GEOSTRATEGİYA

MÜNDƏRİCAT 24 ИЛЬГАР НИФТАЛИЕВ, ШАМИЛЬ РАХМАНЗАДЕ, ДЖАБИ БАХРАМОВ: ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНО-БЕЛОРУССКИХ СВЯЗЕЙ В ПЕРИОД ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ

28 TARYEL MƏMMƏDOV: QƏRB ÖLKƏLƏRİNDƏ DÖVLƏT XİDMƏTLƏRİNİN GÖSTƏRİLMƏSİ STRATEGİYALARININ HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ TƏCRÜBƏSİ

3 33 NAİBƏ ƏHMƏDOVA: ABBASQULU AĞA ƏLİ HƏSƏNOV: İLHAM ƏLİYEV - ON BEŞ BAKIXANOV: TARİX VƏ TARİXŞÜNASLIQ İLLİK PREZİDENTLİK DÖVRÜNÜN UĞUR (Abbasqulu ağa Bakıxanovun 225 illik yubileyi SALNAMƏSİ (2003-2018) münasibətilə) PB 1

12 36 İBRAHİM ƏLİYEV: SEYMUR ORUCOV, BƏXTİYAR NƏBİYEV: SUMQAYIT HADİSƏLƏRİ MÜASİR AZƏRBAYCANIN MİLLİ GEOSİYASİ REALLIQLAR İŞIĞINDA FƏALİYYƏTİNİN MÜHÜM ELEMENTİ KİMİ İQTİSADİ SABİTLİK MƏSƏLƏLƏRİ 16

CAMAL MUSTAFAYEV: AZƏRBAYCANIN 41 SƏNƏTKAR TƏŞKİLATLARININ TARİXİNDƏN NƏRMİNƏ QASIMOVA: MİLLİ KİMLİK 20 KONSEPSİYASI: NƏZƏRİYYƏ VƏ TƏCRÜBƏ

ELNUR ƏLİYEV: MÜASİR YANAŞMALAR 44 ÇƏRÇİVƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT QULLUĞUNUNUN İDARƏ EDİLMƏSİNİN NƏRMİN QƏDİROVA: MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ YUNESKO-NUN ƏSAS FƏALİYYƏT İSTİQAMƏTLƏRİ MÜNDƏRİCAT

48 ФАИГ АЛИЕВ: ДУХОВНЫЕ ЦЕННОСТИ СОВРЕМЕННОГО ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЩЕСТВА Təsisçi: “Kaspi” Geosiyasi Araşdırmalar Mərkəzi

Baş redaktor: Əli Həsənov Redaktor: İbrahim Əliyev

ictimai - siyasi, elmi populyar jurnal Redaktor müavini: İsmayıl Qasımov

Korrektor: Leyla Binyatova

Dizayner: İman Hüseynov

Redaksiya heyəti:

Əli Həsənov Mübariz Qurbanlı 2 Səlahəddin Xəlilov 3 52 VÜSALƏ VEYSƏLOVA: Rüstəm Məmmədov 63 BAYRAM NİFTƏLİYEV: XIX-XX ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ Rasim Musabəyov FÜZULİ ƏRAZİSİNDƏ İLK GƏNCƏBASAR BÖLGƏSİNDƏ Çingiz İsmayılov MƏKTƏBLƏRİN YARANMASI MAARİF VƏ ELM Musa Qasımlı İbrahim Əliyev Ərəstun Mehdiyev Cəfər Cəfərov 56 İLHAMƏ ÖMƏROVA: 68 RAMİZ NƏCƏFLİ: Elman Nəsirov AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA 1917-1920-CI İLLƏRDƏ MÜSƏLMAN Hikmət Məmmədov HƏRBİ-SİYASİ VƏ İQTİSADİ TÜRKLƏRİNƏ QARŞI ERMƏNİ TER- Elçin Əhmədov SABİTLİYİN ƏLDƏ EDİLMƏSİNDƏ RORU VƏ SOYQIRIMI KƏLBƏCƏR RUSİYA FAKTORU MUZEYİ MATERİALLARINDA Ünvan: Mətbuat pr. 23M. Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzinin 4-cü mərtəbəsi. 74 X. N. İSMAYIL: XX 60 TURAL ŞİRİN: Tel: (+994 12) 537 16 05 YÜZİLLİYİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ DƏYİŞƏN DÜNYA DÜZƏNİ: HİBRİD Faks: (+994 12) 537 16 05 ERMƏNİLƏRİN TORPAQ MÜHARİBƏNİN KONSEPTİ E-poçt: İDDİALARININ COĞRAFİYASI [email protected]

“Azərbaycan” nəşriyyatının mətbəəsində çap olunmuşdur. “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycan Sifariş № 2291 Respublikasının dissertasiyaların Redaksiyanın icazəsi olmadan Tarix, Antropologiya, Siyasi elmlər, Fəlsəfə, Sosiologiya və İqtisadi elmlər dərgidəki materiallardan istifadə etmək üzrə əsas nəticələrinin dərc olunması tövsiyə edilən dövri elmi qadağandır. nəşrlərin siyahısına salınmışdır.

May - İyun 2019 № 03 (51) GEOSTRATEGİYA

Geosiyasət ƏLİ HƏSƏNOV Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İLHAM ƏLİYEV - ON BEŞ İLLİK ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi, tarix elmləri doktoru, professor PREZİDENTLİK DÖVRÜNÜN UĞUR SALNAMƏSİ (2003-2018)

İnanıram ki, mənim axıra çatdıra bilmədiyim “O, inanırdı və bilirdi ki, davamçıları onun sona taleyüklü məsələləri, planları, işləri sizin köməyiniz çatdıra bilmədiyi işləri tamamlayacaqlar. Belə də və dəstəyinizlə İlham Əliyev başa çatdıra biləcək. oldu… Biz fəxr edirik ki, onun ideyalarını yaşadırıq, Mən ona özüm qədər inanıram müstəqilliyimizi möhkəmləndiririk, Heydər Əliyev və gələcəyinə böyük ümidlər bəsləyirəm” yolu ilə gedirik və gedəcəyik”

Heydər Əliyev İlham Əliyev

2 3 4 ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal sistemin formalaşdığını göstərir. Azərbaycanda siyasiplüralizmin vəçoxpartiyalıdemokratiksiyasi parlament vəbələdiyyəseçkilərində fəaliştirakedir. Buisə ölkədə azad,şəffafvədemokratik şəraitdəkeçirilənprezident, üçün hərildövlətbüdcəsindən vəsaitayrılır. Siyasipartiyalar əlavələrə görə,siyasipartiyaların fəaliyyətininmaliyyələşdirilməsi fəaliyyət göstərməsiüçünəlverişlişəraityaradılmışdır. milyona yaxıninsanıbirləşdirənhəmkarlarittifaqlarınınsərbəst 3 mindənçoxqeyri-hökuməttəşkilatının,habeləsıralarında2 Məhz bununnəticəsidirki,hazırdaölkədə55siyasipartiyanın, gücləndirilməsi istiqamətindəardıcılsiyasəthəyatakeçirilmişdir və azadlıqlarınıntəminedilməsi,vətəndaşcəmiyyətiinstitutlarının təsisatların möhkəmləndirilməsi,siyasiplüralizmin,insanhüquq Prezident İlhamƏliyevinrəhbərliyiilə Azərbaycanda demokratik sırasında ilküçlükdəqərarlaşmışdır. hazırda Azərbaycan regionunözünütamtəminedəndövlətləri gələcək inkişafpotensialınavədigərparametrlərinəgörədə sosial-iqtisadi inkişafındavamlılıqvədinamiklikgöstəricilərinə, mövqe seçiminə,daxilivəxaricisiyasətinmüstəqillikəmsalına, sahəsində həyatakeçirilənuğurluregionalsiyasətvədüz­ nəqliyyat-kommunikasiya vəenerjidəhlizlərininyaradıl­ mənəvi vəinsanresurslarındansəmərəliistifadəyə,transmilli geoiqtisadi vəhərbi-geostratejimövqeləridahadagüclənmişdir. artmış, Xəzər-Qara dənizhövzəsivəCənubiQafqazdakıgeosiyasi, son 15ildə Azərbaycanın regionalvəbeynəlxalq nüfuzugetdikcə xarici siyasət,formalaşdırdığısəmərəlidövlətidarəçiliyisayəsində yerini möhkəmləndirmişdir. Azərbaycan son15ildəregionölkələriarasındabirinciüçlükdəöz altında saxlanması,dövlətidarəçiliyinineffektivliyivəs.üzrədə vəziyyət, miqrasiyavəurbanizasiyaproseslərinindövlətinnəzarəti və mənəvitəminatsisteminindinamikası,müsbətdemoqrafik makro-iqtisadi sabitlik,dinamikinkişafedəniqtisadiyyat,sosial yerdə dayanır. sabitlik əmsalınagörə Azərbaycan postsovetməkanındabirinci dəstəklənməsi əsasındabərqərarolmuşmöhkəmictimai-siyasi həmrəyliyi, hakimiyyətin yürütdüyü siyasətin geniş əhali tərəfindən tərəddüd etmədənsöyləməkolarki,daxilimillibirlikvəvətəndaş rifah halınıngetdikcəyüksəlməsinənailolmuşdur. Hazırda azadlıqlarını, ölkəninəmin-amanlığınıtəminetmiş,vətəndaşların möhkəmlətmiş, əhalinintəhlükəsizliyini,insanlarınəsashüquqvə platformasına söykənərəkdaxiliictimai-siyasisabitliyidahada lider HeydərƏliyevtərəfindəntəməliqoyulmuşvətəndaşbirliyi Əliyev 15illikprezidentliyidövründə,ilknövbədə,ümummilli May -İyun 2019№03 (51) Azərbaycanda demokratiktəsisatlarınmöhkəmləndirilməsi, 2012-ci ildə“Siyasipartiyalar haqqında” Qanunaedilmiş Ayrı-ayrı sahələrüzrətəhlilaparılsa,aydınolarki,son15ildə Ölkənin təbiiehtiyatlarından,coğrafimövqeyindən,maddi, İkincisi, PrezidentİlhamƏliyevinyürütdüyüuğurludaxilivə Bununla yanaşı,digərəsasdaxiliinkişafparametrləri- Ümumi formadaqiymətləndirilərsə,qeydedilməlidirki,İlham siyasi plüralizmin,insanhüquqvəazadlıqlarınıntəmin edilməsi istiqamətindəardıcılsiyasəthəyatakeçirilib dövlət idarəçiliyininəsasnəticələri Uğurlu stratejikursunvəsəmərəli ması gün . payına düşmüşdür. yaradılmış 2milyonayaxınyeni işyerinin75faiziregionların inkişafına 67milyardmanatdan çoxvəsaityönəldilmiş,ölkədə dair üçdövlətproqramıicraolunmuşdur. Budövrdəregionların davamlı yüksəlişiməqsədiləregionların sosial-iqtisadiinkişafına iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, qeyri-neftsektorununvəbölgələrin məkanında birinciyerəyüksəlmişdir. 2004-2018-ciillərərzində rəqabətqabiliyyətliliyinə görə Azərbaycan iqtisadiyyatı MDB payı 80faiziötmüş,makroiqtisadisabitlikmöhkəmləndirilmiş, çatması təminedilmişdir. BudövrdəÜDM-dəözəlsektorun ist iqtisadiyyatındanbazariqtisadiyyatınakeçidprosesininbaşa məqsədyönlü iqtisadisiyasətnəticəsindəölkədəplanlısosial Onun rəhbərliyiiləson15ildəhəyatakeçirilmişardıcılvə olduğu kimi,iqtisadisahədədəciddiuğurlarqazanılmışdır. Hazırda 255mənzildənibarət3-cübinanıntikintisidavamedir. binası tikilmişvəKİV nümayəndələrininistifadəsinə verilmişdir. jurnalistlər üçündövləthesabına410mənzildənibarətikiyaşayış yönəldilmişdir. vasitəsilə medianıninkişafınaümumilikdə60milyonmanatvəsait yaradılması haqqındasərəncamlarimzalamışdır. İndiyəqədərFond İnformasiya Vasitələrinin İnkişafınaDövlətDəstəyiFondunun isə Azərbaycan RespublikasınınPrezidentiyanındaKütləvi Dövlət DəstəyiKonsepsiyası”nıntəsdiqedilməsi,2009-cuildə ildə ölkəPrezidenti“Azərbaycan Yayımları Şirkətitəsisedilmişvəfəaliyyətəbaşlamışdır. 2008-ci ildə ikincidövlətkanalınınbazasındaİctimai Televiziya vəRadio bel, 25internet(İP)televiziyası,16radiofəaliyyətgöstərir. 2005-ci istifadəçisidir. əhalinin 80faiziinternet,3milyonaqədəriisəsosialşəbəkə internet saytlarınınsayıisə20miniötmüşdür. 10milyonayaxın KİV-lərin ümumisayı5mini, Az.domenində qeydiyyataalınmış müvafiq fərmanvəsərəncamlarimzalamışdır. Hazırdaölkədə gücləndirilməsi istiqamətindəçoxsaylıqərarlarqəbuletmiş, möhkəmləndirilməsi, jurnalistlərinsosialmüdafiəsinin Əliyev keçəndövrərzindəKİV-lərin maddi-texnikibazasının əsas istiqamətlərindənbirinitəşkiledir. Prezidentİlham demokratik, plüralistmətbuatınformalaşmasıdövlətsiyasətinin maliyyələşdirmişdir. ictimai təşəbbüsləridəstəkləyərəkQHT-lərin minlərləlayihəsini Şurası yaradılmışdır. 2008-ciildəfəaliyyətəbaşlayanŞura denti yanındaQeyri-Hökumət Təşkilatlarına DövlətDəstəyi ixtisaslaşmış qurumkimi Azərbaycan RespublikasınınPrezi Dövlət DəstəyiKonsepsiyası”təsdiqedilmiş,busahədə sərəncamları ilə2007-ciildə“Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına artırılmasına ciddiəhəmiyyətverilir. PrezidentİlhamƏliyevin hökumət təşkilatlarınınmüstəqilliyininvəmaliyyəimkanlarının Prezident İlhamƏliyevinhakimiyyətiillərindəsiyasisferada Bundan başqa,İlhamƏliyevinsərəncamlarınaəsasən Respublikasında Kütləviİnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Azərbaycanda 11 ümumrespublika,4peyk,13regional,17ka Azərbaycanda sözvəməlumatazadlığınıntəminolunması, Ölkədə vətəndaşcəmiyyətiinstitutlarının,ocümlədənqeyri- Azərbaycan iqtisadiyyatırəqabətqabiliyyətliliyinəgörə MDB məkanındabirinciyerəyüksəlib - - - 5 GEOSTRATEGİYA

Ötən dövr ərzində qeyri-neft sənayesi ardıcıl şəkildə inkişaf ildə Bakı–Tbilisi–Ərzurum qaz kəməri (uzunluğu 980 kilometr) etdirilmiş, ölkə iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən və istifadəyə verilmişdir. 2014-cü il sentyabrın 20-də Avropanın enerji müasir texnologiyalara əsaslanan minlərlə yeni müəssisə fəaliyyətə təhlükəsizliyinin, həmçinin Azərbaycanın perspektiv inkişafının başlamışdır. 2014-cü ilin dekabrında təsdiq edilmiş “Azərbaycan və iqtisadi maraqlarının təmin edilməsində böyük rol oynaya- Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər caq Cənub Qaz Dəhlizinin təməli qoyulmuşdur. Uzunluğu 3500 üçün Dövlət Proqramı”na uyğun olaraq, ölkə ərazisində çoxsaylı kilometr, dəyəri 40 milyard dollardan çox olan bu qlobal layihənin sənaye parkı və məhəllələri, texnoparklar (Sumqayıt, Balaxanı, icrası sürətlə getmiş və 2018-ci il mayın 29-da Bakıda Cənub Qaz Mingəçevir, Qaradağ, Pirallahı, Neftçala, Masallı, Hacıqabul, Dəhlizinin, iyunun 12-də isə onun tərkib hissəsi olan TANAP boru Sabirabad və s.) yaradılmış, istehsal sahələrinin genişləndirilməsi, kəmərinin rəsmi açılış mərasimi keçirilmişdir. qeyri-neft sənayesinin ixrac imkanlarının artırılması və inno- TAP layihəsinin icrası isə qrafik üzrə davam etdirilir. 1994-cü il vativ istehsalın inkişaf etdirilməsi istiqamətində ciddi tədbirlər sentyabrın 20-də Bakıda imzalanmış “Xəzər dənizinin Azərbaycan görülmüşdür. sektorunda yerləşən “Azəri”, “Çıraq” yataqlarının və “Günəşli” Sumqayıtda alüminium, karbamid, plastik emalı zavodları, yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin birgə işlənməsi və hasilatın “SOCAR Polymer” şirkətinin polipropilen və yüksək sıxlıqlı pay bölgüsü haqqında Saziş”in (“Əsrin müqaviləsi”) müddəti polietilen zavodları (bu zavodlara qoyulan sərmayənin həcmi 2017-ci il sentyabrın 14-də bağlanmış digər müqavilə ilə 2050- 800 milyon dollardan çoxdur), Balaxanıda Məişət Tullantılarının ci ilə qədər uzadılmışdır. Yeni şərtlərə görə, SOCAR-ın payının Təkrar Emalı Zavodu, Bakı Gəmiqayırma Zavodu, Gəncə, 11 faizdən 25 faizə qaldırılması, mənfəət neftinin 75 faizinin Naxçıvan və Neftçalada avtomobil zavodları, Sumqayıt, Gədəbəy Azərbaycana verilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bundan əlavə, 8 il və Daşkəsəndə qızıl-mis emalı zavodları, Gəncə alüminium ərzində xarici investorlar tərəfindən ölkəyə bərabər hissələrlə bo- yarımfabrikatı, kənd təsərrüfatı texnikası zavodları və digər sənaye nus kimi 3,6 milyard dollar ödəniləcəkdir. Müqavilənin müddətinin müəssisələri həmin illərdə istifadəyə verilərək ölkənin iqtisadi uzadılması Azərbaycanda uzun illər bundan sonra da neftin hasilat potensialının gücləndirilməsində mühüm rol oynayır. səviyyəsinin sabit qalmasına, neft sektoruna xarici investisiya Aqrar sektorda həyata keçirilən islahat­ ­lar, kənd təsərrüfatı qoyuluşunun təmin olunmasına imkan verir. məhsulları istehsalçılarına edilən güzəşt və yardımlar ölkə­ Prezident İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Avropa və Asiyanı iqtisadiyyatında bu sahənin ardıcıl­ inki­­­ ­şafına zəmin yaratmışdır. birləşdirən “Şərq-Qərb” və “Şimal-Cənub” beynəlxalq nəqliyyat 2003-2018-ci illərdə meliorasiya tədbirlərinə ayrılan vəsaitin dəhlizlərinin yaradılması istiqamətində böyük işlər görülmüşdür. 4 həcmi 6 dəfə, bu sahəyə əsaslı kapital qoyuluşu 21 dəfə artmışdır. Təməli 2007-ci ildə qoyulmuş Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu- 5 Ölkədə ümumi su tutumu 450 milyon kubmetr olan 4 iri nun 2017-ci il oktyabrın 30-da Bakıda rəsmi açılışı olmuşdur. su anbarı (Taxtakörpü, Şəmkirçay, Göytəpə və Tovuzçay), 4 Azərbaycanın Rusiya Federasiyası, İran və Gürcüstanla sərhədinə min kilometr suvarma kanalları, 2,4 min kilometr kollektor- qədər yeni magistral avtomobil yolları tikilmişdir. drenaj şəbəkələri tikilmiş və bərpa olunmuş, 360 min hektar 2018-ci il sentyabrın 18-də 204 kilometr uzunluğunda yeni torpağın su təminatı, 264 min hektar sahədə meliorativ vəziyyət Ələt-Astara-İran İslam Respublikası ilə dövlət sərhədi magistral yaxşılaşdırılmış, 219 min hektar yeni suvarılan torpaq sahəsi əkin avtomobil yolunun istifadəyə verilməsilə Azərbaycan ərazisində dövriyyəsinə daxil edilmişdir. “Şimal-Cənub” nəqliyyat dəhlizi layihəsinin reallaşması üçün Prezident İlham Əliyevin göstərişi ilə ənənəvi kənd təsərrüfatı bütün işlər başa çatdırılmışdır. Azərbaycan siyasi, iqtisadi və strate- sahələrinin, o cümlədən pambıqçılıq, taxılçılıq, baramaçılıq, ji baxımdan böyük əhəmiyyətə malik həmin beynəlxalq nəqliyyat üzümçülük, çayçılıq, sitrus meyvəçiliyi, çəltikçilik və arıçılığın dəhlizlərində fəal iştirak etməklə Avrasiyada mühüm tranzit və dirçəldilməsi, fındıq, badam, xurma, zeytun, nar bağlarının logistika mərkəzlərindən birinə çevrilmişdir. genişləndirilməsi istiqamətində görülən işlər ölkənin ixrac İlham Əliyevin prezidentliyi dövründə Azərbaycan dünyada potensialını əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. sayı məhdud olan kosmik ölkələr sırasına qoşulmuşdur. 2010-cu 15 il ərzində Azərbaycan iqtisadiyyatı 3,2 dəfə, qeyri-neft ildə “Azərkosmos” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmış, 2013-cü sektoru 2,8 dəfə, sənaye istehsalı 2,6 dəfə, kənd təsərrüfatı 1,7 il ölkədə “İnformasiya Texnologiyaları İli” elan edilmişdir. Həmin dəfə artmış, qeyri-neft ixracı 4,1 dəfə çoxalmışdır. Azərbaycanın il fevralın 8-də Azərbaycanın ilk telekommunikasiya peyki “Azer- valyuta ehtiyatları 1,8 milyard dollardan (2004) 46 milyard dollara space-1”, 2014-cü ildə 2-ci – Yer səthini müşahidə edən “Azersky” (2018) çatdırılmışdır. 2003-2018-ci illərdə ölkə iqtisadiyyatına peyki, 2018-ci ilin sentyabrında isə daha bir telekommunikasiya 250 milyard dollar investisiya qoyulmuşdur. Müstəqillik dövründə peyki “Azerspace-2” orbitə çıxarılmışdır. Azərbaycana yatırılan sərmayənin 93 faizini təşkil edən həmin investisiyanın təxminən yarısı daxili mənbələrin payına düşür. Yenilənmiş sosial-mədəni, təsərrüfat və turizm infrastrukturu, Azərbaycan brendi “ASAN xidmət” Azərbaycanda həyata keçirilən nəhəng transmilli layihələr Son 15 ildə ölkənin sosial-mədəni və təsərrüfat infrastrukturu ölkəni mühüm tranzit və logistika mərkəzinə çevirib tamamilə yenilənmişdir. Bu dövrdə 3100-dən çox məktəb, 650 Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycanda nəhəng tibb müəssisəsi tikilmiş, yaxud əsaslı təmir edilmişdir. Yüzlərlə transmilli energetika və nəqliyyat layihələri həyata keçirilmiş, tarixi binada, muzey, teatr və kitabxanada geniş yenidənqurma 2006-cı ildə Xəzər və Aralıq dənizlərini birləşdirən Bakı–Tbilisi– işləri həyata keçirilmiş, ölkənin bütün ali təhsil ocaqları, həmçinin Ceyhan əsas ixrac neft kəməri (uzunluğu 1767 kilometr), 2007-ci AMEA-nın nəzdində olan institut və müəssisələr təmir edilərək 6 ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal tipli sutəmizləyiciqurğularistifadəyəverilmiş,əhalininfasiləsiz subartezian quyularıqazılmış,çaylarboyuyüzlərləkiçikmodul böyük sutəmizləyiciqurğusuinşaolunmuş,regionlardaçoxsaylı Bakı sukəmərilayihəsiicraedilmiş,Ceyranbatandadünyanınən təchizatı 51faizdən95faizəyüksəlmişdir. NəhəngOğuz–Qəbələ– və Azərbaycan regiondaelektrikenerjisiixracatçısınaçevrilmişdir. MVt-a yaxınolan31elektrikstansiyasıtikilibistifadəyəverilmiş “5 ulduz”lu9əsashavalimanısiyahısınadaxilolmuşdur. almışdır. BakınınHeydər ƏliyevBeynəlxalq Aeroportu dünyanın Lənkəran, Qəbələ,Zaqatala)beynəlxalqhavalimanıstatusu istifadəyə verilmişdir. Onlardan altısı(Bakı,Gəncə,Naxçıvan, limanı –ƏlətDəniz Ticarət Limanıfəaliyyətəbaşlamışdır. işləri aparılmışdır. Xəzərdənizindəənböyükbeynəlxalqdəniz stansiyası istifadəyəverilmiş,birneçəstansiyadayenidənqurma yol çəkilmiş,443körpüinşaolunmuşdur. Bakıda4yenimetro yeni avadanlıqlatəchizolunmuşdur. Ölkədə15minkilometr May -İyun 2019№03 (51) Bölgələrdə qazlaşdırmasürətləaparılmışvəölkəüzrətəbiiqaz 2003-2018-ci illərərzindəölkədəümumigenerasiyagücü3000 Azərbaycanda 7havalimanıtamamiləyenidənqurularaq birdəfəlik pulvəsaitininödənilməsinə başlanmışdır. qulluqçuların vərəsələrinə11.000 (onbirmin)manatməbləğində Fərmana görə,1997-ciilavqustun 2-dəkşəhidolmuşhərbi Azərbaycan Prezidentinin2018-ci ilaprelin19-daimzaladığı fərdi evvəmənzil,habeləoqədər dəminikmaşınıverilmişdir. ailələrinə vəmüharibəəlillərinə dövləthesabına6mindənçox əlillərinə daimxüsusiqayğıiləyanaşır. Son15ilərzində şəhid Agentliyi”ni (DOST)yaratmışdır. Nazirliyinin nəzdində“DayanıqlıvəOperativSosial Təminat xidmətlər göstərilməsiüçünƏməkvəƏhalininSosialMüdafiəsi məşğulluğu, əməkvəsosialmüdafiəsiiləbağlıçevikinnovativ Prezident İlhamƏliyev2018-ciilinavqustundaəhalinin “ASAN xidmət”modeliartıqbaşqaölkələrdədətətbiqedilir. yaxınlaşmışdır. Dünyada Azərbaycanın brendikimitanınmış olmuş, xidmətlərinəhaliarasındabəyənilməəmsalı100faizə xidmət” mərkəzləriyaradılmışdır. əhaliyə göstərilənxidmətlərivahidsistemdəbirləşdirən“ASAN İnnovasiyalar Agentliyi təsisedilmiş,dövlətorqanlarıtərəfindən Respublikasının Prezidentiyanında Vətəndaşlara XidmətvəSosial Onun müvafiqfərmanvəsərəncamıilə2012-ciildə Azərbaycan xidmətlər sahəsindəciddiinstitusionalislahatlaraparmışdır. faizdən 5,4faizəendirilmişdir. dəfədən çoxartırılmış,işsizliksəviyyəsi5faizə,yoxsulluqisə49 1,9 milyonyeniişyeriaçılmış,maaşlar5dəfədən,pensiyalarisə8 milyard manatkompensasiyaödənilmişdir. 15ilərzindəölkədə manat) tamsilinmiş,sovetdövründənqalmışəmanətlərəgörə1 yaranmış borcları(müvafiqolaraq327milyonvə294,2 və kanalizasiyaxidmətlərindənistifadəyəgörəəvvəlkiillərdə keçirilmişdir. Buməqsədləvətəndaşlarıntəbiiqazdan,içməlisu müdafiəsini gücləndirməkistiqamətindəcidditədbirlərhəyata ikinci yeritutmuşdur. ni əhəmiyyətlidərəcədəyaxşılaşdırmış,MDBdövlətlərisırasında (2017) hesabatınagörə Azərbaycan 136ölkəarasındaözmövqeyi İqtisadi Forumunun“Səyahətvə Turizm Rəqabətqabiliyyətliliyi” vətəndaşlarının sayındadinamikartımmüşahidəolunur. Dünya başlamışdır. (“Tufandağ” və“Şahdağ”)digərobyektlərfəaliyyətə brendlərinin beşulduzluotelləri,qış-yayturizmkompleksləri müəssisələri, ocümlədən570-əqədərmehmanxana,məşhurdünya Bakıda vəregionlardayüksəkstandartlaracavabverənturizm Yaradılmış əlverişlibiznesvəinvestisiyamühitinəticəsində əsaslı islahatlarvəmühümtədbirlərhəyatakeçirilmişdir. rəqabətədavamlı turizmxidmətlərinintəminedilməsiməqsədilə turizm sənayesininformalaşdırılması,yüksəkkeyfiyyətlivə içməli suilətəminatıyaxşılaşdırılmışdır. Şəhid ailələrinə,müharibəveteranlarıvəəlillərinə,məcburi 2003-2018-ci illərdə məcburiköçkünlərinproblemlərinin Prezident İlhamƏliyevşəhidailələri,müharibəveteranlarıvə Bu mərkəzlərəindiyədək25milyondançoxmüraciətdaxil İlham Əliyevprezidentliyidövründəölkədəictimaivəsosial Prezident İlhamƏliyevintəşəbbüsüiləəhalininsosial Son illər Azərbaycana turizmməqsədiləgələnxariciölkə Prezident İlhamƏliyevinrəhbərliyiiləson15ildəölkədə köçkünlərə diqqətvəqayğı - 7 GEOSTRATEGİYA

həlli sahəsində genişmiqyaslı işlər görülmüş, ölkədəki bütün çadır münaqişə”, 2005), Avropa Parlamentinin (“Avropa İttifaqının düşərgələri, fin tipli qəsəbələr ləğv edilmiş, yeni salınmış 100-dən Cənubi Qafqazda strategiyasına dair tələb”, 2010) qətnamələrində, artıq qəsəbə və şəhərcikdə 300 min nəfər məskunlaşdırılmışdır. Avropa İttifaqının “Şərq Tərəfdaşlığı” sammitinin Bəyannaməsində 2016-cı ilin aprel ayında Azərbaycan Ordusunun uğurlu (2017) və Avropa İttifaqı – Azərbaycan “Tərəfdaşlıq Prioritetləri” hərbi əməliyyatları nəticəsində azad edilmiş Cocuq Mərcanlı razılaşmasında (2018), Qoşulmama Hərəkatı dövlət və hökumət kəndi (Cəbrayıl rayonu) qısa müddət ərzində yenidən qurulmuş, başçılarının XVI (Tehran, 2012) və XVII (Marqarita, 2016) orada 150 evdən ibarət qəsəbə tikilmiş və sakinlər öz doğma sammitlərinin, İƏT-in XI (Seneqal, 2008) və XII (Misir, 2013) yurdlarına qayıtmışlar. Eyni zamanda, işğaldan azad olunmuş zirvə toplantılarının yekun sənədlərində, ECO-nun 13-cü sam- Şıxarx qəsəbəsində (Tərtər rayonu) 1170 ailə üçün yeni şəhərcik mitinin (İslamabad, 2017) yekun bəyanatında Azərbaycanın salınmışdır. ərazi bütövlüyü və suverenliyinə, beynəlxalq səviyyədə tanınmış 2018-ci ildə 5700 məcburi köçkün ailəsi evlərlə, mənzillərlə sərhədlərinin toxunulmazlığına hörmət ifadə edilmiş, münaqişənin təmin olunmuşdur. Təsadüfi deyil ki, ölkə əhalisinin sosial rifahının məhz bu prinsiplər əsasında həllinin vacibliyi qeyd olunmuşdur. yaxşılaşdırılması, habelə Minilliyin İnkişaf Məqsədlərinin həyata Eyni zamanda, NATO-nun 2006-cı ildən bəri keçirilən zirvə keçirilməsi istiqamətində böyük xidmətlərinə görə Prezident İlham toplantılarının, o cümlədən Nyuport (2014), Varşava (2016) və Əliyev 2015-ci ildə BMT-nin “Cənub-Cənub” mükafatı ilə təltif Brüssel (2018) sammitlərinin yekun kommünikelərində Cənubi olunmuşdur. Qafqazdakı münaqişələrin ölkələrin ərazi bütövlüyü, suverenliyi və Helsinki Yekun Aktına əsaslanaraq həlli prinsipinin öz əksini Ordu quruculuğunun və milli maraqlara söykənən xarici tapması Azərbaycanın mənafeyinə cavab verir. siyasətin uğurlu nəticələri Prezident İlham Əliyevin milli maraqlara söykənən xa- Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan Ordusu- rici siyasəti nəticəsində Azərbaycan müstəqil mövqeyi ilə nun döyüş qabiliyyətinin artırılması, Silahlı Qüvvələrin maddi- seçilən dövlət kimi tanınmış, onun beynəlxalq nüfuzu getdikcə texniki bazasının möhkəmləndirilməsi sahəsində ardıcıl tədbirlər yüksəlmişdir. 2011-ci ildə Azərbaycan 155 dövlətin dəstəyi görülmüşdür. 2005-ci ildə yaradılmış Azərbaycan Respublikası ilə BMT Təhlükəsizlik Şurasına qeyri-daimi üzv seçilmiş, 120 Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin müəssisələrində 1200 adda hərbi dövlətin təmsil olunduğu Qoşulmama Hərəkatına üzv qəbul təyinatlı məhsul istehsal edilir. Beynəlxalq reytinqlərə görə, edilmişdir. 2019-2022-ci illər Azərbaycan Respublikasının Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri hazırda dünyada ən güclü 50 ordu Hərəkata sədrlik dövrüdür. Azərbaycan Aİ-yə üzv olan 9 ölkə 6 sırasında yer tutur. ilə strateji tərəfdaşlıq əlaqələri qurmuş və müvafiq sənədlər 7 2016-cı il aprel ayının əvvəlində cəbhə xəttində Ermənistanın imzalamışdır. növbəti hərbi təxribatı ilə üzləşən Azərbaycan ordusu əks-hücuma keçərək işğalçılara güclü zərbələr endirmiş və qısa müddətdə Azərbaycanda elmin inkişafı, Ağdərə, Cəbrayıl, Füzuli rayonlarında iki min hektar ərazini milli-mənəvi dəyərlərin, multikulturalizm düşməndən azad etmiş, işğal altında qalan torpaqlara nəzarət etmək və tolerantlıq ənənələrinin qorunub saxlanması təmin edilib imkanını artırmışdır. 2018-ci ilin may ayında isə Naxçıvan Muxtar Prezident İlham Əliyev ölkədə elmin, mədəniyyətin, milli- Respublikasının 11 min hektardan artıq ərazisi, o cümlədən Şərur mənəvi dəyərlərin, Azərbaycan dilinin, dini etiqad azadlığının, rayonunun Günnüt kəndi düşməndən azad edilmiş, dövlət sərhədi konfessional və etnik rəngarəngliyin, multikulturalizm və boyunca əlverişli yüksəkliklər ələ keçirilmiş, Yerevan–Gorus– tolerantlıq ənənələrinin qorunub saxlanmasını və inkişafını təmin Laçın yolu nəzarətə götürülmüşdür. etmişdir. Prezident İlham Əliyev Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Dövlət büdcəsindən elmə ayrılan xərclər 2003-cü illə Qarabağ problemi ilə bağlı prinsipial mövqe ifadə etmişdir: müqayisədə 2018-ci ildə 7,7 dəfə artmışdır. Fundamental elmi “Azərbaycan heç vaxt öz ərazi bütövlüyünün pozulması ilə tədqiqatların stimullaşdırılması, dövlət sifarişi əsasında təbiət, barışmayacaq, torpaqlarında ikinci erməni dövlətinin yaranmasına texniki, humanitar və ictimai sahələr üzrə elmi araşdırmaların yol verməyəcəkdir. Ölkəmizin ərazi bütövlüyü tam bərpa edilməli, qrant şəklində maliyyələşdirilməsi məqsədilə Azərbaycan azərbaycanlılar əzəli yurdlarına qayıtmalıdırlar”. 2003-2018-ci Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu illərdə ATƏT-in Minsk qrupu çərçivəsində aparılan danışıqlarla yaradılmışdır (2009). Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının yanaşı, nüfuzlu beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən Dağlıq Qarabağ (AMEA) institutlarının maddi-texniki bazası möhkəmləndirilmiş, münaqişəsinə dair mühüm qərarların qəbul edilməsinə nail qurumun Gəncə Bölməsi təsis edilmiş (2012), Mərkəzi Kitabxanası olunmuşdur. üçün yeni bina istifadəyə verilmişdir (2013). 15 il ərzində AMEA- BMT Baş Assambleyasının 60-cı (2006) və 62-ci (2008) nın həqiqi və müxbir üzvlərinin, habelə dövlət büdcəsindən sessiyalarının qəbul etdiyi “Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərində maliyyələşdirilən elm və elmi tədqiqat müəssisə, idarə və vəziyyət” adlı qətnamələrdə zəbt olunmuş Azərbaycan ərazilərində təşkilatlarında çalışan işçilərin əməkhaqları dəfələrlə artırılmışdır. ermənilərin məskunlaşdırılması, orada yanğınlar törədilməsi 2003-2018-ci illər ərzində ölkədə 220-dən çox məscid, kilsə, faktları pislənilmiş, BMT Təhlükəsizlik Şurasının 822, 853, sinaqoq tikilmiş və ya bərpa olunmuşdur. Xüsusi dini-mənəvi 874 və 884 nömrəli qətnamələrinin yerinə yetirilməsinin vacib- və tarixi-mədəni əhəmiyyət kəsb edən Bibiheybət məscid- liyi vurğulanmışdır. AŞPA-nın (1416 saylı “ATƏT-in Minsk ziyarətgah kompleksində, Təzəpir, Əjdərbəy, İçərişəhər Cümə və Konfransının məşğul olduğu Dağlıq Qarabağ bölgəsi üzərində Həzrət Məhəmməd məscidlərində təmir və yenidənqurma işləri aparılmışdır. Şamaxı Cümə Məscidi və Gəncədə “İmamzadə” 2017-ci ilin mayında Bakıda keçirilmiş IV İslam Həmrəyliyi dini-mədəniyyət abidəsi əsaslı bərpa edilmiş, Bakıda Qafqazın ən Oyunlarında isə Azərbaycan komanda hesabında 1-ci yerə böyük məscidi olan Heydər Məscidi (2014), Hacı Cavad Məscidi çıxmışdır. 2016-cı ildən etibarən Bakıda hər il ümumi auditoriyası (2018), dağ yəhudiləri üçün sinaqoq (2011) tikilərək dindarların 500 milyon nəfərdən çox olan Formula 1 yarışları təşkil edilir. istifadəsinə verilmişdir. Eyni zamanda, xristian kilsələri (pravoslav və katolik), o Azərbaycan bir sıra qabaqcıl ölkələrin onilliklər boyu cümlədən Qafqaz Albaniyası dövrünə aid məbədlər dövlət hesabına keçdiyi inkişaf mərhələsini sürətlə adlayıb bərpa olunmuşdur. Hazırda ölkə ərazisində 2250 məscid, 14 kilsə, Ümummilli lider Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi inkişaf 7 sinaqoq sərbəst fəaliyyət göstərir. strategiyasını, çoxşaxəli islahatlar proqramını yaradıcılıqla davam Prezident İlham Əliyevin sərəncamları ilə Bakı Beynəlxalq etdirən Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında Azərbaycan bir Multikulturalizm Mərkəzi yaradılmış (2014), 2016-cı il sıra qabaqcıl ölkələrin onilliklər boyu keçdiyi inkişaf mərhələsini Azərbaycanda “Multikulturalizm İli” elan edilmişdir. sürətlə adlayaraq, postsovet məkanında keçid dövrünü başa vuran Azərbaycan sivilizasiyalararası dialoq, tolerantlıq və hu- ilk ölkə olmuşdur. Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf ictimai - siyasi, elmi populyar jurnal manitar əməkdaşlıq mövzusunda çoxsaylı beynəlxalq tədbirlərə Bankı Azərbaycanda həyata keçirilən islahatlara yüksək qiymət ev sahibliyi etmiş, bir sıra qlobal təşəbbüslər irəli sürmüşdür. vermişdir. 2008-ci ildə Bakıda Avropa Şurasına üzv dövlətlərin mədəniyyət Davos Dünya İqtisadi Forumunun hesablamalarına əsasən, nazirlərinin toplantısına İslam ölkələri mədəniyyət nazirləri də Azərbaycan iqtisadiyyatı rəqabətqabiliyyətliliyinə görə dünya dəvət edilmişdir. Həmin forumda Azərbaycan Prezidenti sivilizasi- miqyasında 35-ci, ümumi infrastrukturun inkişafına görə isə 26-cı yalar, xalqlar və mədəniyyətlər arasında dialoq və əməkdaşlığın yerdə qərarlaşmışdır (2017). Forumun “İnklüziv inkişaf indeksi” inkişafı naminə “Bakı Prosesi” təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir. Sonrakı adlı illik hesabatında (2017) Azərbaycan inkişaf etməkdə olan 80 illərdə bu çərçivədə çoxsaylı beynəlxalq tədbir və layihələr həyata ölkə arasında 3-cü yerə yüksəlmişdir. keçirilmişdir. 2018-ci il oktyabrın 31-də Dünya Bankı tərəfindən yayılan “Doing Business 2019” hesabatında isə Azərbaycan 10 ən islahatçı Gəncliyin inkişafına dövlət qayğısı, idman sahəsində dövlət siyahısına daxil edilərək, 2018-ci ildə dünyanın ən çox isla- əldə olunan nailiyyətlər hat aparan ölkəsi elan olunmuşdur. Hesabatda Azərbaycan 2017-ci Prezident İlham Əliyev gənclərin sosial, təhsil, karyera və illə müqayisədə 32 pillə irəliləyərək 190 ölkə arasında 25-ci yerə 8 mədəni inkişaf məsələlərinin həllini təmin etmək məqsədilə qalxmış, dünyanın bir çox ölkələrini geridə qoyaraq Müstəqil 9 2005-2021-ci illəri əhatə edən 3 Dövlət Proqramı təsdiq etmişdir. Dövlətlər Birliyi ölkələri arasında lider mövqe tutmuşdur. Eyni zamanda, “2007–2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin Əslində, Azərbaycana gələn hər kəs mötəbər beynəlxalq xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı” çərçivəsində təşkilatların hesabat və reytinqləri ilə tanış olmasa belə, təkcə pay- minlərlə gənc xarici ölkələrin qabaqcıl tədris ocaqlarında təhsil taxt Bakı şəhərinə nəzər salmaqla son 15 ildə böyük bir sıçrayışın almağa göndərilmişdir. Ölkə gənclərinin elm, təhsil, mədəniyyət baş verdiyinə əmin ola bilər. Prezident İlham Əliyevin müəyyən və digər sahələrə yönəlmiş layihələrin reallaşdırılmasına kömək etdiyi inkişaf konsepsiyasına əsasən, 2003-2018-ci illərdə həyata göstərilməsi, onların fəaliyyətinin stimullaşdırılması məqsədilə keçirilən abadlıq və quruculuq işləri sayəsində Bakı dünyanın 2011-ci ildə Gənclər Fondu yaradılmış, 2013-cü ildə gənclər üçün ən gözəl şəhərlərindən birinə, regionun biznes və mədəniyyət Prezident mükafatı təsis edilmişdir. mərkəzinə, cəlbedici turizm və istirahət məkanına çevrilmişdir. Prezident İlham Əliyevin qayğısı sayəsində ölkədə idman və Şəhərin tarixi görkəmi müasir və zövqlü tikililərlə bədən tərbiyəsi sahəsində sürətli inkişaf prosesi getmiş, böyük tamamlanmış, Bakının yeni simvol və rəmzləri olan Heydər uğurlar əldə edilmişdir. Bakıda və bölgələrdə 45 Olimpiya İdman Əliyev Mərkəzi, Bayraq Meydanı, “Alov qüllələri”, “Baku Crystal Kompleksi, xeyli sayda idman qurğuları, stadionlar və digər Hall” və digər inşaat kompleksləri dünyanın memarlıq inciləri idman meydançaları tikilib istifadəyə verilmiş, mövcud idman sırasına daxil olmuşdur. Şəhərin ictimai-mədəni və nəqliyyat- obyektləri yenidən qurulmuşdur. Azərbaycan idmançıları ildən-ilə təsərrüfat infrastrukturu müasir tələblərə uyğunlaşdırılmış, yeni öz nəticələrini yaxşılaşdırır, yüksək nailiyyətlər əldə edirlər. küçə, körpü və yolötürücüləri­ tikilmiş, yaşıllıq və parklar salınmış, Onlar 2004-cü il Afina Olimpiadasında 5 medal (1 qızıl, ekoloji şərait yaxşılaşdırılmış, dənizkənarı bulvar 3,5 kilometrdən 4 bürünc), 2008-ci il Pekin Olimpiadasında 6 medal (1 qızıl, 16 kilometrə qədər uzadılmışdır. Paytaxt ərazisindən çıxarılan 1 gümüş və 4 bürünc), 2012-ci il London Olimpiadasında 10 sənaye müəssisələrinin yerində modern tipli şəhərsalma layihələri medal (2 qızıl, 2 gümüş, 6 bürünc), 2016-cı il Rio-de-Janeyro reallaşdırılmışdır. Olimpiya Oyunlarında isə 18 medal (1 qızıl, 7 gümüş, 10 Dövlət və cəmiyyət həyatının bütün sahələrində fundamental bürünc) qazanmışlar. Sonuncu Olimpiya Oyunlarında qazanılmış dəyişikliklərin baş verdiyi ötən 15 il ərzində Azərbaycan xalqı medalların sayına görə Azərbaycan dünyada 14-cü, Avropada 7-ci, həmişə öz liderinə güvənmiş, ona ən güclü dayaq olmuşdur. Prezi- MDB ölkələri arasında 2-ci, müsəlman aləmində isə 1-ci olmuşdur. dent İlham Əliyev respublikanın sürətli inkişafından, qazanılan 2015-ci ildə Azərbaycan tarixdə ilk dəfə keçirilən Avropa nailiyyətlərdən bəhs edərkən həmişə böyük fəxrlə bildirir ki, bu Oyunlarına ev sahibliyi etmişdir. 50 ölkəni təmsil edən 6 min uğurların əsasında məhz ölkədəki sağlam ictimai-siyasi mühit, idmançının iştirak etdiyi oyunlarda Azərbaycan komandası ümumi xalqla iqtidarın birliyi dayanır. Şübhəsiz, bu cür qarşılıqlı inam hesabda 2-ci yeri tutmuş, 21-i qızıl olmaqla 56 medal qazanmışdır. şəraitində Prezident İlham Əliyev hələ uzun illər xalqı öz arxasınca

May - İyun 2019 № 03 (51) GEOSTRATEGİYA

daha yüksək zirvələrə və böyük qələbələrə doğru aparacaqdır. 16. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycanın inkişaf dialektikası. Bakı.: Açar sözlər: dövlət müstəqilliyi, dövlət idarəçiliyi, sosial- Azərbaycan Milli Ensiklopediyası Nəşriyyatı, 2000, 288 s. iqtisadi inkişaf, makroiqtisadi sabitlik, siyasi plüralizm, vətəndaş 17. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan: qloballaşma dövrünün cəmiyyəti, xarici siyasət, enerji təhlükəsizliyi. tələbləri: keçmişin dərsləri, bu günün reallıqları və gələcəyin perspektivləri. Bakı: XXI-YNE, 2005, 464 s. 18. Mehdiyev R.Ə. “Gələcəyin strategiyasını MƏNBƏLƏR müəyyənləşdirərkən: modernləşdirmə xətti. Bakı: Şərq-Qərb, 2008, 1. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər 216 s. Kabinetinin 2018-ci ilin doqquz ayının sosial-iqtisadi inkişafının 19. Mehdiyev R.Ə. Azərbaycan - 2003-2008: Zaman haqqında yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında düşünərkən. Bakı: Şərq-Qərb, 2009, 240 s. nitqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 10 oktyabr 2018-ci il. 20. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın milli inkişaf və təhlükəsizlik 2. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Milli Məclisdə siyasətinin əsasları. Bakı: Zərdabi, 2016, 700 s. Azərbaycan parlamentinin 100 illiyi münasibətilə təntənəli 21. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın geosiyasəti. Bakı: “Zərdabi iclasında nitqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 22 sentyabr 2018-ci il. LTD”, 2015, 1048 s. 3. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakı şəhərinin 22. Həsənov Ə.M. Müasir beynəlxalq münasibətlər və azad edilməsinin 100 illiyinə həsr olunmuş paradda nitqi. Azərbaycanın xarici siyasəti. Bakı: Azərbaycan, 2005, 752 s. -“Azərbaycan” qəzeti, 16 sentyabr 2018-ci il. 23. Əhmədov E.İ. Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü: təhlili 4. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Almaniyanın Federal xronika (1987-2011). Ensiklopedik nəşr. Bakı: 2012, 912 s. Kansleri ilə birgə mətbuat konfransında nitqi. -“Azərbaycan” 24. Məmmədov H.B. Dünya siyasəti və beynəlxalq qəzeti, 26 sentyabr 2018-ci il. münasibətlər. Bakı: “Bakı Universiteti”, 2012, 372 s. 5. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Xəzəryanı dövlətlərin 25. Məmmədov H.B. Heydər Əliyevin siyasi irsinin politoloji başçılarının Aktau Zirvə toplantısında nitqi. - “Azərbaycan” aspektləri. Bakı: MSA, 2013, 456 s. qəzeti, 13 avqust 2018-ci il. 26. Məmmədov N.İ. Xarici siyasət: reallıqlar və gələcəyə baxış. 6. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Bakı: Qanun, 2013, 264 s. Kabinetinin 2018-ci ilin birinci yarısının sosial-iqtisadi inkişafının 27. Mətbuat və demokratiya /Buraxılışa məsul R.Ə.Mehdiyev; yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında tərtib edəni və redaktoru Ə.M.Həsənov.- Bakı, 1999.- 110 s. 8 ntqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 10 iyul 2018-ci il. 28. Nəsirov E. Azərbaycan nefi və beynəlxalq müqavilələr 9 7. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Azərbaycan Silahlı (1991-1999-cu illər) Bakı, “Respublika Xatirə Kitab Evi”, 1999, Qüvvələrinin 100 illiyi münasibətilə Bakıda təntənəli hərbi 104 s. paradda nitqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 27 iyun 2018-ci il 29. Prezident İlham Əliyev. Elmi redaktoru Ə.M.Həsənov. Bakı, 8. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Türkiyənin Əskişəhər 2004. şəhərində TANAP layihəsinin açılış mərasimində nitqi. - 30. Vəliyev A.İ. Azərbaycan-Avropa Şurası: demokratiya və “Azərbaycan” qəzeti, 13 iyun 2018-ci il insan hüquqları sahəsində əməkdaşlıq. Bakı: 2006, 236 s. 9. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Səngəçal terminalında 31. Алиев И. Г. Каспийская нефть Азербайджана. М.: Cənub Qaz Dəhlizinin rəsmi açılış mərasimində nitqi. - Известия, 2003, 712 с. “Azərbaycan” qəzeti, 30 may 2018-ci il 32. Гасанов А.М. Современные международные отношения 10. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi и внешняя политика Азербайджана: учебник /А.Гасанов (пре- münasibətilə rəsmi qəbulda nitqi. - “Azərbaycan”, 29 may 2018-ci дисл.); [пер.: Н.Хидиров, Дж.Сафаров, С.Гасанов, Я.Гулу- il. заде]; науч. ред. М.Алиева; [ред.: Э.Алиева, В.Морозков].- 11. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin 28 May – Respublika Второе издание, дополненное.- Баку: Zardabi LTD, 2013.- 1008 Günü münasibətilə rəsmi qəbulda nitqi. - “Azərbaycan”, 27 may с. 2017-ci il. 33. Гасанов А.М. Политика национального развития и 12. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Bakıda IV Ümum- безопасности Азербайджанской Республики: [монография] / dünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun rəsmi açılışında Али Гасанов; науч. ред. К.Аллахвердиев; Академия Государ- çıxışı - “Azərbaycan” qəzeti, 6 may 2017-ci il. ственного Управления при Президенте Азербайджанской 13. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin sədrliyi ilə Nazirlər Республики.- Баку: Zərdabi LTD, 2014.- 670, [2] с. Kabinetinin 2017-ci ilin birinci rübünün yekunlarına, sosial- 34. Гасанов А.М. Организация Экономического Сотрудни- iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr чества (ОЭС): Создание и деятельность. ОЭС и Азербайджан olunmuş iclasında ntqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 11 aprel 2017-ci //Geostrategiya: aylıq ictimai-siyasi, elmi populyar jurnal.- 2012.- il. № 5 (11), sentyabr-oktyabr.- S.3-7. 14. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin V Qlobal Bakı Foru- 35. Гасанов А.М. Ситуация региональной безопасности munun açılışında çıxışı - “Azərbaycan” qəzeti, 17 mart 2017-ci il. в Каспийско-Черноморском бассейне и на Южном Кавказе: 15. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Əl-Cəzirə реалии и прогнозы об объединении в блоки, классификация televiziyasına müsahibəsi - “Azərbaycan” qəzeti, 18 fevral 2017-ci геостратегических сил /Али Гасанов //Право и политология: il. Международный научный журнал.- Кишинэу, Молдова, 2012.- 10

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal Рес-публики (1998-2003).-Баку, 2003. 2002. 2004. KAVKAZ.COM воздейст-вие нарегиональноесотрудничество –WWW. опасности. -Москва, 2005,с.266. тегия России. -Москва, 2003. Эволюция мирового порядка ивнешнеполитическая стра обеспечению наЮжном мираистабильности Кавказе. 2000, с.203. Баку, 2004,с.584 Молдова, 2013.-№24,сентябрь.- С.31-37. политология: Международный научный журнал.- Кишинэу, национальной печати /АлиГасанов, //ПравоA.Зейналова и вСоветенезависимости Европывотражении дочленства elmi populyarjurnal.-2013.-№3(15),may-iyun.-S.6-14. безопасности /АлиГасанов //Geostrategiya:aylıqictimai-siyasi, геостратегические интересы Азербайджана вобласти Черноморскому бассейну ибезопасности Кавказа, Южного elmi populyarjurnal.-2013.-№1(13),yanvar-fevral.- S.5-12. Азербайджана /Али Гасанов //Geostrategiya: aylıq ictimai-siyasi, позицию, региональнуюбезопасность Кавказа Южного и и Евро-пейскимСоюзом, еёвлияниенагеополитическую jurnal.- 2013.-№4(16),iyul-avqust.-S.5-11. Али Гасанов //Geostrategiya:aylıqictimai-siyasi,elmipopulyar нацио-нального развитияибезопасности Aзербайджана / 14.- С.18-28. Международный научный журнал.- Грузия, Тбилиси,2012.-№ безопасности Европы/АлиГасанов //Кавказ иМир: бассейна Кавказа иЮжного иучастиевэнергетической С.30-35. № 20,август.- May -İyun 2019№03 (51) 59. http://www.eco.gov.az 58. http://www.azstat.org 57. http://www.mfa.gov.az 56. http://www.meclis.gov.az 55. http://www.cabmin.gov.az 54. http://www.azerbaijan.az 53. http://www.aliyev-heritage.org 52. http://www.heydar-aliyev-foundation.org 51. http://www.mehriban-aliyeva.org 50. http://www.president.az 49. http://www.heydar-aliyev.org 48. Чернявский С.И.Внешняяполитика Азербайджанской 47. Чернявский С.И.НовыйпутьАзербайджана. - Москва, 46. Чернявский С.И.Азербайджан: выбор курса. -Москва. 45. ХерцигЭ.Внешняяполитика Азербайджана, ее 44. Наджафов Кавказ: Э.Южный тернистый путькбез- 43. Наджафов Э.Н.Западноевропейскиеподходы к 42. Мехтиев Р.Э. Реалии -Баку, геноцидаазербайджанцев. 41. Мехтиев Р.Э. Азербайджан: вызовы глобализации. - 40. Гасанов А.М.ПутьАзербайджана от восстановления 39. Гасанов А.М.Подход ИранакКаспийско- 38. Гасанов А.М.ОтношенияРоссии сСША,НАТО 37. Гасанов А.М.Концептуальный подход кполитике 36. Гасанов А.М.Энергетические ресурсы Каспийского ةرتفل-ميظعلا-راصتنالا -aspx?did=271&Pid=10&Lang=TR letopis-15-letnego-perioda-prezidentstva.html item/36238- item/36237-president B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D1%8B/ %D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%B2%D0% %B8%D0%BD%D1%8F%D1%82%D1%8B-%D0%BF%D0%BE %D0%B1%D1%8B%D0%BB%D0%B8-%D0%BF%D1%80%D0 %D0%B7%D0%B0-15-%D0%BB%D0%B5%D1%82- can039039-27396966 htm 24528h.htm demokratik-kuruluslarin-guclenmesi-yonunde-kararli-politika- alieva-v-azerbajdzhane-analiziruyut-projdennyj-put alieva-v-azerbajdzhane-analiziruyut-projdennyj-put 15-yili--azerbaycan-2003-2018/#.W8b86GgzaM ةسائرلا-ةرتفل-ميظعلا-راصتنالا социальные инравственныесоциальные основы. учении Гейдара Алиева, иего экономические, политические, понятие сильного государства, отраженное вгосударственном государственности Азербайджана.Вто же время,изучается лидера Гейдара нанезависимой Алиева, построенной политики национальногоосновы развития общенационального ПЯТНАДЦАТИЛЕТНОГО ПЕРИОДА ПРЕЗИДЕНТСТВА помощник Азербайджанской Республики Президента 78. http://www.asiaelyoum.com/79783/2018/10/13/ 77. https://orobanews.com/2018/10/13/ 76. http://ekoavrasya.net/duyuru. 75. http://vestikavkaza.ru/analytics/Grandioznaya-pobednaya- 74. https://kun.uz/ru/15931148 73. https://gaxa.ge/n/1336 72. http://newsday.ge/new/index.php/ka/component/k2/ 71. http://newsday.ge/new/index.php/en/component/k2/ 70. http://tribuna.md/ru/2018/10/15/ru- 69. http://versii.com/news/385717/ 68. http://www.sanalbasin.com/son-15-yilda-039039azerbay- 67. http://www.bafra55.net/son-15-yilda-azerbaycan-37379h. 66. https://www.gazetekars.com/son-15-yilda-azerbaycanda- 65. https://rezonans.kz/mir/8371-15-let-prezidentstva-ilkhama- 64. https://rezonans.kz/mir/8361-15-let-prezidentstva-ilkhama- 63. http://www.irna.ir/fa/News/83066757 62. http://www.bilgesam.org/incele/8851/-bagimsizliginin-son- 61. http://www.azertag.az 60. http://www.preslib.az В начале статьи подробно анализируются идеологические ИЛЬХАМ АЛИЕВ–ЛЕТОПИСЬ ДОСТИЖЕНИЙ по общественно-политическим вопросам, по общественно-политическим доктор исторических наук, профессор АЛИ ГАСАНОВ / (2003-2018) РЕЗЮМЕ / -خيرات-فونسح-يلع , -خيرات 11 GEOSTRATEGİYA

В статье отмечается, что Ильхам Алиев, очень SUMMARY успешно и динамично продолжающий эту политику, Ali HASANOV за 15 лет президентства, опираясь на платформу Assistant to the President of the Republic of гражданской солидарности, основа которой была заложена Azerbaijan for Publicand Political Issues, общенациональным лидером Гейдаром Алиевым, еще Doctor of Science in History, Professor более укрепил внутреннюю общественно-политическую стабильность, обеспечил безопасность населения, основные ILHAM ALIYEV: ANNALS OF 15-YEAR SUCCESSFUL права и свободы граждан, спокойствие в стране, добился PRESIDENCY постепенного повышения благополучия граждан. 2003-2018 Наряду с этим, в статье подчеркивается, что по The article begins with a thorough analysis of the ideologi- коэффициенту прочной общественно-политической cal foundations of the national development policy of national стабильности, воцарившейся на основе внутреннего leader Heydar Aliyev, which was built on the basis of independent национального гражданского единства, поддержки statehood of Azerbaijan. The article studies the concept of a strong большинством населения политики власти в современный state, refl ected in Heydar Aliyev’s state doctrine, as well as its период, Азербайджан занимает первое место на постсоветском economic, political, social and moral foundations. пространстве. The article says that during 15 years of his presidency, Presi- В статье отмечается, что по внутренним параметрам dent Ilham Aliyev, relying on a civil unity platform, the foundation развития – макроэкономической стабильности, динамично of which was laid by national leader Heydar Aliyev, has strength- развивающейся экономике, динамики системы социального ened internal public and political stability, ensured security of the и морального обеспечения, позитивной демографической population, the fundamental rights and freedoms of the people, ситуации, государственному контролю за процессами tranquility in the country, and succeeded in gradually improving миграции и урбанизации, эффективности государственного well-being of citizens. управления и др. Азербайджан за последние 15 лет укрепил The article notes that Azerbaijan ranks fi rst in the post-Soviet свое место в первой тройке среди стран региона. area thanks to internal national-civil unity and the strong public В то же время, в статье научно обосновывается, что and political stability factor, which is based on the broader public благодаря внешней политике Президента Ильхама Алиева, support for the government’s policy. 10 опирающейся на национальные интересы, Азербайджан The article says that over the past 15 years Azerbaijan has rein- 11 признан как государство, отличающееся независимой forced its position in the top three among the regional countries on позицией, неуклонно повышается его международный key parameters of internal development, including macroeconomic авторитет. stability, dynamic economic development, dynamics of public and Наряду с этим, в статье на фактах широко анализируются moral security system, positive demographic situation, eff ective успехи Азербайджана в экономической сфере, а также government control of migration and urbanization processes and доводится до внимания осуществление в Азербайджане eff ective public administration. под руководством Президента Ильхама Алиева гигантских The article provides a scientifi c proof of Azerbaijan`s recogni- транснациональных энергетических и транспортных проектов. tion as a state that has its independent standing and enjoys gradu- Кроме того, в статье обосновывается проведение в ally increasing international infl uence thanks to President Ilham Азербайджане за последние 15 лет последовательной Aliyev’s foreign policy, which is based on national interests. политики по укреплению демократических институтов, The article features a factual analysis of Azerbaijan’s economic обеспечению политического плюрализма, усилению achievements, highlighting huge transnational energy and transport институтов гражданского общества. В статье отмечается, что projects being implemented in the country under the leadership of для финансирования деятельности политических партий, President Ilham Aliyev. активно участвующих в выборах, проводящихся в стране в The article also substantiates Azerbaijan`s consistent policy свободных, прозрачных и демократических условиях,ежегодно that has been pursued under President Ilham Aliyev over the past выделяются средства из бюджета, и это свидетельствует о 15 years with the aim of strengthening democratic institutions, формировании в Азербайджане политического плюрализма и ensuring political pluralism, human rights and freedoms and ce- многопартийной демократической политической системы. menting civil society institutions. The article says that the funding is annually allocated from the state budget in order to fi nance the Ключевые слова: государственная независимость, activities of political parties that are involved in the elections held государственное управление, социально-экономическое in a free, transparent and democratic fashion, describing this as развитие, макроэкономическая стабильность, политический indicative of the formation of political pluralism and multi-party плюрализм, гражданское общество, внешняя политика, democratic political system in Azerbaijan. энергетическая безопасность. Key words: state independence, public administration, socio-eco- nomic development, macroeconomic stability, political pluralism, civil society, foreign policy, energy security. 12

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal göstərişi və“xeyir-duası” ilə həyatakeçirilməsiidi. orqanları tərəfi ndənSSRİ-ninalipartiyavədövlərrəhbərlərinin deyil, Sovetdövlətininmüqəddəs hesabedilənxüsusixidmət ayrı-ayrı cinayətkarşəxslərvə yacinayətkarqruptərəfi ndən cinayət hadisəsiidi.Digərcinayətlərdən yeganəfərqiisəonun qurbanları olacaqadamlarınadları əvvəlcədənməlumolan xırda detallarınaqədərhesablanmış,başlanğıcıvəsonu,hətta deyildi. Buhadisəuzunbirdövrərzindəişlənibhazırlanmış, ən ulan birsiyasətinilktəzahürlərindənənməkrlisivəeybəcəri idi. Sumqayıt təxribatı1980-ciillərinaxırlarındaregiondaəsası qoy- Sumqayıt şəhərindətörədilmişfi tnəkarhadisədir/Faktikolaraq vermiş müəmmalıhadisələrdənbiri1988-cifevralın26-27-də May -İyun 2019№03 (51) Tarix REALLIQLAR İŞIĞINDA SUMQAYIT HADİSƏLƏRİ MÜASİR Sumqayıt iğtişaşları özbaşına qalxan kortəbii bir hadisə Sumqayıt iğtişaşlarıözbaşınaqalxankortəbiibirhadisə SSRİ-nin dağılmasıərəfəsindəbudövlətinərazisindəbaş sübut edir. Hadisələrin vəprosesləringedişinədiqqət yetirdikdə hazırlanması və həyatakeçirilməsinimüxtəlif xarakterlisənədlər edilirdi.(1; 2;3;4) sani hisslərindəncinayətəməlini həyatakemirməküçünistifadə edilir, onlarınproblemlərindən,emosionalvəziyyətlərindən, in- idarə edənşəxslərdənfərqliolaraqözləridəhissetmədənidar ə o idiki,onuniştirakçılarınınəksəriyyətihadisənihazırlayan və edilmişdi. Buplanındiqqəticəlbedənməqamlarındanbiridə dərəcə dəqiqliklə,yüksəkpeşəkarsəviyyədəvə“qüsursuz” icra ret məqsədlərgüdürdü.Həmişəolduğukimihəminplanson təsdiq edilmişplanaəsasənaparılmışdı.Buplanisəkonk- başvermə yerivəzamanıəvvəlcədəndüşünülmüş,ssenariləşmiş, Sumqayıt hadisələrinin SSRİ rəhbərliyinin göstərişi ilə Sumqayıt hadisələrininSSRİrəhbərliyinin göstərişiilə Sumqayıt hadisələrininbaşlanması,gedişi,nəticələri, İBRAHİM ƏLİYEV Tarix üzrəfəlsəfə doktoru 13 GEOSTRATEGİYA

bu pis maskalanmış və tələsik şəkildə ört-basdır edilmiş həqiqətləri müşahidə etməmək mümkün deyil. Sumqayıt hadisələrfi iki qonşu xalqın münasibət prob- leminin nəticəsi deyildi. Bu hadisə SSRİ-nin iflası ərəfəsində imperiyanın ərazilərinin qopub ayrılmsının və müstəqil dövlətlərin yaranmasının qarşısını almaq, dünyanın yeni təsir dairələrinə bölüşdürülməsi məqamında həmin əraziləri öz təsiri altında saxlamaq və uzaq perspektivdə onları bir sərhəd daxilində yenidən birləşdirməyə yönəlmiş nəhəng və uzunmüddətli bir planın tərkib hissəssi idi. Əlbəttə, bu tipli münaqişə ocaqlarının alovlandırılması anında yerli problemlər, milli, dini maraqlar, tarixi incikliklər əsas məqsədləri və onun əsl törədicilərini pərdələmək üçün qabardılır, milli problemlər ön plana çəkilir, münaqişəyə milli xarakter damğası vurulur. Elə məhz başlanğıc məqamında milli-etnik düşmənçiliyin aktuallaşması qarşıduran Əlbəttə, Sumqayıt hadisələrinin bütün cəhətləri barəsində tərəflərin özündə gözlənilməz bir hadisə kimi qarşılanır. Buna geniş danışmaq olar. Bu barədə kifayət qədər tədqiqatlar, analitik görə də Qarabağ münaqişəsinin başlanğıcında törədilmiş məqalələr də mövcuddur. Lakin onların hamısının ümumi prob- Sumqayıt hadisələrinə gətirilən səbəblər təbii ki, normal məntiqə lemli cəhəti yekun nəticələrin həqiqi reallığı olduğu kimi əhatə uyğun gəlmir. etməməsidir. (1; 2; 3; 4) Bu hadisələrin araşdırılmalı məqamları Sumqayıt hadisələrinin səbəbi məhz bu maraqlar idi. kifayət qədər çoxdur. Ən başlıcası isə Sumqayıt hadisələri və Azərbaycanda və Ermənistanda qızışdırılan düşmənçilik onunla eyni xarakteri daşıyan və eyni kateqoriyaya aid edilən başlanmış işlərə haqq qazandırmaq məqsədi güdürdü. Müxtəlif münaqişələr lokal xarakterli bir hadisə deyildi, onlar daha böyük, 12 sənədlərdə milli amil qəsdən qabardılır. Başlıca məqsədləri ört- 13 daha miqyaslı nəhəng bir prosesin tərkib hissələri idi. Buna basdır etmək, imperiya maraqlarını pərdələmək üçün Sumqayıt görə də o hadisələrin düzgün qiymətləndirilməsi gedən pros- hadisələrində erməniləri başlıca maraqlı tərəf kimi on plana esin səbəbləri, məntiqi davamı, qlobal nəticələri kontekstindən çıxarırlar. Erməni pravokatorlar – Qriqoryan və onun qohum- mümkündür. Hazırda həmin qlobal prosesin bitmədiyini və öz əqrəbası qırğının törədiciləri kimi təqdim edilir. gedişinin qızğın mərhələsində olduğunu nəzərə alaraq qeyd Ermənilərin həm Sumqayıt hadisələrində, həm də bütövlükdə etməliyik ki, obyektiv qiymətləndirməyə mane olan amillər Qarabağ münaqişəsində günahları böyükdür. Onlar bilirdilər ki, kifayət qədər çoxdur. Bu mənada bu vaxta qədər aparılan Azərbaycana qarşı irəli sürülən ittihamların heç bir əsası yoxdur, tədqiqatlardakı çatışmazlıqlar müəyyən qədər başa düşüləndir. lakin özlərinin maraqları xatirinə xəyanətə getməyə, Azərbaycana Hazırkı məqalədə başlıca məqsəd Sumqayıt hadisələrində qarşı fitnələrdə ən mənfur rolu oynamağa razı olmuşdular. Onlar Sovet rəhbərliyinin qəribə mövqeyinə, verilən qiymətlərin, qəbul hətta Azərbaycanda yaşayan erməniləri, o cümlədən Sumqayıtda, edilən qərarların mahiyyətinə diqqət yetirməkdir. Onların sadəcə Bakıda yaşayan erməniləri qurban verməyə hazır olurlar. Onlar nəzərdən keçirilməsi çox həqiqətləri daha dərindən anlamağa bu cinayətin ən qəddar icraçısı kimi çıxış edirlər. imkan verir. Zaman keçdikcə üzə çıxan yeni faktlar, hadisələrin Sumqayıt hadisələri zamanı SSRİ-nin maraqlarını satmış, obyektiv gedişi və onların gətirib çıxardıqları reallıqlar məsələnin mövcud ictimai-iqtisadi sistemdən və ideologiyadan imtina mahiyyətini daha əsaslı şəkildə əks etdirir. (5; 6; 7) etməyə hazırlaşan Sovet dövləti və Kommunist partiyası Sumqayıt hadisələrinin, eləcə də ona qədər SSRİ-nin müxtəlif rəhbərliyi öz niyyət və məqsədlərini elə də ciddi gizlədə yerlərində etnik zəmində baş vermiş bütün münaqişələrin bir bilmirdilər, hər addımda öz xəyanətkar mövqelərini büruzə mərkəzdən idarə olunması, konkret məqsədlərə xidmət etməsi verirlər. Ola bilər ki, həmin vaxt sovet qanunlarının və partiya artıq çoxları üçün sirr deyildir. Buna baxmayaraq, uzun illər prinsiplərinin müqəddəsliyi onları artıq maraqlandırmırdı. Onlar keçməsinə baxmayaraq onların həqiqi məqsədləri, mahiyyəti başladıqları dağıdıcılıq işini axıra çatdırmaq üçün cəmiyyətin barədə mübahisələr davam etməkdədir. Bu da həmin hadisələrin gözündə ifşa olmaqdan çəkinmədən açıq-aşkar cinayətə bu gün də davam edən qlobal bir prosesin tərkib hissəsi ola- gedirdilər. Sumqayıt hadisələri SSRİ-də və sosializm dünyasında raq nəhəng güc və nüfuz sahibi olan, hadisələrin gedişinə təsir törədilən birinci və ya axırıncı fitnə deyildi. Sovetlər İttifaqının etmək gücünə malik olan qüvvələrin maraqlarına toxunması, müxtəlif yerlərində alovlandırdıqları münaqişə ocaqlarının həmin səbəbdən də həqiqqətin ortaya qoyulmasının qarşısının hamısı cüzi fərqlə bir-birini təkrar edirdi. 14

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal məsələnin mahiyyətini saxtalaşdırmaq və həqiqətləri ört-basdır məsələnin mahiyyətini saxtalaşdırmaqvəhəqiqətləri ört-basdır haqqında dedikləri fikirlər, qəbul etdikləriqərarlaronların nist partiyasınınrəhbərliyinin sərgilədikləri münasibət,onun yaya təqdimedilməsindəanlaşılmazlıqlar kifayətqədərçoxdur. dövləti tərəfindənbirmənalışəkildə qəbuledilsədə,onundün- qaneedici izahıyoxdur. Bu həqiqətlər Azərbaycan ictimaiyyətivə orqanları tərəfindənatılanaddımlarınbirmənalıqəbuledilən hadisələrin, onunhaqqındaçıxarılanqərarların,hakimiyyət təqdim olunur. ortada olanmilli-etnikmaraqlarqabardılaraqəsasməqamkimi müdafiəsi adıaltındadahaiyrəncsiyasətyeridilir. Buməsələdə danılmazdır. Lakinunutmaq olmazki,ermənilərinhüquqlarının erməninin buproseslərdəoynadığımənfurxəyanətkarrolu xidmət edən qüvvə kimi təqdim etmək məqsədi daşıyır. Şübhəsiz, lokal dongeyindirmək,özləriniisəhəqiqətinbərqəraredilməsinə qüvvələrin cinayətlərindənyayındırmaq,başverənhadisələrə yalnız ermənilərləbağladılmasıdiqqətidahagüclü,məkrli son dərəcəvacibdir. bağlı olanməsələlərinüzərinəqayıtmasıvədünyayaçatdırılması dönə-dönə buməsələlərin,ocümlədənSumqayıthadisələriilə alınmasıdır. Bumənada Azərbaycanın, onuntədqiqatçılarının May -İyun 2019№03 (51) Həmin hadisələrəSSRİdövlətinin vəhakimKommu- Bu vaxtaqədərSumqayıtiğtişaşlarızamanıbaşverən Azərbaycanın müasirdövrdəbaşınagətirilənmünasibətlərin verilmiş faktlarla təkzibolunur. Gətirilənbəhanələrin qond- Onun dəlilləriSov.İKP MK-nın1988-ciildə qəbuletdiyiqərarda və mədəniinkişafındanxəbəri olmamasıqeyri-mümkündür. danışılır. LakinSovetdövlətirəhbərliyininDQMV sosialiqtisadi əhalinin etnikvədiniayrı-seçkiliyə məruzqalmalarından respublikanın ümüumisəviyyəsindən geridəolmasından,erməni diqqətdən kənardaqalmasından,sosial-iqtisadiinkişafcəhətdən olmayan səbəblərləəlaqələndirir. DağlıqQarabağındaim olmadığı dəfələrləsübutolunmuşdur. bildirilir. Hadisələrdənötən dövrərzindəbununhəqiqətəuyğun Hadisələrin başıpozuqxuliqandəstələritərəfindəntörədildiyi nəfərindəın birininkriminalaləməmənsubolmasıqeydolunur. olmayan faktlarsəsləndirilir. Guyabuşəhərinəhalisininhərbeş edilən canfəşanlığıəyanişəkildəəksetdirir. iclasların protokollarıdaoradarealvəziyyətigizlətməküçün verilən qiymətməsələyəqeyri-ciddimünasibətigöstərir. Bu iştirakçıları haqqındadediyifikirlər, hadisələrəbütövlükdə Qarabağ münaqişəsininsəbəbləri,Sumqayıthadisələrəinin münasibəti birdahanümayişetdirir. OradaM.Qorbaçovun orada irəlisürülənmülahizələrbeləciddibirprobleməhəmin İKP MərkəziKomitəsiSiyasiBürosundaaparılmışmüzakirələr, etmək cəhdlərindənbaşqabirşeydeyildi.HadisədənsonraSov. Qarabağ problemindən danışarkən baş katib onu heç vaxt Qarabağ problemindəndanışarkənbaşkatibonuheçvaxt Əvvəla, Sumqayıtşəhərininəhalisihaqqındahəqiqətəuyğun 15 GEOSTRATEGİYA

arma olmasının sübutu üçün o qədər də çox vaxt tələb olun- Истории (РГАНИ). f.89,siy.42, iş 19. V. 1-8 mur. Qarabağ münaqişəsi dərinləşdikcə, onu törədənlərin əsl 9. РГАНИ. f.89,siy.42,iş 18. V. 1-11 məqsədləri aşkar olduqca hadisələrin başlanğıcında irəli sürülən bəhanələrin gülünclüyü təkrar-təkrar üzə çıxır. Sumqayıt hadisələrindən danışılarkən sovet milisinin və ordu Açar sözlər: Sumqayıt hadisələri; Qarabağ münaqişəsi; Sov.İKP hissələrinin, təhlükəsizlik orqanlarının seyrçi mövqe tutmasının Mərkəzi Komitəsinin Siyasət Bürosu; M.Qorbaçov; Milli siyasət günahı da Azərbaycan hökumətinin ayağına yazılır, onların səhlənkarlığının və gizli niyyətlərinin nəticəsi kimi izah edilir. Ключевые слова: Сумгаитские события; Карабахский Halbuki onların belə passiv mövqeyi mərkəzi hakimiyyətin конфликт; Политбюро ЦК КПСС; М.Горбачев; Националная niyyətlərindən xəbər verirdi. политика Burada isə hadisədən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunun iclaslarında aparılan müzakirələrə bir daha qayıtmaq və təhlil Key words: Sumgait events; Karabakh confl ict; Politburo of the etmək istərdik. (8, F.89,siy.42,iş 19. V. 1-8; 9, F.89,siy.42,iş 18. CPSU Central Committee; M.Gorbachev; National policy V. 1-11) Sumqayıt hadisələri baş verdikdən sonra Sov.İKP MK Siyasi Bürosunda keçirilən müzakirələrin də məqsədi erməni- РЕЗЮМЕ azərbaycan münaqişəsinə təkan vermək, ölkənin ali partiya И.Алиев orqanı adından hadisələrə siyasi damğa vuraraq onu istədikləri Сумгаитские события в свете современных реалий donda təqdim etmək idi. Bütün bunlar sübut edir ki, Sumqayıt Статья посвящена одному из самых чудовишных hadisələri təsadüfən baş verməmişdi. Bu pis maskalanmış cinayət провокаций против Ахербайджанского народа накануне hadisəsi Azərbaycanın müstəqillik iradəsinə qarşı çevrilmiş врсстановления им саоей государственной независимости - bir avantüra idi. Sumqayıt hadisələri sonrakı illərdə davam Сумгаитским событиям, произошедшим феврале 1988 года. etdirilən təxribatların başlançıcı oldu. Həmin hadisələrin axıra Хотя с момента этого кровавого события прошло более 30 14 kimi araşdırılmasına, onun səbəblərinin, gedişinin, nəticələrinin лет, многие из ее загадок до сих пор не были официально 15 tam şəkildə işıqlanmasına, ən başlıcası isə ona hərtərəfl i hüquqi оценены до конца. Хотя все его аспекты в Азербайджана qiymətin verilməsinə ehtiyac qalmaqdadır. Kimim kim olduğu öz известны всем, это событие широко используется как təsdiqini tapdıqdan sonra o təxribatların nəticələrinin tam aradan инструмент политической спекуляции со стороны qaldırılmasından və problemin ümumi həllindən danışmaq olar. заинтересованных сил. В этом смысле статья фокусируется на освещение запутанных моментах Сумгаитских событий и, исходя из фактов, имеет большое научное и практическое ƏDƏBİYYAT значение. 1. Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. - Bakı: “Qartal”, 1998. - 280 SUMMARY s. I.Aliyev 2. Armenian provocation – Sumqait events; Erməni fi tnəsi – Sumgait events in the light of modern realities Sumqayıt hadisələri. Bakı: Nurlan, 2008. 96 səhifə. The article is devoted to one of the most terrible provocations 3. Məmmədov İ.M. Azərbaaycana qarşı Sumqayıt təxribatı - against the Azerbaijani people on the eve of their restoration of “Qriqoryanın işi”, Bakı, “Təhsil”, 2013, 336 s. the state independence — the Sumgait events of February 1988. 4. Aslan İsmayılov. Sumqayıt-SSRİ-nin süqutunun başlanğıcı. Although more than 30 years have passed since this bloody Bakı: Çaşıoğlu. 2010. 204 səh. event, many of its mysteries have not yet been offi cially evalu- 5. Sumqayıt hadisələri – 2008.prokurorluq. http://www.proku- ated to the end. Although all its aspects in Azerbaijan are already rorluq.gov.az/sumqayit/ known to everyone, this event is widely used as an instrument 6. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (I) htt- of political speculation by the interested forces. In this sense, ps://web.archive.org/web/20140222060953/http://sumgayit1988. the article focuses on highlighting the intricate moments of the com/fi les/cinayat1.pdf; Sumgait events, and, based on the facts, is of great scientifi c and 7. Уголовное Дело № 18/55461-88. Сумгаит. 1989. (II) htt- practical importance. ps://web.archive.org/web/20140222060958/http://sumgayit1988. com/fi les/cinayat2.pdf 8. Российский Государственный Архив Новейшей 16

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal tkar lazımdır ki,mənbələrdə məlumatlarınqıtlığıislamaqədərki sənətkar aid edirlər[18,s.228-229;19,s.157-160]. Bununla belə,göstərmək dövrə-Sasanilər imperiyasınınhökmranlıq etdiyiIII-VIIəsrlərə tədqiqatçıların əksəriyyətionların yaranmasınıislamdanəvvəlki müəyyənləşdirilməsi məsələsində müəyyənmübahisələrolsada, əvvəllərində beləbutəsirlərdən xilasolabilməmişdilər. təsirləri isəodərəcədəgüclüolmuşdurki,onlarhəttaXXəsrin deyildir. Müxtəlifdövrlərinsənətkartəşkilatlarınınfəaliyyətinə keçdikləri inkişafyolunubilmədəndüzgündərketməkmümkün fəaliyyətində özünügöstərənbirsıraxüsusiyyətlərionların orta əsrlərdəvəhəttayenidövrdədəmövcudolmuşbutəşkilatl arın dövrlərin sosial-iqtisadivəideolojitəsirlərinəməruzqalmışdır. Son sənətkar təşkilatlarıuzunvəmürəkkəbinkişafyolukeçmiş,müx təlif May -İyun 2019№03 (51) TARİXİNDƏN TƏŞKİLATLARININ AZƏRBAYCANIN SƏNƏTKAR Tarix Azərbaycanda sənətkartəşkilatlarının meydanagəldiyidövrün Ön Asiyanın digərölkələrindəolduğukimi, Azərbaycanda da tapmış və daha çox dini- cəngavər ordenləri kimi tanınmış əxi tapmış vədahaçox dini-cəngavərordenlərikimi tanınmışəxi meydana gəlməsini, əsasən,Səlcuqimperiyası dövründə təşəkkül gətirib çıxarmışdıki,həttabəzi tədqiqatçılar sənətkartəşkilatlarının müəyyənləşdirmək xeyliçətinlik törədir. Bumürəkkəblikona və cəngavərordenləriiləbutəşkilatların əlaqələrininsəviyyəsini mahiyyət daşıyanvəşiəlikləsıx bağlıolanmüxtəlisufi-dərviş dini odərəcədədərinizburaxmışdı ki,bəzəndahaçoxdini-fəlsəfi Bəhs ediləndövrdəsənətkartəşkilatlarınındaxilihəyatındaiİslam dərin köksaldığıXI-XVIəsrlərdədahaaydınşəkildəgöstərmişd i. təşkilatların fəaliyyətinəcidditəsirgöstərdi.Buİslamdininin kimi sənətistehsalınavəsənətkarlarıözsıralarındabirləşdirən müsəlman ölkələrindəsosial-iqtisadihəyatındigərsahələri oynadıqları rolhaqqındakonkretfikirsöyləməyəimkanvermir. təşkilatlarının daxiliquruluşuvəcəmiyyətinsosial-iqtisadihəyatında İslam dininin meydana gəlməsi və geniş ərazilərə yayılması İslamdinininmeydanagəlməsivəgenişərazilərəyayılması CAMAL MUSTAFAYEV Tarix elmləri doktoru,professor 17 GEOSTRATEGİYA

təşkilatları ilə eyniləşdirmişlər[11,s.1191]. Əxiliyin sosial mahiyyəti və onun sənətkar təşkilatları ilə əlaqələri haqqında elmi ədəbiyyatda müxtəlif fikirlər mövcuddur. XIV əsr ərəb səyyahı İbn Bətutənin məlumatlarına əsaslanan V.V.Bartold əxiləri feodal zülmünə qarşı mübarizə aparan bir təşkilat kimi təqdim edir[6,s.63]. Onun fikrincə, hələ ailə qurmamış gənclərdən təşkil edilən əxi təşkilatlarının mübarizəsində sənətkarların mənafelərinin qorunması mühüm yer tuturdu. Yazılı mənbələrdə məlumatın azlığına baxmayaraq, tədqiqatçıların bir çoxu əxiliyi Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatı üçün də xarakterik hesab edirlər. Anadoluda və Krımda əxi təşkilatlarının banisi hesab edilən Əxi Evranın mənşəcə Azərbaycanın Xoy şəhərindən olması artıq sübut edilmiş faktdır[8,s.14-15]. Orta əsrlərin müxtəlif dövrlərində Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş əxi zaviyələrindən aşkar edilmiş kitabələrdə də bu hərəkatın yayılma arealı və ictimai-siyasi mahiyyəti haqqında müəyyən məlumatlara rast gəlmək mümkündür[17,s.17]. Tədqiqatçıların bir qismi əxilərin təşkilatlarını sənətkar təşkilatları ilə eyniləşdirməyə meyl edirlər. Bu baxımdan V.A.Qordlevskinin tədqiqatları xüsusilə xarakterikdir[9,s.106;1 0,s.276]. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, külli miqdarda orta əsr yazılı mənbələrini və etnoqrafik materialları tədqiqata cəlb etmiş V.A.Qordlevski Kiçik Asiyada əxilik hərəkatının öyrənilməsində böyük xidmət göstərmişdir. Əxilik hərəkatının mənşəyi və mahiyyəti, habelə bu hərəkatın sənətkar təşkilatları ilə əlaqələrinin öyrənilməsində XIII-XVII əsrlərdə Azərbaycan sənətkarlığının tarixinin görkəmli tədqiqatçısı M.X.Heydərovun böyük xidmətləri olmuşdur. O, özünün “XIII- 16 XVII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində sosial-iqtisadi münasibətlər 17 və sənətkar təşkilatları” adlı əsərində Şərq və Qərbi Avropa üzvləri hesab edirdilər[22,s.13]. Bu təşkilatlarda isə o şəxslər yüksək mənbələrindən əldə etdiyi faktiki materiallara əsaslanaraq müsəlman qiymətləndirilirdi ki, onlar hər hansı sənətin sirlərinə dərindən bələd Şərqinin, o cümlədən Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında əxi olmaqla yanaşı, həqiqətpərəst, həmişə köməyə gəlməyə hazır olan, təşkilatlarının yeri və rolu haqqında maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. əlaçıq və xoşrəftar olsun. Bu təşkilatlara daxil olan şəxslər qarşısında O, əxilik hərəkatının inkişafında üç mərhələnin aydın seçildiyini öz sənətinin kamil bilicisi olmaqla yanaşı, yüksək mənəvi-əxlaqi xüsusi qeyd edərək bütövlükdə bu hərəkatın XI-XV əsrləri əhatə keyfiyyətlərə sahib olmaq kimi tələblər irəli sürülürdü. Əslində orta etdiyini faktiki materiallar əsasında sübut etmişdir. Onun fikrincə, əsrlər dövründə, xüsusilə XI-XVI əsrlərdə sənətkar təşkilatları sufi- Yaxın Şərqin məhz göstərilən dövründə əxilik və sənətkar təşkilatları dərviş ordenləri ilə sıx bağlı olan sosial-fəlsəfi sistemin bir hissəsi paralel şəkildə mövcud olmuşlar[8,s.6]. Lakin bu təşkilatlar idilər[22,s.13]. bir-birindən təcrid olunmuş şəkildə deyil, əksinə, qarşılıqlı təsir Orta əsrlərin əvvəlki dövrləri ilə müqayisədə son orta şəraitində fəaliyyət göstərmişlər. Bu təsir hər iki təşkilat üçün, demək əsrlərdə sənətkar təşkilatlarının istər adlarında, istərsə də təşkilati olar ki, eyni olan mərasimlərdə özünü daha aydın göstərirdi. strukturunda müəyyən aydınlıq nəzərə çarpır. Uzun müddət Lakin sənətkar təşkilatlarını sırf əxi təşkilatlarından fərqləndirən “muxtarifə”, “uzan” və “əsnaf” kimi müxtəlif adlarla adlandırılan mühüm xüsusiyyətlər də mövcud idi. Əvvəla, sənətkar təşkilatları sənətkar təşkilatları son orta əsrlərdə daha çox “əsnaf” kimi əxiliyə nisbətən xeyli əvvəl meydana gəlmiş və daha sabit xarakter təqdim edilirlər[8,s.51-53]. XVIII əsrin əvvələrində rəsmi sənədlər daşımışlar. XVI əsrdən başlayaraq əhəmiyyətini itirməyə başlayan əsasında tərtib edilmiş “Təzkirət əl-muluk” adlı mənbədə tacir və əxilikdən fərqli olaraq sənətkar təşkilatları daha uzun müddət sənətkarların birlikləri ancaq “əsnaf” adı ilə verilir[5,s.31]. XVIII fəaliyyət göstərmişdilər[8,s.45]. İkincisi, öz fəaliyyətlərini dini- əsrin sonuna qədər İranda və Cənubi Qafqazda sənətkar təşkilatları fəlsəfi təbliğat üzərində quran əxilərdən fərqli olaraq, sənətkar üçün “əsnaf” ən tipik ad hesab edilirdi. Bəzi mənbələrdə təsadüf təşkilatlarının fəaliyyətində istehsal və satış funksiyaları da mühüm edilən “həmkar” termininə gəldikdə isə, Cənubi Qafqazda sənətkar rol oynayırdı[8,s.45]. təşkilatları yalnız XIX əsrdə bu adla tanınmağa başlamışdılar[7,s.1 Müxtəlif xarakterli mənbələrdə sex, həmkar və əsnaf kimi 65;16,s.323;20,s.14]. Beləliklə, ərəb dilində “sinif” mənasını verən təqdim edilən sənətkar təşkilatları XI-XVI əsrlərdə şifahi şəkildə “əsnaf” terminini son orta əsrlər dövründə Azərbaycanın sənətkar yayılan fütuvvatnamələr əsasında idarə olunurdular. Onu da təşkilatları üçün daha xarakterik ad hesab etmək olar. göstərmək lazımdır ki, əxiliyin sənətkar təşkilatlarına təsiri özünü Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, son orta əsrlərdə də sənətkar fütuvvatnamələrdə daha aydın göstərirdi. Əslində fütuvvatnamələr təşkilatları yalnız sənətkarları deyil, ticarət və istənilən peşə ilə həm əxilər, həm də sənətkarlar üçün davranış normasını və mənəvi- məşğul olanları öz sıralarında birləşdirirdilər. Müasirlərdən birinin əxlaqi kamilliyə çatmağın yollarını müəyyənləşdirən meyar idi. Heç yazdığı kimi, “əllaflardan tutmuş tuluqçulara kimi bütün peşə də təsadüfi deyildir ki, müxtəlif təşkilatlarda birləşən istər əxilər, adamları İranda da, Türkiyədə də, Zaqafqaziyada da həmkarlar istərsə də tacir və sənətkarlar özlərini, ilk növbədə, dini icmanın təşkil edirlər”[20,s.14]. Bununla belə, orta əsr Avropa şəhərləri üçün 18

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal rdə da olsatəsirgöstərməyən zəiftəşkiatlaridi”[15,s.60]. XIXəsrdə haqlı olaraqqeyd etdiyikimi,əsnaflar“şəhərlərin həyatınaazacıq orqanlarının ciddinəzarətialtında idi. Tədqiqatçı V.N.Leviatovun sexlərindən fərqliolaraq,əsnafların fəaliyyətişəhərhaakimiyyət göstərmək olar[12,s.30]. ermənilərin ayrı-ayrıtəşkiatlarda birləşmələrinibunamisal XIX əsrdəİrəvanşəhərindəeyni peşədənolanmüsəlmanlarla müstəqil əsnaflarıntəşkiledilməsininsəbəblərindənbiriolabilərdi. birləşərək mürəkkəbəsnaflaryaradırdılar. Milli-dinimənsubiyyətdə az olduğukiçikşəhərlərdəbirneçəsənətsahəsininnümayəndələ ri Böyük şəhərlərdənfərqliolaraqsənətvəpeşəsahiblərininsayının birində onnəfərdəniyirmibeşnəfərəqədərözvolurdu[21,s.66] . təşkilatları haqqındamənbələrdəməlumatlarvar. Buəsnaflarınhər çəkməçiləri, papaqçıları,dabbaqlarıözsıralarındabirləşdirənəsnaf fəaliyyət göstərirdi.XVIIIəsrinsonuncurübündəŞuşadaqalayçı ları, mərkəzlərində hərbirsənətsahəsiüzrəvəyaxudneçəəsnaf məlumat verir[7,s.XXII]. aşbazların və hətta çörəkçilərin ayrıca təşkilatlarının olması haqqında edən müəllifŞamaxıdatoxucuların,dəmirçilərin,papaqçıların, birləşdirən təşkilatlarfəaliyyətgöstərirdi. Arxiv sənədlərinəistinad şəhərlərində, eləcədəŞimali Azərbaycanda datacirvəsənətkarları müharibələrinə qədər, onunİranadlandırdığıCənubi Azərbaycan etmiş S.A.Yegiazarovun verdiyiməlumatagörəRusiya-İran Cənubi Qafqazdasənətkartəşkilatlarınınfəaliyyətinintədqiq çoxlu sənətkartəşkilatlarımövcudidi[3;14;15].XIXəsrdə Azərbaycan şəhərlərindədəbuprinsipəsasındatəşkiledilmiş orta əsrlərdövründə,digərmüsəlmanölkələrindəolduğukimi, məskunlaşmağa vəəsnaflardabirləşməyəməcburedirdi.Bütün aparmaq zərurətisənətkarlarıeyniməhəllədəyığcamşəkildə zamanda yerlihakimlərinözbaşınalıqlarınaqarşıbirgə mübarizə hesab edilirdi.İstehsaledilənməhsuludahayaxşısatmaqvəeyni və satışəməliyyatlarınınhəyatakeçirilməsiüçünənəlverişliyer əsasında cəmləşirdilər. Bütünortaəsrlərdövründəbazarlaristehsal bazarlarda, bazarlarabitişikməhəllələrdəməhzpeşəprinsipi olduğu kimi, Azərbaycan şəhərlərindədəsənətkarlarınəsashissəsi əsas roloynayırdı.Məlumolduğukimi,digərşərqşəhərlərində təşkilatlarına daxilolmayanazadsənətkarlartəşkiledirdi. çıxarmışdı ki,buradasənətkarlarınböyükbirhissəsinisənətkar xarakterik olansexinhisarının Azərbaycanda olmamasıonagətirib May -İyun 2019№03 (51) Şəhərözünüidarəçiliyindəmühüm roloynayanQərbi Avropa Sənətkatlarınsayınınçoxolduğuəsasticarətvəsənətkarlıq Sənətkartəşkilatlarının-əsnaflarıntəşkilindəpeşəprinsipi xəzinəsi üçüntoplanacaq vergilərin bölüşdürülməsivətoplanması ilə sahəsi üçünayrıca uctabaşıseçsələrdə,onunvəzifəsi ancaqşəhər gəlincə qeydetməklazımdırki, müsəlmanlarınhərilsənətvəticarət edən mənbədəverilənməlumat datəsdiqedir:“Sexlərinquruluşuna olurdu. Bufikriİrəvanşəhərindəki əsnaflarınfəaliyyətindənbəhs funksiyası onunəmrvəsərəncamlarını yerinəyetirməkdənibarət Şübhəsiz ki,şəhərhakimitərəfindən təsdiqedilənustabaşınınəsas kələntərin hüzurunagətiribondan xələtvətəliqəalarlar”[5,s.81]. onun üçünbirməvacibtəyinedir, nəqibin möhürü iləetibarlandırıb, aralarında təyinedibvəonunadınarizanamə(razılıqvərəqəsi)yazıb (peşəkar) sinfivəhərbirkəndkimietibarlıəminbilirlərsə,öz tərəfindən təsdiqedildikdənsonrsbaşlayabilərdi:“...hərbir seçirdi. Lakinustabaşıözvəzifəsininicrasınayalnızşəhərhakimi hər birəsnafhörmətlivəyüksəkixtisaslıustalardanözünəustabaşı ən mötəbərmənbələrdənhesabedilən“Təzkirətəl-muluk”agörə igidbaşı idi.Əsnaflarındaxilistrukturuvəfunksiyalarıhaqqında olmuş əsnaflardaəsasvəzifələrustabaşı,ağsaqqal,xəzinədarvə olar ki, əsnafların ümumi yığıncağı il ərzində ən azı 4 dəfə toplanırdı. onlara dəyişikliketməkzərurətiyaranırdı,ondabeləehtimaletmək toplanılırdı[1,v.34-35;13,s.110] vəşəraitəuyğunolaraqvaxtaşırı alsaq ki,xanlıqlardövründə Azərbaycanda vergilər ildə4dəfəyə vergi vəmükəlləfiyyətlərinbölüşdürülməsidaxilidi.Əgərnəzər ehtiyacı olanəsnafüzvlərinəyardımgöstərilməsivənəhayət, və ustalığaqəbul,günahkarəsnafüzvlərinincəzalandırılması, Ümumi yığıncağınhəlletdiyiməsələlərinsırasınaəsnafüzvlüyünə əsnafların aliorqanıolanümumiyığıncaqdamüzakirəedilirdi. əsnafar birçoxdaxiliməsələləriözlərihəlledirdilər. Beləməsələlər tərtib edilməməsidə,görünüreləbununnəticəsiidi. əsnaf üzvləriarasındamünasibətləritənzimləyənhüquqisənədin rəhbərləri tərəfindəninzibatiyollahəlledilirdi[8,s.59].Budövrdə hər birinindaxilindəyarananmübahisələrvəmünaqişələrşəhər də toplanmasıiləməhdudlaşırdı.Əsnaflararasındavəonlardan emalatxanalar arasındabölüşdürülməsivəçoxnadirhallardahəm onların sərəncamlarınınyerinəyetirilməsi,dahadoğrusu,vergilərin tamamilə nisbixarakterdaşıyırdı. Əslində isə,əsnaflarındaxilimüstəqiillikləribelə,hüquqibaxımdan şişirdərək onlarınxeylisəlahiyyətlərəmalikolduqlarınıiddiaedirlər. bir çoxtədqiqatçılarəsnaflarınşəhərhəyatındakırolunuqədər Cənubi Qafqazdasənətkarbirliklərininfəaliyyətinitədqiqetmiş XVIIIəsrdəvəXIXəsrinəvvəllərində Azərbaycanda mövcud Səlahiyyətlərininkifayətqədərməhdudolmasınabaxmayaraq, Şəhəridarəorqanlarınınəlavəsinəçevrilənəsnaflarınfəaliyyəti 19 GEOSTRATEGİYA

məhdudlaşır”[12,s.31]. Ustaların istehsalın təşkilndə rolu haqqında 11.Гордлевский В.А. Дервиши Ахи Эврана и цехи в Турции. // mənbələrdə heç bir məlumat yoxdur. Известия АН СССР, 1927, №1 Hakimiyyət orqanları ilə sənətkarlar arasında vasitəçi 12.Городское поселение Эриванской губернии. //Сборник rolunda çıxış edən əsnafl ar öz üzvlərinin iqtisadi vəziyyətinin статистических сведений о Кавказе. т. I, отд. 1, Тифлис, 1869 yaxşılaşdırılması qayğısına da qalırdılar. Əsrlər boyu təşəkkül 13.Григорьев В.Н. Статистическое описание tapmış adətlərə görə əsnaf başçıları zəruri hallarda hakimiyyət Нахичеванской провинции. СПб., 1833 orqanlarına sənətkarlardan toplanan vergiləri azaltmaq xahişi ilə 14.Кузнецова Н.А. Из истории социально-экономических müraciət edə bilərdilər. Bu adət xalqın şüurunda o dərəcədə dərin отношений в Иране в первой трети XIX в. //Иранский город и kök salmışdı ki, hətta rus işğalının ilk illərində əsnaf başçıları belə городское ремесло. М., 1952 xahişlə rus hakimiyyət orqanlarına müraciət etmişdilər[7,s.253]. 15.Левиатов В.Н. Очерк из истории Азербайджана в XVIII 1820-ci ildə Şamaxıda bir neçə toxucu, çox güman ki, ustabaşı və в. Баку, 1948 ağsaqqallar “ustaların birliy” (“общество мастеровых”) adından rus 16.Месхиа Ш.А. Города и городской строй феодальной məmurlarına icarədarın özbaşınalığından şikayət edərək növbəti il Грузии XVII-XVIII вв. Тбилиси, 1959 üçün vergilərin toplanmasını təşkilatın özünə həvalə edilməsini xahiş 17.Неймат М.С. Корпус эпиграфических памятников etmişdilər[2,v.9 ar.]. Азербайджана. Баку, 1961 Hər bir əsnafın özünə məxsus bayrağı və xüsusi nişanları var idi. 18.Пигулевская Н.Б. Византия и Иран на рубеже VI и VII Bayraqlar, adətən qırmızı parçadan tikilərək naxışlarla bəzədilir və веков. М.-Л., 1946 onların üzərndə hər bir əsnafın işlətdiyi əmək alətləri təsvir edilidi. 19.Тревер К.В. К вопросу о ремесленных корпорациях в Müxtəlif bayramlarda və digər şəhərlərdən gələn hörmətli qonaqların Сасанидском Иране. //Эллинистический Ближний Восток. qarşılanması zamanı təşkil edilən mərasimlərdə hər əsnaf öz bayrağı Византия и Иран: история и филология. М.,1967 ilə iştirak edirdi[9,s.107]. Hələ Səlcuqların hökmranlığı dövründə 20.Шаншиев П. Два слова об амкаре. Тбилиси, 1857 bərqərar olmuş bu qayda xanlıqlar dövrünə qədər gəlib çatmışdı. 21.Шахов С. К вопросу об изучении феодальной экономики XIX əsrin əvvəllərinə aid materialdan göründüyü kimi, Şəki Карабахского ханства. //Известия АН Арм.ССР, 1947, №4 şəhərinə yüksək rütbəli qonaq gələn zaman bütün şəhər əhalisi kimi, 22.Юсуф Ибиш. Содружество мастеров. Система гильдий ustabaşılar da “əlində xüsusi bayraq, arxalarında cəmi həmkarları в мусульманском городе. //Курьер ЮНЕСКО, январь1978 г. olmaq şərtilə pişvaza çıxırdılar”[4,s.27]. Göründüyü kimi, son orta əsrlər dövründə Azərbaycanda Açar sözlər: sənətkar təşkilatı, fütuvvatnamə, əxilik, əsnaf, istehsal, fəaliyyət göstərən sənətkar təşkilatları sex təşkilatlarının daha idarəçilk 18 primitiv və patriarxal forması idi. Bu təşkilatlarda sənət istehsalının Ключевые слова: средневековье, ремесленные организации, 19 bütün tərəfl ərini əhatə edən ümumi qaydaların işlənib hazırlanması ахи, аснаф hələ başa çatmamışdı. Nizamnamə əsasında işləyən orta əsr Qərbi Key words: middle ages, сraftsman organizations, akhy, asnaf. Avropa sexlərindən fərali olaraq əsnafl arda idarəçilk daha çox adətlərə və şəriət qaydalarına əsaslanırdı. Müsəlman Şərqinin digər РЕЗЮМЕ ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da sənətkar təşkilatlarının Дж. М. Мустафаев daxili həyatında, ilk növbədə isə təşkilat üzvlərinin əxlaq və davranış Из истории ремесленных организаций в Азербайджане qaydalarının tənzimlənməsində İslam dini böyük rol oynayırdı. Образованные еще в раннем средневековье, ремесленные организации в XI-XVI вв. находились под сильным влиянием ислама. Поэтому в этот период они в основном действовали ƏDƏBİYYAT совместно с религиозно- рыцарским орденом, известным как 1.Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivi, f. 24, siy.1, iş 81 ахи. 2.Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivi, f. 24, siy.1, iş 84 К концу позднего средневековья профессионально 3.Əliyev F.M. Şimali Azərbaycan şəhərləri. Bakı, 1960 сословные объединения ремесленников стали именоваться 4.Nəbiyev Ə. XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində Nuxa qəzası аснафами. К этому периоду аснафы, занимающиеся haqqında tarixi-etnoqrafi k materiallar. //Azərbaycan MEA Tİ EA, производством, теперь в основном решают задачи сбора f.1, siy.13, iş 5822 налогов, поддержания порядка среди членов организации. 5.Tadhkirat al-muluk a manual of Safavid administration (cicra 1137 / 1725). Persian text in facsimile and explained by V.Minorsky. SUMMARY London, 1943 Jamal Mustafayev 6.Бартольд В.В. Ислам. Пг.1918 From the history of craftsman organizations in Azerbaijan. 7.Егиазаров С.А. Исследования по истории учреждений в Craftsman organizations of early middle ages in XI-XVI Закавказье. ч. II, Городские цехи. Казань,1891 centuries were seriously infl uenced by Islam religion. Craftsman 8.Гейдаров М.Х. Социально-экономические отношения и organizations of this time were in close relation with akhy ремесленные организации в городах Азербайджана в XIII-XVII (brotherhood) organizations that were known as religious-knight вв. Баку,1987 ordens. Craftsman organizations had diff erent names for a long time 9.Гордлевский В.А. Государство селдьжуков в Малой Азии. // but in the late middle ages they were called as asnaf. Asnafs, who Избранные сочинения. Исторические работы. т. I, М., 1960 organized according to the principles of profession, were engaged 10.Гордлевский В.А. Из жизни цехов в Турции. К истории with fulfi llment of orders given by ruler of city, distribution and ахи. //Избранные сочинения. Исторические работы. т. I, М., collection of taxes, than production issues. 1960 20

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal resursları idarəetməsinə əsaslanmışofislərvasitəsilə aparılır(7). köməkçi xidmətkeyfiyyətində yaradılan vəmüvafiqidarənininsan operativ xarakterliişlərisəəsasən hərbirdövlətidarəsininbazasında bir qurumvar. Dövlətqulluğunda insanresurslarıidarəetməsində ölkələrdə,dövlət qulluğununidarə edilməsiiləməşğulolanmərkəzi çərçivəsində formalaşır. Demək olarki,bütüninkişafetmiş funksiyaları yuxarıdabəhsediləndövlətidarəetməsimünasibətl əri məhdudlaşa bilər. götürüləcək şəxslərinümumisaylarınınmüəyyənedilməsiilədə üzrə informasiyasistemlərininyaradılmasıvəidarəetməsiiləişə məvaciblərin müəyyənedilməsi,dövlətqulluğundakıinsanresurs ları Lakin bucavabdehliyinxarakteriyalnızstandartların,şərtlərinvə dövlətdəki digərişçilərinməşğulluğundadacavabdehdirlər. yalnız dövlətməmurlarıiləməsulolabiləcəyikimibütün edilməsindən məsulolanofisdövlətqulluğundaişçilərdən funksiyaları səmərəliliyin idarəolunmasıməsələləriönplanaçıxır. təmin olunması,yuxarıvəzifəlirəhbərlərinseçilməsivədövlətdə müşahidə edilir. Xüsusilə,qadınlarınvəəlillərindövlətdəişilə daha stratejiməsələlərədiqqətyetirmətendensiyasındaolduqları yuxarı vəzifəliidarəçilərinseçilməsikimiinsanresurslarısahəsində informasiya sistemlərininyaradılması,strategiyahazırlamaq, hazırlanması, məhsuldarlığınidarəolunması,insanresursları bürokratik proseduralarıazaldıbnorma,standartvəqanuniaktların idarə edilməsiməsələsindədetallımərkəzinəzarətlərivədigər hakimiyyət mərkəzindəkiofislərin,ümumilikdəinsanresurslarının çərçivəsində; insanresurslarınınidarəedilməsindənməsulolan bölüşdürülə bilər(6). kimi buçərçivədəolansəlahiyyətlərdəmüxtəlifidarələrarasında olunur. Buvəzifətəkbiridarətərəfindənhəyatakeçiriləbiləcəyi və tətbiqetməbirliyimərkəzidövlətqulluğuofisləritərəfindəntəmin dövlət insanresurslarınınidarəedilməsisahəsindəstandartlaşdırma ölkələrində təklifolunacaqdövlətxidmətləriiləəlaqələndirməklə olub düzgüntəşkilolunmasıvəinstitusionallaşdırılmasılazımdır. Aİ May -İyun 2019№03 (51) İdarəetmə EDİLMƏSİNİN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ DÖVLƏT QULLUĞUNUNUN İDARƏ ÇƏRÇİVƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN MÜASİR YANAŞMALAR Dövlət xidmətlərinin və dövlət qulluğundakı insan resurslarının Dövlət xidmətlərinin vədövlətqulluğundakıinsan resurslarının Bu nöqtədə,dövlətqulluğuofisininteşkilatlanması,roluvə Bu nöqtədə,dövlətqulluğundakıinsanresurslarınınidarə 1. Dövlətqulluğununidarəedilməsi-təşkilatlanması,rolu və Son dövrdəinkişafetmişölkələrdəhəyatakeçirilənislahatlar Dövlət qulluğununidarəedilməsivəinkişafısiyasiməsuliyyət olunması sistemlərininüstünlüklərivəmənficəhətləri çatışmayan cəhətləriaşağıdakıcədvəldətəqdimolunur. iki növtəşkilatlanmamodelivardır:(1).Həminmodelinüstünvə mərkəziləşdirilmiş) (decentralized)vəmərkəzi(centralized)olmaqla idarəçiliyinə dairDövlətqulluğuOfislərinindesentralizasiya/(qeyri- Birləşmiş Krallıq və ABŞ kimibir çoxölkədəbustrukturdaha az Finlandiya, İrlandiya, Yaponiya, ,Hollandiya,Norveç, İsveçrə, insan resurslarınınidarəedilməsindən məsuldur. Avstriya, məsul olandövlətqulluğuofisləri mərkəzihökumətsəviyyəsində resurslarının idarəolunmasıvə dövlət qulluğundaməşğulluqdan

Mәnfi cәhәtlәri Üstünlüklәri İfadә - izahat Cədvəl 3.1.Dövlətidarəçiliyindəinsanresurslarının idarə Ənənəvi olaraq, ümumilikdə dövlət qulluğundakı insan Ənənəvi olaraq,ümumilikdədövlət qulluğundakıinsan Mənbə :(Baltija,2015)

rollarına cәmlәyirlәr. nazirliklәrininfәaliyyәtindәki öz fikirlәrini, yalnız vahidlәrinin әmәkdaşları idarәetmәsinin struktur Nazirliklәrininsan resursları verilir.daha yavaş Nazirliklәrin tәlәblәrinә cavab standartlaşdırma mövcuddur. Yüksәk sәviyyәdә nәzarәt vә mәsul olanmәrkәzi qurum var. keçirilmәsindәn vә hәyata әsasnamәlәrinin hazırlanması olunması siyasәtindәn, İnsan resurslarının idarә olunması xәrclәrini azaldır. İnsan resurslarının idarә sәviyyәli nәzarәti tәmin edir. büdcә xәrclәri üzrә yüksәk İnsan resurslarının büdcәsi vә ilkin şәrtlәritәmin edir. üçünlazımi uyğunlaşdırmaq resurslarınınidarә olunmasını Nazirliklәrarasında insan Mәrkәzi sistem Siyasi elmlərvədövlətidarəçiliyiüzrə ELNUR mәnimsәmәlәrinә imkanverir. insan resursları ilә bağlı qәrarları daha yaxşı Mәrkәzinәzarәt azalır vәbusәbәbdәn rәhbәrlәrin verirlәr. insan resursları ilә bağlı mәsәlәlәrdә daha çox qәrar nazirliklәr, hüquq vәvәzif Raport vermәklә әlaqәlisәl olunur. biri ilәuyğunluğu üçündә çatdırılması üçün mürәkkәb Kadrlarla әlaqәlimәlumatlarının mәrkәzi quruma qanunsuzluqlar başverir. qәbulunda vәkadrlarınvәzi şәxslәr arasında ciddi maaş fәrqlәri, işçilәrin işә sәlahiyyәti olduqca geni Nazirlәr vәmüәssisә başçılarınınqәrar vermә çıxır. ortaya nizamsızlıqlar fәaliyyәtindә mümkün olmadığındandöv vә yetәrli texniki bilik lazımdır, lakin әksәriyyәtlә bu Hәrbir nazirlik vә mәrkәzi qurumda inzibatitutum nәzarәt mümkün deyil. tәchizedi sәlahiyyәtlәrlә lazımdır. Mәrkәzi strukturl üçüngüclüuyğunlaşdırılması İnsan resursları idarә resursları ilә әlaqәli qәrarlarda daha müstәqildirlәr. Nazirliklәrin vә strukturların rәhbәrlәri insan nәticәlәrinәnәzarәt edir. edilmәsi siyasәtinin hәyata keçirilmәsinin әsasnamәlәri tәtbiq edir vә insanresurslarının idarә edilmәsi siyasәtini müәyyәn insa qurum әsasәn Mәrkәzi (qeyri - mәrkәzilәşdirilmiş) sistemi fəlsəfə doktoru ƏLİYEV Desentralizasiya etmә siyasәtlәrinin siyasәtlәrinin etmә ş olduğundan qurumlarvә ldiyi bu modeldә tәftiş vә vә tәftiş bu modeldә ldiyi әlәrinә nailolmaq üçün mәrkәzi müdaxilәtәlәb aşmanın olmadığıvә zәif nresurslarının idarә ahiyyәtlәri müәyyәn edәn lәt kadr sisteminin fәlәrinin artırılmasında lәşdirir vә bu siyasәt vә vә siyasәt bu vә lәşdirir sistemlәr vәbunların bir- nәzarәt vә tәftiş sistemi 21 GEOSTRATEGİYA

inzibati nəzarət və daha strateji səviyyəli işlə məşğuldur (8). bilmə sistemlərinin inkişaf etdirilməsi məsələlərində müxtəlif Almaniyada mərkəzi hökumət səviyyəsində insan resursları texniki xidmətlər təklif edir. Bu yenidən fokuslanmaq və ya rolun üçün mərkəzləşmiş bir orqan yoxdur. Avstraliya, Belçika, Çexiya, yenidən müəyyənləşdirilməsi nəticəsində əmək haqqı, məhsuldarlıq Portuqaliya və İsveç kimi bəzi ölkələrdə insan resurslarının idarə idarəetməsi və işə qəbul məsələləri prioritet qazanmışdır. olunmasında qeyri-mərkəzləşdirilmiş bir model var və mərkəzi Türkiyədə 16 Aprel 2017-ci il tarixində keçirilən referendum struktur nazirliklər və qurumlar arasında yalnız insan resurslarının nəticəsində ölkə güclü prezident sisteminə keçmişdir. Daha əvvəl idarə olunmasını koordinasiya edir (12,10). TBMM tərəfindən qəbul edilən 3046 saylı Nazirliklərin Strukturu Mərkəzi strukturlaşma modeli çərçivəsində mərkəzi insan və Vəzifə Əsasları Haqqında Qanun və 190 saylı Ümumi Kadr resursları idarələri bəzi ölkələrdə Ənənəvi Dövlət İdarəçiliyi İdarəetməsi Haqqında Qanunlar nəzərə alınaraq nazirliklərin çərçivəsində qatılaşdırılmış mərkəzləşdirməyə əsaslanan bir yaradılması, ləğv edilməsi və yenidən qurulması Milli Məclis xüsusiyyətə sahibdir, bəzi ölkələrdə isə Yeni Dövlət İdarəetməsi tərəfindən qəbul edilən qanunlar ilə dövlət orqanlarının struktur yanaşmasına əsaslanan əməliyyat məsələlərində digər strukturlara və vəzifələri müəyyənləşdirilirdi. Hazırkı vəziyyətdə isə dövlət səlahiyyət verir və daha çox strateji və siyasət səviyyəsində orqanlarının vəzifələri Prezident Fərmanları ilə müəyyən edilməyə nizamlanmalara və tətbiq etmə birliyini təmin etməyə yönəlmişdir. başlanmışdır. Daha əvvəl, Baş nazir dövlət idarəetməsində rəhbər struktur olsa da yeni sistemdə Prezident, hakimiyyətin mərkəzi 2. Dövlət Qulluğunda İnsan Resursları İdarəetməsində olmuşdur. Beynəlxalq Trendlər və Onların Yerli Tətbiqləri Daha əvvəl Türkiyədə, dövlət qulluğunda insan resurslarının İnsan resurslarının idarə olunmasında məsul olan mərkəzi idarə edilməsi sahəsində zəif və məhdud səlahiyyətli Baş Nazirliyə ofislərin hüquq və vəzifələrinə dair son islahatlar tədqiq edildikdə, bağlı Dövlət Qulluğu İdarəsi, mərkəz xüsusiyyətdə bəzi funksiyaları mərkəzi bir dövlət qulluğu kadrları ofisi olan Avstriya, Yaponiya, icra edərkən yeni sistemdə həmin dövlət qurumunun vəzifəsinin Norveç, İngiltərə və ABŞ-da həmin ofislərin rolu və funksiyalarının müxtəlif strukturlara həvalə edilərək bir illik keçid dövründən sonra xüsusilə yeni dövlət idarəçiliyi mövqeyinə uyğun olaraq yenidən tamamilə bağlanılması qərarlaşdırılmışdır. strukturlaşdığı müşahidə olunur (8). Mövcud sistemdə, Prezident administrasiyası tərkibində daha Avstriyada, 2002-ci ildə Deruqulyasiya Qanunundan sonra əvvəl Baş Nazirlik sisteminin tərkibində olan Kadrlar və Prinsiplər İnsan Resursları İdarəetmə mərkəzi orqanının rolu yenidən Baş İdarəsinə əlavə olaraq yeni yaradılan İnsan Resursları Ofisi müəyyən edilmiş və digər nazirliklərin insan resursları ilə adında insan resursları sahəsində səlahiyyətli olan iki struktur yer əlaqəli qərarlarında müdaxiləsi azalmışdır. Yaponiyada isə alır. Bununla yanaşı, dövlətdə insan resursları idarəetməsi sahəsində 20 insan resursları idarəetməsində mərkəzi strukturlaşmanın ən Əmək Nazirliyi nəzdində Əmək Baş İdarəsi Dövlət Qulluğu 21 mühüm problemlərindən biri olan artan bürokratik yazışmaların İdarəsinin vəzifələrinin bir hissəsini öz öhdəsinə götürmüşdür. azaldılmasına istiqamətlənmiş şəkildə strateji kadr idarəetməsi Maliyyə Nazirliyində də keçmişdə olduğu kimi, Mühasibatlıq perspektivi ilə görülən işlər nəticəsində Milli Dövlət Kadrı Nüfuzu, və Maliyyə Nəzarəti Baş İdarəsi nəzdində dövlət məmurlarının bürokratik proseduraları azaltmış, fərdi və ətraflı ilkin yoxlamalar əmək haqqı və digər hüquqlarının müəyyənləşdirdiyi struktur yer etməkdən imtina etmişdir. Nəticə olaraq, dövlət qulluğunun kadr alır. Digər imtahan vəzifələrindən başqa, dövlətdə karyera qrupu idarəetmə sistemi ilə bağlı açıq standartların ortaya qoyulması, istisna olmaqla başqa aşağı vəzifələrdə işə başlamaq üçün lazım təsdiq və rəy alınması üçün 2002 - ci ildə təxminən 4 400 əməliyyat olan ümumi imtahanın keçirilməsi və əldə edilən ballara görə bu qaldırılmışdır. şəxslərin işə qəbul edilməsi işlərini icra edən imtahan mərkəzi Norveçdə son illərdə başqasına səlahiyyətin daha çox verilməsinə xüsusiyyətindəki Ölçmə, Seçmə və Yerləşdirmə Mərkəzi bu sahədə və mərkəzi insan resurslarının idarə olunması ofisi baxımından daha fəaliyyət göstərən digər bir qurumdur. strateji və detallı olmayan idarəetmə modelinə doğru meyl olmuşdur. İnkişaf etmiş ölkələrdəki dövlət qulluğunda insan resurslarının Böyük Britaniyada mərkəzi insan resursları orqanının rolu idarə edilməsi sahəsində islahatlar xülasə şəklinə gətirildikdə, yenidən nəzərdən keçirilmişdir. Əsasən hökumətin sonrakı dövrdə fərdi və müfəssəl tətbiqetmələrin nazirlik və təşkilatlara verildiyi, üzləşəcəyi problemlər nəzərə alınaraq işçi qüvvəsi planlaşdırması mərkəzi dövlət qulluğu ofislərinin / dövlət qulluğunda olan insan nöqtəsindəki prioritetlərin ortaya qoyulması məsələsi həll olur. resursları ofislərinin isə daha strateji səviyyədə, insan resursları Bununla yanaşı, dövlətin yüksək vəzifəli rəhbərləri üçün potensial strategiyasının yaradılması, icra ediləcək dövlət xidmətləri istedadların ortaya çıxarılması yüksək vəzifəli dövlət məmurlarının çərçivəsində iş analizlərinin və işçi qüvvəsi planlarının yaradılması, işə qəbulu və dövlət rəsmlərinin karyera imkanları və peşəkar istedadlı şəxslərin müəyyən edilməsi, yuxarı vəzifəli idarəçilər təkmilləşməsi mühüm xidmət sahələri arasında yer alır. Bundan üçün imtahanın keçirilməsi və ya bunların müəyyən edilməsi və başqa, dövlət qulluğu kadrları ofisi, dövlətdə işə qəbul edilmə bunlar üçün bir sistemin yaradılması, dövlət qulluğunda işləyənlər prinsipləri, dövlət məmurlarının əmək haqqı tabeli, onların sosial üçün ödəniş, digər maliyyə və sosial hüquqlara bağlı cədvəllərin müdafiə məqsədli hüquqları, işdən azad olunma və vəzifənin hazırlanması, onların sosial təhlükəsizlik hüquqlarının müəyyən məxfiliyinin təminatına dair qayda, əsas və üsulları müəyyən edir. edilməsi, dövlətdə işə götürülmələri üçün ümumi seçki meyarlarının Amerika Birləşmiş Ştatlarında isə son dövrdə, Kadrların İdarə və standartların müəyyən edilməsi və dövlətdə məşğulluqlarına dair Olunması Ofisi, qayda qoyma rolundan, federal qurumlardakı islahatların, qanuni aktların hazırlanması, dövlət qulluğunda insan innovasiya və effektiv insan resursları idarəetmə praktikalarının resursları informasiya sisteminin yaradılması və idarə olunması ilə inkişaf etdirən bir xarakterə bürünmüş və sahib olduğu vəzifələr dövlətdə məhsuldarlığın idarə olunması məsələlərinə yönəldiyi böyük ölçüdə büdcə ofisinə yönəlmişdir. Çevik işə qəbul etmə müşahidə edilir. imkanlarının istifadə olunması, məhsuldar qiymətləndirmə sistemi, insan resurslarının strateji idarəetməsi və idarələrin hesab verə 22

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal faydalı olacağıqəbul edilir. Bustruktura, dövlətidarəçiliyisahəsində orqanlarını əhatə edəcəkşəkildəstrukturununtəkmilləşdirilməsi Qulluğu vəKadrMəsələlərişöbəsinin vəzifəsahəsibütündövlət administrasiyası bazasındahazırda fəaliyyətgöstərənDövlət struktur hakimiyyətmərkəzində yeralır(5;9;10). idarə olunmasındanmərkəzistruktur məsuliyyətdaşıyırvəbu Polşa, Slovakiya,Meksikadadövlət qulluğundainsanresurslarının daha münasibhesabedilir. Beləki, ABŞ, Kanada,İngiltərə,İsrail, təşkilatlanmanın Prezidentsistemiiləidarəolunan Azərbaycan üçün ehtimal edilir. sahəsində fəaliyyətgöstərəcəkyenistrukturlaşmağaehtiyacold uğu idarələrinin təşkilatlanmasıvədövlətqulluğundakıinsanresursları dövlət idarəçiliyininhamısınıəhatəedəcəkşəkildə praktikaların yaxşıvəpistərəfləritədqiqedilərək Azərbaycanda edilmişdir.Türkiyə praktikasıyanındadigərinkişafetmişölkələrdəki insan resurslarınınidarəedilməsisahəsindəsəlahiyyətliqəbul Administrasiyası tərkibindəikistrukturyaradılaraqdövlətdə keçirməkdədir. Prezident Yanında Dövlət İdarəçilik Akadmiyası həyata hazırlanması vəyenidənhazırlanmasını Azərbaycan Respublikasının nazirliklərə paylanmışvəziyyətdədir. Dövlətqulluqçularının bir qurumolmaqlayanaşı,ümumilikdəsəlahiyyətlərmüvafiq Təkmilləşdirilməsi üçünModel Təklifi May -İyun 2019№03 (51) Bu çərçivədə, hakimiyyət mərkəzi xarakterli Prezident Bu çərçivədə,hakimiyyətmərkəzi xarakterliPrezident Dövlət insanresurslarınınidarəolunmasıüzrəmərkəzi Türkiyədə, hakimiyyətmərkəzixarakterliPrezident Azərbaycanda mövcudvəziyyətdəimtahanmərkəzixarakterində 3. Azərbaycanda DövlətQulluğununİdarəEdilməsinin sosial təminathüquqlarına aidcədvəllərihazırlamaq, hazırlıqlarını həyatakeçirmək,dövlət məmurlarınınvəzifələrinəgörə məvaciblərdəki artımlarınımüəyyən etmək, koordinasiyalı şəkildədövlətməmurlarının əməkhaqqıtabellərini, nazirliklərə görəpaylanmasınımüəyyənləşdirmək, və müvafiqnazirliklərləəlaqəlişəkildəyeniişəbaşlayacaqşəxslərin üzrə dövlətsektorundaişəbaşlayacaqümumişəxssayınıtəyin etmək məsul olanstrukturiləkoordinasiyalışəkildəmüvafiqmaliyyə ili təkmilləşdirilməsinə dairişlərinaparılmasıvəkoordinasiyaedilməsi, etmək, məlumatların mübadiləsiüçünzəruritexnikikoordinasiyanıtəmi n kadrların reyestrinimərkəzisəviyyədəsaxlamaq,qurumlararası yuxarı vəzifəlişəxslərdəntəşkilolunansisteminyaradılması, imtahanın təşkiledilməsivəbukeyfiyyətəsahibolanşəxslərin karyerasını planlaşdırmalarınaköməketmək, aparmaq vəonlarıictimaiyyətləbölüşməkləvətəndaşların şəxslərin təyinolunabiləcəyinimüəyyənetmək, müəyyənləşdirilməsi vəonlarahansıkeyfiyyətlərəmalikolan aidiyyəti nazirliklərləkoordinasiyalışəkildəmüəyyənləşdirmək, etmək vəstatistikməlumatlarınqeydiyyatınıaparmaq, sayı vəistifadəolunmasıprinsipləriüçünstandartlarımüəyyən və analojixüsusiyyətəsahibvəzifəlişəxslərinheyətvəzifələrinin koordinasiya edilməsi, bir layihəninhazırlanmasıvəhəyatakeçirilməsinəbaşlanaraq aparılması üçünlazımikeyfiyyətlərinmüəyyənolunmasınayönələn araşdırmaq vərəybildirmək, hazırlanan qanunvericiliklayihələrininhazırlanmasınatöhfəvermək, hazırlığı işlərininkoordinasiyasınıtəminetmək,buməsələlərdə qulluğu insanresurslarınınhüquqvəvəzifələrinəqarşıqanunvericilik genişlənməsi, yeniidarələrinyaradılmasıvətəşkilatlanması,dövlət funksiyaları yerinəyetirməsiməqsədəuyğunhesabedilir. şöbəsi mövcudolanvəzifələrinəəlavəolaraqaşağıdakıvəzifələrivə Administrasiyası tərkibindəDövlətQulluğuvəKadrMəsələləri idarələrə verilməsiuyğunhesabolunur. Bubaxımdan,Prezident və həyatakeçirilməməsələlərininimkandairəsindəmüvafiq Kadr Məsələlərişöbəsininstratejiməsələlərədiqqətyetirməsi istənilən nəticələrəçatmaqüçünlazımlıolduğuehtimaledilir. verilmiş vahidmərkəziorqanvasitəsiiləaparılmasınınislahatlardan dövlət qulluğundainsanresurslarınınidarəolunmasınınsəlahiyyət xidmətlərinə, dövlətorqanlarınıntəşkilatlanmasınavədahasonra edilir. Çünki,dövlətidarəçiliyisahəsindəkiislahatların, koordinasiya edilməsikimivəzifələrindəveriləbiləcəyigüman aparılması vacibolanislahatlarınhazırlanmasıvəhəyatakeçirməyin • Dövlət orqanlarının insan resursları strukturlarının yenidən • Dövlətorqanlarının insanresurslarıstrukturlarının yenidən • Hazırlanacaqyenilayihəçərçivəsində sosialmüdafiəislahatı • Büdcəninhazırlanmasınacavabdeh olanstrukturilə • İllik büdcənin hazırlıq mərhələsində büdcənin hazırlanmasından • Dövlətsektorundasəmərəliliyinidarəedilməsinin • Dövlətişçilərihaqqındabütünstatistikməlumatlarıtoplamaq, • Yuxarı vəzifəlirəhbərkimitəyinediləbiləcəkşəxslərüçün • Dövlətdəortavəuzunmüddətliişçiqüvvəsiplanlaşdırmasını • Nazirliklərdəkiortavəyuxarısəviyyəlivəzifələrin • Nazirliklərəgörəkaryerixtisaslarınvəonlarınxüsusiyyətlərinin • MilliMəclis,nazirlikvədigərdövlətorqanlarındamüşavirlər • Dövlətqulluğuiləbağlıişanalizlərininvəbuişlərin • Dövlət xidmətlərinin təqdim olunma üsulları, dövlət qulluğunun • Dövlətqulluğuqanunuhazırlıqişləriniicraetmək, Yenidən strukturlaşmanınnəticəsiolaraq,DövlətQulluğuvə 23 GEOSTRATEGİYA

təşkil edilməsi, onların vəzifə və funksiyaları ilə bağlı nizamlamalar African Public Sector : Current State and Future Direction. APS- etmək, bu sahədə işləyəcək şəxslərin təhsilinə dair təlim proqramını HRMnet. hazırlamaq və bu strukturlar ilə koordinasiyasını təmin etmək, 8. OECD. (2008). The State of the Public Service. OECD • Müvafi q strukturlarla koordinasiyalı şəkildə ilk dəfə işə Publishing. https://doi.org/10.1787/9789264047990-en.S.37-38 yerləşdirilmələri, dövlət qulluqçularının təhsili, işçilərin qurumlar 9. OECD. (2012a). Human Resources Management Contry arası hərəkətliliyi, məşğulluq formaları və dövlət məmurlarının Profi les - CANADA, (December), 4–7. məhsuldarlıqlarının aşağı olması intizam çatışmazlığı kimi səbəblərə 10. OECD. (2012b). Human Resources Management Country işdən azad edilməsi kimi məsələlərdə lazımi standartları müəyyən Profi les: Czech Republic. Adolescent Psychology around the etmək, World., (December), 243–255. Retrieved from http://ezproxy.lib. • 2019-2025-ci illər Dövlət Qulluğu Strategiyasının həyata cam.ac.uk:2048/login?url=http://search.ebscohost.com/login. keçirilməsinin monitorinqi və koordinasiyası bu şöbədə olması aspx?direct=true&db=psyh&AN=2011-23173-016&site=ehost- • Dövlət Qulluğunu İdarəetmə Şurasının katiblik işlərinin live&scope=site aparılmasının bu şöbəyə verilməsi 11. OECD. (2012c). Human Resources Management Country (Şura tərəfi ndən qərarlar alınmaqdadır, bu qərarların həyata Profi les AUSTRALIA, (December), 9–12. keçirilmə prosesinin təqib edilməsi lazımdır) 12. OECD. (2012d). Human Resources Management • Dövlət qulluğundakı kadrlarla əlaqəli qanunvericiliyinin tətbiq Country Profi les BELGIUM, (December). https://doi. olunması ilə əlaqədar tərəddüdləri aradan qaldırmaq və tətbiq etməni org/10.1111/j.1151-2916.1966.tb15394.x istiqamətləndirmək, Beləliklə, yuxarıda qeyd olunan vəzifələrin və funksiyaların bu şöbəyə verilməsi ilə həm Dövlət Qulluğunu İdarəetmə Şurasının Açar sözlər: Dövlət qulluğu, Dövlət qulluqçuları, İnsan qəbul etdiyi qərarları daha yaxşı tətbiq olunacaq, həm şöbənin resurslarının idarə edilməsi, Təşkilatlanma, İnstitutsionalaşma. təkmilləşdirilməsi və inkişafı ilə hakimiyyət mərkəzi güçlənəcək, həm də bütövlükdə dövlət qulluğu sistemi daha səmərəli fəaliyyət Ключевые слова: Государственная служба, государственные göstərən bir struktura çeviriləcəkdir. Digər tərəfdən, yeni dövlət служащие, управление персоналом, организация, idarəetməsi yanaşması çərçivəsində, xüsusilə də dövlət qulluğundakı институционализация. insan resurslarının idarə edilməsi sahəsində strateji səviyyədə siyasətin hazırlanması və bunlara dair tənzimləmələrin edilməsinə Key words: Public service, civil servants, personnel management, 22 cavabdeh kimi tənzimləyici mərkəzi hakimiyyət ilə siyasətləri həyata organization, institutionalization. 23 keçirməkdən məsul xidmət göstərən idarələri bir-birindən ayırmaq çox vacibdir. Bu baxımdan, Azərbaycanda dövlət qulluğunda strateji səviyyədə siyasət müəyyənləşdirmə və lazımi tənzimləyici РЕЗЮМЕ vəzifələrin hakimiyyət mərkəzində olmasının müəyyənləşməsi və Е.Алиев yalnız imtahan mövzuları ilə məşğul olan Dövlət İmtahan Mərkəzi Совершенствование управления государственной службы isə texniki potensialı ən yuxarı səviyyədə obyektiv və etibarlı ölçmə Азербайджана в рамках современных подходов və qiymətləndirmə strukturu kimi önə çıxarılmasının faydalı olacağı В статье рассматриваются вопросы развития и düşünülür. совершенствования государственной администрации Азербайджана. Освещается процесс становлентя структуры, уполномоченные решать вышеупомянутые проблемы. В данной статье организация, роль и функции управления персоналом ƏDƏBİYYAT в государственном управлении рассматриваются в контексте 1. Baltija, S. (2015). Report on Centres of Government in the EU современных подходов. Member States. SUMMARY 2. European Commission. (2011). Manual on sources and E.Aliyev methods for the compilation of COFOG statistics — Classifi cation of Perfection the state administration of the Azerbaijan Republic in the Functions of Government (COFOG). Luxembourg: Publications the frameworks of the modern stage Offi ce of the European Union. https://doi.org/10.2785/16355 In the article are considered questions of development and 3. Heywood, P. ;, & Meyer-Sahling, J.-H. (2008). Corruption administration of the state administration of Azerbaijan. The process Risks and the Management of the Ministerial Bureaucracy in of transforming the structure into a structure that has been solved by Poland (Better Government in Poland Series). Warsaw: Ernst and the problem is solved. In the organization of the organization, role Young.s.26-27 and functions of the personnel in the state governance are considered 5. Lavelle, J. (2010). Public Services HRM Policies & Practices : in the context of contemporary approaches. Trends and Challneges for HR Management in the Broader Public Sector in the International Arena. In AAPAM ROUNDTABLE CONFERENCE.s.7 6. Meyer-Sahling, J.-H. (2009). AB’ye Katılımdan Beş Yıl Sonra Orta ve Doğu Avrupa’da Kamu Hizmeti Reformlarının Sürdürülebilirliği (No. No:44). OECD/SIGMA. SIGMA.s.15 7. Mutahaba, G. (2016). Human Resource Management in 24

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal движении. Имеющиеся наэтотдвижении. Имеющиеся счет работах всоветских дивизий, участияазербайджанцеввпартизанскомнациональных в истории формирования ибоевого путиазербайджанских прошло более 70лет, существует ещёмного т.н. «белых пятен» в освобождение Белорусской ССРот немецкой оккупации. регулярных частейКраснойАрмии активное участие принимали предприятий изБелоруссии ввосточные районыстраны; иперевалочнымнаселения пунктом промышленных переброски подвумв основном направлениям: констатировать, что предметное наполнение этисвязи получили переживаемогопотребностей чрезвычайного времени.Можно складывались, вполне исходявзаимосвязей резонно, из мировой войны содержание иформы азербайджано-белорусских В первую очередь следует отметить, что впериод Второй экономической системы,обладали некоторыми особенностями. развиваясь врамках советской политической исоциально- белорусских связей впобеду надфашизмом. Этисвязи, вкладазербайджано- темотносится и написано. Кчислутаких Второй мировой войны, окоторых, достаточно казалось, сказано необходимость тех иновой интерпретации тем пересмотра привлекаются кнаучному анализу, существует острая внеисследовательскогоили вовсе оставшиеся внимания, когда многиеважные сюжеты, исторические изученные слабо, эпизодовсущественных истории истраниц недавнего прошлого, May -İyun 2019№03 (51) ВОЙНЫ ПЕРИОД ВТОРОЙ МИРОВОЙ БЕЛОРУССКИХ СВЯЗЕЙ В ИЗ ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНО- История Несмотря нато, окончания чтоНесмотря после Второй мировой войны партизанских отрядов и 2. Азербайджанцывсоставе мирного 1.Азербайджанская ССРбыламестом переселения Сегодня, когда происходит значительное переосмысление контингентов ряда союзныхиавтономных республик, особенно подготовка Однако резервов. боевых призывных всоставе что дополнительная требовалась мобилизация сил,ускоренная 1938 года (9,с.382-383).Обстановка нафронте былатакова, которого от 7марте постановлением оноранее отказалось формирований, военных вернуться кидеенациональных от войны, вынудилипервые месяцы советское руководство вновь находились внемецком плену, служили ввойсках вермахта. было неоднозначным. Тем более, что многиеизнихвпрошлом отношение кучастникамВ частности, партизанского движения оценка всамом советском руководстве многихэпизодов войны. систематизации шелмедленно. Здесь сказывалась неоднозначная партийно-государственных документов военного периода, их которых отложения войны процесс былизасекречены. После историков кинформации изархивныхфондов,многие мировой войны. Это, преждевсего, степеньюдоступности с которыми столкнулась советская историография Второй состояние быловызвано также объективными трудностями, событий, роли Подобное внихтех илииныхличностей. в другое, образом, превращаясь,таким версию вофициальную Позже подобные публикации кочевали изодного исследования них, придать имбольше героического, чемонитого стоили. больше приукраситьипреувеличитьстарались свою роль в участников событий,которые всилусложившей конъектуры архивных документах, сомнительных авесьма воспоминаниях изложении фактов, поскольку поройнена основывалась информация грешиламногочисленными ошибками при Тяжелые КраснойАрмией в поражения, понесенные Доктор поистории, доцент философии Доктор поистории, доцент философии Доктор поистории, доцент философии ШАМИЛЬ РАХМАНЗАДЕ ИЛЬГАР НИФТАЛИЕВ ДЖАБИ БАХРАМОВ 25 GEOSTRATEGİYA

Кавказа, Средней Азии, Казахстана, Башкирии, Калмыкии, действующую армию, национальные формирования вскоре как имелось немало людей, слабо владевших русским языком или бы растворились в огромной массе ее частей и соединений. совсем не знавших его. Как становится известно из докладной Результаты Всесоюзной переписи населения по записки наркома обороны СССР С.М. Тимошенко секретарю Азербайджанской ССР 1939 года, последней накануне войны, ЦК ВКП(б) Г.Маленкову от 26 мая 1940 года в ходе проверки не содержат информации о наличие в национальном составе хода подготовки к призыву в текущем году в Азербайджанской населения республики белорусов. Нет их и в переписи 1926 ССР было выявлено, что 19000 призывников из числа года. Среди славянских народов здесь зафиксированы только коренного населения не владели русским языком (9,с.552-553). русские и украинцы. В то же время некоторые источники Согласно докладной записке от 20 июня 1940 года заместителя доказывают обратное. Согласно справке военного комиссара заведующего отделом школ ЦК ВКП(б) А.В.Бушуева секретарю Азербайджанской ССР М.Г.Измаилова от 26 декабря 1944 года, ЦК ВКП(б) Г.Маленкову в связи с письмом наркома обороны направленной первому секретарю ЦК КП (б) Азербайджана С.Тимошенко по состоянию на 1 июня 1940 г. эта цифра М.Дж.Багирову, отмечается, что только в офицерском составе составляла 21524 человека (9,с.555-557). Кроме того немалая военкоматов республики было 8 белорусов (4,л.334). З.Буниятов часть личного состава наспех укомплектованных после и Р.Зейналов своей работе, посвященной боевому пути 416-й начала войны национальных соединений была непригодной стрелковой Таганрогской Краснознаменной Ордена Суворова для несения военной службы: люди в возрасте, без опыта дивизии, отмечают, что на момент формирования в её составе службы в армии, незнакомые с современной военной техникой, было 23 белоруса (5,с.24-26). Поэтому, вполне возможно, что многие даже не имели среднего образования. Вследствие этого в переписи 1939 года белорусы, из-за своей малочисленности, затруднено было их обучение военному делу, удлинялись сроки были включены в состав русских или прочего населения. подготовки боевых резервов, так как офицерский состав частей Хотя процесс формирования национальных дивизий в состоял преимущественно из представителей славянских Азербайджанской ССР начался с конца августа 1941 года, однако народов. Поэтому важно было наладить работу с личным к этому времени немалая часть уроженцев Азербайджанской составом на их родном языке. ССР уже служили в составе Красной Армии вне так называемых Так было принято решение о формировании национальных национальных дивизий. Это были, прежде всего, призывники частей и соединений. На территории Азербайджанской ССР 1939, 1940 и первой половины 1941 годов, а также те, кто был также стали создаваться национальные дивизии. Первые такие мобилизован на фронт сразу же после начала войны через дивизии- 396-я, 398, 400-я, 402-я, 404-я - начали формироваться местные военкоматы. Так, в период с 1939 по первую половину в конце августа 1941 г., 223-я дивизия – октябре 1941 г. В 1942 г. 1941 года из Азербайджанской ССР было призвано в Красную 24 были сформированы 416-я и 271-я азербайджанские дивизии. Армию 75579 человек (4,л.330). Многие из них до начала 25 В отличие от Армении и Грузии, где представители военных действий на германском фронте были участниками титульной нации составляли в среднем 70-80% населения советско-финской войны, участвовали в оккупации советскими республики, в Азербайджане накануне Второй мировой войсками Западной Украины, Западной Белоруссии. Именно войны доля азербайджанцев по данным переписи 1939 года эти лица, после начала советско-германской войны, оказались составляла 58,4 % (6,с.200). Это в свою очередь сказалось среди защитников Брестской крепости, а после оккупации и на особенностях формирования национального состава Белоруссии, попали в немецкий плен, а позже различными азербайджанских дивизий, в которых кроме представителей путями присоединились к партизанскому движению. титульного народа, были также русские, украинцы, белорусы, Об этом имеются многочисленные факты в анкетных, армяне, татары, евреи, грузины и т.д. То есть изначально понятие наградных листах азербайджанских партизан, служивших национальная дивизия для Азербайджанской ССР вовсе не в Белоруссии (8). Данный список, состоящий из фамилий означало, что их состав должен состоять исключительно из около 100 партизан (причем не только азербайджанцев, но представителей одной национальности. Например, к лету 1941 и лиц славянского происхождения) был выявлен в архиве года азербайджанцы составляли лишь 60 % в составе 77-й Института истории партии при ЦК КП Белорусской ССР дивизии; на момент формирования в составе 416-й дивизии ещё в советский период азербайджанским исследователем было 11050 азербайджанцев, 291 русских, 225 армян, 110 грузин, М.С. Алыджановым и сегодня хранится в Научном архиве 99 украинцев, 72 татарина, 28 евреев, 23 белоруса, а также Института истории им.А.А.Бакиханова Национальной военнослужащие других национальностей; в 223-й дивизии на Академии наук Азербайджанской Республики. Алыджанов 01 января 1943 года азербайджанцы составляли 86,1 %, на 01 является также единственным советским автором, который июля 1943 — 24,6 %, 01 января 1944 — 19,4 %, а на 01 июля описал историю участия азербайджанцев в партизанском 1944 — лишь 11,2 %; В составе 402-й дивизии, сформированной движении в Белоруссии. Этой проблеме была посвящена одна в Нагорно-Карабахской Автономной области, на ранней стадии из глав его монографии «Участие азербайджанских бойцов в азербайджанцы составляли 90 % бойцов (5). партизанском движении (1941-1944 гг.)», изданной в 1975 году Поэтому не следует слишком завышать планку данных на азербайджанском языке и приуроченной к 30-й годовщине формирований и пытаться вкладывать в понятие «национальные победы над фашизмом. Немалая часть документов, выявленных формирования» содержание более широкое, чем то, которое М.Алыджановым в Белоруссии, не вошли в данную работу. было ему свойственно в годы войны, а именно причислять к В своей работе автор в основном коснулся боевых подвигов национальным все соединения и части, сформированные в наиболее отличившихся командиров партизанских отрядов, союзных и автономных республиках. Поскольку боевые потери, взводов и рядовых бойцов. В то же время материалы, собранные получение новых пополнений вносили заметные изменения в Маилом Алыджановым, позволяют нам проследить, когда их национальный состав. Поэтому, в конечном счете, вливаясь в и откуда азербайджанцы были призваны в ряды Красной 26

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal Шверник (7). Шверник (7). кандидат ВЦСПСН.М. вчленыПолитбюро ЦК,секретарь июля 1941г. председателем по эвакуации Совета былназначен Совет поэвакуации во главе сЛ.М.Кагановича. Однако, уже 3 предприятий приСНКСССРбылсоздан идругих ценностей» ииных грузов, учреждений,военных населения, оборудования июня 1941г., согласно которому «дляруководства эвакуацией положило ЦКВКП(б)иСНКСССРот 24 постановление из оккупированных Начало районовстраны. этому процессу эвакуации ипредприятий населения различного назначения обходить их. лишь мимолетом или вовсе старались этихвопросов касались руководители иреспублик. страны Поэтому авторы советские плен, и,наконец, то, как повели себя время вэто непростое удручающиевоеннослужащих, итоги мобилизации,массовый армии иотступления КраснойАрмии, массовое дезертирство темы, как причины стремительного наступления немецкой тем, что втаком «скользкие» случаенельзябылообойти такие внимание историков. советских Возможно, это былосвязано с эвакуации впериод советско-германской войны привлекало мало Вцелом ихзаселения. тема вновыхместах Союза населения эвакуированного вреспублику изоккупированных районов эвакуациивойны СССР, впроцессе вмасштабах судьбе ироли Азербайджанской темыоместе ССРвгодыостались В советской период вневнимания отечественных историков АзиюиКазахстан, вЦентральную на восток, вПоволжье. территории республики, адругая частьнаправлялась дальше, и предприятия различного назначения. на Частьихоседала СССР, втом числеБелорусской ССР, перевозились население запада эшелонамисоккупированных навосток территорий датами. данные анкет инаградныхлистов ограничиваются лишьсухими из одного партизанского отряда вдругой ит.д. Вэтихвопросах плена иприсоединения кпартизанам, условийперемещения попадания азербайджанцеввплен,условийосвобождения из К сожалению, документы нераскрывают всех деталей затрудняют даже определить принадлежность. ихнациональную ошибки,которыебыли допущеныорфографические инойраз написании фамилий,имениотечеств отдельных партизан В то же времядокументы Так, нелишеныпогрешностей. при заслуги». степеней, медалью «Заотвагу», медалью «Забоевые звезды», медалью «Партизану Отечественной войны» 1и2 «Отечественной войны» 1и2степеней,орденом «Красной Указами Верховного СССРбыланагражденаорденом Совета по представлению высшего партизанского командования и часть азербайджанскихпартизан, служивших вБелоруссии, Минская, Могилевская, Пинская, Полесская. Основная Вилейская, Витебская, Волынская, Гомельская, Гродненская, оккупированные области Белоруссии: Барановичская, Брестская, котором служили азербайджанцы,охватывали все практически гарнизонов ит.д. География действияпартизанских отрядов, в коммуникационных средств, железнодорожных эшелонов, партизан, проявленных имивходе уничтожения силпротивника: документальным свидетельством подвигов азербайджанских участие.Наградныелистыявляются операциях принимали партизанам, вкаких партизанских отрядах служили ивоенных Армии, когда вплениприсоединились кбелорусским попали May -İyun 2019№03 (51) Азербайджанской одним ССРстало изцентров В период территорию войны, через Азербайджанас должен былбытьнаучете. возможные диверсии ииныепровокации, каждый житель города и имеющиевыход заего пределы. Поэтому, чтобы избежать соединяющие нетолько СССР, различные районывнутри но важнейшие морскиеисухопутные транспортные узлы, предприятия военного назначения, город через проходили нефтепродуктов находились здесь дляфронта, промышленные главным производителем встране ипоставщиком и нефти меры предосторожности были вызваны тем,что Баку являлся право устраиваться наработу вБаку (1,л.186).Подобные уполномоченных Этимже лицампредоставлялось наместах. и предприятиями поназначению поэвакуации Совета иего только граждане,прибывающие поэвакуации сучреждениями прибывающих неорганизованным порядком. Прописывались Баку беженцев иэвакуированных изприфронтовой полосы, 30 сентября 1941года прописку в былорешеновоспретить 26 сентября 1941года, ЦККПиСовнарком Азербайджана года (3,л.257-259). БюроЦККПАзербайджанаот 1942 6февраля в постановление комитетам удавалось решитьэтипроблемы, нашлоотражение партийному руководству республики иего районным обеспечению иходеждой, продуктами ит. питания д.Насколько всячески содействуя ихразмещению итрудоустройству, органы проявляли большую заботу о эвакуированных гражданах, эвакуированных партийные (10,с.163).Местные исоветские 1941г.августа вБакинском порту скопилось свыше21тыс. него огромнойчерез навосток Кконцу далее страны. промышленных предприятий направлялись вБаку итранзитом демонтированное оборудование и различныхсоциальных оборудования ввосточные Люди районыстраны. и эвакуациюосуществлявшими мирного и населения ССР также являлись важными узловымипунктами, контроль. былвзятпод перевозки населения вопрос постоянный истрогий эвакуируемогорасселения (2,л.7-8).Таким населения образом, своих уполномоченных, эвакуации, как ивместах вместах так Совет имел размещения данного вновыхместах. населения обслуживанияполосы, его напутиследования иприем организации эвакуируемого израйонов прифронтовой населения по эвакуации Нанеебыливозложены населения. вопросы создатьпостановление приСовете поэвакуации Управление сентября 1941г. Государственный Комитет обороныпринял многомиллионных масс людей. советских Поэтому 26 приняло угрожающий характер. Речь теперьшлаоспасении отгрузки оборудования заводов ифабрик(7). инструкцией опорядкеСССР специальной и демонтажа былодополнено утвержденной Совнаркомомпостановление имеющиегосударственноеценности, значение. Вскоре это горючее, имашины, цветныестанки металлы, хлебидругие женщиныстарики, имолодежь, промышленное оборудование, подлежали квалифицированные кадры рабочих ислужащих, объекты эвакуации. впервую Перемещениюнавосток очередь июня 1941г. былиопределены главные задачи ипервоочередные порядке вывоза иразмещения людских контингентов» от 27 Врезультате изучения архивныхматериалов, хранящихв Вто ГКО же время,всоответствии с постановлением от Железнодорожные ипортовые путиАзербайджанской Однако, вскоре развитиесобытийнафронте быстрое ЦКВКП(б)иСовнаркомаВ постановлении СССР«О 27 GEOSTRATEGİYA

фонде 2449 (Бакинский эвакуационный пункт) Государственного ЛИТЕРАТУРА: Архива Азербайджанской Республики нами было выявлено, 1. Архив Политических Документов Управления Делами что в целом через Азербайджан прошли около полумиллиона Президента Азербайджанской Республики (АПДУДПАР), ф.1, эвакуированных из захваченных немецкими войсками оп.26, д.53. территорий граждан, из которых 450 тысяча были переведены на 2. АПДУДПАР, ф.1, оп.26, д.318. паромах и судах в Среднюю Азию и Казахстан. Около 27 тысяч 3. АПДУДПАР, ф.1,оп. 27, д. 8. граждан перебрались в Грузию и Армению. Следовательно, 4. АПДУДПАР, ф.1. оп. 29, д.153. приблизительно 23 тысяч эвакуированных остались в 5. Буниятов З.М., Зейналов Р.Э. От Кавказа до Берлина. Азербайджане. Баку, Азернешр, 1990, 221 с; https://ru.wikipedia.org/wiki/223-я_ За период войны из Белоруссии было эвакуировано свыше стрелковая_дивизия_(2-го_формирования); https://ru.wikipedia. 1,5 млн. человек (7). Белорусское население, эвакуированное org/wiki/402-я_стрелковая_дивизия. вглубь страны, оседало в самых различных районах РСФСР: 6. Всесоюзная перепись населения 1939 года: Основные в Поволжье, на Урале, в Татарской, Чувашской, Башкирской итоги / Под ред. Ю.А.Полякова. Москва: Наука, 1992, 256 с. АССР, а также в республиках Южного Кавказа, Центральной 7. Куманев Г.А. Война и эвакуация в СССР. 1941-1942 годы. Азии. Из Белорусской ССР, по нашим подсчетам, в Азербайджан Новая и новейшая история №6, 2006. http://vivovoco.astronet.ru/ были эвакуированы более 1000 граждан. Нами было установлено VV/JOURNAL/NEWHIST/EVACO.HTM. имена и фамилии, а также некоторые анкетные данные, их 8. Научный архив Института истории НАНА, ф.4349, дело адреса временного проживания, более 160 беженцев, прибывших 3, коробка 427; дело 4, коробка 426. из Белоруссии в Баку. Было выяснено, беженцы из Белоруссии 9. ЦК ВКП (б) и Национальный вопрос. Книга 2, 1933-1945, были размещены в 32 районах республики. В ходе изучения Москва: РОССПЭН, архивных документов было определено, что эвакуированные 2009,1095с. граждане Белоруссии поселились в основном в районах 10. Эшелоны идут на Восток. Из Пушкино (Билясувар), Закаталы, Самух, Барда, Али-Байрамлы истории перебазирования производительных сил СССР в 1941— (Ширван), Ждановск, Сабирабад, Сальяны, Тертер, Нуха, 1942 гг. Сборник статей и воспоминаний. М.,Наука,1966, 263 с. Агдам, Агджабеды. Причем большинство белорусских беженцев 11. http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/rnazerbaijan.html. составляли советские граждане еврейской национальности. Данный факт свидетельствует о вкладе Азербайджана в спасение Ключевые слова: война, партизаны, Азербайджан, Белоруссия, еврейского населения от геноцида. В самом Азербайджане документ 26 накануне Второй мировой войны по данным Всесоюзной 27 переписи 1939 года проживало более 41 тысяч евреев (11). Keywords: war, partisans, Azerbaijan, Belarus, document В ходе исследования в архивах Азербайджанской Республики не были обнаружены документы, которые Açar sözlər: müharibə, partizanlar, Azərbaycan, Belarus, sənəd зафиксировали бы факты размещения на территории республики в период войны промышленных предприятий, вывезенных из Xülasə Белорусской ССР. Не обнаружено этих данных и в архивных İ.Niftəliyev, Ş.Rəhmanzadə, C. Bəhramov фондах Центрального архива Министерства обороны İkinci dünya müharibəsi dövründə Azərbaycan – Belarusiya Российской Федерации, а также в архивах Белоруссии. В то же əlaqələri tarixindən время, имеющиеся данные показывают, что адреса направления Məqalədə İkinci dünya müharibəsi dövründə Azərbaycan – эвакуации имущества промышленных предприятий, колхозов Belarusiya əlaqələri tarixindən bəhs olunur. Qeyd olunur ki, bu и совхозов Белоруссии были достаточно широки. По всей əlaqələr əsasən iki istiqamətdə inkişaf etmişdir: 1. Azərbaycan SSR видимости, транзитом через Бакинский порт в направлении Belarusiyadan köçürülən əhalinin yerləşdirilməsində iştirak etmiş Красноводска, и далее в Центральную Азию были направлены və ölkənin şərq bölgələrinə evakuasiya olunan sənaye müəssisələri белорусские предприятия, позже расквартированные в Ташкенте üçün tranzit rolunu oynamışdır; 2. Azərbaycanlılar partizan dəstələri (Узбекистан) и Ашхабаде (Туркменистан). Всего из Белоруссии və Sovet ordusu hissələri tərkibində Belarusiya SSR-nın alman было эвакуировано 109 крупных и средних промышленных işğalından azad olunmasında iştirak etmişdilər. предприятий (из них 39 союзного и 70 республиканского значений) (7). Summary Исходя из вышеизложенного, можно придти к выводу, I.Niftaliyev, Sh. Rahmanzade, C.Bahramov вопросы участия азербайджанцев в партизанском движении From the history of Azerbaijan-Belarus relations during the по освобождению Белоруссии и роли Азербайджанской ССР в Second World War приеме и размещении эвакуированного из Белоруссии мирного The article discusses the main directions of the Azerbaijan- населения требуют дальнейшего глубокого исследования. Не Belarus relations during the Second World War. It is noted that these исключено, что дополнительная работа в архивах позволит relations mainly developed in two directions: 1. The Azerbaijani SSR расширить список уроженцев Азербайджана среди участников was a place of resettlement for the civilian population and a transit партизанского движения в Белоруссии, прольют свет на разные point for the transfer of industrial enterprises from Belarus to the вопросы эвакуации белорусских беженцев в Азербайджан, в том eastern regions of the country; 2. Azerbaijanis as part of the partisan числе проблемы бытового и житейского характера, с которыми detachments and regular units of the Red Army took an active part in они сталкивались в республике. the liberation of the Byelorussian SSR from the German occupation. 28

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal ət qərb ölkələrində aparılaninzibatiislahatlarkontekstində dövlət əvvəl qarşılaşmış ABŞ, BöyükBritaniya,Fransa və AFR kimi sisteminin yenilənməsizəruriliyi problemləriilədigərlərindən da təkmilləşdirilməsinəistiqamətlənmişdir. Dövlətidarəetməsi yolla əhaliyədövlətxidmətlərinin göstərilməsiprosesinindaha aparatının fəaliyyətinin,müvafiq olaraqbirbaşavəyadolayı istiqamətində həyatakeçirilənbu inzibatiislahatlardövlət və dövlətxidmətləriningöstərilməsi sisteminintəkmilləşdirilməsi dövrümüzdə çoxsaylıinzibatiislahatlaraparılmışdır. Dövlətqulluğu həyata keçirilməsiüçünmüxtəlifzamanlardavəhəmçininmüasir Qərb ölkələrindədövlətxidmətləriningöstərilməsistrategiyasının bilər. Bubaxımdanbirçoxinkişafetmişölkələrdə,ocümlədən dövlət xidmətlərininzərurikeyfiyyətinivəəlçatarlığınıtəminedə Təcrübə göstərirki,yalnızdövlətsektorununəhaliüçünaçıqlığı şəxslərin dövlətinstitutlarıiləmünasibətininəsasıkimiçıxışedir. dünyanın demokratikölkələrindədövlətxidmətlərifizikivəhüqu qi strateji əhəmiyyətəmalikolmasıheçdətəsadüfideyil.Beləki, May -İyun 2019№03 (51) HƏYATA KEÇİRİLMƏSİ TƏCRÜBƏSİ GÖSTƏRİLMƏSİ STRATEGİYALARININ XİDMƏTLƏRİNİN QƏRB ÖLKƏLƏRİNDƏDÖVLƏT Dövlət idarəçiliyi Müasir dövrdə servis dövlətinin dövlətinin yaradılmasının Müasir dövrdəservisdövlətininyaradılmasının əhəmiyyətli dərəcədə qənaətinedilməsiolmuşdur. İslahatların yanaşı, administrativ strukturlarınsaxlanılmasına çəkilənxərclərə yəni islahatlarınəsasməqsədihökumətin işiniyaxşılaşdırmaqla ABŞ-da inzibatiislahatlarınözünəməxsus devizinəçevrilmişdir, edən hökumətyaratmaq”vədini vermişdi[12]. A.Qorun buifadəsi ictimaiyyət qarşısında“dahayaxşı işləyən,lakindahaazxərctələb kampaniyasına vitse-prezident Albert Qorrəhbərliketmişvəo, nəzərdən keçirməkolar. 1993-cü ildəbaşlamışhəminislahatlar prezidentliyi dövründəaparılmışinzibatiislahatlartimsalında kontekstində: işıqlandırmaq olar. böyük maraqgöstərdiyi“ASANxidmət”modelitimsalında Respublikasının busahədəkimüsbəttəcrübəsinidünyaölkələrini n təcrübəsinin xüsusiyyətlərinimüəyyənetmək,həmçinin Azərbaycan xidmətlərinin təqdimedilməsistrategiyalarınınhəyatakeçirilm əsi n ABŞ inzibatistrukturlarınınislahatıtəcrübəsiniBillKlintonun ABŞ-da dövlətxidmətləriningöstərilməsiinzibatiislahatlar Azərbaycan RespublikasınınPrezidentiyanında TARYEL MƏMMƏDOV Dövlət İdarəçilik Akademiyası 29 GEOSTRATEGİYA

gedişində ABŞ administrasiyası bütün federal agentliklərdən islahatların birinci dalğasına neokonservatorlar XX əsrin 80-ci müştərilərə xidmət planı hazırlamağı tələb etmişdir ki, bu da dövlət illərinin əvvəllərində Marqaret Tetçerin başçılığı ilə başlamışlar. qulluqçularını öz inzibati maraqları əvəzinə diqqəti vətəndaşların M.Tetçerin ən məşhur islahatlar proqramı “Növbəti addımlar” (1987) ehtiyaclarına cəmləməyə vadar etmişdir. Yüz minlərlə dövlət təşəbbüsü olmuşdur. Bu Proqram öz adını Maliyyə Nazirliyinin məmuru vətəndaşlara daha geniş spektrdə xidmətlər göstərməyə və səmərəliliyi məsələləri üzrə şöbəsinin “Hökumətdə idarəetmənin bunun üçün də özəl şirkətlərlə əməkdaşlıq etməyə başlamış, özəl yaxşılaşdırılması: növbəti addımlar” hesabatından almışdı. Bu sektorun müasir inkişaf yolunu izləyən islahatçılar “müştərilərə hesabatın əsas nəticələri islahatların növbəti mərhələsi üçün həlledici operativ xidməti” öz səylərinin başlıca obyektinə çevirmişlər. Ölkə olmuş və . burada xüsusi olaraq qeyd edilirdi: vətəndaşlarının müştərilərə və onların ehtiyaclarının isə müştəri - dövlət qulluqçularının əksəriyyətini dövlət xidmətlərinin ehtiyaclarına çevrilməsi hökumətin fəaliyyətinin mərkəzi oldu. göstərilməsi narahat edir; Aparılan müzakirələr əsasında məhz ABŞ-da inzibati islahatların - yuxarı rəhbərlikdə, əsasən, siyasətin formalaşdırılması mərkəzi anlayışlarından biri olan “hökumətin müştəriləri” sahəsində bilik və vərdişlərə sahib olan kadrlar üstünlük təşkil edir, anlayışının müəyyənləşdirilməsinə kompleks yanaşma konsepsiyası lakin onlar xidmətlərin göstərilməsi işində kifayət qədər təcrübəyə formalaşmışdır. Konsepsiyaya görə, vətəndaşlar, birincisi, malik deyillər; xidmətlərin istehlakçısı, ikincisi, xidmətlərlə təminat üzrə tərəfdaş, - dövlət qulluğu geniş həcmli və müxtəlifliklərlə zəngin üçüncüsü, dövlət üzərində nəzarətçi, dördüncüsü, vergi ödəyiciləri olduğundan onu vahid orqanizm kimi səmərəli idarə etmək çox kimi çıxış edirlər[16,s.129]. çətindir [15,s.153]. Artıq 1996-cı ildə B.Klinton administrasiyası bir sıra nazirlikləri Bu hesabatda dövlət qulluğunun idarə edilməsinin prinsipcə tədricən servis administrasiyasına çevirməyə başlamışdır ki, bu yeni üsulunu yaratmaq vəzifəsi qoyulmuşdur. Burada, ilk strategiyanın da həyata keçirilməsinə başlayandan iki il sonra növbədə, əhaliyə spesifik xidmətlərin göstərilməsi üçün mərkəzi Konqres bu modeldə ilk idarənin yaradılmasına icazə vermiş və administrasiyaya münasibətdə yüksək dərəcədə muxtarlığa malik 1998-ci ildə Təhsil departamenti xidmətə əsaslanan bir qurum olan xüsusi icra agentliklərinin yaradılmasından söhbət gedirdi. kimi transformasiya olunmuşdur[11,s.17]. Ümumiyyətlə, ABŞ-da “Növbəti addımlar” təşəbbüsünün həyata keçirilməsi çərçivəsində dövlət xidmətlərinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üzrə konkret Böyük Britaniyada çoxsaylı icra agentlikləri şəbəkəsi yaranmışdır: tövsiyələrin hazırlanması öhdəliyi dövlət orqanlarının fəaliyyətinə indiki dövrdə onların sayı təxminən 100-ə, bu agentliklərdə çalışan nəzarət üzrə İdarələrarası Komissiyanın üzərinə düşür, onun tərkibi qulluqçuların sayı isə 400 minə çatır [14,s.175]. federal və yerli hökumət səviyyələrini təmsil edən 250 yüksək rütbəli 1991-ci ildə qəbul edilmiş “Vətəndaşlar üçün Xartiya” dövlət məmuru və müstəqil məsləhətçilərdən ibarətdir[8,s.121]. Proqramı isə dövlət agentlikləri və əhali arasındakı münasibətlərdə 28 Təhlillər əsasında onu da göstərmək lazımdır ki, dövlət dəyişikliklərə səbəb oldu. Bu islahatın əsas vəzifəsi kommunal və 29 xidmətlərinin göstərilməsinin təkmilləşdirilməsi prosesi xidmət digər ictimai xidmətlərin göstərilməsi yolu ilə əhaliyə xidmətin istehlakçıları ilə əks-əlaqə prinsipinin təcrübədə istifadə olunması səmərəliliyinin artırılmasından ibarət idi. Xartiyada əsas müddəalar ilə sıx bağlıdır. Bu məqsədlə ABŞ-da ümummilli “Birinci prioritet kimi istehlakçılar tərəfindən gözlənilə biləcək xidmətlərə - müştərilərdir” Proqramı çərçivəsində göstərilən xidmətlərin münasibətdə aydın şəkildə müəyyənləşdirilmiş standartların keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi məqsədilə monitorinq aparılır hazırlanması, monitorinqi və dərc edilməsi; şəffaflığın təmin və istehlakçıların ictimai rəyi öyrənilir. Bununla yanaşı, dövlət edilməsi, müştərilərə tam və dəqiq informasiyanın dərhal və tərəfindən göstərilən xidmətlərlə bağlı keyfiyyət standartlarının maneəsiz şəkildə təqdim edilməsi və s. nəzərdə tutulmuşdur[17]. səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün çatışmazlıqların aşkarlanması və İslahatların vacib mərhələsindən biri 1992-ci ildə qəbul təkliflərin toplanması məqsədilə bu xidmətlərin təqdim edilməsi edilmiş “Bazar yoxlaması” Proqramı olmuşdur. Bunun üçün Böyük prosesində əhali ilə birbaşa əlaqədə olan dövlət məmurları arasında Britaniya hökuməti qeyd edilmiş islahatın əsas istiqamətlərinin əks da müntəzəm sorğular aparılır. olunduğu “Keyfiyyət uğrunda rəqabət” adlı sənəd hazırlamışdır ki, Prezident C.Buşun hakimiyyəti dövründə isə dövlət burada da xidmətlər sferasının genişlənməsi; bu sfera ilə rəqabət idarəetməsinin islahatları üzrə vacib addımlardan biri onun əsasında xidmətlərin göstərilməsi hüququnu qazanan podratçıları da elektron hökumətin yaradılması haqqında qərarı olmuşdur. Bu əhatə edilməsi; podratçıların təşəbbüsünə mane ola biləcək amillərin qərar “İcra hakimiyyətinin genişlənmiş islahatları” Proqramı aradan qaldırılması ilə bağlı müddəalar öz əksini tapmışdır. və Elektron hökumətin yaradılması Strateji planında geniş şərh Bütövlükdə, neokonservatorların islahatları Britaniya dövlət edilmişdir. Artıq indiki dövrdə 20 mindən çox hökumət saytları idarəetmə sisteminin simasını əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmiş, dövlət yaradılmışdır və onlarda 30 mln veb-səhifə yerləşdirilmişdir. ABŞ- idarələri siyasi (qərarları qəbul edən) və icra orqanları (qərarları da vətəndaşların 85 faizinin internetə çıxışı var, onlardan 60 faizi həyata keçirən) olaraq iki yerə ayrılmışdır. İslahatlar nəticəsində hökumət informasiyasından və internet vasitəsilə dövlətin göstərdiyi Böyük Britaniyada dövlət idarəetməsi yaxşılığa doğru dəyişmiş, müxtəlif xidmətlərdən istifadə edir[4,s.296].Bu ölkədə elektron daha az xərc tələb etməklə, daha səmərəli olmuş, dövlətin göstərdiyi hökumət modelinin yaradılması proqramı ilk növbədə vətəndaşların xidmətlər isə daha keyfiyyətli olmuşdur. və biznes nümayəndələrinin dövlət qurumları ilə qarşılıqlı 1997-ci ildə Toni Blerin başçılığı ilə hakimiyyətə gələn əlaqələrinin sadələşdirilməsi və ucuzlaşdırılması, habelə dövlət leyboristlər Böyük Britaniyada inzibati islahatların yeni mərhələsini orqanlarının vətəndaşlarla birbaşa əlaqə qurmasının təmin edilməsi başlamış, bu mərhələdə dövlət xidmətlərinin keyfiyyətinin məqsədinə edir. Hökumət tədricən informasiya texnologiyaları yüksəldilməsi baxımından ən əhəmiyyətli sənəd isə 1999-cu ilin və proqram təminatının ən böyük istehlakçısına çevrilir. Bu martında qəbul edilmiş dövlət idarəetməsinin islahatlar proqramı istiqamətdə hökumətin xərcləri ildə 40-50 milyard dollar həcmndə olan “Hökumətin modernləşdirilməsi” adlı Ağ kitab olmuşdur. qiymətləndirilir[16, s.131]. Həmin Proqramda islahatların prioritet istiqamətləri kimi dövlət Böyük Britaniyada inzibati islahatlar dövlət xidmətləri siyasətinin işlənilməsinə yalnız konyuktur amillərə deyil, həmçinin sahəsində uğurlu təcrübənin əsası kimi: Böyük Britaniyada ümummilli maraqlara və strateji məqsədlərə istiqamətlənən 30

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal əşkili vətəndaşların xidmətinə vermək!”Bununlayanaşı, islahatlarıntəşkili demokratik ritorikaruhundaformalaşdırılmışdı: “Administrasiyanı islahatları (N.Sarkozi).İslahatların birincimərhələsininşüarısosial- qollistlərin islahatları(F.Mitteran, J.Şirak) vəsağmühafizəkarların nisbi olaraqikiböyükmərhələyə ayırmaqolar:sosial-demokratikvə daha demokratiketməyinəzərdə tutur. Fransainzibatiislahatlarını dövləti onunvətəndaşlarınayaxınlaşdırmaq vədövlətidarəetməsini spektrdə xidmətləringöstərilməsiiləyanaşı,dahabirməqsədi- artırılması vəmüasirdövrdəelektronformadaəhaliyədahageni ş inzibati islahatlarstrategiyasıadministrasiyanınişininsəmərəliliyinin Fransa modelininyaradılmasıəsasındahəyatakeçirilir. Fransanın islahatları yenidövlətmenecmentivəinformasiyacəmiyyətinin geniş yayılmışdır. keyfiyyətinin vəəlçatarlığınınartırılmasıtəcrübəsidigərölkələrdədə hakimiyyətinin modernləşdirilməsivədövlətxidmətlərinin ilə əlaqələrinmöhkəmlənməsinəyönəlmiş,buölkəninicra dövlət idarəetməsinintəkmilləşdirilməsinəvəhökumətinəhali daxil edəninzibatisisteminmodernləşdirilməsiüzrəstrategiyası xidmətlərinin keyfiyyətininyaxşılaşdırılmasınadairtədbirləriözünə formalaşdırılması strategiyasıdadaxildir. Krallığın dövlətxidmətlərininislahatproqramınaelektronhökumətin əlçatanlığının artmasınaxidmətedir. Bundanbaşqa,Birləşmiş prinsipi əsasındafəaliyyətgöstərirvəəhalinindövlətxidmətlərinə ölkələrdə olduğukimi,vətəndaşlaraxidmətmərkəzləri“birpəncərə” [13, s.127].Göründüyükimi,buölkədədə,birçoxinkişafetmiş movement); biryerdəmüraciət(onestopshopsonlocallevel) file notthecitizen);keyfiyyətindaimayüksəldilməsi(thequality göstərirlər: vətəndaşlardeyil,sənədlərhərəkətedir(movethe Belə mərkəzlərşəbəkəsiaşağıdakıprinsiplərəsasındafəaliyyət başlıca halqalarındanbiri Vətəndaşlara xidmət mərkəzləridir. müəyyənləşdirilmişdir[10]. edilməsi yoluilədövlətqulluğununmodernləşdirilməsivəs. əlillər vəmilliazlıqlarınqulluğadahagenişçıxışınıntəmin göstəricilərinin qiymətləndirilməsininyaxşılaşdırılması,qadınlar, qulluqçuların stimullaşdırılmasısisteminindəyişdirilməsi,əmək yayılması üçüninformasiyatexnologiyalarındanistifadəedilməsi; təmin etməklə,elektronşəbəkələrvasitəsilədövlətxidmətlərinin keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması;vətəndaşlarıntələbatlarınıdahayaxşı üzrə hesabatlarınhazırlanmasıyoluilədövlətxidmətlərinin keyfiyyətin artırılmasınınmüxtəlifmodellərinintətbiqiməsələləri kompleks yanaşmanıntəminedilməsi;dövlətmüəsissələrininişində May -İyun 2019№03 (51) Kontinental Avropa ölkələrindənFransadasonillərininzibati Bütövlükdə, müasirdövrdəBöyükBritaniyanındövlət Böyük Britaniyadadövlətxidmətləriningöstərilməsisisteminin Dövlət xidmətləriningöstərilməsitəcrübəsinin kontinental Avropa variantınınxüsusiyyətləri münasibətlərin müəyyən sahəsində dövlət tənzimlənməsinin münasibətlərin müəyyən sahəsindədövləttənzimlənməsinin fərqlənir. Almaniyada dövlətxidmətlərinin özəlləşdirilməsi,ictimai Britaniyaya xasolanvətəndaşcəmiyyəti mədəniyyətindən orijinallığının dərkinəəsaslanır. BumədəniyyətisəBöyük mədəniyyəti” kimixarakterizəedilən milliidarəetməmədəniyyətinin Respublikasında keçirilmişislahatların spesifikası“dövlətçilik istiqamətlənən servismodeliyaradılmışdır. dövlət strukturlarındakorporatividarəetməmetodlarınıntətbiqinə çərçivəsində dövlətidarəetməsininelektronprinsiplərininvə köməklik göstərirlər[4,s.269].Bütövlükdə,Fransaislahatları edənlərə özsorğularınıtəyinatınaəsasəntərtibvətəqdimetmələrinə xüsusi hazırlanmışəməkdaşlarəhaliyəməsləhətlərverir, müraciət aid olanxidmətlərbiryerdəcəmlənmişdi.Hərmərkəzdə özünüidarəetmə orqanlarıvəözəltəşkilatlarınsəlahiyyətlərinə agentlikləri, sosialorqanlar, dövlətsifarişi əsasında işləyənyerli müəyyənləşdirilmişdir. Mərkəzlərdəmüxtəlifmüəssisələrin-dövlət status verilmiş,onlarınyaradılmasıqaydalarıvəvəzifələri üçün xüsusidövlətqulluğumərkəzləriaçılmış,onlararəsmi tədbirlər. Bundanbaşqa,xidmətlərinistehlakçılarayaxınlaşdırılması fərqlənən şöbəvəəməkdaşlarınhəvəsləndirilməsiüçünmüxtəlif əks etdirildiyireklammaterialları,xidmətləringöstərilməsində lazımi keyfiyyətdəgöstərilməsinintəminedilməsiüzrəöhdəliklərin kitabçalarının nəşri,açıqqapılargünləri,ictimaiyerlərdəxidmətlərin istehlakçılara ünvanlananxüsusitədbirlərişləyibhazırlamışlar:sorğu müəssisələrinin xidmətlərininkeyfiyyətininartırılmasıüzrə yerinə yetirməlidirlər[18]. istehlakçıları kimivətəndaşlaramünasibətdəmüəyyənöhdəlikləri Qanuna görə,bütündövlətmüəssisələrionlarınxidmətlərinin hüquqları haqqında”Qanununqəbuledilməsiəhəmiyyətliolmuşdur. ci ildə“Dövlətorqanlarıiləqarşılıqlımünasibətdəvətəndaşların keyfiyyətinin artırılmasıtəşkiledirdi.Bubaxımdan12aprel2000- inzibati prosedurlarınsadələşdirilməsivədövlətxidmətlərinin nəzarətində vəməhdudlaşdırılmışşəkildəolabilərdi[7,s.238]. iştirak edəbilməməsideməkdeyildi,lakinonlarıniştirakıdövlətin daxil edilmişdi.Bu,həminsahələrdəözəlxidməttəchizatçılarının məhkəmə, polis,müdafiə,təhsilvəsəhiyyəsahələrindəkixidmətlər olan birsıradövlətxidmətləriözəlləşdiriləbilməz.Onlarınsırasına Şura beləqərarvermişdirki,dövlətinəsasfunksiyalarıiləbağlı müzakirələr nəticədəKonstitusiyaŞurasıtərəfindənhəlledilmişdir. dövlət xidmətlərininözəlləşdirilməsininmümkünlüyübarədə həddləri haqqındaməsələninqoyuluşuvəonunhəlliidi.Fransada yanaşması üçünxarakterikolanözəlləşdirilməninyolverilən tamamilə məruzqalmamışlar. ictimai qaydanınmühafizəsiorqanlarıbazarqanunlarınıntəsirinə ki, dövlətidarəetməsininbirçoxsahələri,ilknövbədə,ədliyyə, müəssisələrin səmərəliliyinibərabərləşdirməkmümkündeyil.Belə politoloqlarından fərqliolaraq,hesabedirlərki,dövlətvəözəl əhəmiyyətli dərəcədəfərqləndirirdi.FransapolitoloqlarıBritaniya lakin ikincisırada.BuisəFransaislahatlarınıingilisislahatlarından çərçivəsində yenidövlətmenecmentiməsələlərinədədiqqətayrılırdı, təşkilinin demokratikxarakterininartırılmasıtəşkiledirdi,onların İslahatların prioritetlərinidövlətidarəetməsininvəqulluğunun bazar mexanizmlərinintətbiqinədiqqətyetirməyəçalışmırdılar. əsaslanması xüsusiyyətlərininəzərəalanislahatçılaridarəetməyə Fransa siyasimədəniyyətininədalətlilikvədemokratiyaideyalarına rasional-praqmatik bazayaəsaslanırvədəqiqlikləplanlaşdırılmışdır. Digər kontinental Avropa ölkəsi- Almaniya Federativ İslahatların aparılmasızamanımütəxəssislərdövlət Fransainzibatiislahatlarınınəsasistiqamətlərindənbirini Dövlət xidmətləriningöstərilməsisahəsininislahatındaFransanın 31 GEOSTRATEGİYA

azaldılması yaxud ləğv edilməsi və bazar xarakterli digər tədbirlərin qulluğunun təmin edilməsinin təkmilləşdirilməsi" kateqoriyasında həyata keçirilməsinə baxmayaraq, dövlət qulluqçusu “qənaətli "BMT-nin Dövlət Xidməti Mükafatı"na layiq görülmüş [3] unikal insan” anlayışına müncər edilmir. Bu ölkədə islahatlar əsasən yerli model olan “ASAN xidmət”in nümunəsində təqdim edilməsi də özünüidarəetmə və qismən torpaqlar səviyyələrinə toxunmuşdur. faydalı olar. Qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İslahatların birinci mərhələsi “azxərcli dövlət” konsepsiyasına yanında Vətəndaşlara və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi əsaslanmış, ikinci mərhələdə isə hökumətin cari servis işindən və ona tabe olan ASAN xidmət Azərbaycan Respublikasının azad edilməsinə, dövlət xidmətlərinin istehlakçılara maksimum Prezidenti İlham Əliyevin 13 iyul 2012-ci il tarixli Fərmanı ilə yaxınlaşdırılmış səviyyədə göstərilməsinə, dövlət sektorunda yaradılmışdır. Burada məqsəd dövlət orqanlarının fəaliyyətində rəqabət prinsipinin işləməsinə əsas diqqət göstərilmişdir. XX əsrin şəffaflığın artırılmasının, vətəndaşlara göstərilən xidmətlərin 90-cı illərinin əvvəllərində isə həm elmdə, həm də siyasətdə yeni daha keyfiyyətli, rahat, yeni üslubda və müasir innovasiyaları dövlət menecmentinə diqqət artmağa başlamış, yeni menecerizm tətbiq etməklə həyata keçirilməsinin, vətəndaşlara münasibətdə Alman variantında radikal anqlosakson variantından əhəmiyyətli etik qaydalara, nəzakətli davranışa əməl edilməsinin, vətəndaş dərəcədə fərqlənməklə, bələdiyyə idarəetməsi təcrübəsində məmnunluğunun təmin olunmasının zəruriliyini nəzərə alaraq, biznesdə menecmentin təşkili metodlarının tədricən tətbiqinə dövlət orqanları tərəfindən göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi, istiqamətlənmişdir. Almaniya mütəxəssisləri hesab edirlər ki, yeni elektron xidmətlərə keçidin sürətləndirilməsindən ibarət olmuşdur dövlət menecmenti devizi altında daha az dövlət bürokratiyası və [1]. “ASAN xidmət” Mərkəzi haqqında Nümunəvi Əsasnamə vətəndaşların qərar qəbulunda daha çox iştirakı nəzərdə tutulur. Dövlət Agentliyinin “29” dekabr 2014-cü il tarixli 9.1.9/E-05 Bu baxımdan AFR-in menecerial strategiyasının məqsədi müxtəlif nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Mərkəz fəaliyyət istiqamətlərinə regional assosiasiyası və şəbəkə strukturlarının özünüidarəetmənin uyğun olaraq burada fəaliyyət göstərən dövlət orqanları tərəfindən təşkilində geniş iştirakına və nəticələrin monitorinqinin daimi və göstərilən xidmətlərin vahid və əlaqələndirilmiş formada həyata fasiləsiz olmasına nail olmaqdır. Bundan başqa, AFR-də inzibati keçirilməsini təşkil edir; mərkəzdə funksional yardımçı xidmətlərin islahatların həyata keçirilməsində əhaliyə xidmətlər göstərən dövlət həyata keçirilməsini təmin edir; göstərilən xidmətlərin təqvimin hakimiyyəti orqanlarının fəaliyyətinin keyfiyyəti və səmərəliliyi bütün günlərində və qeydiyyat yerindən asılı olmayaraq bütün problemi də vacib yer tutur. Bu ölkədəki islahatların başlıca vəzifəsi vətəndaşlar üçün həyata keçirilməsini təmin edir; göstərilən “zəmanətli servis xidməti” olaraq yeni administrasiya modelinin xidmətlərin səyyar formada həyata keçirilməsini təmin edir. Struktur yaradılmasından ibarətdir. Belə yanaşmanın mahiyyəti baha başa baxımından Mərkəzin tərkibində Vətəndaşların qəbulu işinin təşkili, gələn xidmətlərin göstərilməsinin özəl şirkətlərə tapşırılmasıdır ki, Vətəndaşların hüquqlarının təminatı, Səyyar xidmətlərin təşkili bu zaman dövlət orqanları yalnız bu xidmətlərin lazımi formada və Uçot sektorları fəaliyyət göstərir, onların funksiyaları Mərkəz 30 yerinə yetirilməsinə zəmanəti təmin etməli olurlar [ 9,s.108 ]. haqqında Əsasnamədə müəyyən olunmuşdur[2]. 31 AFR-də dövlət xidmətlərinin göstərilməsi əsasən əhaliyə Hazırda Azərbaycanda 15-dən çox ASAN xidmət mərkəzləri, o xidmət mərkəzləri vasitəsilə həyata keçirilir. Əhaliyə dövlət cümlədən Bakıda (beş mərkəz), Sumqayıtda, Gəncədə, Qəbələdə, xidmətlərinin göstərilməsi üçün mərkəzlər sisteminin formalaşması Qubada, Şəkidə və digər şəhər və rayonlarımızda uğurla fəaliyyət isə yerli hakimiyyət orqanları tərəfindən həyata keçirilir. Nəticədə göstərir. Bununla yanaşı, 2013-cü ildən “ASAN xidmət”in göstərdiyi vətəndaşlar və dövlət orqanları arasında bütün təmaslar yerli xidmətlərdən istifadə etmək üçün Mərkəzlərə gələ bilməyən hakimiyyət orqanları səviyyəsində baş tutur. Təcrübədə bu, vətəndaşlara xidmət etmək məqsədilə müvafiq heyətlə birlikdə vətəndaşlıq qeydiyyatı, nəqliyyat vasitələrinin qeydiyyatı, sosial ən son texnoloji avadanlıqla təchiz olunmuş mobil avtobuslardan müdafiə sahəsindəki əksər xidmətlər, tikintiyə icazənin alınması, istifadə olunur [19]. Bundan başqa, “ASAN xidmət” Mərkəzlərinin biznes qeydiyyatı kimi sahələri əhatə edir[5,s.110]. Ümumilikdə, olmadığı regionlarda 2017-ci ilin əvvəlindən vətəndaşların dövlət əhaliyə xidmət mərkəzləri şəbəkəsinin yaradılmasında əsas məqsəd xidmətləri ilə təmin edilməsi üçün Azərbaycan Respublikasının istehlakçıların dövlət xidmətlərinə və özəl sektorun bəzi xidmətlərinə Prezidenti İlham Əliyevin tapşırığı əsasında işlənilmiş səyyar onların bir yerə cəmləşdirilməsi vasitəsilə çıxışını asanlaşdırmaqdan “ASAN qatar” Konsepsiyası reallaşdırılır [20]. Bu gün Azərbaycanın ibarət olmuşdur. Hal-hazırda belə mərkəzlər öz müştərilərinə "ASAN xidmət" modeli, dövlət xidmətlərinin göstərilməsində müxtəlif xidmətlər, o cümlədən şəxsiyyət vəsiqəsi və pasportların qabaqcıl təcrübə kimi, beynəlxalq səviyyədə tanınmaqla, dünyanın verilməsi, qeydiyyata alınma, vergi ödənişlərinin qəbulu, cərimələrin bir çox ölkələri tərəfindən ətraflı öyrənilir və tətbiq olunur. ödənilməsi, müxtəlif dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrinin fəaliyyəti Nəticə.Müasir dövrdə Qərb ölkələrində həyata keçirilən və xidmətləri barədə məlumatın verilməsi və s. kimi xidmətlər inzibati islahatların əsas tendensiyaları qloballaşma, informasiya təqdim edirlər. inqilabı, menecment və idarəetmə texnologiyaları sahəsində ən yeni Həyata keçirilən bütün inzibati islahatlar nəticəsində AFR-də nailiyyətlər kimi bir sıra universal amillərlə müəyyən edilmişdir. “bir pəncərə” prinsipinin tətbiqi ilə “çoxkanallı hökumət” təşkil Lakin ayrılıqda götürdükdə, hər bir ölkədə dəyişikliklərin tempi edilmişdir: məhdud sayda gündəlik xidmətlər göstərən əhaliyə bir çox hallarda sosial-iqtisadi inkişafın səviyyəsi, ümumi siyasi xidmət mərkəzləri; sadə xidmətlər haqqında məlumatlar verən və vəziyyət, islahatların istiqamətləri barədə elitanın gəldiyi konsensus, qəbula yazılışı həyata keçirən sorğu-mərkəzləri (call-center); təqdim islahatçıların şəxsi siyasi iradəsindən – onların radikalizmi və ya edilən onlayn xidmətlər barədə ətraflı məlumat, sənəd formaları və konformizmindən asılı olur. Lakin sıravi istehlakçını əsas tutma blanklar olan internet portalı[6]. prinsipi hər yerdə dəyişilməz olaraq qalmış və bu prinsipin tam şəkildə reallaşdırıldığı ölkələrdə islahatlar daha uğurla həyata Azərbaycan Respublikasında “ASAN xidmət” vətəndaşlara keçirilmişdir. dövlət xidmətlərinin göstərilməsinin unikal modeli kimi Təhlillər göstərir ki, Qərb ölkələrində dövlət xidmətlərini Əhaliyə dövlət xidmətlərinin göstərilməsində inkişaf göstərən institutların səmərəliliyi idarəetmə kadrlarının peşəkarlığı, etmiş ölkələrin təcrübəsini öyrənərkən, bu sahədə Azərbaycan təklif olunan xidmətlərin əlçatarlığı və dövlət xidmətlərinin potensial Respublikasının topladığı müsbət təcrübənin 2015-ci ildə "Dövlət istehlakçılarının mümkün qədər geniş əhatə edilə bilinməsi ilə müəyyənləşdirilir. Bu baxımdan vətəndaşlara göstərilən dövlət and Public Trust in Government, 1993-2003 // Chinese Public xidmətlərinin keyfi yyətinin və əlçatarlığının yüksəldilməsi vəzifəsi Administration Review. Volume 4, Numbers 1/2, 2007. pp.126-133, istənilən demokratik dövlət üçün birincidərəcəli vəzifə hesab s.129 edilməlidir. Bu istiqamətdə həyata keçirilməsi zəruri olan tədbirlər 17. The Citizen's Charter // https://publications.parliament.uk/ sırasında xidmətləri vətəndaşlara yaxınlaşdırmaq məqsədilə pa/cm200708/ cmselect/cmpubadm/411/41105.htm hakimiyyət orqanları nəzdində əhaliyə xidmət mərkəzlərinin 18. Relative aux droits des citoyens dans leurs relations avec yaradılması, onların fəaliyyəti barədə əhalinin məlumatlılığının les administrations. Loi n° 2000-321 du 12 avril 2000 // https:// artırılmasına yönələn maarifl əndirmə işlərinin aparılmasını www.legifrance.gouv. fr/affi chTexte.do?cidTexte=JORFTE göstərmək olar. XT000000215117 19. https://ru.wikipedia.org/wiki/Служба_«ASAN» ƏDƏBİYYAT 20. https://ady.az/index.php?/az/news/read/279/43 1. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial Ключевые слова: административные реформы, İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin yaradılması və vətəndaşlara государственные услуги, качество, западные страны, опыт, ictimai - siyasi, elmi populyar jurnal göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi tədbirləri haqqında” Азербайджан Fərmanı. 13 iyul 2012-ci il, № 685. Keywords: administrative reforms, public services, quality, Western 2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanındaVətəndaşlara countries, experience, Azerbaijan Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin qərarı . 4 oktyabr 2013-cü il, № 9/14-05 РЕЗЮМЕ 3. “ASAN xidmət” BMT-nin təltifetmə mərasimində // https:// ТАРИЭЛЬ МАМЕДОВ asan.gov.az/az/media/press-releases Опыт осуществления стратегий оказания государственных 4. Василенко И.А. Административно-государственное услуг в западных странах управление: учебник для бакалавров. М.: Издательство Юрайт, В статье, которая посвящена изучению стратегий 2012. 431 с. предоставления государственных услуг населению и 5. Васильева А.Ф. Сервисное государство: повышения их качества в западных странах в контексте административно-правовое исследование оказания публичных проводимых в них административных реформ, анализируется услуг в Германии и России. М., РАП, 2012. 332 с. их влияние на оказание государственных услуг в США, эти 6. Кётц Г. , Аксель Др. Многоканальное правительство реформы изучаются в Великобритании, как основы успешного 32 посредством «одного окна»: Германский опыт // материалы опыта оказания государственных услуг, на примере Франции 33 видеоконференции «Центры обслуживания населения: Опыт и Германии рассматриваются особенности континентально- Германии».Кельн-Москва, 21 июня 2007 г. европейской версии предоставления государственных услуг 7. Морозова Е.Г. Политический рынок и политический населению. Освещается и опыт Азербайджанской Республики маркетинг: концепции, модели, технологии. М.: “Российская в данной сфере на примере Службы «АSAN хидмет», как политическая энциклопедия” (РОССПЭН), 1999. 247 с. уникальной модели оказания государственных услуг. Статья 8. Огнева В.В. Зарубежная практика оказания завершается обобщающими положениями, на основе которых государственных услуг: принципы и приоритеты // предлагаются некоторые меры, направленные на повышение Среднерусский вестник общественных наук. 2010. № 4. c.121- качества предоставляемых населению государственных услуг. 124. 9. Погорельская С.В. Германия: социально-политические SUMMARY аспекты «внутреннего единения» //Актуальные проблемы TARYEL MAMMADOV Европы.2007,№ 4,с.83-109. Experience in the implementation of public service strategies 10. Садлер Дж. Повышение качества государственных in Western countries услуг: опыт Великобритании // http://vasilievaa.narod. This article, which examines strategies for providing public ru/10_3_00.htm services to the population and improving their quality in Western 11. Aberbach J.D. The United States Federal Government and countries in the context of the administrative reforms carried out New Public Management: How Good a Fit? // Public Policy and there, analyzes their impact on the delivery of public services in the Administration. Volume 16, issue 3, 2001. pp. 4-23. United States. These reforms are studied in the UK as the basis of 12. Gore, Al. From Red Tape to Results: Creating A Government best pracitices in the provision of public services, using the example That Works Better & Costs Less: The Report of the National of France and Germany to consider the features of the continental- Performance Review. Washington, DC: U.S. Government Printing European version of the delivery of public services to the population. Offi ce, 1993. 180 p. The experience of the Republic of Azerbaijan in this fi eld is also 13. Guerrero-Orozco O. Public administration in Great Britain: highlighted by the example of the “ASAN service”, as a unique history, institutions, and ideas // http://www.omarguerrero.org/OGO_ model of the provision of public services. The article ends with the GREATBRITAIN.pdf. 144 s. generalised conclusions, on the basis of which some measures aimed 14. Jones B.M., Robins L. Two Decades in British Politics. at improving the quality of public services provided to the population Manchester, 1992. are proposed. 15. Lawton, A. & Rose, A. Organization and Management in the Public Sector. London: Financial Times Management, 1994. 272 p. 16. Rosenbloom D.H., Piotrowski S.J. Refl ections on New Public Management-Style Reform in U.S. National Administration

May - İyun 2019 № 03 (51) GEOSTRATEGİYA

Tarix NAİBƏ ƏHMƏDOVA ABBASQULU AĞA Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent BAKIXANOV: TARİX VƏ TARİXŞÜNASLIQ (Abbasqulu ağa Bakıxanovun 225 illik yubileyi münasibətilə)

düsturül-əməldirvə elmə əsaslanan bir əməl möhkəm və payıdarolar. Zəmanənin dəyişikliklərindən bixəbər işə başlamaq, yolsuz və qorxulu bir çölə yönəlmək kimidir. Öz qısa ömründə təcrübə əldə edən şəxs, ondan çox böyük mənfəətə çatar. Tarix elmi isə, dünyanın təcrübəsini bizə kəşf edir. Bundan daha yaxşı nə ola bilər? Xüsusən hər bir ölkənin tarixi orada yaşayan xalq üçün faydalıdır. Çünki tarix ona öz millətinin təbiət və adətlərindəki xüsusiyyətləri bildirər, qonşu tayfaların rəftarından məlumat verər, müxətlif xalqlarla saxlanılan əlaqənin xeyir və zərərini ona məlum edər” (3,s.10). A.A.Bakıxanov “Gülüstani – İrəm” əsərinin yazılması ilə əlaqədar bildirir: “Qüdsi təxəllüsü ilə məşhur bakılı Abbasqulu Mirzə Məhəmməd xan Saninin oğlu, yol göstərmək məqsədilə... müxtəlif dövrlərdə Şirvan, Dağıstan vilayətləri və ətrafında baş verən 32 hadisələri toplayaraq bir kitab yazmağa başladım” (3,s.11). Müəllif 33 əvvəlcədən əsərdə nöqsanlara yol verilmiş ola biləcəyini nəzərə alıb yazır ki, “oxucular bu əsərin qüsur və nöqsanını vaxtın darlığına, qabiliyyətimin zəifliyinə, halımın pərişanlığına və vəsaitin azlığına həmlə edib, onun islah və təkmilinə çalışarlar....” (3,s.11). “Əxbar kitabları və asari – ətiqə qalıqları heç bir ölkədə keçmişdə vaqe olan işləri lazımi tərtib və təfsil ilə ifadə edə bilməz. Xüsusilə bu ölkə müxtəlif tayfaların gediş – gəlişi və istilası üzündən həmişə iğtişaş və qarışıqlıq meydanı olmuşdur. Bir çox kitab, tarixi sənədlər və maddi mədəniyyət məhv və tələf olmuşdur. Başqa millətlərdən heç birinin tarixi kitabları da, bu məsələləri layiqlə izah etmir” (3,s.11). A.Bakıxanov hadisələri tədqiq etmək üçün öz elmi metodunu belə anladır: “.... bu işə lazım olan vasitələrdən mümkün olanını ələ keçirib, dağınıq məsələləri bir – birilə əlaqələndirdim. Mövcud əsərləri nəql və rəvayət olunan xəbərlərlə tutuşdurdum. Tarix yazmaqda lazım gələn qaydalara riayət etdim: mətləbləri müxtəsər və sadə ibarələrlə yazdım, tədricən diqqət etdim və Görkəmli mütəfəkkir A.A.Bakıxanov tarix sahəsində xüsusi hadisələr arasındakı rabitəni gözlədim, millət təəssübündən və dərin təhsil almadığı halda şəxsi mütaliəsi əsasında əldə etdiyi vətən tərəfdarlığından çəkindim. Hər bir mətləbi mötəbər sözlər, biliklərə istinad edərək öz tarixi baxışlarını belə ifadə edir: cürbəcür kitablar və məktublar, sultanların fərmanları, sikkələr və “Təbiətimiz hər şeydən artıq tarixə maildir. O, hadisələrdən başqa asari – ətiqələrin qalıqları və əhalinin bir məzmunlu müxtəlif təqrir əfsanələrə də talibdir. Bu elm (tarix) insanı gözəl əxlaqlı və bilikli və başqaları ilə mümkün dərəcədə əsaslandırmağa çalışdım. İxtilaflı edir, ona dolanacaq və yaşayış işlərini öyrədir.... Tarix hökmsüz və yerlərdə əlamət və nişarələrəistinad və əqli ehtimallara müraciət zülmsüz elə bir hökmrandır ki, bütün Adəm övladı onun əmrlərinə etdim” (3,s.11). boyun əyməkdədir. Onun təlim məktəbində dünyanın müəllimləri Müəllifin yazdıqlarından bəlli olur ki, o, rus tarix elmindən əlifba oxuyan bir uşaqdırlar.... Tarix elə bir danışmayan natiqdir ki, dövrünün tarixi tədqiqatlar prinsipini və metodlarını dərindən sələflərin vəsiyyətlərini bütün təfsilat və təriflərilə xələflərə bildirir, mənimsəmişdir. Həmin metod və prinsiplər öz aktuallığını indi də ehtiyac və rifah səbəblərini, tərəqqi və tənəzzül yollarını anladır. saxlamaqdadır. Gələcəkdə törəyə bilən əhvalatı keçmişin libasında insanların ibrət O, yazdığı kitabı bir müqəddimə, beş fəsil və bir nəticəyə nəzərinə çatdırır. Bəli, keçmişdə vaqe olan bir iş gələcək üçün böldüyünü qeyd edir. Müəllif yazır ki, “bu əsər bir tarix kitabı olaraq 34

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal oynamışdır. A.Bakıxanov özüdəyazırdıki,dövlət xadimləri,elmi səyahətlər buistedadlı şəxsiyyətinformalaşmasında mühümrol adamları iləgörüşlər, Qafqaz, Ön Asiya və Avropa ölkələrinə və siyasixadimləri, Tifl isəbaşçəkən Avropa səyyahlarıvəelm Fəaliyyətinin Tifl isdövründəQafqazadminstrasiyasınınhərbi həmin məxəzlərdəndürlü-dürlü məlumatlarəxzetmişdir(1,s.58). siyahılarını tərtibedərkənŞərq və Qərbqaynaqlarıilətanışolmuş, kitabxanasının, Ərdəbildəkiçox məşhurŞeyxSəfi kitabxanasının məqbərə kitabxanalarının,ocümlədənBatumunCüməməscidinin rusların işğaletdiklərimüsəlmanşəhərlərindəələkeçirilmişməscid, A.Bakıxanov hələrus-qacar, rus-osmanlı, müharibələrinin gedişində dəftərxanasında çalışan,birçoxŞərqdillərinimükəmməlbilən böyük roloynamışdır. Qafqazdakırusqoşunları baş komandanın dünyagörüşünün zənginləşibformalaşmasındahəyatının Tifl isdövrü akademik planlıilkmonoqrafi ktədqiqatdır. ağa Bakıxanovun“Gülüstani-İrəm”i(Azərbaycantarixşünaslığında ) tarixçisi, fi loloqu,şairi, losofuvəensiklopediyaçıalimifi Abbasqulu ci ilnəşrininönsözündəyazırdıki,XIXəsrinIyarısınıngörkəmli (1,s.58). Akademik Z.M.Bünyadov“Gülüstani-İrəm”əsərinin1991- əsaslanan, yenitarixnəvislikməktəbininbünövrəsiniqoymuşdur bəhrələnərək tarixşünaslıqdazənginqaynaqlara,mötəbərmənbələrə Rusiya tarixşünaslığınınozamankıənənələrindənbacarıqla O, Azərbaycan tarixşünaslığınayeninəfəsgətirmiş, Avropa və tarixi üzrəənmükəmmələsəri Abbasqulu ağaBakıxanovyazmışdır. Lakin təkzibolunmaz həqiqətdir ki, XIX əsrin I yarısında Azərbaycan hər biri Vətən tarixşünaslığınıninkişafına öztöhfəsinivermişdir. yerli tarixcilərvəsalnaməçilərinbütövbirnəsliyetişmişonlardan İrəm”(3) əsəriniişləyibbaşaçatdırmışdı.XIXəsrdə Azərbaycanda “Gülüstani –İrəm”qoydum”(3). tanındı. 1257=1841/42-ciillərdəkitabtamamlandı.Onunadını May -İyun 2019№03 (51) A.Bakıxanovun dünyagörüşünün, o cümlədən də elmi A.Bakıxanovun dünyagörüşünün,ocümlədəndəelmi 1841-ci ildə A.Bakıxanov Azərbaycan tarixinədair“Gülüstani– Ammian Marselli, Təbəri, Rəşidəddin,Həmdullah Qəzvinivəbir hədsiz mənbələrdən istifadəetmiş,Herodot,Strabon, Plutarx, məlumat toplamışdı.Bakıxanov antikvəŞərqdillərindəolan əsərlərində vədigərmateriallarda pərakəndəhaldaolançoxlu keçmişinə dairtarixçilərin,coğrafi yaşünasların,səyyahların etmişdir (1,s.60). Roma, Azərbaycan, ermənivərusalimlərininəsərlərindənistifadə və ləzgisalnamələrindən,digərşərqmənbələrindən,qədimyunan , nağıl vərəvayətlərindən,səyyahlarınsəyahətnamələrindən,gürc ü fərmanlarından, milliəfsanələrdən,dinikitablardan,yaşlıinsanların abidələrdən, qədimfaktlardan,sikkələrdən,padşahlarınvəxanl arın bu əsəriniyazarkəndəfələrləarxeolojitədqiqatişləriaparmış,tarixi uzun illərzəhmətiminməhsuludur”(1)deyəqeydedirdiMüəllif müasirlərinə yazdığımüraciətnamələrindəəsərhaqqında“Mənim tədqiqatın nəticəsindəyazılmışdır. Müəllifözüdövlətbaşçısınavə məxəzlər əsasındamüəllifi nuzunillərbusahədəapardığıciddi məskunlaşmış xalqlarıntarixinəaidolan“Gülüstani-İrəm”ilk (1,s.59). H.Həsənovyazır:CənubiQafqazınşərqhissəsində ona qədərheçbirşərqtədqiqatçısıbeləerudisiyayamalikdeyildi yazırdı ki,budaBakıxanovundövrüüçünelmdəigidlikidi,çünki sinxron tədqiqatlarlatanışolmuşdur. Akademik Z.M.Bünyadov dilli qədimvəortaəsrqaynaqlarındanistifadəetmiş,çoxsaylı öncə tədqiqedilənbölgəüzrəmateriallarıküllimiqdardamüxtəlif Şərq üzrəmüəllimlərindənolan A.Bakıxanov buəsəriyaratmazdan görkəmli tədqiqatçıİ.Yenikolopovun fi krincə A.S.Qriboyedovun Rusiyanın hərbi-siyasixadimləriyanındaciddinüfuzamalikolan, yaradıcılığının zirvəsi“Gülüstani-İrəm”dir. XIXəsrinIyarısında ki, xalqınrifahıancaqelmdədir. fayda götürməyəçalışmış,ənsondaisəbeləbirnəticəyəgəlmişdir və sənətiiləməşhurolanadamlardanbütüngörüb–eşitdiklərindən “A.Bakıxanov çoxzəhmətlətədqiqat işiapararaq, Azərbaycanın Azərbaycan elmiictimaiyyətininyekdilfi krincə,onun elmi General İ.F.Paskeviçin İranşahzadəsi Abbas Mirzə ilə görüşü.Deh-Harreqan,1827-ciil. A.Bakıxanov bu görüşdətərcüməçikimiiştiraketmişdir. 35 GEOSTRATEGİYA

imiş. Belə fərz edilir ki, Bakıxanov erməni mənbələrindən öz dostu X.Abovyanın köməyi ilə istifadə etmişdir (6,s.195-199). A.Bakıxanov rus tarixşünaslığına, o cümlədən Karamzinin “İstoriya qosudarstva Rossiyskoqo” əsərinə də bələd idi. O, Qərbi Avropa alimlərinin bəzi əsərlərindən də istifadə etmişdi. A.Bakıxanovun özünün yazdığı kimi, “Gülüstani – İrəm””... uzun illər davam edən məşəqqətli zəhmətin ... barı” idi.

ƏDƏBİYYAT: 1. Abbasqulu ağa Bakıxanov baxış müstəvisində. Bakı, Elm və təhsil, 2016, 184 səh. 2. Ağayan P. A.Bakıxanov. Bakı,1948 3. Bakıxanov A. Gülüstani – İrəm. Bakı,1951, 252 s. 4. Hüseynov H.N. XIX əsr Azərbaycan ictimai və fəlsəfi fi kir tarixindən. Bakı, 2006, 543s. 5. İstoriçeski vestnik. №11-12, 1888 6. Yerevanlı Ə.Y. Erməni–Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı əlaqələri. Yerevan, 1958

Açar sözlər: tarixşünaslıq, şərq dillərinin bilicisi, Gülüstani – İrəm, vətənpərvər maarifçi, çarizm Ключевые слова: историография, знаток восточных языков, Гюлистани – Ирем, патриотический просветитель, царизм Key words: historiography, expert on oriental languages, "Gülüstani-İrəm" əsərinin Gulustani-İram, patriotic enlightener, tsarizm 34 əlyazmasından bir fraqment 35 РЕЗЮМЕ çox digər tarixçilərin əsərini öyrənmişdi. Bakıxanov hələ 1828-ci Н.Ахмедова ildə Cənubi Azərbaycanda olarkən, Ərdəbildə rus komandanlığının Абаскули Ага Бакиханов: история и историография əlinə keçən zəngin Şərq əlyazmaları kitabxanasını tədqiq etməklə В XIX веке целое поколение краеведов и летописцев было məşğul olmuşdu. Bu kitabxana sonralar Tifl isə köçürülmüş və подготовлено в Азербайджане и каждый из них внес свой вклад burada Bakıxanov Qriboyedovla birlikdə həmin əlyazmaları ilə в развитие отечественной историографии. Но невероятно, tanış olmaqda davam etmiş və onların kataloqunu tərtib etmişdi. что в первой половине XIX века Аббасгулу Ага Бакиханов Bakıxanovun bu qiymətli elmi işi “Tifl isskiye vedomosti”nin написал самую выдающуюся работу по истории Азербайджана. səhifələrində işıqlandırılmış və alimin həm də “Dərbəndnanə” Его «Гулистан-ирам» является первым монографическим əsərinin rus dilinə tərcüməsi üzərində işlədiyi qeyd olunmuşdu. исследованием академически спланированной в Bakıxanovun şəxsi kitabxanası da Şərq əlyazmaları cəhətdən çox азербайджанской историографии. Эта работа дала новое zəngin idi. Böyük rus şərqşünası İ.Berezin göstərirdi ki, həmin дыхание азербайджанской историографии и использовала kitabxanadaonun 253 qiymətli əlyazması vardı. Şərq tarixinə dair богатые традиции европейской и российской историографии, əlyazması halında olan mənbələri öyrənməsi Bakıxanova “Gülüstani а также заложила основы историографии на основе богатых – İrəm”üzərində işləməkdə çox böyük kömək etmişdi. исторических источников. Qeyd etmək lazımdır ki, müəllif Azərbaycan və Dağıstanın uzaq keçmişi haqqında məlumat əxz etdiyi mənbələrə tənqidi yanaşırdı. SUMMARY Məsələn, həmin ölkələr haqqında antik və şərq müəllifl ərinin N.Ahmedova verdikləri məlumatı A.Bakıxanov qeyri-qənaətbəxş hesab edirdi. Abaskuli Aga Bakikhanov: history and historiography O, maddi və mənəvi mədəniyyət, dil, toponimika abidələrinin In the XIX century, a whole generation of ethnographers and kompleksli surətdə tədqiq edilməsinin zəruri olduğunu təkidlə qeyd chroniclers was prepared in Azerbaijan and each of them contributed edirdi. Bakıxanov yazırdı: “Əgər bu ölkənin qəbilələri, kəndləri, to the development of national historiography. But it is incredible binaları və qədim asarı geniş bir surətdə tədqiq edilərsə, əhalinin that in the fi rst half of the XIX century Abbasgulu Aga Bakikhanov mənşəyini təyin etmək mümkün olacaqdır”(3,s.29). wrote the most outstanding work on the history of Azerbaijan. A.Bakıxanov erməni tarixçilərinin əsərlərindən və gürcü His “Gulistani-Iram” is the fi rst monographic study academically mənbələrindən də istifadə edirdi. Görünür, A.Bakıxanov Moisey planned in Azerbaijani historiography. This work gave a new Xorenskinin V əsrdə yazılmış “Ermənistan tarixi ” kitabına və breath to Azerbaijani historiography and used the rich traditions of erməni tarixçisi Çamçyanın qələmindən çıxan və 1785-1787-ci European and Russian historiography, as well as laid the foundations illərdə Venesiyada nəşr edilən üç cildlik Ermənistan tarixinə də bələd of historiography based on rich historical sources. 36

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal lanması üçün sistemlitədbirlərin, proqramvəlayihələrin işlənibhazırlanması vacibdir. və eynizamandaölkəninmillimaraqlarının təminedilməsiolduqca mərhələdə dünyainkişafınınaparıcı tendensiyalarınacavabvermək iqtisadiyyat, ocümlədən Azərbaycan üçünəhəmiyyətlidir. Bu vacibliyini gücləndirir. Qloballaşmaproseslərihərhansıbirmilli iqtisadiyyatının genişiqtisadiəlaqələrininformalaşdırılmasının ilə müəyyənləşdirilir. Qloballaşmaproblemi Azərbaycanın milli sıx bağlıdır və əsasən dünya iqtisadiyyatının qloballaşma dəyişmələri May -İyun 2019№03 (51) MƏSƏLƏLƏRİ KİMİ İQTİSADİSABİTLİK MÜHÜM ELEMENTİ GEOSİYASİ FƏALİYYƏTİNİN AZƏRBAYCANIN MİLLİ İqtisadiyyat əsi Ölkənin enerji,ərzaqvəekoloji təhlükəsizliyiningücləndirilməsi Azərbaycanın iqtisadiinkişafıinteqrasiyaprosesləriilə inkişafını nəzərdə tutur (8,136). inkişafını nəzərdətutur(8,136). Azərbaycan bununlatəbiiki,ilk növbədədavamlıinsankapitalının iqtisadi vətərbiyəvixarakterlitədbirlər sistemikimibaşadüşülür. sahəsində münasibətbrintənzimlənməsinə yönələnhüquqi, normal həyatvəfəaliyyəti,ekoloji təhlükəsizliyinintəminedilməsi təbii ehtiyatlarmrasionalistifadəsi vəbərpaolunması,insanın ekoloji siyasətiətraftəbiimühitinmühafizəsivəsağlamlaşdırılması, dövlətin ümumi siyasətinin vacib tərkib hissəsini təşkil edir. Dövlətin Müasir qlobalekolojiböhranşəraitindəsiyasətistənilən və həyatakeçirilməsimakroiqtisadiinkişafınmühümamillərisa yılır. Xarici iqtisadi strategiyanın əsasını beynəlxalq sahədə Xarici iqtisadistrategiyanın əsasınıbeynəlxalq sahədə AMEA-nın İqtisadiyyatinstitutu BƏXTİYAR NƏBİYEV SEYMUR ORUCOV BakıDövlətUniversiteti 37 GEOSTRATEGİYA

uzunmüddətli, strateji məqsədlərə nail olmaq üçün ölkənin idarəetmə yanaşmaları və təşkilati tədbirləri birləşdirən sistemli yanaşma təşkil edir. Belə bir yanaşma milli iqtisadi münasibətlərlə qarşılıqlı olaraq dünya iqtisadi əlaqələrinin mövcud vəziyyəti və dinamikasını təhlil etmək, xarici iqtisadi strategiyanın, onun formalaşma prinsiplərinin əhəmiyyətini və rolunu müəyyən etmək, ölkələrin xarici iqtisadi əlaqələrinin ümumi nümunələrini və xüsusiyyətlərini müəyyən etmək üçün imkan yaradır. Ölkənin xarici iqtisadi strategiyası, beynəlxalq təcrübə ilə uyğunlaşdırıldıqda isə xüsusi ilə fərqli olur. Bu, dövlətin, milli iqtisadiyyatın təsərrüfat subyektlərinin fəal və məqsədyönlü hərəkətlərinin nəticəsidir. Ölkənin makroiqtisadi inkişafında iqtisadiyyatın şaxələnməsi, Ölkədə həyata keçirilən islahatların prioritet istiqaməti, ölkədə innovasiyalı iqtisadiyyatın formalaşması və inkişafı üçün əlverişli rəqabət qabiliyyətliliyi iqtisadiyyatın formalaşdırılması, innovasiya imkanların yaradılması, müasir texnologiyaların tətbiqi, elmi siyasəti, yeni bilik və texnologiyaların tətbiqi ilə elm və təhsilin əsaslara söykənən konsepsiya və proqramların hazırlanması sürətlə inkişafına yardım edilməsidir. makroiqtisadi inkişafa geniş imkanlar açır. Ölkənin iqtisadiyyatının Bütün uğurlarla yanaşı perspektivdə də görülməsi zəruri olan davamlı inkişafı üçün ən vacib şərt istehsalın şaxələndirilməsidir. bir sıra işlər vardır. Respublikada Milli İnnovasiya Sisteminin İqtisadiyyatın şaxələndirilməsi bir və ya bir neçə sektorun (MİS) inkişafına sistem yanaşmanın olmasına ehtiyac var. Yaradılan dominantlığından imtina edib iqtisadiyyatın yeni rəqabətqabiliyyətli texnoparklar və innovasiya infrastrukturunun digər elementləri sektorlarının yaradılması, davamlı inkişafına nail olmaqdır. (elmi müəssisələr, universitetlər və s.) arasında sıx əməkdaşlıq, 2003-cü ildən Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında informasiya mübadiləsi demək olar ki, yox dərəcəsindədir. Hər dövlət proqramlarının həyata keçirilməsi deyilən məsələlərin struktur ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərir və digərinin işindən xəbər həllində böyük rol oynamışdır. Bu gün ölkəmizin sosial-iqtisadi tutmur. Ona görə də işlərdə təkrarlamalar baş verir. İnnovasiya inkişafının demək olar ki, bütün sahələrində təsirli nəticələr əldə prosesinin iştirakçıları arasında bazarın tələblərinə vaxtında edilmişdir ki, dünya ictimaiyyəti Azərbaycanın nailiyyətlərinə reaksiya vermək, rəqabətlilik və əlaqələrin genişlənməsi bütün böyük maraq göstərir. Prezident İlham Əliyevin məqsədyönlü təşkilatların səmərəliliyini artıracaq. Məqsədyönlü siyasi tədbirlər dövlət siyasəti sayəsində ümummilli lider Heydər Əliyevin əsasını innovasiya prosesinin inkişafına təkan verəcəkdir. iqtisadi artımı 36 qoyduğu Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı üçün milli model əsas məsələlərin həlli üçün Azərbaycanın ehtiyat və imkanlarını 37 yüksək nəticələr əldə etmişdir. Dövlət başçısının rəhbərliyi ilə birləşdirmək lazımdır. Bu isə bir tərəfdən fundamental və həyata keçirilən geniş miqyaslı layihələr Azərbaycanın inkişafını tətbiqi elmlərin arasında əlaqələrin güclənməsi, digər tərəfdən sürətləndirdi və dünya səviyyəsində müəyyən nəticələr əldə etməsinə isə innovasiya məhsulunun istehsalı və bazarın zəbt edilməsi gətirib çıxardı. Diversifikasiya siyasətinin genişləndirilməsi, halında mümkündür. Ölkənin innovasiya sisteminin inkişafının təbii ehtiyatların səmərəli istifadəsi istiqamətində tədbirlərin prioritet istiqamətləri əqli və sənaye mülkiyyəti bazarının inkişaf başlanması, liberal iqtisadi islahatların davam etdirilməsi və iqtisadi mexanizminin yaradılmasıdır. qanunvericiliyin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması bu Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyev qeyd etmişdir proseslərdə müsbət rol oynamışdır. ki, Azərbaycan artıq keçid dövrünü başa vurmuş və indi əsas Azərbaycanın elmi-tədqiqat mərkəzlərində, ali təhsil ocaqlarında məqsədimiz inkişaf etmiş ölkələr səviyyəsinə çatmaqdır. Bu müddəa yeni siyasi-iqtisadi sistemin, bazar iqtisadiyyatının mahiyyətinin, ölkəmizin yaxın və uzaq perspektivdə inkişaf strategiyasını müəyyən prinsiplərinin, yüksək iqtisadi inkişafa nail olmuş ölkələrin edir və dünya birliyi ilə inteqrasiyasının keyfiyyətlə yeni mərhələyə mütərəqqi təcrübəsinin öyrənilməsi sahəsində xeyli işlər görülür. daxil olduğunu göstərir. Prezident İlham Əliyevin həyata keçirdiyi Respublikada təhsil sisteminin təkmilləşdirilməsi, Avropa təhsil siyasətin əsas məqsədi Azərbaycan vətəndaşları üçün layiqli yaşayış standartlarına keçid edilməsi, təhsilin müxtəlif səviyyələrində şəraiti təmin etməkdir. Təbii ki, sürətli iqtisadi inkişaf əhalinin islahatlar proqramları həyata keçirilir. sosial müdafiəsinin gücləndirilməsinə, vətəndaşların rifahının Dövlətin həyata keçirdiyi tədbirlər makroiqtisadi sabitliyin yaxşılaşmasına mühüm təsir göstərmişdir. qorunması və tənzimlənmənin həyata keçirilməsi, davamlı inkişafın Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya imkanlarını təmin olunması, regionların və sahibkarlığın inkişafı, qeyri- düzgün müəyyənləşdirmək üçün ilk növbədə onun son illərdəki neft sektorunun inkişafı, ölkənin ixrac potensialının artırılması makroiqtisadi inkişafına nəzər salmaq lazımdır. Azərbaycan istiqamətləri üzrə qısa, orta və uzunmüddətli proqnoz və planların dövləti son illərdə iqtisadi inteqrasiya proseslərində iştirak və milli tərtib olunması üzrə model və üsulların işlənilməsinə yönəldilir. iqtisadiyyata onun təsirinin genişləndirilməsi istiqamətində bir Məlumdur ki, sürətli iqtisadi inkişafı şərtləndirən bir sıra faktorlar sıra prioritet istiqamətlər üzrə uzlaşdırılma siyasəti həyata keçirir. var. Bütün bunları nəzərə alan Azərbaycan dövlətinin həyata Ölkə iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb olunması məqsədilə keçirdiyi məqsədyönlü siyasət nəticəsində son illərdə energetika hökumət tərəfindən "açıq qapı" siyasəti həyata keçirilir. Azərbaycan və nəqliyyat sektoru sahəsində bir sıra böyük layihələrə imza iqtisadiyyatının inkişafı birinci növbədə onun invetisiyalar üçün atılıb. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan neft və qazın istehsalında, əlverişliliyi ilə bağlıdır. Azərbaycan iqtisadiyyatı investisiya ixracında öz rolunu daha da artıracaq. Nəqliyyat layihələrinin işə qoyuluşlarının davamlı şəkildə nəticələrini verməsi üçün xüsusi ilə düşməsi sayəsində isə Azərbaycanın tranzit gəlirləri artacaq. Digər böyük potensiala malikdir. tərəfdən, artıq iqtisadiyyatın qeyri-neft sektorunda böyük artım var. Ölkə iqtisadiyyatına investisiyaların cəlb edilməsinin Sözügedən sahənin normativ-hüquqi bazası daha da təkmilləşdirilir intensivləşməsi nəticəsində iyirmi il ərzində Azərbaycan Cənubi (4). 38

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal in nəqliyyat vasitələrinin yoxlanılmasında"birpəncərə" prinsipinin dövlət sərhədinin buraxılışməntəqələrindənkeçirilən mallarınvə tarixli Sərəncamimzalamışdır(3). "AzərbaycanRespublikası təşkilinin təminedilməsitədbirləri haqqında"2007-ciil25oktyabr fəaliyyəti subyektlərininfəaliyyətinin "birpəncərə"prinsipiüzrə məqsədilə Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti"Sahibkarlıq prosedurlarının sadələşdirilməsi üçünzəruritədbirləringörülməsi mühitinin əlverişliliyinindahada artırılmasıvəbiznesəbaşlama bilər. Ölkədəsahibkarlığıninkişafınınsürətləndirilməsi,biznes bağlı qanunlarıvəbirsıranormativsənədlərbunamisalola yerli vəxaricisahibkarlarabərabərşəraitinyaradılmasıilə hüquq vəmənafelərininqorunması,mülkiyyətintoxunulmazlığı, keçirir. Qanunvericiliyininkişafıistiqamətində investorların qeyri-neft sektorununinkişafetdirilməsiiləbağlıtədbirlərhəyata biznes mühitinindahadayaxşılaşdırılması,neftsektoruiləbərabər, investisiyaların müvafiqpozitivistiqamətlərəyönəldilməsibaşl adı. İlham Əliyevtərəfindəndavametdirildi. Azərbaycanayönəlmiş yaradılmış pоtensialaəsaslanır(6,5). Əliyev tərəfindənrespublikayarəhbərliketdiyihəminillərdə prоsesinin hazırkimöhkəmtəməliÜmummilliLiderimizHeydər Ölkəmizin müstəqilliyininvədünyaİqtisadiyyatınadərininteqrasiya mühitinin təminedilməsireformalarınəsaskomponentləriidi. özəlləsdirilməsi, sahibkarlığıninkişafıüçünəlverişlibiznes torpaq vəaqrarislahatlarınhəyatakeçirilməsi,dövlətəmlakının büdcə, vergi, bank-maliyyəsistemininformalasdırılması, həyata keçirilməlidir. Bazariqtisadiyyatınauyğunqanunvericiliyin, islahatların dinamikliyinitəminetməküçünkomplekstədbirlər liberallasdırılması özündəçoxsistemlitədbirləriehtivaedirvə strateji qərarlarqəbuledildi.Məlumolduğukimi,iqtisadiyyatın iqtisadi sistemdənliberalbazariqtisadiyyatınakeçidüçün təmin edilməsindəgörürdü.Buməqsədlə,1994-cüildənplanlı sosial cəmiyyətəkeçidiməhzilknövbədə,liberaliqtisadiyyatın Heydər Əliyevmilliiqtisadiyyatınformalasdırılmasınıvəədalətli Lideri HeydərƏliyevinmüəllifiolduğuneftstrategiyasıiləbağlıidi. qoya bilməzdi.Budailknövbədə Azərbaycan xalqınınÜmummilli dövrün imkanlarıəsasındarespublikamızəldəetdiyinəticələriortaya cü ildənsonraölkəyəböyükhəcmdəinvestisiyalaryönəlməsəidi, Azərbaycan sözsahibiolmaqhüququnamalikdir. Təbii ki,1994- çevrilə bilmişdir. Artıq bölgədəhəyatakeçirilən bütünlayihələrdə Qafqazın iqtisadivəondandairəligələrəkhərbisiyasiliderinə May -İyun 2019№03 (51) Azərbaycan ölkədə iqtisadi islahatların davam etdirilməsi, Azərbaycan ölkədəiqtisadiislahatlarındavametdirilməsi, Daha sonraisəbusiyasət Azərbaycan Respublikasıprezidenti və dinamikiqtisadi inkişafüçünəsaslızəminyaratmışdır. Nəticədə dövr üçündüşünülmüş iqtisadisiyasətölkədəmakroiqtisadi sabitlik ümummilli lideriHeydərƏliyev tərəfindənqoyulmuş,uzunmüddətli görmək mümkündür(7). və onunbirparçasıolanfiskal siyasətdən necəistifadəedildiyini yetirməyə başlamışdır. Buqərarlar arasındaolaniqtisadisiyasət Azərbaycan özqərarlarınıqəbul vəicrafunksiyasınıyerinə fiskal çərçivəformalaşdırılmalıvəadekvatpulsiyasətiaparılm alıdır. gücləndirilməli, maliyyədayanıqlılığıbaxımındanoptimalmakro - şəraitində yeralabilər. Makroiqtisadisiyasətinkoordinasiyası təşəbbüsünə vəsərbəstrəqabətəəsaslananbazaarmünasibətləri Tarixi vəmüasirtəcrübəgöstərir ki,beləbirsistemyalnızsahibkar rəqabətə qadirolaniqtisadisisteminformalaşmasınışərtləndirir. hədəflər yüksəksəmərəiləfəaliyyətgöstərən,dünyamiqyasında (1). Konsepsiyaçərçivəsindəqarşıyaqoyulansosial-iqtisadi iqtisadi modelinformalaşmasıstratejiməqsədkimiqarşıyaqoyu lub tənzimləməsinə vəmükəmməlbazarmünasibətlərinəəsaslanan 2020: gələcəyəbaxiş”İnkişafKonsepsiyasındasəmərəlidövlət 2012-ci il29dekabrtarixliFərmanıilətəsdiqedilmiş“Azərbaycan edilməsi istiqamətində Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin reaksiya verməkdənibarətdir. geoiqtisadi məkandabaşverənyenimeyllərəadekvatşəkildə müasir dünyatəsərrüfatproseslərinəaktivşəkildəqoşulmaq,qlobal xarici iqtisadistrategiyasınınəsasprioritetistiqamətlərindənbiri etməsi zərurətindəngündəmdəolanməsələlərdəndir. Azərbaycanın çıxarılıb öyrənilməsi bu gün Azərbaycan üçün həyati əhəmiyyət kəsb istifadə edilməsi,mövcudproblemvətəhlükələrinvaxtındaaşkara bəzən dətəhlükələryaratmaqdadır. Buimkanlardansəmərəli istiqamətlərində yeniimkanlaryaratmaqlayanaşı,problemlər, şərtlər altındagedənmüasirdünyailəinteqrasiyasınınbütün texniki vətexnolojiinkişafsəviyyəsindəyaxınlıq. inkişaf səviyyəsindəyaxınlıq;elmiyaxınlıq; səviyyəsində yaxınlıq;hərbiinkişafcoğrafi yaxınlıq; sosialinkişafsəviyyəsindəsiyasi mədəni inkişafsəviyyəsindəyaxınlıq;dini inkişaf səviyyəsindəyaxınlıq;tarixiyaxınlıq; əhəmiyyət kəsbedir:iqtisadiinkişafsəviyyəsindəyaxınlıq;ideoloji ölkələri arasındaözünügöstərir. Onlardanaşağıdakılardahamühüm əməkdaşlıq dahaçoxeyniiqtisadiinkişafsəviyyəsindəolandünya biri dəölkələriniqtisadiinkişafsəviyyəsiiləbağlıdır. Yaxın iqtisadi əhəmiyyət kəsbedir. İqtisadiəməkdaşlığınmühümistiqamətlərindən nəzərdən keçirdikdəməlumolurki,coğrafimövqemühüm Azərbaycan Respublikasınınregionaliqtisadibirləşmələrini istehsal amillərininvəmallarınsərbəsthərəkətininəzərdətutur. müəyyən olunur. Beynəlxalqiqtisadiinteqrasiyadövlətlərarasında ölkələrinin dünyabazarındaistehsalhəcmininümumigöstəricisi (BƏB-ə) əsasənmüəyyənolunur. Beləki,BƏBsayəsindədünya inteqrasiyasının müasirmahiyyətiBeynəlxalqƏməkBölgüsünə Respublikasının milliiqtisadiyyatınınbeynəlmiləlləşməsininvə sahələrində butəşkilatlarainteqrasiyaolunmaqdır. Azərbaycan təşkilatlara daxilolmaqvəbununladaictimaihəyatınbütün əsas xüsusiyyətibeynəlxalq,regionalvəyerlixarakterliiqtisadi olmuşdur (2). 2008-ci iltarixli,12nömrəliFərmanınıdaxüsusiəhəmiyyətəmalik tətbiqi haqqında" Azərbaycan RespublikasıPrezidentinin11 noyabr Digər birsənəddəisəgöstərilir ki, əsası Azərbaycan xalqının Azərbaycanda iqtisadiyyatındinamikinkişafınıntəmin İqtisadi həyatınbeynəlmiləlləşməsi, Azərbaycanın ağır Azərbaycan Respublikasınınxariciiqtisadimünasibətlərinin 39 GEOSTRATEGİYA

geniş sahibkarlar təbəqəsi formalaşmış, ölkənin sosialiqtisadi təşkilatlara inteqrasiya olunması hesabına milli iqtisadiyyatın inkişafında özəl sektorun rolu daha da artmış və ümumdünya səmərəli və dinamik inkişafına əlverişli mühit yaratmaqdır. Bu iqtisadi sisteminə inteqrasiya sahəsində mühüm nailiyyətlər əldə istiqamətdə artıq uğurlu addımlar atılıb. Məqsədyönlü və sürətli olunmuşdur. Davamlı iqtisadi islahatlar çərçivəsində bu siyasət iqtisadi inteqrasiyanı möhkəm təməl əsasında təmin etməli olan qlobal iqtisadi çağırışlara uyğun müasir konseptual yanaşmalarla hüquqi baza, düzgün istiqamətləndirici və sürətləndirici faktor daha da təkmilləşdirilmiş, strateji məqsədlərə uyğun sərbəst bazar rolunu oynamalıdır. İstənilən müsbət kateqoriyalı vasitə mənfi münasibətlərinin və özünüinkişaf qabiliyyətinə malik sosialyönümlü, niyyətlər üçün istifadə oluna bilər (məsələn, faydalı məişət aləti diversifikasiya olunmuş milli iqtisadiyyatın formalaşdırılması təmin olan baltanı digərinin öldürülməsi üçün istifadə etmək, heç də edilmişdir. Həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər nəticəsində onun faydasızlığına dəlalət etmir). Müasir inkşaf etmiş ölkələrin makroiqtisadi sabitlik qorunub saxlanılmış, qeyri-neft sahələrinin və təcrübəsi göstərir ki, iqtisadi inteqrasiyanın hüquqi tənzimləməsini bütövlükdə regionların tarazlı inkişafı sürətlənmiş, strateji valyuta təşkil edən normativ hüquqi aktların sadə, əhatəli, harmonik tərtib ehtiyatlarından səmərəli istifadə təmin olunmuş, sahibkarlığa edilməsi və qanunun aliliyi prinsipinin tam gücü ilə işləməsinə dövlət dəstəyi gücləndirilmiş, əlverişli biznes və investisiya mühiti şərait yaradılması iqtisadi proseslərin səmərəli reallaşmasına geniş formalaşmış, əhalinin sosial rifahı davamlı olaraq yaxşılaşmışdır. imkanlar yaradacaqdır. Bununla belə, son dövrlərdə istər regionda, istərsə də qlobal Azərbaycanın xarici iqtisadi münasibətlərinin və əlaqələrinin iqtisadiyyatda gedən proseslər, neft gəlirlərinin kəskin azalması, məzmunu və əsas istiqamətiərini ifadə edən bu cəhətlərin hər biri mürəkkəb xarici iqtisadi mühit ölkənin makroiqtisadi və maliyyə ölkənin gələcək inkişafında fəaliyyət proqramının tərkib hissəsi sabitliyinə öz təsirini göstərməkdədir. Dünyada cərəyan edən olmalıdır. Azərbaycanın xarici iqtisadi inteqrasiya əlaqələrinin; proseslərin yaratdığı yeni çağırışlara uyğunlaşmaq və mövcud qlobal formalaşmasında daha faydalı və səmərəli iqtisadi münasibətlərin iqtisadi böhranın ölkəmizə təsirini minimuma endirmək məqsədilə yaradılmasına üstünlük verilməlidir. Xarici ölkələrlə iqtisadi iqtisadi islahatların əsas strateji hədəflərinə uyğun olaraq sistem əməkdaşlıq Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının çoxşahəli inkişafını xarakterli bir sıra tədbirlərin həyata keçirilməsi, sosial-iqtisadi təmin etmək böyük üstünlüklər verə bilər. Məhz buna görə inkişafın cari, orta və uzunmüddətli dövrləri arasında üzvi bağlılıq Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının formalaşması şəraitində xarici və qarşılıqlı uzlaşma yaratmaqla, iqtisadi inkişafın keyfiyyətcə ölkələrlə qarşılıqlı iqtisadi əlaqələr və bu əlaqələrin inkişafı böyük yeni modelinin formalaşdırılması qarşıda duran əsas prioritet əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan bir çox həyati əhəmiyyətə malik vəzifələrdəndir (9). siyasi və iqtisadi məsələlər baxımından dünyanın yaxın və uzaq, Ölkənin tədiyə qabiliyyətinin yaxşılaşdırılmasının və böyük və kiçik dövlətlərinin, beynəlxalq və regional təşkilatların 38 iqtisadiyyatın ixraca yönəldilməsinin ayrıca vacib tələbi kimi, diqqətini özünə cəlb edən bir qütbdür. Mühüm strateji əhəmiyyətli 39 daha çevik məzənnə siyasəti həyata keçiriləcək, xalis beynəlxalq ərazidə yerləşən ölkəmizdə dünyanın nəhəng dövlətlərinin mənafeyi investisiya mövqeyi üzrə profisit qorunacaqdır. Biznes mühitinin, toqquşur, onlar arasında nüfuz dairəsi uğrunda dərin rəqabət rəqabət qanunvericiliyi və siyasətinin daha da yaxşılaşdırılması mübarizəsi gedir. Azərbaycan Respublikası öz sosial-iqtisadi istiqamətində tədbirlər davam etdiriləcək, investorların hüquqlarının inkişafında xarici ölkələrlə əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsinə qorunması mexanizmləri təkmilləşdiriləcəkdir. Qanunların can atır və beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsindən irəli gələn davamlı və ədalətli tətbiqi və hüququn aliliyinin işlək sisteminin üstünlüklərdən maksimum dəyərlənməyə çalışır. formalaşdırılması diqqət mərkəzində saxlanılacaqdır. Xarici ticarət Dünya miqyasında gedən qloballaşma getdikcə daha də prosedurlarının sadələşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi, beynəlxalq genişlənərək və dərinləşərək dünya iqtisadiyyatında ən əhatəli bir bazarlara çıxışda və xarici bazarlarda rəqabət gücünün artırılmasında prosesə çevrilməkdədir. Öz gələcək inkişafını təmin etməyi bir sahibkarlara göstərilən dövlət dəstəyinin artırılması istiqamətində strateji məqsəd kimi qarşıya qoyan hər bir dövlət, o cümlədən də tədbirlər həyata keçiriləcəkdir. Kiçik və orta sahibkarlıq Azərbaycan dövləti, bu reallıqla hesablaşmalı və onun müsbət subyektlərinin ixrac qabiliyyətini artırmaq məqsədi ilə təşviqedici nəticələrindən bəhrələnməklə beynəlxalq inteqrasiya münasibətlərinə tədbirlər həyata keçiriləcək, sahibkarlıq subyektlərinin dövlət aktiv qoşulmalıdır. Beynəlxalq inteqrasiya proseslərinin milli tərəfindən güzəştli kreditlərlə təminat səviyyəsi yüksəldiləcək, daxili maraqlara uyğun reallaşdırılması üçün istər milli qanunvericiliyin, bazarın haqsız rəqabətdən qorunması üçün beynəlxalq təcrübədə istərsə də beynəlxalq hüququn yaratdığı imkanlar çərçivəsində qəbul olunmuş antidempinq və digər qoruyucu tədbirlər həyata dövlət mükəmməl hüquqi tənzimləmə mexanizmi formalaşdırmalı keçiriləcəkdir. Eyni zamanda gömrük və miqrasiya prosedurlarının və bu mexanizmi mütəmadi şəkildə təkmilləşdirməlidir. Qloballaşma təkmilləşdirilməsi, həmçinin investorları yerli bazarlara daxil şəraitində Azərbaycanın beynəlxalq inteqrasiya proseslərinə aktiv olmaqdan çəkindirən amillərin aradan qaldırılması üçün səylər və səmərəli qoşulması ilk nəvbədə dövlət tərəfindən əlverişli səfərbər ediləcəkdir. siyasi, iqtisadi və hüquqi mühitin yaradılmasını və bu əsasda da Azərbaycanda regional iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin ölkənin milli iqtisadi sistemini olduqca vacib olan bu prosesin yüksəldilməsi məqsədilə hər bir iqtisadi rayonun sosial-iqtisadi tələblərinə uyğunlaşdırmalıdır. Azərbaycan üçün nisbətən yeni bir göstəriciləri üzrə pasportu hazırlanmış, diversifikasiya əmsalları sahə olduğunu nəzərə alaraq beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyadan hesablanmış, inkişaf reytinqləri tərtib olunmuşdur. Eyni zamanda, bacarıqla səmərələnmə nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan dövləti bu regionların sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi ilə sahədə mövcud dünya təcrübəsini ətraflı öyrənməli və ondan milli əlaqədar sənaye parklarının yaradılması və fəaliyyətinə, həmçinin maraqlara uyğun istifadə etməlidir. informasiya texnologiyaları sahəsində tətbiq edilən klasterlərə Ölkənin dinamik makroiqtisadi inkişafının strateji istiqamətləri dair beynəlxalq təcrübə əsasında təkliflər hazırlanmışdır. Hazırda müəyyənləşdirilməklə Azərbaycan iqtisadiyyatının beynəlxalq Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi strategiyasının əsas iqtisadi inteqrasiya proseslərinə səmərəli qoşulması istiqamətində istiqaməti beynəlxalq, regional və yerli xarakterli iqtisadi təşkilatlara milli iqtisadiyyatın bütün sahələri və problemlərinin həlli üzrə daxil olmaq və bununla da ictimai həyatın bütün sahələrində bu mütəmadi olaraq məqsədli dövlət proqramları işlənməli və qəbul edilməlidir. İnteqrasiya proseslərində fəal və səmərəli iştirakın ƏDƏBİYYAT: təmin edilməsi məqsədi ilə Azərbaycan dövləti bütün samballı 1. Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” inkişaf konsepsiyası. https:// beynəlxalq iqtisadi təşkilatlarla əlaqələrini genişləndirməli və onların president.az/fi les/future_az.pdf ; işində fəal iştirak etməlidir. Makroiqtisadi inkişaf üçün maddi əsas 2. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 noyabr 2008-ci il rolunu oynayan investisiyalardan maksimum səmərələnmək üçün tarixli, 12 nömrəli Fərmanı http://www.e-qanun.az/framework/15605 ölkədə əlverişli iqtisadi-hüquqi şərait yaratmaqla dövlət bu sahədə 3. Sahibkarlıq fəaliyyəti subyektlərinin fəaliyyətinin "bir pəncərə" səmərəli tənzimləmə fəaliyyətini həyata keçirməlidir. Beynəlxalq prinsipi üzrə təşkilinin təmin edilməsi tədbirləri haqqında Azərbaycan iqtisadi inteqrasiya münasibətlərinin fəal və bacarıqlı iştirakçısına Respublikası Prezidentinin sərəncamı http://www.e-qanun.az / çevrilmək üçün mükəmməl maliyyə sistemi formalaşdırılmalı framework/13939; 4. Ələkbərov C. Makroiqtisadi sabitlik tam təmin edilib. // İki sahil, və onun fəaliyyəti müvafi q hüquqi əsasda tənzimlənməlidir. Bu 07 avqust 2018 məqsədlə ən mühüm və lazımlı fəaliyyət ardıcıl olaraq dövlətin 5. Nəbiyev B. Beynəlxalq layihələr Azərbaycan Respublikasının fi skal siyasəti işlənib hazırlznmalı və reallaşdırılmalıdır. Аzərbаycаn geosiyasi nüfuzunun artmasının səbəblərindən biri kimi. Bakı Rеspubliкаsısının iqtisadiyyatının uğurla dünya iqtisadi sisteminə Universitetinin Xəbərləri, Siyasi elmlər bölməsi.Bakı, 2017, N1 inteqrasiyası üçün makroiqtisadi siyasətin koordinasiyası ictimai - siyasi, elmi populyar jurnal 6. Şəkərəliyev A. Dövlətin iqtisadi siyasəti: reallıqlar və gücləndirilməli, maliyyə dayanıqlılığı baxımından optimal makro- perspektivlər, Bakı, 2009; fi skal çərçivə formalaşdırılmalı və adekvat pul siyasəti aparılmalıdır. 7. Muxtarov Ş. Fiskal siyasətin iqtisadi artıma təsirlərinin Bu siyasətin birinci pilləsində infl yasiya hədəfi , digər qiymətləndirilməsi: Azərbaycan nümunəsi. Baku Engineering University makroiqtisadi hədəfl ər və bunlara uyğun tənzimləmə vasitələri, 27-28 April 2018 ikinci pilləsində isə maliyyə sektorunda sabitlik hədəfl əri, sektorda 8. Ələkbərov U. Davamlı insan inkişafı və ekoloji sivilizasiyanm fəallığı və riskləri idarə edəcək vasitələr yer almalıdır. Ölkənin əsasları. Ali məktəblər üçün dərslik. Bakı, “Təhsil”, 2013 iqtisadi inkişaf strategiyası dünya miqyasında dəyişən şəraitə daimi 9. Milli iqtisadiyyat və iqtisadiyyatın əsas sektorları üzrə strateji əsasda uyğunlaşdırılmalı və bu məqsədlə müvafi q dövlət orqanları yol xəritələrinin təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası ardıcıl fəaliyyət həyata keçirməlidirlər. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin Fərmanı. http://www.mincom.gov.az/upload/fi les/49d3b2b iqtisadi inteqrasiya proseslərinə məqsədyönlü iştirakının təmin 65306c13ca015ee2811e010da.PDF edilməsi üçün onun beynəlxalq hüquqi-müqavilə bazası daim genişləndirilməli və təkmilləşdirilməlidir. Bu sahədə beynəlxalq Açar sözlər: iqtisadi, inteqrasiya, qloballaşma, beynəlxalq iqtisadi layihələrin rolu böyükdür (5, 32). əlaqələr, makroiqtisadiyyat Bütün bunları nəzərə alaraq respublika iqtisadiyyatının Ключевые слова: экономика, интеграция, глобализация, 40 ümumdünya təsərrüfatına intensiv inteqrasiyası gələcəkdə də международные экономические связи , макроэкономика 41 müstəqil Azərbaycan Respublikasının rəsmi dövlət siyasətinin Keywords: economics, integration, globalization, international prioritet və mühüm istiqamətləridən birinə çevrilməlidir. Bu relations, macroeconomic siyasətin prioritet istiqaməti mövcud hüquqi bazanın mütəmadi РЕЗЮМЕ əsasda genişləndirilməsi və təkmilləşdirilməsi olmalıdır. C.Оруджев, Б. Набиев Makroiqtisadi sabitliyin gücləndirilməsi gücləndirilməsi Mакроэкономическая стабильность как важный элемент geosiyasi baxımından Azərbaycana gələcədə aşağıdakı üstünlükləri национальной геополитической деятельности Aзербайджана verə bilər: Одной из основных целей экономической интеграции - İlk növbədə makroiqtisadi sabitliyin təmin edilməsi pul Азербайджана является поддержание макроэкономической və maliyyə siyasətinin eff ektiv koordinasiyasını, ümumiyyətlə, стабильности в стране и обеспечение макроэкономического iqtisadiyyatın, ödəniş balansının və valyuta bazarının развития. В то же время ожидается, что качество экономического balanslaşdırılmasını və tam dəyişkən manat rejiminə keçmək üçün роста будет приоритетным. Для этого в результате диверсификации kompleks tədbirlərin görülməsini tələb edir; экономики будет минимизирована зависимость от нефтяного - Xarici iqtisadi əlaqələrin genişlənməsi geosiyasi təsir сектора, обеспечен переход к экономике на основе инновационного imkanlarımızı artırar; предпринимательства. Приоритетным направлениям в области - Hər hansı bir dövlətin uzunmüddətli inkişafı makroiqtisadi экономических реформ станут интенсивные методы и, таким sabitlik prioritetlərini sağlam və etibarlı əsasda qurmaqdan asılıdır. образом, будет достигнуто быстрое развитие экономики Ümummilli lider Heydər Əliyevin, xüsusilə də dövlət quruculuğu və Азербайджана. iqtisadi islahatlar sahəsində əldə etdiyi strateji addımların nəticəsində ölkəmizin bölgədəki əsas iqtisadi güc mərkəzinə çevrilməsi mümkün SUMMARY olmuşdur; C.Orujev, B. Nabiev - Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin güclənməsi daxili istehsalın ixrac Macroeconomıc stabılıty as an ımportant element of natıonal istiqamətini formalaşdırar; geopolıtıcal actıvıty of Azerbaıjan - İxrac yönlü iqtisadiyyatın yaranması ölkənin beynəlxalq One of the main goals of economic integration of Azerbaijan bazarlardakı mövqelərini gücləndirə bilər; is to maintain macroeconomic stability in the country and ensure macroeconomic development. At the same time, it is expected that the - Bu isə öz növbəsində milli təhlükəsizlik maraqlarının təmin quality of economic growth will be a priority. To this end, as a result edilməsinin bazis elementlərindən biridir. of the diversifi cation of the economy, dependence on the oil sector will be minimized, transition to the economy based on innovative entrepreneurship will be ensured, intensive methods will become priority areas in the fi eld of economic reforms and, thus, the rapid development of Azerbaijan’s economy will be achieved. May - İyun 2019 № 03 (51) GEOSTRATEGİYA

Fəlsəfə NƏRMİNƏ QASIMOVA Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye MİLLİ KİMLİK KONSEPSİYASI: Universiteti NƏZƏRİYYƏ VƏ TƏCRÜBƏ

40 41

Milli xarakter və milli kimlik, milli ideologiya milli fəlsəfənin vətənsevərlik, vətənpərvərlik və milli dövlətçilik ənənələri qorunur, özündə əks etdirdiyi başlıca xüsusiyyətlərdir. Milli kimlik məsələsi millətin gələcəyi naminə nəsildən-nəslə ötürülür. XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın maarifçi Milli özünüdərk məfkurəsinin təkanverici qüvvəsi kimi filosoflarını düşündürən aktual mövzu olmuşdur. M.F.Axundov, XIX əsrdən etibarən maarifçi filosoflar və onlarla yanaşı milli H.Zərdabi, Z.B.Göyalp, Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağayev, Ə.Topçubaşev, burjiaziyanın nümayəndələri xalqı maarif və təhsil vasitəsilə M.Ə.Rəsulzadə kimi görkəmli insanlar Azərbaycanın istiqlala müstəmləkə zülmündən azad olmağa hazırlayırdılar. Xalqın siyasi- qovuşması yolunda maarifçilikdən bir metod olaraq istifadə mədəni şüurundakı dəyişiklik istər-istəməz milli ictimai-fəlsəfi etdilər. Onlar Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideologiyasınınn düşüncədə də yeniliklərə səbəb oldu. Milli şüurda oyanış vasitəsilə fəlsəfi əsaslarının yaradıcılarıdırlar. AXC-nin yaranması sırf milli müstəqil dövlət qurmaq ideyası milləti birləşdirdi və Şərqdə ilk fəlsəfənin ictimai şüurda oyanışa nail olmasının məntiqi nəticəsi idi. demokratik dövlət olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətimilli Milli istiqlal məfkurəsi əsasında qurulan AXC bütün vətəndaşların əsaslarla təşəkkül tapdı. Bu fəaliyyət sırf milli fəlsəfənin ictimai inancından, məsləkindən, milli mənsubiyyətindən asılı olmayaraq şüurda oyanışa nail olmasının məntiqi nəticəsi idi. Bir millət bərabərhüquqlu olduğunu qeyd edirdi. Yeni dövr Azərbaycan olaraq türkçülüyü, müasirliyi və islamlaşmanı əsas prinsip seçərək milli fəlsəfəsində müstəqillik ideya olaraq yaranmazdısa, əsrin xalqımız XX əsrin əvvəllərində müstəqilliyə nail oldu. Sovet əvvəllərində reallığa cevrilə bilməzdi. Bunun üçün ilk əvvəl xalqın rejimi dövründə AXC-nin süqutu və XX əsrin sonlarında yenidən millət kimi formalaşması vacib idi. Hər bir millətin formalaşdırdığı müstəqilliymizin bərpası Azərbaycan xalqının milli ruhunun və milli fəlsəfi təlim həmin xalqın milli ruhuna, düşüncəsinə, həyat əzminin nələrə qadir olduğunu bir daha sübut etdi. Milli dilin, tərzinə, dünyagörüşünə uyğun olaraq formalaşan fəlsəfədir. ədəbiyyatın, fəlsəfənin, elmin və mədəniyyətin milli ruhda inkişafı Bu gün multikulturalizm və milli kimlik fenomenləri milli xalqın öz söykökünə bağlılığının göstəricisidir. Xalq ruhu mənəvi fəlsəfənin qarşısında duran mühüm problematik məsələlərdəndir. dəyərlərin yaşadılmasında və nəsildən-nəslə ötürülməsində Milli fəlsəfədə kimlik müstəsna əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Bu əsas amildir. Milli özünüdərk məfkurəsinin təkanverici qüvvəsi problemin sosial-fəlsəfi təhlilinə məhz Azərbaycan ictimai-siyasi kimi maarifçi filosoflar və onlarla yanaşı milli burjiaziyanın və fəlsəfi dünyagörüşü aspektindən yanaşılır. Dil və milli şüur nümayəndələri xalqı maarif və təhsil vasitəsilə müstəmləkə milli kimliyin vacib elementləridir. Milli şüur özlüyündə millətin zülmündən azad olmağa hazırlayırdılar. Xalqın siyasi-mədəni yaşama ifadəsidir. Milli şüurun mövcud olduğu cəmiyyətdə Vətən, şüurundakı dəyişiklik istər-istəməz milli ictimai-fəlsəfi düşüncədə 42

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal ideyamızın vəmillikimliyimizin mahiyyətindənirəligəlir[2]. tutaraq, türkçülükləazərbaycançılığı birləşdiririk.Bu,bizimmilli ilə münasibətdəbirmillət,ikidövlət prinsipiniəldərəhbər deyil, əksinəhərikisiniözündə birləşdirir. Çünkibiz Türkiyə Azərbaycançılıq nətürkçülüyə, nədəislamidəyərlərəzidd və müstəqilliyiideyaları,xalqımızın millikimlikfəlsəfəsidir. bütövlüyü vəbölünməzliyi,sərhədlərininpozulmazlığı,suverenl iyi məqsədə, amalaxidmətetməkideologiyasıdır. Azərbaycanın başlandı. Bu,hərşeydənəvvəlbirvətəndaşlıqideyasıdır, vahid özlərinin milli-etnikzəmindəinteqrasiyasımənasındaanlaşılma ğa zəminində birləşməsimənasında,həmdəazərbaycanlıların iki mənada-həmmüxtəlifmillətvəxalqlarınvahiddövlətçilik ideya səviyyəsindənmilliideologiyayaçevrildi. Azərbaycançılıq Heydər Əliyevinyorulmazsəylərinəticəsindəazərbaycançılıq milli sonra isəazərbaycançılıqprioritetqazandı.ÜmummilliLider yenidən istiqlalınaqovuşdu.Müstəqillikillərindəəvvəlcətürk çülük, əvvəllərində yaranmışəlverişlisiyasişəraitidüzgündəyərlənd irərək siyasi əsaslardatəşkilatlanmaişigedir[1]. səviyyəsində inteqrasiyayameylgüclənir, mədəni-milli-etnikvə formaları tədricənəvvəlkiəhəmiyyətiniititrirvəmillidövlət sosial-mədəni nizamınetnikvədinisəpkilimüqavimətəsöykənən olduğunu birdahasübutetdi. bərpası Azərbaycan xalqınınmilliruhununvəəzmininnələrəqadir AXC-nin süqutuvəXXəsrinsonlarındayenidənmüstəqilliymizin əsrin əvvəllərindəmüstəqilliyənailoldu.Sovetrejimidövründə türkçülüyü, müasirliyi,islamçılığıəsasprinsipseçərəkxalqımızXX şüurda oyanışanailolmasınınməntiqinəticəsiidi.Birmillətolaraq əsaslarla təşəkkültapdı.Bufəaliyyətsırfmillifəlsəfəninictimai demokratik dövlətolan Azərbaycan XalqCümhuriyyətimilli müstəqil dövlətqurmaqideyasımillətibirləşdirdivəŞərqdəilk də yeniliklərəsəbəbolacaqdı.Millişüurdaoyanışvasitəsilə May -İyun 2019№03 (51) Hər bir xalqın milli-mənəvi dəyərlərini yaşadan və onun Hər birxalqınmilli-mənəvi dəyərləriniyaşadan vəonun 70 ilSovetəsarətindəolan Azərbaycan xalqınəhayət,XXəsrin Millilik ictimaişüurayeniməzmunvəahəngverir. Cəmiyyətdə özündə əksetdirən neokonservatisttəlimdir. Milliideologiya milli mentallığı, mənəviyetkinliyi,milli“Mən”in qorunmasını edən azərbaycançılıqmillimaraqları ifadəedərəkmilliözünüdərki, quruculuğu prosesininmühüm atributu kimidəyərləndirirdi[4]. təkcə millivarlığımızınyox,həm dəsiyasivarlığımızın–dövlət ideologiya olaraqirəlisürür, mədəniyyətimizi,mənəvidəyərləri yaşatmalıyıq”-deyən HeydərƏliyevazərbaycançılğımilli mədəniyyətini, milli-mənəvidəyərlərini,adət-ənənələrini hissi keçirməlidirvəbizazərbaycançılığı-Azərbaycandilini, dəyərlərinə qayıdışı,milliözünüdərkiüçünzəminhazırladı. formalaşması deməkdir. Buməfkurəxalqımızınmilli-mənəvi simvolu olaraqtarixiyaddaşınfundamentalprinsiplərinəsasınd a amildir. Azərbaycançılıq ideolojiyasımilliruhun,şüurun onun qorunmasında,dövlət-xalqbirliyinintəşəkkülündəmühüm sahib çıxdı.Milliideologiyadövlətinmövcudolmasındavə Liderin vəmilliideologiyanınətrafındabirləşərəkkimliyinə çox çətinliklərolmasınabaxmayaraq Azərbaycan xalqımilli dövrünün özünəməxsusproblemlıəriolduğundanbuyoldabir milli-mənəvi dəyərlərinə,tarixinə,soykökünəqayıtdı.Keçid və parçalanmatəhlükəsindənuzaqlaşabildi.Beləliklə, Azərbaycan Respublikası məhzonunişıqlıdühasısayəsindəSovetrejimindən Öndər HeydərƏliyevinşahəsəriolanmüstəqil Azərbaycan aspektdə təhlilindəmüstəsnaroloynayır. olan multikulturalizmvəmillikimlikfenomenlərininsosial-fəlsəfi əsaslarını təşkiledirvəmüasirmillifəlsəfəninaktualproblemi mənəvi özünüdərkvəazərbaycançılıqnəzəriyyəsininkonseptual xidmət edir. Dövlətinapardığıməqsədyönlüdilsiyasətimilli- prinsiplərinə uyğunşəkildəinkişafınavəzənginləşməsinə bu qərarlaranadilimizinmühafizəsinə,mililikvəmüasirlik keçirilməsi haqqında”(12.01.2004-cüil). Vaxtında verilmiş “Azərbaycan dilindəlatınqrafikasıiləkütləvinəşrlərinhəyata Milli Ensiklopediyasınınnəşrihaqqında(12.01.2004-cüil), Akademiyasının statusuhaqqında(04.01.2003-cüil),“Azərbaycan edilməsi barədə(02.01.2003-cüil),“AzərbaycanMilliElmlər dövlət dilihaqqında” Azərbaycan RespublikasıQanunununtəsdiq edilməsi haqqında(09.08.2001-ciil),“AzərbaycanRespublikasında sərəncamlarda özəksinitapmışdır. “Azərbaycandiligününütəsis onun layiqlidavamçısıİlhamƏliyevtərəfindənverilənfərmanvə Azərbaycan RespublikasınınPrezidentləriHeydərƏliyevvə elementidir. Dilimizininkişafınadövlətqayğısınınparlaqtəzahürü mühafizəsi deməkdir. Dilfaktorumillikimliyimizinözünütəsdiq bizim milliqürurmənbəyimizdir. Dilinqorunmasımədəniyyətin bizim üçünvacibməsələdir[3]. qarşılıqlı münasibətlərdəbaşqamillətlərəaşılamaqbirmillətolaraq imkanlardan istifadəedərək,yənisahibolduğumuzmillidəyərləri Heydər Əliyevinifadəsiilədesək,qloballaşmaprosesininverdiyi ümumbəşəriliyin vəhdətidüşüncəsinədiqqətçəkənuluÖndər təşkil edir. Millitəfəkkürümillidövlətdənayrıgörməyən,milliliklə milli şüurunözəyinivədövlətçilikənənələrininəsasqayəsini millət vəinsanlarmövcudluğalayiqdir. Özünəqayıdışdüşüncəsi kimliyin təyinedilməsindəvacibdir. Millikimliyinəsahibçıxan atributlardandır. Dil,milliyyət,sinifkimisosialkateqoriyalar həmin xalqındilidir. Dilhərbirxalqınvarlığınısübutedənəsas milli kimliyinimüəyyənedənmühümfaktorlardanbiriməhz Milli şürun pozitiv keyfiyyətlərinin möhkəmlənməsinə xidmət Milli şürunpozitivkeyfiyyətlərinin möhkəmlənməsinəxidmət “Hər birazərbaycanlıözmillimənsubiyyətinəgörəqürur Azərbaycançılıq ideologiyasınınsiyasibanisiolanulu Müstəqil Azərbaycanda dövlətdilielanedilmiş Azərbaycan dili 43 GEOSTRATEGİYA

funksiyası daşıyan azərbaycançılıq məfkurəsi cəmiyyətin rasional, kimlik konsepsiyasının nəzəri və təcrübi əsası Azərbaycan konstruktiv dəyişikliklərə uğramasına, demokratikləşməsinə və tarixinin və mədəniyyətinin təbliğinə yönəlmiş tədbirlərin təşkili, modernləşməsinə xidmət edən fəlsəfi nəzəriyyədir. Azərbaycançılıq azərbaycançılıq məfkurəsinə uyğun olaraq tolerantlığın və mədəni, ideologiyası milli dövlətçiliyimizin fəlsəfi -sosoloji nəzəriyyəsinin dini, linqvistik müxtəlifl iyin qorunmasını təmin etmək, Azərbaycanı sosial-mədəni və etno-siyasi aspektlərinin məcmusudur. dünyada multikulturalizm və tolerantlığın ünvanı kimi tanıtmaqdan “Azərbaycançılıq“ xalqımızın çox əzab-əziyyətlə nail olduğu və təşviq etməkdən ibarətdir. tarixi sərvətdir. O, real müstəqilliyə nail olmaq, vahid, bölünməz Azərbaycanı qoruyub saxlamaq və möhkəmləndirmək üçün vasitədir. Bu gün “azərbaycançılıq” milli həyatın, konfessiyaların ƏDƏBİYYAT: harmoniyasının çoxəsirlik ənənəsi, ölkədə yaşayan bütün millətlərin 1. N.Niftiyev “Azərbaycanda birgəyaşayış və multikulturalizm”, və etnik qrupların qardaşlığı, qarşılıqlı əlaqəsi və təsirinin tarixi, s.112, B-2004. onların ümumi taleyi və müstəqil Azərbaycan Respublikasının 2. Ə.Tağıyev ”Milli kimlik və multikultural proseslər” s.79, bütövlüyü uğrunda birgə mübarizənin tarixi təcrübəsidir[5]. B-2017 Heydər Əliyev milli ideyanı ifl asdan qurtardı. Milli ideya 3. S.Xəlilov ” Mədəniyyət fəlsəfəsi” s.391, B-2007. hər bir cəmiyyət üçün mayakdır, onu gələcəyə aparan əsas 4. N.Xudiyev ”Heydər Əliyev və multikulturalizmin Azərbaycan qüvvədir. O, yalnız cəmiyyət cəmiyyət özünün vahid məqsədini modeli”s. 473, Azərbaycan Res. Prezidentinin işlər idarəsinin müəyyənləşdirdikdə real məzmun kəsb edir. Heydər Əliyev Prezident kitabxanası, “Səs” qaz. 2016, 17 iyun, N108, s. 8-9. milli ideyanı konkret ideoloji konseptdə-azərbaycançılıqda ifadə 5. R.Mehdiyev ”Milli məfkurə, dövlətçilik, müstəqillik yolu ilə etdi. Azərbaycançılıq ideologiyasına müasir dövlət quruculuğu ”(yanvar 2002-dekabr 2006) s.28, Bakı-2006. tələblərinə uyğun yeni məzmun çaları verdi. Burada ətənsevərlik, 6. N.Məmmədov ”Heydər Əliyev: dahi xilaskar və dövlət vətənpərvərlik və milli dəyərlərin qorunması müasirlik və qurucusu,” Yeni Azərbaycan “ qaz. 13 dekabr, 2017-ci il) №228, s. demokratik cəmiyyətin formalaşması prinsipləri ilə vəhdət 4. təşkil etdi. Bu aspektdə milli ideya ənənə ilə müasirliyin, milli 7. Q.Əliyev “Heydər Əliyev və milli mentalitet fəlsəfəsi”, s.76, ilə beynəlmiləlin sintezi kimi özünü göstərə bildi. Bütün bunlar Bakı-2003. isə dövlətçilik şüurunun inkişaf etdirilməsi fonunda konkret məzmun kəsb edə bilər. Heydər Əliyev milli ideyaya XXI əsrin Açar sözlər: azərbaycançılıq, milli dəyərlər, mədəniyyət, cəmiyyət, tələblərinə uyğun dövlətçilik şüuru çalarları vrməklə sözün həqiqi ideologiya, inkişaf, müasir dövr. 42 mənasında inqilabi yenilik edə bildi. Bu baxımdan Heydər Əliyev 43 milli ideyanın həm nəzəri aspektlərini, həm də praktiki reallaşma Ключевые слова: азербайджанство, национальные ценности, mexanizmlərini işlədi [6]. культура, обшество, идеология, прогресс, современное время. Mədəni və demokratik cəmiyyətdə milli kimliyin təzahürü olan mənəvi dəyərlər xalqların milli keyfi yyətlərini ifadə edən və Key words: azerbaijanism, national values, culture, society, ona məxsus toxunulmazlıqdır. Azərbaycançılıq ideologiyası milli ideology, integration, modern time. dövlətçiliyimizin fəlsəfi -sosoloji nəzəriyyəsinin sosial-mədəni və etno-siyasi aspektlərinin məcmusudur. Müəyyən mədəniyyətin PЕЗЮМЕ daşıyıcısı olan bir qrup insan öz dillərinin, adət-ənənələrinin, Н.Касумова dinlərinin, tarixlərinin və nəhayət dövlətlərinin təəssübkeşinə Kонцепция национальной идентичности: çevrilirlər . теория и практика Özünüdərk, ümumiyyətlə, elə bir milli-psixoloji prosesdir В статье анализируются роль идеи азербайджанство ki, onun sayəsində zəkalı insan dünyaya, dünya isə insana в защите национально-духовных ценностей и в процессе yaxınlaşır, onun dünyalaşması və dünyanın insanlaşması baş развития политической модернизации, а также роль Гейдара verir. Özünüdərk insanla dünya arasında hər cür konfl iktin, bunun Алиева в формировании азербайджанской идеологии и həlli ilə bağlı anlaşılmazlığın aradan qaldırılması üçün sosial- национальной идентичности. psixoloji şərait yaradır. Ən başlıcası odur ki, insan özünüdərk Отмечается, что в настоящее время достойный переемник prosesində özü haqqında biliklər əldə edir, özü haqqında bilmədiyi общенационального лидера Призедент Ильхам Алиев успешно biliyi qazanmaq isəinsanın hisslərinin, duyğularını ülviləşdirir, продолжает эту политику. təfəkkürün zənginləşməsinə, onun mentalitetinin məzmununa yeni keyfi yyət gətirən yollar açır. Bu proses insanın öz ətrafına SUMMARY və özünə münasibəti təcrübəsini müdrikləşdirir, mənəviyyatını N.Kasumova və mentalitetini safl aşdırır. Bu isə bütövlükdə düşüncə sahibli Concept the national identifi cation: theory and practice fərdlərdən ibarət cəmiyyəti safl aşdırır[7]. The article analyzes the role of idea of Azerbaijanism in Bu gün müstəqil Azərbaycan Respublikası dövlət protesting national-moral values and in the process of development quruculuğu istiqamətində möhkəm təməllər üzərində irəliləyir of political modernization, and the role of Heydar Alliyevain the və bu dayaqlardan biri, bəlkə də birincisi xalqımızın öz formation of the Azerbaijani ideology and national identity. milli-mənəvi dəyərlərinə, soy kökünə, vətəninə bağlılığıdır. It is noticed, that now the worthy successor of the national leadr Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin President Ilham Aliyev successfully continues this policy. çoxşaxəli və balanslaşdırılmış siyasəti nəticəsində milli kimlik və azərbaycançılıq ideologiyası uğurla həyata keçirilir. Milli 44

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal bir roloynamır.[4] YUNESKO-nun fəaliyyətininbaşlıca prin Belə əməkdaşlıqzamanıxalqların dili,dini,irqifəqləriheç bu prinsiplərBMT Nizamnaməsindədəqiqlikləəksinitapmışdır. qanunçuluğa, insanhüquqvəazadlıqlarına söykənir. Məlumdur ki, olunmasından ibarətdir. Buistiqamətdə əməkdaşlıqədalətə, əməkdaşlığı yoluiləsülhünvə beynəlxalqtəhlükəsizliyintəmin nun əsasvəzifəsixalqlarıntəhsil, elmvəmədəniyyətsahəsində qəbul olunur. BMT Nizamnaməsinəuyğunolaraq, YUNESKO- Nizamnaməsinin 1946-cıilinnoyabrın4-dəqüvvəyəmindiyi vaxt qəbul olunmuşdur. YUNESKO-nun yaranmasıtarixiisəBMT dur. BMT-nin Nizamnaməsi1945-ciilinnoyabrayının16-da müvafiq istiqamətdədünyanınənböyükhökumətlərarasıforum ilə bağlıdır. BMT-nin ixtisaslaşmışorqanı olmaqla, YUNESKO yaranması vəinkişafetdirilməsibirbaşa YUNESKO-nun adı May -İyun 2019№03 (51) Beynəlxalq təşkilatlar FƏALİYYƏT İSTİQAMƏTLƏRİ YUNESKO-NUN ƏSAS MƏRHƏLƏDƏ MÜASİR Müasir mərhələdəintellektualsahədəəməkdaşlığın - - müəyyənləşdirilmişdir. YUNESKO-nun yaradılması bəşəriyyətin amilləri üzərindəəməkdaşlığın inkişafetdirilməsibazaideyakimi fərq qoyulmasınınqarşısınınalınması, elm,təhsilvəmədəniyyət olunmasından ibarətidi.İnsanlar arasındamüxtəlifəlamətlərəgörə zorakılığın qarşısınınalınmasından, qarşılıqlıanlyaıştəmin ciddi fəallıqnümayişetdirmişlər. Əsasməqsədinsanlararasında YUNESKO-nun yaradıcılarıdünyanın dəyişdirilməsiistiqamətində təsiri olmuşdur. Beləki,İkincidünyamüharibəsindənsonra [1, s.62] YUNESKO-nun yaradılmasındarealtarixizərurətin fəaliyyətinin həlledicielementləriniməhzinsanlartəşkiledirlər təsəvvürlərə malikolmalarıvacibdir. Çünki, YUNESKO-nun insanların YUNESKO-nun vəzifələrivə ideallarıhaqqındaaydın olunması üçünistifadəetməkdənibarətdir. Bununlayanaşı,bütün etdirmək vəbukommunikasiyalarıqarşılıqlıanlayışıntəmin sipi insanlararasındakommunikasiyalarıyaratmaqvəinkişaf NƏRMİN QƏDİROVANƏRMİN Baki SlavyanUniversiteti . 45 GEOSTRATEGİYA

intellektual və mənəvi həmrəyliyinə əsaslanan sülhün təminatı kimi çıxış etmişdir. YUNESKO özünün bütün tədbirlərində və layihələrində bir sıra mühüm funksiyaları yerinə yetirir ki, bu funskiyalar da elm, təhsil, mədəniyyət və kommunikasiya sahələrində təşkilatın aparıcı rolunu müəyyənləşdirir. Bu baxımdan, YUNESKO- nun funksiyalarının daha yaxından nəzərdən keçirilməsi onun mahiyyətinin daha dəqiq dərk olunmasına imkan verər.[5, s.13] Beləliklə, YUNESKO-nun funksiyalarını ümumi şəkildə aşağıdakı kimi nəzərdən keçirmək mümkündür: Birincisi, YUNESKO “ideyalar laboratoriyası” rolunda çıxış edir. Yəni, elm, təhdil və mədəniyyət sahələrində əməkdaşlığa istinad edərək müasir dünyanın yenidən qurulmasının hansı yol- larla həyata keçirilməsini müəyyənləşdirmək. Bu əməkdaşlığın etməklə, sülhün və təhlükəsizliyin qorunmasını şərtləndirir. Bu- yaradılması və inkişaf etdirilməsi üçün yeni və real ideyaların irəli nunla yanaşı, nəzərə almaq lazımdır ki, YUNESKO üzv dövlətlərin sürülməsi və həyata keçirilməsi YUNESKO-nun fəaliyyətinin müraciətləri əsasında həm də texniki dəstək göstərir. Bununla mərkəzi prinsipini təşkil edir. Təşkilatın səlahiyyət çərçivəsinə bağlı çoxsaylı dünya təcrübəsinin mövcud olduğunu vurğulamaq daxil olan sahələrdə problemlərin üzrə çıxarılmasında, mümkündür. Məsələn, YUNESKO-nun yaxından dəstəyi ilə proqnozlaşdırılmasında və aradan qaldırılması istiqamətində Mavrikinin təhsil sistemində geniş islahatlar həyata keçirilmişdir. həlledici rola malikdir. Ən əsası isə YUNESKO-nun ideyaları Daha bir nümunə kimi qeyd edək ki, Qazaxstanda mətbuat mövcud problemlərin aradan qaldırılmasında əməkdaşlığı nəzərdə azadlığının genişləndirilməsi istiqamətində də YUNESKO-nun tutur. yaxından dəstəyi və birbaşa koordinasiyası olmuşdur. Salva- İkincisi, YUNESKO informasiya mübadiləsi mərkəzi rolunda dorun hüquq mühafi zə orqanlarının əməkdaşlarına təlimlərin çıxış edir. Belə ki, YUNESKO informasiyaları toplayır, ötürür, keçirilməsi, onlara yeni bilik və bacarıqların öyrədilməsində də genişləndirir və hazır informasiyaların birgə istifadə olunması YUNESKO ilə əməkdaşlığın mühüm töhfələri olmuşdur. Müxtəlif üçün şərait yaradır. Nəzərə almaq lazımdır ki, bu zaman təkcə istiqamətlərdə islahatların həyata keçirilməsi, milli strategiyaların 44 informasiya deyil, həmçinin, biliklərin, qabaqcıl təcrübənin də hazırlanması zamanı YUNESKO çərçivəsində əməkdaşlıq və 45 mübadiləsi həyata keçirilir ki, bu da daha səmərəli əməkdaşlıq təşkilatın yaxından koordinasiyası olduqca təsirli rolu vardır. üçün zəmin yaradır. Problemlərin aradan qaldırılmasının yeni və ən Təbii ki, müxtəlif islahatların həyata keçirilməsi zamanı maliyyə işlək vasitələrinin tapılması və bu vasitələrin tətbiqi istiqamətində dəstəyinin rolu olduqca böyükdür. YUNESKO müxtəlif islahatların əməkdaşlığın təmin olunması YUNESKO-nun fəaliyyətinin əsas həyata keçirilməsini dəstəkləmək üçün maliyyə yardımını mahiyyətini təşkil edir. Eyni zamanda birgə pilot layihələrin da həyata keçirir. Bütün bunlarla yanaşı, bir əməkdaşlığın və həyata keçirilməsi də təcrübədə geniş tətbiq olunur. Bir sözlə, həyata keçirilmiş islahatların nəticələrinin qiymətləndirilməsi də YUNESKO-nun vacib vəzifəsi bilik və bacarıqların inkişaf YUNESKO çərçivəsində əməkdaşlığın səmərəliliyinə dəlalət. etdirilməsindən və onların dünyada yayılmasından ibatətdir. Belə qiymətləndirmə daha səmərəli addımların atılmasını və Məqsəd bunların ümumi istifadəsinə nail olmaqdan ibarətdir. strategiyanın hazırlanmasını mümkün edir. YUNESKO fəal şəkildə regional və ümumdünya şəbəkələrinin Dördüncüsü, YUNESKO beynəlxalq əməkdaşlıq platformasını işini dəstəkləyir, koordinasiya edir və onlara rəhbərliyi həyata yaradır. Belə ki, ixtisaslaşmış və multidistiplinar təsisat kimi keçirir. Belə şəbəklər elmi tədqiqatların həyata keçirilməsinə, YUNESKO öz səlahiyyətləri çərçivəsində və sahəsində beynəlxalq nəticələrin mübadiləsinə və kadrların hazırlanmasına kömək əməkdaşlığı stimullaşdırır. Müvafi q olaraq, təşkilat elə məqsədlər, edir. Bu istiqamətdə YUNESKO-nun geniş konfransları aparıcı prinsiplər və prioritetlər müəyyənləşdirir ki, onlar ikitərəfl i və rola malik olurlar. Bu konfranslar çərçivəsində aparıcı ekspertlər çoxtərəfl i proqramlarda öz əksini tapa bilsinlər və reallaşdırılsınlar. mövcud problemlər və mürəkkəb məsələlərlə bağlı ümumi Bu zaman regional və milli səviyyələr prioritet təşkil edir yanaşmalar işləyib hazırlayırlar və vəzifələri müəyyənləşdirirlər. və səmərəli üsullara və metodlara istinad olunur. Təbii ki, YUNESKO-ya üzv dövlətlər isə problemlərin aradan qaldırılması mütəxəssislərin şəxsi təmaslarını istifadə etməklə, bilikləri yaymaq və əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün müəyyənləşdirilmiş mümkündür. Lakin YUNESKO bu işi daimi və sistemli əsaslarla vəzifələrin yerinə yetirilməsi istiqamətində imkanlarını səfərbər həyata keçirməyə çalışır. Bunun üçün təşkilat əlavə funksiyaları edirlər. Təbii ki, birgə səmərəli fəaliyyətin təmin olunması üçün da həyata keçirir. Bu funksiya xüsusi informasiyaların toplanması informasiya mübadiləsi həlledici rolu yerinə yetirir. və genişləndirilməsi üzrə mərkəz tərəfi ndən həyata keçirilir. Bu Üçüncüsü, YUNESKO üzv dövlətlərin potensiallarının zaman daha çox çap və elektron resurslardan istifadə olunur. Belə yaradılmasında və ya gücləndirilməsində yaxından iştirak edir. ki, YUNESKO dövri olaraq nəşrlər buraxır, illik hesabatlar çap Təşkilat səlahiyyət çərçivəsinə aid olan bütün sahələrdə üzv edir və yüzlərlə kitabın çapında iştirak edir. Bu nəşrlər müvafi q dövlətlərin maraqları çərçivəsində beynəlxalq əməkdaşlığı yaradır olaraq, elm, təhsilŞ mədəniyyət və kommunikasiya sahələrini və inkişaf etdirir. Bu zaman kadr və instit usional potensialın əhatə edir. Beynəlxalq əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi yaradılması əsas vəzifə kimi müəyyənləşdirir. Belə ki, məhz bu və səmərəliliyinin artırılması üçün üzv və ya iştirakçı dövlətlərin potensial elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığı təmin 46

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal turlar müəyyənləşdirə bilər. Məsələn,dil,təshilvəmədəniyyət identifikasiya edə vəpreventivaddımlarüçün müəyyənkon bununla yanaşı,təşkilatmünaqişələrin köklüsəbəblərinivaxtında olmayam siyasiməsələlərinhəllini üzərinəgötürəbilməz.Lakin Təbii ki, YUNESKO özününsəlahiyyət çərçivəsindəbirbaşaaid sülhə vətəhlükəsizliyəqarşıyeni çağırışlarmeydanagəlmişdir. problemləri müəyyənləşdirməyə çalışaq.Birincisi,beynəlxalq etmək mümkündür. Öncə,təşkilatınqarşısındaduranbəzi şərtləndirəcək birsıraaddımlarınatılmasınınvacibliyiniqeyd fəaliyyətinin dahasəmərəliolmasınıvəcəlbediciliyininartmasını ehtiyac vardır. Tədqiqatlarımıza əsasən YUNESKO-nun və fəaliyyətmexanizmlərindəciddikeyfiyyətdəyişikliklərinə BMT-nin, həm dəayrıcaolaraq, YUNESKO-nun strukturunda təsisatlarından birisıralarındaolmaq.[3]Həqiqətəndə,həm və inkişafetmək,yadaartıqötməkdəolandövrünəhəmiyyətsiz Zamanın tələblərinəuyğunolaraqyenireallıqlarlaayaqlaşmaq bütün sistemikimibugünfaktikiolaraq,seçimqarşısındadır. ki, bu,bütünBMT sisteminəaiddir. YUNESKO BMT-nin haqqında danışmaqüçünəsasverir. Nəzərəalmaqlazımdır məqsədə uyğundur: kimi nəzərdənkeçirlir. Bunlaradahaçoxaşağıdakılarıaidetmək bağlı olur. Əksərhallardabeləmövzularixtisaslaşmış zular birqaydaolaraq,vacibvəaktualhadisələrvəziyyətlərlə diqqət mərkəzindəolurvəəməkdaşlıqsahəsinitəşkiledir. Bumöv- əsasən aşağıdakılardanibarətdir:[6] olur. müvafiq sahələrdəproblemlərinhəllindəkifayətqədərsəmərəli göstərir ki, YUNESKO çərçivəsində əməkdaşlıqüzvdövlətlərin layihələrin həyatakeçirilməsinəxüsusidiqqətyetirilir. Təcrübə maraqlarına, prioritetlərinuyğunolaraqzəruriproqramlarınvə May -İyun 2019№03 (51) YUNESKO-nun mandatınınaktuallığıonunislahatları -sivilizasiyalararası dialoqvəs. -dünya mədəniyyəti; -qadın vəgenderbərabərliyi; Bunlarla yanaşı, YUNESKO çərçivəsində xüsusimövzularda -kommunikasiya vəinformasiya. -mədəniyyət; -sosial vəhumanitarelmlər; -təbii elmlər; -təhsil; Nəzərə almaqlazımdırki, YUNESKO-nun ənənəvimövzuları - özünün fəaliyyət vəyasəlahiyyətsahələriniuniversal ədalət,insan [2, s.21] problemlərin həllindəonundaha çevikdavranmasınaimkanverir. təşkilatın yükünüəhəmiyyətlidərəcədə azaltmaqla,mövcud isə ənetibarlıdayaqkimiqiymətləndirilməlidir. Butəşəbbüslər çıxış edir.[9] Dövlətlərinvəvətəndaşcəmiyyətinin təşəbbüsləri qaldırılması yollarınınaxtarılmasısəmərəliliyinvacibşərtirolunda ilə qarşılıqlıəməkdaşlıqkontekstindəproblemlərinaradan əhəmiyyət kəsbedir. Həmçinin,digərqeyri-hökumət təşkilatları BMT strukturlarıiləsıxqarşılıqlıəlaqələrininolmasıdamühüm vacib şərtinitəşkiledir. Bununlayanaşı, YUNESKO-nun digər onların əsasındaqurulmasısəmərəlinəticələrinəldəolunmasının addımların atılmasımümkündür? vacibləri kimiaşağıdakılarıqeydetməkmümkündür: aşağıdakı birsırasuallaracavabaxtarmaqlazımdırşMəsələn,ən proqramların optimallaşdırılmasınaehtiyacvardır. Buzaman hüdudsuz deyildir. Bubaxımdan,üzərindəişlərindetdiyi aktuallıq kəsbedir. meydana çıxanproblemlərinqaradanqaldırılmasıdahaböyük da vacibdir. Buzamandahaçoxqloballaşmanın nəticəsiolaraq, çəxarılması iləyanaşı,onlarınhəllininsəmərəliyollarınıntapılması nəticəsidir. sivilizasiyanın nəticələriinsanınözününtəfəkkürününvəəməyinin nəticələrindən qorumaqlazımdır.[7, s.131]Maraqlıburasıdırki, hamılıqla dərkolunurki,insanlarınmaraqlarınısivilizasiyanın informasiya təhlükəsizliyininetikaspektləriniəhatəedir. Artıq kəskin şəkildəbüruzəverməkdədir. Bu istiqamətdəfəallığınartırılmasıehtiyacıözünügetdikcədaha münaqişələrin başverməsininqarşısınınalınmasınaimkanverir. siala malikdir. Preventivaddımlarisə,ümumiyyətlə buzəmində belə elementlərinaradanqaldırılmasındakifayətqədərpoten nun əsasındaməhzmədənielementlərdədayanırlar. YUNESKO ki, hazırkımərhələdəbaşverənmünaqişəllərinbirçoxu ciddi səmərəlinəticələrəgətiribçıxarabilər. Nəzərəalmaqlazımdır dövlətlərə təşkilatınsəlahiyyətçərçivəsindədəstəyingöstərilməsi aktuallıq kəsbedir. Yəni, realbeynəlxalqterrorizmləqarşılaşmış keçidin yollarınınvəyamexanizmlərininaxtarılmasıböyük YUNESKO-nun profilaktikfəaliyyətindənpraktikifəaliyyətinə təşkilatın dahafəalrolununtəminolunmasıvacibdir. Yəni, qaldırılmasında vənəticələrininminimumaendirilməsində azdır. Regional,etnikvəkonfessionalmünaqişələrinaradan YUNESKO-nun yalnızcasülhməramlıtöhfələrindəndanışmaq kifayət qədərtəsirliroloynayabilər. Müvafiqolaraq,bugünartıq dir. Budatəbiiki,gələcəkproblemlərinqarşısınınalınmasında olunması birdaşa YUNESKO-nun səlahiyyərçərçivəsinəaid və qarşısınıalmaqistiqamətdəfəaliyyətəməkdaşlığıntəşkil elementləri əsasındadiskriminasiyahallarınımüəyyənləşdirmək Nəzərə almaqlazımdırki, YUNESKO yarandığı birgündən Yuxarıdakı sullaracavablarınaxtarılması vəfəaliyyətin -hansı vacibməqsədlərinmüəyyənləşdirilməsivacibdir?vəs. -planlaşdırmanın dahatəkmilləşdirilməsiüçünhansı -bütün proqramlarözaktuallığınısaxlayırmı? Nəzərə almaqlazımdırki, YUNESKO-nun maliyyəimkanları Üçüncüsü, problemlərintəkcədərkolunmasıvəüzə İkincisi, problemlərdairəsihəmdəelmi-texnikitərəqqininvə - - - 47 GEOSTRATEGİYA

hüquq və azadlıqları prinsipləri əsasında birləşdirməyə çalışmışdır. последний раз проверялась 01.10.2013 г.). YUNESKO-nun vaxtilə Baş direktoru K. Matsuuranın haqlı ola- 7. Kirshenblatt-Gimblett B. Destination Culture: Tourism, Mu- raq, qeyd etdiyi kimi, YUNESKO-nun bütün tarixi bu prinsiplərin seums and Heritage. Berkeley, California, 1998. P. 131-176. aliliyinə sadiqliyi nümayiş etdirir. Vurğulamaq lazımdır ki, 8. Matsuura K. UNESCO: Factor of hope. UNESCO Press, elə vacib proinsiplərə istinad olunaraq, əsas prioritetlərin 2005, P. 55 müəyyənləşdirilməsi və resursların konsentrasiya olunması yolu ilə 9. Medium — Term Strategy (2014 — 2021). Doc. 37 C/4. proqramlarının sayının ixtisara salınması daha səmərəli nəticələrin UNESCO, 2014. Available at: http://unesdoc.unesco.org/ əldə olunmasına hesablanmışdır. Həmçinin, yeni idarəetmə images/0022/002278/227860e.pdf (accessed 10 September 2015). sisteminin yaradılması, fəaliyyətdə şəff afl ığın artırılması və yeni texnologiyaların daha geniş tətbiq olunması ondan xəbər verir Açar sözlər: YUNESKO, beynəlxalq əməkdaşlıq, mədəniyyət, elm, ki, YUNESKO müasir çağırışlara daha çevik reaksiya vermək təhsil, dövlətlər. imkanlarını genişləndirməyə çalışır. Təbii ki, bütün bunlar üzv dövlətlərə özlərinin milli strategiyalarını daha uğurla həyata Ключевые слова: ЮНЕСКО, международное keçirməyə imkan yaradır.[8, s.55] Ümumiyyətlə, son illərdə сотрудничество, культура, наука, образование, государства. YUNESKO çərçivəsində genişmiqyaslı islahatlar davamlı xarakter almışdır. Artıq nəzərdən keçirdiyimiz məqamlardan da göründüyü Key words: UNESCO, international cooperation, culture, science, kimi, YUNESKO çərçivəsində həyata keçirilən islahatların hədəfi education, states. bütün bəşəriyyətin dayanıqlı inkişafını təmin edəcək şərtlərin yaradılmasına nail olmaqdan ibarətdir. Bu, təşkilatın gələcək fəaliyyət istiqamətlərini də müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu РЕЗЮМЕ fəaliyyətin sərhəddinin insan hüquqlarının qorunmasından ümumi Гадирова Нармина Фарзали гызы bəşəri irsin qorunmasınadək dəyişdiyini qeyd etmək olar. Əsas Основные направления деятельности ЮНЕСКО yol kimi isə, keyfi yyətli təhsilin genişləndirilməsi, insan hüquq və в настоящее время azadlıqlarının təşviq olunması, dünya mədəni irsinin qorunması В научной статье анализируются сущность и istiqamətində ümumi fəallığın təmin olunması nəzərdən keçirilir. деятельность ЮНЕСКО. Отмечается, что после Второй Bu sərhədlərin səmərəlilik əmsalının yüksəldilməsi ilə şərti ilə мировой войны создатели ЮНЕСКО проявили серьезную 46 genişləndirilməsi təşklilat rəhbərliyinin və üzv dövlətlərinin ciddi активность в направлении изменения мира. Основной целью 47 diqqət mərkəzindədir. было предотвращение насилия среди людей, оказание Beləliklə, yekun olaraq, qeyd edək ki, YUNESKO sistemli взаимопомощи. Предотвращение дискриминации среди людей şəkildə sülhün möhkəmləndirilməsi, dayanıqlı inkişafın və insan и развитие сотрудничества в области науки, образования hüquqlarının qorunması istiqamətində fəaliyyət göstərir. Bu и культуры были определены в качестве основной идеи. fəaliyyət istiqamətləri biri-birilərindən ayrılmazdırlar və müasir Создание ЮНЕСКО было гарантией мира, основанного на dünyamızda kefi yyət dəyişikliyinin ən vaiv şəri rolunda çıxış edir. интеллектуальной и духовной солидарности человечества. Beynəlxalq ictimaiyyətin maraqları çərçivəsində öz missiyasını yerinə yetirən YUNESKO olduqca mühüm funksiyaları reallaşdırır. Bu funksiyalar ümumbəşəri prioritetlərin həyata keçirilməsində SUMMARY beynəlxalq əməkdaşlığın zəruri genişləndirilməsi təmin olunur ki, Gadirova Narmina Farzali gizi bu da qlobal inteqrasiya üçün real zəmin yaradır. The main activities of UNESCO Currently The scientifi c article analyzes the nature and activities of UN- ESCO. It is noted that after the Second World War, the creators of ƏDƏBİYYAT UNESCO have shown serious activity in the direction of changing 1. Международные нормативные акты ЮНЕСКО: the world. The main goal was to prevent violence among people, Конвенции, соглашения, протоколы, рекомендации, декларации providing mutual assistance. The prevention of discrimination / Сост. И.Д. Никулин. М.: Логос, 1993, c. 62 among people and the development of cooperation in science, edu- 2. Ройтер В. ЮНЕСКО: Цели, структуры, деятельность / cation and culture were identifi ed as the main idea. The creation of Ройтер В., Хюфнер К. М.: Рудомино, 2002, c.21 UNESCO was a guarantee of peace based on the intellectual and 3. Среднесрочная стратегия ЮНЕСКО 2008–2013 гг. spiritual solidarity of mankind. Париж, 3–23 ноября 2007 г. Режим доступа: http://www. unesco.org 4. Устав ЮНЕСКО // Основные документы Организации объединенных наций по вопросам образования, науки и культуры. Париж: ЮНЕСКО, 2006. 5. Early J., Seitel P. UNESCO Meeting in Rio: Steps toward a Convention // Smithsonian Talk Story. 2002. Spring. № 21. P. 13. 6. Intangible Heritage. UNESCO, http://mirrours.unesco.org/ culture/heritage/intangible/html_eng/index_ en.shtml/ (ссылка 48

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal для реализации духовных однакодля реализации личности, устремлений развитию науки ипроизводства, создают возможности необходимо изучить сообща. иразрешитьобществам комплексомсталкивается духовных проблем, которых Франция иЯпония)(1,63-71). (Великобритания, Германия, Канада, США, Россия, Италия, 2000 года главами государств иправительств«Группы восьми» Глобального Информационного 22июля принятая Общества, информационного явиласьОкинавская общества Хартия продуктами производства являются информация изнания. историческая фазаразвития цивилизации,вкоторой главными Колмогорова. логика икриптографа А.Тьюринга, математиков школы А.Н. ученых К.Шеннона,Н.Винера,Д.фонНеймана, английского связаноИнформационное сименамиамериканских общество активно развиваться информационно -цифровыетехнологии. позже, когда началась повсеместно компьютеризация иначали с появлением кибернетики, хотя использоваться термин сам стал May -İyun 2019№03 (51) ОБЩЕСТВА ИНФОРМАЦИОННОГО СОВРЕМЕННОГО ДУХОВНЫЕ ЦЕННОСТИ Философия Происходящие всовременном миреизменения способствуют информационное Нарядуспрогрессом общество Начальным международно-правовым признанием -новая Попризнаниюученыхинформационное общество Понятие зародилось«информационное в 1940-х гг. общество» времени и пространстве каждый человек открываетвремени ипространстве ирешает имеют общечеловеческую основу вконкретном историческом еговопросов» бытия.Сложность ихрешениявтом, что, хотя они длякаждогообычно выражающиеся человека всистеме«вечных которыхна основе решаются смысложизненные проблемы, Однако ещеболее оноважно приидентификации тех ценностей, мотивирующих поведение жизнь человека. ивнутреннюю определения утилитарно-прагматических ценностей, другое. исвободу право личности имногое выбора,семья, реализацию положения, отношения, обеспечивающие общественные здоровье, определенныйотносятся уровень материального человечества. обеспечивающим Кценностям, жизньчеловека, интеллектуального и социального развития,так прогресса критериев измерения степени,как духовного и иправовые. эстетические социальные, психические, какими быонинебыли:материальные,ценности, духовные, развитиечеловеческой непрерывное дальнейшее цивилизации. проблем, иногда ставящих под довольно серьезных, сомнение одновременно влекут засобойпоявление больших ималых Понятиедуховности, необходимо несомненно, для Общечеловеческие выступают ценности вкачестве Каждый человек XXIвека должен знать, распознать свои Университет иПромышленности Нефти Азербайджанский Государственный ФАИГ АЛИЕВ

49 GEOSTRATEGİYA

их заново для себя и при этом по-своему. На этом пути Одна из серьезных проблем информационного общества - осуществляется духовное восхождение личности, обретение это проблема осуществления защиты информации. Все больше духовной культуры и зрелости (2, 211). появляется компьютерных специалистов - хакеров, основным Характерной чертой современной духовной ситуации занятием которых является получение неправомерного является ее глубочайшая противоречивость. С одной стороны, доступа к компьютерам и информации. Огромное количество в ней есть надежда на лучшую жизнь, захватывающие дух распространенных вирусных программ требуют от пользователей перспективы. С другой — она несет тревоги и опасения, осторожности, владения необходимыми навыками защиты поскольку отдельный человек остается в одиночестве, теряется собственной информации и своего компьютера. В обобщенной в грандиозности происходящего и море информации, утрачивает форме среди проблем современной цивилизации ученые гарантии защищенности. выделяют три основные глобальные проблемы: экологическая, Ощущение противоречивости современной духовной социальная и культурно-антропологическая. жизни нарастает по мере того, как одерживаются блестящие Сущность экологической проблемы составляет победы в науке, технике, медицине, увеличивается неконтролируемый рост техногенной сферы и его отрицательное финансовое могущество, растет комфорт и благополучие воздействие на биосферу (3, 147). Отсюда есть смысл говорить людей, приобретается более высокое качество жизни (3,28). об экологии духовности и телесности. Например, кризис Обнаруживается, что достижения науки, техники и медицины духовности социума породил разруху в окружающей среде. И могут быть использованы не во благо, а во вред человеку. Ради чтобы преодолеть этот кризис нужно восстановить изначальную денег, комфорта одни люди способны беспощадно уничтожать гармонию человека с природой. других. Антропологическую проблему составляет усиливающаяся Главное противоречие времени состоит в том, дисгармония между развитием природных и социальных качеств что научно-технический прогресс не сопровождается человека, компонентами которой являются следующее: снижение прогрессом нравственным. Скорее наоборот: захваченные здоровья людей, угроза разрушения генофонда человечества и пропагандируемыми светлыми перспективами, большие появление новых болезней; отрыв человека от биосферной жизни массы людей утрачивают собственные нравственные опоры, и переход в техногенную сферу условий жизнедеятельности; усматривают в духовности и культуре некий балласт, не дегуманизация людей и потеря нравственности; расщепление соответствующий новой эпохе. Именно на этом фоне в XX веке культуры на элитарную и массовую; рост количества стали возможными гитлеровские и сталинские лагеря, терроризм, самоубийств, алкоголизма, наркомании; расцвет тоталитарных девальвация человеческой жизни (3, 211). История показала, религиозных сект и политических группировок(4, 274). 48 что каждый новый век приносил гораздо больше жертв, чем Сущность социальной проблемы составляет 49 предыдущий — такова была до сих пор динамика социальной неприспособленность механизмов социальной регуляции к жизни. изменившейся реальности. Здесь следует выделить компоненты: Складывающаяся ситуация создает дополнительные растущая дифференциация стран и регионов мира по уровню предпосылки для возникновения как скрытых, так и открытых потребления природных ресурсов и уровню экономического межгосударственных конфликтов, негативно влияет на развития; большая численность людей живущих в условиях стабильность в мире, способствует распространению кризисов - недоедания и нищеты; рост межэтнических конфликтов; экономических и политических, терроризма. формирование в развитых странах низшего слоя населения. Выделяют еще одну очень важную проблему Все эти проблемы напрямую связаны с духовностью и информационного общества. Это проблема выбора. В телесностью человека и решит одну из этих проблем, не решая приложении к культуре – это тоже проблема потребительской остальных, не представляется возможным. навигации. Духовная сторона бытия человека возникает на основе Формирование, духовное становление человека происходит его практической деятельности как особая форма отражения уже отнюдь не в традиционных рамках, когда социальный статус объективного мира, как дополнительное средство ориентации родителей почти автоматически определял общественную в этом мире, а также взаимодействия с ним. Генетическая (по судьбу почти каждого человека. Развал идеологических структур происхождению) связь духа с практической деятельностью традиционализма обеспечил определенную свободу выбора человека никогда не прерывается: так было во времена своего будущего почти каждой личностью(3,153) . И поэтому становления человечества, так происходит и сейчас, в период серьезную опасность представляет появление и распространение формирования (социализации) каждого отдельного человека (1, в информационном обществе тех культурологических архетипов, 193). Ведь абстрактное мышление не является нашей природной которые не служат его развитию, способствуют моральному способностью. Оно не наследуется биологически, а формируется разложению, падению нравов. в процессе приобщения индивида к специфически социальному Необходимо выделить еще одну проблему. Интернет образу жизни и деятельности. не только объединяет, но и разделяет людей. Возможность Человеческое мышление по сути своей есть та же самая виртуального общения подчас заменяет реальное общение, предметная деятельность, только связана она не с реально вследствие чего люди могут чувствовать себя все более одиноко. осязаемыми предметами, а с их идеальными заменителями — Например, многие люди, которые ходили в шахматные и прочие знаками, символами, образами и т.д. клубы поиграть, теперь играют с виртуальными партнерами. Что же касается самих духовных ценностей, вокруг которых Существует угроза распада института семьи, так как дети с складываются отношения людей в духовной сфере, то этим родителями, мужья с женами, девушки с юношами все чаще термином обычно обозначают социально-культурное значение общаются, используя такие программы, с помощью которой различных духовных образований (идей, норм, образов, догм и можно не только слышать, но и видеть собеседника. т.д.). Причем, в ценностных представлениях людей непременно 50

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal духовности нет, инеможет быть.Однако односторонний посредством образования. Разумеется, внеуказанного комплекса качеством знаний. Неформируется духовность иисключительно разумом, культурой рациональностью, мышления,уровнеми трагизм игромадный потенциал. человеческого духа, его взлетыипадения,утраты иобретения, жизненного смысла. познания человеком самого себя, своего предназначения и тонкого отношения кнему. духовность Через идетпроцесс окружающегоосознание мира,выработка более глубокого и характер.и придаетемусоциальный духовность Через идет который, как икультура, отличает ихбытие,от природного его настоящее ибудущее. От того, как человек использует потенциал духовности, зависит жизнеобеспечения, устойчивого иличности. развитияобщества решения задачи выживания человечества, его надежного мире. характеризуют кризисипроблемы духовности всовременном (2,283).Именноэтичерты битв идушевныхпотрясений духовногосостояния острого противоборства, идеологических их смыслбезвозвратно утрачен. Это указывает нанаступление эпохой, противостоят другой действительности эпохи, вкоторой Нередко нормы, рожденные идеальные одной исторической бывает отражение Нотак далеко совпадали. идеальное невсегда. иего развитияобщества процесс естественно-исторический потеряны, искажены. Втом бынебылобольшой беды, бы если же истоки, корни как правило,скрыты, этихидеализаций, лишь его оценивающий ипредписывающий характер. Земные бы совершенно ниот чего 129).Наповерхности независимой(5, и придаетдолжному вроде сущности, явлению видидеальной желание, надежду, вобщем,нечто должное, а не сущее. Это-то «приподнят» содержит наддействительностью, всебе цель, которое всегда должно бытьустановлено. Любойидеал как бы ейнекоеи противопоставляет состояние общества, идеальное человечество отношение реальности выражаетсвое кналичной безобразного, добраизла,справедливости, истиныипр. Впонятияхпрекрасноготенденций развитияобщества. и форма сознаниемобъективных отражения общественным человека, атакже условияего бытия.Это своеобразная природарелигиозных) выражаются общественная самого присутствует некийназидательно -оценочный элемент(4, 163). May -İyun 2019№03 (51) Очевидно,что понятиедуховности неисчерпывается История человечества показала противоречивость Духовная жизньчеловека ичеловечества —феномен, Духовность сегодня —условие,фактор итонкий инструмент Вдуховных (научных, ценностях эстетических, живительного источника (6,294). и, замкнувшисьвсебе самом, отгородился от Духа, от его человек обманулся функциональной своей самодостаточностью Однако, небудучи -самодостаточным сущностно существом, которыепотребностей, растут, целиизамещаясмыслы. вытесняя приспособленной дляудовлетворенияидеально его желаний и патологической человека привязанности ккультурной среде, отчуждения вторая общества, идеморализации —к образование людей»; первая приводит всех форм кросту всех жизни,атакже «прогрессивное сторон общественной жизни людей. Причинойэтого улучшения является технизация возникает иразвивается нафонерезкого улучшения условий втом,современный человек, состоит что духовный кризис (3,97) жизниипотередезорганизации человеком смысложизненных ценностей; чувства; комплексной причиной,включающей всебя момента: три человеческий» вкаждом индивиде. качество инаправленность человеческого бытияи«образ смысложизненных определяющих содержание, ценностей, интегративноедуховность качество, ксфере есть относящееся творить позаконам истины,добраикрасоты. Вэтом контексте человека как духовного существа, обладающего возможностью себе придаетпротиворечивость формирования процессу «мирчеловека». составляющим «внеличностным», свои действиясчем-то ноисоотносить утилитарно, человека нетолькоспособности мыслитьидействовать 274).Наэтомценностей(5, путиопределяются творческие обретения «истины,добраикрасоты» идругих высших человеком. восхождение есть Духовное освоение попути мира квысшемууровнюосвоения проблемы, относящиеся целейисмыслов,внейконцентрируютсяиерархии ценностей, обретение смысла.Духовность —свидетельство определенной разнообразных знаний,аихсмыслицель.Духовность есть характеристика его культуры тоже несуществует. хотя ивнеэтого духовность как качество человека и переживаний ичувственно-волевого мирачеловеком, освоения развитие подобных теорий(3,95). существа, потребляющего всё иживущего только длясебя, и от другихличности вшколе Канта, выделениечеловека как вышесказанного является появление фрейдизма, обособление научных течений исоциологии. Примером философии нечто это подтверждается огромным нецелостное, количеством Онпредставляетдуховности себя имилосердия. всознаниикак увидеть, что человек является причинойупадничества сам мировоззренческой то катастрофы можно современности, также исключительночто относится крациональности. Сфера духовности ширепообъему ибогаче посодержанию того, рационализм недостаточен дляопределения духовности(2, 184). Кризисдуховности образом, является, таким результатом ситуации, Парадоксальность вкоторой оказался 3. Культурологический, выражающийся вобщей связанный сдевальвацией2. Метафизический, абсолютных 1. Теологический, проявляющийся вутрате религиозного Кризис духовности, образом, таким порождается взнанияхобокружающем Дисбаланс миреиосамом Таким образом, главное —ненакопление здесь Равнодуховность нельзяопределить как культуру напричины более детально посмотреть Ноесли 51 GEOSTRATEGİYA

катастрофической утраты духовных переживаний, омертвления жизни конфликты, которые сейчас даже трудно предсказать, духа, так буквально отражаемого термином «бездуховность». — это проблема нарастающих демографических изменений и На фоне практического отсутствия живого духовного опыта постепенная трансформация цивилизации европейского типа. информационная переполненность человека и общества Проблема трансформации культурных ценностей под выглядит особенно удручающей. Как это ни парадоксально, к влиянием инноваций становится все более актуальной бездуховности приводит в конечном счете развитие творческих на этапе становления информационного общества. сил человека, когда они перестают подкрепляться духовным, Временной период, характеризующийся наличием крупных нравственным началом и вследствие этого превращаются в общественных трансформаций, активизирует процессы, самоцель его жизни. связанные с обращением к архаике истории народа и этноса, Проблема духовности — это не только определение высшего постановке проблемы идентичности и затрагивает основы уровня освоения человеком своего мира, отношения к нему — функционирования социокультурных систем. Эти процессы природе, обществу, другим людям, к себе. Это проблема выхода осмысливаются на уровне социально-философских концепций. человека за рамки узко эмпирического бытия, преодоления себя «вчерашнего» в процессе обновления и восхождения к своим ЛИТЕРАТУРА идеалам, ценностям и реализации их на своем жизненном 1. Окинавская Хартия глобального информационного пути (1, 28). Следовательно, это проблема «жизнетворчества». общества // Развитие информационного общества в России. Внутренней основой самоопределения личности является Том 2. Концепции и программы: Сб. док. и мат. под ред. Н.В. «совесть» — категория нравственности. Нравственность же Борисова и Ю.Е. Хохлова. СПб.: Изд-во С.Петербургского ун-та, является определителем духовной культуры личности, задающей 2011 меру и качество свободы самореализации человека. 2. Миронов В.В. Философия. Учебник для вузов. М., 2009. Таким образом, духовная жизнь — важная сторона бытия 3. Токарева С.Б. Проблема духовного опыта и и развития человека и общества, в содержании которой методологические основания анализа духовности. М.:2017 проявляется подлинно человеческая сущность. 4. Бондырева С.К. Матрица духовности. М.: Московский Генетически духовная сторона бытия человека возникает психолого-социальный институт, 2008. на основе его практической деятельности как особая форма 5. Культура имеет значение. Каким образом ценности отражения объективного мира, как средство ориентации в способствуют общественному прогрессу/ Под ред. Л. Харрисона мире и взаимодействия с ним. Как и предметно-практическая, и С. Хантингтона. М.: Московская школа политических духовная деятельность следует в целом законам этого мира (4, исследований, 2014. 50 47). Разумеется, речь не идет о полном тождестве материального 6. Каган М.С. Философская теория ценности /М.С. Каган. 51 и идеального. Суть заключается в их принципиальном СПб.: ТОО ТК Петрополис, 2007. единстве, совпадении основных, «узловых» моментов. При этом создаваемый человеком идеально-духовный мир (понятий, Açar sözlər: informasiya cəmiyyəti, mənəvi dəyərlər, tərəqqi, internet, образов, ценностей) обладает принципиальной автономностью, müasir problemlər, insanın mənəvi həyatı, inkişaf, развивается и по своим собственным законам (1, 30). В Keywords: information society, spiritual values, progress, internet, результате он может очень высоко воспарить над материальной contemporary problems, spiritual human life, development, действительностью. Однако полностью оторваться от своей материальной основы дух не может, поскольку, в конечном XÜLASƏ счете, это означало бы потерю ориентации человека и общества Faiq Əliyev в мире(6,284). Результатом такого отрыва для человека является Müasir informasiya cəmiyyətinin mənəvi dəyərləri уход в мир иллюзий, психические болезни, а для общества — его Məqalədə informasiya cəmiyyətinin xarakterik xüsusiyyətləri, деформация под воздействием мифов, утопий, догм, социальных fərdi informasiya texnologiyaları vasitələrinin geniş istifadə прожектов. olunduğu, fərdi və sosial qruplar, eləcə də insanlar və sosial qruplar Отличительными чертами современного информационного arasındakı geniş şəbəkə əlaqələri inkişaf etdirilən bir mərhələ kimi общества являются: müəyyənləşdirilir. İnformasiya cəmiyyətinin insana müsbət və mənfi - увеличение роли информации и знаний в жизни общества; təsirləri ortaya çıxır. Bildirilir ki, informasiya cəmiyyəti inkişafl a - возрастание доли информационных коммуникаций, yanaşı, ictimaiyyətin birlikdə araşdırılması və həll edilməsi üçün продуктов и услуг в валовом внутреннем продукте; lazım olan mənəvi problemlərin kompleksi ilə qarşılaşır. - создание глобального информационного пространства, обеспечивающего эффективное информационное взаимодействие SUMMARY людей, их доступ к мировым информационным ресурсам и Faiq Aliev удовлетворение их потребностей в информационных продуктах и Spiritual values of the modern information society услугах(2, 162). The article identifi es the characteristic features of the information Информационно-коммуникационные технологии (ИТ) society, as a stage in which personal information technology tools are являются одним из наиболее важных факторов, влияющих на widely used, developed extensive network connections, including both формирование общества XXI века. individuals and social groups, as well as information technologies that Нельзя все проблемы развития человечества, как глобальные, mediate relations between people and social groups. The positive and так и локальные, сводить к проблемам информационного negative eff ects of the information society on the human being are неравенства и барьерам на пути развития информационного revealed. It is noted that, along with progress, the information society общества и Интернет-экономики(6, 174). Одна из самых faces a complex of spiritual problems that need to be studied and существенных глобальных проблем, которая может вызвать к resolved by societies together. 52

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal ki əsas təhsilməktəbləri mollaxanalaridi.1836-cı ildə N.Florovski keçirirdi. Bölgədə azərbaycanlıbalalarınmaariflənməsi yolunda Azərbaycanda, eləcədəGəncəbasarda ruslaşdırmasiyasətihəyata maarifçi-pedoqoq kadrlarınınyetişməsinə imkanvermir, tamolaraq məktəblərin maddi-texnikibazasının təminatınavəsaitayırmır, milli addımbaşı əngəllərtörədir, məcburiyyətqarşısındaqalıbyaratdıqları 8, səh.56]bəhrələnənyerlixalqların dahadamaariflənməsinəhər fikir tarixiniyaratmışdahilərin qoyub getdiyiirsdən[2,səh.263-279; üzü bəribütünortaəsrlərdövrününtərbiyəvətəhsilini,pedoqoji edilsin” [9,səh41].Bunagörədəçarhökumətiənqədimdövrlə rdən mədəniyyəti inkişafetməsin,“çarata”yasədaqətlitəbəələrtərbiyə daxilində yaşayanxalqlarınmilli-mənəvidəyərləri,adətvəənənəsi, – məmurlarhazırlanmasınaxidmətdənirəligetməsin,imperiya əsas məqsədiyerlərdə,dövlətidarələrindəişləyəbiləcəkqulluqçular daha sərtxarakterdaşıyırdı.Busiyasəteləqurulmuşduki,təhsilin xüsusilə GüneyQafqazdaapardığısiyasətintərkibhissəsiolmaq la, təhsilə dairçarRusiyasınınhəyatakeçirdiyisiyasətQafqazda, çox ağırvəsarsıdıcızərbəvurmuşdur. Budövrdə“Azərbaycanda biri olmuş,onuninkişafınaçarRusiyasınınmüstəmləkəçiliksiy asəti də Gəncəbasardaxalqmaarifiməsələsiolduqcaağrılıməsələlərdə n məktəblərinin yaranmasınaqədəristərbütün Azərbaycanda, istərsə XIX əsrinsonlarında Azərbaycan bölgələrində“üsuli-cədid” olmuşdur. 1804-cüildəGəncəqalasınınişğalındanbaşlayaraq mədəniyyətinin inkişafındamaarifvəelmindəhəlledicirolu May -İyun 2019№03 (51) Gəncə Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi. N. Babayev-"MirzəŞəfi Vazehin portreti", MAARİF VƏ ELM GƏNCƏBASAR BÖLGƏSİNDƏ XIX-XX ƏSRİNƏVVƏLLƏRİNDƏ Elm Bəhs olunan dövrdə Gəncəbasar bölgəsi əhalisinin mənəvi Bəhs olunandövrdəGəncəbasarbölgəsiəhalisininmənəvi komediyanəvisi olmuşMirzəFətəli Axundova nəstəliqyazısını deməklə dolanır. Sonralardövrününböyükziyalı-maarifpərvəri, hücrələrindən birindəyaşayaraq buradaərəbvəfarsdillərindəndərs hikmət” adlışairlərməclisiyaradır. EynizamandaGəncəməscidinin əsərləri iləyaxındantanışlıqonu məşhurlaşdırır. Gəncədə“Divani- etməklə bərabər, bədiiyaradıcılıqladaməşğulolur, klassiklərin götürülür ki,bundansonraonaMirzə Şəfideyirlər. O,mirzəlik Az sonraCavadxanınqızıPüstə xanımınyanındamirzəlikqulluğuna cəfəngiyat hesabedirdi),onlarŞəfinimədrəsədənuzaqlaşdırmışd ılar. və axundlarıiləmünaqişələrəgirdiyindən(çünkionlarıntəlimini sonra balacaŞəfinihimayəsinəalanHacı AbdullaGəncəninmolla məqsədlə dəonuGəncəmədrəsəsinəqoymuşdur. Atası öləndən Atasının arzusubalacaŞəfiniruhanikimigörməkolmuşdur. Bu Gəncə xanıCavadxanınsarayındabənna-memarkimiçalışmışdır. Gəncənin Əttarlarməhəlləsindədoğulmuşdur. Atası Kərbəlayı Sadıq göstərən MirzəŞəfi Vazeh olmuşdur. MirzəŞəfi Vazeh1794-cüildə kimi fəaliyyətəbaşlamışdılar. OnlardanbiridəGəncədəfəaliyyət ideal məktəblərhesabedənbuziyalılarəsilmaarifçi-təşkilatçılar bağlantıların yaranmasında,maarifçilikideyalarınınaşılanmasında gedərək dünyəviməktəblərimillişüurunoyanışında,etnik-mədən i etmək üçünəllərindəngələnietməyəçalışırdılar. Artıq xalqınönündə cəhalətdən, dinifanatizmxofundan,kütləvisavadsızlıqdanxilas xalqın nicatyolunumaariflənməkdəgörərəkonlarınadanlıqdan, əksinə olaraqmüsəlmanməktəblərikütləviləşəbilmədi. məktəblər fəaliyyətəbaşladı.Lakinçarizmingözlədiyinəticənin da Azərbaycanın bölgələrində,ocümlədəndəGəncədəbutipli ildə isəÖməriyyə(sünni)məktəbləriaçıldıki,bunlarınardınca ildə Tiflisdə ilkmüsəlmanməktəbiolanƏliyyə(şiə),1849-cu təhsilin inkişafındairəliyəatılanmütərəqqiaddımoldu.1848-ci rəğmən Azərbaycanda açılanmüsəlmanməktəblərimaarifinvə səs üsuluəsasgötürülürdü”[9,səh41-42]. yeni üsullartətbiqolunur, dünyəvielmləröyrədilir, əlifbatəlimində məktəblərində ənənəviməktəblərdən(mollaxanalar)fərqliolaraq, Azərbaycan diliruslarüçündəməcburifənnhesabedilirdi...Qəza rəsmxət tədrisolunurdu. Yerli dillərII-IIIsiniflərdətədrisedilirdi. hesab vəhəndəsədənbaşlanğıckurs,yerlidillər, hüsnxət,rəsmvə yuxarı siniflərdəşəriət,rusdilininqrammatikası,coğrafiya,tarix, sinifdən ibarətidi:birincisinifhazırlıqsinfihesabolunurdu.İki biri də1833-cüildə Yelizavetpolda açıldı.“Qəzaməktəbləri3 məktəbləri tipindəqəzayaratmışdıki,beləməktəblərdən abbasıya qədəraylıqtəhsilhaqqıalınırdı[15,səh.377-378]. uşaq oxuyurdu.Hərbiruşaqdan,hədiyyədənsavayı,1abbasıdan3 göstərirdi. Buradadərslərimollaaparırdı.Buməktəbdə100-əqədər tatar (azərbaycanlı– V.V.) məktəbibaşməscidinnəzdindəfəaliyyət bölgələrdə olduqukimi,tamamənaşağısəviyyədəidi...Şəhərdə yazırdı ki,yelizavetpolluların(gəncəlilərin- V.V.) təhsili,başqa arı XIXəsrin50-ciillərindənbaşlayaraqvətənpərvərxalqziyalıları Çarhökumətininxalqımızaqarşıbütünhiyləgərsiyasətinə ÇarhökumətiXIXəsrin30-cuillərindəRusiyadakıməhəllə VÜSALƏ VEYSƏLOVA Tarix üzrəfəlsəfə doktoru 53 GEOSTRATEGİYA

öyrətmiş, bir çox elmlərlə onu tanış etmiş, onun gələcək taleyində vuran qəza məktəbləri öz yerlərini şəhər məktəblərinə verdi. Şəhər müstəsna rol oynamışdır. Bundan sonra M.F.Axundov ruhani məktəblərinin bir, iki, üç və ya dörd sinifli olması nəzərdə tutulurdu. olmaqdan birdəfəlik əl götürmüşdür [11, səh 11-12]. Təhsil müddəti isə 6 il idi. Bu məktəblər quruluşuna görə Rusiyanın 1840-cı ildə Gəncədən Tiflisə gələn Mirzə Şəfi həmin ilin şəhər məktəblərinə bənzəyirdi. Sosial vəziyyətindən və milliyyətindən noyabrında M.F.Axundovun köməyi ilə Tiflisdə qəza məktəbinə asılı olmayaraq, 7 yaşı tamam olmuş hər bir uşaq şəhər məktəbinə (indiki Tiflisdə 73 nömrəli məktəb) Azərbaycan və fars dilləri qəbul olunurdu. Şəhər məktəblərində dərs deyən müəllimlərin çoxu müəllimi vəzifəsinə təyin olunur. 1846-cı ilin axırına kimi Tiflisdə Tiflis Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutunun (onun fəxri müdiri yaşayır [12, səh. 4]. Mirzə Şəfi Vazeh 1846-cı ildə Gəncəyə qayıdır 1896-cı ildə azərbaycanlı mesenat Şəmsi Əsədullayev olmuşdu) və burada dövlət tərəfindən yenicə açılan qəza (ərazi) məktəbinə məzunları idi. Bu məktəblərdə təhsil pullu olsa da, kasıbların uşaqları müəllim təyin olunur. Müəllimliklə yanaşı həm də şeir yaradıcılığı pedoqoji şuranın qərarı ilə təhsil haqqından azad edilirdilər” [9, ilə məşğul olur. 1850-ci ilin yanvarında yenidən Tiflisə qayıdır səh. 48]. Bir qayda olaraq, bütün şəhər məktəblərinin nəzdində və burada zadəganlar gimnaziyasına Azərbaycan dili müəllimi yaradılan qısamüddətli kurslarda müəllim kadrları hazırlanırdı ki, təyin olunur.Ömrünün sonuna qədər də burada yaşayır. 1852-ci il bu da Azərbaycanda milli dilli müəllimlər hazırlanması yolunda noyabrın 28-də Tiflisdə vəfat edir və burada da dəfn olunur [12, səh. ilk təşəbbüs oldu. Azərbaycan kəndlərində gələcəkdə yaradılacaq 5]. Mirzə Şəfi irsinin tədqiqatçıları birmənalı şəkildə təsdiq edirlər məktəblərin müəllim kadrları ilə daha yaxşı təmin olunmasında isə ki, onun Azərbaycan maarrifçiliyinə ən böyük töhfələrindən biri, 1876-cı ildə fəaliyyətə başlayan Zaqafqaziya (Qori) Müəllimlər məşhur şərqşünas Mirzə Kazım bəyin tələbəsi, Tiflis gimnaziyasının Seminariyasının və onun 1879-cu il sentyabrın 3-də açılan müəllimi İvan Qriqoryevlə birlikdə “Kitabi-türki”, “Müntəxəbat- Azərbaycan şöbəsinin rolu daha böyük olmuşdu. F.Seyidov yazırdı türki” və “Müəllim Qriqoryevin və Mirzə Şəfi Sadıq oğlunun tərtib ki, azərbaycanlılar ibtidai məktəblərdə təhsillərini başa çatdırandan etdiyi Azərbaycan ləhcəsi müntəxəbatı” dərs vəsaitləri olmuşdur. sonra Seminariyada təhsillərini davam etdirirdilər və həm də M.Yusifov yazır ki, “bunlardan birincisi gimnaziyanın yuxarı, ikincisi seminarist kimi öz məktəblərində pedoqoji təcrübə keçirdilər [10, isə aşağı sinifləri və qəza məktəbləri üçün tərtib edilmişdir. İkinci səh. 163]. Tədqiqatlar göstərir ki, 40 il ərzində fəaliyyət göstərən Qori hissə isə lüğətlə birlikdə 1855-ci ildə, Mirzə Şəfinin ölümündən seminariyasını 240-dan artıq tələbə birirərək Azərbaycanın ayrı-ayrı sonra İvan Qriqoryev tərəfindən Tiflisdə nəşr olundu və uzun müddət bölgələrində, eləcə də Tiflis və İrəvan quberniyalarının Azərbaycan gimnaziyanın aşağı siniflərində və qəza (ərazi) məktəblərində məktəblərində müəllimlik etmişdilər. Akademik H.Əhmədov Azərbaycan dilini öyrətmək üçün dərslik kimi istifadə edildi... Mirzə elm, maarif və mədəniyyətin inkişafına verdiyi töhfəyə görə Qori Şəfi bu müntəxəbat ilə Azərbaycan dilində ilk təlim vəsaiti yaratdı. seminariyasını Rusiyanın Moskva Dövlət Universiteti ilə bir XIX əsrin ikinci yarısında Mirzə Əbülhəsən Vəzirov Zui, Seyid Əzim səviyyədə olduğunu qeyd etmişdir [3, səh. 105]. Seminariya tələbələri 52 Şirvani, Rəşid bəy Əfəndiyev və başqaları tərəfindən bu ənənə davam arasında əslən Gəncədən olan Yaqub Qocayev də olmuşdur. O, 1902- 53 etdirilmişdir” [12, səh. 9-10]. ci ildə bu seminariyaya İsfəndiyar Vəkilov, Məmməd Qarayev və Göründüyü kimi, ədəbi-poetik yaradıcılıqla yanaşı, maarifçilik Səlim Əfəndiyevlə birgə daxil olmuşdur. fəaliyyəti ilə də ardıcıl məşğul olan Mirzə Şəfi Vazehin təkcə Onu da xatırladaq ki, Gəncəbasarda dövlət məktəbləri ilə Gəncəbasar əhalisinin deyil, ümumən Azərbaycan türklərinin yanaşı, XIX əsrin ikinci yarısında hələ qalmaqda olan ənənəvi maarif ziyasına bürünməsində böyük xidmətləri olmuş, maarifçilik məktəb və mədrəsələrin də sayı xeyli artmışdı. Məsələn, 1867-ci ilin ideyalarının təbiğində müstəsna rol oynamışdır. məlumatına görə, Yelizavetpol quberniyasında 232 məscid məktəbi XIX əsrin 50-ci illərində qız-qadınların təhsilə cəlb olunması fəaliyyət göstərmişdir. 1890-cı il məlumatına görə isə bütün Gəncə yolunda da mühüm addımlar atılmışdı. Bu işin başlıca təşəbbüskarı quberniyasında 356 müsəlman-ruhani (məscid) məktəbləri olmuşdur “Müqəddəs Nina” Qadın Xeyriyyə Cəmiyyəti idi. Məhs bu ki, orada 3813 müsəlman uşağı oxumuşdur [9, səh. 104]. Bu dövrdə cəmiyyətin təşəbbüsü ilə yaradılan Bakıda Xırdaxanımın, Şamaxıda dəmiryolu qulluqçuları və fəhlələrinin uşaqları üçün açılan dəmiryolu Güllübəyimin rəhbərlik etdikləri məktəblər tezliklə bütün Qafqazda məktəbləri Gəncəbasar əhalisinin maariflənməsi yolunda yeni bir məhşurlaşdılar. Gəncədə də bu tipli məktəbin açılmasına təşəbbüslər təşəbbüs oldu. İlk belə məktəb 1888-ci ildə Gəncədə açıldı. edildi. Nəticədə 1899-cu ildə Yelizavetpolda “Müqəddəs Nina” qız XIX əsrin ortalarında Azərbaycanda oğlanlar üçün 6 natamam məktəbi fəaliyyətə başladı. Akademik H.Əhmədovun tərtib etdiyi orta və orta təhsil müəssisələrindən bir klassik gimnaziya Gəncədə siyahıda nədənsə, bu məktəbin 1885-ci ildə açıldığı göstərilir. XX fəaliyyət göstərmişdi [3, səh 234]. əsrin əvvəllərində Gəncəbasarın tanınmış tarixçi-alimi Əsgər ağa Gəncəbasarda ibtidai təhsilin daha təkmil forması olan orta təhsil Adıgözəlov-Goraninin Gəncənin Tuğçu məhəlləsində öz şəxsi müəssisələrinin açılmasına XIX əsrin 70-ci illərindən rəvac verildi. vəsaiti ilə açdırdığı məktəbdə AXC Parlamentinin katibi Həsən bəy 1870-ci il iyunun 1-də Gəncə qəza məktəbi klassik progimnaziyaya Ağayevin həyat yoldaşı Xədicə xanım Ağayeva müdir olmuşdur. Bu çevrildi. xanımın təşəbbüsü ilə hətta 1909-1919-cu illərdə Gəncədə Qadın XIX əsrin 80-ci illərində Yelizavetpolda (Gəncədə) kişi və Xeyriyyə Cəmiyyəti də yardılmışdır. Cəmiyyətin işində Gəncənin qadınlar üçün bazar günü məktəbləri, eləcə də axşam savad kursları tanınmış ziyalı qadınları – Cəvahir xanım Rəfibəyli, Həcər xanım təşkil edildi. Mahiyyətcə bu məktəblər ibtidai savad məktəbləri Şeyxzamanlı, Bilqeyis xanım Qazıyeva yaxından iştirak edir, hesab olunurdu və yaşlanmış əhali arasında savadsızlığın ləğvi qızların təhsilə cəlb edilməsində əllərindən gələni əsirgəmirdilər. XX istiqamətində mütərəqqi hadisə idi. Bu məktəblərdə məşğələlər əsrin əvvəllərində T.Ağayeva, Yaqut Ağayeva, Fərdmuş Paşayeva xristian əhali üçün bazar günləri, müsəlman əhali üçün isə cümə kimi vətənpərvər qadınlar Gəncədə xalq maarifinin inkişafında günləri keçirilirdi. Gəncədə bu tip məktəblər 1895-ci ildən fəaliyyətə fədakarcasına çalışmışlar [ 5 ] başladı. XIX əsrin 60-cı illərinin məktəb islahatı Gəncəbasar bölgəsinin XIX əsrin sonlarında sənət-peşə təlimi üzrə məktəblər də açıldı Gəncə şəhərində 1884-cü ildə şəhər məktəbinin yaradılması ki, bunlar da bölgədə məktəb-maarif işinin təşkilində irəliyə doğru ilə əlamətdar oldu. Bu təhsil ocağı qəza məktəbinin bazasında atılan mühüm addımlardan idi. 8 noyabr 1884-cü ildə Gəncədə metal formalaşdırılmışdı. M.Mərdanov yazır ki, “tarixi missiyasını başa emalı üzrə təlim verən sənət məktəbi, onun ardınca meyvə emalı və 54

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal başladı [12, с. 14]. başladı [12,с.14]. məktəblərdə 48078, ortaməktəblərdəisə9611 şagirdoxumağa məktəb və23ortaixtisastəhsili məktəbi fəaliyyətəbaşladıki,ibtidai nəticəsində artıq1919-cuilinəvvəllərində ölkədə637ibtidai dilində aparılmasıoldu. Təhsil-maarif sahəsindəaparılanislahatlar qərarla bütünibtidaitədrismüəssisələrində tədrisin Azərbaycan Azərbaycan-türk dilinidövlətdili elanetməsivə28avqusttarixli 246]. Onunilktədbirlərindənbiri1918-ciil27iyuntarixliqərarla başda olmaqlaMaliyyəvəXalqMaarifiNazirliyiyaradıldı[1, səh. sədrliyi iləformalaşanINazirlərKabinetindəNəsibbəy Yusifbəyli üçün təqdirələyiqişlərgörülməyəbaşladı.FətəlixanXoyskinin illər) Azərbaycanda, ocümlədənGəncəbasardamaarifininkişafı ki, onlarında39faiziazərbaycanlıuşaqlaridi”[2,səh.282]. məktəb fəaliyyətgöstərirdi.Buməktəblərdə1669şagirdtəhsilalırdı Şamaxı, Quba,Lənkəran,NaxçıvanvəŞəkişəhərlərində12aliib tidai olmaq hüququnamalikidilər. 1915-ciildəBakı, Gəncə, Şuşa, bitirənlər texnikiməktəblərvəmüəllimlərseminariyalarınadaxil məktəblərin müvafiksiniflərinəqəbulolunabilərdilər. Buməktəbləri keçilməsi nəzərdətutulurdu. Ali ibtidaiməktəbinşagirdləriorta təbiətşünaslıq, coğrafiya,fizika,cəbr, həndəsə,ümumtarixfənnlərinin ibtidai təhsildənsonra4ilyüksəktəhsilverilirdi. Tədris proqramında ibtidai məktəblərtəşkiletməyəbaşladı.Buyeniməktəblərdə3-4illik çar hakimiyyətorqanları1912-ciildənşəhərməktəbləriəsasındaali daha çoxbiliklərverənməktəblərətəlabatkəskinşəkildəartığıüçün yaddaşına köçmüşdür. “XXəsrinbaşlanğıcındaimperiyamiqyasında maarif vətəhsilinçiçəklənməsindədəyeniuğurlarəsrikimitarixin Mingəçevir (1899)kəndməktəbləribelələrindənidi[9,səh.103]. Zəyəm (1885),Çaykənd(1886),Gədəbəy(1892),Zurnabad açılmağa başlamışdı.Məsələn,Qaraçinar(1885),Slavyanka(1885), kəndlərində dəXIXəsrin80-ciillərindənbaşlayaraqkəndməktəbləri ildə şəhərdəIIRus-Azərbaycanməktəbidəfəaliyyətəbaşladı. 1902-ci ildəqızgimnaziyasınaçevrildi.Bununardıncaisə1904-cü başladı. 1901-ciildəisəməktəbinnəzdindəqızşöbəsidəyaradıldıvə də ilkdəfəolaraq1898-ciildərus-Azərbaycanməktəbifəaliyyətə səh. 97]. dəmirçi və23nəfərdəkəndtəsərrüfatıişləriniöyrənməyəbaşladı[9, (metal emalıüzrətəlimverənsənətməktəbində)27çilingər, 4 məktəbi CənubiQafqazdaxeylişöhrətqazandı.Həminməktəbdə konservləşdirilməsi üzrəustalarhazırlayan Yelizavetpol Mixaylov May -İyun 2019№03 (51) Gəncəli ruhanilər. ŞəkliXXəsrinəvvəlindəçəkilib. Azərbaycan XalqCümhuriyyətidövründə(1918-1920-ci XXəsrelmi-texnikiinqilab,inkişafvətərəqqiəsriolduğukimi, GəncəbasarınhüdudlarıdaxilindəyarananGəncəqəzasının Azərbaycanın bütünbölgəşəhərlərindəolduğukimi,Gəncədə ərradəçi (arabaçı), kümçi,belçi,nəccar, xəyyat,külahduz,çarıqçı, dabbaq, aşbaz,culah (toxucu),əllaf,şərbaf,çərtab, həllac,sərrac, şəhrəngizində tacir, baqqal,bəzzaz,əttar, xəbbaz(çörəkçi), qəssab, münasibətlərində işləkləriortalığa qoyulur. Ağa İsmayılZəbihin onların hərbirinintürfəəlamətləri, işininxüsusiyyətləri,müştəriilə öz əksinitapır, 85-dənçoxsənətvəpeşəsahibininadlarıçəkilir, həsr olunur)XIXəsrinəvvəllərində Gəncəninsosialpanoramı və mövzusuşəhərlərin,eləcədəsənət-peşəsahiblərinintəsvirinə (şəhrəngiz – klassik şer janrıdır, müxəmməs-müstəzad şəklində yazılır qoymuşdur. Onun“Gəncəəsnafı”adlı29bəndlik şəhrəngizində Zəbih (1781-1868)Gəncəninsənətirsinibütüngerçəkliyiiləortaya yaratdığı “Divani-hikmət”şairlərməclisininüzvüolan Ağa İsmayıl bilməmişdir. fakültəsində oxumuş,universitetbağlandığından,onuqurtara Odessa şəhərindəkiİmperatorNovorossiyskiUniversitetininhüqu q tibb fakültəsinibitirmişlər. Nəsibbəy Yusifbəyli isə(1871-1920) İstambul Universitetini,MusabəyRəfiyevXarkovUniversitetinin tibb fakültəsini, Abdulla Tofiq SurMəhəmmədzadə(... –1912), fakültəsini, Həsənbəy Ağayev (1875-1920)MoskvaUniversitetinin Xudadat bəyRəfibəyli(1878-1920)XarkovUniversitetinintbb Gimnaziyasını vəMoskvaUniversitetininhüquqfakültəsini, hüquq fakültəsini, Adil xanZiyadxanov(1872-1954) Tiflis Klassik olan İsmayılxanZiyadxanov(1867-1920)MoskvaUniversitetinin ziyalılar ordusudayetişmişdir. Məsələn, AXC-nin liderlərindən alaraq elminmüxtəlifsahələrinəyiyələnmişvəməşhurlaşmışçoxlu müəssisələr kimifəaliyyətlərinidavametdirirlər. əhalinin təhsil,maariflənmə,elmibiliklərəyiyələnməyolundaaparıcı kolleclər, təmayülməktəbləri,özəlsektorunməktəblərihazırda sənaye vəkəndtəsərrüfatısahələriüçünkadrlarhazırlayantexnikum- mühüm roloynayanmusiqi,sənət-peşəməktəblərivəmüxtəlif 1981-ci ildə Azərbaycan Texnologiya İnstitutuvəs.dəyaradılmışdır. Gəncə DövlətPedoqojiİnstitutu(indiki:Universiteti), İnstitutu (indiki: Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti),1938-ciildə ardınca SovetlərdövründəGəncədə1929-cuildəKənd Təsərüfaı göndərilməsi vəs.-dənibarərətolmuşdur. BakıDövlətUniversitetinin universitetlərinə dövləthesabına100-əyaxıngəncazərbaycanlıların qadın seminariyasınınaçılması,alitəhsilalmaqüçün Avropanın Azərbaycan dilininməcburitədrisi, Azərbaycanda 7kişivə1 milliləşdirilməsi, 1919-cuildəBakıDövlətUniversitetininaçılması, qazanılmış ənböyüknailiyyətlərümumiolaraqməktəbsisteminin onların sayı296nəfərəçatdırılmışdı[13,səh.127]. gimnaziyasında cəmi4qızoxuyurdusa,1919-1920-citədrisilində diqqətdə saxlayırdı.Məsələn,əgər1918-1919-cutədrisilindəGəncə AXC hökumətiqadınlarıntəhsiləcəlbolunmasınıdaxüsusiolaraq gimnaziyasında isəƏminəxanımNuruqızıçalışırdı[12,с.150-151]. əfəndi və Abdulla RəzzaqHaxarizadədəvətedildilər. Gəncəqadın seminariyasına Müxlisəfəndi,GəncəkişigimnaziyasınaisəNazim aradan qaldırmaqüçün Türkiyədən Gəncəkişimüəllimləri Bağırov rəhbərtəyinolundu.Müəllimkadrlarıçatışmazlığını Gəncədə dəMüəllimlərSeminariyasıyaradıldıvəonaNəsənbəy kadrların hazırlanmasınınilkmüjdəçisiidi[12,с.142].Buzaman Azərbaycan üçünböyükəhəmiyyətioldu.Bu Azərbaycanda pedoqoji Seminariyasının açılmasınıntəkcəQazaxqəzasıüçündeyil,bütün bölməsinin Qazaxaköçürülməsioldu.QazaxdaMüəllimlər tədbirlərdən biridəQoriMüəllimlərSeminariyasının Azərbaycan Gəncəninədəbi-poetikhəyatındaməşhurlaşan,M.Ş.Vazehin XIX-XXəsrinəvvəllərindəGəncəbasardailktəhsillərini Bütün bunlardanbaşqaGəncənintəhsil-maarif-tədrishəyatında AXC-nin mövcudluğudövründəxalqmaarifisahəsində AXC hökumətixalqmaarifisəhəsindəhəyatakeçirdiyiənböyük 55 GEOSTRATEGİYA

qalayçı, kababçı, pitipəz, həccam, dəllək, nalbənd, ahəngər (dəmirçi), ƏDƏBİYYAT paçapəz, halvaçı, sabunçu, bazigər, xanəndə, rəqqas, qəzəlxan, çəngi, 1.Balayev A.Azərbaycan Demokratik Respublikası. // Azərbaycan faytonçu, bənna, kərpicçi, gəcpəz, möhrəkeş, kankan, təbib, navasaz, tarixi. Bakı, Elm, 1993. çöpçü, kəhhal (göz həkimi), dəllal, rəmmal, buzçu, qələndər, zərgər, 2.Bünyadov T. Elm və təhsil. // Azərbaycan etnoqrafi yası Üç hambal, mirab, bağban, dəyirmançı, dulusçu, ipəkçi, qoltuqçu, cilddə, III c. Bakı, Şərq-Qərb, 2007. zurnaçı, kəff aş, bıçaqçı, şamçı, kəndirbaz, palanduz, xərkeş, memar 3.Əhmədov H. XIX əsr Azərbaycan məktəbi. Bakı, Maarif, 2000. və s. əsnaf elçilərini görürük [4, səh. 332-333;7, səh. 72-74]. 4.Fəzail Vəli İmranoğlu. Azərbaycanın milli-mənəvi və maddi Gəncənin XIX əsr sosial-mədəni həyatında mühüm rol oynamış dəyərləri. Bakı, Mütərcim, 2018. ziyalılardan 1815-ci ildə şəhərin Tuğçu məhəlləsində doğulmuş Şeyx 5.Gəncəli S. Azərbaycanı zülmətdən işığa aparan maarifçi İbrahim Şeyxzamanlı dövrünün məşhur mollası axund Hüseyndən qadınlar. // Modern.az saytı. 14.04.2018 dərs alaraq ərəb və fars dillərinə mükəmməl yiyələnmiş, uzun müddət 6. Həsənov E.L. XIX-XX əsrlərdə Gəncədə sənətkarlıq (tarixi- burada müəllimliklə məşğul olmuş, gənc nəslin təlim-tərbiyəsində can etnoqrafi k tədqiqat). // Tarix üzrə fəlsəfə dok... dissertasiyası. Gəncə, yanğısı ilə çalışmışdır. Hətta belə bir fi kir də deyirlər ki, onun dahi 2018. şair Şeyx Nizamiyə qohumluğu da çatırmış. Gözəl şeirlər yazan Şeyx 7. Hüseynov R. Ağa İsmayıl Zəbihin Gəncə şəhrəngizi. // Azərb İbrahim “Şeyx” və “Naseh” təxəllüsləri ilə ədəbi mühitdə tanınmışdır. SSR. EA Məruzələri. XXXVIII c., № 2, 1982. Tədqiqatlara görə,“Şeyx İbrahim Tifl isdə Ruhani idarəsində imtahan 8. Hüseynzadə R.L. Qədim və erkən orta əsrlərdə Azərbaycanda verən zaman Qafqazın canişini M.S.Voronsov onun dərin və hərtərəfl i tərbiyə, təhsil və pedoqoji fi kir. Bakı, Nurlan, 2007. biliyinə heyran olub, ona qızıl saatını bağışlayır. Vətənə qayıdan 9. Mərdanov M. Azərbaycan təhsil tarixi. Bakı, Təhsil, 2011 Şeyx İbrahim Gəncə gimnaziyasında şəriət və türk dili müəllimi 10 Seyidov F. Qori seminariyası və onun məzunları. Bakı, 1988. vəzifəsində çalışır. Dindar olan bu şəxs Quranı əzbər bilən hafi z bir 11. Vazeh Mirzə Şəfi . Nəğmələr. Bakı, Şərq-Qərb, 2004. şəxs imiş. Onun fars və türk dillərində şeirləri var. Bəzi şeirlərində 12 Yusifov M. Mirzə Şəfi Vazeh 220. Bakı, “Elm və təhsil”, 2014. saxtakar dindarları həcv edirdi. Şeyx İbrahim general Lazarevin 13 Назарли А. Народное образование в Азербайджанской xahişi ilə Gəncənin tarixini yazmışdı. 1850-ci illərdə bu əsərin bir Республике (1918-1920 гг.). Баку, Нурлан, 2008. hissəsi “Qafqaz” qəzetində çap olunmuşdur. Çox təəssüf ki, əsər tam 14. Назарли А. Деятельность правительства АДР в halda günümüzə çatmayıb. Tifl isdə onunla tanış olan A.A.Bakıxanov области среднего образования // Институт Истории АН Азерб. onun əxlaqlı, pak dindarlığını və gözəl şeirlər yazdığını görüb, ona Республики. Труды научной конференции, посвященной Дню öz təxəllüsü – “Qüdsi”ni verir. Pak və nurlu bir şəxs olan Şeyx восстановления Азербайджанской государственности. Баку, İbrahim 1865-ci ildə qəfl ətən vəfat edir. Qəbri Gəncədə - İmamzadə 1991. 54 qəbiristanlığındadır” [6, səh. 30-31]. 15. Флоровский Н. Елисаветпольский округ // ОРВЗК. т. II. 55 XIX əsrdə Gəncədə fəaliyyət göstərən “Divani-hikmət” ədəbi Спб, 1836 məslisinin üzvü olan, 1805-ci ildə Gəncənin İmamlı məhəlləsində doğulan Mirzə Mehdi Naci dövrünün tanınmış şairi, təbibi və Ключевые слова: Гянджабасар, просвещение, наука, школа, gözəl memarlıq inciləri yaradan xəttatı olmuşdur. İndiki Goranboy образование, гимназия rayonunun Rəhimli kənd qəbiristanlığında uyuyan Mirzə Adıgözəl Key words: Ganjabasar, enlightenment , science, school, education, bəy Goraninin qəbir daşını Mirzə Mehdi Naci öz gözəl bacarığı gymnasium ilə yaratmış, oraya fars dilində iki rübai də həkk etmişdir. Onun həkkaklığının mükəmməlliyini bu gün də Gəncənin Səbiskar və РЕЗЮМЕ İmamzadə qəbiristanlıqlarında qalan qabartma üsulu ilə işlənmiş В статье изучается о решающем роле образовании и науки в qəbir daşları əyani olaraq təsdiqləyir. 1840-cı ildə M.Ş.Vazeh развитии духовной культуры жителей Гянджабазарского района. Tifl isə köçəndən sonra M.M.Naci hətta “Divani-hikmət”ə rəhbərlik С момента оккупации Гянджинской крепости в 1804 году до də etmişdir. 1882-ci ildə vəfat etmiş M.M.Nacinin sərdabəsi конца девятнадцатого века в регионах Азербайджана проблема İmamzadədədir. Əslən isfahanlı, lakin ömrünün çoxunu Gəncədə народного образования была одной из самых болезненных keçirən Molla Abbas Şölə bir çox Şərq ölkələrini səyahət etmiş, проблем во всем Азербайджане и в Гянджабасаре, а развитие klassik üslubda gözəl şeirlər yazmış, “Divani-hikmət”in üzvü колониальной политики России имело очень тяжелый и olmuşdur. сокрушительный удар. В то время «политика, проводимая XIX-XX əsrin əvvəllərində Gəncənin və Gəncəbasarın sosial- царской Россией в сфере образования в Азербайджане, была mədəni və ədəbi-siyasi həyatında yaxından iştirak etmiş, əhalinin более жесткой, будучи частью политики, проводимой на Кавказе, maarifə, təhsilə, elmi biliklərə yiyələnməsində böyük fədakarlıqlar особенно на Южном Кавказе. göstərmiş işıqlı maarfpərvər-ziyalılar yüzlərlədir. Hamısının haqqında araşdırmalar aparmaq, fəaliyyətlərini tədqiqata cəlb SUMMARY etmək dissertasiya mövzusuna qoyulan səhifə məhdudiyyətinə The article investigates the decisive role of education and görə imkanlarımız xaricində olduğundan, yuxarıda deyilənlərdən science in the development of spiritual culture of the inhabitants of çıxış edərək söyləyə bilərik ki, bütün iqtisadi-siyasi-sosial-maddi Ganjabazar district. Since the occupation of the Ganja fortress in 1804 çətinliklərə, mövcud rejimin qadağalarına baxmayaraq, Gəncəbasarda until the end of the nineteenth century in the regions of Azerbaijan, maarif işi yetərincə olmasa da, əhalini qane edəcək dərəcədə olmuş, the problem of public education was one of the most painful problems bölgənin işıqlı zəka sahibləri öz əməlləri ilə savadsızlıq bataqlıqlarını in all of Azerbaijan and in Ganjabasar, and the development of the qurutmağa, xalqı maarifl ənməyə səsləmiş, elmləri, dünyagörüşləri ilə colonial policy of Russia had a very heavy and crushing blow. At that bu yollarda yorulmadan, usanmadan çalışmışlar. Məhz bu ziyalıların time, “the policy pursued by Tsarist Russia in the fi eld of education sayəsində bu günki Gəncəbasarda əhalinin elmi-mədəni səviyyəsi in Azerbaijan was more rigid, being part of the policy pursued in the yetərincə yüksəkdir. Caucasus, especially in the South Caucasus. 56

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal mahiyyətinə görə Rusiyanın bütün bölgələrdə, xüsusilə “yaxın mahiyyətinə görə Rusiyanınbütünbölgələrdə,xüsusilə “yaxın əsas məzmunukimi elanedilmişdi.(18)Qəbul edilən sənədöz dövləti” olmaqmövqeyininsaxlanması məsələsixaricisiyasətin və iqtisadimaraqlarınıntəminatı, Rusiyanın“böyükdünya münasibətlərin təşkiledilməsi,Moskvanın prioritethərbi-siyasi məqsədilə MDBölkələriiləmüsbət vədavamlışəkildəqarşılıqlı keçmiş SSRİərazisindədezinteqrasiya proseslərinəsonqoyulması “Rusiya FederasiyasınınXariciSiyasətKonsepsiyasınınƏsasları ” müəyyənləşdirmiş olur. istiqamətdə normaları,fəaliyyətgenişliyinivəməhdudlaşdırmal arı yürüdəcəyi siyasi,hərbi,iqtisadisiyasətxəttiniformalaşdıraraqbu region dövlətlərininöztəhlükəsizliklərinitəminetməkməqsədi lə bəzi hallardaisəhəlledicitəsirgöstərir. Birçoxhallarda buamil ümumilikdə vəhərbirölkəninayrılıqdatəhlükəsizliyinəbaşa, məqsədilə yürütdüyüdaxilixəxaricisiyasəthəminregionun Belə ki,istəniləndövlətinözmillitəhlükəsizliyinitəminetmək işi olmaqlayanaşıyerləşdiyiregionunxüsusiyyətləriiləsıxbağlıdır. [1]. prosesinin kompleks fəaliyyət şəklində səmərəli tətbiqi üçün yaradılır və mənəviyyat,habelədigərsahələrdəmillimaraqlarınqorunması siyasi, iqtisadi,sosial,hərbi,informasiya,ekoloji,elm,mədəniyyət Milli təhlükəsizliksistemi-vahiddövlətsiyasətininhazırlanması, ərazi bütövlüyünü,əhalininmüdafiəsinitəminataltınaalmalıdır. əsas vəhəyatiəhəmiyyətlimaraqlarını,millisuverenliyini,dövlətin təhlükəsizlik sistemibirmillətüçüntəminolunmasızəruriolan mənafelərinin təminolunmasınayönəlmişstrategiyadır. Milli May -İyun 2019№03 (51) RUSİYA FAKTORU SABİTLİYİN ƏLDƏ EDİLMƏSİNDƏ HƏRBİ-SİYASİ VƏ İQTİSADİ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA Siyasət Rusiya Federasiyasının Xarici İşlər Nazirliyinin hazırladığı Rusiya FederasiyasınınXariciİşlərNazirliyininhazırladığı Müasir dövrdəhərbirdövlətinmillitəhlükəsizliyionundaxili Millitəhlükəsizlikmillidövlətinhəyatiəhəmiyyətkəsbedən iyyəti istehsal dayanmış, işsizlikartmışdı.RFiləmünasibətlərdə vəziyyəti əldə edilməsinin mümkünsüzlüyüsəbəbindənəksər müəssisələrdə sıradan çıxmasıvəittifaqındigər respublikalarındanyenilərinin sənaye obyektləriniiflicvəziyyətə salmışdı.Birçoxavadanlıqların məqsədilə keçirilənuzunmüddətli mitinqvətətillər Azərbaycanın ilə əksəriqtisadiəlaqələrkəsilmiş, Qarabağsiyasətinəetiraz vəziyyəti xüsusiiləgərginləşdirirdi. Keçmişittifaqrespublikaları sayda ağırsosialvəziyyətdəolanköçkünlərordusununyaranması silahlı qüvvələritərəfindənmütəmadihücumlarnəticəsindəböyük komandanlığa tabeolanmilliordununolmaması,Ermənistan DQ probleminindavametdiyiağır4-cüiliniyaşayırdı. Vahid işğalçılıq siyasətiiləbağlıidi.Müstəqillikəldəedilərkənrespublika iqtisadi durumlaüzləşmişdi. Vəziyyətin ilksəbəbiErmənistanın cərəyan edirdi. Azərbaycan ağırhərbi,ictimai-siyasi,sosial- Azərbaycanın RFiləmünasibətləriolduqca“ağrılı”vəproblemli münasibətlərdən qaynaqlanmışdır. Müstəqilliyinin ilkillərində Rusiya faktorununroluhəmişəikidövlətarasındamövcudolmuş təsir göstərirdi. münasibətlərin vəziyyətidövlətidarəçiliyininformalaşmasınaciddi proseslərdə dəmühümamiləçevrilmişdivəikiölkəarasında yürütdüyü siyasixəttbütünbölgədəolduğukimi Azərbaycandakı maraqlarını qorumaqistəyindəidi. yollarla müdaxiləetməkləgeoiqtisadi,geosiyasivəhərbi-geostrateji dairəsində olduğunuirəlisürərək,buölkələrəbirbaşavədolayısı deyərək adlandırdığıkeçmişsovetrespublikalarınınöznüfuz maraqların olmasınınümayişetdirirdi.Moskva“yaxınçevrə” xaric” regionlarındanbirihesabolunanQafqazdadagüclüstrateji AR-nın millitəhlükəsizliyinəqarşıyaranmıştəhdidlərdə Müstəqilliyini əldəetmişRF-nınCənubiQafqazamünasibətdə Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti yanında Dövlətİdarəçilik Akademiyası İLHAMƏ ÖMƏROVA 57 GEOSTRATEGİYA

gərginləşdirən əsas amil Azərbaycanda Moskvanın maraqlarına xidmət edəcək siyasi kurs həyata keçirilmirdi. Həmçinin, 1991- 93-cü illərdə Azərbaycanda hakimiyyətdə olmuş komandaların dövlət idarəçiliyi sistemi və rəhbərlik edən şəxslər B.Yeltsinin “demokratlar” komandası tərəfindən siyasi müttəfiq kimi qəbul olunmurdu. Beynəlxalq aləmdə özlərini demokrat kimi təqdim edən yeni Rusiya rəhbərliyi A.Mütəllibovu M.Qorbaçovun komandasının üzvü və onun siyasi qərarlarının icraçısı, eyni zamanda siyasi cəhətdən etibarsız tərəfdaş hesab edirdi. Belə ki, 1991-ci il avqustun 18-dən 22-dək SSRİ-nin qorunub saxlanılmasına yönəlmiş sonuncu cəhd - Rusiyada dövlət çevrilişi etmiş Dövlət Fövqəladə Vəziyyət Komitəsini AR adından A.Mütəllibovun açıq şəkildə dəstəkləməsi faktoru mühüm rol oynamışdı. Azərbaycan rəhbərliyi ölkənin və xalqın milli təhlükəsizlik maraqları deyil, öz siyasi hakimiyyət maraqları naminə nəinki B.Yeltsin komandasının mübarizə apardığı, o cümlədən, ABŞ və Qərb dövlətlərinin qəbul etmədiyi bu qurumu dəstəkləməsi nəticəsiz ötüşə bilməzdi. (17,səh.94-97) Qeyd etmək lazımdır ki, DFVK-nə münasibətdə Azərbaycan rəhbərliyindən fərqli olaraq, Ermənistan liderləri gözləmə mövqeyi tutdu və bu imkanları qazanmaq idi. quruma qarşı bəyanatlar etməklə həm yeni Rusiya rəhbərliyinin 1993-cü ilin martında ləzgilərin kompakt yaşadığı şimal nəzərində, həm də beynəlxalq aləmdə öz imicini yaxşılaşdırmış bölgələrində vəziyyət gərginləşdirildi. Azərbaycanın ərazi oldu. Azərbaycan rəhbərliyinin bu addımı Rusiya və Qərbdə keçmiş bütövlüyünü təhdid edən siyasi qərarlar qəbul edilirdi. (16.Səh.90- kommunist rejiminin tərəfdarı imici qazandığına görə tənqid 102) 1993-cü ilin iyul - avqust aylarında isə Azərbaycanın cənub edilməsi həm cəbhədə, həm də beynəlxalq arenada ermənilərin bölgəsində digər separatçılıq hərəkatı vəziyyəti gərginləşdirilərək 06 daha da fəallaşmasına güclü təkan oldu. Nəticədə, 1991-ci ilin avqust 1993-cü ildə referendumla “Talış Muğan Respublikası” nın sentyabr ayında Rusiyanın hərbi dəstək, Qərb dövlətlərinin isə fəal yaradılması haqda əsassız qərar qəbul edildi.(7,səh.177) şəkildə siyasi dəstək verdiyi Ermənistan rəhbərliyi “Dağlıq Qarabağ DQ münaqişəsində olduğu kimi, bu münaqişə ocaqlarında da Respublikası” adlı qondarma qurumun yaradıldığını elan etdi. hadisələr ilkin olaraq dinc nümayiş və ictimai-mədəni tələblərlə 56 (2,səh.55) başlasa da, tezliklə daxili və xarici destruktiv qüvvələrin köməyi 57 A.Mütəllibov rəhbərlikdə olduğu müddətdə Azərbaycanın və yaxından iştirakı ilə genişmiqyaslı silahlı münaqişə ocağına Müstəqil Dövlətlər Birliyinə qoşulması və Moskvanın maraqlarına çevrilməsi gözlənilirdi. Bu isə faktiki olaraq həmin bölgələr cavab verən siyasi qərarları qəbul etmək istiqamətində fəal üzərində nəzarəti itirməkdə olan Azərbaycan dövlətini ya “reallıqla çalışmaları yaranmış gərgin vəziyyətlə və müxalifətlə mübarizədə barışmağa”, ya da DQ ilə yanaşı ikinci, hətta üçüncü cəbhəni real addımlar atmaq iqtidarında olmadığını göstərdi. açmağa məcbur etməli idi. Hadisələrin hər iki senari üzrə inkişafı Azərbaycanda 1992-ci ildə hakimiyyətə gəlmiş yeni qüvvələr Azərbaycanın məğlubiyyəti, Ermənistanın bölgədə əsas dövlətə Rusiya rəhbərliyi tərəfindən Türkiyə və qərbpərəst dairələrin təsiri çevrilməsi, regionun isə faktiki olaraq beynəlxalq aləm üçün uzun altında olan siyasi qüvvə kimi qəbul edilirdi. Yeni hakimiyyətin açıq müddətli itirilməsi ilə nəticələnməli idi. Havadarlarının köməyi ilə şəkildə Azərbaycan üçün Türkiyə və Avroatlantik məkana inteqrasiya tarixən ərazi mübahisələrində həmişə üstünlük əldə etmiş ermənilər, siyasətini prioritet elan etməsi, RF və onun formalaşdırmağa çalışdığı DQ münaqişənin ilk illərində qələbələr əldə edəcəkləri fikrində MDB kimi siyasi birliklərdən uzaqlaşma cəhdləri münasibətlərə idilər. Eyni zamanda bir neçə milli separatizm ocaqlarının yaranması xüsusilə mənfi təsir göstərirdi. Azərbaycan Xalq Çəbhəsi müxalifətdə Ermənistanın, guya azsaylı xalqların Azərbaycanda azad, tarixi və olarkən Moskvanın MDB ilə bağlı təkliflərinə qarşı barışmaz mədəniyyəti assimilyasıyaya uğramadan, tam hüquqlu və birgə mövqeli çağırışları ilə tanınsalar da (9) bu quruma qoşulmanın yaşamasının mümkün olmaması barədə uydurma təbliğatına əsas ölkənin milli maraqlarına zidd olduğunu ictimaiyyət və siyasi yaradacaqdı. qüvvələr qarşısında əsaslandıra bilmədilər. Lakin, Rusiya rəhbərliyi 1993-cü ildə Azərbaycanda hakimiyyətə Rusiya - Ermənistan münasibətlərinin strateji partnyorluq və gələn Heydər Əliyevin timsalında yeni rəhbərliyin Moskvanın bütün hərbi - siyasi müttəfiqlik səviyyəsinə yüksəlməsi fonunda Moskva - şərtlərini qəbul edəcəyinə nail ola bilmədi. Belə ki, müstəqilliyini Bakı münasibətləri getdikcə gərginləşirdi, bu sonrakı mərhələlərdə yeni əldə etmiş ölkənin tarixinin ən kritik durumunda xalqın tələbi baş vermiş hərbi əməliyyatların nəticələrinə birbaşa təsir göstərdi. ilə bütün məsuliyyəti öz üzərinə götürmüş H.Əliyev respublikada Müxtəlif tarixi dönəmlərdə Moskva öz mövqeyini qorumaq vəziyyətin ağır olmasına baxmayaraq, Moskvanın Azərbaycan məqsədilə Rusiya İmperiyası məkanında ənənəvi separatizm dövlətinin milli və dövlət maraqlarına zidd olan heç bir tələbini qəbul mərkəzlərindən yararlanmış, o cümlədən, Qafqazda uzun müddət etmədi. etnik separatizm meyillərindən istifadə edərək region ölkələrini H.Əliyev 05 sentyabr 1993-cü ildə Moskvaya rəsmi səfər öncəsi təsir dairəsində saxlamaq siyasətini yürütmüşdür. Bu məqsədlə bəyan etdi ki, müstəqilliyin əldə edilməsi Rusiya ilə siyasi, iqtisadi, Azərbaycanı bir neçə qondarma dövlətə parçalamaqla idarəolunmaz mədəni və sırf insani əlaqələrin kəsilməsi üçün əsas vermir. İki vəziyyətə salmaq, qonşu dövlətlərlə sərhədlərində vəziyyətin ölkə arasında olan hazırki munasibətlərin ciddi korrektə edilməsinə gərginləşməsinə nail olmaqla əraziyə RF-nin hərbi qüvvələrinin ehtiyac vardır və hətta mən əminəm ki, onlara daha yüksək status qaytarılmasına zəmin yaratmaq, ərazisinə nəzarət edə bilməyən verilməlidir. Bu hər şeydən əvvəl təsərrüfatlararası əlaqələrin Bakının xarici və daxili siyasətinə, o cümlədən perspektivdə kəsilməsi səbəbindən ciddi cətinliklərlə üzləşmiş respublikamızın gözlənilən enerji resursları ilə bağlı siyasətinə həlledici təsir etmək marağındadır. 58

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal sabitliyə nail oldu. sabitliyə nailoldu. məsələlərin həllində tədricənmüsbətnəticələrə və davamlısiyasi problemləri, neft-qazlayihələri kimi stratejiəhəmiyyətkəsbedən Ermənistan vəQarabağbölgəsindən olanqacqınvəköçkünlərin terrorçuluq, separatçılığınqarşısının alınması,konfliktlərnəticəsində ali rəhbərliyindəmüharibədəatəşkəsə, dövlətçevrilişlərinəcəhd, həlli üçünardıcıladdımlaratırdı. Nəticədə, Azərbaycan Rusiyanın inkişaf məcrasınayönəldilməsinə maneolanbütünproblemlərin güç mərkəziolanRF-naayırmışdı. bilirdi. MəhzbuistiqamətdəH.Əliyevəsasyeriregionunhəlled ici təhlükəsizlik strategiyasınınqurulacağıtəqdirdəmövcudolacağ ını hakimiyyətin formalaşdırılması,iqtisadiböhrandançıxışmilli yeritməklə hərbitəcavüzündəfedilməsi,siyasisabitlik,sabit Azərbaycanın realmüstəqilliyininbalanslaşdırılmışxaricisiyasət imkanlarını genişləndirdi.(4,səh.505-506) Təcrübəli siyasətçi qoşulması respublikanınhərbi,siyasisahədəsərbəstmanevretm ək Azərbaycanın MDB-yəvəonunKollektiv Təhlükəsizlik Təşkilatına Respublikanın beynəlxalqtəcriddənçıxmasıprosesibaşladı. ideyası ətrafindaümummillikonsensusyaradılmasınanailolundu. əhval ruhiyyəsininqarşısıalındı.Xariciişğalaqarşımübarizə qarşısı alımdıCəmiyyətdəvəordudatəslimçiliktendensiyası edildi, Respublikanınmillimənsubiyyətəgörəparçalanmasınin hərəkatı neytrallaşdırıldı,ləzgilərinyaşadığıbölgələrdəsabitliktəmin qanunsuz hərbidəstələrizərərsizləşdirildi. Talış-Muğan separatçı verən parcalanmalarınqarşısıalındı,ayrı-ayrısiyasiqrupların stabilləşdi. Barışmazmüxalifətneytrallaşdırıldı.Cəmiyyətdəbaş fövqəladə tədbirlərnəticəsindərespublikadakıdaxilivəziyyət nəzarətdə saxlamaqidi. təsir göstərməkimkanıəldəedərəkonlarıngələcəksiyasətini yol verməməkləonumonopoliyadasaxlamaq,hərikirespublikaya konservləşdirmək, digərbeynəlxalqgüclərinprosesədaxilolmasına Məqsəd münaqişəniErmənistanınüstünolduğuhərbidurumda atəşkəs barədədanışıqlarabaşlamaqtəşəbbüsüiləçıxışetdi. vermədi. dövlətlərin Azərbaycanın daxiliişlərinəqarışmalarınaimkan mart hadisələri(3,səh.153-154)zamanıdaHeydərƏliyevqonşu üçün fürsətyaratmamışdı.1994-cüilinoktyabrvə1995-ci ayrılıqlarını çoxustalıqlahəlledərəkkənarqüvvələrinmüdaxiləsi ilin GəncəhadisələrindənsonraS.Hüseynoviləyaranmışfikir alt-üst etmişdi.H.ƏliyevistərXCtərəfdarlarıilə,istərsə1993-cü hərbi elitasınınözqüvvələriniregionanüfuzetdirməyinplanını May -İyun 2019№03 (51) H.Əliyev iki ölkə arasında dövlətlərarası münasibətlərin normal H.Əliyev ikiölkəarasındadövlətlərarasımünasibətlərinnormal ÖlkəninyenirəhbəriprezidentH.Əliyevinhəyatakeçirdiyi Rusiya hərbidairələrDQmünaqişəsiiləbağlıtəcilişəkildə H.ƏliyevinsiyasigedişləriRusiyanınməlumdairələrininvə i mövqe, Rusiyarəhbərliyini Bakınınhərbisahədə yeritdiyisiyasi niyyətinin dəolmadığını bəyanetdi. Azərbaycanın tutduğubu yanaşı, bəzipostsovetrespublikaları kimiNATO-ya daxilolmaq vermədi. Beləki,rəsmiBakıMDB-nin KTMT-na qoşulmamaqla mərkəzlərinin mübarizəvəçəkişmə meydanınaçevrilməsinəimkan öz hərbiqüdrətiniartırmaqlayanaşı, regionudünyanınaparıcıgüc lazımdır ki, Azərbaycan dövləti busiyasixəttinədaimsadiqqalaraq maraqlarına xələlgətirməyəcəyinə inandırabildi.Qeydetmək olan dünyanındigərgücmərkəzləriiləmübarizədəgeostrateji və Rusiyanındövləttəhlükəsizliyinəregiondamaraqları sahəsindəki fəaliyyətininyalnızözmillimaraqlarınaəsaslandığına Konsepsiyasının, müdafiəstrategiyasınınvəorduquruculuğu siyasi, istərsədəhərbidairələrini Azərbaycanın Milli Təhlükəsizlik xadimi H.ƏliyevkeçirdiyiçoxsaylıgörüşlərdəRusiyanınistər əməkdaşlığı ənönəmliməsələkimitələbedirdi.Müdrikdövlət addımları, xüsusilə Türkiyə və NATO iləmünasibətlərvəhərbi regionda Rusiyanınhərbimaraqlarınıtəhlükəyəatacaqmümkün Moskvanın geostratejimaraqlarınıntəminolunmasını, Azərbaycanın çətinliklər yaranırdı.Çünki,Rusiyanınrəsmidairələriilknövbədə çox məsələlərinhəllindəMoskvailəortaqməxrəctapmaqdadaim rəsmi dairələriəməkdaşlıqbarədəbəyanatlarsəsləndirsələrdəbir qaldırmaq üçüngenişhüquqibazayaratmışoldu. maraqlarına uyğunolaraqqarşılıqlıəlaqələriniyüksəksəviyyəyə korrektələrə səbəboldu.İmzalanansənədlərhərikidövlətinmilli səfəri vəkeçirdiyiçoxsaylıgörüşlərRusiyanınmövqeyindəciddi ola bildi. Bakı ümumiyyətləstansiyanınfəaliyyətinindayandırılmasınanail razılığını əldəetdi.Qeydetməklazımdırki,sonrakıillərdərəsmi aparılmış danışıqlarla10ilmüddətinəRF-naicarəyəverilməsi mühüm əhəmiyyətkəsbedənproblemlərdənbiridəQəbələRLS-i səbəb olmuşvəbeynəlxalqmiqyasdatəhlükəsizlikbaxımından imzalandı. .(5səh.384-385) ilə Rusiyaarasında1996-98-ciillərdəbirgə bəyanatlar, protokollar idi. mehriban qonşuluqmünasibətlərinigenişləndirməkəzminintəzahürü Azərbaycanın buölkəiləqarşılıqlı-faydalıprinsiplərəsasında (15,səh.33) Rusiyanındigərşirkətlərininəməkdaşlığadəvətolunması haqqında Moskvada18yanvar1996-cıildəqəbuledilənqərar, Bakı-Qroznı-Tixoresk-Novorossiysk marşrutuilənəqlolunması neft şirkətinəmüvafiqpayınayrılmasıiləbərabərölkəneftinin müqaviləsi”ndə vənövbətineftkontraktlarındaRusiyanın“LUKoyl” asılılığının yaranmamasınıtələbedirdi. kəmərlərinin şaxələndirilməsini,regionunheçbirdövlətindən həyata keçirdi.Bumövqe Azərbaycanın neftvəqazixrac tapmağı bacardıvə Azərbaycanın stratejiseçiminiəsaslandıraraq Əliyev buməsələdəRusiyanınhakimdairələriiləortaqməxrəc çəkilməsi istiqamətindəmüzakirələraparırdı.(6,səh.28-32)H. ABŞ və Avropanın bəzidairələriisəhəttaErmənistanərazisindən əsəs ixrackəmərlərininRusiyaərazisindən, Tehran (İİR)vasitəsilə, istiqamətdən rəsmiBakıyatəzyiqləriartırırdı.Beləki,Moskva nin siyasimərkəzləritərəfindəndiqqətdəsaxlanmasımüxtəlif əldə edilməsiidi.BuməsələninRFiləyanaşı ABŞ, QərbvəİİR- sahəsində qarşılıqlıanlaşmanı,mənfəətitəminedəcəkrazılaşmanın neft-qaz yataqlarınınişlənilməsivəenerjiehtiyatlarınınnəqli Qeyd etmək lazımdır ki, bu müqavilə imzalansa da, Rusiya Qeydetməklazımdırki,bumüqaviləimzalansada,Rusiya 1997-ci PrezidentH.ƏliyevinMoskvayailkrəsmidövlət Rusiya - Azərbaycan münasibətlərindəuzunmüddətgərginliyə Moskva vəBakıdaXəzərdəniziməsələlərinədair Azərbaycan AR özmövqeyinikonkretaddımlarlatəsdiqləyərək“Əsrin İki dövlətarasındaənmühümməsələlərdənbiridə Azərbaycanın 59 GEOSTRATEGİYA

xətti qəbul etdi. İlkin qarşılıqlı münasibətlərdə etimadın yaranması войне, Ба к у — 1997, 128 səhifə.Səh.90-102 http://ebooks.azlibnet. nəticəsində tədricən iki ölkə arasındakı etimadsızlıq mühiti və az/book/13nat200715.pdf “soyuq müharibə” praqmatik əlaqələrlə əvəz olunmağa başladı. 17. Согрин В. «Политическая история современной России Görkəmli dövlət xadimi dövlət müstəqilliyinin təmini və 1985-1994. от Горбачева до Ельцина», Москва, 1994 г. Səh. 94- demokratik cəmiyyət quruculuğunun reallaşması prosesinə möhkəm 97. (196 с.) ideoloji mövqe - Azərbaycançılıq ideologiyası - seçdi ki həm 18. Конституция Российской Федерации от 12.12.1993 // qlobal səviyyənin aparıcı trendləri ilə uzlaşma təmin edildi, həm Сайт Консультант http://www.consultant.ru/popular/cons/ də cəmiyyətin daxili potensialını maksimum səmərəliliklə müstəqil dövlət və demokratik cəmiyyət quruculuğuna yönəltmək imkanı Ключевые слова: Азербайджан, национальная безопасность, yarandı. стратегическое взаимодействие, Россия, угроза, Beləliklə, AR-nda milli təhlükəsizliyin formalaşdırılmasının независимость, стратегия, концепция. əsasını dövlətin eff ektiv fəaliyyətinə təsir göstərən daxili və Key words: Azerbaijan, national security, strategic alliance, xarici kompleks faktorların düzgün qiymətləndirilməsi təşkil etdi. Russian threat, independence, strategy, conception. Dövlətin milli təhlükəsizliyinə təhdid kimi çıxış edən mənbələrin müəyyənləşdirilməsi və neytrallaşdırılması öz eff ektivliyini təsdiq РЕЗЮМЕ etdi. Ильхама Омарова Российской фактор в достижении ƏDƏBİYYAT военно-политической и экономической стабильности в 1. Azərbaycan Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyası Азербайджанской Республике 2. Əhmədov Elçin, Ermənistanin Azərbaycana təcavüzü. Etnik В статье, в контексте всех происходящих в регионе событий, təmizləmə, soyqırım, terror, işğal. Bakı – 2015,səh 55. освещается процесс становления и развития в Азербайджанской 3. Əliyev Heydər. Müstəqilliyimiz əbədidir., üçüncü kitab, Республике системы национальной безопасности, после распада dekabr,1994 – iyun, 1995. Bakı – 1997. Azərnəşr. (242 səhifə), СССР. səh.153-154 Azərbaycan: Oktyabr 1994 - Mart 1995. Qəsd. Bakı, В контексте отношений с Российской Федерацией, 1995, səh. особое место уделяется процессам произошедших в 1991- 4. Qasimli Musa, Azərbaycan Respublikasinin xarici siyasəti 1997 годах в результате Армяно-Азербайджанского Нагорно- (1991-2003). Bakı – 2015. (664 səhifə) Səh.505-506; Карабахского конфликта, оккупации азербайджанских земель. 5. Qasimli Musa, Azərbaycan Respublikasinin diplomatiya tarixi Исследуется проведение в жизнь политической линии, военных, 58 (1991-2003). Bakı – 2015. (648 səhifə) Səh. 384-385 дипломатических и экономических мер в этом вопросе. 59 6. Xəlilov Qədir. Heydər Əliyev adına Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft Показаны изменения происходящие не только в kəmərinin ekoloi təhlükəsizliyinin beynəlxalq hüquq və dövlətdaxili республике, но и во всем регионе после прихода к власти qanunvericilik problemləri. Bakı, “Elm və təhsil”, 2009. – 390 s. общенационального лидера Гейдара Алиева, ставшего реальным Monoqrafi ya. Səh.28-32.; гарантом независимости Азербайджана. Также нашло свое 7. Mehdiyev Ramiz “Azərbaycan Respublikası1991-2001.” Bakı отражение создание, строительство и стратегия национальной 2001. səh. 177, səh. 79 (279 səhifə) безопасности в процессе отношений с Российской Федерацией. 8. Məmmədov Novruz Xarici siyasət: realliqlar və gələcəyə baxiş Baki – 2013, 264s. səh 111-113 SUMMARY 9. MDB haqqında Saziş Azərbaycan Respublikası Milli Ilhama Omarova Məclisinin Qərarı. / 7 oktyabr 1992-ci il/ - http://www.e-qanun.az/ Russian factor in achieving military-political and economic framework/7797 stability in the Republic of Azerbaijan 10. Paşayev Ataxan “XIX-XX əsrlərdə Ermənilərin Azərbaycan İn the article the establishment of national security system in xalqına qarşı ərazi iddiaları, soyqırımları və deportasiyaları”. Bakı the Republic of Azerbaijan which gained its independence after 2011. 327 səhifə (s.290) the demise of USSR and formation process in the country and as a 11. Süleymanov E, Süleymanov V., Ermənistanın Azərbaycana whole, in the context ongoing events in the region are analysed. qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır nəticələri. Bakı, 2012. səh. 56- Particularly, the emerge of Armenia-Azerbaijan the Nagorno- 57 Karabakh confl ict in the years of 1991-1997 and its becoming Rus dilində strained, inmilitary, diplomatic and economic fi elds that Azerbaijan 12. Аббасбейли А.Н. Внешняя политика Российской faced real threats against the state independence after the occupation Федерации в ХХI веке. Баку, Элм, 2005 (s.324). of its territories, the political like realized in the context of realtion 13. Александров M.В. Битва за Кавказ 2004 - 2008 Борьба ship with the Russian Federation forms the “principal line” of the Института стран СНГ за национальные интересы России на look into the research. In the article the alternation of occurring Южном Кавказе МОСКВА «Институт стран СНГ» 2010. (680 fl ow of events not only in the republic, but also in the entire region səhifə)* after nationwide leader Heydar Alyev`s return to power and the 14. Крюгер Хейко «Нагорно-Карабахский конфликт» activity for ensuring Azerbaijan`s real independence, the moments of Правовой анализ, Ваку, 2012 ( s.144-145) increasing relations with the Russian Federation to the level of in the 15. Чернявский Станислав. Россия и Азербайджан: process of building the national security strategy of the country have Особенности и основные направления межгосударственного been refl ected. сотрудничества в постсоветский период. Кавказ глобализация. Том 4 выпуск 1-2 2010. ст.33. 16. Рзаев Камал Таги оглы, Правда и ложь о Карабахской 60

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal sonradan buterminə dəfələrləmüraciətetmişlər. ildə yazdığı“Hibrid Müharibə”tezisiiləgətirmişdir. Onunsələfləri da bunarastgəlməkolar. tərəfi zorlaboyunəydirməkdir. Əslindəklassikdöyüştaktıkalarında hamarlanmış vəeləcədəgizlədilmiş formasıdır. Məqsəddüşmən gəlmək üçünistifadəedilənmetod vəüsullarınbirləşdirilmiş, qənaətə gəlməkolarki,hibridmüharibədüşmənəhərvəchləqali b xarakterizə edirlər. İrəlisürülənfikirləritəhliletməkləbeləbir etməliyik. Hibridmüharibəniassimetrikmüharibəüsulukimidə göründüyü kimiənazıikifərqlimübarizəüsulununvarlığınıqə bul maddənin birləşməsindən əmələ gələn bir maddə kimi göstərilmişdir. Latın dilindəngələnbusözun“OxfordDictionary”izahatıikif ərqli ədəbiyyatlarda bunamüxtəlifanlamlaryükləməyəçalışmışlar. nə olduğunadaireləbirterminolojiizahatyoxdur. Müxtəlif sivilizasiyaların yenitermininəçevrilmişdir. Hibrid müharibənin bildirmişdir. (2) xüsusi xidmətorqanlarınınregiondahibridmüharibəapardığınıartıq nin xüsusixidmətorqanlarınınrəhbərləriningörüşündəQərbin Rusiya XariciKəşfiyyatİdarəsinindirektoruSergey NarışkinMDB- arenada dəfələrləqeydolunur, diqqətləroistiqamətəyönəldilirdi. nəhəng dövlətləridənarahatetməyəbaşlamışdır. Artıq bu,siyasi əməkdaşlığa çağırır. Onudaqeydedəkki,hibridmüharibəbirçox normalarını müəyyənləşdirməkməqsədiləüzvdövlətləriyaxından təhlükəsi formalarınıvəbuzamantətbiqolunacaqhüquq səsləndirilirdi. Sənəddəqeydedilirdiki, AŞPA hibridmüharibə etmişdir.(1) Qətnamədəhibridmüharibəyləbağlınarahatlıq başlamışdır vəbununlaəlaqədarolaraq2217saylıqətnaməqəbul Assambleyası (AŞPA) hibridmüharibəyəhəssaslıqlayanaşmağa May -İyun 2019№03 (51) KONSEPTİ HİBRİD MÜHARİBƏNİN DÜNYADƏYİŞƏN DÜZƏNİ: Siyasət Ancaq bunu siyasi ədəbiyyata ilk dəfə Robert Uolker 1998-ci Ancaq bunusiyasiədəbiyyatailk dəfəRobertUolker1998-ci Əgər bizhibridmüharibənianalizedəcəyiksəadındanda Hibrid Müharibəterminitransformasiyadönəmində Son illərinyeniliyikimi Avropa ŞurasınınParlament

əməliyyatlarının həyata keçirilməsi.(2) əməliyyatlarının həyatakeçirilməsi.(2) siyasətini radikal şəkildədəyişdirməküçünirimiqyaslı təxribat istifadəsi təhlükəsizlik xidmətlərininvəhərbi qurumlarınxidmətlərindənsui maliyyə əməliyyatları,sabotaj, şantaj, müxtəlifpsixolojiyöntəmlər, kibercinayət, müxtəlivnövtəxribatlar, diversiya,müxtəlifiqtisadivə yaratmaqdır». (6) və nəticələrinitəminetməküçündüşmənəqarşırəqabətüstünlüy ü fenomendir. FrankHoffmanınstrategiyası«istənilənsiyasieffektləri və metodlarterrorfəaliyyətlərini,cinayətkarlığıəhatəedən müharibə özündəkibermühit,iqtisadiyyat,qeyri-nizamitaktika taktikada işlənməsidir. (2) görə hibridmüharibəəslindəəvvəlləristifadəolunanüsullarınyeni ikisi arasındaortamövqetutur. (8) ərazilərdə aparılmışəməliyyatlardır. Hibridmüharibənövüdəbu hərbi vəparamilitarqüvvələrtərəfindənrəddedilənsiyasihəssas vasitələrlə nailolmaqüçünhazırlanmış,təlimkeçmişvətəchizatlı iqtisadi vəyapsixolojiməqsədlərəyönəlmişqeyri-ənənəvihərbi də kəşfiyyatdanasıllığınagörəfərqlənir. Xüsusiisəhərbi,siyasi, qaydasına, əməliyyatüsullarına,məşğulluqdərəcəsinəvəeləcə dərəcəsinə görə,dostdəstəyindənasılıolmadanoperativdavranma mövcud olanvəhərikisiniəhatəedənmüharibəkimiqələməverir. iqtisadi vasitələrintətbiqininəzərdətutur. neçə mübarizəformalarınınelementlərinibirləşdirirvəburasiyasi, 2) hər hansı bir dövlətdə mövcud rejimi və ya onun 2) hərhansıbirdövlətdəmövcud rejimivəyaonun 1) insanlarınşuuraltınadaxilolaraq manipulyasiyaetmə, V.S. Kotlyarhibridmüharibəifadəsininikiəsaskontekstdəverir: Bir digərsiyasiaraşdırmaçıFranksHoffmangöstərirki,hibrid Amerika Hərbiqərargahında çalışanGeneralFilipBridlov Ənənəvi müharibənövüxüsusidənfizikivəsiyasirisk Müəllif hibridmüharibənixüsusivəənənəvimüharibəarasında Rober Walker xarakterizəetdiyikimihibridmüharibəözündəbir xüsusi Hibrid Müharibə Azərbaycan RespublikasınınPrezidenti yanında Dövlətİdarəçilik Akademiyası ənənəvi TURAL ŞİRİN

61 GEOSTRATEGİYA

Hüquqi baxımdan demək olar ki, hibrid müharibə (ənənəvi) texnikalar, partizan hərəkatlar, xalq hərəkatı, üsyanlar öyrənilməmişdir. Türkiyənin ehtiyatda olan general-mayoru Dr. konsorsium şəklində istifadə olunur. Fahri Erenel bu müharibənın hüquqa dayanmadığını qeyd edir. Tarix 18-ci əsrdən bəri gəlib keçmiş bütün müharibə taktıkalarını Müharibədə hansi tərəf daha çox səbr göstərirsə, o tərəfin də analiz edərkən döyüşlərin konvensiyonal (ənənəvi) (fransızcadan qalib oldugunu vurğulayırdı. Dünya dövlətləri təhlükəsizliklərini keçmə siyasi termindir) və ya simmetrik(düzənli) olduğunu qorumaq üçün daim arayış içindədilər., terror qruplaşmaları da ortaya qoyur. Qərb həmişə möhkəm və daimi, nizamlı orduya stabil dayanmırlar. İŞİD və bənzəri terrorist qruplaşmalar həm silah- sahib olmuşdur. Orduları da həmişə konvensiyonal, möhkəm sursata həm də insan resursuna malikdirlər. Ancaq buna baxmayaraq təlim keçmiş hissələr kimi göstərilirdi və bu indi də belədir. Bəzi öz niyyətlərini həyata keçirmək üçün müxtəlif hiylələrə yol atırlar. hallarda qeyri-nizamlı ordulara da rast gəlinirdi və bu hal adətən Dövlətlər Cenevrə Hərb hüququna sadıq qalacaqlarına and içsələr müharibədə məğlubiyyətə gətirib çıxardırdı. Ancaq nizamsızlığı də hibrid müharibənin şərtlərini heç kim gözləmir.(3) Çünki hibrid tək ordu sıralarında yox həm də müharibə gedişatında və kənarda müharibə legitim deyil və hüquqa dayanmır. gedən proseslərdə də axtarmaq lazımdır. Siyasi, iqtisadi və psixoloji Göründüyü kimi, hibrid müharibələr mürəkkəb struktura və nizamsızlıq müharibənin gedişatına bir xeyli təsir buraxdığı mexanizmə malik olan savaşxüsusi üsuludur.ənənəvi Düşmən tərəf aşkarda məlumdur. Güc balansı müharibənin gedişatında dəyişə bilər müharibə apara bilmədiyi üçün gizli və daha təhlükəli vasitələrə əl və zəif tərəf bu zaman yeni doktrin və qruplaşmalar fikirləşmək atmağa çalışır. Əslində bu müharibənin getdiyini müəyyən etmək də məcburiyyətində qalar. Araya prosesin siyasi, iqtisadi, psixoloji, bəzən çox çətin olur. Kütlələrin psixologiyası öyrənilir, şuuraltına kiber tərəfləri də daxil olsa hibrid müharibənin təməlini qoya bilər. müəyyən informasiyalar yeridilir və sonra adi manipulyativ alətlə Ümumilikdə, hibrid müharibənin həyata keçməsi mərhələli qurbanın öz vətəninin və dövlətinin əleyhinə işləməsinə məcbur şəkildə baş verən bir prosesdir:

edilir. Bu hibrid müharibənin ən təhlükəli fazasıdır. Bir növ siyasi və • Hədəf ölkənin daxili və xarici təhülukəsizliyinin zəif əxlaqi sərhədi olmayan qaydasız döyüşə də bənzədilir. tərəflərinin müəyyənləşdirilməsi • Hədəf olacaq obyektin yerli xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq ona qarşı hibrid təhditlər kompleksinin formalaşdırılması • Əhalinin kollektiv idarəetməsinin əsas sahələrinə ardıcıl və dağıdıcı zərbənin endirilməsi-inzibati idarəetmə, mədəni-ideoloji sahənin idarəolunması, sosial-iqtisadi sahənin idarəolunması- bütün bu sahələrə təsir etmək. Dövlət administrasiyasında hərbi 60 təhlükəsizlik ən önəmli sahədir. Bu sahənin zəif yerlərinin müəyyən 61 olunması • Hibrid müharibənin strategiyasının həyata keçirilməsində xüsusi təsirlərin nəzərə alınması • Sonrakı mərhələdə xaricdən maliyyə və silah təchizatı ilə yerli üsyançıların və separatçıların köməyi ilə dövlət müəssisələrinin, iqtisadi, mədəni və hərbi hissələrinin işğalı nəzərdə tutulur. Xüsusi hərbi əməliyyat, sanksiya və informasiya -komunnikasiya şəbəkəsinin təzyiqi bura əlavə edilməlidir. Həmçinin zərbə vuran başqa bir bənd - Beşinci koloniyanın da rolunu qeyd etmək lazımdır • ultimatumla hədəf dövlətin təslim olunmasını tələb etmək (9) • Hibrid müharibəni digər klassik müharibədən ayıran başlıca Hibrid müharibənin formalaşmasına aparan yol səbəb konflikt tərəflərin müəyyən olunmasıdır ki, bu başlanğıc Tarixə nəzər yetirsək görərik ki, hibrid müharibə modelinin etapda bəlli olmur formalaşması uzun bir zaman almışdır. Onun tarixi formalaşma • Hibrid müharibədən hərbi əməliyyatları gizlətmək mümkün mərhələsinə polkovnik Dr. Tomas Hammes “Daş və sapan: 21 deyil, bir neçə cəbhənin eyni anda fəaliyyət göstərdiyini başa yüzillikdə baş verən müharibələr üzərinə” kitabında xarakterizə düşmək lazımdır edərək dördüncü nəsil müharibə növünə aid etmişdir. • Hibrid müharibənin də sonlandırılması üçün uzun zaman Dördüncü nəsil müharibənin xarakteristikası : lazımdır, əlverişli şəraitin hazırlanması üçün bütün metodlar işə • qeyri dövlət aktyorlarının dövlət aktyorlarına qarşı müxalifliyi düşməlidir (5,163) • Terrorçu və partizan taktikalardan aktiv şəkildə istifadəsi Ancaq bütün bunlara baxmayaraq klassik müharibə və hibrid • düşmən mədəniyyətinə qarşı birbaşa təcavüz müharibəylə bəzi oxşar xüsusiyyətləri də görmək olar: • Bütün səviyyələrdə psixoloji mübarizədən geniş istifadə etmək, • qadağan edilmiş silahlardan istifadə, silahlı qarşıdurma iqtisadi və siyasi təzyiqləri təmin etmək • propaqandanın aktiv istifadə olunması, informasiya müharibəsi • taktiki vəziyyətlərdə xüsusi döyüşçülərdən istifadə etmək - və düşmənin silahlı qüvvələrinə qarşı və eləcə də xalqın xüsusi ruh girovlar, muzdurlar halına psixoloji təzyiqi • Üçüncü tərəfin, qeyri-dövlət təşkilatları və aktyorlarının, • xüsusi əməliyyat qüvvələrindən istifadə edilməsi, eləcə də kommersiya təşkilatlarının və fərdi şəxslərin öz məqsədləri üçün terrorist və separatçı qüvvələrin cəlb olunması istifadəsi • əməliyyatlar operativ və taktiki aparılır • beynəlxalq çərçivənin istifadə edilməsi (4) • müasir müharibələr də elan edilməmiş başlaya bilər. Məsələn Bu nəsil döyüşlərdə siyasi hədəflərə çatmaq üçün konvensiyonal ABŞ özü axırıncı dəfə 1942-ci ildə Bolqarıstana, Macarıstana və haber/636566/ 4. The Changing Face of War : Into the Fourth Generation // Marine Corps Gazette.-October 1989 5. Hybrid War: Nature and basic strategies, http://www. desecuritate.uph.edu.pl/images/De_Securitate_12_Andrewskij.pdf 6. Octavian Manea, The Strategy of Hybrid Warfare, Small Wars Journal 7. Robert Jhonson, Hibrit Tehdidin Tarihsel Evrimi, Svaşın Degişen Modeli: Hibrit Savaş, Milli Savunma Universiteti yayın evi, 2018 8. Walker, Robert G. , SPEC FI: United Statest Marine Corps and Special Operations, Calhoun: The NPS Institutional Archive DSpace Repository, 1998

ictimai - siyasi, elmi populyar jurnal 9. http://www.nationaldefense.ru/includes/periodics/ maintheme/2017/1016/154222573/detail.shtml. Гибридная война – новый вызов национальной безопасности России Ruminiyaya müharibə elan etmişdir. (5,164) Dr Conson müharibənin təbiətini incələyərək üç əsas faktoru Açar sözlər: Hibrid müharibə, Hibrid müharibənin hədəfl əri, Kiber önəmli saymışdır: Fiziki, psixoloji, konseptual əsasları. aləm, Globallaşma, texnoloji innovasiya, dördüncü sənaye inqilabı. 1. Fiziki faktor - adından da göründüyü kimi insanlar tərəfi ndən Keywords: Hybrid War, Targets of Hybrid War, Cyber World, yaradılır və müharibə də istifadə olunur. Globalization, Technological Innovation, Fourth Industrial 2. İkinci faktor burda psixolojidir: inam, özünü həsr etmək, Revolution. ruhən bağlanmaq və s. Conson tədqiqatı nəticəsində o qənaətə Ключевые слова: гибридная война, цели гибридных войн, gəlmişdir ki, döyüş ehtirası insanın elə bir ruhi halıdır ki, onun кибермир, глобализация, технологические инновации, четвертая qarşısını heç bir şeylə almaq və qarşı qoymaq mümkün deyil. промышленная революция. Tarixdə çox belə hadisələr olmuşdur ki, say azlığına və silah çatışmazlığına baxmayaraq müharibəni inamı və döyüş əzmi yüksək SUMMARY olan tərəf udmuşdur. Tural Shirin 62 3. Üçüncu faktor daha mürəkkəbdir. Burda planlar, taktikalar, 63 Changing World Order: The “Hybrid War” Concept stratejik üsullar, hiylələr əsas rol oynayır və görüldüyü kimi insan War is a social phenomenon that has transformed into a trace of beyninin bilavasitə məhsuludur. people throughout history. With the advent of humanity, the strategy, Bu ünsürləri biz Amerika İnqilabında da gördük. İngilislər tactics and weapons used in the war have always been changed. fi ziki və konseptual əsaslara görə inqilabçılardan üstün idilər. Lakin International actors-competitors have been interested in using new, psixoloji faktora görə geriləyirdilər. İngilis komandanlığında böyük constantly changing methods. In modern times, humanity is trying to şübhə və ruh düşüklüyü vardı, elə bu da gedişata təsir etdi. Bütün bu abandon the war culture in the search for peaceful and secure forms funksiyalar hibrid müharibənin incə taktikalarına daxil edilmişdir. of life. The reality, in fact, demonstrates that the advanced countries (7,1-7) of the world have invented new and dangerous types of warfare and Daha sonra Conson qeyd edir ki, siyasi-iqtisadi informasiya və this danger has led to a more dangerous phase of war, exceeding the hərbi gücləri bir araya gətirib strateji yolla istənilən düşməni məglub psychological, moral and political boundaries. The hybrid war is one etmək olar. Həmçinin Conson onu da bildirir ki, tarix müharibənin of such dangers. xarakterinin dəyişdiyini göstərir, amma ümumilikdə məgzi dəyişmir. (7,1-7) Müharibənin mahiyyəti və mənası dəyişir, ancaq üstün РЕЗЮМЕ maraqlar olduğu kimi qalır. Karl fon Klauzevitsin bir formulu var Турал Ширин : “Hər hansı bir müharibənin məqsədi qalib üçün əlverişli şəraitdə Изменяющийся мировой порядок: sülhə nail olmaqdır.” Müharibə hansı formatda olursa olsun onun концепция гибридной войны mahiyyəti yənə olduğu kimi qalır. Война - это социальное явление, которое на протяжении Hibrid müharibənin bir məqsədi var: qarşıya qoyulmuş siyasi всей истории превратилось в след людей. С появлением məqsədə, xüsusilə dövlətlərarası münasibətlərdə öz iradəsinin qəbul человечества стратегия, тактика и оружие, использованные etdirilməsinə nail olmaq. müharibə elan etmədən hədəf ölkənin в войне, всегда менялись. Международные актеры были hakimiyyətini devirmek və öz məqsədlərinə uyğun hakimiyyət заинтересованы в использовании новых, постоянно qurmaqdır və ya milli maraqlara uyğun gələn məqsədə çatmaqdır. меняющихся методов. В наше время человечество пытается отказаться от военной культуры в поисках мирных и безопасных форм жизни. Реальность фактически демонстрирует, что ƏDƏBİYYAT развитые страны мира изобрели новые и опасные виды 1. ABŞ Hibrid müharibə ilə bağlı qətnamə qəbul edib, https:// войн, и эта опасность привела к более опасной фазе войны, ordu.az/az/news/133107 превосходящей психологические, моральные и политические 2. “Hibrid müharibədə informasiya hücumları” Strateji təhlil границы. Гибридная война - одна из таких опасностей. jurnalı, avqust, 2018 3. Hibrid Savaş içindəyiz, https://www.memurlar.net/

May - İyun 2019 № 03 (51) GEOSTRATEGİYA

Təhsil BAYRAM NİFTƏLİYEV Azərbaycan Respublikasının Prezidenti FÜZULİ ƏRAZİSİNDƏ İLK yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyası MƏKTƏBLƏRİN YARANMASI

62 63

Min illərin süzgəcindən keçərək yaddaşlarda yaşamaqda olmuşdur. Dizaq adı VII əsrə aid hadisələrdə çəkilir. Mirzə Yusif olan bir məlum həqiqət var ki, bu da insanları səadətə, Qarabağlıya görə mahalın uzunluğu Əkərə çayı və Gültəpədən xoşbəxtliyə aparan bütün yolların məktəbdən başlanmasıdır. başlayaraq Maltəpəyə kimi, eni isə Arazdan Xurat dağına qədər Hər bir xalqın varlığı onun məktəbinin necəliyi, müəlliminin olan ərazini əhatə edirdi. Başqa sözlə, indiki Füzuli və Cəbrayıl kimliyi ilə müəyyən edilir. O xalq xoşbəxtdir ki, onun yaxşı rayonlarının ərazilərini özündə birləşdirirdi. (1, s.15). Dizaq adı məktəbləri, müdrik müəllimləri var. Ümumiyyətlə, məktəb XVIII əsrdə İrəvan xanlığının Qırxbulaq mahalında Dizək kənd hər bir xalqın dirçəlişi, inkişafı və tərəqqisi, millətlər arasında adı ilə mənaca eynidir. Orta fars dilində dizək “qüvvətləndirilmiş tanınması, layiqli yer tutması üçün əvəzsiz ocaqdır. Hansı yer” sözündəndir. Bu söz Nizami Gəncəvinin “Xosrov və millətin tarixinə nəzər salsaq, öncə onun təhsil sisteminin, Şirin” poemasında Dizaknak kimi işlədilir. Tarixçi Mirzə Yusif elminin, intellektual səviyyəsinin necə olması diqqəti cəlb edir. Qarabaği Xəmsə mahallarından danışarkən Dizağı birinci qeyd Ümummilli lider Heydər Əliyevin “Hər bir sahədən kəsib təhsilə edir və yazır: “Birinci Dizaq mahalıdır ki, uzunu Həkəri çayı və calayın” kəlamında nə qədər böyük bir həqiqət və uzaqgörənlik Kültəpədən başlayaraq, Maltəpəyə kimi, eni isə Araz çayından vardır. Elə bu yazımızda da Füzuli rayonunun ilk dünyəvi orta Xurat (Ziyarət) dağına kimidir” (2, s.15). məktəbindən söhbət açacağıq. Füzuli rayonu inzibati ərazi vahidi kimi 1827-ci ildə Əvvəlcə Füzuli rayonunun tarixinə qısa bir nəzər salaq. yaradılmış və ilkin adı Qarabulaq olmuşdur. 1867-ci ildə isə İndiki Füzuli rayonunun ərazisində tarixi Dizaq mahalı indiki Füzuli və Cəbrayıl rayonlarının tərkibində Cəbrayıl qəzası 64

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal məktəbi, 54uşaqbağçasıfəaliyyət göstərmişdir. ictimai iaşəobyektləri,86ümumtəhsil məktəbi,2texnikipeşə daşıyan abidələrmövcudolmuş, mədəniyyətevləri,kitabxana, abidələri (XVIII-XIXəsrlər)və s.bukimitarixiəhəmiyyət Merdinli kəndiyaxınlığındadaşdanyonulanat,qoçfiquru qədim Ələkbər məscidi(XIXəsr),«MəşədiHəbib»hamamı əsr), Qoçəhmədli kəndindəməscid(XVIIIəsr),Füzulişəhərində Hacı Hacıqiyasəddin məscidi(1682-ciil),Karvansara(1684-cü tikilən qülləvariMirəlitürbəsi(XV əsr),Qarğabazarkəndində türbəsi (1273-cüil), Aşağı Veysəlli kəndindəhamardaşdan Əhmədalılar vəya Arğalı türbəsi (XIIIəsrinsonu),ŞeyxBabı Kurqanları, Əcəmimemarlıqməktəbinintəsiriiləinşaolunan Quruçay mədəniyyəti,Qaraköpəktəpə,Kültəpə,Qarabağ məskunlaşmışdır. isə məcburiköçkünkimirespublikanın56şəhərvərayonunda ərazisində 65minəyaxınəhaliyaşayır, 70minəyaxınfüzulili həll edilmişdir. Hazırdarayonunişğaldanazadolunmuş Horadizə şəhərstatusuverilmiş,əhalininmənzilməişətqayğıları məcburi köçkünlərüçün17qəsəbəsalınmış,2007-ciildə qayğısı nəticəsindərayonunişğaldanazadolunmuşərazisində yurdlarına qayıtdılar. PrezidentcənabİlhamƏliyevindiqqətvə infrastruktur bərpaolunmuş,füzulililərtədricəndoğma olunmağa başlamış,sosialobyektlər, dağıdılmışvəyandırılmış məntəqələri UluöndərHeydərƏliyevinrəhbərliyiiləbərpa rayonun 21kəndivəHoradizqəsəbəsiişğaldanazadedilmişdir. ordusunun həyatakeçirdiyiuğurluəməliyyatnəticəsində gecə UluöndərHeydərƏliyevinrəhbərliyialtına Azərbaycan erməni işğalıaltındadır. 1994-cüilyanvarın5-dən6-akeçən rayonun 56yaşayışməntəqəsi23avqust1993-cüiltarixindən nəfərdir (01.01.2018).MərkəziFüzulişəhəridir. Füzulişəhərivə adlandırılmışdır (3.s.173).Sahəsi1390km2,əhalisi135000 Füzulinin anadanolmasının400illiyişərəfinəFüzulirayonu cu ilinaprelayının4-dəböyük Azərbaycan şairiMəhəmməd qısa müddətSərdarsonraQaryaginadlandırılmışdır. 1959- etdi. Rayonkimiisə8avqust1930-cuildətəşkilolunmuş qərarını ləğvedərəkSərdaradıəvəzinəQaryaginadınıbərpa Sovetinin təzyiqiilə Azərbaycan SSRXKS1931-ciildəöz şəhərinə Sərdaradıvermişdir. LakinSSRİXalqKomisarları qarğabazarlı inqilabçıBünyadSərdarovunşərəfinəQaryagin qəzаsı adlandırılmışdır. qızıl ordutərəfindənişğaledilməsindənsonratəkrarQаryаgin qəzası bərpaedilmişdir. Azərbaycan XalqCümhuriyyətininXI az sonra,hökumətin1918-ciil30iyultarixliqərarıiləCəbrayıl аdlаndırılmışdır. Azərbaycan XalqCümhuriyyətiqurulduqdan iştirакçısı pоlкоvniк PavelKaryagininşərəfinəKаryаginqəzаsı yaradılmışdır. Cəbrayılqəzası1905-ciildənIRus-İrаnsаvаşının May -İyun 2019№03 (51) İşğaldan əvvəlrayondapaleolitdövrünəaid Azıx mağarası, Horadiz vəişğaldanazadolunmuşdigəryaşayış 01 mart1929-cuildə Azərbaycan XalqKomisarlarıSoveti və kitabxanakimi istifadəedilmişdir. Qarğabazarməktəbi dəöz yeri, həmçininətrafkəndlərdən gələnşagirdlərüçünsığınacaq yerləşmişdi. Bubinadadərsotağından əlavəmüəlliminyaşayış olan Allahverdi Ağayevin 5otaqdanibarətxüsusibinasında Bərdə, Kasapet,Xaçmaz, Vandam vəPadarməktəbləriidi. açılmışdır. Bunlar Ağdam, Ləmbəran,Qarğabazar, Alpout, idi (ildəbirmanat).(5) məktəblərində təlimhərf-hecaüsuluiləaparılırdı. Təhsil pullu Bəhmənli kəndindəisə1891-ciildəqoyulmuşdu.Savad Horadiz vəBöyükBəhmənlikəndlərindəaçılmışdı. açılmışdı. CəbrayılqəzasındabeləməktəblərCəbrayılda, çox Yelizavetpol (Gəncə)quberniyasına daxilolankəndlərdə əhəmiyyətli idi. Azərbaycan ərazisindəilksavadməktəbləriən səthiliyə baxmayaraq,milliməktəblərinrüşeymikimi elementar bilikverməsinə,ilkvaxtlartəhsilinməzmunundakı məktəblərdə ancaqilkinsavadöyrədirdilər. Savadməktəbləri da meydanagəlməyəbaşladı. Adından göründüyükimi,bu bir sırakəndyerlərindəsavadməktəbiadlıtəhsilocaqları məktəbləri iləyanaşıənənəvidiniməktəblərdənfərqliolaraq Qadınlarımız daoxumağıbacarsınlar”(4,s.407-408). çobanlarımız daRusiyaxalqıkimioxumaqvəyazmaqbilsinlər. bir qətrəkimidir. Elminfaydasıozamanməlumolurki,bizim çünki şəhərcamaatıkəndcamaatınınyanındadənizmüqabilində ancaq şəhərəhlielmöyrənsin,ozamanbirgüliləbaharolmaz, təhsil verənməktəbləraçılmasınıtələbedirdilər. ideyaları yayır, təkcəşəhərlərdə deyil,kəndlərdədədünyəvi əsr qalıqlarını,cəhalətivənadanlığıqamçılayaraq,mütərəqqi məktəblərdə almışlar. H.Zərdabi vəodövrünbirsıraziyalılarıilktəhsilləriniməhzbu görkəmli yazıçıvəmütəfəkkiri,maarifçi-pedaqoqM.F.Axundov, cəlb edilməsiböyükmütərəqqihadisəidi. Azərbaycanın qoyuldu. Lənkəranda), 1860-cıildəZaqataladaibtidaiməktəbinəsası məktəb adıiləyeniməktəbləraçıldı(Quba,Ordubadvə məktəbləri adlanandünyəvitəhsilmüəssisələritəşkiledilmişdir. Bakıda vəGəncədə,sonralarisəŞamaxıNaxçıvandaqəza Azərbaycanın birsıraşəhərlərində,ilknövbədəŞuşada,Nuxada, mədrəsə təhsiliiləbağlıolmuşdur. XIXəsrin30-cuillərində təhsil sistemiəsrlərdənbəridavamedənənənəviməktəbvə Çar Rusiyasıdövründədünyəviməktəblərinyaradılması Qarğabazar kənd məktəbi kəndin varlı sakinlərindən Qarğabazar kəndməktəbikəndin varlısakinlərindən 1883-cü ildətəkcəGəncəquberniyasında9kəndməktəbi Horadiz savad məktəbinin əsası 1881-ci ildə, Böyük Horadiz savadməktəbininəsası1881-ciildə,Böyük Bir vəyaikisinifli,təhsilmüddətiüçbeşilolanilkkənd M.F.Axundov yazırdı:“Əgər desəkki,kəndcamaatıqalsın, Azərbaycanın qabaqcılziyalılarınınböyükbirdəstəsiorta Göstərilən məktəblərintəşkilivəazərbaycanlıuşaqların XIX əsrin50-ciillərində Azərbaycan ərazisindəibtidai Məlum olduğukimi,XIXəsrəqədər Azərbaycanda 17 oktyabr 1883-cüil 65 GEOSTRATEGİYA

Qarğabazar qız məktəbinin açılış günü 64 65 fəaliyyətinə Allahverdi Ağayevin binasında başlamışdır. şagirdən 24 nəfəri yoxsul, 12 nəfəri isə varlı uşaqları olmuşdur). Cəbrayıl qəza həkimi Q.V.Urazovun “Yelizavetpol Ümumiyyətlə, çar Rusiyası milli ucqarlarda təhsili inkişaf quberniyası Cəbrayıl qəzasının tibb topoqrafik oçerki” adlı etdirməklə idarəetmə sistemini möhkəmləndirməyə çalışırdı. məqaləsində oxuyuruq: “Qarğabazar birsinifli məktəbində 30 Məhz ona görə də XIX əsrin ortalarından başlayaraq milli şagird oxuyur. Onların hamısı müsəlmandır. Məktəb ikimərtəbəli ucqarlarda ibtidai təhsil verən, rus dilində yazıb-oxumağı evdə yerləşir. Sinif otağının uzunluğu 13 arşın, eni 4,75 arşın, bacaran kiçik məmurlar hazırlamaq məqsədilə bir sıra məktəblər hündürlüyü 3,25 arşın, ümumi sahəsi 200,70 arşındır” (6, s. 27). açılmasına şərait yaradılmışdı. Qarğabazar birsinifli məktəbi Qarğabazar məktəbində şagirdlərin sayına, sinfi və silki də belə bir şəraitdə fəaliyyətə başlayaraq Cəbrayıl qəzasında tərkibinə gəlincə, qeyd etməliyik ki, ilk dəfə 12 şagird ilə dərsə əhalinin maarifləndirilməsində müstəsna rol oynamışdır. başlayan məktəbdə şagirdlərin sayı demək olar ki, ildən-ilə Bir sinifdən, hər şöbədə təhsil müddəti bir il olmaqla üç artmışdır. “Кавказски календар”da (Qafqaz Təhsil Dairəsinin şöbədən ibarət olan Qarğabazar məktəbinin birinci şöbəsində 18, aylıq “Sərəncamları”nda) çap olunmuş digər rəsmi sənədlərdə və ikinci şöbəsində 8, üçüncü şöbəsində isə 11 nəfər var idi. arxiv mənbələrində bu məktəbə aid çoxlu və maraqlı məlumatlar Tədris planı şəriət, ana dili, rus dili, hesab və hüsn-xətdən olmuşdur. Həmin sənədlərdən öyrənirik ki, Qarğabazar kənd ibarət idi. Hesab və hüsn-xətt rus dilində tədris edilirdi. məktəbi şagirdlərinin sayı əsrin sonuna doğru 4 dəfə artaraq, 48 Məktəbin müəllim heyəti cəmi 2 nəfərdən ibarət olmuşdur. Bir nəfərə çatmışdır. Məsələn, məktəbdə 1887-ci ildə 28, 1889-cu nəfər elm-fənn müəllimi olub, dünyəvi fənləri, digəri isə şəriəti ildə 30, 1890 və 1894-cü illərdə 37, 1894-1895-ci dərs ilində tədris edirdi. Elm-fənn müəllimi vəzifəsinə əsasən müəllimlər 46, 1897-1898-ci dərs ilində 38, 1898-1899-cu dərs ilində isə 48 seminariyasını bitirənlər, şəriət (bəzən həm də ana dili) müəllimi nəfər şagird olmuşdur (7, s. 376). vəzifəsinə ruhani təhsili görmüş yerli ziyalılardan təyin edilirdi. Şagirdlərin sayının artımı həm də qonşu Qaradağlı, Məktəbin ilk müəllimi Əlişbəy Tahirov, digər müəllimi və Qarakollu, Saracıq, Qoçəhmədli və s. kəndlərdən gələn müdiri H.Kostandov olmuşdur. şagirdlərin hesabına olmuşdur. XIX əsrin sonunda Qarğabazar Azərbaycanın şəhər və kəndlərində dünyəvi təhsil verən məktəbi şagirdlərin sayına görə Qarabağın Ağcabədi, Gülbalı, qız məktəblərinin meydana gəlmə tarixi XIX əsrin ortalarına Ləmbəran, Bərdə, Xankəndi, Qarabulaq və s. kimi kənd təsadüf edir. Bu vaxta qədər qızların təhsili ayrı-ayrı qadın məktəblərindən irəlidə idi. Milli tərkibinə görə şagirdlərin məktəbdarların evində və ya ailələrdə həyata keçirilirdi, təhsilin hamısını azərbaycanlılar təşkil edirdi. Sinif və silki tərkibinə məzmunu əsasən dini xarakter daşıyırdı. görə şagirdlərin yenə də böyük əksəriyyəti kəndli uşaqları idi (36 Dövrünün məşhur pedaqoqu və maarifçisi H.Zərdabi yazırdı: 66

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal adlarını qeydetməkolar. artisti İslamRzayev, professorQalibQarayevvəbaşqalarınında akademik İbrahimİbrahimov, professorBahadurEyvazov, xalq xadimləri içərisindəprofessorƏlibəyƏlibəyov, ƏsgərEyvazov, ləğv edilməsindəciddiroloynamışdır. təhsilin inkişafınatöhfələrvermiş,əhaliarasındasavadsızlığın olmuşdur. tarixi roluolmuşbeləməktəblərdənbiridəQarğabazarməktəbi eləcə dəətrafkəndlərdəkiinsanlarındünyəvitəhsilalmasında üçün ilkaddımlaratılmışdı.Buzamannəinkiyerləşdiyikəndin, sıra kəndlərimizdə məktəblər açılmış, əhalinin maarifl əndirilməsi oynamışlar. Məhzbeləinsanlarınfəaliyyətininnəticəsiidiki,bir siyasətinin yerlərdəhəyatakeçirilməsindəmühümrol tərkibində olanfüzuliliziyalılardafəallıqgöstərmiş,dövlət ləğvi istiqamətindəaparılantədbirlərdəQaryaginqəzasının qurulduğu zamanəhalininmaarifl əndirilməsivəsavadsızlığın 1967) qızıMaralxanımolmuşdur. (9). Azərbaycanın görkəmlipedaqoquRəşidbəyƏfəndiyevin(1883- qız məktəbininəsasıqoyulmuşdur. Qızməktəbininilkmüdiri qəzasında 1911-ci ildəQarğabazardailk dəfəolaraqmüstəqil sayının get-gedəartmasıonunlanəticələndiki,Qaryagin bərabər 17nəfərqıztəhsilalırdı.Onlarınhamısımüsəlmanidi. qız datəhsiləcəlbedilmişdir. Qarğabazarməktəbindəoğlanlarla Cəbrayıl qəzasınınkəndməktəbindəoğlanlarlabərabər5nəfər məktəbi olmuşdur. cəhd göstərmişlər. BeləməktəblərdənbiridəQarğabazarkənd daxilində mövcud oğlan məktəblərinə qızların da cəlb edilməsinə edən mütərəqqimüəllimlərdövrüntələbiüzündənimkanları oynayır” (8). qalırlar, halbukigəncnəslintərbiyəsindəqadınböyükrol çata bilməyəcəyik.Qadınlarelmdənvətəhsildənkənarda “Kişilər üçünnəqədərməktəbaçsaqda,arzuetdiyimizməqsədə sinələrini düşmənə sipəredərəkşəhidolmuşlar. müdafi əsiuğrunda düşmənəqarşıqəhrəmanlıqladöyüşmüş, Qarğabazar məktəbininonlarca yetirməsidoğmatorpaqlarının kəndi bugünsakinlərininxatirələrində vəarzularındayaşayır. (el arasındaŞah Abbas məscidi),karvansarayıolanQarğabazar obyektləri, XVIIəsrinyadigarıolanHacıQiyasəddinməscidi və rabitəşöbəsi,avtomattelefonstansiyası,neçə-neçəxidmət uşaq bağçası,kəndklubu,zənginkitabxanası,tibbməntəqəsi 26 ildirerməniişğalialtındadir. İşağlaqədər110 yaşlıməktəbi, May -İyun 2019№03 (51) Qarğabazar məktəbinin məzunlarından olan görkəmli elm Qarğabazar məktəbininməzunlarındanolangörkəmlielm Qarğabazar məktəbi yarandığı vaxtdan etibarən rayonumuzda 1918-ci ildə Azərbaycanda DemokratikCümhuriyyət Qızların təhsilmüvəff əqiyyəti vətəhsilalmaqistəyənlərin Arxiv sənədlərindəqeydedilirki,1893-1894-cüdərsilində XIX əsrinsonlarınadoğruqadıntəhsilininəhəmiyyətinidərk Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı (1988-1993-cü illərdə) Dağlıq Qarabağmünaqişəsizamanı (1988-1993-cüillərdə) Qarabağ dağsilsiləsininətəyindəyerləşənQarğabazarkəndi Qarğabazarsız 26 il Qarğabazarsız 26il Гаракопектепе, Кюльтепе, Карабахские курганы. Одним из историко-культурныеимеются также такие памятникикак Гуручайской культурой, Азыхской пещерой.Здесь Физулинскийчеловеческих поселений. районизвестен Физулинского районаявляется одним древних из самых Карабахского горного массива дорекиАраз.Территория и низменные территории от юго-восточного подножия məktəblər, qızməktəbi,savadməktəbi Açar sözləri:Füzuli,Qarabulaq,Qarğabazar, Qaryagin,ilk № 6 toponimiyası. Bakı,2008 2009, s.173 tarixi abidələri,şəhidləri,görkəmlişəxsiyyətləri,ziyalıları.Bakı- 2006 tərbiyəsini uğurladavametdirəcəklər. kəndlərində müstəqil Azərbaycanın gələcəkqurucularınıntəlim- ediləcəkdir. Qarğabazarməktəbininziyalılarıisədoğma ata-baba yurdlarımıztezliklədüşməntapdağındanazad yürütdüyü müdrikvəuzaqgörənsiyasətuğurlanəticələnəcək, Dağlıq Qarabağmünaqişəsiiləbağlıtutduğuqətiyyətlimövqe, inkişafı vətərəqqisiistiqamətindəyorulmadanapardığısiyasət, də inanırlarki,PrezidentcənabİlhamƏliyevinölkəmizin çalışırlar. quraraq ölkəmizinsabahıüçündahasavadlıgənclərhazırlamağa qılınc mənasızqurbanlaraparar”müdrikkəlamıəsasında “Qələmini işlətməyənmillətinqılıncıkəsərsizolar, qələmsiz digər füzulililərkimi,rayonuntəhsilişçiləridəfəaliyyətlərini Академии Государственного Управления приПрезиденте Mагистрант Института Повышения Mагистрант Специальности Руководящих Кадров Государственного Управления Физулинский районохватывает пологие равнины 9.Wikipedia.org 8.Əkinçiqəzeti,№11, 1876-cıil 7.QafqazTəhsilDairəsininaylıqSərəncamları.Tbilisi,1896 6.Медицинский сборник. Тбилиси,Tibilisi, 1889 5.M.F.Axundov. Əsərləri,3-cücild.Bakı,1962 4. NazimTapdıqoğlu (Vəlişov).Füzulirayonuvəonun 3.NazimTapdıqoğlu (Vəlişov).Füzulirayonu,Toponimləri, 2.MirmehdiXəzani“Kitabi-tarixiQarabağ”,Bakı,2006 1. Qarabağnamələr.MirzəYusif QarabağiTarixi-Şərif. Bakı, Bu gün bütün füzulililər kimi Qarğabazar kəndinin sakinləri Bu günbütünfüzulililərkimiQarğabazarkəndininsakinləri Bu günata-babayurdlarıdüşməntapdağıaltındaolan Создание первыхшкол вФизулинском районе Азербайджанской Республики Байрам Нифталиев ƏDƏBIYYAT РЕЗЮМЕ 67 GEOSTRATEGİYA

66 67

самых древних человеческих поселений района является the Araz River. The territory of Fuzuli was one of the oldest также село Гаргабазар. Село Гаргабазар наряду с мечетью human settlements. There are the Guruchay culture, the Azikh Гаджи Гияседдин (в народе называется «Мечеть Шах cave, Garakopaktepe, Kultepe, Garabagh and other historical Аббас»), относящейся к XVIII веку, Караван-сарай, известен monuments. One of the oldest settlements in the district is также созданием первых школ в нынешних Джебраильском Kargabazar village. Gargabazar village is famous for its и Физулинском районах, в том числе в Карабахе. Хотя appearance in this village in the early Jabrail and Fuzuli districts, имеются сведения о том, что в Гаргабазаре была создана including its fi rst schools in Karabakh, along with the Haji и задействована первая светская школа, в том числе Qiyasaddin Mosque of the XVII century (Shah Abbas Mosque in открыта школа для девочек, факторы, обусловливающие the hands), along with the caravansary. Despite the fact that the создание этих школ комплексно не изучены. С этой точки fi rst secular school in Kargabazar, including the establishment зрения создание первых школ в Физулинском районе of the school and its commencement, factors that led to the актуализирует анализ первой светской школы и школы для establishment of these schools have not been studied. From this девочек в Гаргабазаре. Результаты, полученные из статьи, point of view, the establishment of the fi rst schools in Fuzuli is позволяют анализировать создание и работу первых школ в relevant for the analysis of the fi rst secular school and the girls’ Физулинском районе, в целом Карабахе. school in Kargabazar. The results obtained in the article allow analyzing the origin and activity of the fi rst schools in Fizuli, in SUMMARY general. Bayram Niftaliyev Master of Institute of Advanced Specialist Management of State Administration Academy under the President of the Republic of Azerbaijan Formation of the fi rst schools in Fizuli Fuzuli district covers the sloping plains and lowlands from the southern slopes of the Karabakh mountain range to 68

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal Qafqazda, o cümlədən Qarabağda, Zəngəzurda, Cavanşir qəzasında Qafqazda, ocümlədən Qarabağda,Zəngəzurda, Cavanşirqəzasında türklərinə qarşı əsl soyqırımlartörədirdilər. Bu qırğınlar Cənubi girən girəvəçiermnilərterrortəşkilatları yaradaraqmüsəlman erməni soyqırımlarınagörəşəxsi cavabdehlikdaşıyırlar[13.s.55]. hökumətinin bütünüzvlərivəonların buişləbağlıbütünəməkdaşları dövlətlər Türk sultanlığınaaçıq-aşkarbəyanedirdiki,Osmanlı hələ ki,birerməninindəburnu qanamadığı birvaxtdamüttəfiq hədələri iləüzləşməlioldu. Amerika müəllifiSəmyuel A.Uimz yazır həyata keçirənOsmanlıdövlətiimperialist Avropa dövlətlərinin satqınlıqları vəözbaşınalıqlarınacavabolaraq“köçürmə”tədbi rləri astanasındadırlar. PlanauyğunolaraqermənilərinŞərqi Anadoludakı yaratmaqla qarşılarınaqoyduqları“BöyükErmənistan”xülyasının bu genişmiqyasaldı.Onlardüşünürdülərki,terrorlatürklərdəqorxu olaraq müsəlmantürklərinəqarşıterrorabaşladılar. Birqədərsonra kilsəsindən vəRusiyatexnoloqlarındanaldıqlarıtapşırıqlarauyğun məskunlaşdırıldıqdan sonraazğınlaşmağabaşladılar. OnlarEçmədzin arxalanan ermənilərnifrətbəslədikləritürklərintorpaqlarında Fransanın damaraqlarınauyğungəlirdi.Beləlikləbudövlətlərə Osmanlının siyasisəhnədənsıxışdırılııbçıxarılmasıİngiltərəvə Erməni kartıəldəkiplanıngerçəkləşməsindəəsasroloynamalıydı. Rusiya Osmanlıdövlətinindağıdılmasınanailolmaqistəyirdi. düşmənçiliyinə vəbitməyənbirsavaşagətiribçıxardı.Buplanla beyninə yertdiyi“BöyükErmənistan”xülyası,erməni-türk May -İyun 2019№03 (51) 1917-1920-CI İLLƏRDƏ MÜSƏLMAN MÜSƏLMAN İLLƏRDƏ 1917-1920-CI MUZEYİ MATERİALLARINDA TERRORU VƏ SOYQIRIMI KƏLBƏCƏR TÜRKLƏRİNƏ QARŞI ERMƏNİ Kəlbəcr Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi Tarix Havadarlarının fitvası ilə hay-həşir salaraq “məzlum” cildinə Havadarlarının fitvasıiləhay-həşir salaraq“məzlum”cildinə 1800-cü illərinortalarındanRusiyanınbirqisimerməninin Muzeyində səhih məlumatlartoplanmışdır. Kəlbəcərlə qonşubölgədə törətdikləri qanlı cinayətlərbarədəKəlbəcr Tarix-Diyarşünaslıq fiziki cəhətdənməhvetməyəyönəlib.[10.s.317] qızışdırmağa vəErmənistanərazisində yaşayanazərbaycanlıəhalini hökumətinin daxilisiyasətiölkə zəhmətkeşləriarasındamillinifrəti müəllifləri özlərietirafedirdi. Tarixçi A.Lalayanyazırdıki,daşnak 60 faiziniyerüzündənsilmişdir. Əslindəbubaşverənlərierməni qədər ErmənistandaağalıqedənDaşnaksütünazərbaycanlıların cinayətlər törətmişdilər. 1918-ciilinmayından1920-cinoyabrına qəzalarının kəndlərindəazərbaycanlılaraqarşıyüzlərləqanlı İrəvan, Ermənistan,Zəngəzur, Naxçıvan,Şərur vəDərələyəz vermişdilər[7.s.101] rubl məbləğindəmaliyyəyardımınıbirbaşadeyil,ruslarvasitəs ilə xahiş vəteleqramlarınabaxmayaraq,ingiliskomandanlığı1mily on Çarlz Merlinqəmüraciətetmişdilər. Lakinermənilərin çoxsaylı köməkliyi göstərilməsiüçün Tehrandakı BöyükBritaniyaelçisi əhalisinə qarşıdəhştlisoyqırımlarhəyatakeçirən Andronikə maliyyə İrəvan, Zəngəzur, Qarabağvəbaşqabölgələrində türk-müsəlman oktyabrında bir qrup varlı və nüfuzlu erməni Azərbaycanın Naxçıvan, varlı vənüfuzluermənilərdəiştirakedirdilər. Beləki,1917-ciilin həyata keçirilənqırğındaCənubiQafqazdankənardayaşayan Tədqiqatçı Anar İsgəndərliyazırki,türk-müsəlmanəhalisinəqarşı və Göyçəgölüətrafındakıbölgələrdədahadagenişlənmişdi. Bədnam qonşularımızınqərbi Azərbaycan torpaqlarında Bu yardımlardanenerjialandaşnakbirləşmələri1918-ciildə RAMİZ NƏCƏFLİ RAMİZ Bakı DövlətUniversiteti 69 GEOSTRATEGİYA

yaşayan Basarkeçər, Qafan, Kəvər kəndlərinin əhalisindən istər 1905- ci ildə, istərsə də, 1918-1920-ci illərdəki hücumlarından bura pənah gətirmişdilər. 1905-ci ildə Karvansarayda anadan olmuş Mamedov Əli Salman oğlunun daşnak özbaşınalığından başlarını götürüb ailəsi ilə Kəlbəcərə gəldikləri barədə məlumatlar muzeyin səkkizinci ekspozisiya salonunda saxlanılırdı. 1918-ci ildə Quladaş deyilən yerdə baş verən savaşdan sonra onlar öncə Cənubi Azərbaycana üz tutublar. Mamedov Əlinin sözlərinə görə onlar Cənubi Azərbaycanda olarkən atası Salman və qardaşı Camal orada dünyalarını dəyişiblər. Xoyda iki il qaldıqdan sonra 1920-ci ildə Kəlbəcərə gəliblər və bir neçə ildən sonra sovet hakimiyyətinin öz maraqları naminə yaratdığı müvəqqəti sabitlikdən istifadə edərək yenidən doğma yurdlarına qayıdıblar. Sonralar ermənilər yenidən özbaşınalıqlara başladıqda, Əli və onun kimi cavanlar düşmənə tutarlı cavablar veriblər. Bununla belə Əli daha orada qala bilməyərək birdəfəlik Kəlbəcərə üz tutur. Beləliklə daşnakların özbaşınalıqlarından yurd-yuvalaraından Göyçənin azad olunmasında Kəlbəcərdə müvəqqəti didərgin düşən təkcə Əli deyil, onun kimi minlərlə müsəman türkü məskunlaşmış göyçəlilər də döyüşlərdə iştirak ediblər. İ.Verdiyev var idi[ 9]. yazır ki, Ayrım döyüşçüləri Göyçəyə daxil olandan sonra Zodlu Kəlbəcər sakini İdris Verdiyev 1918-ci ilin qışında ermənilərin Səmədağa və Aşıq Ələsgər də Göyçəyə qayıtdılar. i/verdiyev/s.94]. Basarkeçər kəndlərində qanlı cinayətlər törətməsindən və kəlbəcərli Qeyq edək ki, o dövrdə Aşıq Ələsgər Ayrım çayının üstündəki Məşədi Cəmilin gördüyü tədbirlərdən söz açır. Müəllif yazır ki, Mərdanlı dəyirmanında dostlarının yanında dəyirmançılıq edirdi. Məşədi Cəmil zəmanəsinə görə çox uzaqgörən adam idi. Hələ 1905- Adı dillər əzbəri olan Zodlu Səmədağa da Mərdanlının bir neçə 1918-ci illərdə ermənilərin azərbaycanlılara və Anadolu türklərinə kilometrliyində Sarıdaş kəndində məskunlaşmışdı [16. 92] qarşı törətdikləri soyqırımı palanlarına bələd idi. Ona görə də İ.Məmmədov və C.Əsədovun “Ermənistan azərbaycanlıları və onlara qarşı mübarizənin fəal iştirakçısı və təşkilatçısı olmuşdur. onların acı taleyi” kitabında ermənilərin ağır cinayətləri ilə bağlı Ermənilərin planı, 1918-ci ilin qışına qədər Göyçə mahalının 32 faktlara özlərinin etirafları ilə şahidi oluruq. Müəlliflər qeyd edirlər kəndinin əhalisini tamamilə qırıb Kəlbəcərə yaxınlaşmaq, sonradan ki, A.Lalayan “Əksinqilabçı daşnaksütyun” və 1914-1918-ci illərin da Kəlbəcəri məhv edib Qarabağa birləşmək idi. Sarıyaqublu imperialist müharibəsi” əsərində “Könüllülüər” hərəkatının iki yekununu xarakterizə edərək yazır: “Könüllülər” hərəkatı onunla 68 Miskinli Musanın kəlbəcərliləri köməyə çağırması nəticəsiz olmur. 69 Kəlbəcər camaatı göyçəlilərə bir il sığınacaq verir. Məşədi Cəmil səciyyələnir ki, qaniçən xmabetlər (Andronik paşa, Hamazasp kəlbəcərliləri bir araya toplayır. Məlum olur ki, camaatda silah olsa və başqaları) başda olmaqla daşnak dəstələri türk qadınlarının da, patrona ehtiyacları var. Məşədi yaxın dostu Sultan bəylə əlaqə və uşaqlarının, qocaların və xəstələrin qırılmasında maksimum saxlayaraq onun qardaşı Qarabağ general qubernatoru Xosrov “cəsarətlilik” göstərmişlər. [11. s.36] bəydən kifayət qədər patron alır. Geri qayıdaraq göyçəliləri xilas Qaniçən Andronikin Avropadan müdafiə olunduğuna münasibət etmək üçün Sultan bəylə birlikdə hücum planı hazırlayır. bildirən Cəmil Həsənli arxiv sənədlərindən yararlanaraq bu barədə Qeyd edək ki, Kəlbəcər tərəfdən Göyçə üzünə gədikdən bir yazır: “1919-cu ilin yayında Azərbaycan ərazisində cinayətlər neçə aşırım keçid yolu var. Zəylik kəndi(R.N. Mənim kəndim) törətmiş, ingilis komandanlığının təkidi ilə Azərbaycan ərazisindən tərəfdən Gilli gədikdən Göyçənin Daşkənd-Şorcalar istiqamətinə, çıxarılmış O.Andronik də Fransaya gəldi və iyun ayının 15-də Poqos Kəlbəcər(mərkəz) tərəfdən Dikyurd aşırımı və buradan Ayrım kəndi Nubar paşanın vasitəçiliyi ilə Fransa prezidenti Raymon Puankare tərəfdən yalnız Urumbasar gədiyindən keçmək gərəkir. Beləliklə tərəfindən qəbul edildi. Bu zaman Avropa və Amerikada erməni və bu istiqamətlərdə hücum başlayır və Geştək kəndinin döyüşçüləri ermənilərə xidmət göstərən mətbuat orqanları qaniçən Androniki də Qumlu bulaq tərəfdən hücuma keçibilər. Onu da qeyd edək ki, “Erməni Haribaldisi” kimi ictimaiyyətə və siyasi dairələrə təqdim Kəlbəcərdən iki nəfər göyçəli- Sarıyaqublu zurnaçı Behbud və edirdi[5. 231] Miskinli Musa öncə kəşfiyyata göndərilir. Kəşfiyyatçılar xəbər İrəvan Müsəlman Mili Şurası İrəvan quberniyasında yaşayan gətirir ki, ermənilərin əsas qüvvəsi general Selikovun müavininin azərbaycanlıların dözülməz vəziyyəti haqqında Avropa və başçılığı ilə Qarqoyunlu komaları-dağ binələri dərəsindədir. Məlum Amerikanın böyük dövlətləri üçün məlumatlar hazırlayıb Azərbaycan olur ki, bizim döyüşçülərimizin hazırlığı daha yüksəkdir. Bununla Xarici İşlər Nazirliyinə göndərirdi. Xarici İşlər Nazirliyi isə həmin da ruh yüksəkliyi ilə dağ qartalları dumanlı bir gecədə düşmənin məlumatı Versalda olan Azərbaycan nümayəndələri nvasitəsi ilə üzərinə şığıyır. Ermənilərin ilk müqaviməti elə Qaraqoyunlu Avropa və Amerika dövlətlərinin Parisdəki nümayəndələrinə dərəsində olur. Bu əməliyyatda Geştək kəndinin seçilmiş igidləri çatdırırdılar. Məlumatda bildirilirdi: “Erməni silahlı və quldur Mürsəl, Kərbəayi Ağaxan, oğlu Əmiraslan, yellicəli Səlim və dəstələri şəhərlərdə, qəzalarda və kəndlərdə, hətta İrəvan şəhərində başqaları iştirak ediblər. Andronikin inandığı yüksək rütbəli erməni ac qurdlar kimi müsəlmanlar üzərinə hücum edir, hər axşam üç-dörd zabitlə üz-üzə gələn Mürsəllə Səlim onun başını kəsiblər. Bu hadisə müsəlman evi dağıdılır və talan edilir, sakinləri öldürürlər”. [1] ermənilərin məğlubiyyəti ilə sonuclanıb. Ermənilər Basarkeçər səmtə Parisdəki erməni nümayəndələri Qarabağda özlərinin törətdiyi qaçmağa başlayıblar. Məşədi Cəmilin dəstəsi isə düşməni Hasarlı cinayətləri azərbaycanlıların ayağına yazır və bununla müttəfiq istiqamətindən qovmağa başlayıb. Bu döyüşdə onun bacısı oğlanları ölkələrin nümayəndələri qarşısında Azərbaycan Respublikasını və Əli və Dəli Yunislə birlikdə Bayraməli, Boyaxlı Nağı, Qılışdı onun Versaldakı nümayəndələrini gözdən salmağa çalışırdılar. [5. Məhəmməd və başqaları olub. Döyüşdə Nağı və Bayraməli yaralanır, 234] onlar Yuxarı Ayrım kəndlərinə qaytarılır. Beləliklə düşmən ağır zərbə 1918-1920-ci illər ərzində Zəngəzur qəzasında baş verən ilə məğlub edilir[16.s. 95] hadisələri araşdıran tədqiqatçı Anar İsgəndərli öncə bu bölgənin nəyə görə daha ağır duruma düşmələrindən söz açır. Müəllif qeyd edir ki, 70

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal malı, dövlətibaşlı-başına buraxıbqaçmışlar. Bütün bumaldövlət kəndləridir. 15 mindən artıqeviolanbukəndlərin sakinləribütün Qara İman,Kəsəmən,BaşKənd, Şişqaya,BaşHacı,QəribQaya yaranmışdır.(Budaqov. səh.300),Zərzübil,Çayəhmədli,İməkdağ, Qaraqoyunlu(Bu kəndBöyükQaraqoyunlu kəndininəhalisindən ağalı, Ağkilsə, Zod,Qulu Ağalı, BöyükQaraqoyunlu,Kiçik Sarıyaqub, BaşŞorca, Ayaq Şorca(AşağıŞorca.R.N),Soğanqulu- müsəlman kəndidağıdılmışdır. Bunlar:Daşkənd,Qoşabulaq, müsəlman qalmayıb.Hal-hazırda Yeni Bəyazidqəzasında84 Ararat respublikasınınməsələsihəllolunub,artıqGöyçərayonu nda dərələrdə gizlənirlər, qarınaltındaqalıbkütləvi məhvolurlar. təqib olunanGəncəqəzasının5-cisahəsininqarlızirvələrində, daha doğrusu7-8kəndinsakinlərierməniqoşunlarıtərəfindən kəndin sakinləriisəCavanşirqəzasınındağlıqhissəsinəqaçır, qəzasının beşincisahəsininkənarlarınaaxışıbgəlirlər. Qalan17 qarın altındaqalıbqırılırlar:”ÇoxazmiqdardainsanlarGəncə erməni təqibindənbaşgötürübqaçanlarınbirçoxlarıisədağlarda rəhmsizcəsinə məhvolur[2]. qoymuş vəbunuyerinəyetirənerməniqoşunlarınınatəşləriilə Bədbəxt müsəlmanəhalisiGöyçəmüsəlmanlarınıqarşısınaməqsəd əhalisi olan22kənddağıdılmış,yandırılmış,qırılmışdır. 17-də dərcolunansayındabuməlumatlarverilir:“hal-hazırda60.000 təmizləməkdir. Bubarədə“Azərbaycan”qəzetinin1919-cuilmayın şimal vəşərqhissəsiniburadayaşayandincmüsəlmanlardan qarşılarına konkretməqsədqoymuşdur. MəqsədGöyçəgölünün dinc müsəlmanəhalisinəqarşıhücumakeçənerməniqoşunları şəkildə müəyyənləşdirməkmümkünolmamışdır[7.s.127-128] qurbanı olmuşdur. Ancaq ozamankıqarışıqlıqşəraitindəonlarıtam məlumat vermir. Beləki,dahaçoxmüsəlman,ermənivəhşiliklərinin deyiirdi ki,budəhşətlirəqəmlərhələermənivəhşilikləribarədətam nəfər azərbaycanlıöldürülübvəyaşikəstedilmişdir. Məruzədə Nəticədə təkcəZəngəzurqəzasındaməruzəhazırlananaqədər10068 uşaq öldürülmüş,1060kişi,794qadınvə485şikəstedilmişdir. ermənilər tərəfindən 115 kəndüzrə3257kişi,2276qadınvə2196 O, yazırki,Fövqalədə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərinəgörə o, Fövqalədə Təhqiqat Komissiyasınınsənədləriüzərindəişləyir. materiallar əsasındahadisələrəqiymətverməyəçalışır. Buməqsədlə təşkil olunmuşnizamiqoşunlarıdavaridi. A. Isgəndərlifaktoloji ilə yanaşı,buqəzada Andronikin erməniəsgərlərindənibarətyaxşı ona görəağırlaşmışdıki,ermənikəndlərindəkisilahlıquldurdəstələri kəsilmişdi. O,yazırki,qəzanınmüsəlmanəhalisininvəziyyətibirdə Zəngəzur qəzəasınınŞuşailəəlaqələritamamilə,Cəbrayılqismən May -İyun 2019№03 (51) Yuxarıda adıçəkilənqəzetdədahasonra məlumatverilirki, 1919-cu ilinaprelin13-dənGöyçənin Yeni Bəyazidqəzasının cı il təvəllüdlü Hacı Keytinin nəvəsi Məhəmmədin(Kərbəla cı iltəvəllüdlüHacı KeytininnəvəsiMəhəmmədin(Kərbəla də buraxeylisayda atlıköməyəgəldilər. Zəylikkəndindən1896- düşmənin qarşısınaçıxacaqigidləri başınatopladı.Ətrafkəndlərdən ilə Kəlbəcərəgəldi.O,ZarvəZəylik kəndlərindəəhaliiləgörüşərək ermənilərin 5aprel1918-ciilhücumunun qarşısınıalmaqməqsədi sərhədin mökəmləndirilməsinə ehtiyac yaranırdı.LaçlnlıSoltanbəy Kəlbəcərə hücumumümükünsüz idi.Odurki,Basarkeçərtərəfdən bolgəsinə dəhücumugözlənilirdi.Ermənilərin Ağdərə tərəfindən vəhşiliklər törədənermənilərinCavanşirqəzasınınKəlbəcər məlumatlar almaqolar. H.Əhmədovyazırki,Göyçəmahalında olaraq qələməaldığı“MəşədiCəmilyolu”kitabındandadolğn edən atasıNağıdaneşitdiklərivəapardığıaraşdırmalarınnəticəsi Göyçədə erməniözbaşınalıqlarınınqarşısınınalınmasındaiştira k göstərən “Yenilik” qəzetininbaşredaktoruişləmişHəbibƏhmədov bu qoşundaidilər(10.39).UzunmüddətKəlbəcərdəfəaliyyət Rüstəm MəşədiHəsənli,İsaCəfərli,MəhəmmədƏsgəroğluda önündə ZardanolanSeyidƏligedirdi.Eləcədəhəminkənddən kitabında yazırki,GöyçəyəköməyəgedənSultanbəyinqoşununun söz açır[15]. Basarkeçər ərazisindəkierməniyaraqlılarınınecəməhvetdiklərindən bildirir. O,KəlbəcərigidlərininSoltanbəyinköməkliyiilə bölglərində başvermişhadisələrətutarlıfaktlaraözmünasibətini göndərdiyi silahlarınqalıqlarıdamuzeydəqorunubsaxlanılırdı[8]. həmçinin QarabağGeneralQubernatorununKəlbəcərinmüdafiəsinə tərfindən “SümüklüDərə”deylənərazidəntapılmışyararsızsilahlar, müsəlmanlara qarşıistifadəetdiklərivəsonralarKəlbəcərlilər da birmənbərolunuoynayır. 1918-1920-ciillərdəerməniyağılarının bu muzey1918-1920-ciillərdəbaşvermişermənisoyqırımıiləbağlı qurulub. Odurki, Azərbaycan tarixininbütündövrləriniəhatəedən əvəz edəbilməz. Amma “Şahidmuzey”də“Şəhidəsasında adlandırdı. “Şahid Muzey” zənginliyinə görə təbii ki, “Şəhid muzey”i “Şəhid muzey”,Bakıdayaratdığıyenimuzeyiisə“Şahidmuzey” ağır zəhmətihesabınamuzeyyaratdı.O,işğalaltındaqalanmuzeyi Əsgərov Bakışəhərindədəgecəvəgündüzözünərahatlıqvermədən etdirirlər. Onudaqeydedəkki,Kəlbəcərmuzeyininyaradıcısı,Şamil özününküləşdirərək “ermənimədəniyyəti”adıaltındanümayiş əlinə keçdi.Ermənilərbuzənginmuzeyinmateriallarınıgün 2-də Kəlbəcəriişğaletməsiiləbudünyaşöhrətlimuzeydəyağıların eksponat fondundasaxlanılırdı.Ermənilərin1993-cüilinaprelin muzeyin səkkizinciekspozisiyasalonuiləyanaşı36mindənartıq olanların lentyazılarıqorunubsaxlanılırdı.Bütünbuyazıları “əsgərlər”i müqəvvaları,yaşıyüzühaqlamışvəhadisələriniştirakçısı aid şəkillər, döyüşsəhnələriniəksetdirənermənivəmüsəlman mövzu iləbağlıtarixifaktlar, ayrı-ayrıyerlərdəbaşvermişqətllərə “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti” və “Erməni soyqırımı” guşələrində hadisələrin yaxınşahidləriolublar. Keytiyev MəhəmmədHüseynoğlu(Kərbəla(R.N) Eyvaz Alməmməd oğluvə1890-cıiltəvəllüdlüZəylikkəndsakini Müsahiblərim 1889-cuiltəvəllüdlüZarkəndsakiniƏhmədov yazının müəllifinə-muzeyinozamankıelmiişçisinəsöyləyiblər. Bunu Zəylikkəndininyaşlısakinləri1991-1992-ciillərindəbu qaçan yüzlərləGöyçəsakinidağdaşaxtadandonubölmüşlər. yağılardan canınıqurtarmaqməqsədiiləZəylikkəndinəbaşgötürüb bölgəsi ilə(Zəylikkəndiilə)həmsərhədolub.Hadisələrzamanı milyardlar qədərdir”[11 .s.38]. hal-hazırda ermənilərəqalıb.Qarətedilmişəmlakbirneçəmilyonvə Müslüm Şahüseynov “Kəlbəcərsiz, Zarsız keçən ömürlər” Müslüm Şahüseynov“Kəlbəcərsiz,Zarsızkeçənömürlər” Kəlbəcər sakiniMüslümŞahüseynovBasarkeçər- Kəlbəcər Kəlbəcər Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyininsəkkizincisalonunda Yuxarı və Aşağı ŞorcakəndləriCavanşirqəzasınınKəlbəcər 71 GEOSTRATEGİYA

Hüseyn oğlu Məhəmməd. R.N) söylədiyinə görə silahlı daşnaklar ƏDƏBİYYAT Basarkeçərin bütün kəndlərinə hücun edərək ağır qətliamlar törətmiş, 1. Aərbaycan Respublikası MDA, f.970, siy.1, iş 144, v.66 sağ qalanlar isə Basarkeçərin Şorca kəndindən Kəlbəcərin Zəylik 2. Azərbaycan qəzeti. 17 may 1919 kəndinə tərəf üz tutmuşdular: "Ermənilər müsəlmanlara qarşı 3. «Армянский геносид» . Миф и реалъност. Справочник sanki xaç yürüşünə çıxmışdılar. Onlar ingilislərdən kömək almışdı. фактов и документов. Баку. Азернешр 1992 Yəhər tikən Haykazın dəstəsində ingilislər də var idi. Tüfəngləri də 4. Əhmədov H. Məşədi Cəmiı yolu.Bakı. Azərnəşr. 2007. səh 22. ingilis silahı idi. Ermənilər Göyçə kəndlərində dəhşətli hadisələr 5. Həsənli C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində . törətmişdilər. İnsanların naləsi göyə qalxırdı. Biz kömək məqsədilə 1918-1920-ci illər. Bakı. Azərnəşr. 1993. səh 231. 362 səhifəlik Göyçəyə tərəf yola düşdük. Kəndimizin Dərəyurdu adlı yaylağına 6. Həsənov Z. Məhəmməd Nərimanoğlu.Kəlbəcər. Azrbaycanın çatanda Gədikdən üstümüzə güllələr yağış kimi yağdı. Ot qayası qala qapısı. Bakı. Təfəkkür. 2001. və Xaraba deyilən tərəfdən də düşmənlər üstümüzə gəlirdi. Birdən 7. İsgəndərli A. Azərbaycan həqiqətləri. 1917-1920. Bakı. “Elm Keyti dağı tərəfdən bir nəfərin beş açılanla atəş açdığını gördük. və təhsil” 2012. 228 səhifəlik Əvvəl elə bildik ki, o da ermənidir. Bir azdan onun güllələri düşməni 8. Kəlbəcər Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi. İnventar nömrə 3032 dayandırdı və onlar geriyə qaçmağa başladılar. Bu el arasında 9. Kəlbəlbəcər Tarix-Diyarşünaslıq Muzeyi. Inventar nömrə cəngavər kimi tanınmış, sərrast nişançı Hacı Dünyamalı oğlu Teymur 3038. idi. Düşməni qovaraq gəldiyi yerə qaytardıq" (1992-ci ildə bu söhbəti 10. Məmmədli A. Ermənilərin gerçək tarixi. Bakı. Elm. 435 aparmışıq.R.N)[8] səhifəlik 1918-ci ilin qışında 40-a yaxın müsəlman-türk kəndi Andronikin 11. Məmmədov İ, C.Əsədov. Ermənistan azərbaycanlıları və dəstəsi tərəfi ndən yandırılaraq külə dönmüşdü. Əlsiz-ayaqsızlar onların acı taleləri. Bakı.”Azərbaycan”nəşriyyatı”. 1992 .səh 38) vəhşicəsinə qətlə yetirilmiş, qaçmaq imkanı olanları isə gülləborana 12. Ziyadxan Nəbibəyli.Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları. tutub qış ayında Kəlbəcərin quşqonmaz dağ uçurumlarında Nurlar. Bakı.2011. dondurmağa məcbur etmişdilər. Gözlənilən ağır faciələrin qarşısnı 13. Səmuyel A. Uimz. Ermənistan.terrorçu xristian ölkənin almaq üçün ən sadə silaha belə ehtiyac vardı. Belə bir durumda gizlinləri. İngilis dilindən tərcümə. 1-ci cild. Bakı.Mütərcim-2015.388 Kəlbəcərli Məşədi Cəmil Laçınlı dostu Soltan bəyə üz tutur. Soltan s. bəy Məşədi Cəmili yüksək səviyyədə qəbul edərək onun gəlişinə 14. Şahüseynov M. Kəlbəcərsiz, Zarsız keçən ömürlər. qurban kəsir. Soltan bəy Qarabağ general qubernatoru olan qardaşı Bakı.2003. Şirvannəşr. Səh 39, 100 səhifəlk Xosrov bəydən Kəlbəcərə silah sursat göndərməyi xahiş edir. Məşədi 15. Şahüseynov M. Onlara güzəşt oluna bilməzdi.” Qəbələ” Cəmil Soltan bəylə Xosrov bəyə 40 qatır yükü yağ-bal payı aparır. qəzeti. 13 aprel 2000. 70 Soltan bəy və Xosrov bəy qardaşları Məşədi Cəmilə istənilən qədər 16. Verdiyev İ. Məşədi Cəmil. Bakı.2008, 185 s. 71 silah-sursat verir. Onun gətirdiyi yağ-balı da bazarda satdırıb pulunu Məşədi Cəmilə verir ki, silah alsınlar. Qarabağ general - qubernatoru Açar sözlər: Andronik, Sultan bəy, Kəlbəcərli Məşədi Cəmil, Məşədi Cəmilin özünə isə Süzən (beşatılan) bağışlayır.[4.s. 22]. Sümüktökülən dərə Məşədi Cəmil 40 qatır yükü silah-sursatla Kəlbəcərə qayıdır. Key words: Andronik, Soltan bey, Mashadi Jamil Kalbajarly, O, Zodlu Səmədağa ilə əlaqə yaradaraq ermənilərin bir sıra Sumuktokulan stream. hücumlarının qarşısını alır. Amma xristian dövlətlərindən kömək Ключевые слова: Андроник, Судтан бек, Мешеди Джамил almış ermənilər Göyçədə böyük cinayətlər törədir. Göyçə yalında Келбаджарский, ушелъя выбрашенных костей. (Gədikdə .R.N) erməni quldurlarından canlarını qurtarmağa can atan yüzlərlə qadın, uşaq şaxtada donub ölür. Buradan Kəlbəcər SUMMARY istiqamətinə yürüş edən ermənilərlə Kəlbəcər döyüşçüləri arasında The genocide of Azerbaijanis in Zangezur, Javanshir districts qanlı döyüşlər aparılır. Kəlbəcərli qadınlar səngərlərə patron and surrounding provinces in 1918-1920"s, carried out in daşıyaraq igidləri tək qoymurdular. Qadın dəstələrinə Məşədi Kalbajar museum materials Cəmilin bacıları Pəri, Telli və Dal Qılınclı kəndindən Mərcan adlı In 1918-1920, Zangezur, Javanshir accidents and Muslim Turks qadın başçılıq edirdilər. Bu gənc və igid qadınlar döyüşçülərə çörək were exposed to the genocide of the Armenian agessors. Article deals və patrondan korluq çəkdirmədilər. Məşədi Cəmilin yurdu deyilən with the confessions of Armenian historians and the report prepared dərədə ölənlərin qalaq-qalaq sümükləri insanı dəhşətə gətirirdi. by the ADR Statute and the history of the historians exploring the Sonralar bu ərazi yaddaşlarda “Sümüktökülən dərə” kimi qaldı. period during, the events were mentioned. Were discussed the crimes, Beləliklə Sultan bəyin və Məşədi Cəmilin başçılığı ilə erməni committed by Andronik in Goycha, Kalbajar and Lachin regions and cəlladları geri oturdulur[4.s.24-25]. the removal of Sultan bey of him from those territories Ermənilər 1918-ci il mayın əvvəlində Andronikdən də əlavə qüvvə alaraq eyni vaxtda hücum etməklə müdafi əzsiz kəndləri РЕЗЮМЕ yandırır, əhalini məhv edirlər. Kəvər, Bayazit, Gözəldərə, Haçalı, Материалы Келъбаджарского музея в качестве Yarpızlı, Əzizli, Tüskülü, Yuxarı Zağa, Aşağı Zağa, Kərkibaş, Qanlı, источника геноцида азербайджанцев в 1918-1920 –х годах Qırxbulaq, Aşağı Məzrə, Yuxarı Məzrə, Daşkənd, Aşağı Şorca, Джанфирскоь, Зангезурском уездах Yuxarı Şorca, Sarıyaqub, Qayabaşı, Zərkənd, Ağkilsə, Tənbeh, В 1918-1920-х годах тюркское население Зангезурского, Nərimanlı, Ağyoxuş, Qaraqoyunlu, Göysu, Canəhməd, İnəkdağı, Джаванширского уездов подверглосъ армянскому террору . В Şişqaya, Sorcasu, Toxluca, Zod və s. qırxa yaxın kəndləri ermənilər статъе даны признания армянских историков в связи с этими darmadağın etdilər, əhalisi eybəcər üsullarla məhv edildi[12. 124]. событиями, показаны резулътаты доклада Чрезвычайной Исследователъной Комиссии АДР. Т акже в статъе рассказывается о преступлениях Андроника в Келъбаджаре, Лачыне, Гейча и о его изгнании из зтих регионов Султан беком. 72

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal bilgilərə dayanaraq XX yüzilliyin ilk qərinəsində ermənilərin bilgilərə dayanaraq XXyüzilliyinilkqərinəsində ermənilərin Bu qəbildənolan ənmühümfaktlaravətarixiqaynaqlardakı başqa təmizləmə” aparmışvəsiyasiterror aktlarıhəyatakeçirmişdilər. də xristianlaravəyəhudilərəqarşı soyqırımıtörətmiş,“etnik Asiya bölgələrindəmüsəlmanlara (əsasəntürkxalqlarına),qismən siyasi məqamlardasui-istifadəedərək Osmanlı,İran,Qafqaz,Orta Britaniya, ABŞ) dəstəyindən özlərinəəlverişlisaydıqlarıhərbi- sığındıqları böyükimperialistdövlətlərin(Rusiya,Fransa,Böy ük birliklər halındaordularınaqoşulduqlarıvəyahimayəsinə deyildir. və həminbölgələrinxalqlarınayönəldiyiüçünsıradanbirtəhlü kə və siyasiterrorfəaliyyətləribirsıradövlətlərinərazisinisardığı törətdikləri hərbicinayətlər(soyqırımı,etnik“təmizləmə”vəb.) May -İyun 2019№03 (51) COĞRAFİYASI ERMƏNİLƏRİN TORPAQ İDDİALARININ XX YÜZİLLİYİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ Tarix Öncəliklə qeyd edək ki, I Dünya Savaşında ermənilər könüllü Öncəliklə qeydedəkki,IDünyaSavaşındaermənilərkönüllü XX yüzillikərəfəsindəvəyüzilliyinəvvəllərindəerməniləri n siyasi terrorhərəkatı dahəmindönəmdəbaşverməkdəydi [2]. başlayaraq IDünya Savaşınadəkaramsızolaraq yürütdüklərisilahlı Torosi (Sasuntsi)vədavamçılarınınXIXyüzilliyin80-ci illərindən Daşnaksütyun) yaradılmasıvəSerob Vardanyan, Andranik Ozanyan erməni millətçi,terrorçupartiyalarının (Armenakan,Hnçak, havadarlığı sayəsindəsilahlıterror mərhələsinəkeçmişdilər. Məhz ala bilmədikləriüçünyuxarıdaadı çəkilənimperialistdövlətlərin İşlər naziriSolsberiyəmüraciətlərindən[1,s.263-264]ciddinəticə Ki-likiya vəb.nahiyələrəiddialarla),13apreldəİngiltərəninXarici İngiltərənin İstanbuldakısəfiriLoyarda(Van, Sivas,Diyarbəkir, keçirilmiş BerlinKonfransındanvə17mart1878-ciiltarixində şəxsində) hələ1877-1878-ciillərdəkirus-türksavaşındansonra ermənilər (patriarxlarıMkrtiçXrimyanvəNerses Varjapetyanın torpaqlarının birqisminə(“QərbiErmənistan”adıilə)iddiaedən torpaq iddialarınıəsasənmüəyyənləşdirməyəçalışaq.Osmanlı X. N. İSMAYIL Xəzər Universiteti 73 GEOSTRATEGİYA

1914-cü ildən başlayaraq Rusiya ordusuna yarımüstəqil şəkildə edir, evlərini yandırırdılar [1, s.327]. ABŞ tədqiqatçıları Castin qatılmış erməni silahlı birlikləri tərəfindən Şərqi Anadolunun çox və Karolin Makkartilərin hesablamalarını görə, 1918-20-ci illər vilayət və yaşayış məntəqələrində türklərə qarşı törədilən hərbi aralığında İrəvan quberniyasında 180 000 müsəlman, yaxud cinayətlər (indiki anlamda: soyqırımı) ermənilərlə birgə hərbi quberniya müsəlmanlarının üçdə ikisindən çoxu ya öldürülmüş, birləşmələrdə xidmət göstərən bir sıra Rusiya hərbçiləri, o sıradan ya da didərgin salınmışdı [10, s.98]. Erməni müəllfi A.A. Lalayan tanınmış rus, gürcü, ukraynalı zabitlər (podpolkovnik Tverdoxlebov “Daşnaksütyun” partiyasının əksinqilabi rolu” məqaləsində göstərir [3, s.45-53], general Odişelidze [3, s.32-36], Türküstan Motoatıcı ki, “Daşnaksütyun” hakimiyyətdə olduğu otuz ay müddətində Alayından yüzbaşı vəkili Kazimir [3, s.32-40], istehkam zabiti, Ermənistanda türklərin sayı 77%, kürdlərin sayı 98%, yezidlərin sayı erməni əsilli Morozov [3, s.38] Aksirə dairəsi müfəttişi, hərbi həkim isə 40% azalmışdır [11, s.77]. Xoroşşenko [3, s.149-150] və b.) tərəfindən də etiraf olunmuşdur. Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il 29 may tarixli Türk mənbələrinə görə, həmin dövrdə 200 000 nəfər erməni yığıncağının qərarına əsasən müsəlmanların qədim şəhəri İrəvanın Müttəfiq Dövlətlərin ordularında Osmanlıya qarşı savaşa qatılmış, siyasi mərkəz kimi ermənilərə güzəşt edilməsi [12, v.51-52] 60 000-lik erməni çətələri isə Anadolu kəndlərində və qəsəbələrində Azərbaycan tərəfinin sülhlə bağlı gözlədiyi nəticəni vermədi. toplu qırğınlara girişərək 530 000 nəfər türk-müsəlmanı xunxarca Ermənilər tarixi Qərbi Azərbaycanın bütün başqa bölgələrində (qaniçən –X.İ.) öldürmüşdü... İndi Anadolunun hər köşəsində də, o sıradan Göyçə mahalında [13: s.81], Naxçıvanda [14, ermənilər tərəfindən qətl edilmiş türklərə aid toplu məzarlar s.64], Zəngibasarda [14, s.83], az-nlılara qarşı soyqırımı, etnik ortaya çıxmaqdadır [4, s.6]. 1992-ci ilədək ümumilikdə Qars və “təmizləmə” fəaliyyətləri yürütdülər. çevrəsindəki (Ərdahan, Ahılkələk, Aralıq, Arpaçay, Çıldır, Gölə, Bölgədə erməni və müsəlmanların hərbi-siyasi güc balansının İqdır, Kağızman, Tuzluca və b. bölgələrdə) ön araşdırmalarda 62 kəskin şəkildə öz xeyirlərinə olduğunu yaxşı başa düşən erməni toplu məzar təsbit olunmuşdur [5, s.34-36]... liderləri Bakıda Bolşevik Rusiyasının hərbi birləşmələrinin tərkibinə Osmanlı tabeçiliyində olan indiki Suriya ərazilərinə köçürülmüş qoşulmaqla Bakı və bitişik bölgələrin işğalı zamanı (burada Sovet yüz minlərlə erməni Mudros Atəşkəsindən sonra öz əski yaşayış Rusiyasının hakimiyyətinin bərqərar olması pərdəsi altında) 1918-ci yerlərinə dönməyə başladığı zaman onların “başbilənləri” “Erməni ilin 31 Mart soyqırımı kimi yadda qalan faciələr törədərək Bakıda, Kilikiya Dövləti” yaratmaq niyyətilə Seyhan və Ceyhan çayları Şamaxıda, Kürdəmir və Göyçay bölgəsində, Qubada, Salyanda, arasında yerləşən bütün ərazini “muxtar” elan edib Adanada Lənkəranda və s. 30 min azərbaycanlını qırdılar [14, s.61] Hakimiyyət Sarayını ələ aldılar. İşə müdaxilə edən fransız komandan Ermənilərin türk-müsəlman əhaliyə qarşı növbəti soyqırım 72 veteran-terrorçu Damacyan və onun “hökumət”indən bu məzhəkəyə aktları Gürcüstanda (Axalkələk [15, s.53; 3, s.149-150], Borçalı 73 son qoymalarını qətiyyətlə tələb etdi. Fransız protektoratlığında [16, s.146-148, 315-316], Qarayazı [17, s.131]), Şimali Qafqazda “Erməni Kilikiya Dövləti” yaratmaq cəhdi qəti tələblərdən sonra (Mahaçqala [18, v.103]), (İranın Müttəfiq Dövlətlər tərəfindən yığışdırıldı. Ancaq fransızlar Kilikiyada (Çukurova –X.İ.) erməni işğalından sui-istifadə edərək, assurilərlə birgə) Güney Azərbaycanın dövlətçiliyi məcarasının qarşısını tam ala bilmədilər [6, s.128]. Urmiya, Xoy, Səlmas, Köhnəşəhər və s. yaşayış məntəqələrində Fransızlar Çuxurova və ətraf bölgələri işğal edərkən 10 000-ə [19, s. 144-146], Orta Asiyada (27 noyabr 1917-ci ildə Bütün qədər ermənidən fransız əsgəri kimi istifadə etmişdi. Bununla Müsəlmanların IV Fövqəladə Qurultayında Türküstan müvəqqəti yanaşı, erməni qaçqınlarından ümumi sayı 70 000 olan dəstələr şurasının rəhbərliyi ilə yaradılmış Turkeston Muxtoriatini devirmə təşkil edilmişdi ki, bunlardan da bölgədə mülki şəxslərə qarşı fonunda [20, s.84-85; 21, s.55-56; 22, s.105-108]) baş verməkdəydi. qırğınlarda istifadə olunurdu [7, s.81]. Arxiv sənədlərində Fransa İlkin hesablamaların nəticəsi olaraq Özbəkistan Milli ordusu sıralarına qatılmış erməni birliklərinin fransız əsgəri mundiri Ensiklopediyasında dərc olunmuş məlumatlara görə, Fərqanə ilə Kilikiya bölgəsində türklərə qarşı soyqırımı törətdikləri arxiv vadisindəki hadisələrdə daşnak qurbanlarının sayı 35 min nəfərdən sənədlərində dəfələrlə öz təsdiqini tapır [8, s. 57-59, 62, 65, 72, 74, artıq olmuşdur. Xalq arasında bilinən qurban sayları isə bu rəqəmin 76, 93]... Əlbəttə, bütün bunlar təsadüfi deyildi: belə ki, ermənilərin 150 min nəfəri keçdiyini göstərir [23]. Türkiyənin Şərq vilayətləri ilə yanaşı Cənub (Kilikiya) bölgəsinə də Erməni millətçiləri, irqçiləri olan daşnakların düşüncələrinə torpaq iddiaları Paris Sülh Konfransında da öz əksini tapmışdı [9, yerləşdirdikləri “müqəddəs” bir hədəf (əski çağlarda guya özgür, s.43]. möhtəşəm “hay” dövləti olmuş “Böyük Ermənistan”ın bərpası) I Dünya Savaşınadək ermənilərin gözaltı etdikləri torpaqların uğrunda gizli-aşkar mübarizə apardıqları həryönlü şəkildə dəfələrlə o biri payı isə, XVII yüzilliyin sonunda I Pyotra verdikləri təsdiq olunmuş bir gerçəklikdir. layihədən və Rusiya-Osmanlı, Rusiya-İran savaşlarından sonra Erməni qaynaqlarına istinadən çağdaş özbək araşdırmaçısı hissə-hissə məskunlaşdırıldıqları bölgələrdən də göründüyü kimi, Şöhrət Barlas “Ermənistandan kənar Ermənistanlar” mövzusuna Güney və Quzey Qafqaz idi. 5 dekabr 1917-ci ildə imzalanmış toxunaraq çeşidli ərazilərdə cəmi 35 Ermənistanın adını çəkir: o Ərzincan Barışı (daha sonra 3 mart 1918-ci il tarixli Brest- sıradan, Bizans Ermənistanı, yunan Ermənistanı, Mesopatamiya Litovsk Anlaşması) nəticəsində Rusiya qoşunları Ərzurum və Ermənistanı, Şimali Ermənistan, Cənubi Ermənistan, Yustinian Qarsdan çıxmalı oldu [1, s.394]. Erməni könüllü çətələri Türkiyə Ermənistanı, Gürcüstan Ermənistanı və b. [24, s.140-141]. sərhədlərindən çəkilərək İqdır-Kərimarx-Eçmiədzin-İrəvan, Bakı qubernatoru Nakaşidzenin erməni siyasi terrorçuları İrəvan-Qəmərli-Vedibasar-Sədərək-Dərələyəz, İrəvan-Dərəçiçək- tərəfindən öldürülməsi ilə bağlı Rusiya arxivində saxlanan bir Nor Bayazit-Basarkeçər-Zəngəzur-Qarabağ yolları boyunca yerli sənəddə isə deyilir ki, Türkiyədə bölücülüklə bağlı üsyan və terrora (qərbi azərbaycanlı) əhalini qılıncdan keçirir, mülklərini talan əl atdıqdan sonra əzişdirilən erməni millətçilərinin düşüncələrinə 74

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal sübutudur. torpaq iddiasıilə hücumubuiddianınötəriolmadığının növbətibir Gürcüstan torpaqlarınavəözəlliklə dəonunpaytaxtıüzərinə Gürcüstandan çəkilməsindəncəmi birgünsonraErmənistanın s. 27]...1918-ciilindekabrında Alman hərbimissiyasının sonra şəhəringürcühökumətiəlinə keçməsindən”yazırdı[29, ermənilərə məxsusolmasından və yalnızmillətçiliktədbirlərindən “Qafqaz poçtu”adlıingilisdillierməniqəzeti“...qabaqlar Tiflisin gürcü ailəsiniucdantutmaqırmışdılar[29,s.14-15].Odönəmlər də Axalkələkdə Xospiykəndininəhalisini,həmdəPoladaşvilisoyad lı hazırlaşırdılar [28,s.101-102].1918-ciilinyazındadaşnaklar 1919-cu ilinyazındaaçılmalıolanParisSülhKonfrasına (Axalkələk vəBorçalıyadaiddiaetməklə)yenietniksərhədlərl ə Axalsix bölgələrinəhücumakeçib,oradakıgürcüləri“təmizləyər ək” ilə, xüsusəndətoplarlasilahlanaraqGürcüstana– Axalkələk və v.14]. qurtarıb qaçqınaçevrilmiş,yerdəqalanlarməhvedilmişdilər[27, “təmizləmə”yə məruzqalmış,busakinlərdənyalnızbirqismicanını 48 minyunan,31rusermənilərtərəfindənsoyqırımavəetnik v.14-15]. Qars Vilayətinin əhalisisırasından205minmüsəlman, qarşı da1919-1920-ciillərdəhərbicinayətlərtörətmişdir[27, s.41-42] sonra,buradakıdaşnakhökumətiyerlirusvəyunanlara və Qarsbölgəsindəişğallaermənihökumətiqurulmasından[26, zelandiyalı əsgərlə“Cənub-QərbiQafqazHökuməti”nindevrilməsi koalisiyada iştirakedən12000nəfərlikşotlandiyalıvəyeni qarşı dayönəlmişdir. İngilislərinkomandanlığıaltındahərbi yayılmağı nəzərdətutur... Ermənistan”ı “yetərsiz”sayaraqXəzərdənizindənşərqədoğru Asiyanın birqisminəgizliiddiasıdırki,“üçdənizarasındakı Elmi ictimaiyyətüçünbusənəddəkiyenilikisəermənilərinOrta Türküstanının vəİranınbirhissəsinidəəhatəedirmiş[25,s.261]. sərhədləri “TürkiyəErmənistanı”vəQafqazdanbaşqa,Rusiya görə, minilöncəmövcudolmuşmüstəqil“BöyükErmənistan”ın May -İyun 2019№03 (51) 1918-ci ilin noyabrında isə ermənilər dövrün müasir silahları 1918-ci ilinnoyabrındaisəermənilərdövrünmüasirsilahları Ermənilərin növbətisoyqırımaktlarıxristianlaravəyəhudilərə xristian dairələrin təlqiniilərəsmileksikondaişlədilmişdir. –X.İ.) millətçiləri vəonların təsirinədüşən ABŞ-dakı nüfuzluermənipərəst qərarnamə qəbuledilməsiüçün dəridən-qabıqdançıxanerməni bu “Türk,FarsvəRusErmənistanı” ifadəsi Amerika mandatıhaqda Rus Ermənistanının”daxilolacağı diqqətəalınmışdı[35].(Təbiiki, torpağa “QaradənizdənEgeydənizinə qədərbirləşmiş Türk, Farsvə mandatı haqdaqərarnaməqəbul edilərkənbumandataltındakı yəni Loru,Başkeçid,Borçalı,Qarayazıdadaxil“olmalı”idi. cənubi-qərb hissəsivə Tiflis quberniyasınıncənubyarısı[9,s.43], Bereket, Adana Aleksandretto ilə), Yelizavetpol quberniyasının istisna olmaqla)]vəKilikiyanın4sancağı(Maraş,Sis,Celal- Trapezund (DiyarbəkiringüneybölgəsivəSebastianınqərbhissəsi başqa vilayəti[Van, Baqeş,Diyarbəkir, Xarberd,Sebastia,Karin, olmaqla bütünlükdəQarsvilayəti,“TürkiyəErmənistanı”nın7 Onun datərkibinəİrəvanquberniyası,Ərdəhanınquzeyiistisna Ərəbistan səhralarınadək“yaradılmalı”olan“BöyükErmənistan”. qoyulmuşdu: Qaradənizdən Aralıq dənizinə,Qarabağdağlarından konfransına təqdimetməküçünaşağıdakıgenişərazitələbləri böyük dövlətlərinqarşısınaqoyduğumemorandumdasülh diqqəti cəlbedir. xalqlarına), xristianlaravəhəttayəhudilərəqarşıtorpaqiddiaları olunduğu tarixisənədlərədiqqətyetirək. yetirdikdən sonra,indidəermənilərintorpaqiddialarınınəks olmadığını göstərir. yanaşı İsrail-Fələstinbölgəsinidəsalmalarının[34,s.69]təsadüfi etdikləri “BöyükErmənistan”xəritəsinəSuriya,Livanvəb.[33]ilə törətdiyi soyqırımıaktlarıonların1918-ciildəİstanbuldanəşr [32, s.122,129])vəŞərqi Avropada [30,s.38]yəhudilərəqarşı 52-57, 391-394]),İranda(1918-ciildəUrmiyavəKöhnəşəhərdə 25]), Türkiyədə (1916-cıildəƏrzurumda, Həsənqalada...[31,s. 14 may1919-cuildəErmənistanvəİstanbulüzərində Amerika 1919-cu ilinyazındaParisdəermənitəmsilçilərininmüttəfiq Bu sənədlərsırasındaermənilərinmüsəlmanlara(əsasəntürk Ermənilərin törətdiklərisoyqırımısilsilələrinəhəryönlüdiqqət Ermənilərin Azərbaycanda (1918-ciildəQubada[30,s.23- 75 GEOSTRATEGİYA

1918-ci ildə İstanbulda “Böyük Ermənistan”ın nəşr olunan 3. Azmi Süslü. Ruslara göre Ermenilerin Türklere yaptıkları fantastik xəritəsi guya tarixi xəritə idi. O xəritədə “Böyük mezalim. –Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1987. – 155 s. Ermənistan”ın sərhədləri Qara dənizdən Xəzər dənizinədək (Batum, 4. Ziya Zakir Acar. Görenlerin gözüyle Iğdırda Ermeni katliamı.– Axalsix, Msxeta, Tifl is də daxil olmaqla), Samsundan Aralıq Ankara, 2007.– 92 s. dənizinə və Selevkiyanın quzey hissəsinədək çox böyük əraziləri 5. Kars Valiliyi ve Atatürk Universitesi Yayını NU: 675, “Yakın əhatə edir. Həmin xəritədə Gürcüstana ensiz bir nahiyə ayrılmışdı Tarihimizde Kars ve Doğu Anadolu Sempozyumu” (Kars-Subatan [34, s.69]. Ermənilərin gürcüləri soyqırıma uğratmağa və etnik 17-21 Haziran 1991), Ankara, 1992. –457 s. “təmizləməyə” yönələn fəaliyyəti “gələcək” “Böyük Ermənistan”ın 6. Эрих Файгл. Армянская мифомания. 2007, (ISBN 3-85002- ərazi parçalarını hazırlamaq məqsədindənmi qaynaqlanır görəsən?!.. 583-7 ab 1.1.2007: ISBN 978-3-85002-583-6; издана в Турции.) –Təəssüf ki, bəli: 27 sentyabr 1993-cü il tarixində və gürcü – 168 с.. qadınlarına, uşaqlarına qarşı hiyləgərcəsinə qırğın törətdikləri 7. Nazim Qəhrəmanov. I Dünya Müharibəsində erməni amili. başqa günlərdə yaraqlı ermənilər qışqıraraq deyirmişlər: “Abxaziya Bakı, "E.L." Nəşriyyat və Poliqrafi ya Şirkəti MMC, 2008. —204 s. sizin idi, indi oldu bizim –Abxaziya kiçik Ermənistandır, Böyük 8. T.C. BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERI GENEL Ermənistanın qərb sahilləridir.” [34, s.100]. MÜDÜRLÜĞÜ, Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 34. XX yüzilliyin əvvəllərində Çarlıq Rusiyasının polis departamenti Arşiv belgelerine göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni mezalimi tərəfi ndən aşkar olunmuş ermənilərin Rusiyaya da qarşı gizli ərazi [Armenian violense and massacre in the Caucasus and Anatolia iddialarının heç də ötəri olmadığı günümüzün hadisələri ilə öz based on archives], III (1919-1920)., Ankara, 1997, (XXXI+475) s., təsdiqini tapır [36]. [belgeler № 17-19, 21-24, 31]. XX əsrin başlanğıcında gürcü knyazı D. isə Çar Rusiyası 9. Oв. Качазнуни. Дашнакцутюн больше нечего делать! - dövrünün müəllifi İ.K.Kanadpev ilə dialoqu zamanı ermənilərin Баку: Элм, 1990. –92 с. bu iddiaları ilə bağlı fi krini belə ifadə edirdi: “Bir sözlə, diyarın 10. Makkarti C., Makkarti K. Türklər və ermənilər. Erməni (Qafqazın –X.İ.) erməniləşməsi xeyli sürətlə gedir... məsələsi üzrə rəhbərlik. – Bakı: "Səda" nəşriyyatı, 2011. – 192 s. ...İcazə verin, mən də öz növbəmdə bildirim: rus hökuməti 11. Cəmil Həsənov. “Ağ ləkə”lərin qara kölgəsi. – Bakı: maraqlıdırmı ki, bütün Qafqazda hakimiyyət dənizdən-dənizə, Gənclik,1991. – 200 s. Rostovdan Trapezundadək (Trabzon –X.İ.) bir krallığı diriltmək 12. ARDA , f. 970, siyahı 1, iş 1. fi krinə düşənlərə keçsin?” [37, s.80]. 13. Ermənistan azərbaycanlılarının tarixi coğrafi yası. /Tərt. 74 Bakı qubernatoru Nakaşidzenin erməni siyasi terrorçuları edəni: S.Əsədov – Bakı: Gənclik, 1995. – 464 s. , xəritə, fotoşək. 75 tərəfi ndən öldürülməsi ilə bağlı Rusiya arxivində saxlanan yuxarıda 14. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüyü toxunduğumuz sənəddə isə erməni millətçilərinin düşüncələrinə Cümhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu:28. Azerbaycan görə, min il öncə mövcud olmuş “Böyük Ermənistan”ın sərhədləri belgelerinde Ermeni sorunu. 1918-1920. Ankara, 2001. – 682 s. “Türkiyə Ermənistanı” və Qafqazdan başqa, Rusiya Türküstanının 15. Sadık Feridunoğlu. Bitmeyen Ermeni sorunu. İstanbul, və İranın bir hissəsini də içərisinə alırmış [25, s.261]. “Rusiya Media Press, 2002. – 126 s. Türküstanı” dedikdə Qərbi Türküstan nəzərdə tutulur. Qərbi 16. ...Arşiv belgelerine göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Türküstana aşığıdakı çağdaş türk dövlətlərinin əraziləri daxil idi: Ermeni mezalimi [Armenian violense and massacre in the Caucasus Özbəkistan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan. and Anatolia based on archives], IV (1920-1922)., Ankara, 1998, Beləliklə, yuxarıda təqdim etdiyimiz tarixi hadisələrə və (X+349) sayfa., [belge №27]. sənədlərə görə, ümumiləşdirmə apardıqda, ermənilərin aşkar və gizli 17. Vahid Ömərli . Qarayazı: Gürcüstanda türklər. I hissə. – torpaq iddiaları ən azı aşağıdakı əraziləri əhatə edir: Qars Vilayəti Bakı: Çaşıoğlu, 2001. –760 s. (Ərdahanın quzey hissəsi istisna olmaqla), bundan başqa Türkiyənin 18. ADA f.1061, siy.1, iş 99. 7 əyaləti və Kilikyanın 4 bölgəsi [Türkiyə]; Naxçıvan və Zəngəzur, 19. Dr. Cevat Heyet. Batı Azerbaycanda Hıristyan bir devletin Qarabağ... (Yelizavetpol Quberniyasının cənub-qərb qisimləri – kurulması planları ve Avrupalılarla Osmanlıların rolü (1918). Quzey Azərbaycan), Güney Azərbaycanın Xoy-Səlmas-Urmiya və “Varlıg” dergisi, Tehran, 2004, yaz buraxılışı. Köhnəşəhər bölgəsi və Xəzərin güneyi də daxil olmaqla ümumilikdə 20. Kahramon Rajabov. Farğona Vodiysidaqi istiklolçilik İranın quzeyi; Ahalkələk, Ahalsix, Borçalı (Tifl is Quberniyasının harakati: mohiyati va asosiy rivojlaniş boskiçlari [1918-1924 güney hissəsi – Gürcüstan), Qərbi Türküstanın bir hissəsi (Orta yillar]., Toşkent, Yangi nashr, 2015 – 240 bet. Asiya), Qara dənizin şərq sahilləri, bütünlüklə Qafqaz [o sıradan 21.Ш.А.Шамагдиев.Очерк истории гражданской войны в Şimali Qafqaz, Rostovadək (Rusiya)]... Ферганской долине.–Ташкент: Изд-во Академии Наук Узб.ССР, 1961.–388 с. 22. Т. Рыскулов. Революция и коренное население Туркестана ƏDƏBİYYAT: (часть I. 1917-1918).–Ташкент, Узбекское Гос. Издательство, 1.Məmmədov İsrafi l. Tariximiz, torpağımız, taleyimiz. –Bakı: 1925.–218 с. Adiloğlu, 2002. – 699 s. 23. Зулфигар Ибрагимов. В Туркестане дашнаки убивали 2. http://www.rasmof.ru/ostavshijsya-nepobezhdennym-k-90- не за "Великую Армению". А просто чтобы убивать. – Http: // letiyu-so-dnya-konchiny-andranika-sasunskogo-istochnik-httpwww- news.day.az/politics/573339.html nashasreda-ru , 14.11.2017 24. Шухрат Насырович Саламов (Shuhrat Barlas): 76

ictimai - siyasi, elmi - populyar jurnal England, Armenia, Azerbaijan. Azerbaijanian, Muslim,Christian, Jewish,FirstWorld War Russia, Key words:"Great Armenia", Armenian, genocide, Turkish, мировая война, Россия, Англия, Армения, Азербайджан. турк, азербайджанец, мусульманин, христианин,еврей,Первая Ключевые слова: «Великая Армения», армянин., геноцид, İngiltərə, Ermənistan, Azərbaycan. azərbaycanlı, müsəlman,xristian,yəhudi,IDünyaSavaşı,Rusiy a, Açar sözlər:“BöyükErmənistan”,erməni,soyqırım,türk, 1990.–122с. Энциклопедии, Петербургъ. 1902.–Баку, Главная редакция Азерб.Сов. nəşriyyatı, 1/1993.–81s.],s.70-73 [“Azərbaycan Diplomatiyası”jurnalı,Bakı,“Azərbaycan” Yayınları No:48,MarsMatbaası,1998, Ankara, 412sayfa.],s.216 Rusya işgalinekadar. 1918-1920, Azerbaycan KültürDerneği [Cemil Hasanlı. Azerbaycan Cumhuriyeti:Türkiyeyardımından с. Перевод сгрузинского. –Тбилиси,изд. «Универсал», 2009.–110 имениБаграмянаиэтночисткабатальон грузин вАбхазии. politics/573339.html интервью., 7:30,23апреля 2015,Day.Az –Http://news.day.az/ не за"великую Армению". Апросточтобы убивать. – Bakı, “Araz”nəşriyyatı,2016.–204s. [belge №3]. Anatolia BasedOn Archives) I(1906-1918), Ankara –1995,642s., Mezalimi (ArmenianViolence And Massacre İnTheCaucasusand –57 стр. Международной Аналитической Сети “R–Club”,Москва, 2008. 9952-29-042-X, “MBM”MMCmətbəəsi,Bakı,2006.–80s. münasibətləri məsələləri1918-1920”.,gürcücədən tərcümə, ISBN , издательство «Элм», Баку, 2002.–396с. бандитских формирований противчеловечества (ХIX–XXIвв.) Ankara, 2013.–78s. князя М.А.Накашидзе»], VIII+614c. [документ №9:Извоспоминаний П.П.Шубинского «Убийство изд. «Академия исследования культуры», в3-хтомах., т.II, российских архивов иизданий). Санкт-Петербург, 2011, до Карабаха. –Tошкент: Янгиасравлоди, 2015.–304с. Туркестан Кавказ иЮжный XIX–XXвв.ДашнакиотФерганы May -İyun 2019№03 (51) 37. И.К.Канадпевъ. ОчеркиЗакавказской жизни.С.- 36. “Русскийвестник”, №2,Москва, 1993.–Bax: 35. Архив полковника Хауза., Москва, 4,с.220–см: 1944,т. 34. БондоАрвеладзе, Теймураз Мибчуани. Армянский 33. Зулфигар Ибрагимов.ВТуркестане дашнакиубивали 32. HəsənSəfəri.“Cənubi Azərbaycan: 1918-ciilsoyqırımı”.– 31. ...ArşivBelgelerineGöre Kafkaslarda ve Anadoluda Ermeni 30. Ровшан «Танго Мустафаев смерти», Московский Офис 29. ŞotaVadaçkoriya. “Gürcüstan siyasifikrində gürcü-erməni 28. Преступления армянских террористических и 27. ADA. f.28,siyahı1,iş171. 26. ZiyaZakir Acar. Aras TürkCumhuriyeti.,İlkayOfset, 25. Армянский вопрос наКавказе (Поматериалам география территориальных претензий армян вХХстолетии. теперешний Израильскийрегион.Висследовании определяется территории России, Туркестана т. (Средняя Азия), Палестины, е. не только Турции, Ирана,Грузии, Азербайджана,адаже на у армян открытых илискрытыхпретензийнатерритории документах, исторических доказываетим самим наличие истореведении впервыеавтор, наобнаруженных основываясь с оккупационными силамиГосударств-союзников. В в некоторых случаяхвоспользовавшись сотрудничеством армии врегионахТурции, Ирана,Кавказа, Средней Азии; христиан иевреев,будучи Российской, всоставе Французской совершенную против армянскими мусульман, националистами до Средней Азии),описывает геноцидную деятельность, широкомсамым географическом контексте (от Анатолии объединений вихармии. Автор, впервыеподойдя кпроблеме присоединения кслужбе ввидеполусамостоятельных до 20-хлет)путемпревышениясвоих полномочий во время великих государств вначале ХХстолетия (главным образом, вмундиресолдатаармянскими националистами различных современном понятииуказывается как геноцид, совершенный Armenians inthetwentiethcentury. The studydeterminesthegeography oftheterritorialclaims Turkestan (Central Asia), Palestine, i.e. and the current Israeli region. of notonly Turkey, Iran,Georgia, Azerbaijan, buteventoRussia, proves that Armenians haveopenorhiddenclaimsintheterritory history studies,theauthorwithhistoricaldocumentsfoundbyhim the occupyingforcesof Allied States.Forthefi rsttimeinthe Central Asia; insomecases,takingadvantageofcooperationwith Russian, Frencharmyintheregionsof Turkey, Iran,theCaucasus, nationalists againstMuslims,ChristiansandJews,beingparto f the describes thegenocidalactivitiescommittedby Armenian widest geographicalcontext(from Anatolia toCentral Asia), their army. joining theserviceinformofsemi-independentassociations century (mainlyupto20years)byexceedingtheirauthorityduring uniform ofasoldiervariousgreatstatesintheearlytwentieth is indicatedasgenocidecommittedby Armenian nationalistsinthe В статье которые исследуется преступления, военные в The author, forthefi rsttimeapproachingtheproblemof The articleexploreswarcrimes,whichinthemodernconcept География территориальных претензийармян Geography of Armenians territorialclaims in thebeginningXXcentury в начале XXвека Kh.N.İsmayil Х.Н.Исмаил SUMMARY РЕЗЮМЕ РЕЗЮМЕ PB