OPIS DOBREJ PRAKTYKI „Stowarzyszenie Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich”

1. Dane podmiotu

A. Nazwa podmiotu Stowarzyszenie Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich B. Dokładny adres 28, 64 – 630 Ryczywół, obornicki, województwo wielkopolskie C. Telefon 605 748 759 D. www – E. Faks – F. Adres e-mail [email protected]

2. Charakter podmiotu:

Obywatele zorganizowani: - w radach i komitetach utworzonych przez władze publiczne  - w radach i komitetach zorganizowanych z inicjatywy mieszkańców  - zebraniach wiejskich i sołectwach  - w organizacjach pozarządowych  - nieformalnych grupach obywatelskich 

Indywidualne osoby 

3. Rodzaj podjętych działań na rzecz realizacji potrzeb społeczności lokalnej:

A. Realizacja zadań publicznych na zlecenie władz lokalnych  B. Działalność charytatywna i opiekuńcza  C. Działalność edukacyjna i wychowawcza  D. Działalność wspierająca rozwój społeczności lokalnej  E. Działalność na rzecz podniesienia warunków życia  F. Działalność na rzecz zachowania i rozwoju lokalnych wartości kultury i tradycji 

1

4. Przedmiot działalności

Przedmiotem działań Stowarzyszenia jest inicjowanie, wspieranie i organizowanie akcji porządkowania nieczynnych cmentarzy ewangelickich; prowadzenie działalności informacyjnej wśród społeczności lokalnej.

5. Opis działań

Poniemieckie cmentarze ewangelickie, często zaniedbane i zarośnięte, są fragmentem powikłanych dziejów narodów i społeczeństw, którym przyszło wspólnie żyć przez setki lat. Ziemie polskie, w tym i naszej dzielnicy, w ciągu wieków stały się ojczyzną wielu grup etnicznych i religijnych. Już od średniowiecza osiedlali się w naszej okolicy niemieckojęzyczni przybysze – dzisiejsza jednorodność narodowa jest czymś wyjątkowym w naszych dziejach.

We współczesnej, jednoczącej się Europie, pojawiła się odpowiednia, wyzbyta ze złych emocji aura dla uwypuklenia wkładu różnych grup i pokoleń w kształtowanie dzisiejszego krajobrazu kulturowego, w tym naszych małych ojczyzn.

Istniejące od XIX wieku, a porzucone najczęściej z końcem II wojny światowej miejsca pochówku, będące przedmiotem naszych zainteresowań, stanowią ślad historii naszego regionu i zasługują na przywrócenie im godnego wyglądu.

Inicjatorem działań i siłą sprawczą był Roman Trzęsimiech, który zaraził swą pasją innych. Projekt rewitalizacji obejmuje 14 poniemieckich cmentarzy ewangelickich, znajdujących się na terenie gminy Ryczywół, w powiecie obornickim. Jego realizacja rozpoczęła się 1 czerwca 2011 roku. Koniec prac porządkowych na wszystkich cmentarzach przewidziany jest na 31 grudnia 2015 roku.

Prace podzielone są na dwa etapy. I. Porządkowanie cmentarzy (usuwanie zbędnych drzew i krzewów, kompletowanie, czyszczenie i ustawianie tablic i krzyży nagrobnych, wyznaczanie alei, sadzenie drzew i krzewów); II. Instalacja dodatkowych elementów m. in.: krzyże w centralnych miejscach cmentarzy, ławki drewniane, tablice informacyjne.

Zostały uporządkowane już trzy cmentarze na terenie gminy Ryczywół, w miejscowościach: Wiardunki (niem. Werdum, Lehmannshof), (niem. Barkenhein, Borkowo), (niem. Luden). W listopadzie 2014 roku Stowarzyszenie planuje rozpoczęcie prac porządkowych na czwartym cmentarzu w miejscowości Tłukawy. Rewitalizacja poniemieckich cmentarzy ewangelickich, to nie tylko samo porządkowanie, to także przybliżanie Polakom i Niemcom ich wspólnej, bardzo skomplikowanej historii. Pokazanie jak ważne są takie oddolne inicjatywy, dla poprawy relacji sąsiedzkich.

2

Ważnym elementem w tym projekcie jest nawiązywanie kontaktów i współpracy z potomkami osób spoczywających na cmentarzach; również z samorządem lokalnym Polski i Niemiec.

6. Ocena efektów wdrożenia projektu dla zaangażowania mieszkańców w realizację zadań publicznych

Ukończenie projektu z pewnością zdecydowanie podniesie świadomość społeczeństwa lokalnego, co do historii tych miejsc. Pozwoli także na lepsze zrozumienie skomplikowanej przeszłości polsko – niemieckiej. Możliwość dotarcia do tych uporządkowanych miejsc i kompetentna informacja o nich, to fascynująca lekcja historii dla młodzieży.

Bardzo ważnym elementem tego projektu jest wymiar ekumeniczny. To doskonała możliwość otwarcia się na innych ludzi, z wielkiej rodziny chrześcijańskiej.

Zainteresowanie naszym projektem było widoczne już w 2011 roku. Na cmentarzu ewangelickim w Wiardunkach, zaczęli pojawiać się mieszkańcy okolicznych miejscowości, którzy z bliska chcieli podziwiać efekty naszej ciężkiej pracy. Pierwszym gościem z Niemiec, który odwiedził cmentarz w Wiardunkach, był pastor Helmut Brauer z Lubeki, kolejni to Joannici z Wiehl oraz delegacja z gminy Woltersdorf.

5 czerwca 2011 roku, w ramach obchodów 20-lecia działalności Towarzystwa Polsko – Niemieckiego z Poznania, na cmentarzach w Wiardunkach i Boruchowie, gościliśmy członków tej organizacji.

1 września 2011 roku, cmentarz w Wiardunkach odwiedziła delegacja z gminy Wiehl, na czele z burmistrzem Wernerem Beckerem – Blonigenem. Wśród gości byli także Wójt gminy Ryczywół Jerzy Gacek oraz Burmistrz miasta i gminy Rogoźno Bogusław Janus.

Zainicjowaliśmy spotkania ekumeniczne. Pierwsza wspólna modlitwa ewangelików i katolików miała miejsce 1 października 2011 roku w Wiardunkach. Gościliśmy członków Towarzystwa Ewangelickiego z Getyngi; nabożeństwo poprowadzili: pastor superintendent Karl Hans Schnell z Hameln, oraz ksiądz proboszcz parafii rzymskokatolickiej w Ryczywole Ryszard Kałużny. W uroczystości udział wzięli przedstawiciele władz samorządowych i wielu mieszkańców okolicznych miejscowości.

Niezwykłym wydarzeniem w tym dniu było to, że jedna z osób uczestniczących w uroczystości, Pani Ingeborg Felten z Hamburga, odnalazła grób krewnego swej przyjaciółki.

W dniach 11 – 13 listopada 2011 roku, braliśmy udział w seminarium zorganizowanym przez Copernicus – Vereinigung für Geschichte und Landeskunde Westpreußens e. V., które odbyło się w Ostsee – Akademie w Travemünde niedaleko Lubeki. Podczas trzydniowego spotkania, zaproszeni goście przedstawiali referaty na temat historii Prus Zachodnich. My mieliśmy okazję zaprezentować nasz projekt porządkowania cmentarzy ewangelickich.

Drugie spotkanie ekumeniczne odbyło się na cmentarzu ewangelickim w miejscowości Boruchowo ( Ryczywół, powiat obornicki) 20 maja 2012 roku. Bardzo życzliwe nastawienie i zrozumienie księdza proboszcza Kałużnego, do tego co robi Stowarzyszenie Rewitalizacji 3

Cmentarzy Ewangelickich, pozwoliło przygotować kolejne wspólne nabożeństwo. Tym razem udział w modlitwie wziął pastor Helmut Brauer z Lubeki.

26 lipca 2012 roku wraz z młodzieżą z Wustrow, wzięliśmy udział w bardzo podniosłym i ważnym wydarzeniu w Lasach Rożnowickich k/ Obornik. To miejsce męczeńskiej śmierci rozstrzelanych, a następnie palonych Polaków przez hitlerowskich faszystów w latach 1939 - 1943. Po przedstawieniu historii tego miejsca, złożyliśmy kwiaty i zapaliliśmy znicze na mogiłach pomordowanych.

"Olęderskim szlakiem. Przeszłość dla przyszłości". Pod takim hasłem w dniach 24 – 25 sierpnia 2012 roku w Nekli, (pow. wrzesiński), odbywały się uroczystości podsumowania projektu "Bliskie sąsiedztwo. Odkrywanie historii i kultury Olędrów polskich". SRCE także znalazło się wśród gości zaproszonych na tę wspaniałą imprezę. Olęderski weekend w Nekli, obfitował w wiele bardzo ciekawych wydarzeń. To m. in. otwarcie wystawy historycznej Witolda Przewoźnego "Nekielskie Olędry. W kręgu wiary, pracy i nadziei", rajd rowerowy "Śladami osadnictwa olęderskiego", oraz koncert Męskiego Zespołu Wokalnego "Kairos" z Lublina.

Gośćmi specjalnymi tego spotkania była dwunastoosobowa grupa potomków nekielskich Olędrów z Australii oraz Pan Marek Niedźwiedzki, dziennikarz Programu III Polskiego Radia. Tym razem prowadzący "Listę Przebojów Programu Trzeciego", otworzył wystawę fotografii swego autorstwa "Australia okiem Niedźwiedzia".

Tę wspaniałą imprezę zawdzięczamy Jerzemu Osypiukowi; osobie która w 2005 roku postanowiła w swojej gminie ocalić od zapomnienia cmentarze olęderskie. To m. in. dzięki niemu w 2009 roku w Wiardunkach, także zaczęła rodzić się podobna inicjatywa.

Ogromnie się cieszymy, kiedy możemy wziąć udział w spotkaniach, na których jest możliwość zaprezentowania naszego Stowarzyszenia. Taką okazję mieliśmy 1 października 2012 roku w Wągrowcu, podczas wizyty w tamtejszym starostwie delegacji z partnerskiego powiatu Lüneburg w Dolnej Saksonii.

Naszymi skromnymi doświadczeniami i osiągnięciami w porządkowaniu cmentarzy ewangelickich, chcemy dzielić się z sąsiednimi powiatami, choć tak naprawdę nie są dla nas ważne podziały administracyjne; najważniejsze to ocalić od zapomnienia jak najwięcej tego typu nekropolii, gdziekolwiek się znajdują.

Każdego roku w listopadzie SRCE wraz z księdzem proboszczem Ryszardem Kałużnym z parafii pw. św. Mikołaja w Ryczywole zaprasza na modlitwę za zmarłych spoczywających na trzech uporządkowanych cmentarzach.

Także w listopadzie 2012 roku ukazał się artykuł o działalności SRCE przygotowany przez Jensa Matterna, korespondenta niemieckiej agencji informacyjnej EPD w Warszawie zatytułowany - Ă–kumene in Polen: Schuften mit Spitzhacke und Schaufel", który można znaleźć pod adresem: http://aktuell.evangelisch.de/artikel/41075/oekumene-polen-schuften-mit-spitzhacke-und- schaufel?destination=node%2F41075.

4

W styczniu 2013 roku podczas wizyty w Konsulacie Generalnym RFN we Wrocławiu udało się nam nakreślić główne kierunki współpracy SRCE z tą niemiecką placówką dyplomatyczną. Wielkie uznanie i szacunek dla naszej działalności wyraził Pan Rainer Sachs, pełnomocnik ds. kultury tamtejszego konsulatu.

Wstępna propozycja to objęcie przez wrocławską placówkę patronatu nad naszą działalnością oraz pomoc przy poszukiwaniu partnerów po drugiej stronie Odry.

Wczorajsze, pierwsze spotkanie, to z pewnością początek naszej współpracy. Jesteśmy przekonani, że przyniesie ona obu stronom wiele korzyści.

Działalność Stowarzyszenia Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich, nie ogranicza się tylko do porządkowania zapomnianych nekropolii, to także działalność informacyjna. Dzięki współpracy z Fundacją Polsko - Niemieckie Pojednanie i dużemu zaangażowaniu jej Przewodniczącego Pana Dariusza Pawłosia, mogliśmy przekazać na ręce dyrektorów LO w Obornikach i Rogoźnie materiały edukacyjne FPNP.

Pod koniec września 2013 roku niezwykle ucieszyła nas informacja o tym, że SRCE zostało nominowane do Nagrody i Tytułu Strażnika Dziedzictwa Rzeczypospolitej Custos Monumentorum Rei Publicae. Konkurs został ogłoszony przez Marszałka Senatu Rzeczypospolitej Polskiej Pana Bogdana Borusewicza. Nasza inicjatywa została zauważona i zgłoszona do tego konkursu przez Pana Senatora Jana Filipa Libickiego.

26 października 2013 roku podczas modlitwy ekumenicznej na cmentarzu ewangelickim w Ludomach przekazaliśmy to miejsce pod opiekę mieszkańcom. Mamy ogromną nadzieję, iż po wielu latach zapomnienia zostanie ono przez nich otoczone należytym szacunkiem i godnością. Wspólna modlitwa została odmówiona przez ks. Tomasza Kurkowiaka, proboszcza parafii pw. św. Jana Chrzciciela w Ludomach, ks. Józefa Kamzola, proboszcza parafii Farnej w Obornikach, ks. Ryszarda Kałużnego, proboszcza parafii pw. św. Mikołaja w Ryczywole oraz pastora Helmuta Brauera z Lubeki.

2 listopada 2013 roku jednym z zaproszonych gości do audycji "Widziane z Poznania" w radiu Merkurym był Roman Trzęsimiech prezes SRCE.

15 listopada 2013 roku w Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich w Warszawie Stowarzyszenie Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich z rąk ministra kultury i dziedzictwa narodowego Bogdana Zdrojewskiego otrzymało nominację do tytułu "Strażnika Dziedzictwa Rzeczypospolitej" w kategorii: Nagroda Krajowa dla Instytucji, za uporządkowanie i rewitalizację zabytkowych cmentarzy w gminie Ryczywół oraz działania edukacyjne podejmowane na rzecz uświadamiania lokalnej społeczności wieloetniczności, wielokulturowości i różnorodności religijnej zamieszkiwanego przez nią terenu. Choć SRCE nie zostało laureatem tego konkursu, to i tak to wyróżnienie zmobilizowało nas jeszcze bardziej do działań na rzecz zapomnianych ewangelickich nekropolii.

Pozytywnym sygnałem jest dla nas spore zainteresowanie tego typu spotkaniami wśród miejscowej ludności. Pierwsza modlitwa ekumeniczna w Wiardunkach zgromadziła około 5

70 osób. Druga i trzecia porównywalną liczbę wiernych. To bardzo dużo, jeśli wziąć pod uwagę liczebność poszczególnych miejscowości w gminie Ryczywół.

Stowarzyszenie Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich poprzez tego typu spotkania, a w przyszłości także przez inne formy, chce podjąć próbę przekonania ludzi, że czas najwyższy wspiąć się ponad wszelkie podziały i zauważyć drugiego człowieka. Nieważne czy Niemca, czy ewangelika, po prostu człowieka. Po kilkudziesięciu latach od zakończenia II wojny światowej, chyba nadszedł odpowiedni moment, aby zacząć rozmawiać o ludziach narodowości niemieckiej, którzy spoczęli w polskiej ziemi.

Zdecydowana większość tych, którzy zostali pogrzebani na terenie powiatu obornickiego, odeszła na przełomie wieków lub w pierwszych dwóch dziesięcioleciach XX wieku. Należy o tym pamiętać, ponieważ często się zdarza, że ci ludzie uważani są za Niemców – hitlerowców, zbrodniarzy wojennych. To jest oczywiście niezgodne z prawdą. Daty śmierci – widoczne na nagrobkach – wyraźnie wskazują na to, iż pochowane tam osoby umierały w czasie, kiedy nikt (nawet w najbardziej pesymistycznych scenariuszach) nie przewidywał tak krwawego konfliktu, jakim była II wojna światowa.

Proces porządkowania cmentarzy ewangelickich został zainicjowany, aby pokazać, że Polacy są dojrzałym społeczeństwem, które potrafi rozmawiać o trudnych i bolesnych sprawach. Poprzez ten projekt należy tłumaczyć historyczne zawiłości, pokazać że można osiągnąć porozumienie i zrozumienie.

Nasze działania opisują też lokalne media. Artykuły na temat projektu rewitalizacji cmentarzy ewangelickich, pojawiły się w następujących tytułach:

 „Gazeta Powiatowa – Dzień dobry ”  „Gazeta Powiatowa – Ziemia Obornicka”  „Twój Głos”

Bardzo obszerny artykuł o działalności Stowarzyszenia Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich, pojawił się 13 kwietnia 2012 roku w „Gazecie Wyborczej Poznań”.

Pozytywnie do naszej inicjatywy odniosła się Lokalna Grupa Działania „Kraina Trzech Rzek”, której członkiem, od grudnia 2011 roku, jest Stowarzyszenie Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich.

7. Oszacowanie nakładów poniesionych na organizację i realizację projektu:

Wielkość kosztów rewitalizacji cmentarzy ewangelickich, uzależniona jest od powierzchni tych obiektów oraz stopnia ich dewastacji. Projekt rewitalizacji został podzielony na dwa etapy. Całkowity, przewidywany koszt pierwszego etapu to kwota 33650 zł, drugiego 66200 zł. 6

Zdecydowana większość prac wykonywana jest w ramach wolontariatu przez członków Stowarzyszenia, oraz inne osoby, firmy i instytucje. W różnej formie i różnym czasie wsparły nas następujące firmy:

 Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w Wiardunkach;  Przedsiębiorstwo Produkcyjno – Usługowe MEGTON Jacek Władysiak z Rogoźna;  Gospodarstwo Rolno – Ogrodnicze Jarosław Szymkowiak z Ryczywołu.

Od początku naszą inicjatywę popiera i wspiera finansowo Urząd Gminy w Ryczywole. Także Starostwo Powiatowe w Obornikach, przy pomocy Zarządu Dróg Powiatowych.

Duży nacisk kładziemy na zaangażowanie w prace porządkowe na cmentarzach, miejscowej ludności. Dzięki użyczeniu sprzętu przez kilku miejscowych rolników, udało wykonać się bardzo dużo pracy.

Zaangażowana w pomoc jest także młodzież. Porządkowaniem cmentarza ewangelickiego w Ludomach zajmowali się gimnazjaliści z Gimnazjum im. Jana Pawła II w Ryczywole.

Wsparcie finansowe na zakup niezbędnego nam sprzętu otrzymaliśmy od pastora Helmuta Brauera z Lubeki oraz Towarzystwa Ewangelickiego Gdańszczan z Lubeki.

8. Czy napotkali Państwo trudności, z którymi należało się zmierzyć, aby zrealizować projekt?

Trudności były na początku naszej działalności i są nadal spore, ponieważ podjęliśmy się zadania, którego nikt przed nami w sposób tak kompleksowy nie zdecydował się realizować. Stowarzyszenie Rewitalizacji Cmentarzy Ewangelickich, jest pierwszą tego typu organizacją pozarządową w Polsce, która chce zainicjować bardzo szeroką współpracę, dla uratowania jak największej ilości poniemieckich cmentarzy ewangelickich.

Najtrudniejszy był etap przekonywania do słuszności pomysłu i potrzeby jego realizacji. Dla wszystkich było to zaskoczenie; od mieszkańców po urzędników różnego szczebla. Po roku działalności podejście zmienia się. Widać efekty naszej pracy; pojawia się coraz częściej przychylność i życzliwość z wielu stron, od różnych osób, firm i instytucji.

9. Zalecenia dla innych podmiotów zainteresowanych wdrożeniem projektu

Najważniejszym zaleceniem, które należałoby przekazać osobom i organizacjom chcącym zająć się rewitalizacją cmentarzy ewangelickich, których nie tylko w Wielkopolsce, ale także w innych regionach Polski jest bardzo dużo, jest przekonanie o słuszności pomysłu, ogromna cierpliwość, konsekwencja, czasami także upór i determinacja.

Projekt kompleksowej rewitalizacji poniemieckich cmentarzy ewangelickich jest przedsięwzięciem bardzo nowatorskim, stąd należy cierpliwie i konsekwentnie przekonywać mieszkańców małych społeczności w których znajdują się te obiekty, do jego wielu pozytywnych aspektów. Uczyć ich szacunku dla drugiego człowieka, chociażby przez organizację modlitw ekumenicznych, angażować ich do prac porządkowych itd. 7