verbindend verleden 2017 erfgoednota Rheden – 2021 “Wat volgt verbindend staat altijd verleden in verband erfgoednota 2017 met wat er Rheden – voorafging” Marcus Aurelius 2021 inhoud

Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 7 06 Inleiding 30 Historisch 62 Levend erfgoed Aanleiding, doel landschap Van oude menschen... en leeswijzer Gelders Arcadië Hoofdstuk 8 Hoofdstuk 5 66 Instrumenten verbindend verleden verbindend Hoofdstuk 2 16 Ruimtelijke 42 Archeologie Tussen droom en identiteit Gouden tijden daad...

Rheden: buitenplaats Hoofdstuk 6 van Nederland 50 Historische 04 Erfgo e dnota R h e d n 05

Hoofdstuk 3 bouwkunst 22 Visie Bouwstenen voor De toekomst van de toekomst Rhedens verleden

bijlagen

Bijlage 1 Bijlage 3 70 Beeldverslag 92 Uitvoeringsagenda 2017 – 2021 2012 – 2016 Bijlage 4 Bijlage 2 100 Factsheet 88 Mijn erfgoedwens met samenvatting [voorzijde] Opsomming van de in 2016 & selectie getekende 0 opgehaalde erfgoedwensen erfgoedwensen [achterzijde] Tijdens de Open Monumentendagen in 2016 ging wethouder Olland met haar erfgoedadviseurs op stap in een historische bus van de Stichting Veteranen Autobussen uit . Hier in een Saurer, een oude postbus uit Zwitserland. Er werden veel erfgoedwensen opgehaald en mooie gesprekken gevoerd. verbindend verleden verbindend

06 Erfgo e dnota R h e d n 07

Inleiding 1Aanleiding, doel en leeswijzer nadrukkelijk niet alleen over de gemeentelijke van mensen die zich op enigerlei wijze bezig organisatie. houden met het erfgoed in Rheden door de één community Erfgoed Rheden verder vorm te 1.3 EVALUATIE BELEIDSNOTA LEVEND geven. Daarvoor zijn veel ontmoetingen Hoofdstuk 1 VERLEDEN 2012-2016: WAT HEBBEN WE georganiseerd zoals erfgoedcafés en een GEDAAN? landelijk symposium Buitenplaats in bedrijf. Inleiding Het erfgoedbeleid voor de afgelopen periode Verder zijn er ook activiteiten voor kinderen Aanleiding, doel en leeswijzer is vastgelegd in de Erfgoednota Levend georganiseerd tijdens bijvoorbeeld de Verleden (2012). In deze nota wordt een Open Monumentendagen, zoals de tocht visie gegeven op de instandhouding van het met de stoomtrein met 550 kinderen uit het cultuurhistorisch erfgoed en de wijze waarop basisonderwijs. Ook is actief ingezet op het zoeken van verbinding via Social Media. De Facebookpagina van Erfgoed Rheden heeft ruim 900 volgers (ook mensen buiten de gemeente), op de digitale nieuwsbrief Erfgoed gaat over menselijke sporen uit het zich richt zich op de bijzondere infrastructuur, zijn ruim 400 mensen geabonneerd en het verleden die zichtbaar en tastbaar aanwezig zoals het Apeldoorns-Dierens Kanaal, de Twitteraccount heeft 1.200 volgers. Ruim 50 straat- en spoorweg. vrijwilligers hebben met financiële steun zijn in het heden. De bijzondere ligging en rijke historie leveren van de gemeente samen de erfgoedwebsite Dat kunnen voorwerpen zijn, archeologische een bijzonder karakter op waarvan jaarlijks www.rhedenopdekaart.nl gemaakt en door ca. twee miljoen bezoekers wordt genoten gevuld, zodat het Rhedense erfgoed op een vondsten, archieven, en gebouwde en en waar de Rhedenaren - terecht - trots op zijn. laagdrempelige wijze is ontsloten.Tenslotte groene monumenten, zoals landgoederen, verleden verbindend is een goed ontvangen - eenmalig - tijdschrift, 1.2 ERFGOED RHEDEN een glossy, uitgebracht met informatie begraafplaatsen en landschappen. Maar ook Met het Rhedense erfgoedbeleid wordt ge- voor monumenteneigenaren en andere bepaalde gebruiken, verhalen en gewoonten werkt aan de instandhouding van de gebouwde geïnteresseerden. monumenten, het archeologisch erfgoed, horen erbij. Erfgoed verleent een gemeenschap het cultuurlandschap en het immateriële erfgoed, de verhalen. Het erfgoedbeleid is In 2014 werd Rheden eervol tweede in de BNG-erfgoedprijscompetitie, een eigen, onderscheidende identiteit, een na Bergen op Zoom. Eén van de projecten die aan dit succes heeft 08 onderdeel van - en voorwaardenscheppend Erfgo e dnota R h e d n 09 fundament om op te bouwen en een inspiratie voor - andere beleidsterreinen zoals bijgedragen, was het project Duurzaam Monumentenbeheer dat samen met o.a. woningbouwcorporatie Vivare werd uitgevoerd. voor de toekomst. ruimtelijke ontwikkeling, toerisme, recreatie, duurzaamheid, infrastructuur, cultuur, economie, natuur en landschap. In veel Duurzaam erfgoed 1.1 Het Rhedense erfgoed projecten wordt samengewerkt aan een De synergie met duurzaamheid is een Rheden kent een rijke en lange, nagenoeg gezamenlijk resultaat, en vaak blijkt erfgoed steeds belangrijker thema geworden in het ononderbroken bewoningsgeschiedenis. daarin de verbindende factor te zijn. erfgoedbeleid. Wij hebben veel eigenaren De bestaande ruimtelijke structuur van de Belangrijker nog dan deze inbedding in kunnen adviseren over en begeleiden bij de gemeente wordt ondanks veel veranderingen het gemeentelijk beleid, is het feit dat de verduurzaming van hun monument. Verder grotendeels nog bepaald door die historische zorg voor het eigen erfgoed een gedeelde is samen met Vivare een groot - door de ontwikkeling en het erfgoed dat daarvan verantwoordelijkheid is van alle inwoners provincie gesubsidieerd - project uitgevoerd getuigt. Ook het rijke bodemarchief is een van de gemeente. Veel Rhedenaren voelen in het kader waarvan verschillende direct gevolg van de lange historie. Dit maakt deze verantwoordelijkheid en geven hier typen monumenten op een duurzame en dat Rheden een zeer hoge ruimtelijke kwaliteit inhoud aan door dagelijks hard, enthousiast innovatieve wijze zijn gerenoveerd. In het kent met een geheel eigen karakter. en vooral ook samen te werken aan de beschermde dorpsgezicht Laag-Soeren is De afwisseling van bos, heide en panoramische instandhouding van het erfgoed. Het gaat dan samen met de eigenaar van een voormalig uitzichten vanaf de stuwwal is volstrekt om monumenteneigenaren, de vele vrijwilligers boerenbedrijf een pilot uitgevoerd met uniek in Nederland. Zó uniek dat velen het die zich inzetten voor één of meer monumenten zonnedakpannen op een karakteristieke - in een poging om het bijzondere te duiden - of voor de Oudheidkundige Kring, Rheden op het een inspiratiebron en motor kan zijn schuur. Rheden zit in het kernteam van het omschrijven als ‘on-Nederlands’. de Kaart of Open Monumentendag. Steeds voor nieuwe ontwikkelingen. De visie is aan Netwerk innovatie en duurzaamheid in de Wij noemen dat liever ‘typisch Rhedens’ meer mensen zijn ook bezig met een publicatie de hand van een vijftal leidende thema’s restauratie in de provincie , dat trouwens…. of website over een gebied of een specifiek uitgewerkt in een uitvoeringsagenda met beoogt een provinciaal kennisnetwerk tot Op de bijzondere ondergrond van de hoge monument. Zij maken samen deel uit van een beleidsvoornemens voor de periode 2012- stand te brengen waarin bedrijven, overheden stuwwal naar het lage rivierdal zijn veel almaar uitdijende gemeenschap. Dergelijke 2016. Enkele speerpunten waaraan de en onderwijsinstellingen samen werken aan historische buitenplaatsen en landgoederen te gemeenschappen worden tegenwoordig afgelopen vier jaar is gewerkt: een duurzame restauratiepraktijk. vinden. Ook liggen hier de zeven dorpen van de meestal aangeduid als communities: de gemeente, ieder met een eigen karakter. Er zijn community Erfgoed Rheden. Waar in deze Erfgoed Rheden, een levendige community Groen erfgoed uitgestrekte agrarische landerijen en er is veel nota wordt gesproken over ‘wij’ gaat het over De nota heette niet voor niets Levend Verleden: Ook in de afgelopen periode is weer veel bebouwing en kenmerkende bedrijvigheid die alle mensen die hiervan deel uitmaken en er is veel energie gestoken in het verbinden aandacht besteed aan het voor Rheden Tijdens een goed bezocht erfgoedcafé in De Boecop in De Steeg werden de opgehaalde erfgoedwensen met elkaar gedeeld en besproken. Karel Loeff, voorzitter van de Commissie Cultuurhistorie interviewde o.a. wethouder Olland over de wensen. Hij deed dit aan de hand van een grote tekening van Getekend Verslag waarin een selectie van een aantal wensen was verbeeld. verbindend verleden verbindend

10 Erfgo e dnota R h e d n 11

Samen op stap met de erfgoedbus, hier voor de Petruskerk in Spankeren. zo kenmerkende en belangrijke groene publieksevenement Het Ontzet van de ­ getekende weergave van een selectie van plekken (de begraafplaatsen bijvoorbeeld) erfgoed. In 2012 hebben we samen met zoom in het kader van 200 jaar koninkrijk. In de wensen. Deze tekening is afgedrukt op of met name genoemde panden. o.a. de provincie en de landelijke stichting 2012 en 2014 is Rheden genomineerd voor de de achterzijde van de factsheet waarop In de uitvoeringsagenda in bijlage 3 is Themajaar Buitenplaatsen een landelijk landelijke BNG-Erfgoedprijs. In 2014 heeft dit een samenvatting van deze nota staat. per voornemen opgenomen of met het symposium georganiseerd rondom het een mooie tweede prijs opgeleverd. Meer over De complete lijst met erfgoedwensen is desbetreffende voornemen gehoor is thema landgoederen en economie. Vanuit de de erfgoedactiviteiten uit de afgelopen periode opgenomen in bijlage 2. Waar overlap was, gegeven aan één of meer wensen. Sommige Federatie Grote Monumentengemeenten is te zien en lezen in bijgevoegd beeldverslag zijn wensen samengevoegd. wensen zijn samengevoegd in één voor­ is een landelijke werkgroep Groen Erfgoed [bijlage 1]. Er zijn ruim 100 erfgoedwensen ingediend. nemen en in een enkel geval zal de wens opgezet waarmee de verbinding is gezocht Samenvattend kan worden gesteld dat er niet (kunnen) worden gehonoreerd. Leidend met andere gemeenten met veel historisch Van de uitvoeringsagenda behorend bij de grote tevredenheid is over het gevoerde criterium voor het al dan niet honoreren van groen. Diverse parken van landgoederen en nota Levend verleden zijn alle voornemens die erfgoedbeleid. Veel mensen moedigen de wensen is allereerst de vraag geweest of buitenplaatsen zijn met (financiële) hulp pasten binnen de middelen uitgevoerd, met gemeente aan om vooral door te gaan op een wens bijdraagt aan de overkoepelende van provincie en gemeente gerestaureerd uitzondering van: visie zoals verwoord in hoofdstuk 3. Ook en er is meegewerkt aan de oprichting van ––Onderzoek bescherming interieurs: de is gekeken naar de haalbaarheid van de de Landgoederencoöperatie Veluwezoom. bescherming van interieurs is inmiddels wensen: soms gaan ze bijvoorbeeld over Met de andere Gelders Arcadiëgemeenten opgenomen in de Erfgoedwet en het rijk eigendommen van anderen of kosten ze hebben we een gezamenlijke gebiedsvisie ontwikkelt hiervoor een aanpak. Besloten (veel) geld. opgesteld en is een cultureel- en verhalen­ is om dit eerst af te wachten. Getracht is waar mogelijk wensen een plek project uitgevoerd. ––Deelnemen aan toolkit monumenten en te geven in de uitvoeringsagenda. Alle duurzaamheid: de introductie hiervan heeft indieners van een wens worden persoonlijk vertraging opgelopen maar wordt door de geïnformeerd over het antwoord op hun provincie op korte termijn voorzien. Dan wens en waar daartoe aanleiding is wordt

sluiten we aan. verleden verbindend met hen gesproken over een eventueel (gezamenlijk) vervolg. Daarnaast konden ook veel beleidsvoor­nemens Naast de externe consultatie is ook intern op het ambitieniveau (waarvoor dus extra gesproken met de beleidsadviseurs van middelen nodig waren) worden uitgevoerd doordat kon worden samengewerkt met De community Erfgoed Rheden is springlevend en ontmoet elkaar ‘live’ en via social media, bijvoorbeeld via Twitter en Facebook.

12 De laatste stop van de tournee met de erfgoedbus was in Laag-Soeren, Erfgo e dnota R h e d n Daarop onder anderen aandacht voor Open Monumentendag 13 bij de mooie Priesnitzhoeve van de gastvrije familie Kiezenbrink. met voorzitter Mieke Blanksma gehuld in een speciaal door haar ontworpen Open Monumentendagjurk van gerecyclede oude Open Monumentendagvlaggen!! vrijwilligers en/of doordat hier externe fondsen voor konden worden gevonden. andere beleidsvelden om terug én vooruit te 1.4 EVALUATIE BELEIDSNOTA LEVEND kijken. Gesproken is met medewerkers van VERLEDEN 2012-2016: WAT VONDEN Stedenbouw, Ruimte (algemeen beleid), ONZE INWONERS ERVAN? Volkshuisvesting,Toerisme en Recreatie, Met het einde van de looptijd van de nota Ik buurt mee, Duurzaamheid, Landschap, Levend Verleden in zicht, is 2016 benut voor Evenementen, Economische Zaken, Cultuur Immaterieel erfgoed een evaluatie van de nota en het verkrijgen en het Sociaal Domein. De gezamenlijke Nieuw was in de afgelopen periode de aandacht van input voor een nieuwe dan wel te conclusie is dat er in de afgelopen jaren tot voor de verhalen, een uitdrukkelijke en breed actualiseren nota. Met de vraag Wat is uw wederzijdse tevredenheid in toenemende gedeelde wens van onze inwoners. Daaraan is Erfgoedwens, is wethouder Nicole Olland mate is samengewerkt met mooie inhoud gegeven door een groot verhalenproject een ‘functioneringsgesprek’ aangegaan resultaten als gevolg. Waar suggesties uit te voeren, deels samen met de andere met de Rhedense samenleving. Via het zijn gedaan over een vervolg of verbetering Gelders Arcadië gemeenten: Geschiedenis in beeldverslag is verantwoording afgelegd over zijn deze zoveel mogelijk opgenomen in de verhalen. de werkzaamheden de afgelopen periode. de ingeslagen weg en vaak is waardering uitvoeringsagenda. Iedereen die dat wenste kon daar digitaal - via uitgesproken. Er is echter ook zorg dat Uiteraard is daarnaast nog veel meer gedaan, social media dan wel analoog via verspreide niet al het mooie erfgoed in stand kan Geconcludeerd kan worden dat op grond zoals de begeleiding van enkele grote kaarten - op reageren en een erfgoedwens worden gehouden en er wordt aandacht van de interne en externe evaluatie geen restauraties als Gazelle, de GelderseToren, indienen.Tijdens de Open Monumentendagen gevraagd voor plekken die nog (veel) grote koerswijziging nodig is. Besloten het bouwhuis van Middachten en Biljoen, is is wethouder Olland met de medewerkers aandacht behoeven. Ook de vraag hoe is daarom geen nieuwe erfgoednota te een nieuwe archeologische verwachtingskaart van het gemeentelijk erfgoedteam met een de instandhouding van erfgoed en het maken maar de bestaande concept-nota met aandacht voor deTweede Wereldoorlog historische bus langs alle dorpen getrokken behalen van duurzaamheidsdoelen kan te actualiseren, vergezeld van een nieuwe opgenomen in een apart bestemmingsplan, om persoonlijk met mensen in gesprek gegaan. worden gecombineerd houdt veel mensen uitvoeringsagenda voor de periode 2017- zijn monumenten uit de Wederopbouwperiode De opbrengsten van alle wensen zijn tijdens bezig. Opvallend is verder dat met name 2021. op de monumentenlijst geplaatst en is een goed bezocht erfgoedcafé met elkaar wensen zijn ingediend die gericht zijn op actief meegewerkt aan het onvergetelijke gedeeld en besproken aan de hand van een de instandhouding, vaak van heel concrete Voor wie de voorkeur gaf aan ‘ouderwets papier’ kon voor het indienen van 1.5 BELEIDSNOTA VERBINDEND van de prachtige historische kwaliteiten erfgoedwensen ook gebruik gemaakt worden van een kaart. VERLEDEN, 2017-2021 van Rheden - de corebusiness van het We bouwen de komende periode voort erfgoedbeleid zogezegd - maar zetten wij op de resultaten uit het verleden, zonder erfgoed in als gemeenschappelijke basis voor grote verschillen in koers maar wel met gemeentebrede doelen: wij gaan voor een nieuwe accenten. Vanuit het erfgoed zal Verbindend Verleden! worden meegewerkt aan de gemeentebrede prioriteiten. Daarom wordt de komende 1.6 LEESWIJZER periode vooral ingezet op het leveren van De nota kent een algemeen en een specifiek een bijdrage aan: deel. Het algemene deel bevat een korte beschouwing op de ruimtelijke identiteit Het behalen van de klimaatdoelen van de gemeente in hoofdstuk 2. Hoofdstuk In de beleidsvoornemens gericht op behoud en 3 beschrijft onze overkoepelende visie op de ontwikkeling besteden wij hier ruim aandacht omgang met het erfgoed. Daarna kijken we in Sinds 2016 verschijnt vier keer per jaar een digitale nieuwsbrief over en aan, bijvoorbeeld door samen met de inwoners het specifieke deel in de hoofdstukken 4 tot van Erfgoed Rheden die nu al door ruim 400 mensen wordt gelezen. van de rijksbeschermde dorpsgezichten en met 7 wat dit betekent voor de dragende en monumenteneigenaren op zoek te gaan onderdelen van het erfgoed: historisch naar de mogelijkheden voor het opwekken landschap, archeologie, historische van duurzame energie met behoud van de bouwkunst en immaterieel erfgoed. Voor cultuurhistorische kwaliteiten van het gebied. ieder van deze onderdelen is opgenomen wat de stand van zaken is [nu] en hoe we in de komende periode verder gaan [straks].

Om inzichtelijk te maken hoe het college verleden verbindend concreet invulling wil geven aan het door de raad vastgestelde beleid is per beleidsonderdeel de uitvoeringsagenda opgenomen. Zo ontstaat samenhang

Verbindend verleden: één van de projecten waarin erfgoed en het sociaal

14 Erfgo e dnota R h e d n 15 domein elkaar vinden is het historisch tafelkleed.

tussen het besluit van de raad over de koers voor de toekomst [straks] en de concrete maatregelen die het college wil uitvoeren om hieraan invulling te geven. Deze voornemens zijn telkens aan de hand van drie leidende thema’s geformuleerd: ––behoud en ontwikkeling De enthousiaste medewerkers van de Oranjerie in het Carolinapark ––kennis vermeerderen en delen in : nog zo’n mooi voorbeeld van sociaal erfgoed. De sociale doelstellingen ––beleving en promotie Zoveel mogelijk mensen moeten mee kunnen Daarnaast zijn per onderdeel voornemens doen aan de samenleving; een goed voorbeeld van het college opgenomen die alleen worden van een bijdrage hieraan vanuit erfgoed is uitgevoerd als daarvoor extra middelen de Landgoederencoöperatie Veluwezoom beschikbaar komen [plus]. In hoofdstuk 8 waarbinnen mensen met een afstand tot de wordt tenslotte ingegaan op de middelen, arbeidsmarkt de kans krijgen om op één van instrumenten en werkwijze om aan alle de landgoederen te werken en zichzelf te voornemens invulling te geven. ontwikkelen. Het bereiken van toeristisch-recreatieve ambities In de bijlagen zijn achtereenvolgens Voor de afzonderlijke onderdelen van het opgenomen een beeldverslag van (een erfgoedbeleid zijn kansen benoemd voor selectie van) de activiteiten over de een betere promotie en beleving, zoals de afgelopen periode [bijlage 1], de opgehaalde Buitenplaatsbioscoop of het tot leven wekken erfgoedwensen [bijlage 2], de uitvoerings­ van het verste verleden via virtual reality. agenda 2017-2021 [bijlage 3] en voor de snelle lezers bijlage 4 in de vorm van een factsheet Net als in de afgelopen jaren zal het erfgoed­ met de samenvatting van de nota, met op de beleid zich dus ook in de komende jaren achterzijde de tekening van een selectie van niet alleen richten op de instandhouding de opgehaalde erfgoedwensen. De oprijlaan van de Gelderse Toren in Spankeren, volgens velen één van de mooiste oprijlanen in Nederland.

Ruimtelijke identiteit 2Rheden: buitenplaats van Nederland jachtgebieden. In het stuwwallenlandschap Velp en het inventariserend onderzoek op getuigen heidevelden, schaapsdriften en de Spankerense Enk aantonen. Bijzonder twee schaapskooien van de agrarische functie die is de vondst van twee goudschatten uit het gebied in het verleden vervulde. de Romeinse tijd in Velp, waarschijnlijk afkomstig van een Germaans stamhoofd Hoofdstuk 2 2.2.2 Overgangszone dat hier woonde. Ruimtelijke identiteit In deze zone bevinden zich de oude De agrarische nederzettingen groeiden tijdens de Middeleeuwen uit tot de oude Rheden: buitenplaats van Nederland dorpskernen die nu worden verbonden door de straatweg - (1820). Hier bevinden zich eveneens elementen en structuren die herinneren aan de ingrijpende ruimtelijke veranderingen die de dorpen doormaakten als gevolg van de aanleg van het kanaal Apeldoorn-Dieren (1860), de aanleg Om met respect voor de ruimtelijke identiteit gesprekken met de ondervraagde inwoners kwam verder van de spoorlijn Arnhem-Zutphen (1865) en de goede besluiten te kunnen nemen over behoud het groene karakter van de gemeente Rheden als één van de goederenspoorlijn Dieren-Apeldoorn (1887). belangrijkste kenmerken naar voren. Dit groene karakter wordt De nijverheid en het toerisme kregen als en ontwikkeling moet duidelijk zijn welke niet alleen bepaald door de verhouding bebouwd-onbebouwd, gevolg van de verbeterde bereikbaarheid van maar ook door de aanwezigheid van landgoederen, het groene het gebied een enorme impuls. Ruimtelijk elementen het eigen karakter van Rheden karakter van veel woonwijken binnen de dorpen en fraaie lanen daarbinnen en daarbuiten. vertaalde dit zich onder meer in de bouw van bepalen. In het Erfgoedplan Rheden is een fabrieksgebouwen, volkswoningcomplexen, overzicht gegeven van de cultuurhistorisch verleden verbindend villa’s en recreatieve voorzieningen (onder De beleving van de inwoners sluit meer pensions en hotels). Uit het onderzoek waardevolle elementen en structuren. Op de naadloos aan op de ruimtelijke analyses naar de beleving van erfgoed onder de bij dit plan behorende identiteitskaart wordt op zoals opgenomen in de structuurvisies. inwoners van Rheden blijkt dat bewoners De landschappelijke geleding van de elementen als oude boerderijen, kerken, basis van algemeen erkende wetenschappelijke gemeente volgend, kunnen de volgende criteria (ouderdom, zeldzaamheid, samenhang, identiteitsbepalende elementen en struc­ Een paar belangrijke ingrediënten die de ruimtelijke identiteit van Rheden

18 turen - op hoofdlijnen - worden benoemd. Erfgo e dnota R h e d n bepalen: de landhuizen en de beken. Hier Rhederoord en de Beekhuizense 19 kenmerkendheid, gaafheid en herkenbaarheid) beek. een geobjectiveerde waardering gegeven 2.2 STRUCTUREN EN ELEMENTEN 2.2.1 Stuwwallenlandschap villa’s en kastelen als kenmerkend ervaren van het bestaande erfgoed. Op basis hiervan Dit is het gebied waar sommige van de voor hun woonomgeving. De recente kan de ruimtelijke identiteit - bezien vanuit oudste archeologische resten kunnen inwonerraadpleging in het kader van de worden gevonden, omdat hier in de Steentijd Welstandsnota heeft dit beeld nog eens cultuurhistorisch perspectief - als volgt worden jagende en verzamelende Neanderthalers bevestigd. ontleed en samengevat. rondtrokken. De vondst van een vuurstenen gebruiksvoorwerp bij de Posbank wijst hier 2.2.3 Rivierdal ook op. In latere tijden lijkt de menselijke De identiteitsdragers die zich in deze zone 1 M.G.J. Pikkemaat, 2.1 LANDSCHAPPELIJKE GELEDING aanwezigheid op de Veluwe sterk toe te nemen. bevinden zijn de strangen, dijken en op 12 januari 2006 Bij een eerste bezoek aan Rheden valt Er ontstaat zelfs een levendige ijzerindustrie, pollen gebouwde boerderijen en met de rivier Onderzoek naar richtinggevende direct de landschappelijke geleding op: de waar omstreeks 1200 na Chr. een einde aan verbonden industrie zoals de voormalige cultureel-ruimte- hoge beboste stuwwal die via de bewoonde komt. Misschien kwam dit door concurrentie steenfabriek De Groot, waterwerken zoals lijke identiteits- overgangszone overgaat in het grotendeels van andere ijzerwinningscentra, misschien ook het gemaal de Volharding en restanten dragers van de gemeente Rheden open rivierdal. Op verschillende plaatsen door een gebrek aan hout, veroorzaakt door van militair erfgoed als de kazematten. worden de drie zones doorsneden door de de zich - door overexploitatie - uitbreidende Belangrijke identiteitsdrager voor deze zone kenmerkende beken, gevoed door sprengen. stuifzanden en heidevelden. is ook het open karakter ervan dat vooral Deze ondergrond maakt dat de gemeente van Duidelijk zichtbaar is nog dat de gronden vanaf de stuwwal panoramische vergezichten oudsher een aantrekkelijke vestigingsplek van deze zone vanouds in handen waren van mogelijk maakt. was: met droge voeten aan het water. twee typen eigenaren: de grootgrondbezitters en de markenorganisaties. Verschillende Uit een onderzoek dat in het kader van het Erfgoedplan is verricht restanten herinneren aan deze tweeledige landbouwgronden (enken) en op de zo­ 1 door Universiteit , komt naar voren dat de inwoners bezitsstructuur zoals de ligging van de geheten daluitspoelingswaaiers boerderijen, van Rheden het karakter van de eigen gemeente in sterke mate stuifzanden, die zich ten noorden van de de nederzettingen, de kerken, kastelen en in verband brengen met die landschappelijke geleding van het landgoederen bevinden op de van oorsprong buitenplaatsen met hun karakteristieke gebied. De driedeling in landschappelijke zones kan op basis van dit onderzoek ook in het perspectief van de eigen leefomgeving gemeenschappelijke gronden. Er bevinden zich tuinen en parken. Ondergronds bevinden zich dan ook worden beschouwd als een belangrijke drager van in dit gebied (grote delen van de) landgoederen, hier de resten van verdwenen nederzettingen de historisch-ruimtelijke structuur van Rheden. In vrijwel alle historische lanen, oude bossen en de zoals de opgraving op de Elsweiden in Het Strooien Dorp in De Steeg, een mooi voorbeeld van vroeg-20e eeuwse sociale woningbouw. verbindend verleden verbindend

2.3 RUIMTELIJKE IDENTITEIT 20 VAN RHEDEN Erfgo e dnota R h e d n 21

Op basis van de analyse zoals gemaakt voor het Erfgoedplan en hierboven weergegeven, kan de ruimtelijke identiteit van de gemeente als volgt worden samengevat: –– De ruimtelijke identiteit van Rheden wordt bepaald door de unieke en kenmerkende geleding van het landschap, van de hoge stuwwal via de overgangszone naar het rivierdal van de IJssel. Op verschillende plaatsen worden de drie zones doorsneden door de kenmerkende beken, gevoed door sprengen. –– Op deze historisch-geografische ondergrond hebben zich veel landgoederen en buitenplaatsen ontwikkeld die voor een Het prachtige Nationaal Park Veluwezoom, net als de belangrijk deel het karakter van de gemeente bepalen. IJssel veel gefotografeerd voor de fotowedstrijd Mooi Rheden in 2016. –– Binnen die groene omlijsting en van elkaar gescheiden door groene zones liggen de zeven dorpen. Deze dorpen hebben ieder een eigen karakter en zijn in hun ontwikkeling sterk beïnvloed door de structuur van de stuwwal, de IJssel, de oude verbindingswegen, de spoorlijn van Arnhem naar Zutphen en het Apeldoorns-Dierens kanaal. Rheden is van oudsher aantrekkelijk geweest als woonplaats voor edelen en welgestelden en als verblijfplaats voor toeristen, met een rijke schakering aan villabebouwing tot gevolg. Zicht op Dieren-Zuid, één van de drie rijksbeschermde dorpsgezichten van Rheden. –– De stuwwal heeft zich ontwikkeld tot een rijk en panoramisch bos- en heidegebied, grotendeels vrij van bebouwing tot aan de overgangszone. –– Het rivierdal wordt gekenmerkt door de strangen, dijken en op pollen gebouwde boerderijen; de bebouwing is voornamelijk functioneel (agrarisch en industrieel) van karakter. Een mooie combinatie van oud erfgoed en nieuwe technieken: de geschiedenis van Middachten verbeeld via videomapping op de achtergevel van het kasteel tijdens Kerstlicht Middachten in 2016, mede tot stand gekomen dankzij subsidie van de provincie Gelderland.

Visie 3De toekomst van Rhedens verleden betrokkenheid van burgers bij het erfgoed. Deze analyses zijn integraal in de visies Rheden is uitgenodigd om deel te nemen aan verwerkt. Vanuit erfgoed wordt deelgenomen drie deze gesprekken. aan de pilot voor de omgevingsvisie voor het buitengebied. Hoofdstuk 3 3.1.2 Beleef het mee, beleidsnota Cultuur en Erfgoed Provincie Gelderland 2017-2020 3.2.2 Rheden 2020, vergezicht Raad Visie De provincie Gelderland heeft in 2016 het De Raad heeft in 2010 een vergezicht De toekomst van Rhedens verleden beleidsprogramma Beleef het mee vastgesteld. geschetst van Rheden in 2020 als een groene, Daarin wordt gekozen voor continuïteit en duurzame, veilige en leefbare gemeente. flexibiliteit. De continuïteit komt tot uiting in Gekozen wordt voor het behoud van natuur investeringen in de Gelderse Basis waartoe en landschap en het authentieke karakter een aantal instellingen behoort. Daarbij horen van de dorpen. Ingezet wordt op groene en ook de cofinanciering van gemeentelijke duurzame recreatie en werkgelegenheid. subsidieregelingen voor gemeentelijke Verantwoordelijkheden worden meer dan in monumenten en de cofinanciering van het verleden bij de mensen zelf gelegd en waar Wij willen het cultuurhistorisch erfgoed in De Omgevingswet heeft als centraal de regioarcheologie. Daarnaast wordt mogelijk wordt samengewerkt met andere stand houden zodat dit op een goede wijze uitgangspunt de goede zorg voor de fysieke geïnvesteerd in flexibiliteit. Nieuw is gemeenten en organisaties. leefomgeving. Erfgoed is in de wet als kan worden doorgegeven aan de volgende wezenlijk onderdeel hiervan benoemd en generaties en een inspiratiebron en motor daarmee blijft zorg voor het erfgoed een wettelijke taak. Onderdelen als de beschermde kan zijn voor nieuwe ontwikkelingen. dorpsgezichten en de verplichte advisering Hoe dit te doen, is mede gebaseerd op de over monumenten door een commissie van verleden verbindend deskundigen blijven in de wet en het college dorpsvisies, de raadsvisie ‘Rheden 2020’ van B&W blijft het bevoegde gezag. Nieuw en het beleidsplan van het college 2014-2018 onder de wet is dat ook rekening gehouden moet worden met de omgeving van erfgoed, ‘Rheden is van ons allen’. De visie sluit aan de biotoop. Belangrijk is ook de nadruk die op het erfgoed- en ruimtelijk beleid van wordt gelegd op participatie in een zo vroeg

24 mogelijk stadium van planprocessen. De Erfgo e dnota R h e d n 25 provincie en rijk. gemeente moet naast een omgevingsvisie Daarnaast is rekening gehouden met ook een omgevingsplan opstellen, één plan voor het gehele grondgebied waarin erfgoed maat­­schappelijke ontwikkelingen zoals verankerd moet zijn. Dit plan bevat net als nu ontkerkelijking, klimaatverandering, de opkomst in de bestemmingsplannen de aanduiding van functies maar zal ook de aanwijzing bevatten van de vrijetijdseconomie, internetwinkelen, van beschermde monumenten en hoe daar mee de schaalvergroting in de agrarische sector en om te gaan. De Erfgoedverordening zal dan ook opgaan in dit omgevingsplan. Rijk en provincie 2 de steeds veranderende rol van de overheid . kunnen tenslotte instructieregels opstellen Er moet met zorg worden gekeken hoe het eigen waar gemeenten zich aan moeten houden. De uitwerking van de wet is te vinden in een karakter van de gemeente kan worden behouden viertal Algemene Maatregelen van Bestuur en onder invloed van deze ontwikkelingen. een algemene Invoeringswet. Rondom de wet bijvoorbeeld het ‘kiemgeld’, waarmee nieuwe 3.2.3 Rheden is van ons allen, beleidsplan wordt een nieuw digitaal systeem ontwikkeld initiatieven om erfgoed te herbestemmen college 2014 - 2018 met een speciaal digitaal ‘huis’ voor erfgoed. en ontwikkelen de kans krijgen om tot een Uit het beleidsplan: “Samen met inwoners, Landelijk draait Rheden mee in de werkgroep voldragen plan te komen. Belangrijk is (vrijwilligers)organisaties en bedrijven willen 3.1 KADERS EN BELEID RIJK EN Omgevingswet van de Federatie Grote tenslotte - de naam is niet voor niets gekozen wij de ruimtelijke invulling van onze gemeente PROVINCIE Monumentengemeenten. - de nadruk op beleving: het erfgoed moet verder vorm geven. Een aantrekkelijke 3.1.1 Erfgoedwet en Omgevingswet In 2017-2018 gaat de rijksoverheid met het niet alleen in stand worden gehouden maar woon- en leefomgeving bevordert immers de In 2016 is de Erfgoedwet van kracht erfgoedveld in gesprek over een herijking mensen moeten er ook van kunnen genieten. leefbaarheid, sociale cohesie en economische geworden en in 2019 zal de invoering van van het erfgoedbeleid. Dit moet leiden tot de activiteit. Onze gemeente beschikt over unieke de Omgevingswet volgen. Daarmee staat beleidsbrief Erfgoed telt die voorjaar 2018 aan 3.2 GEMEENTELIJK KADER kwaliteiten. Het groene karakter, de ligging straks alle rijksregelgeving voor het erfgoed deTweede Kamer zal worden aangeboden. 3.2.1 Structuurvisies dorpen en buitengebied van de dorpen tussen de hoge stuwwal van de 2 Zie ook: in deze twee wetten. Grofweg komt het erop Belangrijke onderwerpen in deze beleidsbrief In 2017 wordt de laatste structuurvisie voor Veluwe en het lage rivierdal van de IJssel, de www.ruimtevolk.nl/ neer dat de aanwijzing van het erfgoed in de zullen de energietransitie zijn met de gevolgen de dorpen opgeleverd en in 2018 volgt de vele historische buitenplaatsen en prachtige 2013/09/18/het- Erfgoedwet staat terwijl de Omgevingswet ervan voor het erfgoed, de verdergaande omgevingsvisie voor het buitengebied. Als landgoederen zijn hiervan slechts enkele einde-van-de-rol-van- de-overheid Hans bepaalt hoe je er vervolgens mee om moet integratie met beleidsvelden als water, onderlegger voor de dorpsvisies is voor ieder voorbeelden. Wij willen deze kernkwaliteiten Peter Benschop gaan. natuur, milieu en infrastructuur en de grotere dorp een cultuurhistorische analyse gemaakt. behouden en verder ontwikkelen, voor onze inwoners en voor de vele toeristen en recreanten gezamenlijke toekomst en erfgoed is daarom het erfgoed en de eigen verantwoordelijkheid nemen over het al dan niet voortbestaan van die onze gemeente jaarlijks bezoeken. Op het steeds vaker de verbindende schakel, het van de eigenaar daarvan centraal te stellen; erfgoed. Een dergelijk besluit moet ook altijd gebied van cultuurhistorie zetten wij ons niet verbindend verleden. –– het beleid praktisch en gemakkelijk hanteerbaar op grond van de juiste informatie worden alleen in voor de instandhouding van het erfgoed vorm te geven met een minimum aan regels en genomen. Goed rentmeesterschap omvat ook in fysieke zin, maar ook voor het bewaren en 3.3 VISIE RHEDEN binnen de al aanwezige wettelijke kaders. onze doelstellingen voor een leefbare wereld doorgeven van het immateriële erfgoed aan Op basis van de algemene en specifieke voor toekomstige generaties en de bijdrage volgende generaties.” kaders en ontwikkelingen zoals hierboven 3.4 THEMA’S UITWERKING VISIE die wij daaraan vanuit erfgoed kunnen leveren. weergegeven, kan de overkoepelende De visie is uitgewerkt voor de dragende onder­ ‘Behoud’ betekent bij ons dan ook ‘duurzaam 3.2.4 Sectoraal beleid Rhedense visie voor erfgoed als volgt worden delen van het erfgoed (historisch landschap, behoud’. In de gesprekken met beleidsadviseurs samengevat: archeologie, historische bouwkunst en Het belang van het behoud gaat echter van Stedenbouw, Ruimte (algemeen), Verbindend verleden: in ons verleden zoeken immaterieel erfgoed) aan de hand van de drie verder dan rentmeesterschap alleen: het is Volkshuisvesting,Toerisme en Recreatie, wij de basis voor onze toekomst. volgende leidende thema’s: van belang voor de ruimtelijke kwaliteiten Ik buurt mee, Duurzaamheid, Landschap, Het cultuurhistorisch erfgoed is van cruciaal die de gemeente onderscheidt van andere belang voor de ruimtelijke en sociale identiteit gemeenten en die de gemeenschap die er leeft van de gemeente Rheden. Allereerst willen wij het een eigen, unieke en verbindende identiteit cultuurhistorisch erfgoed in goede staat doorgeven verschaft. Wij betrekken daarom graag zoveel aan volgende generaties. Daarnaast willen wij mogelijk mensen bij het behoud: niet alleen ons erfgoed inzetten als (hulp-) motor om onze de eigenaren en deskundigen, maar ook de economische, sociale en klimatologische doelen vele vrijwilligers en mensen met een afstand te bereiken en als verbindende schakel tussen tot de arbeidsmarkt. Iedereen is welkom bij gemeentebrede beleidsdoelstellingen. de community Erfgoed Rheden. Uit diverse Dit doen wij door: studies blijkt ook dat de aanwezigheid

–– het duurzame behoud van het erfgoed als verleden verbindend van erfgoed een economische factor van onlosmakelijk onderdeel in het ruimtelijk belang is: erfgoed draagt bij aan een goed beleid te integreren; vestigingsklimaat en behoud ervan draagt –– in te zetten op functieverandering en

De vrijwilligers van het Comité Open Monumentendag organiseren ieder jaar Cultureel ondernemerschap van de bovenste plank: het Steegse bedrijf een goed bezocht open monumentenweekend dat bestaat uit maar liefst drie Marieke Soetebier nam het initiatief tot de grootse viering van 200 jaar dagen. De leerlingen van de hoogste klassen van het basisonderwijs doen

26 koninkrijk met het Ontzet van de Veluwezoom in 2013 op Rhederoord. Erfgo e dnota R h e d n de vrijdag voorafgaand aan het weekend mee aan de ‘klassendag’. Tijdens 27 12.000 bezoekers en ruim 400 re-enacters hebben ervan genoten en deze dag wordt samen met het RIQQ een programma georganiseerd. Hier meer dan 1.000 scholieren deden mee aan het scholenproject. de klassendag van 2014, toen 550 leerlingen met de stoomtrein én het Jeugdjournaal naar Beekbergen gingen. En weer terug natuurlijk. herbestemming met behoud van de belangrijkste historische karakteristieken, dus bij aan een gezond economisch klimaat. waar nieuwe ontwikkelingen daarom vragen; Behoud kan echter niet zonder ontwikkeling: –– voor erfgoed dat volgens het Erfgoedplan alleen als erfgoed mee kan groeien met zijn essentieel is voor de ruimtelijke identiteit van tijd behoudt het zijn bestaansrecht. Als de gemeente de hoogste prioriteit te geven daarvoor de voorwaarden worden geschapen, aan instandhouding; kan erfgoed inspireren en informatie voor –– erfgoed in ieder geval niet ongekend verloren nieuwe ontwikkelingen leveren: erfgoed te laten gaan waar instandhouding ervan niet als verbinder en aanjager. Door te kijken mogelijk is, of om zwaarwegende redenen niet naar - en leren van - het verleden kan op een wenselijk blijkt; natuurlijke, organische wijze verder worden –– een platform te bieden voor het verzamelen gebouwd aan de gemeente die door zoveel van verhalen en legendes, het immateriële mensen gedurende vele eeuwen zorgvuldig is Evenementen, Economische Zaken, Cultuur en erfgoed; opgebouwd. het Sociaal Domein is gekeken waar synergie –– erfgoed als inspiratiebron, motor en dan wel spanning zit tussen het vastgestelde toetssteen in een vroegtijdig stadium te 1. Behoud en ontwikkeling: duurzaam in stand 2. Kennis vermeerderen en delen: verbindend beleid voor deze beleidsvelden (zoals het betrekken bij het ruimtelijke beleid en andere houden van erfgoed dat mee kan groeien met de verleden. Masterplan voorToerisme en Recreatie en relevante beleidsvelden; tijd. Om rekening te kunnen houden met - en voort de Welstandsnota) en het erfgoedbeleid. –– samenwerking te zoeken met andere partners Het in stand houden van erfgoed is de kerntaak te kunnen bouwen op - de geschiedenis is De uitkomsten van deze gesprekken zijn en beleidsvelden evenals bij concrete van goed erfgoedbeleid. Dat is een kwestie het noodzakelijk dat we die geschiedenis verwerkt in deze nota. Uit de toenemende uitvoeringsprojecten; van goed rentmeesterschap: geschiedenis en en het erfgoed dat daarover vertelt goed in samenwerking gedurende de afgelopen –– sterk in te zetten op erfgoed als motor voor de resten ervan kun je niet maken. Vernietiging kaart brengen. Alleen door de kennis over het jaren blijkt gelukkig dat er steeds minder onze sociale en economische doelstellingen; betekent een onherroepelijk verlies. Iedere cultuurhistorisch erfgoed te verzamelen en sprake is van spanning en steeds meer –– de beleving van het erfgoed voor een brede volgende generatie moet zich hiervan bewust te waarderen kan hiermee immers rekening kansen voor samenwerking. Een gezamenlijk groep mensen te vergroten en verbeteren; zijn. Het is dan ook van wezenlijk belang dat worden gehouden. Zo kunnen we voorkomen verleden biedt een goed vertrekpunt voor een –– bij de uitvoering van het beleid het belang van we goed nadenken voordat we een besluit dat erfgoed ongekend verloren gaat, Het prachtig gelegen Priesnitzmonument in Laag-Soeren, midden in het simpelweg omdat de wetenschap ontbrak op generatie overgedragen) die - al dan niet rijksbeschermde dorpsgezicht Laag-Soeren. dat het aanwezig was. via de gemeente - beschikbaar kan komen Het is minstens zo belangrijk om die kennis voor zoveel mogelijk mensen. Belangrijk is te delen met iedereen die hierbij een belang in dit verband ook het bijeen brengen van heeft of hiervoor interesse heeft. Zo kan alle verhalen die het materiële erfgoed kleur er rekening mee worden gehouden bij het geven. Zij brengen mensen samen: verbindend eigen handelen en kan het draagvlak voor verleden. het behoud van het erfgoed worden vergroot. Aantasting van cultuurhistorisch erfgoed 3. Beleving en promotie: beleef het verleden. heeft - althans in Rheden - slechts zelden te We doen al veel om de unieke kwaliteiten maken met onverschilligheid of onwil van de van de gemeente onder de aandacht van direct betrokkenen, maar is bijna altijd het een groter publiek te brengen zodat veel gevolg van het ontbreken van kennis. mensen - waaronder de eigen inwoners - ervan Nog zo’n mooie klassendag: de leerlingen bezochten de Dierense Sjoel, Het delen van kennis is tweezijdig: enerzijds kunnen genieten. Erfgoed levert hieraan al de synagoge die na jarenlange inspanningen in 2010 zijn oorspronkelijke functie terugkreeg. De leerlingen kregen een speciaal voor hen gemaakt zorgt de gemeente ervoor dat de eigen kennis een belangrijke bijdrage, maar het kan beter. keppeltje. voor een breed publiek wordt ontsloten. Een simpele blik op de bezoekerscijfers van Anderzijds is er veel kennis over het erfgoed evenementen waarin erfgoed een centrale aanwezig onder inwoners (soms van generatie rol speelt (zoals de 12.000 mensen die naar Het Ontzet van de Veluwezoom kwamen kijken) leert dat hier een markt is die (beter) benut kan worden. Daarvoor is o.a. nodig dat de gemeentelijke organisatie voldoende

verbindend verleden verbindend is toegerust om snel te schakelen als zich kansen aandienen. Beleving en promotie volgen op behoud en ontwikkeling en het vermeerderen en delen van kennis. Pas als erfgoed er goed onderhouden bijstaat en -ligt en er voldoende

28 Erfgo e dnota R h e d n Een nieuw leven voor een oude toren: in het voorjaar van 2017 heropent de 29 prachtig opgeknapte Dierense Toren de deuren.

kennis over aanwezig is, kunnen we er aan werken om het erfgoed over het voetlicht te brengen en kan het als economische drager en motor functioneren.

Ca. 2 miljoen bezoekers komen ieder jaar genieten van de prachtige natuur op de Posbank. Wat is cultuurhistorisch erfgoed? Een simpel rekensommetje geeft hierop het antwoord.

Historisch landschap Archeologie Historische bouwkunst Immaterieel erfgoed [verhalen] + CULTUURHISTORISCH ERFGOED Middachten, één van de top-100 monumenten van Nederland. Het landgoed is al 800 jaar in handen van dezelfde familie. Daardoor is het één van de meest complete en best bewaard gebleven landgoederen van Nederland. In alle opzichten een buitenplaats in bedrijf.

Historisch landschap 4Gelders Arcadië die nodig of wenselijk zijn kunnen via een naar de Middachterallee. Verder is een groot wijzigingsbevoegdheid worden gerealiseerd historisch onderzoek verricht naar Avegoor mits hieraan een integrale visie op de en is samen met de gebiedseigenaren een vier buitenplaats of het landgoed ten grondslag ligt. gebiedsvisie gemaakt voor dit oude landgoed. Daaruit moet blijken dat de functiewijziging De visie moet leiden tot revitalisering, met Hoofdstuk 4 een bijdrage levert aan de duurzame de uitvoering waarvan inmiddels een begin Historisch landschap instandhouding van de buitenplaats of het is gemaakt. De landgoederen zijn voor een landgoed. groter publiek ontsloten door evenementen Gelders Arcadië In de afgelopen beleidsperiode is hard gewerkt als Het ontzet van de Veluwezoom, Kerstlicht aan de restauratie van diverse historische Middachten en ZOOM. Ook voor de Giro is met parken zoals Rhederoord en Beekhuizen. Ook succes ingezet op de branding van Rheden als is een bijdrage geleverd aan het onderzoek landgoedgemeente. Wij hebben geparticipeerd in de provinciale werkgroep die heeft geadviseerd over een Rheden maakt deel uit van het gebied langs Eveneens van groot belang voor het certificeringstelsel voor hoveniersbedrijven die in het historische groen willen werken. de Veluwezoom dat inmiddels bekendheid eigen karakter van de gemeente Ook vindt periodiek overleg plaats over heeft gekregen als de landgoederenzone zijn de grotendeels groen gebleven groen erfgoed van en met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Rheden zit in de Gelders Arcadië. Dit gebied is wat betreft het stuwwal en rivierdal en de groene Vriendenraad van de Stichting Kastelen, grote aantal landgoederen en buitenplaatsen zones tussen de dorpen. Uniek Buitenplaatsen en Landgoederen. Vanuit de Federatie Grote Monumentengemeenten

te vergelijken met een zone als de Stichtse is dat het natuurlijk reliëf voor verleden verbindend heeft Rheden tenslotte een werkgroep Groen Lustwarande. De gemeente telde van een groot deel de overgang vormt Erfgoed opgericht waarin groene gemeenten kennis uitwisselen en de belangen van oudsher 36 landgoederen en historische tussen het rivierdal en het hoger het groene erfgoed onder de aandacht van buitenplaatsen waarvan tegenwoordig nog gelegen buitengebied. Het agrarisch landelijke beleidsmakers en bestuurders brengen. achttien als zodanig herkenbaar zijn. gebleven rivierdal levert niet alleen

32 In oppervlakte gemeten is Rheden de tweede een grote bijdrage aan de bijzondere Erfgo e dnota R h e d n De prachtige beek op landgoed Biljoen-Beekhuizen. 33 groene erfgoedgemeente van Nederland. panorama’s vanaf de stuwwal, Ca. 10% van ons grondgebied kent een maar versterkt ook het gevoel van Verborgen buitens Een aparte categorie vormen de verborgen status als groen rijksmonument en dan weidsheid dat wordt ervaren als men buitens zoals Dalstein, de Rouwenberg en tellen we de gebouwde rijksmonumenten, door de gemeente loopt of rijdt. Kerkwijck, plaatsen in de gemeente waaraan nog valt af te lezen dat er een bijzondere alle gemeentelijke monumenten en de geschiedenis aan is verbonden, maar zonder rijksbeschermde dorpsgezichten nog niet dat direct duidelijk is dat het hier om een NU oude buitenplaats gaat. In de gebiedsvisie eens mee. Deze historische landgoederen 4.1 Historische landgoederen en Gelders Arcadië die de vijf gemeenten 3 en buitenplaatsen vormen ieder een sterke buitenplaatsen samen hebben opgesteld, is in verband Wij kennen zes landgoederen met een hiermee een landgoederenverwachtingskaart kwaliteit op zichzelf, maar ontlenen een rijksbeschermde parkaanleg: Middachten, opgenomen. Aan de hand van deze kaart kan belangrijk deel van hun zeggingskracht Biljoen-Beekhuizen, De Gelderse worden ingeschat waar nog restanten van Toren, Hof te Dieren, De Valkenberg en landgoederen te verwachten zijn en waar niet aan de aanwezigheid van de andere Rheder­oord. Samen zijn zijn goed voor zodat hiermee rekening gehouden kan worden buitenplaatsen in de zone. In die zin moeten 818 ha rijksbeschermd groen erfgoed. 3 Landgoed: Een landgoed beslaat ten landhuis, met bijgebouwen. Er horen bij ruimtelijke ontwikkelingen. Het Carolinapark en het park van het minste vijf hectare aan elkaar grenzend tuinen bij, en/of een park met elementen land met landschappelijke en/of als grachten, waterpartijen, lanen, de landgoederen en buitenplaatsen dan voormalig Huis Laag-Soeren worden cultuurhistorische waarden en met een boomgroepen, parkbossen, (sier) Gelders Arcadië ook worden beschouwd als een voor de beschermd als gemeentelijk monument economische functie, zoals landbouw, weiden, moestuinen, en ornamenten. De landgoederenzone van Rheden maakt evenals een deel van Rozenhage. Voor wonen, werken, of recreatie. Het wordt Dat hele complex, dus alles bij elkaar, onderdeel uit van de zone die zich langs de gekarakteriseerd door een samenhangend wordt een ensemble genoemd: een ruimtelijke kwaliteit van Rheden onge­ alle nog bestaande landgoederen en beheer van een combinatie van natuur-, historisch en architectonisch met elkaar Veluwezoom uitstrekt van Wageningen via deelde en ondeelbare intrinsieke waarde, buitenplaatsen geldt dat de waarden bos-, landbouw-, water- of parkelementen, verbonden, onlosmakelijk geheel. , Arnhem en tot Rheden, worden beschermd via een bestemming eventueel met gebouwen. Een buitenplaats kan onderdeel zijn het Gelders Arcadië. Deze zone omvatte ooit van een landgoed; andersom is niet die uiteraard wel is gedifferentieerd in buitenplaats in het bestemmingsplan Buitenplaats: Een historische buitenplaats mogelijk. Bij een landgoed domineert meer dan 100 landgoederen en buitenplaatsen, verschijningsvorm, gaafheid, gebruik en Landelijk Gebied. Voor deze bestemming is aangelegd en bestaat uit een (mogelijk het nuttige, bij een buitenplaats het zoals de Atlas Gelders Arcadië duidelijk laat zijn de cultuurhistorische waarden inmiddels verdwenen) in oorsprong aangename. zien4. De vijf gemeenten werken samen aan ver­­sterkt huis, kasteel, buitenhuis, of 4 Zie www.geldersarcadie.nl eigendom. medebepalend. Functieveranderingen de instandhouding van de zone en hebben Het mooie agrarische landschap van de Havikerwaard, met uitzicht op de kerktoren van . Daaronder de opgeknapte hoeve bij de Gelderse Toren. verbindend verleden verbindend

Een mooi voorbeeld van sociaal erfgoed: de officiële start van de Landgoederencoöperatie Veluwezoom.

34 Erfgo e dnota R h e d n Dit is een samenwerkingsverband van een aantal 35 landgoedeigenaren, Helicon, Groenhorst, Presikhaaf en Siza.

Nationaal Park Veluwezoom: prachtig en kleurrijk en ooit -tijdens de Middeleeuwen- het terrein van een levendige ijzerindustrie waarvan de archeologische ijzerkuilen nu nog getuigen. daartoe ook een convenant ondertekend. Deze onderzoek van Witteveen en Bos in opdracht gepaard gaande wijzigingen van het agrarisch banen waarin nadrukkelijk ook aandacht is samenwerking heeft een gemeenschappelijke van de provincies Utrecht, Gelderland en landschap. Op veel plaatsen zijn daarbij voor het erfgoed. In het kader van een pilot gebiedsvisie opgeleverd, een cultureel project Overijssel, 2012.5 Alhoewel landgoederen bovendien belangrijke natuurdoelen en -eisen is verder een beeldbepalende schuur in het (het zomerfestival Echo van de tijd) en een veel geld opleveren, komt dit veelal niet bij in het geding en ook in het landelijk gebied rijksbeschermde dorpsgezicht bedekt met verhalenproject (Geschiedenis in verhalen). de eigenaren terecht; deze dragen dus wel doet de wens om duurzaamheidsopgaven te zogeheten zonnedakpannen. Op deze wijze In het kader van dit laatste project is een de lasten maar delen onvoldoende in de realiseren zich steeds sterker gelden. wordt samen met eigenaren heel concreet serie boekjes verschenen met verhalen financiële lusten. Om als lokale gemeenschap Al deze ontwikkelingen stellen de eigenaren en praktisch gezocht naar de mogelijkheden over de landgoederen in het gebied. Aan toch bij te dragen in de instandhoudingskosten van het landschap en de gemeente samen om duurzaamheid en cultuurhistorie te laten deze verhalen zijn een fietsroute en een app kende Rheden de afgelopen jaren een zeer voor de opgave om tot een evenwichtige samengaan. gekoppeld. Via de app kunnen mensen ook succesvol Actieprogramma Kwaliteitsimpuls ontwikkeling te komen waarin bedrijfsvoering, buiten op locatie de filmpjes, verhalen en Landgoederenzone Rheden, een programma natuur, duurzaamheid en cultuurhistorie op 4.3 Natuurlandschap foto’s bij de verhalen bekijken. Ook kon dankzij dat voorzag in gemeentelijke subsidies Rheden heeft een uniek natuurlandschap voor landgoederen en de basis vormde voor binnen de gebiedsgrenzen waaronder het cofinanciering door de provincie Gelderland. Nationaal Park Veluwezoom. Dit is zeer Met de provincie worden binnenkort afspra­ bepalend voor de ruimtelijke identiteit. ken gemaakt over voortzetting van deze De instandhouding ervan geeft echter ook programmatische samenwerking. beperkingen. Omdat de natuurlandschappen Het rijk kent een subsidieregeling voor van stuwwal en rivierdal beschermd de instandhouding van rijksmonumenten moeten worden, ontstaat meer druk op de (Subsidieregeling Instandhouding overgangszone. Hier zal immers gezocht Monumenten, SIM) die sinds 2010 ook is moeten worden naar ruimte voor nieuwe opengesteld voor de instandhouding van ontwikkelingen. Daar komt bij dat ook

de rijksbeschermde groene monumenten. verleden verbindend natuur niet ophoudt bij de gemeentegrenzen Punt van zorg is wel de uitvoeringsregeling en dat ruimte gevonden moet worden als gevolg waarvan in 2016 een aantal grote voor ecologische verbindingszones en particuliere landgoederen - waaronder ontwikkelingen in de Soerense beek, Middachten - geen rijkssubsidie heeft Havikerpoort en de Velperwaarden.

Van het oude Bergstein in Ellecom resteert slechts dit karakteristieke hek, De vijver op Beekhuizen en daaronder het park van Avegoor. Op basis van het historisch onderzoek dat door de gemeente is geïnitieerd, vis voor 36 een gemeentelijk monument, in al zijn simpelheid zo’n kenmerkend element Erfgo e dnota R h e d n 37 langs de rand van het dorp. dit laatste landgoed samen met alle gebiedseigenaren een gebiedsvisie opgesteld. Aan de hand van deze visie wordt het park de komende jaren opgeknapt. gekregen. Rheden heeft samen met andere gemeenten die hierdoor zijn getroffen bij Een belangrijke cultuurhistorische de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed waarde ligt ook verscholen in de vele en deTweede Kamer aangedrongen op een histor­ische landschapselementen andere verdelingssystematiek. De minister die informatie verschaffen over oude van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft verkavelingspatronen, de vroegere marken, inmiddels met enkele aanpassingen deels al de jachtgebieden en het militaire verleden. invulling gegeven aan een daartoe strekkende Deze landschapselementen zijn voor de - door deTweede Kamer aangenomen - motie. overgangszone al in kaart gebracht. De In 2017-2018 zal worden gesproken over kaart wordt momenteel uitgebreid tot verdere aanpassingen. een gebiedsdekkende kaart. Het door Rijkswaterstaat uitgevoerde project 4.2 Agrarisch landschap Stroomlijn heeft nog eens onderstreept Een groot deel van de gemeente dankt de hoge hoe belangrijk het is om landschappelijke ruimtelijke kwaliteit aan het eeuwenlange cultuurhistorische elementen goed in beeld agrarisch beheer door opeenvolgende te hebben. In dit project wordt vegetatie 5 Zie www. de samenwerking een beroep worden gedaan boerengeneraties. Mede op grond daarvan in de uiterwaarden verwijderd in verband duurzameland- op vrijvalgelden vanuit het Regioprogramma wordt het buitengebied van Laag-Soeren zelfs met waterveiligheid. Aanvankelijk was goederen.nl/ bibliotheek de Stadsregio Arnhem- zodat enkele door het rijk als nationaal erfgoed beschermd. een goede manier samengaan. hierbij veel te weinig oog voor het belang projecten - gericht op meer beleving van de Het is voor de instandhouding van de histo­ Vanuit de gemeente worden eigenaren van historische landschapselementen. landgoederen - konden worden uitgevoerd, rische kwaliteiten van het buitengebied van ondersteund door de subsidiëring van Door goed inzicht te hebben én verschaffen zoals de aanleg van een terras aan de groot belang dat de oorspronkelijke functie erfinrichtingsplannen waarin functie, natuur, vanuit de beleidsvelden Landschap, voorzijde van De Valkenberg. behouden blijft en dat een eeuwenlange duurzaamheid en cultuurhistorie met elkaar Ecologie en Erfgoed konden veel meer traditie kan worden voortgezet. De agrarische samengaan. Een ander belangrijk initiatief landschapselementen behouden worden Financiële ondersteuning historische bedrijfsvoering is echter de afgelopen dat inspeelt op deze ontwikkelingen is het dan bij aanvang van het project was gepland landgoederen en buitenplaatsen decennia ingrijpend veranderd en dit heeft functieveranderingbeleid. Dit beleid leidt zonder dat daarmee afbreuk werd gedaan aan Investeren in landgoederen loont, zo blijkt uit geleid tot schaalvergroting en de daarmee de noodzakelijke veranderingen in goede de veiligheid. De oranjerie van Middachten; in de winter huis voor de oranjerieplanten, in de zomer ontvangstruimte voor bezoekers.Daaronder links werk aan de winkel op de Gelderse Toren, en rechts het sterrenbos van het Hof te Dieren. Helemaal rechts het huispark van het Hof te Dieren. verbindend verleden verbindend

38 Erfgo e dnota R h e d n 39

4.4 Triple Helix Lokaal Landgoederencoöperatie Veluwezoom. Een Rheden moet zich ontwikkelen tot een aantal landgoederen, Helicon, Presikhaaf regio waar groene kennis, economische en Siza heeft de krachten gebundeld in deze activiteiten, natuur, duurzaamheid en coöperatie waarin specialistische kennis, cultuurhistorie het fundament vormen voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt een duurzame leef- en werkomgeving. In en jongeren die een opleiding volgen voor de afgelopen jaren zijn diverse initiatieven het werken in het groen aan elkaar worden voortgevloeid uit de ontmoetingen die zijn gekoppeld. Ook heeft de samenwerking in georganiseerd in het kader van de Groene het kader van de Groene Vallei geleid tot een Vallei Veluwezoom, de voorloper van de gespecialiseerde hoveniersopleiding. Triple Helix Lokaal. In maart 2016 is door Een redelijk nieuw resultaat betreft tenslotte de raad een nieuwe economische visie en het Groen Blauw Netwerk Veluwezoom. uitvoeringsprogramma vastgesteld. Hierin Dit is een regionaal meetingpoint van is opgenomen dat onderzocht moet worden het landelijk Kenniscentrum Natuur- en of op Rhedens niveau een bredeTriple Helix Leefomgeving. In dit netwerk, waarin Rheden opgezet kan worden. In feite betekent dit participeert, wordt samen met eigenaren, een uitbouw van wat nu nog de Groene vrijwilligersorganisaties, Groenhorst, Vallei Veluwezoom is. Het bedrijfsleven, Larenstein en Wageningen Universiteit onderwijs en overheid gaan samen aan verkend welke innovaties mogelijk zijn op het de slag met de maatschappelijke opgaven terrein van monumentaal groen. Voor 2017 waar de samenleving voor staat en om staat een verkenning met de eigenaren en doelstellingen op diverse beleidsterreinen gebruikers van Avegoor op het programma. te realiseren. Door de samenwerking Hierin wordt gekeken naar de wijze waarop binnen een bredeTriple Helix zullen de met de eigendomsverhoudingen van nu partijen elkaar gaan versterken, zo is de efficiënt samengewerkt kan worden aan een verwachting. Een goed voorbeeld van cultuurhistorisch verantwoorde voortzetting een productieve samenwerking is de van eeuwenlang landgoedbeheer. STRAKS de mogelijkheden die ons historische –– De mogelijkheden van het behoud en/of herstel van concreet Ook in de komende jaren zal Rheden zich weer landschap biedt bij het bereiken van een genoemde bomen en (groen-) structuren zoals lanen, wegen, vol inzetten voor de instandhouding van het energieneutrale samenleving met behoud wandelpaden, beken en bouwkundige elementen zoals molens groene erfgoed, één van de kernkwaliteiten van de cultuurhistorisch waarden. Ook of restanten daarvan of waterpompen worden onderzocht. van de gemeente. Dat doen wij door eigenaren zoeken we samen met onze partners met kennis en financiën te ondersteunen naar de mogelijkheden om werkplekken Kennis vermeerderen en delen bij de instandhoudingsopgave, bij voorkeur voor mensen met een afstand tot de –– Met de subsidie voor de landgoederen wordt gestimuleerd weer in programmatische vorm, samen arbeidsmarkt te creëren; zo dragen we bij dat uiteindelijk voor alle landgoederen en buitenplaatsen met de provincie. Dat doen wij ook door aan de sociale doelstelling dat iedereen cultuurhistorische analyses zijn gemaakt die als onderlegger te investeren in kennisvermeerdering en in Rheden mee kan doen. Samen met de voor ruimtelijke plannen en subsidie- en vergunningbesluiten -deling, zoveel mogelijk in samenwerking met vier andere Gelders Arcadiëgemeenten dienen en als inspiratiebron voor toeristisch-recreatieve of andere overheden en groene kennisinstituten zetten we tenslotte in op de beleving en culturele initiatieven. en netwerken. Het historische landschap promotie van de zone zodat meer mensen –– Er is veel kennis aanwezig binnen de Rhedense gemeenschap wordt gebruikt als inspiratiebron voor de van onze prachtige landgoederenzone die via www.rhedenopdekaart.nl en het Facebook- enTwitter ­ ontwikkeling van het buitengebied en de kunnen genieten terwijl hun bezoek account en de digitale nieuwsbrief van Erfgoed Rheden verder uitvoering van concrete projecten in de een economische drager vormt voor de wordt ontsloten. openbare ruimte. Wij gaan op zoek naar instandhouding. –– Meegewerkt wordt aan kennisdeling via het Groen Blauwe Netwerk Veluwezoom en Triple Helix Lokaal in het kader waarvan onderwijs, bedrijfsleven, eigenaren en overheden UITVOERINGSAGENDA kennis vergaren en delen. –– Onderzocht wordt hoe de Landgoederencoöperatie Veluwe­ HISTORISCH LANDSCHAP PLUS zoom beter en breder kan worden ingezet voor mensen met een verbindend verleden verbindend afstand tot de arbeidsmarkt. Behoud en ontwikkeling Koningswegen Omgevingswet –– Kennis over de historische (groen-)structuren wordt aange­ –– De regionale visie Gelders Arcadië dient als onderlegger Herstel en verbeteren In het kader van de leverd bij de ontwikkeling en uitvoering van ruimtelijke plannen. voor de omgevingsvisie buitengebied en andere beleids­ beleving van de Omgevingswet zal Via kennisdeling over aanleg en onderhoud wordt ook de aanleg velden. De visie vormt ook een belangrijke bouwsteen om Koningswegen, samen het Erfgoedplan van groene voortuinen gestimuleerd. samen met de partners te bouwen aan de instandhouding met de andere Gelders moeten worden van de kwaliteiten van het gebied. Arcadiëgemeenten. geactualiseerd Beleving en promotie

40 –– De gemeentelijke subsidie voor landgoederen wordt en ontwikkeld tot Erfgo e dnota R h e d n In het in 2016 vastgestelde Masterplan Toerisme & Recreatie Veluwe­ 41 gecontinueerd. Met de provincie wordt overlegd over een Marathon of Trailrunning een volwaardige - zoom wordt het toegenomen belang van de beleveniseconomie voortzetting van de programmatische samenwerking Samen met de digitaal ontsloten benadrukt: mensen zijn op zoek naar een unieke beleving. zodat deze middelen optimaal kunnen worden ingezet. andere gemeenten - gebiedsatlas op Specifiek wordt daarbij het belang van bijzondere accommodaties, –– Waar nodig en mogelijk worden de subsidiegelden ook een Gelders grond waarvan authenticiteit en de toegenomen interesse voor geschiedenis ingezet om verborgen of verwaarloosde buitens (zoals Arcadië marathon initiatiefnemers en genoemd. Vanuit erfgoed wordt aan de hiermee verbonden doelen in Dalstein en Huis Laag-Soeren) een nieuwe impuls te of Trailrunning eigenaren inzicht het plan een bijdrage geleverd door: geven of op enigerlei wijze zicht- of beleefbaar te maken parcours6 organiseren hebben in de –– Bij herbestemming actief mee te denken met (toekomstige) in nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen. (de afstand van cultuurhistorische eigenaren over toeristisch-recreatieve functies van erfgoed –– De kaart met landschapselementen wordt gebiedsdekkend Wageningen tot Laag- waarden van het zodat meer mensen in het gebied kunnen en willen verblijven. opgeleverd. Deze kaart wordt als bouwsteen voor het Soeren is ca. 42 km). gebied. Dit is nodig –– Actief mee te werken aan c.q. initiëren van evenementen omgevingsplan benut, zodat de verdwijning of aantasting om te voldoen aan waarvoor erfgoed een meerwaarde of inspiratiebron kan van deze elementen vanwege een gebrek aan kennis wordt Productenlijn het wettelijk vereiste betekenen. voorkomen. Opzetten van een om voorafgaande –– Historische informatievoorziening te leveren voor de –– Samen met de gebiedseigenaren en andere partners wordt productenlijn voor aan planvorming een toeristische bewegwijzering. gezocht naar de mogelijkheden om energie te besparen en Gelders Arcadië. cultuurhistorische –– Te werken aan de ontwikkeling van een buitenplaatsbioscoop op te wekken in het landelijk gebied, meer in het bijzonder analyse op te stellen. in de zomermaanden. in het rijksbeschermde dorpsgezicht Laag-Soeren. Dit zal Panoramapuntenroute –– Samen met de Gelders Arcadiëgemeenten te werken aan onderdeel uitmaken van de gemeentelijke verkenning naar Ontwikkelen van de lokale/regionale invulling van de metrolijn Castles and energietransitie. een Panorama­ Countryhouses die op nationaal niveau wordt ontwikkeld door –– Onderzocht wordt of en zo ja welke landgoederen of puntenroute langs de het Nederlands Bureau voorToerisme en Congressen met vijf buitenplaatsen een beschermde gemeentelijke status bijzondere uitzichten betrokken provincies waaronder Gelderland. moeten krijgen. van de gemeente. Een mooie afwisseling van agrarisch- en landgoederenlandschap. –– Samen met de andere gebiedseigenaren wordt gewerkt Ook belangrijk groen erfgoed: de historische begraafplaatsen waar veel aan de uitvoering van de gebiedsvisie Avegoor. mensen in het kader van de erfgoedwensen aandacht voor vroegen. –– Wij blijven zoeken naar een goede invulling voor Huis Laag-Soeren. –– De mogelijkheden van (betere) bescherming en 6 Zie ook: www. instandhouding van oude begraafplaatsen en oude graven mudsweattrails.nl/ wordt onderzocht. Trailrunning Ten tijde van het verschijnen van deze nota nog volop onderwerp van onderzoek: het grafveld uit de IJzertijd met minimaal 77 crematiegraven op de grens van Dieren en Ellecom. Het grafveld werd gevonden in het kader van het verplichte archeologische onderzoek voor de aanleg van Traverse Dieren.

Archeologie 5Gouden tijden tevens een selectieagenda. Op basis van 5.3 Regionale samenwerking deze agenda adviseert de regioarcheoloog Rheden vormt met negen andere gemeenten vijf het college over de gewenste maatregelen (Arnhem, , , , als archeologische resten bij onderzoek Renkum, Rijnwaarden, Rozendaal, Hoofdstuk 5 worden aangetroffen. In het bestemmingsplan Wester­­voort en ) een regionaal archeologie is geregeld dat bij bodemingrepen samen­werkingsverband met een eigen Archeologie altijd tijdig en vooraf de vraag wordt gesteld regioarcheoloog. De eerste jaren waarin Gouden tijden wat die activiteit zal betekenen voor het op deze wijze is samengewerkt zijn positief bodemarchief. Waar mogelijk moeten de geëvalueerd, reden waarom de tijdelijke archeologische resten worden behouden. samenwerking in 2013 een structureel karakter Waar behoud niet mogelijk is, moeten de heeft gekregen. De provincie subsidieert dit samenwerkingsverband. Door de samenwerking is professionele kennis over de archeologie in de regio direct beschikbaar als daaraan behoefte is. Ook is door de Rheden is niet alleen bovengronds interessant, NU regioarcheoloog een gezamenlijk Handboek ook ondergronds is er veel moois te vinden. In 5.1 Bodemarchief opgesteld dat door de regiogemeenten Op de archeologische verwachtingskaart van wordt gehanteerd bij het verrichten van de laatste vijftig jaar van de vorige eeuw is bijna Rheden zijn momenteel ruim 200 bekende onderzoek. Alle uitvoerende bedrijven en een derde van alle archeologische vindplaatsen archeologische vindplaatsen aangegeven. initiatiefnemers in de regio weten zo precies Er zijn vondsten uit de steentijd die wijzen op waar ze aan toe zijn voordat ze met een in Nederland door bodemingrepen verdwenen. de aanwezigheid van jagers/verzamelaars op onderzoek starten. Periodiek wordt het beleid Slechts 2% hiervan is archeologisch onderzocht. de hoger gelegen gebieden. Uit de bronstijd verleden verbindend ambtelijk afgestemd en ieder jaar wordt een en ijzertijd stammen vondsten die wijzen gezamenlijke middag voor bestuurders en De rest van dit bodemarchief is ongekend op boerderijen en akkercomplexen in het uiterwaardengebied en de overgangszone. verloren gegaan en daarmee is de kennis die Ook archeologie! De luchtdrukpersbol van de V1 die Bergstein vernielde Ronduit spectaculair was ooit de vondst tijdens de Tweede Wereldoorlog. Bij de bouw van de nieuwe school werd het had kunnen opleveren ook definitief weg. In van de twee - in archeologische kringen deze vondst gedaan. amper twee generaties is daarmee vernietigd wereldberoemde - Velpse goudschatten uit

44 de Romeinse tijd. Vondsten wijzen verder op Erfgo e dnota R h e d n De vrijwilligers van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland 45 wat in de duizenden jaren daarvoor was de aanwezigheid van nederzettingen in Velp, organiseerden op verzoek van de gemeente een geweldige middag voor Worth-Rheden en Laag-Soeren in deze tijd. kinderen onder de noemer ‘Archeoloog voor één dag’. Wie weet vindt één opgebouwd. Om een einde te maken aan deze van deze archeologen in de dop later wel zo’n beroemde archeologische In de middeleeuwen bestond een levendige goudschat als ooit in Velp gevonden. ondergrondse -en voor het ongeoefende oog ijzerindustrie op de stuwwal waar de restanten vaak onzichtbare- kaalslag is in 1992 het Verdrag van ijzerkuilen van getuigen. De Spankerense Enk is een gebied waar restanten van medewerkers georganiseerd over een actueel van Malta vastgesteld en is in 2007 de Wet op de eeuwenoud agrarisch gebruik goed in tact zijn thema, vaak gecombineerd met een bezoek archeologische monumentenzorg in werking gebleven. aan een opgraving. Ook medewerkers van Door het beleid dat is gericht op onderzoek, de frontoffice Wabo of andere beleidsvelden getreden. Op grond hiervan zijn gemeenten is in de afgelopen beleidsperiode een aantal nemen vaak deel aan deze middagen, waardoor verplicht om het archeologisch erfgoed via het belangrijke archeologische vondsten gedaan. de kennis over en het begrip voor archeologie Zo is een boerderijplattegrond uit de Romeinse toeneemt. ruimtelijk beleid te beschermen. In Rheden is dit Tijd gevonden op het Elsweidenterrein in Velp, Met de vrijwilligers van de Archeologische e uitgewerkt in de nota Uitgediept en een daarop is een oefenschans uit de 17 eeuw ontdekt Werkgemeenschap Nederland wordt eveneens in Dieren (het eerste beoogde beschermde samengewerkt. Zo hebben zij een signalerende gebaseerd bestemmingsplan archeologie. archeologische monument in de gemeente) functie, worden archeologische bedrijven Rheden kent dankzij de ligging (met droge voeten en een grafveld met minstens 77 graven uit gewezen op de mogelijkheid om met hen de ijzertijd in het gebied vanTraverse Dieren. samen te werken bij onderzoeken en hebben wonen aan het water) een lange, waarschijnlijk Deze en andere vondsten onderstrepen het vondsten goed worden gedocumenteerd en - zij in 2016 een druk bezochte en geslaagde ononderbroken gebruiksgeschiedenis en kent belang van het onderzoeken van de bodem indien mogelijk - worden bewaard, zodat aan kinderactiviteit georganiseerd, Archeoloog voordat de bodem wordt verstoord. het boeiende en lange verhaal over Rheden voor één dag. daardoor veel gebieden met een middelhoge steeds meer hoofdstukken kunnen worden tot hoge archeologische verwachting. Dat wil 5.2 Juridische borging archeologie toegevoegd. Archeologie wordt zo volwaardig 5.4 Subsidie grondgebonden bedrijven en Het archeologiebeleid van de gemeente is meegenomen in alle ruimtelijke initiatieven. maatschappelijke instellingen zeggen dat de kans groot is dat archeologische vastgelegd in de nota Uitgediept. Daarbij In de APV is in 2016 tenslotte een regeling Er is in 2014 een structureel subsidiebedrag resten in situ (op de oorspronkelijke plaats) hoort een - inmiddels geactualiseerde - opgenomen op grond waarvan duidelijk is waar van EUR 10.000 per jaar toegevoegd aan de archeologische verwachtingskaart inclusief metaaldetectie is toegestaan en waar niet. begroting om grondgebonden bedrijven bij kunnen worden aangetroffen. een themaverwachtingskaart voor deTweede Daartoe is een kaart opgesteld die aan de APV vestiging c.q. uitbreiding tegemoet te kunnen Wereldoorlog. Bij de archeologienota hoort is gekoppeld. komen in de kosten. Deze subsidie is sinds de Archeoloog Tamar Buikema vertelt wethouder Olland en de pers over de invoering benut door vier bedrijven die zich in STRAKS opgravingen voor Traverse Dieren. de gemeente wilden vestigen en er loopt een Het archeologiebeleid zal worden voortgezet. aanvraag van een kerkvoogdij. De regeling Daarbij zal worden ingezet op verdere blijkt dus in een behoefte te voorzien en bij te integratie van het archeologiebeleid en dragen aan het ‘uitrollen van de rode loper’ samenwerking van de negen gemeenten voor nieuwe bedrijven. Bij een toenemend uit de archeoregio om zo een sterk en aantal bedrijven en instellingen dat zich meldt eenduidig regionaal archeologiebeleid zal de hoogte van het beschikbare bedrag wel te kunnen voeren. Bovendien zal actief een punt van zorg worden; nu kunnen ca. twee aan fondsenwerving worden gedaan om aanvragen per jaar worden ondersteund. archeologie via virtual reality of anderszins voor een breder publiek te ontsluiten.

Regioarcheoloog Joris Habraken stelde een handboek samen voor uitvoerende bedrijven die werken in de gemeenten in de archeoregio. UITVOERINGSAGENDA archeologie PLUS

Behoud en ontwikkeling Archeologie Omgevingswet –– Uitgangspunt blijft dat wordt ingezet op behoud in situ en Archeologie is een In het kader van de dat geen archeologisch erfgoed ongekend verloren gaat. mooi maar ook Omgevingswet zal

Grotere bodemingrepen zullen worden voorafgegaan door lastig onderdeel van het Erfgoedplan verleden verbindend archeologisch onderzoek terwijl de kleinere ‘huis-tuin-en- het beleid omdat moeten worden keuken verstoringen’ zoveel mogelijk ongemoeid worden de belangrijkste geactualiseerd gelaten. waarden nu eenmaal en ontwikkeld tot –– De regeling voor financiële ondersteuning voor de vestiging of onder de grond zitten een volwaardige uitbreiding van grondgebonden bedrijven of maatschappelijke en we dat ook graag - digitaal ontsloten- instellingen wordt gecontinueerd. zo willen houden. gebiedsatlas op

46 –– Het archeologisch beleid van de regiogemeenten wordt nog Bovendien praten we grond waarvan Erfgo e dnota R h e d n 47 meer op elkaar afgestemd. Archeologie houdt immers niet op over verwachtingen initiatiefnemers en bij de gemeentegrenzen en datzelfde moet gaan gelden voor omdat we niet exact eigenaren inzicht het beleid. weten wat we waar hebben in de kunnen vinden, cultuurhistorische Kennis vermeerderen en delen dat is inherent aan waarden van het –– Door de archeologische onderzoeken die worden verricht, het beleidsveld. gebied. Dit is nodig wordt de kennis van het archeologisch erfgoed vergroot. Het is dus niet zo om te voldoen aan De archeologische vindplaatsen worden de komende jaren ‘aaibaar’ als het het wettelijk vereiste ontsloten via de website www.rhedenopdekaart.nl erfgoed boven de om voorafgaande De raad op stap naar de archeologische opgraving op de Elsweiden, –– Onder leiding van de regioarcheoloog krijgt de samenwerking grond. Tegelijkertijd aan planvorming een waar archeologische resten uit de Romeinse tijd en Middeleeuwen met vrijwilligers van de Archeologische Werkgemeenschap spreekt het wel cultuurhistorische werden blootgelegd. Nederland (AWN) verder gestalte. enorm tot de analyse op te stellen. –– Resultaten van archeologische onderzoeken die voor een verbeelding groter publiek interessant zijn en publieksactiviteiten worden zoals de grote via de digitale nieuwsbrief van Erfgoed Rheden gedeeld. belangstelling voor het archeologisch Beleving en promotie onderzoek voor –– Archeologie is een vak dat een grote aantrekkingskracht heeft de Traverse op kinderen. Onder de noemer Archeoloog voor één dag willen Dieren weer eens wij samen met de Archeologische Werkgemeenschap verder aantoonde. Indien werken aan een jaarlijkse archeologiemiddag voor kinderen, bij extra middelen voorkeur gekoppeld aan Open Monumentendag. aanwezig zijn, gaan –– Wij streven naar publieksactiviteiten rondom archeologische wij werken aan de opgravingen. ontsluiting van –– Waar mogelijk worden archeologische vondsten tastbaar het archeologisch gemaakt door er bovengronds tastbare visualisaties van te erfgoed via de inzet maken. van virtual reality. Rheden doet mee aan de bijzondere archeologie­ tentoonstelling in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden: ‘Archeologie uit je achtertuin’. De bij Middachten gevonden jachthulzen haalden zelfs het NOS-journaal. verbindend verleden verbindend

48 Erfgo e dnota R h e d n 49 Regioarcheoloog Joris Habraken met kinderen en ouders tijdens de archeologiemiddag ‘Archeoloog voor één dag’ .

Kunstenaar en eigenaar van de Dingenfabriek Gerrit van Middelkoop verzorgde een boeiende tentoonstelling en voorstelling over het verste verleden van Rheden: Gevonden en bewaard. Hij vraagt met zijn werk aandacht voor de historie van de gemeente maar vindt ook dat er ruimte moet zijn voor nieuwe ontwikkelingen. Soms heeft hij zelfs een beetje last van erfgoed, schrijft hij in zijn column in de glossy. Een overweldigende belangstelling was er voor het verhaal over het grafveld dat is gevonden op het terrein van Traverse Dieren. Een prachtig gemeentelijk monument, verscholen in het groen: de kerk van Laag-Soeren.

Historische bouwkunst 6Bouwstenen voor de toekomst de daarop te baseren bestemmingsplannen. Toren intensief begeleid. Eigenaren van Verder is van ieder dorp een bouwhistorische woonhuismonumenten hebben in ieder zes verwachtingskaart gemaakt waarop snel te geval in 2017 nog recht op fiscale aftrek van zien is uit welke periode(n) panden stammen de onderhoudskosten, maar deze regeling Hoofdstuk 6 en of daar bouwhistorisch belangrijke staat ernstig onder druk. Wij hebben het elementen te verwachten zijn waarmee bij bestuurlijk protest van 68 gemeenten - Historische bouwkunst verbouwingen rekening gehouden moet allen aangesloten bij de Federatie Grote Bouwstenen voor de toekomst worden. Monumentengemeenten - tegen de Belangrijk in dit geheel is ook het beheer voorgenomen afschaffing meeondertekend van openbare gebieden als verbindende vanwege de grote nadelige gevolgen structuren. Daarvoor wordt een beeldplan die hiervan worden verwacht voor de opgesteld waarin de cultuurhistorische onderhoudsstaat. waarden worden meegenomen. Eigenaren van de overige rijksmonumenten kunnen aanspraak maken op een rijkssubsidie, Het DNA van een gemeenschap wordt in eigen dorp. Die verscheidenheid in gebaseerd op een zesjaren onderhoudsplan. belangrijke mate bepaald door het gebouwde verbondenheid maakt de gemeente Ook de provincie Gelderland kent een regeling op basis waarvan jaarlijks restauratiegeleden erfgoed. De Dorpskerk in Rheden of de Oude bijzonder. Om de ruimtelijke identiteit kunnen worden aangevraagd. Daarnaast Jan in Velp, het Torentje van Priesnitz in goed te bewaren, is niet alleen hebben eigenaren de mogelijkheid om via het Nationaal Restauratiefonds een laagrentende Laag-Soeren, het voormalige postkantoor in nodig dat wordt gekeken naar de lening af te sluiten. De Steeg of de Burgershoeve in Spankeren: Nieuw is de instandhoudingsplicht die overkoepelende waarden maar vooral verleden verbindend wettelijk is verankerd en op grond waarvan het zijn deze monumenten die mensen ook naar de waarden op dorpsniveau. gemeenten kunnen optreden bij (ernstige) een gevoel van herkenning geven en ze Bij het maken van keuzes over de verwaarlozing. Op grond van de nieuwe Erfgoedwet wordt het tenslotte mogelijk vertellen dat ze thuis zijn. Het bijzondere van instandhouding van het gebouwde om monumenten inclusief roerende Rheden is de grote variëteit aan historische erfgoed zal de dorpse, menselijke onderdelen als het interieur als ensemble

52 bebouwing: of het nu eeuwenoude kerken of maat daarom altijd een belangrijke Erfgo e dnota R h e d n Eén van de prachtige glas-in-loodramen in de gemeente: hier Villa 53 kastelen zijn, de vele markante villa’s of het afwegingsfactor moeten zijn. Saesfeldt in Velp. eenvoudige ‘Rhedense huisje’. aan te wijzen. Voor de interieurs betekent Met elkaar vertellen deze monumenten de NU dit vooralsnog alleen attentiewaarde, geen 6.1 Eenheid in verscheidenheid directe bescherming. De Rijksdienst voor het geschiedenis van de gemeente en de mensen De gemeente Rheden kent zeer veel Cultureel Erfgoed onderzoekt op welke wijze die er woonden en wonen. Belangrijk is dat historische bebouwing van een grote hieraan verder invulling wordt gegeven. diversiteit. Zo telde de gemeente van oudsher monumenten niet op zichzelf staan maar hun 36 kastelen en buitenplaatsen waarvan nu 6.3 Gemeentelijke monumenten waarde vooral ontlenen aan de onderlinge nog 14 historische hoofdhuizen resteren zoals Rheden kent 544 gemeentelijke monumenten, Middachten, Biljoen en de GelderseToren. inclusief de in 2013 aangewezen 14 monumen­ samenhang en directe omgeving: het verhaal De gemeente telt 17 historische kerkgebouw­ ten uit de wederopbouwperiode (1940-1965) van het kasteel kan niet worden verteld en, van de Oude Jan tot de Dierense Sjoel. zoals het Crematorium in Dieren en de Typerend voor Rheden is het grote aantal Bouwfondswoningen bij de Oude Jan in de zonder tegelijkertijd het verhaal van de villa’s dat stamt uit het eind 19e eeuw en Kerkstraat in Velp. De onderhoudsstaat van e smidse of de pachtboerderij te vertellen. het begin van de 20 eeuw, zoals in het de gemeentelijke monumenten is over het beschermde dorpsgezicht Villapark Overbeek algemeen redelijk tot goed te noemen. Typisch Rheden is ook de geheel eigen in Velp. Uit het begin van de 20e eeuw stamt 6.2 Rijksmonumenten De eigenaren van gemeentelijke monumenten ruimtelijke identiteit van de zeven dorpen. ook een aantal fraaie woningbouwcomplexen De Rhedense rijksmonumentenlijst telt 213 hebben recht op gemeentelijke subsidie voor zoals het Strooien Dorp in De Steeg en monumenten. De staat van onderhoud van de instandhouding. Deze subsidie is gekoppeld Die dorpen maken samen al eeuwen lang de de Amsterdamse Schoolwijk in Velp.Ten de meeste rijksmonumenten is redelijk tot aan een provinciale subsidie. Eigenaren kunnen gemeente Rheden, maar toch is Velp niet te slotte zijn er enkele bijzondere voorbeelden goed. De gemeente heeft de wettelijke taak verder aanspraak maken op een laagrentende van industrieel erfgoed, zoals de Gazelle om over de aanwijzing van rijksmonumenten lening van provincie en gemeente. vergelijken met Spankeren. Allebei Rhedens in Dieren en het gemaal De Volharding in te adviseren, vergunningen te verlenen Daarbij moet worden aangetekend dat sinds maar toch zo verschillend en zo wordt het door de Velp en bijzondere infrastructuur zoals het voor de wijziging, en om restauraties te de introductie van het provinciale Monumen- Apeldoorns-Dierens Kanaal. begeleiden en toe te zien op een goede tenfonds minder dan voorheen gebruik wordt inwoners ook ervaren. Ze voelen zich verbonden Voor ieder dorp is in de afgelopen periode een uitvoering ervan. Zo zijn in de afgelopen gemaakt van het gemeentelijke Monumenten- met de gemeente maar vooral ook met hun cultuurhistorische analyse opgesteld die als jaren ingrijpende restauraties van o.a. fonds omdat bij de provincie tegen gunstiger onderlegger dient voor de structuurvisies en Gazelle, Biljoen, Middachten en de Gelderse voorwaarden kan worden geleend. De Gelderse Toren in Spankeren, na de omvangrijke restauratie. Nog onderwerp van restauratie rechts: de Dierense Toren, opfrisbeurt interieur door nieuwe ondernemer. verbindend verleden verbindend

Schoonheid zit soms in kleine dingen, zoals hier een detail van het oude postkantoor in Laag-Soeren.

54 Erfgo e dnota R h e d n 55

Eén van de gemeentelijke monumenten uit de Wederopbouwperiode die werden aangewezen: het crematorium met columbarium in Dieren.

Het derde rijksbeschermde dorpsgezicht van Rheden: villapark Overbeek in Velp. 6.4 Beeldbepalende panden geldt altijd het hoogste welstandsniveau, eigenaren willen de panden graag verder - door de provincie gesubsidieerd - project In het beleidsplan van het college is zodat wijzigingen op het gewenste verduurzamen, al was het maar om de kosten uitgevoerd samen met o.a. Vivare waarin opgenomen dat wij ‘onze karakteristieke detailniveau kunnen worden getoetst. te beperken. Duurzaamheid is daarom ook in is gewerkt aan duurzame en innovatieve panden koesteren’. De raadpleging van het Voor de beeldbepalende panden komt geen het erfgoed een steeds belangrijker thema wijzen van instandhouding van verschillende inwonerpanel Rheden spreekt in het kader extra vergunningplicht zoals dat wel voor geworden. Dat begint bij voorlichting over typen monumenten en is in het beschermde van de actualisatie van de Welstandsnota monumenten geldt. Een welstandstoets gedrag: veel energie kan worden bespaard dorpsgezicht Laag-Soeren een pilot onderstreept dat veel inwoners het belangrijk wordt alleen toegepast als al sprake is door bijvoorbeeld de oude luiken weer terug uitgevoerd met zonnedakpannen op een vinden om deze panden te behouden. Er wordt van een bestaande vergunningplicht. Net te brengen en gebruiken. Via de glossy voor karakteristieke schuur. nadrukkelijk niet voor gekozen om dit te doen als de monumentenlijsten is de lijst met eigenaren en maatwerkadviezen worden Erfgoed draait inmiddels mee in het door een nieuw instrument (bijvoorbeeld een beeldbepalende panden te raadplegen via eigenaren hierover voorgelicht. Natuurlijk gemeentelijke projectteam dat een verkenning soort monumenten light) te introduceren. www.rheden.nl/erfgoed. begeleiden wij eigenaren via maatwerk bij uitvoert naar het besparen en winnen van In plaats daarvan wordt aansluiting de verduurzaming van hun monument en wij energie. Rheden zit verder in het provinciale gezocht bij al bestaand instrumentarium 6.5 Beschermde dorpsgezichten proberen eigenaren zoveel mogelijk met elkaar kernteam Netwerk innovatie en duurzaamheid Een bijzondere categorie wordt gevormd in de restauratie in provincie Gelderland, dat door de rijksbeschermde dorpsgezichten: beoogt een provinciaal kennisnetwerk tot Villapark Overbeek in Velp, Dieren-Zuid stand te brengen waarin bedrijven, overheden en het buitengebied van Laag-Soeren. De en onderwijsinstellingen samen werken instandhouding van deze gebieden wordt aan een duurzame restauratiepraktijk. In van nationaal belang geacht. Voor deze dit verband wordt momenteel gewerkt aan beschermde gezichten gelden daarom de ontsluiting en optimalisering van een conserverende bestemmingsplannen die de toolkit duurzaamheid, een online portaal dat beschreven historische waarden beschermen. eigenaren op weg helpt bij het vinden van de

verbindend verleden verbindend juiste duurzaamheidsmaatregelen. 6.6 Matchmaking en herbestemming Erfgoed moet kunnen meegroeien met zijn 6.8 Ontsluiting monumenten voor een groter publiek Samen met de gemeente Rozendaal en met Eigenaren worden wegwijs gemaakt in de monumentenwereld met behulp van de eigen glossy en veel eigenaren schroefden het nieuwe financiële steun van beide gemeenten is monumentenschildje op hun gevel. Linksonder en rechtsboven twee

56 van de monumenten die deel uitmaakten van het project Duurzaam Erfgo e dnota R h e d n Het rijksbeschermde dorpsgezicht Dieren-Zuid. 57 Monumentenbeheer: aan de Ommerhofselaan in Velp en aan de Hoofdstraat in De Steeg. door een grote groep vrijwilligers in nauw overleg met de gemeente de erfgoedwebsite tijd en dat betekent dat regel­matig gezocht www.Rhedenopdekaart.nl ontwikkeld, een moet worden naar de herbestemmings­ enorme klus waar veel mensen - verenigd mogelijkheden van vrijkomende gebouwen. in dorpsredacties - erg veel tijd in hebben Wij stellen ons actief op in dat proces omdat gestoken. Deze website omvat nu al meer een goede economische functie de beste dan 2000 zogeheten Points of Interests: garantie is voor behoud. Bij verkoop van een punten op de kaart waar bijvoorbeeld monument wordt desgewenst (en dat is vaak!) korte beschrijvingen van monumenten aan potentiële kopers voorlichting gegeven staan, vergezeld van foto’s gemaakt en meegedacht over de (on-) mogelijkheden door de vrijwilligers van de Fotoclub van hun plannen. Door hen voorafgaande Veluwezoom, verklaringen van straatnamen, aan de verkoop goed te informeren, worden de canonvensters, verhalen etc. Ook de teleurstellingen en daarmee nodeloze (en Open Monumentendagen worden ieder voor alle partijen vervelende) procedures te verbinden zodat zij van elkaars ervaringen jaar met veel succes door vrijwilligers dat de ruimtelijke kwaliteit bewaakt in de achteraf voorkomen. De ervaring leert dat kunnen leren. georganiseerd. In de afgelopen jaren is vorm van de Welstandsnota. In het kader potentiële eigenaren op deze wijze ook Er is veel vraag naar de mogelijkheid op de vrijdag voorafgaande aan de Open van de actualisatie van deze nota is een gemakkelijker contact zoeken als ze hun om zonnepanelen te plaatsen, ook in de Monumentendagen door het comité met inventarisatie gemaakt van beeldbepalende plannen gaan realiseren waardoor het beschermde gezichten en op beschermde hulp van het RIQQ een klassendag voor panden. Daarvoor is gebruik gemaakt van vergunningproces sneller en beter verloopt. monumenten. Er is beleid op grond waarvan de hoogste klassen uit het basisonderwijs criteria uit de Welstandnota en een score Bovendien bouwen we zo in een vroeg zonnepanelen op daken van monumenten en georganiseerd. Dit blijkt een groot succes. gemaakt van daarvoor in aanmerking stadium aan een relatie met de eigenaren, de in beschermde gezichten zijn toegestaan mits Kinderen krijgen zo op een leuke en komende panden op de criteria situering, belangrijkste hoeders en ambassadeurs van de panelen zonder noemenswaardige schade laagdrempelige wijze iets mee over de eigen massa en vorm, gevelcompositie, materiaal, ons erfgoed. weer kunnen worden verwijderd en de panelen geschiedenis van Rheden en de monumenten kleur en detail. De panden met de hoogste niet zichtbaar zijn vanaf de openbare weg. die daarvan getuigen. score zijn op de lijst met beeldbepalende 6.7 Duurzaamheid In de afgelopen jaren is vanuit erfgoed panden geplaatst die als bijlage bij de Monumenten zijn op zichzelf genomen door een bijdrage geleverd aan de duurzaam­ Welstandsnota is gevoegd. Voor deze panden hun lange levensduur al duurzaam, maar heidsdoelstellingen. Zo is er een groot Ook aangewezen in het kader van het project Wederopbouw: dit van oorsprong bij Biljoen horende woonhuis aan de Beekhuizenseweg. verbindend verleden verbindend

58 Erfgo e dnota R h e d n 59 De beroemde stuczaal van kasteel Biljoen. Biljoen is sinds 2008 eigendom van Geldersch Landschap en Kasteelen. Het kasteel is de afgelopen jaren gerestaureerd en wordt nu weer bewoond. In de komende jaren wordt het omliggende park opgeknapt.

De Amsterdamse Schoolwijk in Velp, een prachtige verzameling gemeentelijke monumenten.

En alweer zo’n prachtig detail, als alle gemeentelijke monumenten op de gevoelige plaat vastgelegd door Fotoclub Veluwezoom in het kader van het door vrijwilligers opgezette project Rheden op de Kaart. Dit is een website waarop al het erfgoed van Rheden een plek krijgt. STRAKS beschermde gezichten. Gestreefd wordt naar het nu geldende beleid voor zonnepanelen. Zo werken de Wij blijven ons sterk maken voor de instand­ een verbetering van energielabel, maar wel met inwoners mee aan het toetsingskader van het gebied waar zij houding van al die bijzondere panden die Rheden inachtneming van cultuurhistorische waarden. wonen. zo bijzonder maken. Dat doen we door eigenaren Daarmee is in de Woonvisie al rekening gehouden –– Vooruitlopend op de invoering van de Omgevingswet worden zo optimaal mogelijk te adviseren en voor te door gemeentebreed te streven naar een de Welstandscommissie en Commissie Cultuurhistorie tot lichten en ze financieel te ondersteunen. Daarom gemiddeld energielabel B, niet naar een absoluut één Commissie Ruimtelijke Kwaliteit samengevoegd. houden we de (digitale) gemeenschap Erfgoed energielabel voor alle panden.Tenslotte blijven –– Eveneens in het kader van de voorbereiding op de Rheden actief in stand. Ook zetten we sterk in op we werken aan kennisdeling over monumenten Omgevings­­wet zal een onderzoek worden gedaan naar de cultuurhistorisch verantwoorde verduurzaming voor een breder publiek om zo bij te dragen aan bescherming van de biotopen van erfgoed. van beschermde monumenten en binnen de de beleving en promotie van Rheden. –– Samen met de eigenaren zal worden onderzocht of de via de erfgoedwensen aangedragen gebouwen en andere objecten op de monumentenlijst kunnen worden geplaatst. UITVOERINGSAGENDA –– Samen met de eigenaren zal worden gekeken hoe de onderhoudsstaat van beschermde monumenten kan worden HISTORISCHE bouwkunst PLUS verbeterd als daartoe aanleiding bestaat. Daarvoor zal eerst worden gekeken naar de monumenten waarvoor via de Behoud en ontwikkeling Gevelfonds winkelgevels Rheden op de Kaart erfgoedwensen aandacht is gevraagd en vervolgens via een –– Wij blijven de eigenaren van gemeentelijke monumenten Er wordt een Het project Rheden algemene aanpak de monumentenlijst worden gescreend. ondersteunen via een subsidie. De provincie heeft - na gevelfonds ingericht op de Kaart is groter –– Nieuwbouw wordt op een zorgvuldige wijze ingepast met aandringen van diverse gemeenten waaronder Rheden - in om eigenaren van en mooier geworden respect voor oude, historische structuren en bebouwing. het beleid opgenomen dat de cofinanciering blijft bestaan. winkelpanden te dan bij aanvang was Dit geldt ook voor de inrichting van de openbare ruimte. –– Voor de periode tot 1965 worden alleen nog monumenten ondersteunen bij gepland. Om de vele –– Onderzocht wordt of de leges die voor wijzigingen van

aangewezen die op basis van de huidige inzichten ten het terugbrengen vrijwilligers die dit verleden verbindend monumenten wordt gevraagd redelijk en evenredig is. onrechte niet zijn aangewezen omdat ze zijn vergeten of c.q. verbeteren initiatief dragen te –– Met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed wordt bekeken omdat gewijzigde feiten of omstandigheden tot een ander van (historische) ondersteunen wordt op welke wijze historische interieurs in stand kunnen worden inzicht leiden. winkelgevels. Op een structurele bijdrage gehouden. –– De grotere woningbouwcomplexen en belangrijke steden­ deze wijze wordt een aan de begroting bouwkundige structuren uit de wederopbouwperiode bijdrage geleverd toegevoegd. Kennis vermeerderen en delen na 1940 worden waar daartoe aanleiding bestaat via aan een prettig –– Voor een duurzame monumentenzorg wordt aansluiting

60 bestemmingsplannen of het Omgevingsplan beschermd. winkelklimaat in een Omgevingswet Erfgo e dnota R h e d n gezocht bij de ‘Toolkit duurzaamheid’ die door tien grote 61 –– Bij functieverlies wordt getracht beschermde monumenten tijd waarin winkelen In het kader van de monumentengemeenten is ontwikkeld en door de provincie en andere karakteristieke gebouwen te behouden door samen moet gaan met Omgevingswet zal het Gelderland wordt doorontwikkeld en ontsloten. te stimuleren dat eigenaren via een haalbaarheids- beleving. Erfgoedplan moeten –– Bekeken wordt hoe de zorg voor monumenten kan worden en bouwhistorisch onderzoek de mogelijkheden van worden geactualiseerd gecombineerd met Ik buurt mee. herbestemming onderzoeken. Dergelijk onderzoek wordt via Boek over bijzondere interieurs en ontwikkeld tot een –– De digitale gegevensvoorziening over erfgoed wordt de gemeentelijke Subsidieverordening Erfgoed financieel Er wordt een boek volwaardige - digitaal Omgevingswetproof gemaakt. Dit betekent concreet dat ondersteund. over bijzondere ontsloten - gebiedsatlas de contouren van alle beschermde monumenten digitaal –– Onderzocht wordt of het bestaande Monumentenfonds Rheden interieurs in de op grond waarvan moeten worden vastgelegd. Verder is de ontwikkeling een andere - bredere - invulling kan krijgen. gemeente Rheden initiatiefnemers en van een - digitaal ontsloten - gebiedsatlas hiervoor erg –– Het instandhoudingsbegrip in de Subsidieverordening Erfgoed gemaakt, met eigenaren inzicht belangrijk. Zie hiervoor de ambitievoornemens. wordt uitgebreid met de historisch verantwoorde inpassing daaraan gekoppeld hebben in de –– We gaan verder werken aan de community Erfgoed Rheden van duurzaamheidsmaatregelen. Zo wordt duurzaamheid een het verhaal achter cultuurhistorische door monumenteneigenaren met elkaar in contact te integraal onderdeel van de instandhoudingsopgave. deze interieurs. waarden van het brengen: digitaal en via cafés. –– Er wordt een plan gemaakt voor een gebiedsgerichte aanpak gebied. Dit is nodig van de 74 monumenten van de Amsterdams Schoolwijk. Open Monumentendag om te voldoen aan Beleving en promotie Bekeken wordt hoe de meest aangevraagde wijzigingen Het budget voor de het wettelijk vereiste –– Via de erfgoedsite www.rhedenopdekaart.nl is al veel voor deze woningen op een historische verantwoorde wijze organisatie van Open om voorafgaande informatie over het Rhedense erfgoed ontsloten en op die kunnen worden gerealiseerd. Hiervoor wordt een collectieve Monumentendag aan planvorming een weg gaan we de komende jaren verder. Deze site zal zich vergunning verleend waar (nieuwe) eigenaren gebruik van wordt verhoogd cultuurhistorische ontwikkelen tot hét portaal voor informatie over erfgoed in kunnen maken. Zo kunnen we de historie van de wijk optimaal zodat de organisatie analyse op te stellen. Rheden. bewaken terwijl de eigenaren snel en direct aan de slag kunnen van de klassendag –– Open Monumentendag kan ook in de komende periode op zonder eerst een procedure te hoeven doorlopen. kan worden Popmonument ondersteuning rekenen. –– In de drie beschermde dorpsgezichten wordt samen met gecontinueerd. Met Onderzocht wordt of via –– We gaan erfgoedcomplimenten uitdelen aan mensen die inwoners een ruimtelijk kwaliteitsplan gemaakt. Daarin wordt de extra subsidie het RIQQ popconcerten iets moois voor ons erfgoed hebben gedaan. Duurzaam restaureren van een rijksmonument kan heel goed, zo bewees vastgelegd welke (duurzaamheids-) maatregelen individueel kan de blijvende en en bij monumenten –– Daarnaast gaan we jaarlijks de Erfgoedprijs uitreiken aan architect Vera Franken met Café Laros in Velp. Daaronder één van de dan wel collectief kunnen worden toegepast en op welke - en hiervoor kunnen bijdragen aan mooie boerderijen in Spankeren en de karakteristieke dorpskerk in Rheden. het beste erfgoedinitiatief of de mooiste restauratie: de wijze de instandhouding van de historische waarden van de noodzakelijke - inzet een groter draagvlak Bekeken gaat worden hoe Ik buurt mee en erfgoed de komende jaren de prijs bestaat uit een (ieder jaar ander) door een Rhedense gebieden het beste bewaard kunnen blijven. Dit plan wordt van het RIQQ worden en meer beleving onder krachten kunnen bundelen. kunstenaar gemaakt kunstwerk dat iets vertelt over het onderdeel van de Welstandsnota en vervangt bij vaststelling betaald. jongeren. initiatief waarvoor de prijs wordt uitgereikt. Een verhalenvanger pur sang: Simon Carmiggelt en zijn vrouw in brons vereeuwigd op het bankje voor het gemeentehuis, waar ooit het beroemde hotel De Engel stond en waar zij zo vaak verbleven.

Levend erfgoed 7Van oude menschen... STRAKS Ook in de komende periode blijven wij zeven schrijven aan onze geschiedenis in verhalen. Dat doen wij door onze verhalenvangers te Hoofdstuk 7 vragen bijzondere mensen te interviewen. Wij onderzoeken met onze partners hoe Levend erfgoed we de verhalen kunnen doorvertellen via Van oude menschen... culturele voorstellingen of producten of via het onderwijs bijvoorbeeld. Ook gaan we verder op de ingeslagen weg met de inzet van de verhalen als bindmiddel in de samenleving voor jong en oud, hoog- en laagopgeleid, autochtoon en allochtoon. Ook hier verbindt het verleden.

...de dingen, die voorbijgaan, schreef Louis geluidsband en samen met de transcripties Couperus begin vorige eeuw. Hij overleed op aangeboden aan het Gelders Archief. Zo worden de verhalen bewaard voor volgende 16 juli 1923 in zijn huis ’t Sunneke in Rheden. generaties en kunnen die er gebruik van maken Wie zou nog over Couperus in ’t Sunneke voor bijvoorbeeld wetenschappelijk of culturele doeleinden. kunnen vertellen? Een selectie van de verhalen is opgenomen

verbindend verleden verbindend App Gelders Arcadië: staand voor Biljoen is bijvoorbeeld een filmpje te Veel mensen kennen verhalen die ze hebben in een boek, verdeeld over zeven thema’s. Voor één van die thema’s - landgoederen en bekijken waarin één van de laatste bewoners en zijn dochter hun verhaal vertellen. Zo kun je tóch even in het kasteel kijken. De filmpjes werden buitenplaatsen - is het project verbreed tot een gehoord van hun (groot-)ouders, maar hoe gemaakt door Toff, een bedrijfje dat jongeren met een afstand tot de regionaal project waarin is samengewerkt met zorgen we er nu voor dat de verhalen ‘van oude arbeidsmarkt de weg helpt te vinden bij hun zoektocht naar een baan. de vier andere Gelders Arcadië gemeenten. De verhalen voor het verhalenproject werden gevangen door vrijwilligers, menschen, de dingen die voorbijgaan’ worden Ook in die gemeenten zijn nog eens 50 inter­ onze enthousiaste verhalenvangers. Dat deden ze bijvoorbeeld tijdens één vastgehouden zodat ook komende generaties views opgenomen en verwerkt in een serie van de erfgoedcafés die in ieder dorp werd gehouden.

64 van vijf kleinere boeken met verhalen over de Erfgo e dnota R h e d n 65 er kennis van kunnen nemen? 2012 was het landgoederen en buitenplaatsen. Een selectie UITVOERINGSAGENDA UNESCO-jaar van het immateriële erfgoed. van de verhalen is ook opgenomen in een app (Gelders Arcadië) die kan worden gebruikt door IMMATERIEEL ERFGOED PLUS Daarbij werd vooral gedacht aan tradities en mensen die in het gebied wandelen of fietsen. rituelen, maar in het kader van deze nota is De app is ook te gebruiken in combinatie met Behoud en ontwikkeling Stripboek geschiedenis Rheden op de kaart de boeken. Het project is met provinciale en –– Waar daartoe aanleiding bestaat, zullen ook in de komende Bij voldoende Het project dit begrip verbreed. Niet alleen tradities en Europese subsidie uitgevoerd. periode mensen worden geïnterviewd, zij het niet meer op middelen zal de Rheden op de rituelen zijn belangrijk, ook de verhalen over het zo’n grote schaal als in de afgelopen periode. komende periode Kaart is groter 7.2 Inzet verhalen voor sociale thema’s –– Opvallend aan het project Geschiedenis in verhalen is dat een stripboek en mooier gewone leven van gewone mensen geven een De verhalen lenen zich erg goed voor het zich geen migranten hebben gemeld om hun verhalen te voor de klassen geworden dan gemeenschap en het materiële erfgoed kleur en samenbrengen van mensen. Een selectie delen, bijvoorbeeld de mensen die zich in de jaren zestig in 7 en 8 van de bij aanvang was van de verhalen is daarom verwerkt in Dieren hebben gevestigd om te gaan werken voor Gazelle. basisscholen gepland. Om de wekken het tot leven. het Historisch Tafelkleed. Dit is een kleed In de komende jaren zal worden bekeken of en zo ja op welke worden gemaakt vele vrijwilligers waarop de ondergrond van de gemeente wijze ook mensen met een migratieachtergrond kunnen waarin de die dit initiatief is afgebeeld. Daaraan is een selectie van worden geïnterviewd om zo recht te doen aan de veelkleurige geschiedenis dragen te NU de verhalen gekoppeld die via een iPad samenleving. Erfgoed kan zo mensen met verschillende van de gemeente ondersteunen 7.1 Geschiedenis in verhalen kunnen worden ontsloten. Zo kunnen achtergronden aan elkaar verbinden.7 wordt verteld en wordt een Naar aanleiding van de in 2012 vastgestelde verhalen en oude foto’s worden benut voor waarin elementen structurele nota waarin het bewaren van verhalen is bijeenkomsten in de dorpshuizen om mensen Kennis vermeerderen en delen uit de opgehaalde bijdrage aan uitgesproken als beleidsvoornemen, is met elkaar in gesprek brengen. Ook kunnen –– De opgehaalde verhalen worden zoveel mogelijk via de verhalen zijn de begroting in 2014 en 2015 een groot verhalenproject zorginstellingen en de vrijwilligers van STOER erfgoedsite www.rhedenopdekaart.nl ontsloten. verwerkt. toegevoegd. uitgevoerd: Gelders Arcadië, geschiedenis in de tafelkleden gebruiken om oudere mensen –– Zoveel mogelijk (foto-) archieven worden ontsloten via verhalen. Met behulp van veel vrijwilligers (de met elkaar in contact te brengen of mensen www.rhedenopdekaart.nl verhalenvangers) zijn tijdens o.a. erfgoedcafés met een afnemend geheugen te activeren. 7 www.platform- in alle dorpen mensen opgespoord die uit eigen De zeven tafelkleden en iPads worden in Beleving en promotie voer.nl/ herinnering bijzondere verhalen te vertellen ieder dorp uitgeleend door de bibliotheek, –– Met het RIQQ wordt bekeken op welke wijze de verhalen op-zoek-naar- hebben over plekken in de gemeente. Dit dorpsverenigingen of zorginstellingen, kunnen worden ingezet voor culturele activiteiten. de-nieuwe- nederlander-in- heeft geresulteerd in interviews met ruim 120 afhankelijk van de sociale infrastructuur per –– Onderzocht wordt hoe het steenbakkersverleden van het het-erfgoed mensen. Alle interviews zijn opgenomen op dorp. dorp Rheden beter zichtbaar gemaakt kan worden. Voor de buitenwacht gebeurde er misschien niets, maar achter de schermen was het één van de meest tijdrovende projecten voor de erfgoedadviseurs van de gemeente: het op gang brengen van de restauratie van de SS-turnhal op Avegoor. 14 maart 2017 was het eindelijk zo ver en is de restauratie gestart!

Instrumenten 8Tussen droom en daad... op maat en van harte, bijvoorbeeld door 8.4 FINANCIEN bestuurlijke en ambtelijke contacten aan te In de voorgaande hoofdstukken is al het nodige acht spreken, door partijen met elkaar in contact gezegd over de subsidieregelingen en fondsen te brengen of te helpen met fondsenwerving. die rijk en provincie beschikbaar stellen voor Hoofdstuk 8 Waar geen sprake is van particulier initiatief, de uitvoering van het erfgoedbeleid. Er wordt kiezen wij in principe een terughoudende ambtelijk en bestuurlijk uiteraard getracht Instrumenten opstelling waar het althans niet-wettelijke hier optimaal gebruik van te maken en waar Tussen droom en daad... taken betreft die evenmin zijn benoemd in mogelijk - en soms met succes - ook invloed uit het beleid. Dit heeft niet alleen te maken met te oefenen op de besluitvorming erover, maar de financiële beperkingen die de begroting overigens worden deze regelingen binnen het nu eenmaal kent, maar ook met de vraag hoe kader van deze nota als vaststaand gegeven kansrijk een initiatief is als dit alleen door de beschouwd. gemeente moet worden gedragen. De vraag Naast de financiële middelen die nodig zijn stellen is hem beantwoorden. voor wettelijke taken zoals personeelslasten en de Commissie Cultuurhistorie, geeft In de voorgaande hoofdstukken hebben de verbreding en verdieping van de eigen 8.3 PARTNERS de gemeente ook geld aan niet-wettelijke we beschreven hoe wij onszelf zien, welke kennis. Zo is Rheden vertegen­woordigd De ruimtelijke identiteit van de gemeente is taken. Het gaat daarbij om subsidies voor in het bestuur van de Federatie Grote een optelsom van particuliere initiatieven, gemeentelijke monumenten (75.500), visie we hebben en hoe we daar concreet Monumentengemeenten, de Programma­ mensen die door de eeuwen samen de landgoederen (45.500), archeologisch invulling aan willen geven. commissie van de Erfgoedacademie, het onderzoek voor grondgebonden bedrijven kernteam van het Netwerk innovatie en (10.000) en Open Monumentendag (4.500). Visie en ambitie blijven echter niet meer dan een duurzaamheid in de restauratie in provincie Met dit geld wordt invulling gegeven aan de wenkend perspectief als niet tegelijkertijd wordt Gelderland, het bestuur van de Nederlandse verleden verbindend beleidsdoelen die de gemeente zich stelt en Vereniging van Monumentenzorgers, de wordt bovendien meer geld gemaakt. Zo is gekeken naar de haalbaarheid van de uitvoering Vriendenraad van de Stichting Kastelen, in de afgelopen beleidsperiode door de inzet ervan. Het uitvoeren van het erfgoedbeleid gaat Buitenplaatsen en Landgoederen, het netwerk van de eigen middelen 1,4 miljoen euro aan van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed provinciale en Europese subsidies binnen uiteraard niet vanzelf, daarvoor is geld en zijn voor groen erfgoed en de Raad van Advies van gehaald. mensen nodig. het Nationaal Restauratiecentrum. Daarnaast

68 werd en wordt meegedraaid in ad hoc werk­ Erfgo e dnota R h e d n Het is te hopen dat voor het terrein van het voormalig Hotel Laag-Soeren 69 groepen zoals de provinciale werkgroep die snel een passende functie gevonden gaat worden. 8.1 ORGANISATIE de nieuwe uitvoeringsvoorschriften voor Binnen het ruimtelijk domein van de gebouwde monumenten heeft opgesteld, Dat investeren in erfgoed loont gemeentelijke organisatie functioneert een de landelijke werkgroepen Omgevingswet blijkt onder meer uit de volgende klein team mensen als de gemeentelijke ‘poot‘ en Groen Erfgoed en de werkgroep die onderzoeksresultaten: van Erfgoed Rheden. Binnen dit team is veel heeft gewerkt aan de totstandkoming van –– De omzet van de restauratiesector in expertise aanwezig om het werk goed te kunnen een provinciaal certificeringstelsel voor Nederland bedraagt 500 miljoen euro. doen. Dit gebeurt met evenveel tijdsdruk als erfgoedhoveniers. –– De werkgelegenheid in de restauratie-sector enthousiasme. Het takenpakket bestaat uit het Op verzoek en naar vermogen wordt inciden­ is berekend op ca. 4.500 manjaren. maken, bewaken en uitvoeren van het beleid, teel een bijdrage geleverd aan kennisdagen –– De multiplier op subsidies is 3,2 dat wil zeggen de begeleiding van onderhouds-, verbouw- van de Erfgoedacademie, rijk en provincie. gemeente hebben gebouwd tot wat ze dat iedere geïnvesteerde euro 3,2 euro oplevert. en restauratieplannen, de behandeling nu is. Zo is erfgoed tot stand gekomen –– De aanwezigheid van historische van subsidieaanvragen, de voorlichting en 8.2 GEMEENTELIJKE ROL en alleen zo - door het samen te doen karakteristieken leidt tot 15% meerwaarde van advisering van eigenaren en anderen, alles De gemeente heeft een wettelijke taak - kan het in stand worden gehouden. een woning, zodat de instandhouding bijdraagt voor zowel het rode als het groene erfgoed. ten aanzien van vergunningverlening, Veel partners zijn al genoemd in deze aan een hogere waarde van de bestaande Verder zit in het takenpakket het maken van toezicht en handhaving. Daarnaast kunnen nota: eigenaren, andere overheden, woningmarkt en daarmee de OZB-opbrengst. cultuurhistorische analyses, het leveren van wij functioneren als intermediair tussen Commissie Cultuurhistorie, Comité Open –– Open Monumentendag trekt jaarlijks ca. 1 input voor andere beleidsvelden, visies en eigenaren en andere overheden en adviseren monumentendag, Oudheidkundige Kring miljoen bezoekers, in Rheden ca. 4.000 – 5.000 plannen, de begeleiding van archeologische en enthousiasmeren. Dat laatste is belangrijk: Rheden-Rozendaal, Archeologische bezoekers. onderzoeken (samen met de regioarcheoloog), proberen mee te bewegen met de behoeften Werkgemeenschap Nederland, Stichting –– De baten-kostenratio voor investeringen in het initiëren en/of begeleiden van projecten van eigenaren en andere betrokkenen. Dat Rheden op de kaart, belangengroeperingen, historische buitenplaatsen ligt tussen 3 en 4, gericht op de beleving van erfgoed en het vereist soms een stap vooruit, soms juist vrijwilligers, ondernemers, deskundigen, hetgeen betekent dat investeringen bijna het onderhouden van (de contacten met) de een stap naar achteren, maar altijd is het zorg- en onderwijsinstellingen en provinciale viervoudige opleveren.8 gemeenschap Erfgoed Rheden. maatwerk. Met een proactieve houding wordt organisaties als het Gelders Genootschap, De expertise van de Rhedense geprobeerd om het aantrekkelijk(er) te maken het Gelders Restauratiecentrum, het Gelders Investeren in erfgoed loont dus, niet alleen in erfgoedadviseurs wordt ook buiten de voor eigenaren om hun erfgoed in stand te 8 Bronnen: Rijksdienst Archief, de Monumentenwacht Gelderland ruimtelijke en cultuurhistorische, maar ook in gemeente gevraagd, wat een wederkerig houden. voor het Cultureel en Erfgoed Gelderland. Iedereen vervult in dit economische zin. Erfgoed, Nationaal effect heeft omdat dit (naast de contacten) Waar eigenaren en inwoners een initiatief Restauratiefonds, krachtenspel een eigen, onmisbare rol. Samen de blik verruimt en ook weer bijdraagt aan nemen, ondersteunen wij dit waar mogelijk, Provincie Gelderland zijn wij Erfgoed Rheden. B

Beeldverslag 12012 – 2016 B ééN

Bijlage 1 Beeldverslag Erfgoed Rheden 2012 – 2016 verbindend verleden verbindend

72 Erfgo e dnota R h e d n 73 Erfgoed Rheden heeft de afgelopen vier jaar Als het gaat over de instandhouding van monumenten samen met veel eigenaren, vrijwilligers en andere gaat het echter niet alleen over de gebouwde betrokkenen hard gewerkt aan het uitvoeren van monumenten, maar ook over archeologie en groene het actieprogramma dat bij de erfgoednota 'Levend monumenten. Zo is Erfgoed Rheden nauw betrokken Verleden' hoort. De acties in dit programma zijn bij het onderzoek naar de Middachterallee, één verdeeld over vier thema's: Behoud & Ontwikkeling, van onze vele groene parels, en begeleiden en Kennis vermeerderen & Delen, Samenwerken en ondersteunen we veel projecten op onze historische Vermarkten. Al onze activiteiten vallen onder te landgoederen en buitenplaatsen. Ook zorgen we brengen onder één of meer van deze thema's. Met dit ervoor dat voorafgaande aan een bodemverstoring de beeldverslag willen wij u graag een selectie laten grond wordt onderzocht op archeologische resten om zien van wat we de afgelopen vier jaar hebben gedaan, te voorkomen dat ze (ongekend) verloren gaan. samen met onze vele partners die we hier hartelijk Misschien vraagt u zich nu af waarom we dan bedanken voor de samenwerking. niets hebben gedaan aan dat ene monument dat een restauratie zó hard nodig heeft, de turnhal op Hierboven en onder willen we u allereerst een paar landgoed Avegoor?Tja, soms doe je zo je best maar voorbeelden laten zien van één van onze kerntaken: het laten de resultaten (te) lang op zich wachten. Geloof in stand houden van 'onze' monumenten zodat ze weer ons: achter de schermen is er de afgelopen jaren een lange tijd mee kunnen. We hebben de afgelopen keihard gewerkt om de restauratie van dit bijzondere jaren een aantal mooie restauraties mogen begeleiden: monument voor elkaar te krijgen. We dachten het bijna voor elkaar te hebben, maar er kwam helaas toch weer een onverwachte kink in de kabel. Maar: we geven de moed niet op en hopen dat het in 2016

eindelijk gaat lukken om ook dit monument weer een verleden verbindend nieuwe toekomst te geven. Natuurlijk waren er ook minder spraakmakende restauraties die wij mochten begeleiden of 'gewoon' onderhoud. Dat is voor ons net zo belangrijk. Juist de instandhouding van alle monumenten, klein en groot, geeft immers een goed beeld van onze geschiedenis in alle facetten.

74 Erfgo e dnota R h e d n 75

–– onze kerktorens natuurlijk, waar de ambachts­ lieden van de toekomst meewerkten in het kader van hun opleiding; –– die andere toren, De GelderseToren, nét weer uit de steigers en wat is hij mooi geworden! –– het bouwhuis van Middachten, met gebruik­ making van innovatieve technieken zeer duurzaam gerestaureerd; –– kasteel Biljoen, waarvan ook het interieur zo mooi is gerestaureerd dat de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een foto van de beroemde stuczaal op de cover van hun boek over historische interieurs zette; –– de Gazellefabriek, een hightech fabriek in een prachtig rijksmonument, erfgoed en economie is een goeie combinatie! verbindend verleden verbindend

76 Erfgo e dnota R h e d n 77

Ook dit is erfgoed: de Middachterallee wordt aan een zorgvuldig onderzoek onderworpen.

Het college van burgemeester en wethouders bezocht De turnhal in Ellecom: we hopen dat na alle tegenslagen in de restauratie van kasteel Biljoen. De Rijksdienst voor 2016 eindelijk de restauratie kan worden gerealiseerd. het Cultureel Erfgoed plaatste de stuczaal van het kasteel op de cover van hun handboek over historische interieurs. Terecht toch? Om uit te vinden hoe erfgoed en duurzaamheid optimaal kunnen samengaan, hebben we samen met woningbouwcoöperatie Vivare een project uitgevoerd waarin verschillende typen monumenten op duurzame wijze zijn gerenoveerd. Hier de Ommerhofselaan in Velp, de Worth Rhedenseweg in Rheden en de Hoofdstraat in De Steeg. Binnenkort hopen we nog samen met de eigenaren de kap van een boerderij in de Havikerwaard aan te pakken en een heel bijzonder experiment met zonnedakpannen in LaagSoeren uit te kunnen gaan voeren. Zo dragen we vanuit erfgoed ons steentje bij

aan Rheden CO2 neutraal. verbindend verleden verbindend

78 Erfgo e dnota R h e d n 79

Voor ieder dorp maken we een cultuurhistorische analyse die als onderlegger dient voor de structuurvisies en bestemmingsplannen. We zijn bijna klaar, alleen de analyse voor Dieren is nog in de maak. Dat kon toch echt niet meer, kunststof monumenten­ schildjes! Daarom zijn door Langcat uit Laag-Soeren mooie emaille schildjes gemaakt, blauwe voor de rijksmonumenten en groene voor de gemeentelijke monumenten. Tijdens de Als je zoveel mooi erfgoed hebt, moet je er natuurlijk voor zorgen dat je Open Monumentendag haalden veel eigenaren hun schildje er ook optimaal van kunt genieten! Dat deden de 12.000 bezoekers die bij ons op in de tuin van De Valkenberg. naar de spectaculaire veldslag kwamen kijken die Marieke Soetebier had georganiseerd op Rhederoord. Zeker 1200 scholieren deden mee aan een Op Middachten was in 2014 en 2015 een feeëriek scholingsproject en zij zullen nooit meer vergeten dat de eerste Slag om schouwspel te zien: Warm Winterlicht. De organiserende Arnhem in 1813 was en o.a. in Rheden werd uitgevochten.... Maar ook aan stichting is daar helaas mee opgehouden. Samen de mensen die in hun eentje willen genieten is gedacht. Zo zijn er nieuwe met het landgoed zijn we bezig om in 2016 een nieuw toeristische informatieborden geplaatst, zoals hier in LaagSoeren bij het lichtevenement te organiseren. Priessnitzmonument. verbindend verleden verbindend

80 Erfgo e dnota R h e d n 81

Ook doen wij mee met de Gelderse campagne ‘Spannende Geschiedenis’. Wageningen, Renkum, Arnhem, Rozendaal en Rheden: Daarom zijn informatiezuilen geplaatst op De Valkenberg en Rhederoord. Samen vormen zij de landgoederenzone Gelders Arcadië. En in het kader van ons verhalenproject “Gelders Arcadië, geschiedenis in De wethouders van de vijf gemeenten kwamen bij elkaar verhalen” is een app gemaakt. Met deze app kunnen mensen door het gebied om alle plannen af te stemmen: de gebiedsvisie, het fietsen en ter plaatse genieten van de verhalen die zijn opgehaald. En als u verhalenproject en het culturele project Echo van de Tijd dat dan toch aan fietsen bent: De Valkenberg heeft een heerlijk terras gekregen deze zomer wordt uitgevoerd op landgoederen in de zone. om even uit te rusten en te genieten van een fenomenaal uitzicht! Zie voor een overzicht de website www.geldersarcadie.nl Rheden doet mee aan de tentoonstelling die 13 juni in Leiden in het Rijksmuseum voor Oudheden opent: "Archeologie uit je achtertuin". Niet met de wereldberoemde Velpse goudschat, die ligt nog in Rusland, maar wel met bijzondere jachthulzen. Petje af voor alle vrijwilligers! Bijvoorbeeld de mensen Naar Avegoor is een historisch onderzoek verricht. van Stichting Rheden op de kaart die al meer dan Dit onderzoek is de basis geweest voor een gebieds­ een jaar druk bezig zijn om het Rhedense erfgoed te visie die samen met de eigenaren is ontwikkeld. Met ontsluiten via de nieuwe website ‘Rheden op de Kaart’. deze visie als uitgangspunt gaan de eigenaren nu beetje Dit najaar in de lucht! bij beetje het landgoed weer opknappen.

Met behulp van ons actieprogramma voor de landgoederen helpen wij de eigenaren bij de instandhouding. Zo konden de Koningsmuur van het Hof te Dieren worden hersteld en de vijver bij het Noorse Huis op Heuven. Onze ervaringen met het landgoederenbeleid hebben wij weer kunnen delen met de provincie Friesland en de collega’s en eigenaren uit Beetsterzwaag. verbindend verleden verbindend

82 Erfgo e dnota R h e d n 83

14 ‘nieuwe’ gemeentelijke monumenten heeft De provincie Gelderland en gemeente Rheden werken Erfgoed Rheden is nauw betrokken bij veel projecten. het college aangewezen, allen gebouwd in de veel en vruchtbaar samen aan het erfgoed van Rheden. Een voorbeeld is Traverse Dieren. Dat moet ook wel Wederopbouwperiode. Zo staat het crematorium Zo mochten wij gedeputeerde Josan Meijers met haar met zoveel erfgoed in of bij het projectgebied: het in Dieren nu op de monumentenlijst, maar ook de team Cultuur en Erfgoed ontvangen en haar vertellen beschermde dorpsgezicht, het kanaal, het station, Bouwfondshuizen bij de Oude Jan. hoe wij met erfgoed omgaan. Wij gingen op onze beurt Gazelle en natuurlijk ook het Hof te Dieren, hier met de op bezoek bij de provincie om input te leveren voor nieuwe boomgroepen. het nieuwe provinciale beleidsprogramma Cultuur & Erfgoed. Samen sta je sterk! Provincie Friesland en Beetsterzwaag kwamen op bezoek om te horen en zien hoe we in Rheden met de landgoederen omgaan. Inspirerend om ervaringen met elkaar te delen.

Een mooie samenwerking tussen Helicon, Presikhaaf en Middachten heeft geresulteerd in de Landgoederen­ coöperatie Veluwezoom. De jeugd heeft de toekomst. Sinds een aantal jaren organiseert ons comité Open Monumentendag (ook al zulke enthousiaste vrijwilligers) daarom op de dag voorafgaand aan de twee open monumentendagen de klassendag. Op deze dag gaan leerlingen uit de hoogste klassen van de basisscholen naar opengestelde monumenten toe (of met de stoomtrein mee, samen met het Jeugdjournaal). Ze leren zo meer over hun eigen omgeving en geschiedenis. En nu we het toch over vrijwilligers hebben: de fotoclub Veluwezoom werkt enthousiast mee aan de website Rheden op de Kaart en maakt van alle monumenten prachtige foto's die straks een plek krijgen op de nieuwe website. Hieronder ziet u een kleine selectie. Het is een hele klus want we hebben in Rheden een kleine 700 beschermde monumenten.... Wij werken aan het maken van korte beschrijvingen van alle monumenten die straks bij de foto's geplaatst kunnen worden. verbindend verleden verbindend

84 Erfgo e dnota R h e d n 85

Niet dat we willen opscheppen, maar ja, we zijn wél trots op onze prijzenpot. Na de Gelders Genootschapsprijs in 2008 was het even stil aan het prijzenfront, maar in 2012 en 2014 was het weer raak. Liefst tweemaal werden wij genomineerd voor de BNG Bank Erfgoedprijs. De laatste keer werden we tweede. De slotconclusie van de jury over Rheden: “Een kleinere gemeente met veel erfgoed, die veel doet met haar budget, veelzijdig beleid en met velen.” Met name dat laatste vinden wij heel belangrijk, want erfgoed is van en voor ons allemaal. Daarom hadden wij ook een ‘erfgoedwaaier’ gemaakt met een aantal mensen die zich bezig houden met ons erfgoed. De waaier had nog veel dikker kunnen zijn want wat zijn we rijk met al die mensen die betrokken zijn bij ons erfgoed! En Eén van de vele archeologische onderzoekeen die zijn Het Priessnitz monument werd mooi opgeknapt. Nu de koek was nog niet op want tijdens het Nationaal uitgevoerd onder supervisie van onze regioarcheoloog, maar hopen dat er niet wéér graffiti op wordt gespoten. Monumentencongres in 2014 stonden onze collega hier in Velp aan de Beekhuizenseweg. Henk Hoogeveen en restauratiearchitect Vera Franken die café Laros in Velp zo mooi heeft gerestaureerd Erfgoed en Toerisme: Rheden deden op gepaste wijze op het podium als genomineerden voor het Jonge mee aan het Ontzet van de Veluwezoom. Het schijnt dat Monumententalent van het jaar. Ze wonnen niet, maar we in Kazachstan op TV zijn geweest... wat een eer dat ze er stonden! Last but not least: het verhalenproject '' Gelders Arcadië, geschiedenis in Verhalen'. Veel inwoners zeiden tegen ons: mooi al dat erfgoed, maar de verhalen over dat erfgoed zijn ook zo belangrijk. Die oproep hebben we goed in onze oren geknoopt en samen met onze verhalenvangers hebben we de verhalen van maar liefst 120 mensen gevangen en opgetekend (met dank ook aan de provinciale en Europese subsidie). Stichting Vele Vertellers heeft er een prachtig boek van gemaakt met een bijbehorende app.

Tijdens het project werden de andere Gelders Arcadië gemeenten zo enthousiast dat zij ook verhalen gingen vangen over hun landgoederen. Een serie kleinere boekjes met landgoedverhalen was het gevolg. verbindend verleden verbindend

86 Erfgo e dnota R h e d n 87

De app die het mensen mogelijk maakt om tijdens een Met dit beeldverslag hebben wij u een overzicht willen geven fietstocht de verhalen te lezen en filmpjes te bekijken. van onze activiteiten. Het is natuurlijk niet mogelijk om alle werkzaamheden van vier jaar in een enkel beeldverslag te Onze verhalen- vangers, vrijwilligers zonder wie het vangen, het is slechts een samenvatting. We hopen echter project niet mogelijk was geweest. u toch een beetje een beeld te hebben gegeven van onze werkzaamheden, want we werken niet alleen mét velen van u maar vooral ook vóór u. Laat ons dus vooral weten wat u ervan vindt en wat uw ideeën zijn om verder te werken aan en met ons prachtige Rhedense erfgoed. Stuur uw erfgoedwens in of kom langs in onze historische bus tijdens de Open Monumentendagen of tijdens het Erfgoedcafé op 14 september om het ons zelf te vertellen. We zijn heel nieuwsgierig naar uw erfgoedwensen! De presentatie van boeken en app met een mooie Eén van de presentaties van het boek en de app voor feestrede van professor Pleij. de mensen die zijn geïnterviewd.

Van oude menschen, de dingen die voorbijgaan...

B

Mijn erfgoedwens 2In 2016 opgehaalde erfgoedwensen Groene voortuinen bevorderen Een gevelfonds voor herstel Aandacht voor de omgeving Digitale ontsluiting van het Doe meer met het steenbakkers­ winkelgevels en verbeter van monumenten waarin bouwtekeningenarchief zoals verleden van het dorp Rheden B twee De oude begraafplaatsen en uitstraling winkelgebied kern vergunningbeleid en weg­ in Hilversum is gedaan graven op de monumentenlijst Rheden inrichting wordt meegenomen: Oog voor de geschiedenis van Bijlage 2 plaatsen en beter onderhouden voorbeeld hoe het niet moet: (Twee-)jaarlijks erfgoedcafé ‘gewone’ mensen Tekst Het Wapen van Athlone en tegenover het oude postkantoor voor eigenaren monumenten Mijn erfgoedwens Plaatsing sportpark Beekhuizen gedenksteentje terugbrengen op in De Steeg en andere geïnteresseerden Spelerij noemen op de informatie­ Opsomming van de op de monumentenlijst restaurant Athlone borden van Dieren Subsidie voor eigenaren van Een cultuurhistorische atlas van in 2016 opgehaalde Herontwikkeling park en Geen/minder leges voor terug­ kleinere rijksmonumenten als de de gemeente (publieksversie) Ook mensen die niets met erfgoed Huis Laag-Soeren restaureren naar oorspronkelijke fiscale aftrek gaat verdwijnen (denken) te hebben bereiken, jong erfgoedwensen situatie Erfgoeddepot voor de gemeente en oud Rommel opruimen bij de Vale Aandacht voor de eigendommen Rheden; geen museum! Ouwe Zate in Laag-Soeren Onderhoud onderbrengen bij van Rheden op Rozendaal zoals Beter zichtbaar maken historie adopterende bedrijven de geërfdenbank, rodelbaan en de Foto-archief en documenten van badhuis Laag-Soeren Snippendaalseweg weer in oude grenspalen gemeentelijke monumenten via staat terugbrengen; holle weg is Structureel toezicht internet te raadplegen Een stripboek over de deels vernield bij onderhoud Opknappen tuinmanswoning geschiedenis van de gemeente MIJN ERFGOEDWENS IS…. Een lijst met beeldbepalende Rhederhof en school aan Nader onderzoek naar Behoud en ontwikkeling Planologische bescherming panden (voorbeelden ING, ABT) Schoolstraat in Velp gehuchten, schaapsdriften Een (jaarlijkse) marathon of Behoud oude den Prof. Huetlaan, droogdal Heuven; geen parkeer­ en akkercomplexen trailrunning door Gelders aanplanten nieuwe grensboom plaats daar Balkonhekken van monumenten Omvormen Monumentenfonds Arcadië

Soerense Zand herstellen zodat raamindelingen verleden verbindend tot een fonds voor ruimtelijke Beleving en promotie Subsidie voor exploitatie van behouden blijven kwaliteit Toeristische bewegwijzering Visualiseren van het oude Vervangen bomen bij de landgoederen, niet alleen van en routes langs groen erfgoed industrieverleden van de Veluwe Petruskerk in Spankeren projecten Eerste steen Overbeek terug­ Herstel tuinmuur Oude Jan (deel halen uit Arnhem en in poortje gemeente, deel van de kerkelijke Een documentaire maken van Visualiseren van oude huis­ Monumentenzorg uitbreiden Zoveel mogelijk erfgoed op metselen gemeente is al gedaan) al het beschikbare materiaal plaatsen, bijvoorbeeld in de met groen erfgoed de monumentenlijst en meer over Velp in oorlogstijd en Havikerwaard

90 specifiek: de Spankerense Meedenken met mensen die Erfgo e dnota R h e d n Verhalen zijn belangrijk, blijf uitbrengen op 16 april 2020 91 Niet bouwen op landgoederen, brug,sluis van Dieren, station samen monument in stand daar aandacht aan geven (75 jaar bevrijding) Terugbrengen van de cascade ook niet op het Hof te Dieren Dieren (rijksmonument), houden (dorpskerk Rheden) op Beekhuizen Kokspad 22 Ellecom, Van Samen met bedrijven en Herstellen/aanbrengen Behouden kwekerij Overhagen Galenlaan 1 Velp, Avegoor, Oog voor ‘nieuwe’ monumenten particulieren erfgoed koppelen van wandelpaden zoals Kunst in het landschap brengen, op landgoed Biljoen pand hoek Vijverlaan/Prins aan sociale doelen langs Badhuislaan en door bijvoorbeeld de beelden van Hendriklaan en Essostation Onderzoek en subsidie uiterwaarden Ellecom Florentijn Hofman Gravin Adalaan in Velp opnemen Zuthpensestraatweg Velp (met vloerverwarming kerk Fonds voor archeologisch in de lijst van bijzondere bomen elementen oude tramstation) Spankeren onderzoek voor verenigingen en Samen met ‘gewone’ inwoners Beleefbaar maken van de maatschappelijke instellingen via wandelingen en www. IJssellinie Herstel dieptetuin Dalstein Bij herinrichting van straten in Projectmatige aanpak voor oude en ook voor archeologisch rhedenopdekaart.nl kijken welke historische kernen graag zo veel centrum van Velp rond Oude Jan: onderzoek als dat niet verplicht verdwenen monumenten gemist Dag van het Park benutten voor Weer water in de vijver van mogelijk aandacht voor historie let op bebouwing, restauratie maar wel wenselijk is en misschien gereconstrueerd de organisatie van activiteiten Avegoor zoals historische lantarenpalen in stijl, bestrating, verlichting, kunnen worden (met led-lampen) en bestrating en begroeiing, saneer industrie Resultaten archeologisch Een panoramapuntenroute langs Behoud landschappelijke nieuwbouw beter inpassen onderzoek publiceren via de Uitdragen verhaal beschermde alle prachtige uitzichten van kwaliteiten Worth Rheden met Extra zorg voor het oude Velp te nieuwsbrief van Erfgoed Rheden dorpsgezicht Laag-Soeren, Rheden aandacht voor de Roggeweg en Over monumenten en zuiden van de spoorlijn want dit informatiecentrum bij de Brinkweg duurzaamheid: maatwerk, verloedert Kennis vermeerderen en delen Priesnitzhoeve behoud karakteristiek Een cultuurhistorische analyse Rozendaalse en Beekhuizense Dieren-Zuid maar bied ook Iedere monumenteneigenaar zich van het park bij Huis Dordtwijk Muziek in Rhedense beek zichtbaar(der) maken met mogelijkheden; platte daken blijft inzetten om monument goed in Velp opstellen monumenten zie ook wandelpad voor collectieve plaatsing te onderhouden www.popmonument.nl zonnepanelen bijvoorbeeld Een mooi boek over de prachtige Aandacht aan heidevelden: Aandacht voor het prachtig interieurs in Rheden Een overzicht (folder/brochure) grasvelden onder Koningsweg Herstellen van Jan Eversallee ensemble rond plantsoen aan per dorp van de erfgoedpunten weer veranderen in heide in Ellecom Ruijsdaellaan in Velp Instellen van tweejaarlijkse (POI’s) die als wandeling of als erfgoedprijs: pluim voor fietstocht te maken zijn, mogelijk Gebiedsvisie voor parken De klok terug aan de gevel Herstel boomgroep vrijwilligers, projecten, te combineren met het Toeristisch Daalhuizen en Beekhuizen van Gazelle De Valkenberg eigenaren Platform verbindend verleden verbindend

92 Erfgo e dnota R h e d n B 93

Uitvoeringsagenda 32017 – 2021 Samen met de andere gebiedseigenaren –– Bij functieverlies wordt getracht objecten op de monumentenlijst kunnen wordt gewerkt aan de uitvoering van de beschermde monumenten en andere worden geplaatst. B drie gebiedsvisie Avegoor. karakteristieke gebouwen te behouden Samen met de eigenaren zal worden Wij blijven zoeken naar een goede door te stimuleren dat eigenaren via gekeken hoe de onderhoudsstaat van Bijlage 3 invulling voor Huis Laag-Soeren. een haalbaarheids- en bouwhistorisch beschermde monumenten kan worden De mogelijkheden van (betere) onderzoek de mogelijkheden van verbeterd als daartoe aanleiding bestaat. Uitvoeringsagenda bescherming en instandhouding van herbestemming onderzoeken. Dergelijk Daarvoor zal eerst worden gekeken 2017 – 2021 oude begraafplaatsen en oude graven onderzoek wordt via de gemeentelijke naar de monumenten waarvoor via de wordt onderzocht. Subsidieverordening Erfgoed financieel erfgoedwensen aandacht is gevraagd en De mogelijkheden van het behoud en/ ondersteund. vervolgens via een algemene aanpak de of herstel van concreet genoemde Onderzocht wordt of het bestaande monumentenlijst worden gescreend. bomen en (groen-) structuren zoals Monumentenfonds Rheden een andere Nieuwbouw wordt op een zorgvuldige lanen, wegen, wandelpaden, beken en – bredere - invulling kan krijgen. wijze ingepast met respect voor oude, bouwkundige elementen zoals molens Het instandhoudingsbegrip in de Subsidie­ historische structuren en bebouwing. of restanten daarvan of waterpompen verordening Erfgoed wordt uitgebreid met Dit geldt ook voor de inrichting van de worden onderzocht. de historisch verantwoorde inpassing van openbare ruimte. Behoud en ontwikkeling duurzaamheidsmaatregelen. Zo wordt Onderzocht wordt of de leges die voor Historisch landschap Archeologie duurzaamheid een integraal onderdeel van wijzigingen van monumenten wordt de instandhoudingsopgave. gevraagd redelijk en evenredig is. wens1 actie wens1 actie –– Er wordt een plan gemaakt voor een Met de Rijksdienst voor het Cultureel –– De regionale visie Gelders Arcadië dient –– Uitgangspunt blijft dat wordt ingezet op gebiedsgerichte aanpak van de 74 monu­ Erfgoed wordt bekeken op welke wijze als onderlegger voor de omgevingsvisie behoud in situ en dat geen archeologisch menten van de Amsterdams Schoolwijk. historische interieurs in stand kunnen

buitengebied en andere beleidsvelden. erfgoed ongekend verloren gaat. verleden verbindend Bekeken wordt hoe de meest aangevraagde worden gehouden. De visie vormt ook een belangrijke Grotere bodemingrepen zullen worden wijzigingen voor deze woningen op een bouwsteen om samen met de partners voorafgegaan door archeologisch historische verantwoorde wijze kunnen Levend erfgoed te bouwen aan de instandhouding van de onderzoek terwijl de kleinere ‘huis-tuin- worden gerealiseerd. Hiervoor wordt een kwaliteiten van het gebied. en-keuken verstoringen’ zoveel mogelijk collectieve vergunning verleend waar wens1 actie –– De gemeentelijke subsidie voor land­ ongemoeid worden gelaten. (nieuwe) eigenaren gebruik van kunnen Waar daartoe aanleiding bestaat zullen goederen wordt gecontinueerd. Met –– De regeling voor financiële onder­ maken. Zo kunnen we de historie van de ook in de komende periode mensen worden

94 de provincie wordt overlegd over een steuning voor de vestiging of uitbreiding Erfgo e dnota R h e d n wijk optimaal bewaken terwijl de eigenaren geïnterviewd, zij het niet meer op zo’n grote 95 voortzetting van de programmatische van grondgebonden bedrijven en snel en direct aan de slag kunnen zonder schaal als in de afgelopen periode. samenwerking zodat deze middelen maatschappelijke instellingen wordt eerst een procedure te hoeven doorlopen. –– Opvallend aan het project Geschiedenis optimaal kunnen worden ingezet. gecontinueerd. In de drie beschermde dorpsgezichten in verhalen is dat zich geen migranten Waar nodig en mogelijk worden de –– Het archeologisch beleid van de wordt samen met inwoners een ruimtelijk hebben gemeld om hun verhalen te delen, subsidiegelden ook ingezet om verborgen regiogemeenten wordt nog meer op kwaliteitsplan gemaakt. Daarin wordt bijvoorbeeld de mensen die zich in de of verwaarloosde buitens (zoals Dalstein elkaar afgestemd. Archeologie houdt vastgelegd welke (duurzaamheids-) jaren zestig in Dieren hebben gevestigd en Huis Laag-Soeren) een nieuwe impuls immers niet op bij de gemeentegrenzen maatregelen individueel dan wel om te gaan werken voor Gazelle. In de te geven of op enigerlei wijze zicht- of en datzelfde moet gaan gelden voor het collectief kunnen worden toegepast en komende jaren zal worden bekeken of beleefbaar te maken in nieuwe ruimtelijke beleid. op welke wijze de instandhouding van de en zo ja op welke wijze ook mensen met ontwikkelingen. historische waarden van de gebieden het een migratieachtergrond kunnen worden De kaart met landschapselementen Historische bouwkunst beste bewaard kunnen blijven. Dit plan geïnterviewd om zo recht te doen aan de wordt gebiedsdekkend opgeleverd. wordt onderdeel van de Welstandsnota en veelkleurige samenleving. Erfgoed kan zo Deze kaart wordt als bouwsteen voor wens1 actie vervangt bij vaststelling het nu geldende mensen met verschillende achtergronden het omgevingsplan benut, zodat de Wij blijven de eigenaren van gemeente­ beleid voor zonnepanelen. Zo werken de aan elkaar verbinden. Zie ook http://www. verdwijning of aantasting van deze lijke monumenten ondersteunen via een inwoners mee aan het toetsingskader van platformvoer.nl/op-zoek-naar-de-nieuwe- elementen vanwege een gebrek aan subsidie. het gebied waar zij wonen. nederlander-in-het-erfgoed/ kennis wordt voorkomen. –– Voor de periode tot 1965 worden alleen –– Vooruitlopend op de invoering van de Samen met de gebiedseigenaren en nog monumenten aangewezen die Omgevingswet worden de Welstands­ andere partners wordt gezocht naar de op basis van de huidige inzichten ten commissie en Commissie Cultuurhistorie mogelijkheden om energie te besparen onrechte niet zijn aangewezen omdat ze tot één Commissie Ruimtelijke Kwaliteit en op te wekken in het buitengebied, meer zijn vergeten of omdat gewijzigde feiten samengevoegd. in het bijzonder in het rijksbeschermde of omstandigheden tot een ander inzicht In het kader van de voorbereiding op de dorpsgezicht Laag-Soeren. Dit zal leiden. Omgevingswet en naar aanleiding van onderdeel uitmaken van de gemeentelijke –– De grotere woningbouwcomplexen erfgoedwensen zal een onderzoek worden verkenning naar energietransitie. en belangrijke stedenbouwkundige gedaan naar de bescherming van de Onderzocht wordt of en zo ja welke structuren uit de wederopbouwperiode biotopen van erfgoed. land­­­goederen of buitenplaatsen een na 1940 worden waar daartoe aanleiding Samen met de eigenaren zal worden beschermde gemeentelijke status moeten bestaat via bestemmingsplannen of het onderzocht of de via de erfgoedwensen krijgen. Omgevingsplan beschermd. aangedragen gebouwen en andere Kennis vermeerderen Resultaten van archeologische Beleving en promotie Historisch bouwkunst onderzoeken die voor een groter publiek en delen interessant zijn en publieksactiviteiten Historisch landschap wens1 actie Historisch landschap worden via de digitale nieuwsbrief van Via de erfgoedsite www.rhedenopdekaart. Erfgoed Rheden gedeeld. wens1 actie nl is al veel informatie over de Rhedense wens1 actie Waar mogelijk worden archeologische In het in 2016 vastgestelde Masterplan Toerisme & monumenten ontsloten en op die weg gaan Met de subsidie voor de landgoederen vondsten tastbaar gemaakt door er Recreatie Veluwezoom wordt het toegenomen belang we de komende jaren verder. Deze site wordt gestimuleerd dat uiteindelijk voor bovengronds (tastbare) visualisaties van van de beleveniseconomie benadrukt: mensen zijn zal zich ontwikkelen tot hét portaal voor alle landgoederen en buitenplaatsen te maken. op zoek naar een unieke beleving. Specifiek wordt informatie over erfgoed in Rheden. cultuurhistorische analyses zijn daarbij het belang van bijzondere accommodaties, –– Open Monumentendag kan ook in de gemaakt die als onderlegger voor Historisch bouwkunst authenticiteit en de toegenomen interesse voor komende periode op ondersteuning ruimtelijke plannen en subsidie- en geschiedenis genoemd. Vanuit erfgoed wordt aan de rekenen. vergunningbesluiten dienen en als wens1 actie hiermee verbonden doelen in het plan een bijdrage –– We gaan erfgoedcomplimenten uitdelen inspiratiebron voor toeristisch- Voor een duurzame monumentenzorg geleverd door: aan mensen die iets moois voor ons recreatieve of culturele initiatieven. wordt aansluiting gezocht bij de ‘Toolkit –– bij herbestemming actief mee te denken erfgoed hebben gedaan. Er is veel kennis aanwezig binnen de duurzaamheid’ die door tien grote met (toekomstige) eigenaren over –– Jaarlijks wordt een Erfgoedprijs uitgereikt Rhedense gemeenschap die via www. monumentengemeenten is ontwikkeld toeristisch-recreatieve functies van aan het beste erfgoedinitiatief of de rhedenopdekaart.nl en het Facebook- en en door de provincie Gelderland wordt erfgoed zodat meer mensen in het gebied mooiste restauratie: de prijs bestaat uit Twitteraccount en de digitale nieuwsbrief doorontwikkeld en ontsloten. kunnen en willen verblijven. een (ieder jaar ander) door een Rhedense van Erfgoed Rheden verder wordt –– Bekeken wordt hoe de zorg voor monu­ –– actief mee te werken aan c.q. initiëren kunstenaar gemaakt kunstwerk dat iets ontsloten. menten kan worden gecombineerd met van evenementen waarvoor erfgoed vertelt over het initiatief waarvoor de prijs –– Meegewerkt wordt aan kennisdeling via Ik buurt mee. een meerwaarde of inspiratiebron kan wordt uitgereikt.

het Groen Blauwe Netwerk Veluwezoom –– De digitale gegevensvoorziening over verleden verbindend betekenen. –– Met het RIQQ wordt bekeken op welke in het kader waarvan onderwijs, bedrijfs­ erfgoed wordt Omgevingswetproof historische informatievoorziening te wijze de verhalen kunnen worden ingezet leven, eigenaren en overheden kennis gemaakt. Dit betekent concreet dat leveren voor de toeristische beweg­ voor culturele activiteiten. vergaren en delen. de contouren van alle beschermde wijzering en voor de beleving van het –– Onderzocht wordt hoe de Landgoederen­ monumenten digitaal moeten worden landschap zoals het beschermd Levend verleden coöperatie Veluwezoom beter en breder vastgelegd. gezicht Laag-Soeren bijvoorbeeld. kan worden ingezet voor mensen met een –– We gaan verder werken aan de –– de ontwikkeling van een buitenplaats­ wens1 actie

96 afstand tot de arbeidsmarkt. community Erfgoed Rheden door Erfgo e dnota R h e d n bioscoop in de zomermaanden. Onderzocht wordt hoe het steenbakkers­ 97 Kennis over de historische (groen-) monumenteneigenaren met elkaar in –– samen met de Gelders Arcadiëgemeenten verleden van het dorp Rheden beter structuren wordt aangeleverd bij de contact te brengen: digitaal en via cafés. te werken aan de lokale/regionale zichtbaar gemaakt kan worden. ontwikkeling en uitvoering van ruimtelijke invulling van de metrolijn Castles and plannen. Via kennisdeling over aanleg en Levend verleden Countryhouses die op nationaal niveau onderhoud wordt ook de aanleg van groene wordt ontwikkeld door het Nederlands voortuinen gestimuleerd. wens1 actie Bureau voorToerisme en Congressen De opgehaalde verhalen worden met vijf betrokken provincies waaronder Archeologie zoveel mogelijk via de erfgoedsite Gelderland. www.rhedenopdekaart.nl ontsloten. wens1 actie Zoveel mogelijk (foto-) archieven worden Archeologie Door de archeologische onderzoeken ontsloten via www.rhedenopdekaart.nl die worden verricht, wordt de kennis van wens1 actie het archeologisch erfgoed vergroot. De –– Wij streven naar publieksactiviteiten archeologische vindplaatsen worden de rondom archeologische opgravingen. komende jaren ontsloten via de website www.rhedenopdekaart.nl –– Onder leiding van de regioarcheoloog krijgt de samenwerking met vrijwilligers van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland (AWN) verder gestalte. –– Archeologie is een vak dat een grote aantrekkingskracht heeft op kinderen. Onder de noemer Archeoloog voor één dag willen wij samen met de Archeologische Werkgemeenschap verder werken aan een jaarlijkse archeologiemiddag voor kinderen, bij voorkeur gekoppeld aan Open 1. De aangevinkte wensen vervullen (delen van) Monumentendag. één of meer erfgoedwensen Traverse Dieren weer eens aantoonde. Indien extra middelen aanwezig zijn, gaan PLUS wij werken aan de ontsluiting van het archeologisch erfgoed via de inzet van virtual reality. Kennis vermeerderen budget [raming] PM Er wordt een gevelfonds ingericht en delen om eigenaren van winkelpanden te ondersteunen bij het terugbrengen c.q. wens1 actie verbeteren van (historische) winkel­- In het kader van de Omgevingswet gevels. Op deze wijze wordt een bijdrage zal het Erfgoedplan moeten worden geleverd aan een prettig winkelklimaat geactualiseerd en ontwikkeld tot een in een tijd waarin winkelen samen moet volwaardige – digitaal ontsloten- gaan met beleving. gebiedsatlas op grond waarvan initiatief­ budget [raming] 50.000 per jaar, nemers en eigenaren inzicht hebben in de vooralsnog gedurende drie jaar cultuurhistorische en landschappelijke Er wordt een boek over bijzondere waarden van het gebied. Dit is nodig interieurs in de gemeente Rheden om te voldoen aan het wettelijk vereiste gemaakt, met daaraan gekoppeld het om voorafgaande aan planvorming een verhaal achter deze interieurs. cultuurhistorische analyse op te stellen. budget [raming] 50.000 budget [raming] 75.000 –– Het budget voor de organisatie van Open

Bekeken wordt of het bouwtekeningen­ Monumentendag wordt verhoogd zodat de verleden verbindend archief ontsloten kan worden voor een organisatie van de klassendag kan worden breder publiek. gecontinueerd. Met de extra subsidie kan budget [raming] PM de blijvende - en hiervoor noodzakelijke - inzet van het RIQQ worden betaald. budget [raming] 3.000 structureel Beleving en promotie Het project Rheden op de Kaart is groter

98 en mooier geworden dan bij aanvang was Erfgo e dnota R h e d n 99 wens1 actie gepland. Om de vele vrijwilligers die dit –– Herstel en verbeteren beleving van de initiatief dragen te ondersteunen wordt Koningswegen, samen met de andere een structurele bijdrage aan de begroting Gelders Arcadiëgemeenten. toegevoegd. budget [raming] PM budget [raming] 7.000 structureel Samen met de andere gemeenten een Bij voldoende middelen zal de komende Gelders Arcadië marathon ofTrailrunning periode een stripboek voor de klassen parcours2 organiseren (de afstand van 7 en 8 van de basisscholen worden Wageningen tot Laag-Soeren is ca. 42 km). gemaakt waarin de geschiedenis van budget [raming] PM de gemeente wordt verteld en waarin –– Opzetten van een productenlijn voor elementen uit de opgehaalde verhalen Gelders Arcadië. zijn verwerkt. budget [raming] PM budget [raming] 50.000 Ontwikkelen van een Panoramapunten­ Onderzocht wordt of via het RIQQ route langs de bijzondere uitzichten van popconcerten en en bij monumenten de gemeente. kunnen bijdragen aan een groter budget [raming] PM draagvlak en meer beleving onder Archeologie is een mooi maar ook lastig jongeren. onderdeel van het beleid omdat de budget [raming] PM belangrijkste waarden nu eenmaal onder de grond zitten en we dat ook graag zo willen houden. Bovendien praten we over verwachtingen omdat we niet exact weten wat we waar kunnen vinden, dat is inherent aan het beleidsveld. Het is dus niet zo ‘aaibaar’ als het erfgoed boven de grond. Tegelijkertijd spreekt het wel enorm tot de verbeelding zoals de grote belangstelling voor het archeologisch onderzoek voor de 2. Zie ook: http://www.mudsweattrails.nl/Trailrunning B

4Samenvatting onderscheidende identiteit en een fundament om op te bouwen en inspiratie voor de B vier toekomst. Waar zetten we in de

Bijlage 4 Wat is de ruimtelijke identiteit van Rheden? Samenvatting De ruimtelijke identiteit van Rheden wordt komende periode dus bepaald door de unieke en kenmerkende geleding van het landschap, van de hoge stuwwal via de overgangszone naar het rivierdal van de IJssel. Op verschillende op in? plaatsen worden de drie zones doorsneden door de kenmerkende beken, gevoed door sprengen. Op deze bijzondere ondergrond - met droge voeten aan het water - hebben Historisch landschap Levend erfgoed, zich de zeven dorpen en veel landgoederen Waarom deze nota? en buitenplaatsen ontwikkeld. Deze dorpen Instandhouding van het groene de verhalen De looptijd van de erfgoednota Levend hebben ieder een eigen karakter en zijn erfgoed, één van de kernkwaliteiten in hun ontwikkeling sterk beïnvloed door van de gemeente door: Ook in de komende periode blijven wij Verleden (2012-2016) is verstreken, reden dus de structuur van de stuwwal, de IJssel, de –– eigenaren - weer samen met de provincie - schrijven aan onze geschiedenis in voor een evaluatie van de afgelopen periode oude verbindingswegen, de spoorlijn van met kennis en financiën te ondersteunen verhalen door: Arnhem naar Zutphen en het Apeldoorns- –– met andere overheden en kennisinstituten te –– onze verhalenvangers te vragen bijzondere en nieuwe plannen voor de toekomst. In 2016 Dierens kanaal. Rheden is van oudsher investeren in kennisvermeerdering en -deling mensen te interviewen heeft wethouder Olland met de samenleving aantrekkelijk geweest als woonplaats voor verleden verbindend –– het historische landschap te gebruiken als –– te kijken hoe we de verhalen kunnen edelen en welgestelden en als verblijfplaats inspiratiebron voor de ontwikkeling doorvertellen via cultuur of onderwijs een functioneringsgesprek gehouden over het voor toeristen, met een rijke schakering aan –– te zoeken naar de mogelijkheden bij –– verder te gaan met de inzet van de verhalen beleid in de afgelopen jaren door middel van het villabebouwing tot gevolg. De stuwwal heeft het bereiken van een energieneutrale als bindmiddel voor jong en oud, hoog- en zich ontwikkeld tot een rijk en panoramisch samenleving laagopgeleid, autochtoon en allochtoon. binnenhalen van erfgoedwensen via kaarten bos- en heidegebied, grotendeels vrij van –– met partners zoeken naar werkplekken voor die analoog dan wel digitaal via social media bebouwing tot aan de overgangszone. Het mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt

102 rivierdal wordt gekenmerkt door de strangen, Erfgo e dnota R h e d n –– samen met de vier andere Gelders 103 konden worden verstuurd, een rondtour langs dijken en op pollen gebouwde boerderijen; Arcadiëgemeenten inzetten op de beleving en alle dorpen met een historiscche bus en een de bebouwing is voornamelijk functioneel promotie van de zone (agrarisch en industrieel) van karakter. erfgoedcafé. De uitkomst daarvan was positief, de meeste mensen oordeelden positief over Visie op erfgoed: in ons verleden zoeken wij de basis voor onze toekomst. Archeologie Historische bouwkunst het gevoerde beleid en kwamen vooral met Het cultuurhistorisch erfgoed is van cruciaal ideeën voor nieuwe projecten. Om die reden belang voor de ruimtelijke en sociale identiteit Voortzetting van het Wij blijven ons sterk maken voor al van de gemeente Rheden. Allereerst willen archeologiebeleid waarbij zal die bijzondere panden die Rheden zo is niet gekozen voor een nieuwe nota maar de wij het cultuurhistorisch erfgoed in goede worden ingezet op: bijzonder maken door: actualisatie van de oude nota: we gaan verder staat doorgeven aan volgende generaties. –– verdere integratie van het archeologiebeleid –– eigenaren te adviseren, voor te lichten Daarnaast willen wij ons erfgoed inzetten als van de negen gemeenten uit de archeoregio financieel te ondersteunen op de ingeslagen weg, met dezelfde visie maar (hulp-) motor om onze economische, sociale –– actieve fondsenwerving om archeologie via –– de (digitale) gemeenschap Erfgoed Rheden nieuwe plannen waarin we zoveel mogelijk en klimatologische doelen te bereiken en als virtual reality te ontsluiten. actief in stand te houden verbindende schakel tussen gemeentebrede –– sterk in te zetten op cultuurhistorisch erfgoedwensen hebben verwerkt. beleidsdoelstellingen. verantwoorde verduurzaming De visie is voor de verschillende onderdelen –– kennisdeling over monumenten voor een van het erfgoed (landschap, archeologie, breder publiek Waar hebben we het precies over als het om bouwkunst en de verhalen) uitgewerkt in de erfgoed gaat? volgende thema’s: Erfgoed gaat over menselijke sporen uit het ––behoud en ontwikkeling Hoe doen we dat? verleden die zichtbaar en tastbaar aanwezig ––kennis vermeerderen en delen We proberen mee te bewegen met de behoeften van eigenaren en andere zijn in het heden. Dat kunnen voorwerpen ––promotie en beleving zijn, archeologische vondsten, archieven, Naast uiteraard de kerntaak van erfgoed betrokkenen. Dat vereist soms een stap vooruit, soms juist een stap en gebouwde en groene monumenten, - instandhouding - is de focus de komende naar achteren, maar altijd is het maatwerk. Met een proactieve houding zoals landgoederen, begraafplaatsen en jaren gericht op het behalen van de landschappen. Maar ook bepaalde gebruiken, gemeentebrede doelen op het gebied van proberen wij het aantrekkelijk(er) te maken voor eigenaren om hun erfgoed verhalen en gewoonten horen erbij. Erfgoed klimaat, toerisme en recreatie en het sociale in stand te houden. verleent een gemeenschap een eigen, domein.

colofon

Levend Verleden, erfgoednota gemeente Rheden 2017 – 2021 Totstandkoming, tekst en beeld [tenzij anders vermeld] Team Strategie en Ontwikkeling, domein Ruimte Overig beeld: – BronsvoortBlaak Architecten cover / p.72 [onder] / p.73 [linksboven + midden] – Sander Grefte [fotowedstrijd #mooiRheden] p.17 [onder] / p.32 – Peter Bijsterveld [fotowedstrijd #mooiRheden] p.18 [boven] / p.26 [rechtsboven] – Tonny Hoevers [Fotoclub Veluwez00m] / p.19 [onder] / p.39 [boven] / p.48–49] – Marjo Hendrix [Fotoclub Veluwez00m] p.33 [midden] /

verbindend verleden verbindend p.51 / p.52 [midden] – Driekus Wolsink [Fotoclub Veluwez00m] p.39 [tweede foto van boven] + [onder] – Wim Smallegange [Fotoclub Veluwez00m] p.56 [onder] – Fred Rietvink [Fotoclub

106 Erfgo e dnota R h e d n Veluwez00m] p.57 [onder] 107 – Vera Franken p.29 [tweede foto van boven] – Geldersch Landschap & Kasteelen p.56 [boven] / p.74 [linksboven / rechtsboven / linksonder] – Ad van Beurden p.28–29 – Jan van Dalen p.76–77

Ontwerp www.studio026.nl

Afbeelding voorzijde dat een rijksmonumentenstatus een pand niet ‘op slot’ zet bewijst de Gazellefabriek: een state of the art bedrijf in een oud pand, prachtig gerestaureerd en als bedrijf klaar gemaakt voor de toekomst.

Afbeelding achterzijde de essentie van het monumentenvak: uitvoerders en erfgoedadviseurs, niet achter het bureau maar samen op de bouw, afstemmend welke maatregelen wel en welke niet mogelijk zijn, bijvoorbeeld welke muren wel en niet mogen worden gesloopt. Bij de restauratie van de Gazellefabriek werd goed samengewerkt tussen architect, eigenaar, aannemer en gemeente. verbindend verleden 2017 erfgoednota Rheden – 2021