Natuurvisie Noordlaarderbos en Vijftig Bunder 2014-2032 Inhoud

Voorwoord 5

Samenvatting 6 - 7

1 Parel op de Hondsrug – Het gebied nu 9 -18 Introductie 9 Aardkundige waarden 12 Cultuurhistorische waarden 13 Natuurwaarden 16 Recreatieve waarden 18

2 Ontwikkelingen tot nu toe – Beleid, beheer, knelpunten, kansen 19 - 32 Beleid 19 Recent beheer en resultaten 22 Ontwikkelingen in de omgeving 26 Knelpunten 27 Kansen 31

3 Visie 33 - 40 Huidige kwaliteiten leidend 33 Beheerstrategie: halfnatuurlijk landschap 33 Belangrijkste doelen 35

4 Beheer 41 - 47 Natuurbeheer 41 Beheer cultuurhistorische elementen 44 Beheer recreatieve voorzieningen 46 Colofon Klankbordgroep 48 Datum: april 2014 Literatuur 49 Natuurmonumenten Regio , Friesland en Bijlagen 51 - 63 Postbus 764 9400 AT

Omslagfoto: Albert Kerssies Teksten en eindredactie: Henk van den Brink, Brinktekst Opmaak: Lotte Rensema, Sense Communicatie Foto’s: Albert Kerssies, Beeldbank Natuurmonumenten

Inhoud 3 VOORWOORD

Voor u ligt de visie van Natuurmonumenten op twee natuurgebieden op de grens van Groningen en Drenthe: het Noordlaarderbos en De Vijftig Bunder. Gebieden die rijk zijn aan aardkundige-, cultuurhistorische- en natuurwaarden en een geliefd wandel- en fietsgebied vormen voor bezoekers uit de wijde omgeving.

In deze visie leest u welke ontwikkeling Natuurmonumenten tot 2032 graag in dit gebied ziet en welke maatregelen genomen worden om die ontwikkeling mogelijk te maken. Deze visie kijkt over de grenzen van beide gebieden heen. Er is aandacht voor het versterken van de relatie met omliggende natuurgebieden, zoals het beekdal van de Drentsche Aa in beheer bij Staatsbosbeheer en het Landgoed Blanckenborch van de familie Buist. Ook de relatie met de landbouwgebieden op de essen van Noordlaren en wordt meegenomen in deze visie.

Bij het maken van de visie heeft Natuurmonumenten inbreng gevraagd en gekregen van betrokken bewoners uit de directe omgeving en uit de dorpen Noordlaren, Midlaren en . Tijdens een aantal avondbijeenkomsten en veldexcursies is over de inhoud van de visie gediscussieerd en is deze vormgegeven. Dankzij deze inbreng is dit een visie geworden die zijn wortels heeft in de streek. Natuurmonumenten wil het overleg en de samenwerking, opgebouwd tijdens het maken van de visie, graag voortzetten bij de uitvoering.

drs. W.F.G. Alblas regiodirecteur Groningen, Friesland en Drenthe

Voorwoord 5 Samenvatting

In deze visie beschrijft Natuurmonumenten welke • natuurwaarden zoals bijzondere planten op de er uiteindelijk voor willen zorgen dat grazers de hebben we hiermee al een begin gemaakt. Bij het doelen zij in de komende achttien jaar nastreeft in het heide (klokjesgentiaan, valkruid) en het heischraal Tolhuisweg kunnen oversteken. ontginningsboerderijtje aan de Duinweg herstellen beheer van het Noordlaarderbos, de Vijftig Bunder en grasland (blauwe knoop, echte guldenroede), een Op korte termijn kiezen we in beide gebieden voor we de historische contouren van de graslandjes en het tussenliggende gebied, en welke maatregelen rijke broedvogelbevolking in het bos en een goede ‘cyclisch begrazingsbeheer’, waarin periodes met de poelen. De cultuurhistorische en aardkundige zij wil nemen om deze doelen te bereiken. stand van onder meer das en ree; intensieve begrazing en minder intensieve fasen elementen bieden prima aanknopingspunten om • aantrekkelijke mogelijkheden voor rustzoekende elkaar afwisselen. Dit vullen we aan met kleinschalige bezoekers de geschiedenis van het landschap en van de Het Noordlaarderbos is een voormalig productiebos, recreanten dankzij de vele paden en zandwegen. maatregelen als plaggen, tijdelijk uitrasteren van bewoning te laten beleven en zo een bezoek aan het dat vanaf eind negentiende eeuw in fasen is aangelegd groeiplaatsen van bijzondere planten en in het Land gebied meerwaarde te geven. We willen onder meer op stuifzand en heide. Het heeft zich ontwikkeld Behoud en ontwikkeling van die kwaliteiten is het van Malle Marie ook maaien. Dit kleinschalige beheer een cultuurhistorische/archeologische wandelroute tot een tamelijk gevarieerd gemengd bos. De Vijftig hoofddoel in de visie. Vanwege de samenhang heeft in de afgelopen jaren zijn waarde bewezen. door de Vijftig Bunder ontwikkelen. Verder bezien we Bunder bestaat uit een kern van heide, omringd door met de omgeving kijken we daarbij niet alleen hoe we kinderen meer mogelijkheden voor beleving een smalle gordel van eikenbos. Het tussenliggende naar het eigenlijke plangebied (het eigen bezit van Voor het Noordlaarderbos blijft het streefbeeld kunnen bieden. gebied, dat wel Land van Malle Marie wordt Natuurmonumenten) maar richten we ons op het onveranderd: een natuurlijker, gevarieerder bos met genoemd naar een vroegere bewoonster, is een behoud en de versterking van het complete landschap meer dood hout en met alle natuurlijke bosstadia We streven naar meer rust voor de wandelaars en jong natuurgebied op voormalige landbouwgrond, waarvan dit gebied deel uitmaakt en de beleefbaarheid van open plek tot oud bos. In de afgelopen jaren bezoekers die hier van de natuur en het historische waar zich schraal, bloemrijk grasland ontwikkelt. Dit ervan voor bewoners en bezoekers. hebben we ervaring opgedaan met het maken van landschap komen genieten. Overlast door andere natuurtype is ook op de aangrenzende voormalige Een gunstige ontwikkeling daarbij is de omvorming tijdelijke open plekken (groepenkap). In de komende gebruikers, zoals mountainbikers, proberen we terug te militaire schietbaan te vinden. van het aangrenzende beekdal van de Drentsche Aa periode zetten we dit kleinschalige bosbeheer dringen. De Westertse weg zouden we graag autoluw Het gebied is vooral in de weekeinden een populaire en de Besloten Venen tot natuurgebied (eigenaar voort. Op de open plekken planten we op beperkte zien worden met een beperking van de snelheid tot bestemming voor dagrecreanten uit de (ruime) Staatsbosbeheer en landgoed Blanckenborch), schaal boomsoorten als hazelaar, wintereik, linde en maximaal 30 kilometer per uur. omgeving, vooral wandelaars en fietsers. waardoor een flink grotere aaneengesloten haagbeuk aan, die van nature in een dergelijk bos oppervlakte natuur ontstaat. Het grootste knelpunt is thuis horen. De permanente open plekken houden we De keuze voor de benadering van het plangebied Een van de grootste kwaliteiten van het plangebied het intensieve agrarische gebruik van de aangrenzende open. Amerikaanse vogelkers blijven we consequent als onderdeel van een groter geheel (het beek- en is de fraaie ligging op de westelijke flank van de esgronden aan de andere kant. Op dit moment bestrijden en ook de verspreiding van andere exoten esdorpenlandschap van Noordlaren en Midlaren) Hondsrug, grenzend aan het beekdal van de Drentsche zijn de mogelijkheden voor agrarisch natuur- en zoals de springbalsemien willen we terugdringen. brengt met zich mee dat we nog meer dan tot nu Aa. Cultuurhistorisch gezien maakt het plangebied deel landschapsbeheer hier beperkt tot het Groningse toe de samenwerking zoeken met alle betrokkenen uit van het relatief goed bewaarde esdorpenlandschap deel, en deze mogelijkheden worden bovendien Aardkundige en cultuurhistorische elementen in de omgeving: bewoners, boeren, recreatie- en van Noordlaren en Midlaren. In ecologisch opzicht nauwelijks benut. Om hierin verbetering te brengen behouden we, herstellen we waar nodig en horecaondernemers, particuliere natuurbeheerders, vormt het een overgangszone tussen het intensief zijn gezamenlijke initiatieven van grondgebruikers onderhouden we zodanig dat ze voor bezoekers goed gemeenten, het waterschap enzovoort. We bewerkte agrarische landschap van de essen aan de nodig. Wij willen dergelijke initiatieven aanmoedigen ‘beleefbaar’ zijn. De grafheuvels en de kogelvanger werken al veel met vrijwilligers, maar willen de oostkant en het (althans in de toekomst) vooral door en ondersteunen. van de schietbaan zijn in de afgelopen jaren al ontdaan rol van vrijwilligers bij beheer, onderzoek en natuurlijke processen bepaalde beekdallandschap aan van de opslag die het zicht erop belemmerde. Het informatievoorziening aan bezoekers in de komende de westkant. De voornaamste beperkende factor in het eigenlijke ‘Heilig Bergje’, de markante zandheuvel midden in jaren nog verder uitbouwen. Maar ook op zichzelf bezien heeft het gebied grote plangebied is de kleine omvang en geïsoleerde ligging het Noordlaarderbos, krijgt een opknapbeurt; recent kwaliteiten: van vooral de heide en het heischraal grasland. Hieraan • aardkundige waarden in de vorm van uitgestoven valt weinig te veranderen. De enige mogelijkheid laagten, rivierduintjes, stuifduinen en een om de kansen op behoud van deze natuurtypen te smeltwatergeul; verbeteren is de heide robuuster maken. Dat willen • cultuurhistorische waarden uit verschillende we doen door de heide van de Vijftig Bunder en het perioden, zoals prehistorische grafheuvels en celtic Land van Malle Marie met elkaar te verbinden tot fields, eeuwenoude karrensporen, boswallen en een landschappelijke eenheid, die ook als één geheel ontginningsboerderijtjes uit de aanlegfase van het begraasd wordt. Dit betekent dat een klein deel van bos en restanten van een tankgracht uit de Tweede het eikenbos aan de noordrand van de Vijftig Bunder Wereldoorlog; moet wijken om een corridor te creëren en dat we

Samenvatting 6 Samenvatting 7 1. Parel op de Hondsrug Het gebied nu

Introductie

Het Noordlaarderbos en het natuurgebied de Vijftig Het is een gevarieerd en structuurrijk bos. De kronen Bunder liggen op de Hondsrug ter hoogte van Mid- van oude grove dennen en eiken vormen het ‘dak’. laren en Noordlaren. Samen met het tussenliggende Daaronder is een ‘etage’ ontstaan van spontaan op- natuurontwikkelingsgebied vormen ze een aaneen- gekomen eiken en berken. In een deel van het bos gesloten eigendom van Natuurmonumenten van 186 vormen deze jonge eiken en berken de complete hectare. De grens tussen Groningen en Drenthe deelt boomlaag. Enkele kleine stukken bos bestaan nog uit dit bezit in tweeën: de provinciegrens valt samen met een monocultuur van één enkele uitheemse naald- de zuidrand van het Noordlaarderbos. boomsoort. Verder is er een deel waar deze boomsoor- (zie bijlage1 kaart ligging gebied + toponiemen) ten ook groeien, maar dan gemengd met loofbomen en dennen. In een klein bosgedeelte in het noordoosten Noordlaarderbos domineert de beuk. Het Noordlaarderbos is een gemengd bos van 113 In het bos liggen enkele graslandpercelen, een voorma- hectare, dat zijn bestaan begon als productiebos. Het lig wildakkertje (de Hertenkamp, nu schraal grasland) is in fasen aangelegd op heide en stuifzand. De oudste en een druppelvormige open plek met een heideach- delen zijn tussen 1850 en 1860 geplant; een groot tige begroeiing ten zuiden van een markant heuveltje, deel stamt uit de periode rond 1910. De aanleg was het ‘Heilig Bergje’. Ook twee gebouwen met hun een initiatief van de markengenoten van Noordlaren, erven maken deel uit van het gebied. Aan de Duinweg na de verdeling van de gemeenschappelijke gronden. 6 te Midlaren ligt het voormalige boswachtershuis uit Het bos is vanaf 1932, ook weer in fasen, in beheer 1936. Het huis is eigendom van de bewoner, Na- gekomen van Natuurmonumenten. tuurmomenten heeft de grond in erfpacht gegeven.

Hoe het Noordlaarderbos in beheer kwam bij Natuurmonumenten In 1932 schonk mevrouw Wibbina Maria Lohman-Geertsema het noordelijke deel van het Noordlaarderbos, 68 hectare groot, aan Natuurmonumenten. Geertsema – onderscheiden als Ridder in de Orde van Oranje-Nassau voor haar werk voor de Industrieschool voor Meisjes – zag in dat in Nederland veel natuur aan het verdwijnen was en wilde het Noordlaarderbos behouden voor toekomstige generaties. Jonkheer Quirijn Johan van Swinde- ren, burgemeester van Loosdrecht, verkocht in 1935 het zuidelijke deel van het bos aan Natuurmonumenten. In 1952 is het beheerde areaalvoor de laatste keer uitgebreid, toen Natuurmonumenten een strook bos aankocht van de familie Hoenderken, een belangrijke landbouwfamilie in Noordlaren.

8 Parel op de Hondsrug 9 Naast het huis staat een voormalige jachthut, recent Tussengebied (Landje van Malle Marie en schietbaan) verbouwd tot tuinhuis. De omliggende perceeltjes, Tussen het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder ligt waaronder de voormalige boomkwekerij, horen bij het een strook jonge natuur. Het grootste, westelijke deel natuurgebied. Aan de Pollse Weg ligt een voormalige bestaat uit voormalige akkers die Natuurmonumenten ontginningsboerderij met stookhut, wagenberging en in de jaren negentig heeft aangekocht en sindsdien stal. Ook dit pand heeft een woonbestemming en is omvormt tot halfnatuurlijk grasland en heide. Dit deel verhuurd. heet in de streek het ‘Landje van Malle Marie’ naar een markante vroegere bewoonster. Vijftig Bunder De Vijftig Bunder was in de loop van de geschiedenis afwisselend bos en heide. Op een kaart van 1899 is het Malle Marie gebied bijna geheel bebost met aangeplant naaldhout. ‘Marten de Swart, geboren en getogen in Midlaren, Daarvoor was het een open heide- en stuifzandgebied. was onlangs mee tijdens een IVN-excursie, en hij In een verder verleden, vóór de intensieve exploi- bevestigde dat de Vijftig Bunder destijds is afge- tatie door de mens, zal het uit bos hebben bestaan. brand. ‘Mijn vader vertelde altijd ‘Op een zondag, Tegenwoordig bestaat de Vijftig Bunder weer uit een ik denk in 1918, heeft Malle Marie het in de brand kern van heide, omgeven door een smalle gordel van gestoken’, aldus Marten. ‘Malle Marie’ was een van eikenbos. Verder hoort er nog een strook grasland ten de bijnamen voor de vrouw van Willem Nijborg, zuiden van de heide bij. die aan de Duinweg, ter hoogte van de schietbaan Beekdal Drentsche Aa Natuurmonumenten kocht in 1966 het grootste deel woonde. Anderen noemden naar ‘Zwarte Marie’; van het gebied (43 hectare, inclusief enkele zomer- ze had zwart haar, maar ik hoor ook wel vertellen Ten oosten daarvan ligt een strook bos (voornamelijk huisjes) van de heer Abe Meindersma uit . dat haar gezicht vaak onder de vegen zat. In en rond eiken) waarin zich een klein, halfopen stukje schraal Een deel van het bos aan de noordzijde is particulier het bos was het leven klaarblijkelijk toch iets minder grasland bevindt. Dit is een voormalige militaire schiet- eigendom met een woning. vormelijk dan in de dorpskern.’ (uit een verslag van baan, die tot 1974 in gebruik is geweest. In het ‘tussen- Ineke Noordhoff) gebied’ liggen twee particuliere woningen met erf.

Omgeving Het plangebied ligt op de westelijke flank van de Figuur 1. Noordlaarderbos en De Vijftig Bunder in de periode 1850 – 2010 Hondsrug en grenst aan de westzijde aan het beekdal van de Drentsche Aa. De beekdalgraslanden (Wester- landen) hebben de bestemming natuur en een groot deel ervan is eigendom van Staatsbosbeheer. De beek Ven op voormalige landbouwgrond in het Land van Malle Marie ligt fraai meanderend in het landschap, maar is wel met kaden omgeven, zodat overstromingen hier alleen bij Aan de oostkant grenst het plangebied aan de essen zeer hoge waterstanden kunnen plaatsvinden. van Noordlaren, Midlaren en Zuidlaren, die groten- Alleen het noordelijke deelgebied de Kappersbult deels bestaan uit intensief gebruikt bouw- en grasland. (bij ) kan regelmatig onder water lopen; hier Tussen deze essen bevindt zich ter hoogte van Mid- komen zeer waardevolle vegetaties voor met veel dot- laren een strook kleinschalig kampenlandschap met terbloemen en zeggesoorten. In het beekdal bevinden houtwallen en verspreide (woon)boerderijtjes. Zand- zich enkele landschapselementen die voor de natuur wegen ontsluiten de essen. Markant punt op de es van waardevol zijn. Ten oosten van de beek ligt een dek- Noordlaren is het hunebed, het enige van de provincie zandkop met meidoorns en eiken waar de meanderen- Groningen. de beek tegenaan schuurt. Ten westen van de beek ligt Ten noorden van het gebied liggen de Besloten Venen, het Okkenveen, een uitgeveende plas omgeven door een erosiedal uit de ijstijd, vermoedelijk een oude loop bos en ruigte. Op de grens met De Vijftig Bunder ligt van de Drentsche Aa. Het dal onderbreekt de Hondsrug de Bulten, een plas met een stukje moerasbos, ontstaan en verbindt de beekdalen van Drentsche situatie 1850 situatie 1899 situatie 2010 door vervening. met elkaar. De laagte bestaat uit grasland, dat door par-

Parel op de Hondsrug 10 Parel op de Hondsrug 11 het landijs dat het noorden van ons land bedekte. Hij verstopt. De Drentsche Aa zocht daarna een uitweg in tekaart (zie bijlage 3 hoogtekaart) zijn ze mooi zicht- bestaat uit keileem, een mengsel van leem, zand en noordwestelijke richting. De verstopte stroomgeul van baar. De laagte waarin het graslandperceel het Nieuwe deels vermalen keien dat door het ijs is meegevoerd en de Besloten Venen werd in de loop van de tijd opgevuld Land ligt, wordt doorsneden door de Duinweg. onder het gewicht van het ijs is samengeperst. Ook de met veen. beekdalen van Drentsche Aa en Hunze aan weerszijden In de laatste ijstijd zijn ook de pingoruïnes in het Nieuwe tijd: stuifduinen van de Hondsrug zijn in deze ijstijd ontstaan. Ze zijn het plangebied ontstaan. Pingo’s zijn bolvormige heuvels Vanaf de late Middeleeuwen zorgde steeds intensiever resultaat van erosie door smeltwater bij het terugtrek- met een kern van ijs. Ze ontstaan in een poolklimaat op gebruik van het landschap voor een nieuwe vorm van ken van het ijs. plekken waar zich grondwater dicht onder het aard- erosie. Door de combinatie van ontbossing, het steken oppervlak concentreert. Dit water bevriest en vormt van heideplaggen, intensieve begrazing van de heide Laatste ijstijd: zandbulten, erosiegeulen en pingoruïnes een dikke ‘bel’ van ijs die de bodem omhoog duwt. In en intensief gebruik als verkeersroute voor paard en In de laatste ijstijd, het Weichselien (115.000-11.900 warmere perioden smelt de ijskern, stort de heuvel in wagen verdween op steeds meer plekken de (heide) voor heden) reikte het landijs niet tot Nederland. Wel en blijft een ronde, met water gevulde krater over: de begroeiing volledig en kwam het kale dekzand bloot. heerste er een extreem poolklimaat. Door de combi- pingoruïne. De weggegleden heuvelgrond vormt een De wind kon opnieuw met het zand aan de haal gaan natie van kou en droogte verdween de begroeiing en kenmerkende ringwal daaromheen. en vormde nieuwe stuifduinen. De zandverstuivin- kreeg de wind vat op de kale bodem. Over bijna het Het gaafste voorbeeld in het gebied van een pingoru- gen waren een groeiend probleem en vormden in de hele landschap, ook over de keileem van de Hondsrug, ïne, compleet met ringwal, ligt aan de oostkant van negentiende eeuw de belangrijkste aanleiding om met werd een laag dekzand van wisselende dikte afgezet. de Duinweg, net buiten het natuurgebied. Ook in het de aanleg van bos te beginnen (later kwam daar de ont- Het reliëf in onder meer de Kerkduinen achter het natuurgebied zijn ronde structuren herkenbaar, zowel ginning van de hei als tweede motief bij). De stuifdui- Figuur 2. Landgoed Blanckenborch van familie Buist (rood gearceerd) Natuurvriendenhuis de Hondsrug is in deze periode in het Noordlaarderbos als in de Vijftig Bunder. Hier nen uit deze periode bepalen voor een belangrijk deel ontstaan. In warmere en vochtige periodes kon weer gaat het waarschijnlijk om door de wind uitgestoven het huidige reliëf in het Noordlaarderbos. ticuliere eigenaren wordt beheerd. Het grootste deel sterke erosie optreden en ontstonden smeltwatergeu- laagten, die ooit gevuld waren met veen. Op de hoog- behoort tot het NSW (Natuurschoonwet) Landgoed de len. Een herkenbare, kleine smeltwatergeul ligt aan Blanckenborgch. Dit landgoed beslaat een deel van de de zuidkant van het Noordlaarderbos. Ook het Wilde Westerlanden, de Besloten Venen en het Boerveld. Veen, net buiten het plangebied, is een goed voorbeeld De aardkundige waarden op een rij van een smeltwatererosiedal.  Hondsrug en daarmee samenhangende hoogteverschillen met het beekdal. Aansprekend voorbeeld van Ten zuiden van het plangebied ligt het Wilde Veen, een (zie bijlage 2 kaart van het natuurlijke landschap) langgerekte keileemrug met aangrenzend het beekdal als smeltwatererosiegeul. laagte, uitgesleten als smeltwatergeul in de ijstijden, die  Besloten Venen als voorbeeld van een smeltwatererosiedal, vermoedelijk een oude, gedeeltelijk dichtgesto een diepe inham in de Hondsrug vormt. Het gebied is ven stroomgeul van de Drentsche Aa, later opgevuld met veen. particulier eigendom en bestaat grotendeels uit geacci-  Wilde Veen, smeltwatererosiedal (droogdal), later deels opgevuld met veen. denteerd grasland met een beetje moeras, broekbos en  Dekzandafzettingen, zichtbaar als rivierduintjes in het beekdal, maar ook bijvoorbeeld de Kerkduinen. water.  Pingoruïnes, met een gaaf voorbeeld met open water vlakbij het hunebed op de Noordlaarder es. Uitge stoven laagten, soms ook met ronde vormen, in het Noordlaarderbos; bepalend voor een deel van het reliëf, moeilijk zichtbaar door de beplanting. Aardkundige waarden  Stuifduinen als erfenis van door menselijk gebruik veroorzaakte erosie.

In aardkundig opzicht is het plangebied zeer waardevol door de aanwezigheid van talrijke landschapsvormen en elementen die de ontstaansgeschiedenis van het landschap zichtbaar maken. In die ontstaansgeschiede- Cultuurhistorische waarden nis spelen de beide laatste ijstijden de hoofdrol. Heide en heischraal grasland in natuurgebied De Vijftig Bunder Het plangebied heeft grote cultuurhistorische be- Esdorpenlandschap Voorlaatste ijstijd: heuvelrug en beekdalen tekenis door de aanwezigheid van cultuurhistorisch Het plangebied maakt deel uit van het esdorpenland- Het plangebied ligt op de Hondsrug. Deze langgerek- De verplaatsing van grote hoeveelheden zand kon waardevolle elementen in een nog zeer gaaf bewaard schap rond Noordlaren en Midlaren. Dit historische te, kaarsrechte heuvelrug heeft haar benoeming tot leiden tot verandering van beeklopen. Dit lijkt het geval landschap. De cultuurhistorische elementen getuigen landschapstype, dat kenmerkend is voor de Drentse Europees Geopark te danken aan haar unieke geologie. met de erosiegeul van de Besloten Venen. De Drent- van een continue bewonings- en gebruiksgeschiedenis. zandgronden, kreeg vorm door de manier van land- De rug is in de voorlaatste ijstijd, het Saalien (380.000- sche Aa stroomde via deze geul naar het Hunzedal, De zichtbaarheid van verschillende tijdlagen maken een bouw bedrijven vanaf de Middeleeuwen tot en met 115.000 voor heden) gevormd onder invloed van maar door opvulling met dekzand raakte deze route wandeling door het gebied tot een bijzondere ervaring. de negentiende eeuw. Het bestaat in essentie uit vier

Parel op de Hondsrug 12 Parel op de Hondsrug 13 onderdelen: het dorp, één of meer essen, één of meer De ligging van het Noordlaarderbos en de Vijftig Bun- diepe geulen uit. Was zo’n geul te diep geworden, dan In de Vijftig Bunder en in delen van het Noordlaarder- beekdalen en de heide. Elk van deze onderdelen had der aan de rand van het beekdal van de Drentsche Aa koos men een nieuw spoor ernaast. Zo ontstonden bos is een dicht netwerk van lange, ondiepe greppeltjes zijn functie in de landbouw van toen. zorgt voor aantrekkelijke uitzichten vanaf de bosrand brede sporenbundels. Op verschillende plekken in te zien, de zogenaamde ‘ritsen’. Ze lopen op ongeveer over het open beekdallandschap. Opvallend is de het plangebied zijn ze nog te zien, het duidelijkst in de acht meter van elkaar dwars door het gebied, door kaarsrechte ontginningsgrens van het beekdal, gemar- Vijftig Bunder. laagten en over stuifzandkoppen. Wanneer en met keerd door de bosrand en de Westertse weg. Deze weg Waarschijnlijk is er een verband tussen deze route en welk doel ze zijn gegraven staat niet vast. Mogelijk zijn dateert uit de tijd van de verdelingen van de gemeen- de heuvel in het Noordlaarderbos die bekend is als Hei- het bezandingsgreppels, die dateren uit de tijd dat het schappelijke groenlanden over individuele boeren in de lig Bergje of Galgenberg. Dat er ooit, zoals de tweede bos werd aangelegd. In de toenmalige bosbouwpraktijk zestiende en zeventiende eeuw. Een grote landschap- naam suggereert, een galg heeft gestaan waar misda- werd bij grove den naast aanplant ook vaak uitzaaien pelijke kwaliteit van het gebied is het vrijwel ontbreken digers opgehangen werden, lijkt niet erg aannemelijk. toegepast. Het uit de greppels gewonnen zand diende van verharde wegen; doorgaande wegen zijn zelfs Waarschijnlijk was de heuvel een soort markeringspunt om het uitgeworpen dennenzaad af te dekken en te geheel afwezig. Op de Tolhuisweg na zijn alle wegen in het open heide- en stuifzandlandschap. beschermen tegen vraat. hier oude zandwegen, een situatie die in Nederland tamelijk zeldzaam is geworden. Sporen uit de periode van heideontginning en De twee gebouwtjes in het Noordlaarderbos, en hun bosaanleg erven, zijn verbonden met de geschiedenis van de Sporen uit prehistorie en Middeleeuwen De wallen die het Noordlaarderbos doorkruisen ontginning van het gebied in het laatste kwart van de De bewoningsgeschiedenis van het gebied gaat veel markeren vroegere eigendomsgrenzen en gaan terug negentiende eeuw. Het voormalige boswachtershuis Gezicht vanaf het Noordlaarderbos op de Noordlaarder es verder terug dan de periode van het esdorpenland- op de ‘markenscheiding’ in 1848: de verdeling van aan de Duinweg is gebouwd op de plek waar eerder schap. Verscheidene sporen van (veel) eerdere be- de voorheen gemeenschappelijke markengronden een boerderijtje stond. Het landschap met de smalle Op de essen bij het dorp hadden de bewoners hun ak- woning zijn nog in het landschap te zien. De oudste over verschillende eigenaren. De omwalde delen zijn perceeltjes geeft een gaaf beeld van een kleine particu- kers. Die werden bemest met een mengsel van heide- zichtbare sporen van het verleden zijn de hunebedden vermoedelijk aangelegd om de eerste bosaanplant te liere heideontginning uit het eind van de negentiende plaggen en schapenmest. De heide diende behalve als van Noord- en Midlaren. Ze zijn een kleine vijfduizend beschermen tegen het vee dat op de heide graasde en eeuw. In de graslandjes liggen twee verwaarloosde, bron van plaggen ook als graasgrond voor de schapen. jaar oud en opgericht door de eerste bewoners in deze om de eigendomsgrenzen te markeren. In het geval van met wilgen dichtgegroeide poelen. In het bos is nog De graslanden in het beekdal voorzagen in hooi voor streken die zich op min of meer vaste plaatsen vestig- de Polkampen ofwel Lange Akkers werden de wallen een diepe, gemetselde waterput te vinden op een het vee in de winter; verder graasden hier de paarden den en met landbouw begonnen. Dat het gebied ook in aangelegd om de akkers te beschermen. plek waar ooit ook een huisje heeft gestaan langs de en runderen. de daaropvolgende millennia bewoond bleef, bewijzen Ondanks een ruilverkaveling eind jaren zestig is het de vier grafheuvels uit Brons- en IJzertijd en de ‘celtic esdorpenlandschap rond het plangebied goed bewaard fields’ in de Vijftig Bunder, een complex van vierkante, gebleven. Alle elementen zijn nog herkenbaar in hun omwalde akkertjes uit de IJzertijd. Dit akkercomplex is onderlinge samenhang, al is de heide teruggedrongen overigens in het veld niet te herkennen; het is alleen op tot de snipper van De Vijftig Bunder. De oude, tot de luchtfoto’s en gedetailleerde hoogtekaarten zichtbaar. Middeleeuwen teruggaande escomplexen van Noord- Mogelijk al in de prehistorie, maar in elk geval in de laren en Midlaren zijn nog relatief gaaf, evenals de historische tijd liep door het gebied een zeer belang- jongere kampontginningen (omstreeks 1700) met de rijke verkeersader: de handelsroute van houtwallen. Veel van de oude veldnamen herinneren naar Groningen over de Hondsrug. De paardenkarren nog aan het gebruik van het landschap in deze tijd. volgden het spoor van hun voorganger en sleten zo (zie bijlage 4 kaart met veldnamen)

Wandelroute doorsnijdt de tankgracht in natuurgebied De Vijftig Bunder

Parel op de Hondsrug 14 Parel op de Hondsrug 15 Duinweg. Ook het boerderijtje aan de Pollse Weg is van naaldhout broeden in het bos soorten natuurlandschap cultuurlandschap een mooi voorbeeld van een ontginningsboerderij uit De cultuurhistorische waarden op een rij spontane processen menselijk gebruik als kruisbek, goudhaan, zwarte mees en dezelfde periode. De directe omgeving van het huis be-  Goed bewaard en herkenbaar esdorpenland Hondsrug kuifmees. Hun aantallen wisselen sterk staat op de kaart uit 1899 uit kleine ontginningsakker- schap waarvan plangebied deel uitmaakt beekdal met de mastjaren. Veel vogels van loofbos, tjes, stukjes gesloten bos en heide met veel boomgroe-  Ontsluiting door historische zandwegen keileemrug, dekzand, essen- en kampenlandschap, zoals appelvink en boomklever, zijn toe- beek, oeverwal, rivier, stuifduinen, uitgestoven pingoruines (veen) pen (of jong aangeplant bos?). Achter het erf liggen nu  Hunebedden Noordlaren en Midlaren (buiten duin, overstromings- laagten (veen) genomen. Het bos is ook belangrijk voor twee door bos omsloten percelen grasland. plangebied) vlakte (veen) trekvogels en herbergt een roestplaats van De laanstructuur van het Noordlaarderbos met de drie  Prehistorische grafheuvels ransuilen. Westertse weg hoofdlanen (Pollse weg, Keizerslaan, Van Swinderen-  Celtic field aan zuidzijde Vijftig Bunder Duinweg dorp Drentsche Aa laan) is karakteristiek voor de eind negentiende-eeuw-  Karrensporen op oude handelsroute over Samen met de Vijftig Bunder is het zuurven, akkers se productiefase van het bos. Hondsrug open water, moeras, bos, natte en droge hoogveen en graslanden Noordlaarderbos van grote waarde voor  Heilig Bergje, markant punt op deze route in broekbos,natte gras- heide, heischraal grasland (intensief) zoogdieren. Het aantal reeën is opvallend landen Sporen van recente geschiedenis Noordlaarderbos en ook vos en das doen het goed. De das Figuur 3. Plaatje met doorsnede van het natuurlandschap In het Noordlaarderbos ligt een gegraven vijver in de  Boswallen leeft vermoedelijk met drie families in vorm van een fles. Oorspronkelijk had de vijver de  Ritsen het gebied; deze families hebben zo’n elf vorm van een schip, gegraven door studenten en de  Ontginningsboerderijtje en voormalig ontgin er zijn meer dan tweehonderd - meest vrij gewone - soorten gevon- locaties met pijpen. In 2013 is een vrouw- familie Van Swinderen om in de praktijk eens te erva- ningsboerderijtje met karakteristiek erf en den. De bosflora is vrij arm. Een voormalige specialiteit, de zeven- tje boommarter met jongen vastgesteld. ren hoe het is om “aan de schop te staan”. Door toe- directe omgeving ster, bekend van één groeiplek, is recent niet meer aangetroffen. De graslandpercelen in het bos herbergen doen van Natuurmonumenten heeft de vijver later zijn  Omwalde kampjes (nu graslandpercelen) Het bos is relatief jong en de bodem sterke gedegradeerd door de geen bijzondere plantensoorten, maar zijn huidige flesvorm gekregen. Noordlaarderbos gebruiksgeschiedenis als heide, waardoor een rijke flora ontbreekt. wel relatief soorten- en bloemrijk en daar- Uit de Tweede Wereldoorlog stamt het restant van  Flesvormige vijver Uitzondering vormt een klein stukje bos aan de rand van de es. In de om waardevol voor vlinders en insecten. een tankgracht in de Vijftig Bunder, onderdeel van een  Restanten tankgracht uit Tweede Wereldoorlog Kerkduinen en op de Goldberg komt een rijke bodembedekkende Ook zijn ze van belang als voedselgebied Duits verdedigingsnetwerk in Noord-Nederland (de  Militaire oefenschietbaan met kogelvanger bosflora voor met soorten als bosgierstgras, witte klaverzuring, voor zoogdieren als ree en das en broed- Friesland Riegel) dat in 1944 met gedwongen arbeids- salomonszegel, grote muur, bosandoorn en robertskruid. Misschien vogels als de grote lijster. inzet van de mannelijke bevolking uit Noord-Neder- is dit unieke stukje van het gebied wel te beschouwen als een relict land werd aangelegd. De gracht, die was bedoeld om akkerlandschap op de essen naar de extensief beheerde van de rijke bossen die ooit op de Hondsrug aanwezig waren maar De Vijftig Bunder geallieerde tanks tegen te houden, is nog duidelijk graslanden in het beekdal. door ontginning verdwenen zijn. De oude heide van de Vijftig Bunder zichtbaar aanwezig in de Vijftig Bunder. Ook in het heeft, zeker in verhouding tot zijn geringe Noordlaarderbos is een klein stukje tankgracht be- De voedselarme biotopen in het plangebied (heide, Het bos kent een gevarieerde broedvogelbevolking. Jaarlijks broe- omvang, een bijzondere flora. Er groeien waard gebleven. Verder zijn er in beide gebieden nog schraal grasland en bos) zijn het leefgebied voor tal van den er gemiddeld zo’n vijftig soorten; de meest bijzondere zijn schaarse en bedreigde soorten als valkruid, schuttersputjes en restanten van loopgraven aanwezig; soorten die vroeger veel algemener voorkwamen in wespendief, wielewaal, houtsnip, grauwe vliegenvanger, matkop, gevlekte orchis en klokjesgentiaan. Na een deze zijn echter nauwelijks meer te herkennen. Drenthe. Voorbeelden zijn bruine vuurvlinder, klok- groene specht, zwarte specht en koekoek. Door de aanwezigheid periode van soms drastische afname gaat Een militair relict van een andere orde is de kogel- jesgentiaan, valkruid en levendbarende hagedis. Door vanger aan het noordelijke uiteinde van de schietbaan, het kleiner worden van de heidegebieden en de ver- een vijf meter hoge zandbult die de kogels opving. snippering van het landschap zijn deze soorten steeds De schietbaan en de kogelvanger zijn al terug te vinden meer onder druk komen te staan. Er zijn ook soorten op de kaart uit 1899. Vanuit de kazerne in Zuidlaren verdwenen, zoals het gentiaanblauwtje, waarvan tot in werd hier geoefend met geweren en mitrailleurs. De de jaren tachtig een kleine populatie vloog op de Vijftig schietbaan bleef in gebruik tot 1974. Bunder. Voor de nog aanwezige relictpopulaties vervult het gebied een belangrijke rol.

Natuurwaarden Noordlaarderbos Het Noordlaarderbos is rijk aan mossen, waaronder Het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder maken deel verscheidene bijzondere soorten. Er groeien onder uit van een gevarieerd natuurlandschap, waarin van meer mossoorten uit noordelijker streken (‘boreale oost naar west over de Hondsrug een overgang (gradi- soorten’), zoals gewoon appelmos en klein schoffel- ënt) aanwezig is van het intensief gebruikte agrarische mos. Ook voor paddenstoelen is het bos belangrijk; bruine vuurvlinder salomonszegel boomklever

Parel op de Hondsrug 16 Parel op de Hondsrug 17 het hier de laatste jaren beter met deze soorten. Dat Recreatieve waarden is mede te danken aan gerichte beheersmaatregelen, zoals uitrasteren van de groeiplaatsen, handmatig plag- Het gebied is in trek bij recreanten uit de omgeving (stad gen en leem aanbrengen, en in het geval van valkruid Groningen, Haren), in de zomer aangevuld met gasten ook uitwisseling van zaden met andere groeiplaatsen. van verblijfsrecreatiebedrijven (campings bij Zuidlaren, Andere bijzondere plantensoorten zijn klein warkruid, groepsaccommodatie de Veenhorst, Natuurvriendenhuis liggende vleugeltjesbloem en heidekartelblad. Ver- ‘De Hondsrug’). Vooral in de weekends kan het druk gevlekte orchis der is de Vijftig Bunder van belang als leefgebied van zijn met wandelaars. Het deel van het Noordlaarderbos de levendbarende hagedis en van het groentje, een ten noorden van de Pollse weg is rustgebied voor reeën; dagvlinder. hier lopen geen wandelpaden. Er is één gemarkeer- 2. Ontwikkelingen tot nu toe de wandelroute in het natuurgebied. Bij het startpunt Beleid, beheer, knelpunten en kansen Land van Malle Marie en schietbaan daarvan aan de Pollse weg aan de noordoostkant van het Op de voormalige akkers heeft zich een soortenrijke Noordlaarderbos staat een informatiepaneel. Hier is ook graslandbegroeiing ontwikkeld met veel jakobskruis- enige (onverharde) parkeerruimte. Ook aan de westzij- Dit hoofdstuk geeft een overzicht van de ontwikkelin- zijn geformuleerd als beheertypen volgens een lande- kruid en gewoon biggenkruid. Vanuit de schietbaan de van de Pollse weg is een kleine parkeervoorziening. gen in en rond het plangebied die van invloed zijn op lijk systeem, opgezet door Rijk en provincies in samen- hebben zich meer bijzondere soorten als blauwe knoop Verder zijn er geen parkeervoorzieningen. Er lopen de huidige en toekomstige waarden. Het beleid van werking met natuurorganisaties. Dit systeem omvat in en echte guldenroede gevestigd. De bruine vuurvlin- twee langeafstandswandelpaden door het gebied, het de overheid is een van de bepalende factoren, evenals totaal 47 verschillende beheertypen, waarmee het hele der vindt hier een afwisselende begroeiing met volop Domelapad en het Pieterpad. Het Natuurvriendenhuis uiteraard het tot nu toe gevoerde beheer van het gebied scala aan natuur in Nederland benoemd kan worden. nectarplanten. In het afgegraven gedeelte ontstaat een aan de Duinweg (oostelijke rand Noordlaarderbos) is zelf. Vervolgens zetten we de belangrijkste knelpunten De beheerder (in dit geval Natuurmonumenten) voert mooie heidebegroeiing met onder andere klokjesgen- een pleisterplaats op deze routes. en kansen op een rij. het beheer uit en ontvangt hiervoor een beheervergoe- tiaan, kruipbrem, klein warkruid, rietorchis en heel veel ding. In bijlage 6 en 7 zijn de huidige en de op langere stekelbrem. Bij het ven hebben zich kleine zonnedauw, In 2007 is een pad in het bos geschikt gemaakt voor termijn nagestreefde beheertypen - dus natuurdoelen moeraswolfsklauw en veenpluis gevestigd. ruiters, die zo een doorsteek kunnen maken van de Beleid – op kaart weergegeven. De schietbaan kent een bijzondere flora met een Duinweg naar de Westertse weg. De zandwegen De graslanden van Natuurmonumenten in de Besloten heischraal karakter. Naast blauwe knoop en echte worden druk gebruikt door ruiters, soms ook door Nationaal Natuur Netwerk en provinciale Venen worden als onderdeel van een grondruil over- guldenroede komen ook grasklokje, tandjesgras, aangespannen wagens. Langs de randen van het gebied natuurbeheerplannen gedragen aan de eigenaar van het landgoed Blancken- vogelpootje, zilverhaver en muizenoor voor. lopen verschillende fietsroutes, in de vorm van kleine Het plangebied maakt met de Besloten Venen, de borch en in dit landgoed opgenomen. De doelstelling De kogelvanger is recent van opslag ontdaan. Door de smalle paadjes langs de zandwegen. Aan de westkant graslanden langs de Drentsche Aa en het Wilde Veen blijft ongewijzigd. zonnige expositie naar het zuiden is de kale zandbult is een nieuw betonnen fietspad door het beekdal langs deel uit van het Nationaal Natuur Netwerk, het door Beheertypen in het aangrenzende beekdal zijn hoog- een ideaal leefgebied voor graafbijen en -wespen. het Okkenveen aangelegd, dat een doorsteek naar de overheid aangewezen netwerk van bestaande en en laagveenbos, moeras, nat schraalland, vochtig Onder meer de kruiskruidzandbij komt er voor, een mogelijk maakt. In bijlage 5 zijn de recreatieve toekomstige natuurgebieden in Nederland. De provin- hooiland en kruiden- en faunarijk grasland. soort van de Rode lijst. voorzieningen in en rond het bos op kaart aangegeven. cies bepalen (in samenspraak met de beheerders) de doelen in de natuurgebieden en toetsen of deze ge- Natura2000 haald worden. Deze doelen zijn vastgelegd op kaarten Natura2000 is het Europese stelsel van belangrijke behorend bij de provinciale natuurbeheerplannen. Ze natuurgebieden, die zijn aangewezen onder de

Doel Habitattype Huidige oppervlakte Doelstelling Doelstelling (hectare) oppervlakte kwaliteit

Vochtige heiden H4010 9,65 > > Droge heiden H4030 11,87 = = Oude eikenbossen H9190 16,18 = =

Tabel 1 Instandhoudingsdoelen voor De Vijftig Bunder

ransuil klein warkruid levendbarende hagedis

Parel op de Hondsrug 18 Ontwikkelingen tot nu toe 19 Habitatrichtlijn en/of de Vogelrichtlijn van de Europese Drentsche Aa opgericht, een Nationaal Park met ver- de waarde van natuur en cultuur en de eigen identiteit beboste westflank en complexen van dorpsomge- Unie. De Vijftig Bunder is aangewezen als onderdeel brede doelstelling. In 2007 is het hele stroomgebied benadrukken. Vijftig Bunder en omgeving is een van de vingen in het oosten. van het Natura2000-gebied Drentsche Aa voor de inclusief het Nationaal Park, een gebied van 34.000 ‘hotspots’ in dit project als meest noordelijk deel van • Behoud van de kleinschaligheid en authenticiteit habitattypen vochtige heide, droge heide en oude hectare, uitgeroepen tot Nationaal Landschap. de Hondsrug in Drenthe met een rijke geologische en van de dorpsomgeving van Midlaren, met onder eikenbossen. Voor alle aangewezen habitattypen en Het plangebied ligt binnen de grenzen van dit Natio- cultuurgeschiedenis. meer de open Noorderesch met vennen, oude soorten worden instandhoudingsdoelen geformuleerd. naal Landschap Drentsche Aa. Doel van een Nationaal zandwegen, heggen en cultuurhistorische relicten Tabel 1 geeft de instandhoudingsdoelen voor de Vijftig Landschap is de kwaliteiten te behouden, duurzaam te zoals hunebedden en grafheuvels. Bunder. beheren en te versterken. Uitgangspunt voor het beleid is ‘behoud door ontwikkeling’ en is er veel aandacht Verbetering van de landschappelijke kwaliteit is een voor ontsluiting en beleving. In de omgeving van het belangrijke ambitie, die gestalte moet krijgen door het plangebied is in dat kader bijvoorbeeld het fietspad Ok- versterken van de overgang tussen het beekdal van de kenveen gerealiseerd. Het Overlegorgaan Drentsche Drentsche Aa en de hogere gronden (onder andere Aa, samengesteld uit de verschillende betrokken over- rond het Wilde Veen), het aan elkaar koppelen van heden en maatschappelijke organisaties, coördineert de de natuurgebieden op de hogere gronden zelf en een uitvoering van het beleid en stimuleert de uitvoering betere inpassing van de verblijfsrecreatie. Ook verbete- van projecten. Richtinggevend voor de inrichting van ring van de kwaliteit van de veentjes op de Noordere- het Nationaal Landschap is de Landschapsvisie sch door het verminderen van de landbouwdruk en de Drentsche Aa (2004). Voor het plangebied zijn vooral mogelijke aanleg van ‘bufferzones’ wordt als ambitie de volgende punten uit deze visie van belang. Begrazing in het beekdal van de Drentsche Aa (Westerlanden) benoemd. Landschap van de benedenloop: versterking van het Voor de omgeving van het plangebied van deze ruimtelijk contrast tussen de randen van het beekdal Gemeentelijke plannen Natuurvisie staat in beide gemeentelijke plannen Habitatype H4030 (Droge heide) in natuurgebied De Vijftig Bunder en het beekdal zelf. De randen worden waar mogelijk Het plangebied ligt in de gemeenten Haren en behoud en herstel van de kwaliteit van het landschap verder verdicht zonder dat karakteristieke doorzichten Tynaarlo. Beide gemeenten hebben een Landschaps- voorop. Woningbouw is in dit gebied niet aan de orde. Ook het aangrenzende beekdal van de Drentsche Aa is belemmerd worden. ontwikkelingsplan opgesteld. Deze plannen bevatten Natura2000-gebied. Hier zijn de volgende habitat- Het beekdal wordt opener en natter gemaakt; functie een integrale visie op de ontwikkeling van het land- typen aangewezen: als overstromingsvlakte met moerassen, hooilanden schap in de betreffende gemeente en hebben de status • beken en rivieren met waterplanten en/of extensieve begrazingsvlakten. van een structuurvisie in het kader van de nieuwe Wet • heischrale graslanden Herstel van de ecologische en ruimtelijke relatie tussen Ruimtelijke Ordening. • ruigte en zomen Hondsrug en stroomdal. Herstellen van gradiënten Centraal punt in het Harense Landschapsontwikke- • overgangs- en trilvenen tussen ‘korte’ en ‘lange’ kwel en de daarmee samen- lingsplan is het versterken van de parallelle noord-zuid • overgangs- en trilvenen subtype veenmosrietland hangende waardevolle overgangen en vegetaties. gerichte structuren: het stroomdallandschap van de • hoogveenbossen Archeologie: geen nabouwen van prehistorische situ- Drentsche Aa, de Hondsrug en de Hunzelaagte. De • vochtige alluviale bossen aties in het terrein, wel de veldwegen en karrensporen gemeente wil het onderscheid en de overgangen tus- beter zichtbaar maken. sen deze structuren accentueren. Voor het plangebied en verder de volgende soorten: Ontwikkeling van belvedères: speciale ‘beleefplekken’ noemt het Harense plan behoud van de openheid van • rivierprik met relatief veel hoogteverschil en uitzichten in de de essen, behoud van het karakteristieke smalle beek- • grote modderkruiper lengterichting van het beekdal. In het plangebied staan dal van de Besloten Venen en behoud en herstel van Herfst in het Noordlaarderbos • kleine modderkruiper twee plekken aangegeven in het beekdal: ter hoogte houtwallen als belangrijke punten om aan te werken. • kamsalamander van de Vijftig Bunder en bij de Besloten Venen. Particulieren kunnen in het kader van het Landschap- Provinciale plannen Bij het verschijnen van deze Natuurvisie wordt er nog sontwikkelingsplan Haren subsidie aanvragen voor Het Provinciaal Omgevingsplan Groningen zet voor het gewerkt aan het Natura2000 beheerplan voor het Geopark Hondsrug het herstellen van landschapselementen op de es, een plangebied in op behoud van het kleinschalige park- Drentsche Aa-gebied. Bij het opstellen van de Natuur- Het Drentse deel van het plangebied ligt in het initiatief dat Natuurmonumenten van harte toejuicht. achtig landschap op de Hondsrug (inclusief flanken). visie heeft afstemming plaatsgevonden met de opstel- Geopark Hondsrug, dat sinds oktober 2013 is opge- De belangrijkste punten voor deze Natuurvisie uit het Dit streefbeeld moet worden gerealiseerd door beheer, lers van het Natura2000-beheerplan. nomen in het Europese Geoparken Netwerk onder Landschapsontwikkelingsplan Tynaarlo zijn: herstel en ontwikkeling van een complex aan karak- toezichthouderschap van UNESCO. Het doel van het • Behoud van het eigen gezicht van de Hondsrug teristieke landschapselementen zoals landgoederen, Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa Geopark, het eerste van Nederland, is vanuit de unieke met markante overgangen naar de omgeving. bossen, houtwallen en houtsingels, essen en steilran- In 2002 is het Nationaal beek- en esdorpenlandschap geologische geschiedenis van het Hondsruggebied Behoud van de tweedeling in de Hondsrug: een den, heggen, poelen en dobben, natuurlijk reliëf en

Ontwikkelingen tot nu toe 20 Ontwikkelingen tot nu toe 21 landschappelijk waardevolle wegen. Daarnaast wordt gen voor landschapsbeheer en agrarisch natuurbeheer Om de ontwikkeling naar het gewenste bosbeeld te Naast de tijdelijke open plekken, ontstaan door groe- gestreefd naar ontwikkeling van natte, voedselarme in een overgangsfase zitten. Dit heeft te maken met bevorderen zijn enkele keren ingrepen uitgevoerd. penkap, zijn er ook enkele permanente open plekken milieus (onder andere in dobben), rijke graslanden en het nieuwe Europese Gemeenschappelijk Landbouw- Begin jaren negentig is een vak met uitheemse naald- in het Noordlaarderbos. Het heischraal grasland van de droge bossen. beleid, waarin ‘vergroening’ van de landbouw een bomen gekapt en is er op verschillende plekken Hertenkamp werd in het verleden jaarlijks gemaaid; Op de kaart bij het Omgevingsplan is over de Hondsrug belangrijke rol speelt. Hoe de regelingen er vanaf 2016 gedund, dat wil zeggen een (kleiner of groter) deel van dit was de plek waar de bruine vuurvlinder vloog. Dit indicatief een robuuste verbindingszone aangeduid tus- uit gaan zien is nog niet bekend, wel is duidelijk dat ge- de bomen gekapt. De laatste grotere ingreep dateert beheer is sinds acht jaar gestaakt, maar het perceeltje is sen het dal van de Hunze en dat van de Drentsche Aa. biedscollectieven, zoals agrarische natuurverenigingen, van 2006. Er zijn toen acht plekken van verschillende nog nauwelijks dichtgegroeid, waarschijnlijk door de Een andere robuuste verbinding loopt van de Drent- een belangrijke rol gaan krijgen in het onderhoud van grootte open gekapt en er is 20 hectare naaldbos vraatdruk van de reeën. Wel is de grasmat vervilt en zijn sche Aa via het Paterwoldse Meer naar de Drentse landschap en agrarisch natuurbeheer. - voornamelijk Japanse lariks - gedund. Het doel van de karakteristieke plantensoorten zoals tormentil en Onlanden. het openkappen was om via natuurlijke verjonging van mannetjesereprijs afgenomen. De bruine vuurvlinder In de Drentse Omgevingsvisie (2010) behoort het de kapvlakten meer variatie in de leeftijdsopbouw van is hier verdwenen (maar komt wel voor in het Land van plangebied tot de multifunctionele gebieden. In deze het bos te krijgen en het aandeel halfopen, jong bos te Malle Marie). gebieden is geen sprake van één leidende functie, vergroten. Het tempo waarin de plekken dichtgroeien De open plek bij het Heilig Bergje heeft de neiging maar zijn meerdere functies van belang. Naast water, verschilt van plek tot plek, maar lijkt in het algemeen steeds dicht te lopen met bosopslag. De open maar landbouw en natuur gaat het in de meeste gevallen om trager dan verwacht. Reeën zorgen voor een flinke beschutte, en daardoor warme en zonnige plek is van recreatie. Er is in deze gebieden een duidelijke samen- vraatdruk op de jonge bomen. De vestiging als broed- belang voor insecten. In de openheid komt het Heilig hang tussen de genoemde functies en de aanwezige vogel van de houtsnip is te danken aan het ontstaan van Bergje bovendien het beste tot z’n recht. In de afgelo- kernkwaliteiten. Het behouden en ontwikkelen van de open plekken. Het heeft ook geleid tot een toename pen jaren is de opslag met vrijwilligers af en toe terug functies en kernkwaliteiten gebeurt hier gebieds- van de boompieper. Bezoekers reageren overwegend gezet. De zuidhelling van het Heilig Bergje is sterk gericht en waar nodig met maatwerk. Hierbij geldt positief: door de open plekken is het bos qua beleving geërodeerd, vooral door het (illegale) gebruik door als uitgangspunt dat de van oudsher bestaande en/of interessanter geworden met verrassende doorkijkjes. mountainbikers. dominante functie zo min mogelijk negatieve gevolgen Op enkele open gekapte plekken zijn kleine groepen Rond de flesvormige vijver in de zuidwesthoek van het mag ondervinden van de ontwikkeling van nieuwe of winterlinde, wilde appel, zoete kers en wintereik aan- bos zijn de oeverranden vrijgesteld van opslag en is het andere functies. Voor de Hondsrug als geheel wordt Pad langs de bosrand, op de grens tussen bos en het Land van Malle Marie geplant om meer variatie aan te brengen in het loof- aangrenzende bos wat teruggezet. Vanaf het wan- de landschappelijke identiteit als kernkwaliteit be- bomenbestand. delpad is de karakteristieke vorm hierdoor weer goed noemd met in de uitwerking als belangrijke spoor het Overige zichtbaar geworden. versterken van de landschappelijke samenhang in de De Monumentenwet is van toepassing op de delen van In de graslandjes in het Noordlaarderbos (Lange lengterichting en juist het contrast in oost-westrichting. de Vijftig Bunder waar de archeologisch monumenten akkers) en langs de Duinweg zijn in het verleden de Andere hoofdsporen zijn behoud van de karakteris- liggen (zie kaart bijlage 8). De gemeente Tynaarlo is rasters op een aantal plekken uit de bosrand geplaatst, tiek van de esdorpenlandschap en van de ruimtelijke verantwoordelijkheid voor het toezicht op de uitvoe- waardoor zich braamstruweel heeft kunnen ontwik- samenhang van esdorp en es, en het benadrukken ring van de wet. Het Heilig Bergje is door de gemeente kelen. Het doel is de strakke bosranden om te vormen van het lineaire patroon van prehistorische relicten, Haren benoemd als gemeentelijk archeologisch be- tot een meer geleidelijke overgang. Deze graslanden dat samenhangt met de prehistorische route over de schermd monument. Het pand aan de Pollse weg is een worden begraasd met ingeschaard vee. Hondsrug. Het is de bedoeling om in samenwerking gemeentelijk monument in de gemeente Haren. Het met de gemeenten en andere organisaties met verant- Noordlaarderbos en de Besloten Venen behoren tot de Land van Malle Marie en schietbaan woordelijkheden in het gebied een integrale gebiedsvi- beschermingzone van het waterwingebied De Punt. In 2006 is op de voormalige akkers een natuurontwik- sie Hondsrug op te stellen. kelingsproject uitgevoerd. Sloten zijn gedempt, een Agrarisch natuur- en landschapsbeheer: in het Natuur- ven is hersteld en van een deel van het gebied is de beheerplan Groningen 2014 is het landbouwgebied op Recent beheer en resultaten voedselrijke bovengrond (bouwvoor) verwijderd. de Hondsrug binnen het plangebied geheel aangewezen Op de kale bodem is heideplagsel afkomstig van de als gebied waar subsidies mogelijk zijn voor het beheer Noordlaarderbos Vijftig Bunder uitgereden. Met succes: op de le- van botanisch waardevol gras- en akkerland en voor In het Noordlaarderbos kiest Natuurmonumenten sinds mig-zandige bodem is de heide goed tot ontwikkeling beheer van verschillende typen landschapselementen. de jaren tachtig voor natuurlijk bos als doelstelling. gekomen. De droge heide met veel stekelbrem gaat Voor het Drentse deel van de landbouwgronden op de Er is geen bosbouwkundige opgave meer. Alle be- rond het ven over in een brede strook met vochtige Hondsrug in het plangebied biedt het Natuurbeheerplan heersmaatregelen zijn gericht op de ontwikkeling van heide, waarin soorten als kleine zonnedauw en klok- Drenthe 2014 deze mogelijkheid niet. gevarieerd en gelaagd natuurbos met veel liggend en jesgentiaan voorkomen. Een deel van het gebied langs Voor beide provincies geldt dat de bestaande regelin- staand dood hout. Naar een gevarieerder bos: linde, aangeplant op kapvlakte de Tolhuisweg dreigde geheel dicht te groeien met

Ontwikkelingen tot nu toe 22 Ontwikkelingen tot nu toe 23 Bloeiend valkruid

De flessenhals, waardevolle open plek in het bos berkopslag. Vrijwilligers en medewerkers van Natuur- guldenroede. De bruine vuurvlinder, afhankelijk van Ze was volledig vergrast en aan het dichtgroeien met groeiplekken van gevlekte orchis en van valkruid tijde- monumenten hebben een deel van dit jonge berken- waardplanten als veldzuring en schapenzuring, heeft bomen; de heideplanten waren weinig vitaal. Sinds lijk uitgerasterd in de bloeiperiode, zodat de planten bos geleidelijk aan opgeruimd, waardoor er weer een hier een nieuw leefgebied gevonden. 1977 wordt het gebied beweid, de eerste jaren met zaad kunnen zetten. Het genetisch materiaal van het doorkijk vanaf de Tolhuisweg het gebied in mogelijk is. Er is een raster rond het hele tussengebied geplaatst schapen, vervolgens met paarden en vanaf 1997 met valkruid is omstreeks 2000 versterkt door het inbren- Het niet afgeplagde deel bestaat uit droog, bloemrijk en het gebied wordt als een eenheid begraasd samen Schotse hooglanders, met van jaar tot jaar verschillende gen van zaad uit de vitale populatie van het Dwingel- grasland. Na de eerste verschraling kende het gebied met de schietbaan en de graslandjes bij het huis aan dichtheden. De doelen waren herstel van de heidebe- derveld. Dit soortgerichte beheer is redelijk succesvol een fase waarin jakobskruiskruid sterk domineerde. Duinweg 6. Het hele jaar grazen hier een paar Schotse groeiing en het openhouden van de resterende opper- (zie figuur 4), maar ook intensief. Om overlast voor de buren te voorkomen werd de plant hooglanders en enkele fjordenpaarden. Aan de rand vlakte heide. Aan het eerste doel is tot nu toe voldaan: Van de graslanden aan de zuidkant wordt drie hecta- voor de bloei gemaaid. Door verschraling en uitspoe- met het Noordlaarderbos is het raster zo geplaatst dat de heide heeft zich hersteld en veel van de kenmerkende re met de heide mee beweid. In het resterende deel ling van voedingsstoffen is de populatie inmiddels veel er een slingerende strook met opslag van struweel en plant- en diersoorten hebben zich kunnen handhaven. werden in de afgelopen jaren in de winter de Schotse kleiner geworden en minder vitaal. Er is een nog steeds ruigte kan ontstaan. De schietbaan is in de afgelopen De oppervlakte heide is voortdurend onder druk blij- hooglanders ‘geparkeerd’ die in zomer en najaar op de vrij voedselrijk, maar vrij open en bloemrijk grasland jaren vrijgemaakt van opslag. Ook is een deel van het ven staan. In de afgelopen jaren is de heide iets ver- heide liepen. Verschraling bevorderende maatregelen ontstaan, met op enkele plekken karakteristieke aanwezige braamstruweel afgemaaid. De houtsingel groot door stukjes bos te kappen. Geleidelijk is het bos als plaggen zijn hier niet mogelijk omdat dit het subtiele soorten van heischraal grasland als mannetjesereprijs, die de schietbaan van het grasland scheidt, wordt net aan de randen van het heideveld teruggezet. Op enkele reliëf van de Celtic fields, een archeologisch monu- dwergviltkruid, zilverhaver, blauwe knoop en echte als de schietbaan zelf meebegraasd met het grasland. plekken zijn bomen geringd, om de aanwezigheid van ment, ernstig zou verstoren. De houtwal tussen de Vijf- De runderen staan graag op deze beschutte plek, staand dood hout te bevorderen. Een lage plek in de tig Bunder en het graslandperceel wordt meebegraasd waardoor de houtsingel veel opener is geworden. De noordoosthoek van het heideveld is vrijgemaakt van en is hierdoor transparanter geworden. Op enkele bijzondere soorten van dit gebiedje staan onder druk: eikenopslag, waardoor de natte laagte beter zichtbaar plekken is een opening in de houtwal gekapt waardoor blauwe knoop, echte guldenroede, blauwe knoop en geworden is en ’s winters weer water bevat. vanuit het heidegebied doorzichten mogelijk zijn en de grasklokje nemen in aantal af. De graslandjes bij het Het heidebeheer van de afgelopen jaren kenmerkt zich beide deelgebieden meer een eenheid zijn geworden. huis aan Duinweg 6 zijn vochtig, voedselrijk en vrij verder door ‘kleinschalig rommelen’: naast de begra- Langs de grens met het campingterrein aan de zuid- ruig. Ze werden tot voor kort vrij intensief begraasd, zing zijn tot voor kort met de hand kleine plagplekken kant zijn de rasters ruim uit de rand van de aanwezige maar de laatste paar jaren veel minder. aangelegd, gericht op behoud van soorten als klok- houtsingel geplaatst, zodat zich een overgangszone jesgentiaan, valkruid en klein warkruid. In 2006 zijn van ruigte en struweel kan ontwikkelen. Binnen deze De Vijftig Bunder machinaal vijf grotere plagstroken gemaakt. Naast het strook zijn bomen en struiken geplant, maar hier komt Toen Natuurmonumenten het gebied aankocht in plaggen worden in het kader van soortgericht beheer weinig van terecht door de graasdruk van de reeën. blauwe knoop 1966, verkeerde de heide in een desolate toestand.

Ontwikkelingen tot nu toe 24 Ontwikkelingen tot nu toe 25 vlinder- en insectengroep van het IVN, die ook helpt bij In de overige delen van het beekdal wordt een gron- denheid terugkijken en de ingezette lijn lijkt ook voor 70 het openhouden van de kogelvanger. De helling ligt op druil uitgevoerd waarbij Staatsbosbeheer, particulieren de toekomst de basis voor succes. Er zijn wel enkele 60 het zuiden en is belangrijk voor graafbijen en graaf- en Natuurmonumenten betrokken zijn. Het doel van de knelpunten die de huidige en mogelijke toekomstige 50 wespen. Maar de zichtbaarheid en de herkenbaarheid ruil is natuurherstel in het beekdal mogelijk te maken. natuurwaarden beïnvloeden. 40 van deze markante plek is daardoor ook toegenomen Het waterschap Hunze en Aa’s heeft in samenwerking 30 Valkruid voor wandelaars. met Staatsbosbeheer plannen ontwikkeld. Maatregelen Verdroging 20 zijn onder andere het weghalen van de kaden en het In de ruime omgeving van het plangebied is sprake van 10 dempen van sloten, waardoor meer mogelijkheden verdroging, dat wil zeggen te lage (grond)waterpeilen 0 voor winterse overstromingen ontstaan en de grond- voor de natuur. Een van de oorzaken is het oppompen 2003 2006 2008 2010 2012 waterstanden in de beekdalgraslanden zullen stijgen. van grondwater voor drinkwaterwinning bij De Punt Figuur 4. Aantal bloeiende exemplaren valkruid Het waterschap wil de plannen tussen 2014 en 2020 en tot voor kort ook bij Zuidlaren. De winning bij uitgevoerd hebben. Zuidlaren is in 2006 beëindigd, hetgeen plaatselijk tot Cultuurhistorische elementen In Zuidlaren is de drinkwaterwinning in 2006 be- een gedeeltelijk herstel van de waterhuishouding heeft Er zijn in de afgelopen jaren belangrijke stappen gezet ëindigd. Studies hebben uitgewezen dat de sluiting geleid. Bij De Punt is de winning van grondwater de in het beheer van de cultuurhistorische monumen- gunstige effecten heeft op de grondwaterstanden in de laatste jaren afgenomen ten gunste van de winning van ten. In de strook bos langs het pad naar de schietbaan omgeving en op de kwel in de stroomafwaarts gele- oppervlaktewater, waardoor het totale negatieve effect liggen twee grafheuvels. Een van de grafheuvels, die gen delen van het beekdal. Dit begint geleidelijk in de minder groot geworden is. Een tweede oorzaak van deels in het bos lag en voor het overige deel in een vegetatieontwikkeling zichtbaar te worden. verdroging is de ontwatering van de polders rond het aangrenzend perceel bouwland, is in het verleden Kogelvanger met opslag van Amerikaanse vogelkers beekdal van de Drentsche Aa. Dit zorgt voor weg- afgegraven. Ook is er een houtwal dwars overheen zijging van water uit het beekdal, en diepe sloten op aangelegd. Natuurmonumenten heeft het akkerperceel Knelpunten de rand met het natuurgebied vangen een deel van het verworven en vervolgens de grafheuvel aangevuld en Ontwikkelingen in de omgeving toestromende grondwater (kwel) af. Ook de zandwin- hersteld. De oude houtwal is gehandhaafd, zodat hier Er is in de voorgaande periode veel bereikt in het plan- ningsplas in de Zwijnmaden lijkt een verdrogend effect verschillende tijdlagen elkaar kruisen. Op de akker is In het kader van de Herinrichting Haren, afgerond in gebied. Op het interne beheer kunnen we met tevre- te hebben op het beekdal. Tenslotte heeft de ruilver- bos aangeplant. Recent zijn beide grafheuvels ruim vrij- 2013, heeft Natuurmonumenten een perceel op de es gesteld van bosopslag, waarbij de houtwal gespaard is. van Noordlaren vlakbij het hunebed moeten afstaan. De beide grafheuvels zijn nu goed zichtbaar vanaf het Hierdoor is een mooie kruidenrijke roggeakker ver- wandelpad. Het verwijderen van opslag van de heuvels dwenen. Pleidooien om een klein deel van de es als is ook belangrijk omdat dieper wortelende bomen de reservaat aan te wijzen hebben het niet gered. structuur van de grafheuvels (voor zover nog intact) Op de voormalige akker van Natuurmonumenten vernielen. Het bos op de voormalige akker is niet overal wordt tegenwoordig maïs verbouwd. Helaas maken aangeslagen, waardoor een halfopen bosperceel met maar weinig boeren in het Groningse deel van het es- veel ruigte is ontstaan. In het zuidoostelijke deel van complex gebruik van de mogelijkheid om subsidie aan de Vijftig Bunder zijn ook twee grafheuvels te vinden. te vragen voor natuurvriendelijk akkerrandenbeheer. Ze liggen in een klein heiderestant, maar gingen tot Op het Drentse deel van het gebied is geen subsidie voor kort vrijwel geheel schuil in het bos. Recent is ook voor agrarisch natuurbeheer mogelijk. hier het bos en de opslag op de grafheuvels verwijderd In 2005 heeft in de Westertse landen op particuliere en het gebied wordt samen met het aangrenzende grond natuurontwikkeling plaatsgevonden: in een ge- grasland begraasd. Behalve de grafheuvels zijn ook zamenlijk project van de Noord-Nederlandse Golf- en de karrensporen hierdoor weer duidelijk zichtbaar Countryclub, Staatsbosbeheer en de familie Buist is het geworden en vanaf de wandelroute over de Vijftig voormalige Pollse meertje hersteld en is de bouwvoor Bunder heeft men een schitterend uitzicht op de beide op enkele plekken afgegraven. In het Boerveld aan de grafheuvels. noordkant van het bos heeft de eigenaar van Landgoed Op de schietbaan is de kogelvanger vrijgesteld van Blanckenborch in het kader van het herstel van klei- opslag, waardoor een kale helling van open zand is ne landschapselementen een grote poel gegraven en ontstaan. Dit is gebeurd op verzoek van de plaatselijke houtwallen hersteld. Dotterbloem: karakteristieke soort van natte beekdalgraslanden

Ontwikkelingen tot nu toe 26 Ontwikkelingen tot nu toe 27 kaveling van het landbouwgebied ten oosten van het staan. De Vijftig Bunder ligt buiten de invloed van de koppeld worden tot een robuuste laagveengordel. De plangebied in de jaren zestig ertoe bijgedragen dat de grondwaterwinning bij De Punt. Het gebied ten oosten provincie Groningen heeft met de voorstellen voor een hogere gronden veel droger zijn geworden. Hierdoor van de Vijftig Bunder watert naar het beekdal af via Groene Horizon de eerder door het Rijk voorgestelde, zijn vooral pingoruïnes en venige laagten op de Honds- een ingegraven lange duiker langs de Tolhuisweg, en maar daarna weer geschrapte robuuste verbinding een rug sterk verdroogd en is de natuurlijke toestroom van veroorzaakt daardoor geen verdroging in het natuur- nieuwe toekomst gegeven. Het beekdal van de Drent- water van de hogere gronden naar de natuurgebieden gebied. De tankgracht op de Vijftig Bunder zorgt lokaal sche Aa en de Besloten Venen spelen een belangrijke verminderd: het water op de es wordt via diepe sloten wel voor verdroging door zijn ligging (in de lengte over rol in deze verbindingszone: via de Besloten Venen direct afgevoerd naar het beekdal van de Drentsche Aa. de hoogtegradiënt) en zijn diepte (tot twee meter). wordt de verbinding met het Zuidlaardermeergebied De diepe ontwatering op de es leidt mogelijk ook tot De precieze invloed van de tankgracht moet nader gerealiseerd; het beekdal vormt de hoofdader in de problemen voor de agrariërs, die last hebben van ver- worden onderzocht. verbinding met het Paterswoldse Meer. droging van hun landbouwgronden. Dit betekent dat Verhoging van grondwaterstanden in het beekdal heeft er misschien een gemeenschappelijk belang is om het mogelijk een effect op de vochtige heide van lagere de- Versnippering in beheer water langer vast te houden bovenop de Hondsrug. len van de Vijftig Bunder en het Land van Malle Marie. In het gebied zijn verschillende beheerders actief; naast Vernatting van het beekdal kan misschien ook zorgen Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer ook parti- voor een hogere grondwaterstand in de lager gelegen culieren. Binnen de ruimte die de provinciale natuur- delen van het Noordlaarderbos, waardoor op enkele beheerplannen bieden zijn verschillen mogelijk in de plekken een verschuiving zou kunnen optreden naar nagestreefde natuurdoelen. Het is van belang dat de een wat vochtiger bostype (eiken-beukenbos). waterhuishouding in het gebied wordt afgestemd op de meest kritische doelen en dat herstel van het hydrolo- Versnippering en isolatie gisch systeem binnen het Nationale Natuur Netwerk Noordlaarderbos en Vijftig Bunder zijn relatief kleine vooropstaat. Dit vereist een gedeelde visie tussen de bos- en heidegebieden. Eigenlijk zijn bos en heide te verschillende beheerders, vastgelegd in de ambitie- klein om te kunnen functioneren als zelfstandig eco- kaarten van de natuurbeheerplannen en uitgewerkt in systeem en de ligging is geïsoleerd. Het uitsterven van een gemeenschappelijke landschapsvisie of beheer- soorten, bijvoorbeeld door inteelt en verminderde vita- plan. Tot nu toe zijn er veel verschillende deelplan- liteit van populaties, is een reëel gevaar. Groter maken nen met goede initiatieven, maar een overkoepelend van het bestaande bos en de bestaande heide is maar verhaal, waarbij bijvoorbeeld ook het behoud van zeer beperkt mogelijk: uitbreiding van het ene beheer- natuurwaarden en landschapswaarden op de es betrok- De tankgracht: knelpunt voor de ontwikkeling van de vochtige heide? type gaat ten koste van het andere. Voor de Vijftig Bun- ken wordt, ontbreekt nog. Deze visie geeft een aanzet der lijkt verbinding met andere heidegebieden in het vanuit het natuurbeheer, maar moet worden aangevuld De verdroging heeft vooral effect op de natuur van het geheel niet mogelijk, daarvoor is het landschap te zeer voor de wijdere omgeving op het gebied van kansen beekdal. Door de verminderde toestroom van basenrijk veranderd en zijn de tegenstellingen in voedselrijkdom voor recreatie en voor ‘vergroening’ van de landbouw. grondwater (kwel) kunnen grondwaterafhankelijk tussen het intensief gebruikte agrarische cultuurland- vegetaties zoals bijvoorbeeld dotterbloemhooilanden schap en het natuurgebied te groot geworden. Voor Intensivering landbouw op de es maar in beperkte mate hersteld worden. bossoorten is de situatie wat gunstiger: zowel naar Op de es van Noordlaren zijn zowel positieve als nega- Appèlbergen in het noorden als naar het zuiden zijn dassen: vaste bewoners van het natuurgebied tieve ontwikkelingen zichtbaar. Negatief is de toename De invloed van de verdroging op het Noordlaarderbos op de Hondsrug verbindingsstructuren aanwezig in de van maïsteelt op de es met de intensieve bemesting die en de Vijftig Bunder is klein. Het plangebied ligt hoger vorm van houtwallen, bosjes en bosrijke recreatieter- zich in oost-westrichting willen verplaatsen. De A28, daarbij hoort. Zomer- en wintergraanakkers zijn vrijwel en functioneert vooral als infiltratiegebied voor het reinen. Ook voor de natte natuur in het beekdal speelt het Noord-Willemskanaal en de spoorlijn Gronin- verdwenen en ook overhoekjes met ruigte en braam- beekdal: er zijgt regenwater in, dat als grondwater naar het probleem van versnippering minder. Veel soorten gen-Assen vormen hier forse barrières. De fauna- struweel zijn zeldzaam geworden. Schrale bermen het beekdal stroomt. In het Noordlaarderbos zijn de kunnen zich langs de beek verplaatsen. Het gebrek aan passages die hierin zijn en worden aangelegd zijn met soorten als grasklokje, zilverhaver en biggenkruid grondwaterstanden door de grondwaterwinning wel- regelmatige winterinundaties vormt wel een probleem nuttig, maar kleinschalig en lossen de versnippering staan onder druk door het inwaaien van meststoffen en iswaar fors gedaald; voor het natuurdoel in het hoger voor de verspreiding van soorten: veel planten van niet wezenlijk op. Voor een structurele oplossing zou bestrijdingsmiddelen. Grote nieuwe bedrijfsgebouwen gelegen deel van het bos (dennen-, eiken- en beu- natte hooilanden zijn afhankelijk van overstromingen de Noordelijke Natte As kunnen zorgen, waarin lage bepalen het dorpsgezicht vanaf de es. Positief is het kenbos) vormt dit echter geen probleem. In de lagere om hun zaden elders te brengen. en natte gebieden in de regio (Leekstermeergebied, handhaven van de zandwegen. Een gunstige ontwik- delen, zoals de pingoruïnes, kan de verdroging wel het Dieren die grotere leefgebieden nodig hebben, zoals Onlanden, Paterwoldse meer, Zuidlaardermeergebied, keling vormen de kleinschalige particuliere initiatieven realiseren van de gewenste natuurwaarden in de weg das, bever en otter, stuiten op problemen wanneer ze Westerbroek, Midden-Groningen) aan elkaar ge- om het aangrenzende kampenlandschap te herstellen

Ontwikkelingen tot nu toe 28 Ontwikkelingen tot nu toe 29 Kleinschalige knelpunten Kansen Op een aantal plekken in het gebied, met name langs de Pollse weg en de Duinweg, rukken woekerende Grondwatergradiënt in beekdal uitheemse (tuin)planten op ten koste van de oorspron- In het beekdal van de Drentsche Aa komt diep grond- kelijke flora. Een van die oprukkende soorten is de water aan de oppervlakte dat ergens in Midden-Dren- springbalsemien. Deze plant vormt dichte haarden en the in de bodem is geïnfiltreerd. Door de lange weg en verdringt inheemse planten. Langs de Pollse weg is lange verblijftijd in de bodem is dit water rijk aan kalk bijvoorbeeld de populatie van de echte guldenroede, en ijzer. Daarnaast ontvangt het beekdal ook grondwa- een soort van de Rode Lijst, verdwenen. ter van lokale oorsprong. De Hondsrug met daarop het Dumpen van (tuin)afval werkt het probleem in de Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder vormt hiervan hand. Dit gebeurt regelmatig langs de randen van het het infiltratiegebied. De hoogteverschillen (van 4-5 bos en leidt onder andere tot uitbreiding van woeker- meter boven NAP in het bos tot 1 meter boven NAP in planten als bonte gele dovenetel. Ook het beheer van het beekdal) zorgen voor een grondwaterstroming naar de sloot langs de Duinweg en de Pollse weg draagt bij het beekdal. Omdat de keileem waaruit de Hondsrug is aan de negatieve ontwikkeling. Deze sloot wordt regel- opgebouwd een vrijwel ondoordringbare laag vormt, matig geschoond, waarbij bagger en bladafval aan de stroomt het grondwater ondiep door het dunne dek- zandpakket boven de keileem. Dit water is daardoor weinig verrijkt met mineralen en heeft een veel zachter (regenwaterachtig) karakter dan het diepe grondwater. De Van Swinderenlaan, ruiterroute door het bos Contactzones tussen beide grondwatertypen leveren een bijzondere gradiënt op die zeer kansrijk is voor het door de aanleg van houtwallen en poelen. Mogelijk- Knelpunten recreatie ontwikkelen van bijzondere vegetaties. Deze gradiënt heden voor behoud en ontwikkeling van het landschap De recreatiedruk lijkt de laatste jaren te zijn toegeno- is aanwezig in de zijdalen van de Besloten Venen en het worden echter maar ten dele benut. Er blijven kan- men. Uit de wijde omgeving komen mensen voor een Wilde Veen. In potentie is ze ook te vinden op de flank sen liggen voor bijvoorbeeld akkerrandenbeheer in wandeling in het bos. De intensievere recreatie leidt tot van het beekdal in de Westertse Landen, maar ontwa- samenhang met het natuurgebied en gericht op soorten meer verkeersbewegingen en tot parkeerproblemen. teringsloten en lage grondwaterstanden zorgen voor als patrijs en geelgors. Een probleem hierbij is dat het Op drukke zondagen voldoet de bestaande parkeer- een snelle afvoer van de lokale grondwaterstroom naar beleid van de beide provincies verschilt, waardoor gelegenheid niet. Dit leidt tot ‘wildparkeren’ in de de beek. bredere samenwerking lastig is: in de ene provincie bermen, bijvoorbeeld langs de Tolhuisweg, waardoor (Groningen) is agrarisch natuurbeheer en landschaps- de bermvegetatie kapot gereden wordt en de bodem Bestrijding Amerikaanse vogelkers blijft aandacht vragen Positief effect op heide van vernatting beekdal beheer mogelijk met subsidie, in het aangrenzende verdicht. Doordeweeks zijn er nauwelijks problemen Verhoging van de grondwaterstanden in het beekdal Drentse deel niet. en wordt het bos vooral gebruikt door bewoners uit de boskant wordt gedeponeerd. De hoge wal die hierdoor kan een positief effect hebben op de kwaliteit van nabije omgeving. De zandwegen zijn openbaar en er ontstaat is sterk verruigd en begroeid met reuzen- vochtige heide en heischraal grasland in de Vijftig gelden buiten de bebouwde kom geen snelheidsbe- balsemien, bonte gele dovenetel en bramen. De Bunder en het Land van Malle Marie. Hoge grondwa- perkingen. Het autoverkeer op de zandwegen leidt tot Amerikaanse vogelkers komt op allerlei plaatsen in het terstanden onder en in de keileemlaag verminderen overlast voor aanwonenden, wandelaars, fietsers en plangebied voor. Hij is vooral te vinden in het zuidelijk de infiltratie en wegzijging en zorgen voor een nattere ruiters (stof en lawaai). Dat geldt ook voor ongewenst deel van het Noordlaarderbos, in het noordelijk deel situatie boven de keileem. Ze kunnen er bovendien gebruik van de zandwegen door groepen motorrijders (Boerveld) en in het bosgedeelte van de Vijftig Bun- toe leiden dat het grondwater boven de keileem iets en -crossers. der, met lokaal enkele ‘haarden’. In grote delen van mineraalrijker wordt, wat gunstig is voor bijzondere In het bos leidt het gebruik van wandelpaden door rui- het Noordlaarderbos is hij schaars. In het verleden is plantensoorten als heidekartelblad, veenbies, klokjes- ters en mountainbikers tot overlast voor rustzoekende de soort vrij consequent bestreden. Vooral in vrij open gentiaan en liggende vleugeltjesbloem. wandelaars. Ruiters en mountainbikers rijden boven- bossen waar veel licht op de bodem komt kan de soort dien paden kapot, die in de herfst en winter nat kunnen gaan overheersen en inheemse struiken en bomen Kansen voor herstel bijzondere graslanden zijn. Dit leidt herhaaldelijk tot klachten van wandelaars. verdringen. Het kan de omvorming naar structuurrijker Heischraal grasland is een type grasland dat landelijk De erosie van het Heilig Bergje is voor een deel terug te bos bemoeilijken, vooral wanneer hij gaat overheersen zeldzaam is geworden door vermesting en verzuring. voeren op mountainbikers die er een sportieve uitda- op kapvlakten waar spontane verjonging van verschil- Nederland ligt centraal in het verspreidingsgebied van Landbouw op de Noordlaarder es ging in zien om er overheen te fietsen. lende soorten bomen en struiken gewenst is. de laaglandvorm van heischrale graslanden. Ook in

Ontwikkelingen tot nu toe 30 Ontwikkelingen tot nu toe 31 Europees opzicht is daarom de betekenis groot. Het middelen beschikbaar stellen om de doelen te reali- Landje van Malle Marie en het perceel met de Celtic seren. Vooral in het beekdal van de Drentsche Aa en fields bieden kansen voor herstel van dit type grasland. in het Wilde Veen is kwaliteitsverbetering mogelijk De ligging op de flank van de Hondsrug (iets mine- en gewenst. Hier gaat het onder meer om vernatting raalrijker dan de hoogste delen) is hiervoor gunstig. van het beekdal en verbetering van het beekmilieu Belangrijk gegeven is ook dat in de oude kernen van door maatregelen als het verwijderen van stuwen ten het natuurgebied nog bronpopulaties aanwezig zijn van behoeve van vismigratie, ondieper maken van te diepe geelgors bijzondere en voor heischraal grasland karakteristieke beeklopen en verbetering van de waterkwaliteit. soorten, zoals valkruid, grasklokje, blauwe knoop, In gebied van Natuurmonumenten zullen vooral maat- gevlekte orchis, borstelgras en echte guldenroede. regelen genomen moeten worden om de kwaliteit van 3 Visie de vochtige heide te verbeteren. Natura2000 Het Natura2000-stempel voor het beekdal, het Wilde Cultuurhistorie en landschapsgeschiedenis Huidige kwaliteiten leidend het agrarisch gebied ten oosten van het plangebied. Veen en de Vijftig Bunder geeft aan dat deze gebieden Het plangebied heeft enorme kwaliteiten als het gaat Aangezien Natuurmonumenten hier geen grond bezit bij de topnatuur in Nederland horen. Het betekent een om de zichtbaarheid van de landschapsgeschiedenis en Het plangebied heeft grote kwaliteiten: en vooralsnog ook geen mogelijkheden om grond te hoge mate van bescherming, waarbij ook buiten het na- van de bewoningsgeschiedenis. De belangstelling voor • de bijzondere landschappelijke ligging op de flank verwerven, kunnen we alleen door beleidsbeïnvloe- tuurgebied geen ontwikkelingen mogen plaatsvinden deze aspecten van het Nederlandse landschap groeit. van de Hondsrug langs het beekdal van de Drent- ding en samenwerking met anderen proberen hier die de natuurwaarden in het gebied kunnen schaden. De aanwijzing van het zuidelijk deel van het plangebied sche Aa verbeteringen te realiseren. Het betekent ook dat we ons samen met de overheid als een van de ‘hotspots’ van het Geopark Hondsrug • de zichtbare sporen van de aardkundige geschie- moeten inspannen om de kwaliteiten te behouden biedt kansen voor samenwerking om het verhaal van denis in de vorm van pingoruïnes, erosiedalen en en te ontwikkelen. De overheid heeft deze Europe- de natuur en het verhaal van landschap en cultuur- smeltwatergeulen se verplichting op zich genomen en zal de financiële historie in samenhang te presenteren. • de cultuurhistorische elementen in het plange- bied zelf en de omgeving in de vorm van zichtbare sporen van prehistorie en recentere geschiedenis in een gaaf bewaard esdorpen- en kampontginnings- landschap • hoge biodiversiteit en natuurwaarden, met bijzon- dere planten op de heide, een rijke broedvogelpo- pulatie in het bos, bijzondere vlinders en dassen en reeën. • de recreatieve aantrekkingskracht van het goed beleefbare landschap, door talrijke paden en zand- Herfst in het bos wegen ontsloten voor fietsers en wandelaars. Deze huidige kwaliteiten zijn leidend voor de toe- komstvisie. Behoud en ontwikkeling van deze kwalitei- Beheerstrategie: halfnatuurlijk landschap ten is het hoofddoel voor de toekomst. Kansen liggen er dankzij het al gevoerde beheer, het gegeven dat Natuurmonumenten ziet het plangebied als een inte- met het aansluitende beekdal een groter natuurgebied graal onderdeel van het beek- en esdorpenlandschap ontstaat en de geplande vernatting van het beekdal. De van de Drentsche Aa bij de dorpen Zuidlaren, Midlaren beperkte omvang en geïsoleerde ligging van de heide en Noordlaren. Daarin vormen Noordlaarderbos en vormen een beperking. Maar met een goed intern Vijftig Bunder een overgangszone tussen aan de ene beheer en door het benutten van de kansen voor het kant het agrarische cultuurlandschap op de es en aan herstellen van bijzondere heischrale en heidevegeta- de andere kant het beekdal, waar natuurlijke processen ties op de flank van de Hondsrug verwachten we dat als kwel en overstroming vooropstaan. Vanuit dit uit- duurzame instandhouding en zelfs verbetering van gangspunt kiezen we in het plangebied op hoofdlijnen de kwaliteit mogelijk is in de looptijd van de visie. Het voor de beheerstrategie halfnatuurlijk landschap. Dit grasklokje grootste knelpunt is het beheer en de inrichting van betekent dat er veel ruimte is voor spontane proces-

Ontwikkelingen tot nu toe 32 Visie 33 sen, zoals natuurlijke bosverjonging, het afsterven van Binnen deze strategie streven we ernaar om de karakte- bomen en extensieve begrazing in de open heidegebie- ristieke aardkundige en cultuurhistorische patronen en Streefbeeld natuur 2030 den. Maar we accepteren ook dat een zekere mate van elementen te behouden en beter zichtbaar te maken in • Het Noordlaarderbos is een gevarieerd bos waarin alle fasen aanwezig zijn, van open plek met bramen beheer noodzakelijk blijft voor ontwikkeling van een hun historische context, bijvoorbeeld de grafheuvels, en jonge opslag tot aftakelend bos met dik dood hout, en waarin naast grove den en zomereik ook andere structuurrijker bos met een hoge biodiversiteit en voor de karrensporen, het Heilig Bergje, de schietbaan met boomsoorten als wintereik, linde en hazelaar hun plek hebben gevonden en de Amerikaanse vogelkers bijna behoud en ontwikkeling van de heide en de bijzondere kogelvanger en de kleinschalige ontginningen langs de verdwenen is. soorten die daar voorkomen. Pollse weg en de Duinweg. Hierdoor blijft de geschie- • De Vijftig Bunder bestaat uit vitale heide met bijzondere planten als valkruid en bijzondere dieren als le- denis van het gebied ‘leesbaar’. Dit vraagt eveneens om vendbarende hagedis terugkerende beheersingrepen, zoals het vrijstellen van • In het Land van Malle Marie is goed ontwikkeld heischraal grasland te vinden met bijzondere planten als grafheuvels, maaien en/of begrazen van graslandjes en blauwe knoop en echte guldenroede het bestrijden van invasieve soorten als reuzenbalse- • Op de es is de patrijs terug als broedvogel en klinkt het liedje van de geelgors mien en Amerikaanse vogelkers. • In het Wilde Veen is de gradiënt van heide en heischraal grasland naar trilveen en vochtig hooiland hersteld; Samengevat luidt de beheerstrategie: ontwikkeling het gebied is een botanisch pareltje met tal van bijzondere planten van een halfnatuurlijk landschap binnen de context van • In het beekdal van de Drentsche Aa vormen hooilanden, struweel en elzenbroekbos het leefgebied van be- het esdorpen- en beekdallandschap met behoud en ver, ringslang, otter en moerasvogels; de beek zoekt haar eigen weg en zet de oeverlanden af en toe onder versterking van karakteristieke cultuurhistorische en water aardkundige patronen en elementen. • Het beekdal van de Drentsche Aa en de Besloten Venen vormen een schakel in de ecologische verbinding Natuurmonumenten richt zich op het behoud en de tussen het Paterswoldse Meer en het Zuidlaardermeer versterking van het complete landschap waarvan het plangebied deel uitmaakt en de beleefbaarheid ervan voor bewoners en bezoekers. Wij zullen alle kansen aangrijpen voor aankoop, beleidsbeïnvloeding en samenwerking met bewoners en partijen uit de omge- Heilig bergje, markante plek in het Noordlaarderbos ving die dit streven onderschrijven.

patrijs en bever

Belangrijkste doelen Robuuster maken van de heide Realisering van de hoofddoelstelling (behoud en Natuurmonumenten wil de heide van de Vijftig Bunder ontwikkeling van de landschappelijke, aardkundige, verbinden met het Land van Malle Marie, waardoor cultuurhistorische, ecologische en recreatieve kwaliteit een grotere ecologische en landschappelijke eenheid van de gehele omgeving) door middel van de gekozen ontstaat. Hiervoor moet een deel van het bos dat de beheerstrategie (halfnatuurlijk landschap) vraagt in beide deelgebieden nu scheidt worden verwijderd en/ veel opzichten om voortzetting van het huidige beheer. of gedund. Door de koppeling ontstaat een aaneenge- Maar er zijn ook veranderingen en nieuwe ontwikke- sloten gebied met heide en schrale graslanden van zo’n lingen nodig. Hier volgen de belangrijkste speerpunten 50 hectare, dat als één geheel begraasd wordt, zodat Graslandbeheer met extensieve runderbegrazing voor de komende achttien jaar. plantenzaden via de grazers getransporteerd kunnen

Visie 34 Visie 35 Naar een natuurlijker en gevarieerder bos ontwikkeling van heischraal grasland met soorten als Natuurmonumenten wil in een geleidelijk tempo meer grasklokje, blauwe knoop, muizenoor, liggend walstro, variatie in leeftijd en structuur in het bos brengen. Door echte guldenroede, schermhavikskruid, gevlekte orchis middel van kleinschalig bosbeheer willen we ervoor en struikheide. De schietbaan functioneert als bronpo- zorgen dat alle natuurlijke bosfasen aanwezig zijn: pulatie. Aanvullend maaien, kleinschalig plaggen met van open plek en jong bos in de stakenfase tot volwas- bekalken en/of tijdelijk aanvullende drukbegrazing kan sen en aftakelend bos. Beperkte houtoogst is daarbij hier vrij snel tot succes leiden. Ook het grasland met de mogelijk, maar om meer dik dood hout te krijgen is het Celtic fields kan door verder verschraling ontwikkeld ook noodzakelijk dat een deel achterblijft in het bos. worden tot heischraal grasland. Plaggen is hier niet Natuurmonumenten wil de diversiteit bevorderen door mogelijk vanwege de archeologische bescherming, dus meer variatie aan inheemse houtsoorten in te bren- moeten we verschraling hier bereiken door tijdelijke gen. Het naaldboskarakter van enkele karakteristieke drukbegrazing en eventueel aanvullend maaien. stukken willen we handhaven om de kenmerkende soorten vogels en paddenstoelen die daarbij horen Versterken en beter beleefbaar maken van de te behouden. Ook voor de beleving van de bezoeker aardkundige en cultuurhistorische elementen voegt een donker, altijd groen stuk bos met mostapijten Verschillende cultuurhistorische en aardkundige en naaldboomgeuren veel toe. elementen in het plangebied willen we beter zichtbaar Waar mogelijk bevorderen we aan de bosranden de maken en accentueren. Met de grafheuvels hebben we vorming van een overgangszone met bramen, strui- dit in de afgelopen tijd al gedaan. Het Heilig Bergje, ken en ruigte. Zulke overgangszones zijn, met name dat door erosie en het oprukken van opslag wordt wanneer ze op het zuiden gericht, warm en zonnig zijn, bedreigd, geven we een opknapbeurt in combinatie Figuur 5. Uitbreiding en koppeling van de heidegebieden Spontane berkopslag in het Land van Malle Marie een belangrijk leefgebied voor verschillende soorten met herstel van het aangrenzende heideveldje. De dagvlinders. schietbaan houden we als herkenbaar element in stand worden van de bronpopulaties op de Vijftig Bunder versterkt. Op de langere termijn zou de begrazing ook door de langgerekte houtwalstructuur te behouden naar het Land van Malle Marie (en omgekeerd). Ook uitgebreid kunnen worden over de Westertse weg in Meer heischraal grasland en de kogelvanger vrij te houden van opslag. Rond de visueel ontstaat een grotere eenheid: vanaf de Tolhuis- de richting van het beekdal zodat de hele gradiënt van Heischraal grasland is landelijk een sterk bedreigd ‘flesvijver’ houden we een strook vrij van opslag, zodat weg kijk je over halfopen heide en grasland tot aan de hoog naar laag jaarrond begraasd kan worden. beheertype, waarvan de oppervlakte in Nederland de bijzonder vorm goed uitkomt. Het restant van de zuidrand van het gebied. De open boomheide met een begroeiing van vooral sterk achteruitgegaan is. Het niet afgegraven deel van tankgracht in het Noordlaarderbos maken we beter Voordat de koppeling van de begrazing kan plaatsvin- eiken en vuilboom moet een geschikt leefgebied vor- het Land van Malle Marie biedt goede kansen voor de herkenbaar door opslag te verwijderen. We bezien de den, moet het deel van het Land van Malle Marie dat men voor vogels als boomleeuwerik, boompieper en niet afgegraven is eerst verder worden verschraald. Dit roodborsttapuit en vlinders als groentje en eikenpage. geldt ook voor het gebied met de Celtic fields aan de Doelstelling is om de heide in de looptijd van deze visie zuidkant van de Vijftig Bunder. In de eerste periode van te vergroten tot ongeveer 33 hectare. zes jaar van de visie wil Natuurmonumenten samen met Om de kwaliteit van de heide te behouden en te verbe- omwonenden en de gemeente de mogelijkheden ver- teren lijkt het gewenst de tankgracht, die een verdro- kennen en een plan maken. Aandachtspunt daarbij zijn gende werking heeft, te dempen of ondieper te maken. onder andere de belangen van de direct aanwonenden Tegelijk is de tankgracht cultuurhistorisch waardevol als en van gebruikers als fietsers, ruiters en aangespannen zichtbare herinnering aan een episode uit de Tweede wagens. De uitvoering zal pas plaatsvinden in de twee- Wereldoorlog. Om een goede afweging te kunnen de periode van zes jaar, zodat we de tussenliggende maken wil Natuurmonumenten eerst onderzoeken hoe periode kunnen benutten voor extra verschraling van groot de verdrogende invloed is en wat het effect van de graslanden. dempen zal zijn op de heidevegetatie en vooral op de kwaliteit van het Natura2000 habitattype Vochtige hei- Ook aan de westkant van de Vijftig Bunder op de over- de. In het Natura2000 beheerplan is kwaliteitsverbe- gang naar het beekdal mag een deel van het bos ver- tering voor dit habitattype als doelstelling opgenomen. dwijnen ten gunste van halfopen heideachtige vegeta- De uitkomst van het onderzoek zal bepalend zijn voor Bosrandontwikkeling met ruigte en struweel: ties. Hierdoor wordt de visuele verbinding met beekdal de beslissing wat we gaan doen met de tankgracht. Dood hout en gevarieerde ondergroei met varens in het Noordlaarderbos belangrijk voor vlinders en insecten

Visie 36 Visie 37 Voor kinderen wil Natuurmonumenten op verschillen- de punten langs de wandelroute eenvoudige speelmo- gelijkheden creëren, bijvoorbeeld in de vorm van lig- gende boomstammen waarop geklommen kan worden en open zand bij het Heilig Bergje. Ook bij de inrichting van het Nieuwe Land kijken we nadrukkelijk naar de mogelijkheden voor kinderen, in samenwerking met de scholen in de omgeving.

Wandelen over de heide van De Vijftig Bunder mogelijkheid om de oude karrensporen in het Noord- tertse weg grenzend aan de natuurgebieden zouden NIVON-huis “De Hondsrug”: gastvrij onderkomen voor wandelaars en groepen laarderbos beter zichtbaar te maken. Ook onderzoeken we graag zien dat deze autoluw worden en dat er een we de mogelijkheid om de erosiegeul in het zuidelijk snelheidsbeperking gaat gelden, dus alleen gebruik deel van het Noordlaarderbos herkenbaar te maken door aanwonenden en maximaal 30 kilometer per uur. Landschapsbehoud en -herstel op de es door de laagte open te kappen. Verder kijken we of er Voor het agrarisch gebied van de Noordlaarder es pleit mogelijkheden zijn om de raatakkerstructuur van het Meer mogelijkheden voor beleving door verschillende Natuurmonumenten voor een beleid dat gericht is op Celtic field-complex in de Vijftig Bunder ‘beleefbaar’ te gebruikersgroepen behoud en herstel van het cultuurhistorische landschap, maken. We behouden de houtwallen in het Noordlaar- Steeds meer mensen hebben belangstelling voor zonder verdere schaalvergroting en met meer ruimte derbos, de laanstructuur in het bos en de kleinschalige cultuurhistorie en landschapsgeschiedenis. Het plan- voor verbrede landbouw. Daarbij haalt de boer een ontginningen aan de Duinweg en de Pollse weg. gebied biedt bij uitstek kansen om de geschiedenis van Op ontdekkingstocht in het bos deel van zijn inkomsten uit productie, en een deel bij- Behoud van de tankgracht op de Vijftig Bunder in de het landschap en de daarmee vervlochten bewonings- voorbeeld uit het uitvoeren van diensten op het gebied huidige vorm is uit cultuurhistorisch oogpunt gewenst, geschiedenis te beleven. Mogelijkheden hiervoor zijn Kwaliteitsimpuls Nieuwe Land van natuur- en landschapsbeheer. Natuurmonumenten maar waarschijnlijk in strijd met een van de belangrijk- onder andere wandelroutes waarbij via de smartphone Het graslandperceel Nieuwe Land ligt in een laagte die ondersteunt de in het Landschapsontwikkelingsplan ste natuurdoelen voor het gebied, behoud en ontwik- informatie opgevraagd kan worden, een folder met een door de Duinweg wordt doorsneden. Natuur- Tynaarlo uitgesproken wens om de kwaliteit van de keling van vochtige heide. Onderzoek naar de verdro- informatieve rondwandeling die op verschillende pun- monumenten wil deze laagte een kwaliteitsimpuls veentjes op de es te verbeteren, onder meer door het gende werking zal bepalen hoe we met de tankgracht ten in het gebied te verkrijgen is, en excursies onder geven. Te denken valt aan uitbreiding van de aanwe- instellen van bufferzones. Samen met betrokkenen in omgaan; zie ook de tekst over het doel ‘Robuuster deskundige begeleiding. In het gebied willen we samen zige poel tot een groter, permanent watervoerend de streek willen we er bij de provincie Drenthe voor ij- maken van de heide’ in het voorgaande. met vrijwilligers een cultuurhistorische wandelroute ven, dat een geschikt biotoop vormt voor onder meer veren dat er ook in het Drentse deel van het plangebied De aardkundige en cultuurhistorische elementen ontwikkelen. Voor het geven van excursies aan groe- libellen en kikkers. Na een verkennend bodemonder- subsidiemogelijkheden komen voor landschapsonder- bieden in onze ogen volop kansen om het gebied beter pen geïnteresseerden, schoolklassen en dergelijke wil- zoek willen we samen met de omgeving (NIVON-huis, houd, akkerflora- en akkervogelbeheer. Oprichting van beleefbaar en meer aansprekend te maken voor bezoe- len we proberen een pool van vrijwilligers uit de streek bewoners Duinweg) een inrichtingsplan maken. In de een collectief, dat een gezamenlijk voorstel (beheer- kers die meer willen dan alleen een boswandeling. bij elkaar te krijgen. Voor de opleiding en begeleiding nabijgelegen laagte in het bos gaan we de greppels plan) maakt voor landschapsonderhoud en beheer, is in willen we samenwerking zoeken met de organisatie tussen de rabatten dempen in combinatie met groepen- het nieuwe beleid een voorwaarde om dergelijke subsi- Meer rust voor natuur en gebruikers van het Geopark en het IVN Zuidlaren. kap. Het doel is door vernatting de lokale vochtgradiënt dies aan te kunnen vragen. Natuurmonumenten wil Wanneer binnenkort het beekdal van de Drentsche Aa Het Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder zijn gebie- in het bos te herstellen, waardoor hier een iets ander initiatieven op dit gebied ondersteunen, meedenken en is ingericht als natuurgebied en de agrarische functie is den voor rustzoekende wandelaars. Fietsers, ruiters bostype kan ontstaan met soorten als els en berk. haar kennis beschikbaar stellen. verdwenen, loopt de Westertse weg (het deel tussen en mountainbikers mogen geen gebruik maken van de Pollse weg en de Tolhuisweg) geheel door natuur- de bospaden. Voor ruiters is enige jaren geleden een Aankoop Wilde Veen Betere verbinding met andere natuurgebieden gebied en vervalt de ‘doorgaande’ verkeersfunctie. doorsteek mogelijk gemaakt van de Duinweg naar de Veilig stellen van het Natura2000-gebied het Wilde Natuurmonumenten ondersteunt het overheidsbeleid Daarom vindt Natuurmonumenten dat de weg vrij- Westertse weg via het Van Swinderenlaantje. Moun- Veen door aankoop en beheer is een belangrijke wens voor de Noordelijke Natte As, waarbij de lage en natte gemaakt kan worden van doorgaand gemotoriseerd tainbikers die door het bos rijden vormen een terugke- voor de komende periode. De natuurkwaliteit van dit gebieden in Noord-Nederland aan elkaar gekop- verkeer. Het betekent meer rust voor wandelaars, rende ergernis. Natuurmonumenten wil onderzoeken gebied kan sterk verbeterd worden door inrichtings- peld worden tot een robuuste laagveengordel. In het fietsers en ruiters en voor diersoorten als das en ree die of er in de omgeving behoefte is aan een aparte route maatregelen en goed beheer. Daarmee kan een bij- plangebied zijn het beekdal van de Drentsche Aa en de pendelen tussen het beekdal en de hogere gronden. voor mountainbikers, zodat de verschillende gebrui- zondere natuurgradiënt en verbinding tussen de Vijftig Besloten Venen belangrijke elementen in deze verbin- Voor de Pollse weg en de overige delen van de Wes- kersgroepen beter gescheiden kunnen worden. Bunder en het beekdal worden gerealiseerd. ding. Binnen de verbinding vormen het Noordlaarder-

Visie 38 Visie 39 bos en de Vijftig Bunder een droge en voedselarme ders, en agrariërs en hobbyboeren op de es. Natuur- component op de flank van de Hondsrug. monumenten werkt in dit gebied al veel samen met vrijwilligers, vooral bij de monitoring van planten en Meer samenwerking met de omgeving dieren in het natuurgebied. Wij willen ook graag een De waarden van het natuurgebied en van het land- pool van vrijwilligers uit de streek vormen die excursies schap in ruime zin kunnen alleen behouden blijven geven, waarbij naast de natuur ook het landschap en de als er ook voldoende draagvlak en betrokkenheid is cultuurhistorie centraal staan. In de communicatie met in de omgeving. Natuurmonumenten wil door meer de omgeving kan een Facebookpagina van het gebied samenwerking te zoeken met de omgeving werken aan een belangrijke rol spelen. Natuurmonumenten gaat versterking het draagvlak voor natuur en behoud van deze ontwikkelen en een vrijwilliger zoeken om de 4 Beheer landschap. We zoeken samenwerking met recreatie- pagina actueel te houden. Geïnteresseerden kunnen op en horecaondernemers – waaronder de Blankehoeve, deze wijze informatie vinden en met elkaar delen. het Nivon-huis ‘De Hondsrug’ en de Veenhorst – om In dit hoofdstuk beschrijven we de belangrijkste om de diversiteit van het bos te bevorderen. Daarbij het gebied te promoten en bezoekers te wijzen op de De plannen en ambities op het gebied van de natuur in beheermaatregelen die we in de visieperiode wil- gebruiken we autochtoon plantmateriaal. bijzondere aspecten en de mogelijkheden voor wande- deze visie zijn in lijn met de provinciale natuurdoelen len nemen om de doelen uit het vorige hoofdstuk te Het dunnen van de stukken naaldbos zoals in de afge- lingen en fietstochten. (beheertypen) en de Natura2000-doelen. Op het punt realiseren. Voor uitwerking op kaart en planning zie lopen periode is gebeurd, leidt tot eentonig naaldbos van de mogelijkheden voor landschapsonderhoud en bijlagen 9, 10 & 11. met weinig variatie. Ook voor deze stukken is groepen- Bij het beheer zoekt Natuurmonumenten samenwer- agrarisch natuurbeheer in Drenthe ligt er een opgave kap een betere aanpak om meer variatie in soorten en king met Staatsbosbeheer, particuliere natuurbeheer- om dit in lijn te brengen met het Groningse beleid. structuur te bereiken, waarbij vervolgbeheer nodig is Natuurbeheer om verjonging van sterk uitzaaiende soorten als lariks en Douglas terug te dringen. In de laatste overgebleven Noordlaarderbos naaldboskern grijpen we niet meer in. Hier willen we Het Noordlaarderbos is een nog relatief jong bos met de bijzondere waarden van het naaldbos voor vogels en een kleine oppervlakte en weinig natuurlijke dyna- paddenstoelen behouden. miek. Om de doelstelling structuurrijk en gevarieerd Waar bomen door natuurlijke oorzaken doodgaan, blij- bos te bereiken is ingrijpen van tijd tot tijd nodig. In de ven ze achter in het bos. Bij boskap blijft een substan- afgelopen jaren hebben we ervaring opgedaan met het tieel deel van het gekapte hout liggen en bootsen we maken van open plekken (groepenkap) in het bos, om windworp na door een deel van de bomen om te du- zo de variatie in leeftijdopbouw te bevorderen door wen of te trekken, waardoor een natuurlijk gat ontstaat spontane verjonging. In de komende periode zetten we en de boom een wortelkluit behoudt. Staand dood hout dit kleinschalige bosbeheer voort. De tijdelijke open kan ook bereikt worden door het ringen van bomen. In plekken – gemiddeld twee à drie keer boomlengte – het gehele bos streven we naar per hectare tenminste hebben ook een belangrijke rol in het bosecosysteem: tien dode bomen van tenminste 30 centimeter dik. Op kapvlakten zijn door hun gevarieerde, structuurrijke plekken waar de veiligheid in het geding is, zoals langs ruigtevegetatie belangrijk voor vlinders, insecten en wandelpaden, verwijderen we dood hout. Wel streven bosvogels. Kleinschalige afwisseling tussen open en we naar enkele dikke stammen langs de wandelroute, gesloten bos levert een hoge diversiteit op. We streven die de rijkdom van dood hout (mossen, paddenstoelen) naar minimaal 15 hectare open plek (10 hectare per- kunnen laten zien en als speelaanleiding voor kinderen manent grasland en heide en 5 hectare tijdelijke open kunnen dienen of als zitgelegenheid voor bezoekers. plekken) in het bos in elke willekeurige periode. Dit betekent dat we eenmaal in de acht à tien jaar ingrij- Oprukken van de Amerikaanse vogelkers vormt een pen, afhankelijk van de snelheid waarmee zich op de bedreiging voor de doelstellingen. Omdat het Noord- bestaande open plekken weer bos ontwikkelt. laarderbos relatief geïsoleerd ligt, is de verspreiding Hoewel we de bosverjonging zoveel mogelijk spon- van deze soort nog niet uit de hand gelopen en is het taan willen laten verlopen, planten we op beperkte goed mogelijk deze terug te dringen en onder contro- schaal op de open plekken kleine bronpopulaties aan le te houden. Daarbij dient de bosstructuurkartering Figuur 6: Besloten Venen: belangrijke schakel in de Robuuste laagveengordel Noord Drenthe (uit “Een Groene Kijk op een duurzame ruimtelijke ontwikkeling”, visie van de natuurorganisaties in Drenthe). van soorten als hazelaar, wintereik, linde en haagbeuk van 2012 als nulmeting. Waar we open plekken gaan

Visie 40 Beheer 41 creëren, verwijderen we voorafgaand aan de kap alle vlinders en insecten behouden. We breiden de open op de lagere, periodiek vochtige delen bloemrijke kam- lige akker, is de afgelopen periode beheerd als winter- zaadbomen rond de toekomstige kapvlakte. Met ver- plek geleidelijk iets uit door de bosrand wat verder grasweide met soorten als veldzuring, pinksterbloem weide voor de Schotse Hooglanders die in het zomer- volgbeheer houden we de open plekken ‘schoon’. Als terug te zetten. Behalve om de open plek te behouden en scherpe boterbloem. Op de graslanden in het bos seizoen grazen op de Vijftig Bunder. Dit voegt weinig het probleem zich toch doet gelden, kan aanplant van dienen de maatregelen ook om het Heilig Bergje beter (Polkampen en Lange akkers) zetten we de zomer- toe en in de komende periode gaan we experimenteren bijvoorbeeld hazelaar helpen om op open plekken vo- tot zijn recht laten komen en de belevingswaarde van begrazing met runderen voort. De percelen krijgen een met winterbegrazing op de heide en een meer intensie- gelkers terug te dringen. Ook op andere plekken halen deze bijzondere plek voor bezoekers te vergroten. lichte onderhoudsbemesting. Het zuidelijke graslandje ve zomerbegrazing van het grasland. Verschraling blijft we zaadbomen weg. aan de Duinweg wordt extensief begraasd, zodat een de voornaamste doelstelling voor dit graslandperceel, De populatie van de reuzenbalsemien willen we in De overgangen naar de graslandjes worden in het structuurrijk graslandje ontstaat. met als ambitie op langere termijn droog schraalland enkele jaren reduceren tot nul planten. In principe is dit Noordlaarderbos in de regel gevormd door wallicha- met soorten als tormentil, liggend walstro, muizenoor mogelijk, omdat de zaden van reuzenbalsemien maar men. De rasters zijn in het verleden ongeveer een me- De Vijftig Bunder en grasklokje. De verschraling gaat langzaam, al is de achttien maanden kiemkrachtig blijven. Consequent ter het grasland in geplaatst zodat er een zoomvegetatie We vergroten de heide van de Vijftig Bunder door op structuur van de vegetatie in de loop van de tijd wel jaarlijks verwijderen van bloeiende planten en kiem- kan ontstaan met bramen en ruigte. Dit heeft goede een aantal plekken het bos terug te zetten. Dit doen veel opener geworden en heeft het perceel meer reliëf planten is de sleutel tot succes. resultaten opgeleverd en blijft ook in de komende we met name aan de noordzijde om de gewenste gekregen onder invloed van de begrazing en door de periode het beheer. Gefaseerd terugzetten van bramen verbinding met het Land van Malle Marie tot stand te aanwezigheid van mierennesten. Versnellen van het en struiken op het wallichaam kan van tijd tot tijd nodig brengen, en aan de westkant om de overgang naar het proces door bijvoorbeeld ondiep plaggen is slechts zeer zijn als de rasters overgroeid dreigen te raken. beekdal te accentueren. beperkt mogelijk vanwege de archeologische bescher- De uitbreiding van de heide gaat onvermijdelijk ten ming. Mogelijkheden zijn vooral aanvullend maaien In beperkte mate is versterking van bosranden mogelijk koste van de oppervlakte bos. Het oude eikenbos aan en/of drukbegrazing, waarbij het belangrijk is het re- langs open plekken in het bos (heide Heilig Bergje, de oostkant van het gebied, een van de aangewezen liëf te ontzien. Bodemchemisch onderzoek is gewenst Hertenkamp, bij de ‘flesvijver’ en op enkele plekken Natura2000-habitattypen, blijft in stand. Wel verwij- om de uitgangspositie goed in beeld te brengen en het langs de hoofdpaden). Dit heeft vooral zin op zonnige deren we regelmatig opslag op de overgang naar de juiste maatregelenpakket in te kunnen zetten. Bij wijze warme plekken die op de zuidkant gericht zijn. Langs heide. van proef willen we eenmalig grote ratelaar (een half- de zuidrand van het bos maakt een wal met aangren- De heide wordt jaarlijks begraasd door runderen, even- parasitaire plant) uitzaaien om een opener grasmat te zend wandelpad een mooie bosrandontwikkeling tueel aangevuld met paarden. De dichtheid aan grazers krijgen, waarin doelsoorten zich gemakkelijker kunnen onmogelijk. Hier kiezen we ervoor de bosrand in het varieert: periodes van lichte overbegrazing wisselen we vestigen. aangrenzende grasland te realiseren door struweel en af met periodes waarin de begrazing minder intensief Groepenkap in het Noordlaarderbos opslag uit te rasteren. Voor de graslandjes in en bij het is. Dit cyclische graasbeheer bevordert een afwisselen- bos streven we een schrale, structuurrijke grasland- de structuur in hoogte en dichtheid van de heide, geeft Naast de tijdelijke kapvlakten zijn er enkele locaties vegetatie na, geschikt als leefgebied voor vlinders en bloeiende planten de kans om af en toe zaad te zetten in het bos die permanent opengehouden worden: de bloembezoekende insecten en als foerageergebied en is gunstig voor diverse diergroepen, zoals vlinders Hertenkamp en het droge heideveldje bij het Heilig voor de das. De doelen zijn: op de hogere delen schrale en reptielen. Wordt de begrazing te extensief, dan zal Bergje. Ook deze open ruimten zijn belangrijk voor kamgrasvegetatie met soorten als muizenoor, al gauw opslag van berk en den de kop opsteken. In allerlei organismen en vergroten de diversiteit. De Her- biggenkruid, gewoon struisgras en gewoon reukgras; kleine, gefragmenteerde heidegebieden blijft het een tenkamp is de afgelopen jaren niet meer gemaaid. De kwestie van vinger aan de pols houden en van jaar tot vegetatie verruigt niet sterk, maar blijft onder invloed jaar bijsturen. van begrazing door reeën redelijk stabiel. Het extensie- Voor verschillende soorten voeren we soortgericht be- ve beheer zetten we voort: dichtgroeien van de open heer uit onder het motto ‘een beetje rommelen is goed plek voorkomen we door af en toe de opslag te ver- voor de heide’. In de natte heide plaggen we regelma- wijderen en de bosrand terug te zetten, aangevuld met tig kleinschalig om de klokjesgentiaan te behouden. In Extensief begraasd grasland gefaseerd maaien (één keer per drie jaar) om sterke de droge heide wordt geplagd en bekalkt of beleemd vervilting te voorkomen. om valkruid te behouden. Om de bloeiende planten Land van Malle Marie en schietbaan Voor het heideveldje bij het Heilig Bergje is een flinke zaad te laten zetten rasteren we de groeiplekken van Het Land van Malle Marie en de schietbaan worden inhaalslag nodig om opslag van Amerikaanse vogel- valkruid, samen met de groeiplek van gevlekte orchis, samen met de graslandjes bij het voormalige bos- kers, berk en vuilboom te verwijderen. Om herstel van tijdelijk uit. Plaggen is ook bewezen succesvol voor het wachtershuis als een eenheid begraasd. De graasdruk de heide te bevorderen brengen we heideplagsel van behoud van klein warkruid in het gebied. moet hier gemiddeld wat hoger liggen dan in de oude de Vijftig Bunder op. Met deze herstelmaatregelen heidekern om de opslag van boompjes op de afge- blijft een belangrijk biotoop voor warmteminnende Graslandjes in het bos Het grasland waar de Celtic Fields liggen, een voorma- graven delen in toom te houden. Ook hier kiezen we

Beheer 42 Beheer 43 voor cyclisch begrazingsbeheer, waarin perioden van gaan we de komende periode intensiever beheren. karrensporen ter plekke weer zichtbaar geworden. maken. De wal langs de camping gaat geleidelijk op in intensieve begrazing worden afgewisseld met minder Gebruik van permanente of tijdelijke rasters maakt Op de open heide van de Vijftig Bunder zijn de karren- de brede houtsingel die ontstaat door de aangeplante intensieve jaren. De aanvullende beheersmaatregelen beheer met schapen of runderen mogelijk, waardoor sporen goed zichtbaar en beleefbaar voor bezoekers. bomen en struiken langs de rand van het grasland. De verschillen per deelgebied. de historische vorm van de ontginning beter behouden Ze lopen ook door in het Noordlaarderbos, waar ze ech- wal zal op termijn verdwijnen als zichtbaar landschap- De kwaliteit van de vegetatie op de schietbaan staat on- blijft. De beide poelen knappen we op. ter nauwelijks opvallen in het reliëfrijke en met bos be- selement. der druk door verzuring van de toplaag van de bodem groeide terrein. Een historisch-geografische werkgroep en vervilting van de vegetatie. Maaien, kleinschalig van vrijwilligers onder begeleiding van de provinciaal Lanenstructuur Noordlaarderbos plaggen met bekalking en tijdelijke drukbegrazing zijn Beheer cultuurhistorische elementen archeoloog probeert het tracé zo goed mogelijk in kaart De drie hoofdlanen Pollse weg, Keizerslaan en Van maatregelen die hier positief kunnen werken, waarbij te brengen met behulp van bodemboringen. Afhankelijk Swinderenlaan hebben en krijgen geen actief laan- we bestaande populaties van kritische soorten moeten Grafheuvels van de uitkomsten van het onderzoek zullen we bekijken beheer. Uiteraard vindt wel regelmatig systematische ontzien. De grafheuvels op het terrein van Natuurmonumenten of we ook in het bos (delen van) het tracé weer zichtbaar boomcontrole plaats in verband met de veiligheid voor In het Land van Malle Marie lijkt ondiep plaggen zijn recent weer beleefbaar gemaakt voor bezoekers kunnen maken, bijvoorbeeld in combinatie met een ruiters en wandelaars. Geleidelijk aan zullen delen van (inclusief bekalken) van de meest voedselrijke delen door de opslag te verwijderen en omringende bomen historisch-archeologische wandelroute. de laan uitvallen. Nieuwe aanplant van laanbomen is in de aangewezen manier om verschraling te bevorderen, te kappen. Ze zijn vanaf de wandelpaden nu goed te een situatie met gesloten bos niet goed mogelijk omdat verzuring van de toplaag tegen te gaan en gunstige zien. De grafheuvels moeten jaarlijks met de bosmaaier Heilig Bergje er te weinig licht is. De lanen mogen dus geleidelijk omstandigheden te creëren voor de kieming van kri- vrijgehouden worden van ruigte en opslag. Om Het Heilig Bergje te behouden is een opknapbeurt opgaan in het naastliggende bos, maar het cultuur- tische soorten. Ook hier willen we bij wijze van proef gewenst. Het herstelproject kan in samenhang met het historische patroon van de rechte lijnen, dwars op de eenmalig de halfparasiet grote ratelaar uitzaaien om de Celtic fields herstel van het aangrenzende heideterreintje aangepakt Duinweg, zal zichtbaar blijven. openheid van de grasmat te bevorderen. Aanvullend De Celtic fields op de Vijftig Bunder zijn in het veld worden. We herstellen de karakteristieke druppelvorm zullen we de delen met nog een dichte en hoge grasve- niet te zien. Alleen op een gedetailleerde hoogte- van het Heilig Bergje door op de sterk geërodeerde Flesvijver getatie ’s zomers moeten maaien. Vanwege de aanwe- kaart of een luchtfoto valt de bijzondere structuur op. zuidpunt nieuw zand aan te brengen, afgedekt met Om de bijzondere vorm van deze gegraven plas goed zigheid van bruine vuurvlinder en groentje moeten we Archeologen wijzen herstel van de akkerwalletjes in plaggen. Een deel van de spontane opslag op en rond uit te laten komen houden we een strook van ongeveer de maatregelen kleinschalig in ruimte en tijd uitvoeren. het veld af, want dit leidt tot verdere bodemverstoring, het bergje halen we weg, zodat de beeldbepalende 8 meter rondom vrij van opslag. Ook hier is bodemchemisch onderzoek gewenst om waardoor het bodemarchief wordt aangetast. Natuur- grove dennen meer ruimte krijgen. het juiste maatregelenpakket te kunnen kiezen. monumenten wil bekijken hoe we op een andere wijze Ritsen In het afgegraven deel van het Land van Malle Marie de sporen voor de bezoeker zichtbaar kunnen maken, Ontginningen Duinweg en Pollse weg De ritsen zijn nog herkenbaar aanwezig in het bos van blijft aanvullende regelmatige bestrijding van berk en bijvoorbeeld via digitale informatie. De cultuurhistorisch interessante voorbeelden van de Vijftig Bunder, op de heide en in het zuidelijk deel van els noodzakelijk. Verspreid voorkomende opslag en kleinschalige ontginningen aan de Pollse weg en aan de het Noordlaarderbos. De zichtbaarheid van de greppels struweel is geen probleem; het kan juist een toevoe- Karrensporen Duinweg willen we in de karakteristieke vorm behou- zal geleidelijk aan wat minder worden omdat de grep- ging zijn voor het begraasde gebied. Bij de grafheuvels ten zuiden van de Tolhuisweg is de den. Aan de Duinweg knappen we de poelen op en pels dichtgroeien of vol raken met blad en strooisel. De graslandjes bij het voormalige boswachtershuis dichtgegroeide heide open gekapt. Hierdoor zijn de rasteren we een houtsingel opnieuw uit. De grasland- Natuurmonumenten zal geen actief beheer voeren om jes blijven in de begrazing, maar worden aanvullend de greppels in het hele gebied in stand te houden. Dit gemaaid. Bij een eventuele verkoop van het pand aan zou een intensief beheer vergen zonder duidelijke eco- de Pollse weg na het aflopen van de verhuur zullen logische meerwaarde. Wel is een optie dat we bijvoor- we in het erfpachtcontract voorwaarden opnemen om beeld in het kader van een cultuurhistorische wandel- het behoud van de ontginningsvorm te garanderen. route een klein deel zichtbaar houden voor het publiek. In samenwerking met een nieuwe eigenaar zullen we ook de mogelijkheden voor het herbouwen van de kapschuur onderzoeken.

Houtwallen We behouden de houtwallen in het Noordlaarderbos. Er vindt geen actief beheer plaats. Op de Vijftig Bunder mag de relatief jonge houtwal die het heideterrein scheidt van het grasland transparanter worden. We verwijderen pleksgewijs een deel van Honingzwammen de bomen om de landschappelijke openheid groter te Sporen van recent verleden: de tankgracht in De Vijftig Bunder

Beheer 44 Beheer 45 Sporen Tweede Wereldoorlog het gebied kunnen downloaden. Monitoring Het restant van de tankgracht in het Noordlaarderbos Het gebied ten noorden van de Pollse weg (Boerveld) Natuurmonumenten volgt de ontwikkeling van de na- grondwaterstanden gevolgd worden. Een deel van de maken we beter herkenbaar. Met een relatief kleine blijft een rustgebied voor dieren. tuurwaarden in het gebied nauwgezet. In het kader van monitoring wordt gedaan door vrijwilligers, die zo een ingreep, waarbij we bomen en opslag verwijderen, De bestaande bankjes blijven gehandhaafd, maar voor het subsidiestelsel natuur en landschap (SNL) en in het belangrijke bijdrage leveren aan het werk van Natuur- kunnen we de contouren herstellen, zodat de gracht nieuwe rustplekken kijken we naar de mogelijkheid kader van Natura2000 worden in opdracht van de pro- monumenten. In bijlage 12 is een overzicht opgeno- vanaf het wandelpad als een bijzonder element in het deze op een meer natuurlijke wijze in te passen, bij- vincies Groningen en Drenthe verschillende soortgroe- men van de monitoringinspanning en de frequentie. boslandschap zichtbaar is. voorbeeld in de vorm van liggende, afgeplatte boom- pen gevolgd, die mogelijk maken een goed beeld te De natuurmonitoring heeft tot doel om evaluatie van Hoe we met de tankgracht op de Vijftig Bunder om- stammen. krijgen van de kwaliteit van het gebied. Het betreft mo- het gevoerde natuurbeheer mogelijk te maken op basis gaan, hangt af van de uitkomsten van het onderzoek Bij de inrichting van het Nieuwe Land met een wat nitoring van broedvogels, planten, vlinders en sprink- van de verzamelde gegevens. Deze evaluatie vindt 1x naar het verdrogende effect op de heide, dat we in de grotere poel of plas is ook de mogelijkheid voor recre- hanen. Ook de structuurkenmerken van de bossen en per zes jaar plaats bij de zogenaamde kwaliteitstoets, komende jaren willen uitvoeren. atieve beleving een opgave, waarbij ook beleving door van de heidevegetaties worden gemonitoord, evenals waarbij het gebied onder de loep wordt genomen en Voor de overige, nauwelijks meer herkenbare spo- kinderen een plek moet krijgen. de vegetatie door middel van een vegetatiekartering. het beheer van de afgelopen periode wordt geëvalu- ren als loopgraven en schuttersputjes is een betere Als de koppeling tussen het Land van Malle Marie Daarnaast heeft Natuurmonumenten in het gebied De eerd. De toets kan leiden tot (kleine) bijstellingen en inventarisatie wenselijk. De historisch-geografische en de Vijftig Bunder tot stand komt, de Tolhuisweg Vijftig Bunder een hydrologisch meetnet, waarmee de verbeteringen in het beheer. werkgroep – een bestaande, actieve werkgroep van overgraasbaar wordt en de Westertse weg autoluw, vrijwilligers uit de omgeving – kan wellicht in de vormt de verharde Tolhuisweg een belangrijke toe- komende periode onderzoeken wat er nog aan waar- gangspoort tot het natuurgebied. In het kader van de devolle sporen aanwezig is, waarna we een afweging plannen om de weg overgraasbaar te maken zullen kunnen maken om elementen te herstellen of zichtbaar we de recreatieve belangen, zoals de toegankelijkheid te maken. voor ruiters en aangespannen wagens en de aanleg van een parkeerplaats bij het startpunt van wandelroutes, Schietbaan met kogelvanger meenemen. We nemen het initiatief voor het opstellen, Om de schietbaan als herkenbaar element in stand samen met de omwonenden, gemeente en belangheb- te houden is behoud van de langgerekte houtwallen, benden, van een integraal plan waarin al deze aspecten die als coulissen de vorm van de schietbaan bepalen, worden uitgewerkt. Op korte termijn zetten we alvast gewenst. De houtwal op de grens met het land van de ontwikkeling van de archeologisch-cultuurhistori- Malle Marie rasteren we daarom opnieuw uit. Daarbij sche wandelroute door Noordlaarderbos en de Vijftig blijft een doorgang intact, zodat de grazers wel op de Bunder in gang. schietbaan kunnen blijven komen. Ook houden we de kogelvanger vrij van opslag. Betreding van de kogel- vanger door bezoekers en gebruik als speelplek door kinderen zien we niet als probleem, maar draagt bij aan het openhouden van de plek.

Beheer recreatieve voorzieningen

De huidige padenstructuur blijft ongewijzigd. We onderzoeken of de aanleg van een aparte mountain- bikeroute wenselijk en mogelijk is. De bestaande Fietsen: een aantrekkelijke manier om het landschap te beleven doorsteek voor ruiters via de van Swinderenlaan door het Noordlaarderbos voldoet aan de behoefte en blijft Beheer gebouwen gehandhaafd. De afwatering van dit pad verbeteren we Als de verhuurde woning aan de Pollse weg vrijkomst door regelmatig de greppels te schonen. De overige zal Natuurmonumenten deze in erfpacht verkopen met paden in het bos blijven niet toegankelijk voor ruiters. de verplichting het karakter van de kleinschalige ont- We verbeteren de bestaande entree aan de Pollse weg ginning in stand te houden. Natuurmonumenten gaat en actualiseren het paneel, zodat bezoekers hier ook onderzoeken of de herbouw van het zomerhuisje op de met de smartphone wandelingen en informatie over Goldberg mogelijk is met verkoop in erfpacht.

Beheer 46 Beheer 47 Lijst van deelnemers aan de klankbordgroep: Literatuur

Albada, M. van, 2006. Vijfduizend jaar overleven op de rand van de Hondsrug. Kroniek van een streekje in Mevr. F. Afman-Postma Zuidlaren Midlaren. Groningen. Marian van Albada Midlaren Anonymus, 2007. Noordlaren, dorpsontwikkelingsplan. Noordlaren. Erik Bergsma Midlaren Boosten, M. en M. van Benthem. “Herstel van historische boselementen op de Veluwe”. in De Levende Natuur, Annet Boekel Noordlaren november 2011, p. 225 e.v. Gerard Boekel Noordlaren Bosch Slabbers, 2005. Dorpsomgevingsplan Noordlaren. Den Haag. Alof Boer Zuidlaren Bosch Slabbers, Enno Zuidema Stedebouw, DAAD architecten, 2004. Landschapsontwikkelingsplan Haren. Willem Bok Groningen Bruin, J. de, 2013. Broedvogels van het Noordlaarderbos 2012. Ineke Boland Noordlaren Bruin, O. de, 1977. De zeggen in het stroomgebied van de Drentsche Aa: deel 1: landschap en vegetatie. Philip Boucher Midlaren DLG/SBB, 2013. Natura2000 beheerplan Drentsche Aa (in prep.) Marjan Giebels Midlaren H+N+S Landschapsarchitecten, 2009. Structuurvisie. Landschapsontwikkelingsplan Tynaarlo. Fred Hemmes Noordlaren Grontmij, 2007. Waterplan Haren. Drachten Pieter den Hengst Midlaren Hoekstra, G., Swierstra, P. en K. de Witt, 1976. Het “Wilde Veen” en omgeving. Haren. Jannus Kalfsbeek Zuidlaren Kempe, M.,1989. Noordlaarderbos en Vijftig Bunder: beheersplan. ’s-Graveland. Roeleke Ketelaar Midlaren Kreetz, R., Douwes, R., [et al.], 2007. Noordlaarderbos: kwaliteitstoets Natuurbeheer 2007. Wim Peters Midlaren Milieu Federatie Drenthe, 2009. Een Groene Kijk op een duurzame ruimtelijke ontwikkeling. Ria Rolf Noordlaren Visie natuurorganisaties Drenthe. Ingrid Schenk Noordlaren Mietes, E., Grievink, M.G.J., R.R. Datema, 2009. Beschrijving van de bestaande toestand van de archeologische Dick Schoppers Zuidlaren complexen in de terreinen van Vereniging Natuurmonumenten: Deel 1: regio Groningen, Friesland en Noord-Dren- the. Amersfoort. Popken, R., Snip, M., 2000. Flora en fauna inventarisatie Noordlaarderbos en Vijftig Bunder 1999. Leden van de districtscommissie Groningen van Natuurmonumenten: Spek, T., 2004. Het Drentse esdorpenlandschap. Een historisch-geografische studie. Piet van Dijk Strootman Landschapsarchitecten, 2004. Landschapsvisie Drentsche Aa. Pieter Boomsma Tonckens, J. & P.M. Wijkel, 2012. Bosstructuurkartering Noordlaarderbos en de Vijftig Bunder. Verbelco BV, 2008. Evaluatie hydrologisch meetnet Noordlaarderbos en Vijftig Bunder

Websites: www.hetverhaalvanGroningen.nl www.natuurplatform-Drentsche-Aa.nl www.natuurmonumenten.nl

Klankbordgroep 48 Literatuur 49 Bijlagen

50 Bijlagen 51 226000 228000 230000 232000 234000 236000 238000 240000 242000 244000 246000 248000 250000 (Natuurreservaat) Zuiveringsinst Acht 41 Sandebuur De Waalborg Zanddijk Slakkeneiland Rengersbrug Gd Westerbroekstermadepolder 90 13 215 196 2 216 Nieuwe 217 Peizerdi 6 Oosterhaar Foxholster Foxham A7 218 Gd 4 Sl Energieweg Pl 12 E22 Polder de Peizer- 14 Pl 15 Pl 14 Korte Bolmert k j Pl 13 Pl 16 Het Park i Zwedenbrug Kielsterdiep De Bulten d Zuidermade i De Biks o Gemeente Gemeente Paterwoldermeer o Werven 42 N372 Koelands

gouwe Woldzigt Sloot (Zomerpeil -0.8, winterpeil -0.9) rh Sappemeer Sap Roderwolde Nieuwe Weering Broekenweering de Gem(Gemeentehuis Tynaarlo te Zuidlaren) oor 2 l N 91 N385 dde N860 Foxhol Hoornsedijk Dre (Gemeentehuis te Roden) nt Kruiskamp Maarwold sc meer Schipsloot 4 Pl 22 h N386 Sl 38 e Zanddijk ’t Elsburger onland Heemstede 70 k Golt booren IJsbaan Weeringsbroeken (Natuurreservaat) j Sandebuur i Hellingmade 2 Felland d Drentse Aa i drift G1 o o Tolhuis Gouwe De Haar h Ebelsmade 92 Schipsloot der Sl ui Martenshoek Boswijk 576000 IJsbaan Z 576000 De Lijte Werkplaats NS Kloostermade en Eeldermaden 195 94 Stenhorstdijk Kluivings j k 93 Het natuurlijke landschap Paterswolde x idi drustlaan Z o Diep Eldersveld Schelfhorst bos 19 uide r ho Trafostation 95 Wou Polder Wolddeelen Kropswolderbuitenpolder Polder Kropswolde 96 N861 Onnerpolder De Hoop 97 B3 (Km) 98 Polder Zuidermaden Uitzichttoren Oostpolder Hoogezand-Sappemeer Het (Gemeentehuis te Hoogezand) Stenhorsten Peizerwold ntse Dijk Kropswolde Zuiderpark Foxwolde x Scharlaken 3 Burg van Royenstraat Hoogezand De Kleibosch Dre het Oosterland Pl 21 bos De Alekamp Onnen Gemeente Haren Kleinemeer Rodervaart B2 Aardgaslocatie De Wester Polder de Waker B3 veen e Groeve Noordbroekstukken 5 Beelestukken D2 69 Gorechtpark Dobben Wolddijk G2 te Noordlaren De Vosholen Woudrust Boterdijk 2 Gorecht IJsbaan x Friesche Veen Sassenhein Nieuw Woelwijck Welgelegen Landlust Gd x Friesche Br en Sl Borgercom Gd Polder 4 Sassenhein D3 Achterste Voorveld Veen 194 Westerpolder Drentsche de Kleibos Wolddijk Marsen D3 Onnen Kropswolder Gorechtpark x B2 Sl Nieuw Woelwijck Polder ± De Eekhof Westerveen Johannahoeve Waesingeweg Peizerwold Sl het Oosterland 2 pagniesterdiep Wold Vennebroek Pompstation weg Foxwolde A28 x Haarveense Westerbroek schipsloot E232 De Berken

E D3 Koelandssteeg Dijk P4 e buitenpolder Kooikampen l De Braak Eelder Noorddijk d D3 De Dobbe Drentse Dijk Pl 20 Onner Woldwijck e Hoogezand Roderwolderweg Tichelwerk r Polder 4 d sloot de Nijverheid Adr Nieuwe P4 i P4 Tolhuis IJsbaan e P4 Recreatiepark p De Marsch x Polder 68 Esweg Meerwijck Gd N372 Broek Onnerpolder B8 Strandweg 9 Jachtlust D3 Di Kropswolde Moleneind De Marsen Witte Molen Gem Haren wegen Zwarte Made D2 ’t Hemrik sloot Zuiddijk Paterswolde Man ep Polder Diep Tolhuis 7 P4 Br en Sl Peize P4 9 Jachthaven Dwazzie P4 Roderweg stukken B3 Gd Kooikamp Drevenbos Borgerheerd de Peizer- en Eeldermaden Gd Wm 574000 8 Lemferdinge Oude Aa Klein Scheveningen 574000 2 Imkerhof 3 Bitseveld Huis de Duinen Glimmen Quintusbos polder Jachthaven Snegelsloot Elzenhof Waterdijk Eendrachtsbrug De Bulten Onner esch Koelanden Meerweg Polder Kleinemeer en dijk P4 D3 Polder Kropswolde 9 elm er Oude Gemeente Noordenveld H D1 Glimmer (Gemeentehuis te Roden) Kalkwijk Holthuizen Polder Lappenvoort De Rietzoom Snegelstukken B8 Osdijk Oude Paardendijk Lage Stuk Hooge Pl 19 5 2 Borgercompagnie Lindehof made Molensloot Klunder -veen P4 De Waker Rustplaats Velddijk De Pol Ter Hansauwe Veld Glimmen Woldweg 28 Sluisweg Golfterrein Buinings D2 67 De Leine Po Burg Legroweg Vosbergen Zuidveld G1 D2 Hoge Appelbergen Peizerdiep Middelhorst Huis te Oud- kampen Glimmen Glimmermade 10 Holthuizen Westerdijk Oostpolder Roden Weehorst Scharenhulse Dijk Vossegatsweg Spierveen P4 Borgstee 192 P4 Witte x G1 2 Borgercompagnie Westkant Nieuwe 4 De Paardestal P4 Pl 19 Kroon Domein Grote Rietweg Leemwegmet Sl 27 No Hereweg Hooghout B6 Gd De Weehorst laan Westerhorn Glimmer Leinwijk weg D1 Havezathe ord Gemeente Hoogezand-Sappemeer Westerstukken Oosterbroek (Gemeentehuis te Hoogezand) Gem Bijlage 1 Veenskampen weg Bijlage 2 Polder Veldstukken - Will esch Altena Oostings Bunnerveense Es D3 rl oop Gemeente Haren erge Veldkampen Nieuwe Compagnie Sch sl De Spijker nb De Riet Br en Sl Pompstation Vogelzang Veendam

Winderweg Dr.Kuno van Dijk Stichting B6 Stee Henma ems 6 Diep De Leine Bongerd D1 Gd De Toekomst

Altena Rijksluchtvaartschool P4 kanaal G1 Boerlaan de Punt Kielsterdiep Eskampen 66 Toponiemen en ligging natuurgebieden De Streek Het natuurlijke landschap D1 D1 P4 N385

Oude Oude Kiekeveer B6 Manege Groningerpunt Lage Wolfsbarge Lula Weg Blankeweer Tolnerbosch Peizer Gp G1 P4 Zuidlaardermeer Groote Veld dijk G1 Zuiveringsinst Laan (Peil +0.6) Polder Wolfsbarge en Hem 191 Weg steeg Grote weg 5 Masloot Drentse Punt Borgercompagniester- Sterrebos Koe Weg 26 weg Br en Stuw stukken Zuideinde Pl 18 Kamp Compagnie 572000 Winderveld Mandelanden B8 572000 Velddijk 2 D Sl r D3 De Peppels Meerstukken Bloemenveiling e D3 Sterrenwacht Luchthaven n PollseBesloten Oosterloop t weg s Lieverse Weg Groningen c G1 N386 Nieuwe Compagnie s Mensingheweg Heide D3 h Golfterrein Beslotenveense Zuid Koebroek Lutske e G3 (Eelde) D2 laar Gorecht Klein Heidebloem D3 Kiel-Windeweer Turfweg 37 Aa P4 Venen Oorsprong der Begr pl N386 Borgstukken Polder de Vries 7 1 ’t Vout’nende Eelderdiep G1 weg Dennen Diep Blankenborch Zwarte Weg aan Kommersmaten gl Bongveen De Poll l a Veldkampen P4 Betija Weg ls P2 Noordlaren e 65 Vaartweg b Oude Hof ib Pollse he Zuurstukken Semslinie N962 Haze Woudrust K 2 zwarteweg singe sc weg

maten er B6 der

eservaat) v P4 G1 Meerlust dlaar weg Sl Zui 6 Achter ’t Bos Duinstraat Gruno P4 Hondsrug Lie 25 B2 190 Sl Westertse 7 Bunnerveen De Harden Pl 17 Kerkduinen Y Kielsterachterweg (Natuurreservaat) of d D3 e Lieverderbosch De Kibbelkoele r Noordlaarder- Semsweg 3 rs Bolhuisgat m D1 Noordveld De Punt Noordlaarder De Bloemert 4 a d Kalkwijksterdiep e D Noorsche Veld Noordesch We st De Semshoeve o Achter de Hor rp Vossenburg S1 esch De Kruierij s Vossenburg Klaplaan Sluis IV P4 s t N386 (Sch sl) Hunebed ra Noord esch Oosterveld Weg a E x t erl an bosch e 36 k De Eekhoorns Op ’t Olle Stee h Burchtweg Meerwijck eerse Bossen De Wilg o Huisakkers Kieviterij Palderse Weg o De Amshof Lieveren r Moespot De Elzen 2 n de n Bunnerveen s laan c 17 64 P4 h met e 8 24 Schaopskoel ’t Heiveen Polder Smit Kibbelslag Bunner esch Meerzicht ’t Nijestee Vredesheem Molenend RD Loop D3 D1 7 Zuid esch D1 Midlaren Elizahoeve Oostermo 2 Veenhorst Veenekamp Pl 16 189 weg N963

Br en Langwandveen Kanaaldijk Paasveen Weidehoeve Gd en P Venemakade

570000 Steen akker s 570000 eveer Gd Stuw IJsbaan zeweg Gemeente Tynaarlo Holtkamp P4 Vos Besloten Venen x Hunebedden Plankensloot (Gem huis te Zuidlaren) Bunnerveense WegGd De Hoogte Middelveen Noordma Hun Dorpsstraat Stuw De Drift Grote 108 ers

Hullig Gro weg Norgerweg Pompstation che Weg Esweg Oostermaden D2 nin Gd Vaart Vossenburg De Tip erveense Masloot Bunn 23 Okkenveen gers De Nijla Noordenveld Veenweg Runsloot A28 2 Diep Gd en Sl De Poll 36 D1 Katerveld ndse E232 traat Dijk Kerkweg Ooster Weg Noordenveld Heidehof G3 Huttenweg Schutsweg Noordlanden Lent Stuifgat Donderense D3 Tolhuisweg Groote Kappersbult voorts IJsbaan Groeveveld Borge 9 Achter ’t water Het Karrenstroeten Zwarte e Bongeveen Holveen Veldweg 63 P4 D3 8 Hondstong Havenkanaal N o o rd s tu k k e n Aaldersma rcompa Broekland Zuider esch De Vijftig Bunder Polise weg Noorderesch Runde of weg Weg De Kampen Burgvoort Sans rancune 2 G1 De Broeken Gemeente Noordenveld Duinweg 22 Leenakkers gniest Veen Yderholt (Gemeentehuis te Roden) Pl 15 188 Bultveen De Wachter Tusschenwater 107 Hun e

Bongveenweg rzwarteweg Noordlaarderes De Hullen S2 Sprookjeshof weg B5 B8 Osbroeks Bunnerveen P4 ze De Paardenkamp Noordlaren Osbroeken P4 P2 Sl Sl Kalkwijksterdiep Hondstongen Bouwlust Grijze Steen B8 Tienelsheem Zuiveringsinst De D1 (Recreatieoord) Knijp- Maandeweg Karrenstroeten Bulten IJsbaan Knijpe Lichtwerk weg Hullen S2 Sansum Scheperijen P4 P2 De Timp 8 Oos Kampweg P4 Dijkstukken 2 Zuidlaren De Horst Lieverse Achter Sl Wilde Veen ter Bongveen ’t Snikhuus Gemeente Tynaarlo P4 P4 Laarwoud Osbroeken Schuft Neijland Semslinie Onlandsdijk voortse (Gemeentehuis te Zuidlaren) Weelings Hoofdweg 13 21 Sluis III stukken 9 IJsbaan Noord Lange Aren Noordsche Eikenhoeve B9 D1 Broeken Oosterwaterweg (Sch sl) P4 62 Diep 106 Sl Sl Kielsterpomp Slotveen D3 Prins Bernhardhoeve maden Oosterweg weg Gemeente Tynaarlo Schaapkampenweg Waanershoes P4 Osbroeken Stijfveen Boekweitenveen Cultura Kweeklust P2 (Gem huis te Vries) Langaarse Pl 14 P4 B4 Manege Polder Kielsterpomp Veld P4 187 D2 Westerlanden P4 7 Noordlaarderbos D2 Dijk Weg Scheperijen Hermerbulten Nieuwe Roderweg 2 weg Langelo B9 x Hogerop 568000 D1 568000 epersstuk Br en Stuw N34 Kamp weg Bosch Spiekhullen G1 Osbroek Lage Oude Venen 12 en Vaart Parallelweg W P4 Zuid Weg weg G1 Zwijnmaden e 12 s S2 Zuurlanden Looakkers N386 t Aqualaren Koeslatten Gd e S1 Hillegjessloot Wildervankster Roeg r 105 S1 Lange Norger O d 20 o Elsbroeken ie Vredenburg Middenweg s t p P4 N386 Sl Sl Dennenkamp N858 e M Leemku hoorn Hooge Veld Zuursche rwa Aardgaslocatie te e G2 Aren rw e Weg Zwarte Lenten Heijveen Zuideresch g er Westerseweg weg Bella vista Oud-Annerveen Gp Ronde Veen 13 Dennenoord Koebroeken De Dijk Aardgaslocatie Bondweg P2 il De Walakker Kieldiep Achterste 11 De Brink x en Langaarveen Midlaren P5 P4 Zuidbroeken P4 61 weg Wester D2 Zonakkers Groningerstraat mp Zwarte Polder Akenveen Villapark Dijk N373 Akenveen 2 Westlaren Oude 2 x Schillen Landen Nieuwland Pl 13 B9 186 x Winkel Spekveen Achter het hout veen Doktersveen Frijen x S1 To lw 19 ’t Veenmeer 14 104 Broekdijk eg Weg 10 Dijk esch akkers Manege We dbo r e ek n Branten Huize Hobbeldonk B9 N386 Roeghoorn P4 B5 Grootveen Annerveenschekanaal Lunsk’n Stee Donderboerveld Roozand Stroeten Elsbroek Nieuwe D2 Molenwijk 11 Wierbroeken L u t ke 35 D2 Jardens Wies toe’t Kostersveen x Kleinveen Drentsche AaVoorste Welterberg Vriezerbrug 16 Kastelen akkers Pold met Roode met 18 Sl Duinenpad 17 103 e zand B ro e ke n G1 Zuid es rweg Oostervoortse Brug Echo Randweg Weg 15 Natuurbad Oude Veldweg Esstede Tolweg Tolbroeken Veld 9 x Zuid- Vriezerbrug P2 D2 Hunzedal Polder Annerveenschekanaal B2 Venige, matig voedselarme beekdalbodem (Natuurreservaat) Spijkerboor Esch pje De Stiep broeken veen D3 met loo S2 Jacobina dijk Okkenveen met Kogelbergs ser S1 Norgerberg Tolhuisweg Kornoeljehof 60 hoeve 2 G1 Grondmorenerug (gestuwde keileem) Nijslagen Annerkanaal

Weg Zeijerlaar Onlandweg veen Zeeg P4 Masloot Stukken P1 D3 Zwet met Pl 12 185 2 Langeloër duinen Roeghoornweg Kampweg Peester Laarhoeve Holtesch Vossenhol Zuidesch School Weg G3 Grondmorenevlakte (keileem) met Kwetternest Boonspolder of P4 Sl Koebroek steeg De Drentsche Aa Holle Drift 102 x Grote N P4 Tynaarlo Zeegser P2 Schuilingsoord B6 Hooilanden o 566000 Nyenhof Oosterduinen maden Loopstukken Fenix 566000 Den en Duin Edenhof P4 P1 Pingoruine (fluvio(peri)glaciaal, Brinkveen) S2 D3 B7 Ketterslooten o Smeer- P4 D3 S1 Oude Zwetten 10 8 B9 r d stukken B9 Hoge Sl Molenveen Noordsche Hunzehoeve Donderse - Noorder G3 Klavertje Vier W Schipborg D1 VriesHoge dekzandduinen (1,5-5Zuid m), dekzand’t Groene Veld D3 Dijk met Holtveen Vluchtheuvel i Siepelveen P5 Annerveensche Mond P1 l esch Nieuwe l venen Weg Oos Achterste e weg P4 P4 Annermoeras Ordel Grote S3 P4 Diep D2 Es weg Leiding 2 m D2 S3 Duinoord P5 Molenduinen ter D2 Dekzandwelvingen (< 1,5 m), dekzand D3 D1 Noordveen voor Negen Bergen landen Schipmeer Noordseveld De Vijftig Bunder Beb s De Borg Grafheuvels Paardebroeken k De Esch Nije Lange Slooten dijk Jarrens a Weide tsche Stukken S1 101 N858 B9 n Eibert Kymmelsberg Grafheuvels D3 (Verspoelde)a dekzandvlakte, dekzand,stroeten fluvio(peri)glaciaal zand S3 Buitenzorg a P2 S1 S1 Nieuw-Annerveen Veld Holten l 59 P2 Huttenhoeve Hooidijk Gemeente Aa en Hunze Diep Mooi Eenerstraat De Strubbenhof G1 (Gemeentehuis te Gieten) Noordsche Veld Ridder P4 Pl 11 B7 De Hunzenstede Zeegse B7 boors De S1 Hoge stuifzandduinen (1,5-12,5 m), stuifzand Witveen Annerstreek (Dierenhotel) 184 D2 S1 De Rietmuts Wester D3 ens P1 Zuider esch Aasvenen ijker De Kunststee Oosterveld P4 x De Strubben Sp 9 Sans-Souci B6 D3 Nijbrecht (Schietterrein) De Bulten Gd pad met Peester S2 Lage stuifzandduinen, stuifzand bosch Bolveentje Witteveen Hullen Grafheuvels noordloo D3 D4 De Bulten Fledders P4 ’t Veld S1 Boerdallen Hiltophoeve e S1 De Strubbe B4 j Bulten G2 D3 p S3 S1 Borgweg Gelveentje P4 B7 4 o D2 D1 Zeijermaden Eischenbroekveld o S2 P5 Ge l D3 esch Jubalihoeve D3 r e Duunsche Landen Norg Ooster e h S1 B9 gs S3 c S1 Peesterstraat e s P5

Hallekamp Eisenbroeken e g De Hunneborg Bijdorp Hunzeweg

Ontleend aan: Fysisch-geografische kaart Z r Km weilanden Bremheuvel De Galgenberg 100 o D3 P4

P2 b Mellendallen

De Tip p Anlo

Broekenloop i

h G1

Vriezerhoek G1 Vreeburg D3 c Annen Vierdelslanden

Zeijer Schapendrift Bonhagen Peest Alterra, Wageningen UR 2007 S met Schipborger N34 met Oosterweg S3 De Schipborg Onlanden B9 D2 Pl 10 58 S2 Kniphorstbosch De Woldenhoeve oort B8 G3 D2 v Esweg Asserstraat Loop P4 (Militair Oefenterrein) Zand 8 JagershofWilde Veen D2 S3 Peesterweg P2 183 P5 stroeten weg P5 Grafheuvels De Gloepen Gd

Heidenheim Loopje D3 G1 Anner groenlanden Norger Norgerhout Wester Mandeveld Vreeburg B9 P2 IJsbaan Sl met P4 S2 veen Zeijer 2 sche P4 Bultenstein G2 D3 Landgoed Bulten

sche sche B5 S1

564000 Breeland 564000 Grafheuvels Grafheuvels De Houtsnip P5 De Kruisweg Eexterveen

IJsbaan Oostersche Buusdallen Vossehol nbroek holt P2 D3 B7 De Schipborg Grafheuvels strubben P4 P4 Meeuwenplas De Zwaluw P5 Schaapdijk eldigerweg Noorderesch Taarlose Taarloo B9 P4 D3 Oos P4 D3 P5 Ee Zuidv Eische IJsbaan begrenzing Bosweg 99 Ruschenbroeken ter N373 P4 Westersche Achterste Veen mo Westervelde Veldweg Kerkpad P4 B9 Grafheuvels Weg Asserstraat Bollenveen P4 B9 Breevenen ersche A28 Diep Graf S1 Zuidesch Meesters Eischenbroeken S2 gebied in be- E232 D3 heuvels Leiding 3 D1 P5 P5 P2 eg veen P2 D3 De Burgvallen P5 Eexterweg De Hullen w Veld P2 B9 er Veld 57 Erica r t Pl 9 Oudemolen o Anloo o Mandeveld D1 B6 ë Loonen v Veldzicht 2 Boerveen P4 D3 r 182 d heer bij Natuur- D3 P5 n 7 D3 diepje Vaart a Gemeente Assen Oudemolense Brug B9 che Z Peesterveld Rosworld Linthorst Homanweg P2 D2 Kampakkers Vrieslanden Zonneheim D3 B9 Huize Ubbena ens P4 Ubbena G2 D1 Sl D3 B6 Gasterse Noordesch G1 monumenten Grootblok Grafheuvels Haverkampsveen Den Dollard Peesterweg P4 Boszicht demol Duinen Elzemaat Zui P2 Oosterdeen Kievitslanden of G3 Ou S2 P5 P5 Molenesch Dijk derstraat Ubbenase Oudemolense Weg Gd D2 Hunze Beukershaagje S2 S3 98 Zuidvelde Zeyerveld Weg D3 D3 S1 P2 D3 P2 Tonckensbosch Ziekenkampen B9 D3 G1 Anloo De Wissel Hooidijk Zuideresch Groote Veld De Wenakkers Russenlanden Oude P4 Nieuwlanden Zwienhemmen IJsbaan Sl P2 P4 Schaap venen met G2 Landen B2 D3 D3 Molenberg Oude Tonckens P2 P4 Hunebed P4 Wester Ubbena P4 Russemoor Dwarsdijk 56 deen bosch n Oude Landen Veldweg Zeijen G2 Eexterkoele ’t Haesveld Sl G1 181 Pl 8 Terborgh Schaapvenen Bijlagen Zuidvelde 52 Bijlagen Taarlose B4 D3 Voorste 53 Hooidijk Zwienhemmen Morveen P2 Manege ’t Wit 6 P2 Oude Veldakkersveentje Cremerhoeve 4 P5 Veen S1 Noord esch Russenlanden ’t Tolhuis ndse Huis te Zeijen P4 D1 2 Jippingsveen a dijk Dr J Picardtweg Weg P4 ’t Loo S3 De Volharding Sl Koekampen De Hoek Gd Grote Veld D2 Dallen Oudel Sl Tuinakkers eg De Hondsrug Wonderwel P4 rengen Gastersche P2 Schaapdijk dw 97 2 Vorenkampsweg D3 Oosteinde De Fledders B9 P1 Zuid met 562000 562000 Zeijerveld Sl P4 Het Kleurenveld Hoof D1 Sl Biestervelden 26 Buitenst P4 P2 D3 P4 Baggel- Asserstraat Cremerstraat A28 Paradijs Dal Sl met Asserstraat D1 E232 B7 S3 Bree venen 2 Minister Deli hoeve Benkoelenhoeve D1 D3 Gasteren P2 P4 rweg Diep P4 esch B9 stukken weg Ankehaarveld De Tumuli S1 P4 bruggen De Heest D2 P4 Zeije P4 P4 P4 D3 D1 Rotsloot De Vlint Serdanghoeve S Messchenweg Loo Hoeve D3 meerveensche Het Grote Veld weg Eexterzandvoort 5 P2 Di D3 P2 180 sche RD Westerveld Overstag Droonessa 55 ep Dijk weg n Rhee Pl 7 D3 D3 B6 D4 Veldzicht Scheiding Messchenveld D3 Landgoed Terborgh N34 Koebroeken Sl Nijmade D3 96 De Baldwinhoeve Oud Veen Picardthoeve Osdijk Taarlo Drewelik Sl Anner Kromme De Strengen B4 Zuidesch Gagelveen Hunebed 2 25 N373 Nooitgedacht P5 P4 Dijk Loop G2 B2 P4 Ter Borgh Eikhof Osdijk P2 P4 Binnen P5 Galgwanderveen Groote P2 Oude D2 D3 Smeule Koestukken G Pinetum B9 Gieterzandvoort De Messchen D3 a G1 Oudeweglanden s P5 D1 Sl Veldweg B9 Gemeente Tynaarlo t e 34 re Koebroeken (Gemeentehuis te Vries) Gaster nse Dijk D3 Vrieserweg Binnen B6 Weg Gastersche K Zwarte Slooten 179 B5 sche er Anniehoeve D3 Holt kw Hallingedallen Kleine Smeule Margarethahoeve Pl 6 B5 D3 e 4 G1 met g S1 g B5 Sl e Vosseveen Taarlose Veentje Sepelbosschen Diep D3 24 ’t Kiekenveld Dollyhoeve w Haverlanden Nieuwe Oudheide e D3 B8 D3 s Groot esch 95 Lange Dallen Ter Aard Messchenveld Visvliet n e N33 54 B6 r G1 Oldehof Vijzelweg (Bedr. terrein in aanleg) P1 e O Heirweg Kanaalweg - Oost B8 d u Asser P4 n d Gieterlanden Sl Schoolpad P4 P5 Fledders P2 veld D3 A e Vijzelesch P3 Willemskanaal Achterste D3 P5 B9 G Peelerpark n r 178 G3 Pl 5 G2 o Weg P4 n Voorste Koebroeken De D3 Peelerveld n P4 P2 D2 i Kwabbelanden Noo rd- Veen n met Pl 4 D3 g Diepveen Westersche e P2 B8 Legelpoel r Julianahoeve Hunneheide Sch sl P4 P4 Markesteen P5 ose ose Nij en Old P5 D3 Oud

B10 rl w wijk D3 Sl G1 G1 Braam e 23 Huis ter Heide De Zwaluw Torenweg g Lange Ossevenen Marsdijk Taa Weg Golfterrein G1 Lage Landen

560000 Hooge 560000 emeente Noordenveld Tonckensbosch Gasterense Eext Voorste Landen n B9 (Gemeentehuis te Roden) Pl 3 D3 Gemeente Aa en Hunze D2 Noordvenen Sch sl Jan D3 (Gemeentehuis te Gieten) Zeldenrust Maden 3 D3 P2 P4 Zwanemeer Oude N919 B9 Sl akkers 4 IJsbaan D1 Koeweg D3 Koelenweg Wittestraat De Olde Draeck P4 Kienveen x D1 Dijk erkinr) traat Looner esch Vettenbosch g D4 Osseveens e Landen w P2 Kamp Ten Oevers Ballooërveld B5 B9 r G1 IJsbaan Binnen94 esch Zuiveringsinst rdveense Zeyerveen P4 P5 ë Hunebed rd 177 53 (Militair Oefenterrein) B7 o Noo ne o n G2 l Peelo B10 P4 P5 akkers Bo n Manege 5 De Zwaluw Lindenhoeve D3 S1 Gieter Voorste Ossevenen Balloërveld A B4 22 e Hofstee P4 D1 (Mil Oefenterrein) Bonner ossevenen De Kroezehof Het Stoep D1 Sl G2 Zwart Hul Koelenhoeve D3 Scheebroek dijk Koestroom 6 2 Zeijerveen Lage Maden D4 Westerholt Koelenweg Sl weg straat Loon D3 P4 Hunebed Hondel Wildeveen n B5 D1 Elsbroek rt Pl 2 D4 Peesterveen P2 Smal loop D2 Molenveen Haverlanden G2 P4 D4 Heere B7 Europaweg- P4 P2 G2 maden Scheebroeken D1 Weg broeken B7 B8 P2 Noordhagedijk Koebroeken Pittelose 21 Rolder Hondelbosch Norger B9 Noord p P2 P4 d’ Olde stee D3 ’t Rotteveen Bonnerdijk Wildeveen die D3 Grafheuvels P2 B9 2 P4 Gieten 2 Sl B4 P4 176 B10 Stakenberg diep Gietsenveentje Trafo- Pittelo Broekstukken P4 Kl Hilbingshof Veentangerdijk Gd station Koebroeksveld Tichelhuis Pittelo’s Wijk Noorderpark Noord 4 O Eexter Hondel 20 Hondelveen Bonnen ner l 93 Polder d

52 D3 P2 Gletsjerkoel vaart D3 Ballooër Stroetweg Ossenbroeken E P4 n Loo P2 P1 IJsbaan P2 D2 d 3 Jan Klokwijk West Lonerstraat B6 G1 eg esch Lange Landen Esmeer Kloosterveen weg P4 B8 Norger n veld G2 Kleine Houten Pl 1 G3 D1 Grafheuvels Schaopvolte P4 weg P4 19 Wildsang Europaweg Sl Anderense Weg Eexterveld ed Asser ’t Woelige Nest Esmeer P4 D3 met Hunebed onder P4 Ooster P4 Havenkanaal P5 P4 Zuiveringsinst G2 D2 B5 eind wijk 51 G1 Op ’t Hoog 2 Polder Ballooër esch Veenhof

558000 175 558000 Dijkveld Sl P4 RD Veentangen x Pompstation Crabbeweg 18 veen Sln B5 Sl P4 petgaten 1 Schaapskooi G1 Voer de tekst in ! B9 P5 Boekweitenveentje Esmeerwijk Domeinweg Op d’aole Stee esch Gieterveld De Lariks S1 Loonerweg Anderen Varik De Slokkert Koe Groote D3 P4 D1 Sl De Slokkert P4 Slokkert P4 P4 92 IJsbaan Brn en Stuwn Zuidlaarderweg B9 Gd D1 P4 P2 Sekmeer Bloemakkers D3 weg Kamp Norgervaart Kloosterveen Kleuvenveen Heidehoeve Kampsheide Provinciale Weg P2 Achter ’t Hout P4 P4 Nijslootsweg Kloosterveen De Prinsenhof D1 D3 Sl Natuurreservaat Sl Dijkveldpad Manege P4 Brummel Bonner

Oost landen Grafheuvels De Keten D1 Huize Balloo pad B7 x Hoofdvaart 33 Bonnerplas Achterweg ld Nassau B4 B9 P4 De Winkel 17 Heidehof x D2 Sl eg- G1 Duurschen veld Ruimzicht N373 Kloosterveen Drentsche Amelterbosch Muyzenberg- x paw Noorder esch P2 pad Euro G3 174 Rommeltje Grensweg P4 G1 Norgerbrug N371 Kamps Viaduct P2 P4 91 G2 Kleuvenveen P4 De Slokkert Valkenstijn P5 Tumulibosch Rolde B5 Loo Veenlust Tolhek Diepenveen 5 Gletsjerkuil 2 4 2 G2 Baat P2 dijk Ekkelbosch x D2 D1 Deurzerbrug B9 land s Koe weg S1 Kepselweg De Houtwal B9 Visvijver Nijend D1 P2 P2 Westerpark Vredeveld P4 Zonnehof (Bungalowpark) Gieterweg Polder P4 laan De Aanleg G2 D3 P4 S3 traat D2 Rode ieter s 2 Hoofd Deurzermolenkamp G 16 P4 G1 Kostvlies Stuut Kerkweg P4 D1 Weidehoeve Gietenerveld N34 Kepselweg akkers B9 P4 B9 Meesterswijk N371 S3 Deurzeresch Rolder dijk Br en Stuw P5 B9 D1 P4 Amelte Gp Provinciehuis Touwslagerslaan molenkamp Rolde Achter P2 Van Liersbrug G2 Asserbosch ’t Ruige Veld Dongelte B6 D2 Hamer De Lindenhof x De Hoorns Zwarte P4 P5 P5 S3 B6 Houtvester P4 Dongels Oude Groningerweg 6 De Boshof Deurze G1 N33 Dongelte Water Kostv Pelinckbosch D3 W G1 90 akkers Schutwijkhoeve x 173 x Sl D3 e Weven 556000 P5 556000 Heklaan Sl s ASSEN t De Smelt P4 e Jansenweg P4 D1 Baggelhuizen Manege iep B9 r wijk Boslust Anreeper Berkers P2 l a Eenboomslaan straat zerd Sl x 2 15 n P4 Ravijnzicht Meestershof de akkers Deur P5 P5 De Ziel n P5 G2 Dongelsveen Grafheuvel achtleven D3 D3 P4 B9 Verbergingskuil Witten Boer Heetweg 2 De Oale Kamp De Kuil P4 P4 Veenstra ’t Witterholt P4 A Andersche Jahomi G1 Grietmanswijk Baggelhuizen n Steegeveen Honger P3 re P4 D3 48 e B9 P5 p B4 Rebroek Polakkers Bovensmilde Witterzomer 4 e Ruimsloot P5 RD De Kremmer B4 rd Hoornse P2 weg Voors i ep Schieven bosch veld Veelen G2 B4 B4 G2 Zuid D3 G1 P4 1 Ir WIC v Sl B4 P4 14 B9 D1 Witterzomer De Marsen Bulten B6 N378 esch Diep 2 P4 Europaweg-Zuid che D3 7 D4 Oosterloo B8 Nijlanderesch els Sl Mr Sickensbrug De Vledder D3 D3 D1 De Bogaard D4 172 Zondagsbroek S1 D2 P4 Dong P2 P4 Paaschkamp Boskamp Kikkertsveen D1 P5 D1 89 NAM B4 Anreep Holtveld 1 Gasselter B8 Witterzomer B4 B7 P4 Hemelrijk iep D3 H v Boeijenoord P4 x De Weem erd B2 P4 P4 dennen ’t Nije B9 ep P5 P4 re Nijlande P4 Hoornsche Bulten D1 B9 n 13 Rendierjagerweg Hemelriek A B4 D3 Mariëncamp Manege 8 (Inr voor geesteszwakken) D2 Altied Drok D3 D2 P4 P4 P4 P4 B7 De Viersprong P2 De Hoefslag Sl D1 Deurze Nijlanderveld P2 D4 Gasselte G2 G3 B4 N33 D1 D4 G3 47 2 P4 P5 Zandwinning Herenkamp P4 D2 11 12 P2 x IJsbaan Witterweg Hoofdvaart P4 G2 Veldweg 2 x Witterhaar Baarveld Gasselterveld shof 171 Klaassteenweg P2 D2 P4 Zandwinning Gemeente Diepstroeten D3 10 Nooitgedacht 8 B8 P4 Westersche Veld G1 Haarweg G2 P4 P4 Sl 7 B8 De Broekdiek B9 B8 9 D1 Oosterveld van Gemeente Grietmansbrug Midden-Drenthe Graswijk N33 Deurzer broek x P5 P4 D1 P4 Gemeente Assen 32 B8 D2 (Gemeentehuis te Beilen) Verkeerspark Wester 8 D3 D2 x 88 De Berken B8 G1 D1 P4 Kooijenburg B9 P4 D2 Haarbosch B8 P2 D1 Dobbendal G1 Patrimonium P4 D3 D3 G1 554000 kamp Eldersloo B9 D 554000 Sl P4 G1 Lange B9 P4 D2 G2 P5 P4 Sl Heerenkampsweg P2 G1 Hollandse Hoeve Natuurbad D1 P4 D1 G1 P4 Bosch en Duin Jonkerswijk Duikersloot G3 weg 9 Sparbos D4 P4 P2 Sodemorseweg Gp Witterveld rveld Veldhoeve D2 P4 x P4 P4 Sl D1 Marwijkshoeve 3 P4 S1 (Schietterrein) Baa Klaassteen Hemmenweg Hemmen P4 2 Rolderveld P5 Osseveen D2 Sl B8 G3 B6 D2 D3 Gemeente Aa en HunzeD1 P4 Marwijksoord 2 Veldkampsweg Drouwenerzand Drentsche 46 Molenwijk Graswijk P5 Amerdiep (Gemeentehuis te Gieten) P4 Rolde x Assen 170 G2 Grafheuvels D3 P4 G1 9 Eekhoutswijk TT Circuit B8 G2 P4 De Heetharen Borgerderstraat P2 P4 P4 Sulbyhoeve P4 De Minhaar P2 Gp ’t Hoedveen G2 Veen S1 P5 Koelanden Witterdiep D1 Sl D2 D2 van Rolde Kwartjesberg Ruimsloot G3 P4 Het Broek B9 P4 S3 S3 Jonkersbrug P4 G1 B9 Engelswerk P4 Holtenweg P2 G2 Nijlanderbroek P2 87 ’t Hoedveen B8 P4 G2 Landgoed D3 P4 S3 S1 Alinghoek P4 Ramshoek G2 P4 D1 P4 D1 Mariahoeve P5 D1 De Doevehoeve Drouwenerzand Kam Evert Meeuwenmeer Ossebroeken De Vennen D3 P4 Den P4 (Recreatiecentrum) Rolderveld 4 P4 D2 Johannahoeve Sl P4 Hendriks 10 Mariahoeve Witterveld G3 P4 Esch D1 B9 P2 S3 Eleveld loot Koebroeken D4 G2 P4 (Schietterrein) uims P4 S3 P4 R P4 P4 G1 P4 Smitsveen S3 wijk G2 Oal Diek Amerbrug Koemaden Ekehaar Hogeveldheide P4 P4 S3 Hunebed 10 H1 G3 G2 Veldweg 45 G2 D4 P4 P4 G1 P2 Papenvoort Bosrand P4 B8 D1 x P4 P4 Houtvester Kühn P4 G1 169 Geelbroek P4 Hoge D3 P2 x P4 De Minhaar huis Harders G2 Horstveen G1 P4 P5 Drouw P4 P4 De Haar Ekehaarder esch P4 Drouwen D3 teenhopenw eg Watermolenveen G1 P4 D2 Mandeveen (Militair Oefenterrein) A28 Smalbroeken D3 S D1 IJsbaan Polakkenbrug bosch E232 P4 n R P4 Gp Marel esch P4 De Boomgaard u De Holten Noorderesweg Grafkelder G3 im 5 G1 P4 P4 Drouwenerveld slo o Internaat G3 Geelbroek t D3 Vredenheim 86 H1 Laaghaler Oude Tol B6 D3 P4 P5 B9 Zuider B2 G3 B8 P4 P4 P4 Vrakselbergjes B2 Kerkweg De Ruyterstee P4 P4 Stobbe broeken G2 D2 552000 (Jeugdpsych Centrum) Esweg G2 Gemeente Borger_Odoorn 552000 Smilde P4 pweg B6 B8 Raven 11 G2 Zuider P4 G3 De Lagen P4 P4 P4 (Gemeentehuis te Exloo) Ceres Hoeve G2 Bronneger G3 Kam P3 G1 G1 Koopbakkersdraai P4 G2 G3 G3 Hoog- haler De Weilanden ’t Mikkenest D2 Noorder P4 Grollooër - G1 Paasloobosch P4 Eekhoutswijk P4 Houtesch P4 D1 Boermarkeweg P4 akkers Rolderstraat G2 Drouwenerveld Veenbrug P4 P4 Dijkbroeken met groenland GeelbroekG2 Westerveld B8 P4 P4 De Gele Broek P4 G1 Kymmelswijk 44 G2 G1 De Eekhorst G3 D2 D1 Witte Veen 6 P4 N34 P4 P4 P4 D2 Heide 168 D2 Het Binnenveld Ortelings esch G3 Meeuwen Geelbroekerweg S1 N857 P2 Suermonds- Sl Amen Kleverparkhoeve P4 veen G2 P4 D2 esch P4 Ruimzicht Amer Amer D2 N376 P5 G1 De Vier Linden P4 P4 G1 Ander reservaat atsweg Kyllotsbosch Laaghalerveen De Kamp P4 B8 S1 Noordveen P4 B9 G1 B8 Veenhoopsbrug B8 B8 De Nije Zielhorst boschstuk G3 Walakker Vredenheim De Moere P4 P4 4 G2 D3 sche of B8 P4 n Sl P4 Mariahoeve De Elzenhof x Het Amerveld van Grolloo De Berenkuil Zandwinning D2 Rondeplas Gp Lunsveenweg 85 Ekehaarderveld Molenpla Kyllot P4 De Hagenkamp G2 S1 P4 B6 D2 G1 P4 G3 P4 P4 D1 7 Zuiveringsinst P4 12 12 Dikke Laaghalerveen B8 De Kleine Moere D2 2 P4 Lathyrus veld kamp P4 Vredenheim Grollooër veld P4 P4 Stroetendijk Achterste Tienmaatsweg D1 G1 G2 Nooitgedacht Wulpenveen Hoefijzer P4 Wijk P4 Geelbroeker Amerweg P4 Zuider Grafheuvel P4 Huntershome Lunsveen Borgerd 2 G3 Landzicht G3 Gemeente Midden-Drenthe Esch P4 P4 G1 Suermonds P4 (Gemeentehuis te Beilen) D2 A S2 koelanden P4

m Diep P4 N371 Leisloot P4 Voorste Binnenveld Beb P4 P4 P4 Veldzicht G3 P4 e De Amerhoeve 8 B9 weg B6 P4 Laaghaler Lage Veld r Grolloo ’t Zwaantje D2 P4 P4 weg Esch S1 D3 d P2 Haar akkers weg Halenshof of D4 P4 Thyenkamp i

Soarten e Kalverhemsheugt De Tip Binnen B8 P4 43 G3 Aardgaslocatie Meindersveen P4 D1 p S1 P4 Vossenveen Eendenwater 167 P4 D2 D2 Oosterpad De Poel D2 veld Amerweg Borgerveld Nok- P4 P4 P4 G2 esch G3 Paradijsweg Weg env elden D2 P4 veld P4 d Lange voor de Binn D1 met veld ijk 9 Laaghalerveld Het Paradijs G2 P4 P4 Rolderstraat P4 Grolloër weg G1 Sl P4 diep G1 P4 G1 Dianaheide Tipslagweg B6 Sl B6 Boerenlaan Jennie Angelsche Landen P2 Bospark Lunsbergen ka P4 S3 Bosmaats G2 Maden P4 Tienmaod’n kersmilde D2 G2 Elperweg P4 Borger P4 Groote Zand B8 Soartendijk G2 Boerhaars 84 P4 P4 Begr pl S1 P4 G2 P4 P4 P4 P2 Rolderstraat D2 B1 13 D4 Strengen P4 Hooge Veld G3 550000 Timmerswijk P4 P4 P4 Achterste P4 P2 550000 D1 P4 B1 B6 10 G2 P4 G2 S3 D1 P4 D2 Hout Boerhaarsweg P4 G3 B6 P4 Grollerholt P2 N857 G2 RD S1 D4 D4 D2 P4 P4 G2 Ti Stroeten D1 maden Ettenstoel e P4 Gd en Sl P4 S3 Maden nm B2 P4 P4 D1 (Steen) P4 aats x P4 D1 42 P4 G2 Westerhoek Koesteeg P4 P1 G2 D2 Annahoeve 16 P4 D2 166 P4 G2 P4 Achter de Strengen Sl weg P1 D1 P4 Uteringsweg Boerhaarshoeve P4 Strengen D4 Sl D2 Op Stee P4 4 P4 P4 2M48 P4 P4 P4 8 weg De Reeborg B7 Laaghaler veld D4 ’t Witte Zand dijk B7 P4 Laaghaler Laaghaler G2 D2 P4 D1 P4 P4 P4 D1 P2 17 Kortewegse Bos P4 P4 P4 P2 B8 Groote Zand P4 P4 N376 Streng G2 P4 D2 A28 P4 Meeuwenplas 14 G2 E232 Grolloër Warmen Oostermaat Sl Borger Boerenlaan Laaghalen P4 D1 G2 N374 83 P4 D1 Gemeente Aa en Hunze D1 Dutsch Koelanden Natuurreservaat esch P4 P4 Hingsteveen (Gemeentehuis te Gieten) B8 P4 bosch G1 P4 P4 Sl B7 D2 G1 G1 P4 Observatiehut veen De B6 hoorns D1 G2 Eerste Uteringsveen B8 G2 Vorrels x P4 P4 G3 G2 H1 G3 P4 P4 P4 Koestukkenweg 2 Oosthalen Dillingveen Paardenkampenweg Herinnerings- G2 P4 P4 Streek D2 Bos D4 G1 centrum pad Halken P4 2 Leemdijk elkwe P4 Sl M gpad D2 P4 18 Bultsweg D1 Hooghalen P4 De Warme Bossen Daalkampen P4 Hijker veld De Reimer S2 P4 Grolloërveld G2 Sl G3 Vogelpoel Tweede P4 G2 41 B6 Ruige Eschveld Br en S D4 Schattenberg G2 Dillingveen Noorder veld D4 G2 B8 Sl D1 G1 D2 IJsbaan Oo D4 Diependal G3 165 broek veld D1 P2 Hooghaler Boswachterij Monument vml B8 P4 D4 P4 B8

D4 Kamp Westerbork Amerdiep Radiotelescopen P4 P2 S1 G3 Radiotelescopen B8 N34 G1 D1 G2 Grolloërveen 15 G2 Halkenveen P4 Boswachterij 82 D2 Oude Grolloërweg B9 P1 Wester Winkelbosch P4 D2 Radiosterrenwacht G2 Gemeente Aa en Hunze 2 P4 P4 (Gemeentehuis te Gieten) G2 P4 P4 D2 Boswachterij Grollo D2 19 S2 P4 P4 B2 G2 Westdorper veld D1 kampen esch B8 P4 D1 D2 G3 P4 Dierenhof De Koediek G2 Grafheuvels Grafheuvel P4 P4 P4 P2 S1 Noordveen Nijland D2 eg D1 Mandelanden P4 x P4 P2 20 548000 P4 548000 P4 G2 De Strubben nw Johanna Ensinkkooi Hooghalen G2 G1 Gp Oranjehoeve D2 G1 Heuvinger se De Tien Heugten De Eikenhorst P4 D2 P4 Boszicht P1 B8 S3 S1 os Maatsweg enhoeve Grafheuvels P4 Hijkerweg G2 B8 22 21 Hijker veld Kampeerhuis P4 G3 D3 P4 Ringveen S2 P4 D2 S3 P4 G2 S3 Bosoord P4 G2 S1 RD Eesthorns Oranje G2 40 P4 Kranenveen G3 P4 D2 P3 x D2 G1 Hout Oude D4 Hooghalen Panheide Warmenb kanaal Noord Hijkerzand Lageveen Holtesch Tweehek D2 164 zand x x Schattenbergveen Grollo Gd S1 P4 S3 B8 G2 B8 Elpernoorder Elper Noorderveld Noordesch Speelstad P4 P4 B8 P4 10 Pl 2 D2 G1 G1 Zondagveen D1 D2 G2 B6 esch P4 Diependal D2 D2 G3 16 Zwarte Venen G2 x weg P4 Iberen P4 P1 Westdorp Schoolstraat G2 D2 Kraaienhof P4 Leemdijk er S3 D1 plas Poelkampen Sl eil De Wijde Blik B6 Blanke Veen Zu Oranje B P4 Schoonloo Pl 3 P4 G2 P4 P4 P4 P4 G2 P4 P4 B8 weg S3 P4 P4 G3 G3 P4 S3 G1 G3 G2 Procedium D2 Witte Veen Knollegruun G2 P4 Zwiggelterweg veld G1 Hoogvaltien P4 B2 G2 (Manege) Sl

P4 D2 Silva P4 Alberdinahoeve P4 De Hofstede Sl Zuidesch x Hees D1 P4 Holmers D2 Pl 4 P4 P4 G2 24 Jannyhoeve D1 25 D1 P4 G2 Hijker esch G2 D2 D2 De Dennen Zandwinning G3 Blankeveen G1 P4 D1 P4 Sl G3 P2 Fleermaatsweg G2 B8 Noordkamp B8 D2 B8 D4 D4 G3 weg S3 G2 Begr pl 39 B8 S1 S1 B8 P3 straat P4 163 P4 S3 Vledders- B8 P4 P4 G3 D1 P4 P4 P4 B2 17 D1 Zuid Hijkerzand Pl 5 Luctor et emergo G2 11 G2 P4 RD D1 G2 12 G2 Zwarte Water B8 Fleermaden (Natuurreservaat) D2 P4 G2 P4 S1 De Mepsche Weg Hiemstrastate Zwiggelterveld of D2 IJsbaan B8 Dennen P4 P4 P4 Schoonloër Elpermeer Olle Hullenweg Hullens Altid drok hoeve P4 G3 Hooistraat S3 P3 Eeser G3 G2 S1 G3 P4 P4 B8 P4 P4 B9 Lange Ma Sl P4 P4 26 B8 P4 D1 D2 S1 Groene Pl 6 P4 P4 veenstukken Buinen - Schoonoord Witte Koelen 58 G3 P4 Ellertsweg O G2 B8 Schaapstreek Hijken G3 G3 P4 G2 Hullen x G1 Westerkampen Haler G2 B2 Gd en Sl P4 P4 G2 2 G3 P4 P3 Ooster veld S1 P4 P4 Dijk 546000 P4 P4 P4 G3 ’t Loomeer 546000 Hijken Oelmersweg G3 P4 Oranjeoord n P2 P4 P3 G3 e G2 k G3 Ellertshaar Witkoelen weg D1 e B9 o B8 13 r P4 P4 P4 Saksveldw b Oude Kamp Weg P4 G2 r Noorder 38 e Stroetma 59 Westerbroeken t je weg 18 Kanaal 162 B8 s Schoonloër P3 veld Gemeente P4 e Zwartingerveld ’s Landmansleven G1 N374 P4 S2 Turfdijk W P4 P4 esch G2 G2 D1 veldsweg D1 Oranje P4 Smalbroeksweg D1 Eesergroen veense Halerbrug P4 G1 G2 B5 d’ Aole Kampen Noord Nord Langen P4 Vorrel kanaal 27 P4 Hijkermeer B8 Leemsloot D1 P4 Trafostation P4 Tienveen Rietakkersweg Noorder Elperesch G2 Sch sl NÖ 2 B8 Oranjehoeve P4 P4 Westdorper Lactanteum Brammershoopstraat Natuurreservaat D2 Mothaar G3 esch P4 G1 Kanaalstraat hoeve Hijkerleek Hijkerweiden P4 B8 De Tweelingen P5 G3 G3 B8 P4 60 Sl Steinborg Oosterma weg B6 ’t Hoefijzer P2 Bos veen A28 Eekhorsten D4 D4 Holmhoeve Beilerstraat Wilde Kers Boschlust Hijker esch E232 Eursing G2 Heidehuis P4 N376 Middenweg airiehoeve Noorder kluft De Rie G2 Boswachterij Schoonlo D4 19 S1

DeLotten G2 Gemeente 161 37 Elper Westerveld P4 Elp Oosteresch D1 P4 N381 Vorrelveenselake De Broeken Zwiggelterweg G3 D2 G2 P4 G2 veen 61 G3 P4 D2 4 D1 Borger-Odoorn (Gemeentehuis te Exloo) Wester veld 2 Oranje Egbertsweg P4 Ballerswalhoeve Vorrelveen 62 G3 Landschap DijkjesveenTerreinvorm Brunstingerveld Moedermateriaal Bodemtype Waterhuishouding Code D2 D2 28 Graöthelm P4 Gerhardinahoeve een Noorder B6 G1 Pol Saksveld Brunstinger esch Pol D1 P2 63 Halen P4 Eeser veen made D1 P4 B8 Katteveen en Sl Beekdallandschap (B) venige voedselarme beekdalbodem veenmosveen Vs Marjahoeve kwel B1 ELLERTS VELD Klateresch Sl Zuid 2 hoek Tilly’s Hoeve Vita Nova 64 Boterveentje venige matig voedselarme beekdalbodem, meandergordel zeggeveen, rietzeggeveen en broekveen Vc, Vz, Wz kwel B2 hoek stroom Dijkjesveen Rheeveld P4 P4 Rheeveld kanaal G1 venigeBrunstinger voedselrijke beekdalbodem zeggeveen, rietzeggeveen31 en broekveen metHane kleidek hVc, hVz, pVc, Mv kwel B3 B2 G3 Veldhoen Elperweg veldje P4 544000 kamp 544000 4 zandige beekdalbodem fluvioperiglaciaalzand, 160dekzand en N381beekzand kamp pZg21, pZg23 kwel B4 Alenveld P4 Klateringerweg P4 P4 20 venige beekverstromingsvlakte zeggeveen, rietzeggeveen en broekveen Vz, Vc kwel B5 B8 Elper P4 G3 Jagershof 36 IJsbaan D2 Sakk Veldzicht moerige beekoverstromingsvlakte zeggeveen, rietzeggeveen en broekveen op dekzand, fluvioperiglaciaal zand vWz, zWz kwel B6 Raapakkers Spanma Harkamp B2 N374 G3 Eslandhoeve De Paldert Ooster esch P4 Sl Het Schoone Loo Ballerswal zandige plassenbeekoverstromingsvlakte fluvioperiglaciaalzand, dekzand en beekzand 65 pZn21, pZn23, pZg21. pZg23 kwel B7 Ella Gd Zwiggelte Meerenkamp Reitma D2 hoeve Ruimzicht P4 Rolderstraat smeltwaterdal/beekdal in grondmorene en potklei keileem, potkleiRheeveld Hn23x, KX, pZg23x, Wzx, Wpx kwel/stagnatie B8 Sl G3 Gemeente Gd Kwekebosweg Rossu mweg P4 G3 smeltwaterdal/beekdal in (verspoelde) premorenaleKoelveen afzettingen premorenaal zand, fluvio(peri)glaciaal zand Hn21pZg21,De Koemoat pZg23, pZn23, Zn21 kwel/neutraal B9 J P van weg Klatering Wester esch 2 straat De Strank Brunsting Het Timmerholt Elper Zuider veld B8 5 beekdalglooiing,De Vennen beekdalhelling premorenaal zand, fluvio(peri)glaciaal zand Hn23, cY23 kwel/neutraal B10 P2 21 es Grevema G3 P4 Eeserveen Wester stukken ter m G3 D1 es o o Laarweg Brunstinger W Oost t r B8 P4 Grondmorenelandschap (G) grondmorenerug veld (gestuwde)159 keileem De Eskamp 66 cY23x, Hn21x, Hn23x, KX inzijging, stagnatie G1 s erv Sl at Schoonloër Essenma een Zuidveld B ijenheim grondmorene plateau, -welvingen keileem Hn23x, Hn21x, pZg23x, Wpx stagnatie G2 o e Brammershoop Altingerleek maat B8 rdiek G2 Odoorner veld Brunstinger veld Midden-Drenthe Groenlanden el D2 grondmorenevlakte (Gemeentehuis te Beilen) keileem Hn23x, pZg23x, Wzx stagnatie G3 r Beervoorten leek Alting e Gag G3 G2 rk Meeuwenplassen 35 o 6 den Stroom b Achter Van Awick’s Hof Ponderosa Aan De Winkelmaat t er Vischma Jacobahoeve Smeltwatererosielandschap (P) smeltwaterestrug, -plateau potklei potkleibodem (KX), Hn23x, Hn21x stagnatie P1 Wes Hooimaveld r 30 B8 e 2 P4 g 22 De Uilenhorst n Zuiveringsinst smeltwaterestrug, -plateau i premorenaalzand, fluvioglaciaal zand Hn2, Hd21, Hn23, cY23 Midden-Drentheinzijging P2 G3 G3 t Noordbroek ’t Aol Úrveld De Kiel s (Gemeentehuis te Beilen) n De Wenning weg u Ossebroeken smeltwaterheuvel r premorenaalzand, fluvioglaciaal zand Hn21, Hd21,Hn30, Hd30, zEZ30 inzijging P3 Beilervaart B De H Zwig Tilbrugstraat De Tip Pompstation am m en Middenveldsweg Overlhee pingoruine fluvio(peri)glaciaal, veen Vc, vWp, zWp,67 Wz, pZg23, Hn23, Hn21 kwel WatermolenP4 Oud Orvelte 4 g e Orvelter veld smeltwaterdalglooiing fluvio(peri)glaciaal Hn21, Hn23, pZn23, KX kwel, inzijging P5 l Hanekampsweg Beiler Ossebroeken m t veld Sl vaart APZ o e Gemeente Midden-Drenthe Gd ro r Oude Vaart Zuiveringsinst rst (Gemeentehuis te Beilen) 7 Gd 158 i le Noorder esch Pl 1 Be De Hammen straat

Dekzandlandschap (D) hoge dekzandduinen (1.5 - 5 m) dekzand Hd21, Hn21, Hn23, cY21, cY23, zEZ21 inzijging D1 Orvelter Tilma Riezebosch k a m p B2 D2 De Kijl De Eeke 542000 dekzandwelvingen (< 1.5 m) dekzand Beilen Hd21,Hn21, Hn23, cY23 inzijging D2 542000 De Hammen 31 Veldma G3 RD Zand- Ellertsweg Coehoorn Nottinger(verspoelde) dekzandvlakte 9 dekzand, fluvioperiglaciaal zand Hn21, Hn23,pZn21, pZn23, pZg23, vWz inzijging, neutraal D3 Sl P4 Konijnenbergen

34 Branden Borger uitblazingslaagte winning dekzand, premorenaalzand, keileem vWp, vWz, Hn21(x), Hn23(x), KX inzijging, neutraal, stagnatie D4 Orvelterzand Hamveld Lattenma 23 Beilerstraat Zonlichthoeve 30 68 Brunstinger maden Zuivelfabr Westerbork Westerborker D1 H e e r e n zijtak De Horst 5 4 Sleendiek S1 P4 Stuifzandlandschap (S) hoge stuifzandduinen (1.5 - 12.5 m) stuifzand Zd2, AS, zHd21 inzijging S1 Ruyghe weg x Kremersgat Venne Pastorale Pl 0 lage stuifzandduinen stuifzand Zd21, AS, zHd21, zHn21, Zn21 inzijging S2 esch Rust veld maden Beilerstroom 3 Openlucht n Lombok Oosteresch Kromboom De Lange’s Brug stuifzandvlakte, uitblazingslaagte Sl dekzand, premorenaalzand, keileem Zn21, AS, Hn23(x) ’t Tolhuis inzijging S3 Gletsjerkuil museum Sl Lieving 6 Hendriks 157 Pl 27 Musels N856 DomowegGd Noord es Hoogveenlandschap (H) (ontgonnen) hoogveenkussenDe De veenmosveen 7 Vs Wp inzijging, stagnatie H1 Pl 28 Mussels Oude verbreiding veenmos circa 1000 na Chr. 69 Groningerweg Oosterveld Odoornerveen Sl Hambroeken Het Sparnakelnest Boswachterij Maatschappijwijk Noordkamp Tolmaatsweg R Orvelterbrug A28 u Manege Oranje i Sl Br en Stuw E232 m Oranje Puttershoek s 33 l Mussels o Oude Vaart Manrhoweg o kanaal t IJsbaan IJsbaan 45 Bunder Sl Makkum Schoonoord Overige onderscheidingen: Makkumer Boschma Hemert Sl Weide stukken Niet gekarteerd Ter Horster maden esch Diphorsten Pl 23 Smalhorst Tolhuisbos Tellingerbosch Smalhoorn De Vlaspit Oelemoaten Oosteresch Sl IJsbaan Mussels Stukken Pl 29 Li molenstuk Orvelterstraat kanaal nt Grafheuvel 1:30000 Holsdijk Smalbroek ho Skibaan Water r esch s Eursinger 0120.5 Scholtensbrug Ter Horst t IJsbaan Oosterstukken Nevenweg70 Fysisch-geografische kartering: G.J. Maas - weg Boerhof Ri Jan Hoeve Werkhuis Orvelte Kilometers ’t Kuierpadtien Cartografie: J.Onderstal Westersche Veld © Alterra, Wageningen UR De2007 Miet

Binnenweg De Kamp Sh l Holthe 540000 226000 228000 230000 232000 234000 236000 238000 240000 242000 244000 246000 248000 250000 540000 Bijlage 3 Bijlage 4

Hoogtekaart Veldnamen

Blankeweer

Koebroek

Besloten Venen Boerveld De Poll

De Kampen Nieuweland Kerkduinen Keizerlaan Noordlaarder Esch Hertenkamp Heiligbergje Huisakkers Westerlanden

van Swinderenlaan Heijveen

De Fles

Kwekerij Schietbaan Steenakker Diepenveen

Land van Wijkmeer Malle Marie

Katerveld

Osbroeken Voorbulten Kampen Nijen Esch Bulten

Wilde Veen Zwijnmaden

Westerveld

Bijlagen 54 Bijlagen 55 Bijlage 5 Bijlage 6

Recreatieve voorzieningen Beheertypen huidig

1 2 3 2 7

4

5

7

6

Gemarkeerde wandelroute 1. Rustgebied 5. Ruiterroute 2. Parkeergelegenheid Pollse weg 6. Fietspad (doorsteek door het beekdal) Ruiterroute 3. Infopaneel, start wandelroute 7. Schelpenfietspaadjes rond het bos Fietsroutes 4. Gemarkeerde wandelroute

Bijlagen 56 Bijlagen 57 Bijlage 7 Bijlage 8

Beheertypen ambitie Beschermde archeologische en cultuurhistorische elementen

10

9 7

6

5 8 4

3 2

1 2

1. Celtic Field (raatakker), IJzertijd (800 v. Chr. – 450 na Chr.) 6. Pingorand met sporen uit Paleolithicum t/m Neolithicum 2. Grafheuvels, Bronstijd – IJzertijd (2000 – 12 v. Chr.) (8800 – 2000 v. Chr.) 3. Karrensporen: route uit Late Middeleeuwen – Nieuwe Tijd 7. Hunebed G1, Noordlaren, Neolithicum (3400 – 2800 v. Chr.) (1050 – na 1500 na Chr.) 8. Hunebed D3 & D4, Midlaren, Neolithicum (3400 – 2800 v. Chr.) 4. Grafheuvel, IJzertijd (800 – 12 v. Chr.) 9. Heilig bergje 5. Grafheuvel, Late Bronstijd (1100 – 800 v. Chr.) 10. Bebouwing Pollse weg

Bijlagen 58 Bijlagen 59 Bijlage 9 Bijlage 10

Gewenste onderzoek en inrichtingsmaatregelen Noordlaarderbos/Vijftig Bunder 2014-2026 Tabel met beheer- en inrichtingsmaatregelen Noordlaarderbos Planning: zie tabellen, bijlagen 10 & 11. x x x dec x 2026- 2031 x x x x x nov 2019- 2025 x x x x okt x x x x sep 2018 1 x x x x aug 2017 x x x x 2 jul 2016 x x x x x jun 2015 x x x x x x x x x x x 3 5 mei 4 x x x x apr uitvoering in: uitvoering 2014 x x x x x x x x x x x x x mrt x x x x x x feb x x x Uitvoering in Uitvoering jan

7 6

8 9

12 11 10 10 9 10 9 13 10

10 14 Beheeroverleg met pachters met Beheeroverleg weg Onderhoud pand Pollse wandelroute gemarkeerde en paden, bezanden wegen Snoeien langs Bewerken en inzaaien akkerrand Goldberg akkerrand en inzaaien Bewerken Maaien en/of begrazen graslandje Goldberg graslandje Maaien en/of begrazen Drukbegrazing in tijdelijke raster van de Hertenkamp en de open plek bij het Heilig bergje Heilig bij het en de open plek de Hertenkamp van raster in tijdelijke Drukbegrazing Ringen van bomen i.v.m. doelstelling dood hout doelstelling bomen i.v.m. van Ringen Duinweg graslandjes Begrazen Rasterbeheer Bestrijding springbalsemien Bestrijding Bestrijding Amerikaanse vogelkers Amerikaanse Bestrijding Systematische boomcontrole langs de wandelroute langs boomcontrole Systematische Onderhoud recreatieve voorzieningen: padenonderhoud, controle bebording, greppels greppels bebording, controle padenonderhoud, voorzieningen: Onderhoud recreatieve ruiterpad beheer permanente open plekken: opslag verwijderen, terugzetten bosrand en/of bosrand terugzetten verwijderen, opslag open plekken: permanente beheer drukbegrazing Bosrandenbeheer Inzaaien en bewerken akkerrand op de es bij de Goldberg op de es akkerrand en bewerken Inzaaien Overleg met de streek over onderhoud en verbetering kwaliteit landschap landschap kwaliteit onderhoud en verbetering over de streek met Overleg specificatie Specificatie Mozaiekkap in kader van structuurverbetering (om de 8 a 10 jaar) structuurverbetering van in kader Mozaiekkap Overleg met gemeente en streek over autovij maken deel van de Westerse weg de Westerse van deel maken autovij over en streek gemeente met Overleg Deelnemen aan overleg met DLG, SBB, fam. Buist, Waterschap over inrichting beekdal beekdal inrichting over Waterschap Buist, SBB, fam. DLG, met aan overleg Deelnemen Opzetten vrijwilligersgroep voor landschapsbeheer en onderhoud landschapsbeheer voor vrijwilligersgroep Opzetten Herstellen open plek Heilig bergje door verwijderen opslag en aanvullend plaggen en aanvullend opslag door verwijderen bergje Heilig open plek Herstellen Onderzoek herstel erosiegeul erosiegeul herstel Onderzoek a/d/ Duinweg in boslaagte naar dempen greppels Onderzoek Opstellen inrichtingsplan Nieuwe land i.s.m. omgeving Nieuwe inrichtingsplan Opstellen inrichtingsplan Uitvoeren Goldberg zomerhuisje herstel Visievorming Noordlaarderbos tankgracht restant zichtbaarheid Herstel Recreatieonderzoek Noordlaarderbos/Vijftig Bunder Noordlaarderbos/Vijftig Recreatieonderzoek basisbebordingsplan Opstellen natuurgebied + toegang paneel weg, Pollse entree Verbetering recreatieonderzoek op basis infrastructuur recreatieve P m. Aanpassingen 1. Verbeteren entree Pollse weg 9. Kleinschalig plaggen & bekalken 2. Herinrichting Nieuwe land 10. Geleidelijke omvorming naar half-open heideland- 3. Herstel zichtbaarheid tankgracht Noordlaarderbos schap 4. Herstel open plek Heilig bergje 11. Verbeteren entree Tolhuisweg (in samenhang met 5. Vernatting bos door dempen greppels overgraasbaar maken) 6. Onderzoek naar herstel erosiegeul 12. Autovrij maken (deel) Westertse weg 7. Herstel kleinschalig ontginningslandschap 13. Onderzoek naar verdroging door tankgracht Gebouwen voorzieningen recreatieve Beheer Akkerbeheer Graslandbeheer Bosbeheer Landschap Structureel/cyclisch Onderdeel Onderdeel Onderdeel structureel/eenmalig Niet Bosbeheer Beleidsbeinvloeding Graslandbeheer Gebouwenbeheer beheer Cultuurhistorisch 8. Herstel contouren schietbaan 14. Vervangen rasters voorzieningen recreatieve Beheer

Bijlagen 60 Bijlagen 61 Bijlage 11 Bijlage 12

Tabel met beheer- en inrichtingsmaatregelen Vijftig Bunder Monitoringplan

Noordlaarderbos x x x x dec Code Beheertype opp.(ha) monitoring frequentie(jr) methode

2026- 2031 L01.02 Houtwal en houtsingel 0,35 broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten x x x x x x x nov L02.02 Historisch bouwwerk en erf 0,4 2019- 2025 x x x x x x x x okt N07.01 Droge heide 0,41 structuurelementen 6 bepalen bedekking planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten 2018 x x x x x x x sep broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten x x x x x x aug dagvlinders & sprinkhanen 6 inventarisatie kwalificerende soorten N12.02 Kruiden- en faunarijk grasland 25 structuur 6 bepaling bedekking 2017 x x x x x x x x jul planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten x x x x jun dagvlinders 6 inventarisatie kwalificerende soorten 2016 x x x N15.02 Dennen-, eiken- en beukenbos 97,56 bosstructuur 12 bosstructuurkartering x x x x x mei planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten 2015 x x x x x x x x x x x broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten x x x x x apr De Vijftig Bunder uitvoering in: uitvoering 2014 x x x x x x x x x x x x x x x x mrt Code Beheertype opp. (ha) monitoring frequentie(jr) methode x x x x x x x feb E.01.01 Overig gebouw en erf 0,24 L01.01 Poel en klein historisch water 0,02 structuurelementen 6 bepalen bedekking x x x Uitvoering in: Uitvoering jan L01.04 Bossingel en bosje 9,15 broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten N06.04 Vochtige heide 9,15 structuurelementen 6 bepalen bedekking planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten dagvlinders & sprinkhanen 6 inventarisatie kwalificerende soorten vegetatie 12 vegetatiekartering N06.06 Zuur ven of hoogveenven 0,63 planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten libellen 6 inventarisatie kwalificerende soorten N07.01 Droge heide 16,6 structuurelementen 6 bepalen bedekking planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten planten 1 telling bloeiende planten bedreigde soorten broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten dagvlinders & sprinkhanen 6 inventarisatie kwalificerende soorten reptielen, amfibieen inventarisatie levendbarende hagedis vegetatiekartering 12 vegetatiekartering N11.01 Droog schraalland 5,56 structuurelementen 6 bepalen bedekking planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten dagvlinders 6 inventarisatie kwalificerende soorten vegetatiekartering 12 vegetatiekartering Onderhoud kogelvanger Schietbaan (jaarlijks verwijderen) opslag Schietbaan Onderhoud kogelvanger Onderhoud poelen Diepenveen (deels schonen, opslag verwijderen) 1x per drie jaar 1x per drie verwijderen) opslag schonen, (deels Diepenveen Onderhoud poelen bosmaaier) maaien met (jaarlijks verwijderen, opslag Onderhoud grafheuvels Aanvullend zomermaaien Celtic Fields perceel Fields Celtic zomermaaien Aanvullend malle Marie van Land Schietbaan, en bekalken plaggen Kleinschalig Diepenveen graslandjes Schietbaan, raster in tijdelijke begrazing Druk Dunnen en ringen bomen langs de randen van het heideveld het van de randen bomen langs Dunnen en ringen Bestrijding Amerikaanse vogelkers Amerikaanse Bestrijding malle Marie van Land begrazing Jaarrond Rasteronderhoud heide Rasteronderhoud malle Marie 50 Bunder en land van verwijderen opslag Aanvullend en maaien plaggen/bekalken Kleinschalig Schietbaan Diepenveen, graslandjes Begrazing Rasteronderhoud Soortgericht beheer valkruid en gevlekte orchis en gevlekte valkruid beheer Soortgericht perceel fields Celtic Begrazing Begrazing oude heidekern: experiment met winterbegrazing met experiment oude heidekern: Begrazing specificatie Specificatie Vervangen rasters Vervangen bomen randzones door verwijderen oppervlak oude heidekern uitbreiding Geleidelijke Opstellen begrazingsplan Opstellen Onderzoek tankgracht (in kader Natura 2000 beheerplan) Natura kader (in tankgracht Onderzoek tankgracht maatregelen Uitvoeren gebied en entree parkeergelegenheid inclusief Tolhuisweg, maken overgraasbaar Voorbereiding Verbinding realiseren Vijftig Bunder - Land van malle Marie van Bunder - Land Vijftig realiseren Verbinding Proef met inzaaien grote ratelaar in perceel Celtic fields, Land van malle Marie Land fields, Celtic in perceel ratelaar grote inzaaien met Proef Bodemonderzoek kansrijkdom realisatie Heischraal grasland Heischraal realisatie kansrijkdom Bodemonderzoek (ondiep plaggen/bekalken) grasland t.b.v.heischraal maatregelen Uitvoering Herstel coulissen Schietbaan door uitrasteren houtsingel door uitrasteren Schietbaan coulissen Herstel Bunder Noordlaarderbos/Vijftig Recreatieonderzoek Herstel omgeving aangevulde grafheuvel Diepenveen grafheuvel aangevulde omgeving Herstel Opknapbeurt poelen Diepenveen Opknapbeurt poelen Archeologische belevingsroute 50 Bunder, Noordlaarderbos, Noordlaarderes i.s.m. de streek Noordlaarderes Noordlaarderbos, 50 Bunder, belevingsroute Archeologische Overleg met streek en gemeenten over autoluw maken (deels) v.d. Westertse weg Westertse v.d. (deels) maken autoluw over en gemeenten streek met Overleg Belangenbehartiging natuur in overleg Natura2000 beheerplan Drentsche Aa Drentsche beheerplan Natura2000 in overleg natuur Belangenbehartiging N12.02 Kruiden- en faunarijk grasland 12,51 structuurelementen 6 bepaling bedekking planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten dagvlinders 6 inventarisatie kwalificerende soorten N15.02 Dennen-, eiken- en beukenbos 30,31 bosstructuur 12 bosstructuurkartering planten 6 inventarisatie kwalificerende soorten broedvogels 6 inventarisatie kwalificerende soorten Poelenbeheer beheer Cultuurhistorisch Bosbeheer Graslandbeheer Heidebeheer beheer Structureel/cyclisch Onderdeel Onderdeel structureel/eenmalig Niet Heidebeheer Graslandbeheer Cultuurhistorisch beheer Cultuurhistorisch voorzieningen Recreatieve Poelenbeheer Beleidsbeinvloeding Beheertype overstijgend hydrologisch meetnet 14 daags opnemen meetpunten

Bijlagen 62 Bijlagen 63 Natuurbescherming. Sinds 1905. Natuur is een onuitputtelijke bron van inspiratie en verwondering. Daar moeten we zuinig op zijn en goed voor zorgen. Want in een dichtbevolkt land is natuur extra kwetsbaar. Daarom beschermt Natuurmonumenten 355 gebieden. Overal in Nederland. Voor iedereen. Dat doen we sinds 1905 met steun van vrienden, vrijwilligers, leden en bedrijven. Steun is nodig. Juist nu. Kijk op de website wat jij voor de natuur kunt doen. www.natuurmonumenten.nl

Natuurmonumenten | Postbus 9955 | 1243 ZS ’s-Graveland | T (035) 655 99 11