 -7 15 1 5 1 5,198 6 22 St. Vincent & the Grenadines (Q-32) 109,344 346 316 336 1 332 11 32 44 8 94,908 511 1,139 Saipan (K-20) 48,220 215 224 194 -2 198 1 16 35 2 55,010 314 557 Samoa (N-25) 193,483 547 354 519 -1 522 29 28 79 12 140,678 792 2,065 San Marino (F-5) 32,890 208 158 202 -1 204 16 32 2 56,121 115 351 ˜ ´ ´ Sao Tome and Prıncipe (M-4) 194,006 773 251 754 6 708 73 70 150 11 279,619 3,041 3,226 Senegal (K-2) 15,129,273 1,194 12,671 1,168 2 1,150 42 83 148 26 328,746 2,010 2,606 Serbia (C-11) 8,118,146 3,895 2,084 3,861 3,857 73 303 609 61 1,057,663 2,273 7,939 2015 Kasaba- 2015 Av. Bapai. Av. Bakasa. nkanya Umo 2015 % Ukucila 2014 Ababa- Bakwa- Av. Ifilo- Ama-awala Amasambi Abasangilwe Icalo nelyo Icifulo Abekala Calo Bafikile ku Bantu Av. Bakasa. mu 2014 Av. Bakasa. tishiwe fwilisha Bapainiya nganino Yonse ya Baibolo ku Cibukisho Seychelles (M-9) 91,650 347 264 333 1 331 10 24 33 4 81,926 414 935 Sierra Leone (L-2) 6,092,000 2,166 2,813 2,037 5 1,937 147 114 242 37 565,540 5,242 9,553 Slovakia (F-6) 5,421,433 11,386 476 11,276 2 11,105 291 567 819 142 1,861,585 4,135 21,623 Slovenia (B-8) 2,068,000 1,985 1,042 1,911 -1 1,930 50 121 232 30 447,571 1,064 2,942 Solomon Islands (M-22) 584,020 1,962 298 1,915 7 1,787 127 72 265 51 409,908 2,316 9,807 South Africa (P-6) 54,490,000 100,082 544 96,631 1 95,369 3,779 4,830 11,164 2,108 21,975,559 140,789 250,754 South Sudan (L-7) 11,864,683 1,308 9,071 1,218 1 1,201 139 71 164 33 310,442 3,132 4,682 Spain (G-3) 46,439,864 111,411 417 109,457 1 108,900 2,197 7,906 14,414 1,533 27,364,771 57,290 190,233 Sri Lanka (L-13) 21,416,445 5,902 3,629 5,775 3 5,615 211 346 794 108 1,317,282 8,564 15,415 Sudan (K-7) 40,720,640 608 66,975 595 16 515 54 47 87 16 181,266 1,583 2,308 Suriname (J-37) 540,000 2,896 186 2,849 3 2,765 132 261 287 55 671,767 5,218 9,889 Swaziland (P-7) 1,287,000 3,124 412 3,063 3 2,983 58 122 265 92 640,177 4,403 8,841 Sweden (B-6) 9,804,082 22,446 437 22,236 22,156 594 994 2,203 315 3,837,623 10,394 35,366 Switzerland (F-4) 8,237,666 19,219 429 18,611 2 18,323 347 861 1,046 270 2,978,799 9,285 31,755 Tahiti (M-27) 268,207 3,132 86 3,079 3 2,990 167 237 456 44 831,361 4,335 8,822 Taiwan (J-17) 23,465,003 9,703 2,418 9,582 4 9,256 387 858 3,123 142 3,949,344 14,631 19,261 Tanzania (M-8) 51,420,567 16,255 3,163 16,129 2 15,761 856 678 1,900 475 3,982,299 33,373 55,355 Thailand (K-15) 67,959,000 4,405 15,428 4,258 6 4,022 137 278 1,410 106 1,699,727 6,611 8,715 Timor-Leste (N-18) 1,250,000 301 4,153 284 17 242 16 23 67 4 108,447 601 750 Tinian (K-20) 3,136 23 136 15 15 1 3 1 4,294 29 43 Togo (L-4) 7,305,000 23,112 316 19,067 5 18,158 905 1,304 1,858 282 5,014,266 59,501 67,069 Tonga (O-25) 105,894 233 454 208 -4 216 8 13 31 3 51,553 299 628 Trinidad & Tobago (R-33) 1,333,100 9,679 138 9,543 9,503 260 662 1,216 122 2,092,005 11,331 24,103 Turkey (G-8) 77,700,000 2,611 29,759 2,514 4 2,408 79 189 399 31 704,250 1,705 4,546 Turks and Caicos (N-29) 34,300 340 101 332 3 323 12 21 59 6 98,477 686 1,060 Tuvalu (M-24) 9,894 86 115 64 7 60 1 1 1 7,900 72 247 Uganda (L-7) 36,076,000 7,112 5,073 6,832 6 6,468 363 489 1,046 142 2,159,573 19,559 23,157 Ukraine (E-7) 42,529,112 142,736 298 141,364 -6 149,787 3,922 10,834 19,672 1,566 34,985,826 84,590 236,261 United States of America (E-32) 321,773,600 1,231,867 261 1,195,081 1 1,186,598 28,358 56,455 167,404 14,063 268,657,014 737,471 2,475,339 Uruguay (O-37) 3,424,567 12,031 285 11,614 1 11,471 302 655 960 158 2,209,082 9,501 23,583 Vanuatu (N-23) 269,442 743 363 557 6 525 34 22 82 12 138,329 1,370 3,720 Venezuela (J-36) 30,851,300 142,117 217 138,860 3 134,913 6,721 10,205 27,532 1,807 41,575,997 197,284 433,763 Virgin Islands, British (O-31) 30,100 263 114 256 -2 260 15 32 4 59,617 251 825 Virgin Islands, U.S. (O-31) 106,300 626 170 586 -3 602 22 36 85 10 147,276 591 1,743 Wallis & Futuna Islands (N-25) 14,315 50 286 44 -4 46 3 2 5 1 10,158 72 174 Yap (L-19) 11,376 30 379 28 28 1 2 8 1 11,292 110 136 Zambia (N-7) 15,077,660 177,695 85 171,167 1 168,693 9,855 5,598 13,612 2,806 34,270,962 379,165 809,840 Zimbabwe (O-7) 15,576,901 45,072 346 43,361 4 41,688 2,302 2,633 5,462 1,185 11,190,296 100,248 114,500 Ifyalo Fimbi 30 38,833 35,795 52.3 33,372 2,194 3,173 13,150 844 17,166,611 66,167 74,469

Impendwa Yonse (Ifyalo 240) 8,220,105 7,987,279 1.5 7,867,958 260,273 443,504 1,135,210 118,016 1,933,473,727 9,708,968 19,862,783 12345678910111213 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26

A GREENLAND A

HUNGARY SLOVENIA B CROATIA B ICELAND SWEDEN BOSNIA & RUSSIA FINLAND HERZEGOVINA SERBIA C C FAROE NORWAY ALASKA ISLANDS ESTONIA MONTENEGRO KOSOVO D LATVIA ITALY MACEDONIA D ISLE OF MAN DENMARK LITHUANIA NORTHERN IRELAND NETHERLANDS KALININGRAD ALBANIA IRELAND GERMANY BELARUS E BRITAIN POLAND GREECE E LUXEMBOURG GUERNSEY BELGIUM UKRAINE CZECH REP. JERSEY SLOVAKIA KAZAKHSTAN FRANCE AUSTRIA MOLDOVA SWITZERLAND MONGOLIA F DEMOCRATIC F LIECHTENSTEIN ROMANIA ANDORRA KYRGYZSTAN PEOPLE’S REPUBLIC BULGARIA ITALY GEORGIA OF KOREA NORTH MONACO SPAIN ARMENIA UZBEKISTAN PORTUGAL SAN MARINO G GREECE TURKEY TURKMENISTAN TAJIKISTAN G AZORES PACIFIC GIBRALTAR AZERBAIJAN JAPAN TUNISIA CYPRUS SYRIA CHINA REPUBLIC OCEAN MADEIRA MALTA OF KOREA LEBANON IRAQ IRAN AFGHANISTAN ISRAEL H MOROCCO H PALESTINIAN BHUTAN CANARY JORDAN KUWAIT NEPAL MIDWAY ISLANDS ALGERIA TERRITORY PAKISTAN BAHRAIN BANGLADESH LIBYA SAUDI WESTERN EGYPT QATAR SAHARA ARABIA INDIA J UNITED MYANMAR TAIWAN J ARAB EMIRATES CAPE MAURITANIA LAOS HONG KONG WAKE ISLAND HAWAII OMAN MACAO VERDE MALI NIGER SENEGAL ERITREA THAILAND TINIAN SAIPAN K CHAD YEMEN PHILIPPINES K GAMBIA BURKINA SUDAN CAMBODIA ROTA FASO DJIBOUTI SOCOTRA VIETNAM YAP GUAM MARSHALL GUINEA- GUINEA NIGERIA SOMALIA BISSAU GHANA SOUTH ETHIOPIA POHNPEI ISLANDS BENIN CENTRAL BRUNEI SIERRA SUDAN SRI LANKA PAL AU L LIBERIA AFRICAN REP. CHUUK L LEONE TOGO ˆ CAMEROON UGANDA MALAYSIA KOSRAE COTE D’IVOIRE MALDIVES CHRISTMAS ISLAND ˜ ´ ´ KENYA NAURU SAO TOME&PRINCIPE RWANDA GABON SINGAPORE KIRIBATI EQUATORIAL GUINEA CONGO, M BURUNDI M CONGO, REP. DEM. REP. I TANZANIA N D I A PAPUA SOLOMON TUVALU SEYCHELLES O N E S TOKELAU ASCENSION NEW GUINEA ISLANDS COMOROS WALLIS & ANGOLA TIMOR-LESTE N MALAWI MAYOTTE COCOS ISLANDS FUTUNA ISLS. N ZAMBIA ST. HELENA VANUATU FIJI SAMOA AMERICAN MAURITIUS SAMOA ZIMBABWE NIUE NAMIBIA MADAGASCAR NEW O ´ RODRIGUES TONGA O SOUTH BOTSWANA REUNION CALEDONIA MOZAMBIQUE AUSTRALIA COOK ISLANDS ATLANTIC SWAZILAND NORFOLK P SOUTH ISLAND P OCEAN AFRICA LESOTHO INDIAN OCEAN

Q TRISTAN DA CUNHA NEW Q ZEALAND

R KERGUELEN ISLANDS R 12345678910111213 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38

A GREENLAND

B

C CANADA

D ST. PIERRE & MIQUELON

E UNITED STATES NORTH OF AMERICA F ATLANTIC BERMUDA OCEAN BAHAMAS G MEXICO CAYMAN ISLANDS CUBA PACIFIC BELIZE JAMAICA H HONDURAS OCEAN GUATEMALA EL SALVADOR NICARAGUA GUYANA VENEZUELA J COSTA RICA SURINAME PANAMA FRENCH GUIANA COLOMBIA ´ GALAPAGOS ISLANDS K ECUADOR MARQUESAS ISLANDS BRAZIL L PERU TUAMOTU ARCHIPELAGO BOLIVIA M TAHITI CHILE PARAGUAY AUSTRAL PITCAIRN ISLAND ISLANDS N TURKS & CAICOS ARGENTINA VIRGIN ISLANDS (BRITISH) ST. MAARTEN ST. MARTIN ANGUILLA URUGUAY HAITI ´ O DOMINICAN ST. BARTHELEMY REPUBLIC ST. KITTS PUERTO RICO NEVIS VIRGIN ISLANDS (U.S.) SABA ANTIGUA P ST. EUSTATIUS GUADELOUPE MONTSERRAT DOMINICA MARTINIQUE ST. LUCIA Q ST. VINCENT & FALKL AND ARUBA CURACAO¸ THE GRENADINES BARBADOS ISLANDS BONAIRE GRENADA TRINIDAD &TOBAGO SOUTH GEORGIA R

27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 Nga mulefwaya ifyebo na fimbi, kabiyeni pa webu saiti ya www.jw.org/bem nelyo lanshanyeni ne Nte sha kwa Yehova. Lipoti Yandi iya Mulimo wa Mwi Bala mu 2016

Impapulo Mwapeele Amasambililo ya Amavidio Ifipempu Baibolo Abantu (Ishapulintwa Amaawala neshapaKompyuta) mwatambishe fya Kubwelelamo ayo Mwatungulwile

January February March April May June July August September October November December Fyonse pamo