Rondetafelgesprek Economie Van De Toekomst 3 Februari 2021, 13:30

Rondetafelgesprek Economie van de Toekomst

3 februari 2021, 13:30 uur (online)

Provinciale Staten van Gelderland

READER

Beste collega-Statenleden en andere geïnteresseerden,

Voor u ligt de reader, die behoort bij het online Rondetafelgesprek “Economie van de Toekomst” en dat plaatsvindt op 3 februari 2021.

Het beoogde doel van het rondetafelgesprek is om meerdere experts uit te nodigen en hen leden van PS te laten informeren over actuele ideeën om de economie toekomstbestendig te maken. Tegenover groei en concurrentie maken nu principes als gedijen en samenwerking hun opmars binnen de economie.

In deze reader zijn artikelen opgenomen van de hand de verschillende sprekers en andere relevante auteurs. Ze dienen ter achtergrondinformatie en inspiratie bij mogelijke vervolgbesprekingen binnen en buiten Provinciale Staten van Gelderland.

Met vriendelijke groet. namens de indieners van het agendaverzoek voor dit rondetafelgesprek,

22 januari 2021

Lester van der Pluijm, PvdDieren Dominique Schön, PvdDieren Maïta van der Mark, GroenLinks Wouter Kamp, ChristenUnie Maurits Gemmink, SP Daisy Vliegenthart-Goedhart, CDA Sara Panis, D66 Marilyn A-Kum, PvdA

Inhoud

pagina • Essay uit Trouw ...... 3 • Eindrapportage Gelders fietscluster ...... 8 • Verborgen parels Rivierenland 2020 ...... 44 • Oerend smart Hospers Geografie 2018 ...... 98 • Deelgenootschap 5.0 april 2018 ...... 100 • Drievoudig eigenaarschap van grond ...... 166 • Grond op een WEEGschaal ...... 170

Verder verwijzen we graag naar:

• Tim Jackson - Prosperity without Growth: Foundations for the Economy of Tomorrow https://www.moralmarkets.org/book/prosperity-without-growth/ • Klaas van Egmond - Een Vorm van Beschaving https://www.klaasvanegmond.nl/wp-content/uploads/2015/05/Samenvatting-per- hoofdstuk.pdf • Ha-Joon Chang - 23 Things They Don’t Tell You About Capitalism https://etonomics.com/2020/05/19/23-things-they-dont-tell-you-about-capitalism-by- ha-joon-chang • Follow the money: Een revolte in economisch denken? https://www.ftm.nl/artikelen/een-revolte-in-economisch- denken?share=gWMTOKLOPS40uOIAZRsp000M4YSTFWvZQIprNvPC1CbCZOtKrFNSOzG msoioQQ%3D%3D • Follow the money: Hebben normen en waarden iets met vraag en aanbod te maken? https://www.ftm.nl/artikelen/waarom-de-markt-nooit-neutraal- is?share=%2Bcv%2FXNk7GgDNhpFdMw23AhmrfSDF3lACbew9MFkbBvP7dDamXRpEvz NFVNhc7w%3D%3D

OP ZOEK NAAR DE KANSEN VOOR EEN GELDERS FIETSCLUSTER

Gert-Jan Hospers & Martin Stor Eindrapportage 24 december 2018 Inleiding en opzet van de presentatie • Vraagstelling van opdracht • verken de kansen voor de ontwikkeling van een Gelders fietscluster voor RCT Gelderland • Opzet presentatie: deelthema’s • (1) de fiets als gezonde groeimarkt • (2) vernieuwing in de fietswereld • (3) de Gelderse fietsindustrie (incl. onderwijs) • (4) kansen voor een Gelders fietscluster • Bij elk onderdeel aandacht voor • observaties, ontwikkelingen en kansen • waar mogelijk bedrijven en instellingen Velo-evolutie: ontwikkeling van de fiets

‘De fiets is het meest beschaafde vervoermiddel dat we kennen’ --- Iris Murdoch Interessante fietsfeiten: wist je dat… (1) De fiets als gezonde groeimarkt Fietsen in steden wint aan belang • De vijf G’s van fietsen • gezond • groen • goedkoop • gemakkelijk • gezellig • Een fietsvriendelijke stad is een leefbare stad

‘Bij geen andere uitvinding is het nuttige zo innig verbonden met het aangename als bij de fiets’ --- Adam Opel Nieuwe toepassingen en koppelingen • Logistiek • Leefstijl

• Vergrijzing • Vrije tijd Kansen voor binnenstedelijke logistiek Fietseconomie: bezuinigen met de fiets De fiets als oplossing én verbinder

• Bijdrage aan oplossing van problemen • milieuvervuiling en slechte luchtkwaliteit • mobiliteit en verkeersinfarct in steden • gezondheidsproblemen en vergrijzing • leefbaarheid van het platteland • De fiets ‘fietst’ overal doorheen • ruimte & mobiliteit, economie, zorg & welzijn, sport & recreatie, evenementen • herkenbaar: alledaags thema waar elke Nederlander wel een gevoel bij heeft Meer fietsen, nieuwe problemen... • Stallen/parkeren • Deel- of zwerffietsen?

• Last mile in stad • Fietsfiles en -drukte Probleem: drukte op fietspaden… (2) Vernieuwing in de fietswereld • Innovatie op gebied van • fiets als vervoermiddel • fietsaccessoires • fietsinfrastructuur • fietsbeleid • Gezien aard van de sector verbindingen met • automotive/mobiliteit (vgl. Pon –> Volkswagen + Gazelle) • elektro- en textielindustrie (bijv. lampen, accu’s en tassen) • bouw en wegenbouw (bijv. fietspaden en fietsenstallingen) • zakelijke/publieke diensten (bijv. rijwielzaken en overheden) Fiets: innovatie in ontwerp en gebruik • Vormgeving/design • Snelheid (bijv. pedelec)

• Toepassing (bijv. e-wiel) • Gemak (bijv. Swapfiets) Digitaal, lokaal en duurzaam • Fiets met usb-poort • Fiets van bamboe

• Fiets lokaal gemaakt • Fiets van hout E-bike als alternatief voor de auto? Fietsaccessoires: vooral t.b.v. veiligheid • Slimme fietsjas • Fietsbel die waarschuwt

• Slimme verlichting • Fietshelm met airbag Fietsinfrastructuur: vooral t.b.v. gemak • Fietsrek Align • Handgreep Velobaar

• Fietsspeeltuin • Fietsmanagement Fietsbeleid: leren van Kopenhagen? • Copenhagenize: hoe maak je je stad fietsvriendelijk? • politiek formuleert ambitie en daagt uit • oog voor infrastructuur en gemak • meekoppelen met stedelijke opgaven • belang van lifestyle en marketing • Maak het de fietser makkelijk! • bijv. fiets mag gratis mee in het openbaar vervoer en taxi’s moeten verplicht fietsenrek in de kofferbak hebben liggen • Urban innovation space: interview met Louise Kielgast • https://vimeo.com/307939620 (password: concept) Fietsbeleid: Flanders’ Bike Valley • Ecosysteem voor fietsinnovatie in Beringen (België) • open innovatiecentrum voor wielerindustrie • bedrijven als basis (o.a. fietsfabrikant Ridley) • BikeVille Incubator voor nieuwe partners • windtunnel voor aerodynamica-onderzoek • Innovatie/netwerken rond zes fietsthema’s • mobiliteit, sport, veiligheid & gezondheidszorg, wetenschap & technologie, industrie & overheid en toerisme • Korte impressie van Flanders’ Bike Valley • https://www.youtube.com/watch?v=ahxPuI8zJ8Y (3) De Gelderse fietsindustrie De Gelderse fietsindustrie in cijfers • Lastig om grip te krijgen op sector • classificatieproblemen en veel afgeleide bedrijvigheid • Enkele relevante kengetallen (incl. rijwielzaken) • 520 vestigingen in Gelderland • 220 eenmanszaken, 190 bedrijven met 2-4 werknemers en 110 bedrijven met 5 of meer werknemers • totaal: 3180 werkzame personen • Verdeling van vestigingen over provincie • Apeldoorn en Nijmegen hebben elk circa 40 vestigingen • Arnhem en Ede hebben elk circa 30 vestigingen Waar is de fietsindustrie het grootst? • Top vier in termen van werknemers • Apeldoorn: 400 personen • Rheden/Dieren: 380 personen • Nunspeet: 330 personen • Oude IJsselstreek: 290 personen • Fietsproducenten zijn grote werkgevers • Apeldoorn: Sparta • Rheden/Dieren: Gazelle • Nunspeet: Stella en Shimano • Oude IJsselstreek: Van Raam en Multicycle Bedrijvigheid in de hele waardeketen • Designers van fietsen • Studio MOM (ontwerp van fietsen), Idenova (fietsaccessoires) • Producenten van fietsen • Gazelle, Sparta, Stella, Van Raam, Multicycle, Specialized, Blacksmith, Mo-tech (specials), EnvanCorven (e-cargobikes), Rainbow (ligfietsen) • Producenten van fietsonderdelen • Shimano (derailleurs), Steco (bagagedragers), Lepper (zadels en spatborden), Basil (tassen), Susy Cyclewear (fietskleding), Hesling (kettingkasten), De Timmerije (plastic), Metaalmorfose (bakken) • Producenten van fietsinfrastructuur • Jan Kuipers Nunspeet (fietsparkeersystemen en - overkappingen) • Nunspeet en Oude IJsselstreek hebben ‘van alles wat’ Hotspots in de Gelderse fietsindustrie • De Fietser – fietsbelevings- • Gazelle – hypermoderne centrum van Accell in Ede montagehal in Dieren

• Van Raam – pionier in smart • Dutch Bicycle Centre – place industry en personeelsbeleid to be voor fietsliefhebbers Onderwijs en de Gelderse fietsindustrie • Op alle niveaus aandacht voor de fiets/fietsen • lager onderwijs: atelierlessen ‘fietsen maken’ in Gorssel, waar ‘bandenplakvaders’ kinderen laten sleutelen aan een oude fiets • middelbaar onderwijs: fietscontroles op Gerrit Komrij College • mbo: opleiding fietsenmaker ROC Aventus bij Zilt-Bikes Zutphen • hbo: HAN opleidingen automotive, werktuigbouwkunde en elektro • wo: WUR (bijv. onderzoek naar bio-asfalt voor fietspaden) en RU (bijv. onderzoek naar modal shift van auto- naar fietsgebruik) • Kansrijk: koppeling van mbo en wo-studenten • respect tussen mbo- en wo-studenten, geen rivaliteit met hbo • bijv. studenten Graafschap College en Honours-studenten UT die samen aan project rond de ‘fiets van de toekomst’ werken • locatie: CIVON in Ulft met fietsproducenten binnen handbereik Slimme en sociale onderwijsprojecten • Tweewieler Academy • Zilt-Bikes Zutphen • opleiding fietstechnicus • leerwerktraject ROC Adventus Graafschap College voor zij- voor studenten en mensen met instromers (Doetinchem) afstand tot arbeidsmarkt • https://www.omroepgelderland.nl/nieuws/231 • 2513/Laat-je-omscholen-tot-fietsenmaker-Er-is- https://www.youtube.com/watch?v een-nijpend-tekort-aan =hDTVyMb3uIo Innovatieve onderzoeksprojecten • Absolute Cycling • Think Big, Drive Small • onderzoek in Arnhem naar dé • onderzoek HAN Arnhem naar perfecte fietscomputer combinatie van auto en fiets • https://absolutecycling.nl/ • https://www.han.nl/onderzoek/nieuws/think- big-drive-small-aut/ (4) Kansen voor een Gelders fietscluster • Vraagstelling van opdracht • verken de kansen voor de ontwikkeling van een Gelders fietscluster voor RCT Gelderland • Antwoord: alle lichten staan op groen! • volop kansen voor een Gelders fietscluster, want… • voldoende kritische massa van Gelderse bedrijven • aanwezigheid van grote bedrijven (bijv. Gazelle) • smaakmakers op andere terreinen (bijv. Van Raam) • de hele keten is in Gelderland vertegenwoordigd • mogelijkheden voor koppeling met onderwijs • ‘de fiets’ en ‘fietsen’ is en blijft een groeimarkt • partijen in Gelderland zien een cluster ook zitten • Maar kies voor twee parallelle sporen… Context vraagt om twee initiatieven • (1) Concurrentie tussen ‘de grote drie’ • Sparta, Gazelle en Stella moet je niet bij elkaar zetten… • geldt ook voor leveranciers voor één van deze bedrijven • (2) Verschil industrie en mobiliteit • industrie (maakbedrijven) en mobiliteit (infra, beleid) zijn verschillende werelden en hebben weinig contact met elkaar • (3) Samenwerking – maar waarom? • samenwerking tussen bedrijven alleen vanuit eigenbelang • maar: elk bedrijf heeft belang bij toename van fietsgebruik • Daarom: ontwikkeling fietscluster langs twee lijnen • (a) open kennisnetwerk: inspiratiecluster/precompetitief wielercafé • (b) provinciale fietschallenge waarbij ‘de grote drie’ worden uitgenodigd (a) Precompetitief wielercafé (b) Provinciale fietschallenge Idee voor Cycle Challenge Gelderland • Formuleer een Gelders probleem uit de mobiliteitssfeer • bijv. bedenk fietsoplossing voor duurzame last-mile logistiek • Daag drie groepen bedrijven met een oplossing te komen • Groep Pon (Gazelle, Studio MOM, … + plus onderwijsinstelling) • Groep Accell (Sparta, New York Pizza, … + plus onderwijsinstelling) • Groep Stella (Stella, Jan Kuipers Nunspeet, … + plus onderwijsinstelling) • Beloning: lump sum-bedrag plus pilot in een Gelderse stad • elk van de drie projecten wordt uitgevoerd, na x maanden bepalen gebruikers wat het beste werkt (living lab in an urban innovation space) • Provinciale voorwaarden voor deelname en financiering • slim, sociaal en schoon (bijv. lokale productie) en x % Gelderse partijen Experts en contacten bij deelthema’s • (1) De fiets als gezonde groeimarkt • ‘fietsprof’ Marco te Brömmelstroet, [email protected] • (2) Vernieuwing in de fietswereld • fietsbeleid Kopenhagen: Kees den Hollander, [email protected] • link naar Flanders’ Bike Valley: Harm Giessen, [email protected] • (3) De Gelderse fietsindustrie • cijfermateriaal: Jacco Geurts (provincie): [email protected] • algemeen: Jos Sluijsmans (DBC), [email protected] • onderwijs: Johan de Jonge (CIVON), [email protected] • beleidscoördinatie: Anita Stienstra (provincie), [email protected] • (4) Kansen voor een Gelders fietscluster • cycle challenge-idee: Mars Holwerda (MOM), [email protected] Interessante studies en initiatieven • Verkenning ‘Fietsen naar 2040’ • Toekomstbeelden van het https://www.fietsersbond.nl/ons- fietsgebruik in vijf essays werk/mobiliteit/fietsen-naar-2040/

• Heel Gelderland Fietst/Fietslab https://www.gelderland.nl/Heel- gelderland-fietst Bronnen en gesprekspartners • Bronnenmateriaal • websites en artikelen over fietsen uit (inter)nationale tijdschriften • rapporten: bijv. Fietsersbond en Ministerie van Infrastructuur en Milieu • krantenartikelen: Gelderlander, Telegraaf, NRC, Trouw, Volkskrant • Gesproken in het kader van deze (vervolg)opdracht • Sina Salim (RCT Gelderland), Jos Sluijsmans (Dutch Bicycle Centre), Jossie Hunting (Basil), Gerard den Ouden (Metaalmorfose), Johan de Jonge (CIVON), Mars Holwerda (MOM), Anita Stienstra (provincie Gelderland), Reindert Augustijn (provincie Gelderland), Louise Vogel Kielgast (Gehl) • Vragen of opmerkingen? • Gert-Jan Hospers: [email protected] • Martin Stor: [email protected]

Verrassend Rivierenland

100 verborgen parels in de regionale economie

Prof.dr. Gert-Jan Hospers

Stichting Stad en Regio, augustus 2020

Rapportage voor Regio Rivierenland

Inhoudsopgave

Inleiding 2

Gemeente Buren 4

Gemeente Culemborg 10

Gemeente Maasdriel 16

Gemeente Neder-Betuwe 22

Gemeente Tiel 28

Gemeente West Betuwe 34

Gemeente West Maas en Waal 40

Gemeente Zaltbommel 46

Afsluiting 52

Fotocredits De foto op de voorkant van het rapport is ter beschikking gesteld door de Faber Halbertsma Group uit Eck en Wiel (gemeente Buren)

Inleiding

In de regio Rivierenland hebben de gemeenten de krachten gebundeld om de economie en brede welvaart van het gebied te stimuleren. In lijn met de regionale identiteit en kwaliteiten ligt de focus op drie speerpunten: (1) agribusiness, (2) economie en logistiek en (3) recreatie en toerisme. Achter deze overkoepelende termen gaan honderden bedrijven schuil. Sommige daarvan hebben het karakter van ‘verborgen parels’: in hun branche zijn ze een begrip, maar bij het grote publiek zijn ze nauwelijks bekend. Juist die verborgen parels vormen de motor van de regio en geven haar toekomstkracht. Maar waar zitten ze? Wat doen ze precies? En wat maakt ze zo uniek? In dit rapport een eerste verkenning.

100 verborgen parels: hoe kwam de lijst tot stand?

Hoe bepaal je of een bedrijf een verborgen parel is? In feite is dat onmogelijk, want wat de één opmerkelijk vindt aan een bepaald bedrijf, is voor de ander niets bijzonders. De lijst die in dit rapport wordt gepresenteerd is dan ook niet meer dan een ‘educated guess’ oftewel een geïnformeerde inschatting. Bij onze zoektocht naar verborgen parels in de regionale economie hebben we ons gebaseerd op bronnenmateriaal van overheden (acht gemeenten, regio Rivierenland en provincie Gelderland) en artikelen en ranglijsten in de media (De Gelderlander, Het Financieele Dagblad, Elsevier, KvK, Management Team, TripAdvisor, The Fork en verschillende brancheorganisaties). Daarnaast hebben we de ledenlijsten van lokale en regionale ondernemersverenigingen doorgenomen en bij alle gemeenten ingezoomd op Google Maps. En uiteraard zijn de websites van alle geselecteerde bedrijven geraadpleegd. Dit leverde een groslijst van in totaal ruim 200 potentieel interessante bedrijven op, grofweg 25 per gemeente. Vervolgens is deze lijst teruggebracht tot 100 bedrijven (12 tot 13 per gemeente) aan de hand van de volgende vier criteria:

- Onderscheidende activiteiten Het bedrijf doet iets opvallends en verschilt daarmee van branchegenoten. De ‘points of difference’ kunnen voortvloeien uit de bijzondere historie van de onderneming, de geleverde producten of diensten, innovatiekracht, duurzaamheid of maatschappelijke betrokkenheid. Nominaties, prijzen, awards, reviews en andere blijken van erkenning zijn daarvoor een indicatie.

- Verbondenheid met de regio Multinationals zijn ‘footloose’ en kunnen eigenlijk overal zitten. Wij vinden het belangrijk dat bedrijven geworteld zijn in hun omgeving. Bij flink wat familiebedrijven zie je die regionale verbondenheid.

- Economische diversiteit In theorie is het mogelijk dat alle verborgen parels in een gebied zich binnen één sector bevinden. Dat zou echter een saaie lijst opleveren. Daarom hebben we de drie speerpunten van de regio Rivierenland als uitgangspunt genomen en daarbinnen gezocht naar verrassende bedrijven. En bij elke gemeente hebben we ook een ‘witte raaf’ vermeld: een écht opmerkelijk bedrijf.

- Geografische spreiding Zeker voor de plattelandsgemeenten in Rivierenland geldt dat ze uit meerdere kernen bestaan. Bij de inventarisatie hebben we ons laten leiden door het uitgangspunt van verdelende rechtvaardigheid: verder kijken dan de hoofdkern. Wat dat betreft geldt ook hier het credo ‘zoekt en gij zult vinden’.

Leeswijzer: geen ranglijst, maar een overzicht!

In de rest van dit rapport passeren de geselecteerde verborgen parels de revue. We hanteren daarbij een vast stramien. Om te beginnen wordt elke gemeente kort getypeerd aan de hand van circa 25 bedrijven uit de groslijst die we aan het begin van onze zoektocht hebben gemaakt. Daarna volgen in alfabetische volgorde portretjes van de bedrijven die wat ons betreft de titel ‘verborgen parel’ verdienen. Bij elke organisatie worden de locatie, de contactpersoon, het telefoonnummer, het mailadres, de website en het logo vermeld, gevolgd door een argumentatie waarom de parel zo bijzonder is. Het moge duidelijk zijn dat de lijst allesbehalve objectief is. Maar vanaf het begin van de exercitie was dat ook niet de bedoeling. Laat de lijst – die geen ranglijst is, maar een overzicht! – vooral een aanmoediging zijn om verder te zoeken naar verborgen parels in de regio Rivierenland.

Gemeente Buren

De gemeente Buren (26.500 inwoners) staat bekend om het gelijknamige vestingstadje Buren dat banden heeft met de Oranjes. Maar naast het stadje zelf heeft de gemeente Buren tal van andere parels. Zo zorgen de vele lokale telers ervoor dat het gebied vanouds in de top drie van Nederlandse fruitgemeenten staat. Enkele voorbeelden: Aart van Schaik (Lienden), Berrybrothers (Buren), Bloedbessen (Asch), De Fruitmotor (Lienden), De Ruiter (Erichem), Fruit NL (Ommeren), Fruitweelde (Ingen), Halmfruit (Lienden) en Van Ossenbruggen Fruit (Ingen). Het Betuws Wijndomein (Erichem) produceert prijswinnende Nederlandse wijnen. Verder is het opvallend hoeveel logistieke bedrijvigheid er in de gemeente is gevestigd. Naast spelers zoals de Faber Halbertsma Group (Eck en Wiel) en Van Oort (Eck en Wiel) zijn internationale koerier Van de Wetering (Ingen), mesttransporteur Orgamebo (Kapel- Avezaath), chemicaliënexpert Transportbedrijf Van Ziel (Kapel-Avezaath) en Rijn-Delta Palletspecialisten (Maurik) het vermelden waard. Op het gebied van de bouw en de maakindustrie moeten bouwbedrijf Gebr. Van Kessel (Buren), minihijskraanspecialist HOCAP (Buren) en voedingsmachinebouwer Key Technology (Beusichem) worden genoemd. En wist u dat Ingen de thuisbasis is van tafelkledengroothandelaar Wicotex en breikledingbedrijf Approvato? Qua recreatie en toerisme kunnen we niet heen om het mooie vakantiepark Eiland van Maurik en het Zoelense evenementencluster Wipeout, Beldert Beach en de Holland Evenementengroep. Gewaardeerde horecaplekken zijn Forelvisserij Maurik, Gastrobar Maximaal (Buren), Heerlijkheid Eck en Wiel, Kunsthof de Heuf (Buren), Landwinkel De Heus (Zoelen), Natuurlijk Gruun (Ommeren) en restaurant ’t VeerHuys (Beusichem).

(I) Speerpunt agribusiness

Bloedbessen

Plaats: Asch

Web: www.bloedbessen.nl

Bij ‘bloedbessen’ denk je automatisch aan (bloed)rode bessen. De naam verwijst echter naar het familiebedrijf Bloed dat de bessen op ambachtelijke wijze teelt op een perceel in Asch en op nevenvestigingen in Neerijnen en Maurik. Het bijzondere van Bloedbessen is dat de firma controle houdt over het gehele proces, van de teelt tot de verpakking. Zo is er voor de rode bessen een speciale milieuvriendelijke en hygiënische verpakking ontwikkeld. Daardoor kan Bloedbessen de kwaliteit, beschikbaarheid en voedselveiligheid van zijn bessen garanderen. Het grootste deel van het fruit wordt tussen juni en augustus met de hand geoogst door

4 honderden scholieren uit de regio. Doordeweeks rijden er dan speciale bussen van stations in de buurt om de vakantiewerkers op te pikken en terug te brengen.

De Fruitmotor

Plaats: Lienden

Web: www.defruitmotor.nl

In De Betuwse Fruitmotor werken telers, verwerkers en verkopers samen om consumenten bewuster te maken van de waarde van lokaal en duurzaam eten. Dat doen ze door van ‘krenkelaars’ (fruit met een plekje of vlekje) streekproducten te maken. Met de inkomsten uit de coöperatie wordt de biodiversiteit van boomgaarden verbeterd, terwijl aan alle partijen in de keten een eerlijke prijs wordt betaald. Voor deze unieke aanpak is De Fruitmotor intussen meermaals onderscheiden. Zo won de coöperatie in 2019 de Accon-AVM Circulair Award en stond ze in hetzelfde jaar op de vijfde plek in de ‘Duurzame100’ van dagblad Trouw. En het jaar daarvoor werd de Krenkelaar van één van de leden van de coöperatie - het Betuws Wijndomein in Erichem - uitgeroepen tot de beste cider van Nederland!

Fruitweelde

Plaats: Ingen

Web: www.fruitweelde.nl

Bij de biodynamische fruittuin Fruitweelde in Ingen maak je kennis met kringlooplandbouw in optima forma. Het bedrijf, dat in 2011is gestart, teelt bramen, frambozen en kiwibessen op 100% biologische wijze. Vanuit de gedachte dat alles met elkaar samenhangt hecht het bedrijf veel waarde aan de gezondheid van de bodem. Fruitweelde is gecertificeerd door Skal Biocontrole, Global Gap en Stichting Demeter en verkoopt de oogst tussen juni en oktober bij biologische supermarkten (denk aan Ekoplaza en Marqt) en natuurvoedingswinkels in het hele land. En omdat bij kringlooplandbouw het principe ‘afval = grondstof’ geldt, wordt van het fruit dat niet voor consumptie geschikt ijs gemaakt dat ook overal te koop is.

Halmfruit

Plaats: Lienden

Web: www.halmfruit.nl

Familiebedrijf Halmfruit zit al ten minste vier generaties in de fruitteelt: appels, peren, pruimen en kersen. De firma uit Lienden is echt een verborgen parel. Om te beginnen levert Halmfruit schoolfruit aan zo’n 300 scholen door het hele land. Verder heeft het bedrijf samen met de Liendense collega-teler Aart van Schaik gezorgd voor herintroductie van

5 verdwenen kersenrassen (Kordia, Regina en Karina) op de Nederlandse markt. En last but not least levert Halmfruit al dertig jaar aan grootgrutter Albert Heijn. Door uitgekiende logistiek kunnen de geoogste kersen al binnen een etmaal in de supermarkt liggen. Dat het bedrijf aandacht schenkt aan duurzaamheid, spreekt eigenlijk voor zich. Mede dankzij Halmfruit genieten veel Nederlanders van heerlijke kersen van eigen bodem.

(II) Speerpunt economie en logistiek

Faber Halbertsma Group

Plaats: Eck en Wiel

Web: www.faberhalbertsmagroup.com/nl

De Faber Halbertsma Group met Eck en Wiel als thuisbasis is een conglomeraat van bedrijven die pallets maken en verhuren. Aan het roer van het bijna 130 jarige oude familiefirma staat Ingrid Faber, de derde generatie. In 2019 telde de onderneming 720 medewerkers in binnen- en buitenland die in dat jaar in totaal zo’n 11 miljoen pallets produceerden en repareerden. Op het gebied van palletverhuur (‘pooling’) is het bedrijf Europees marktleider. Ook qua duurzaamheid en circulaire economie loopt de Faber Halbertsma Group voorop: bij alle bedrijfsprocessen staat hergebruik centraal. Geen wonder dat het bedrijf telkens opduikt in ranglijstjes van topondernemingen die in de media worden gepubliceerd.

Gebr. Van Kessel

Plaats: Buren

Web: www.kessel.nl

Of het nu gaat om de inrichting van het Utrechtse Jaarsbeursplein, de reconstructie van N- wegen in ons land of het onderhoud van de openbare ruimte voor de provincie Limburg, de 450 medewerkers van bouwbedrijf Gebr. Van Kessel draaien hun hand er niet voor om. De onderneming met hoofdkantoor in Buren bestaat uit verschillende gespecialiseerde bedrijven die actief zijn op het gebied van infrastructuur en civiele techniek. Gebr. Van Kessel hecht veel belang aan veiligheid, duurzaamheid en personeelsbeleid. Dat blijkt onder meer uit het grote aantal toegekende certificaten en innovaties, waaronder ‘groene’ asfaltmengels en circulaire productietechnieken. De bouwfirma kent een relatief platte organisatie en heeft in 2018-2019 zelfs de Beste Werkgever-award in de wacht gesleept.

Key Technology

Plaats: Beusichem

Web: www.key.net/en/

Een bedrijf met de naam ‘Key Technology’ moet wel innovatief zijn. Dat is inderdaad het geval bij deze hightech firma waar zo’n 60 mensen werken: het is een internationaal toonaangevende producent van inspectie-, transport- en sorteermachines voor de voedingsindustrie. De machines kunnen moeiteloos onvolkomenheden - denk aan stenen, stokjes en andere vreemde materiaaldeeltjes - in groenten, fruit en noten detecteren en verwijderen. Omdat het daarbij draait om precisie, worden de laatste snufjes ingezet, zoals camera’s, lasers en kunstmatige intelligentie. De machines vinden vanuit Beusichem hun weg naar tal van landen in Europa, Afrika en Azië. Key Technology heeft zusterbedrijven in de VS en België en maakt deel uit van het Amerikaanse concern Duravant.

Van Oort

Plaats: Eck en Wiel

Web: www.oort.nl

Onderweg kom je de vrachtwagens van Van Oort regelmatig tegen. Op 1 augustus 2020 vierde het transportbedrijf uit Eck en Wiel zijn zestigste verjaardag. Vervoerde de firma vroeger vooral fruit en stenen, nu is Van Oort gespecialiseerd in verhuizingen en het transport van meubels, koffie en zorgproducten. Ook worden bestel- en vrachtwagens verhuurd. Van Oort is een veelgevraagde logistieke dienstverlener. De cijfers spreken boekdelen: het bedrijf heeft 225 medewerkers, zo’n 300 voertuigen en een opslagcapaciteit van 20.000 vierkante meter. Behalve in Eck en Wiel heeft Van Oort een vestiging in het Vlaamse Mechelen van waaruit België en Luxemburg worden bediend.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

Forelvisserij Maurik

Plaats: Maurik

Web: www.forelvisserijmaurik.nl

Vlak bij het vakantiepark Eiland van Maurik bevindt zich Forelvisserij Maurik. Hier kun je niet alleen heerlijk (zalm)forel eten, maar er onder begeleiding ook zelf op vissen. Bezoekers zijn

7 erg te spreken over de gastvrije ontvangst, de viservaring en het eten (‘Verrukkelijke forel!’). Forelvisserij Maurik organiseert ook wedstrijden, bedrijfsuitjes en familie- en kinderfeestjes. Ervaren sportvissers kunnen bij de avonturenvijver terecht, waar ze onder het motto ‘vangen en terugzetten’ kunnen vissen op andere vissoorten. Voor professioneel visaas moet je trouwens ook in Maurik zijn, want Berendsen visvoeders is een expert in het maken van wedstrijdvoeders die overal verkrijgbaar zijn. Topvissers zijn vooral te spreken over Berlok, een speciaal door Berendsen ontwikkelde smaakstof waar vissen gek op zijn.

Kunsthof de Heuf

Plaats: Buren

Web: www.kunsthofdeheuf.nl

Aan de oude stadsmuur van Buren en de rivier de Koorne ligt Kunsthof de Heuf. Wie de reviews leest en foto’s bekijkt, ziet direct dat dit een wel heel bijzondere vergaderlocatie, groepsaccommodatie en bed & breakfast is. Er worden verschillende groepsactiviteiten aangeboden, zoals workshops portretschilderen, lachtrainingen en stadswandelingen. In de landelijke media is er regelmatig aandacht voor Kunsthof de Heuf, niet in de laatste plaats vanwege de muziektheaterprogramma’s die er onder de vlag van ‘Psychologie in Theater’ plaatsvinden. De laatste inzichten over grote levensvragen als liefde, relaties en ouderdom worden tijdens de voorstellingen gekoppeld aan muziek, theater en cabaret.

Natuurlijk Gruun

Plaats: Ommeren

Web: www.natuurlijkgruun.nl

Natuurlijk Gruun is een verborgen parel te midden van de boomgaarden van Ommeren. Het is een Appelcafé, Boerenwinkel annex Educatiecentrum. Proeven, voelen en beleven staan hier centraal, of je er nu komt voor een lunch, de beroemde appeltaart of ambachtelijke streekproducten met het Betuws Best-keurmerk. De locatie is zeven dagen per week te reserveren voor feesten en partijen, terwijl er voor groepen rondleidingen mogelijk zijn. Eigenaar Kees van Blijderveen weet waarover hij het heeft, want samen met zijn zoon runt de enthousiaste fruitteler en –handelaar het bedrijf Fruit NL waar appels en peren milieubewust worden geteeld. Bij Natuurlijk Gruun komen liefde voor streekproducten, een landelijke beleving en professionaliteit op een natuurlijke wijze samen.

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Approvato

Plaats: Ingen

Web: www.approvato.nl

In de dorpskern van Ingen zit het R&D-centrum en verkoopkantoor van Approvato, een bijzonder bedrijf dat gebreide kleding ontwerpt en produceert in nauwe samenwerking met gespecialiseerde fabrieken in Azië. Voor afnemers overal in Europa levert Approvato hoogwaardige t-shirts, polo’s, truien en andere kledingstukken volgens vlak- en rondbreitechnieken. Het bijzondere van de firma is dat ze binnen de sector vooroploopt op MVO-gebied: de fabrieken in India, China en Bangladesh die de kleding voor Approvato produceren voldoen aan de hoogst mogelijke normen qua mens en milieu. Om dat kracht bij te zetten heeft Approvato tevens het bedrijf Fair & Co opgericht dat zich hard maakt voor duurzame, eerlijke en transparante productie in de kledingindustrie.

Gemeente Culemborg

Vraag de gemiddelde Nederlander naar bekende Culemborgse bedrijven en je krijgt als antwoord: Gelderman, Gispen en het Centraal Boekhuis. Meubels en logistiek horen inderdaad bij de gemeente Culemborg (28.500 inwoners) zoals de haven bij Rotterdam. Naast de Gelderman Groep en projectinrichter Gispen kent de stad het ETC Design Center Europe en vooraanstaande meubelbedrijven, zoals Van Drenth Buighout & MultiDesk en VDS Culemborg. En op het gebied van logistiek is Culemborg niet alleen de thuisbasis van het CB (afkorting van Centraal Boekhuis), maar bijvoorbeeld ook van opslagsystemenproducent Europe Racking, truckservice de Van Dijk Groep en transporteurs Gebr. Pothuizen en de Van Sterkenburg Groep. Tegelijkertijd staat het Culemborgse bedrijfsleven voor diversiteit. Zo komen we een reeks aan internationale spelers tegen: Carrier Refrigeration Benelux (supermarktkoeling), MCN (industriële montagetechniek), Pfeiffer Vacuum (vacuümpompen), Rademaker (industriële bakkerijmachines), Tradekar Benelux (fietsendragers), Van Dam’s Kwastenfabriek en Van Doorn Verlichting. Verder telt Culemborg opvallend veel jonge innovatieve bedrijven, zoals Eyedog (mobile wayfinding), Mr. Fill (slimme afvalbakken) en NO-AXE (hout kloven zonder bijl). Qua dienstverlening is het ook variatie troef, of het nu gaat om CLM Onderzoek & Advies, partybedrijf DS Events en inkoopcentrum FairPlaza. In Culemborg zijn agribusiness en recreatie en toerisme minder dominant. Maar de bedrijven uit deze sectoren die er zitten zijn wél enig in hun soort. Neem kaasproducent Bouter Group, afbakproductengigant Procema, het Elisabeth Weeshuis Museum, Odyssee Reisgidsen en enkele hooggewaardeerde B&B’s. En wat te denken van Virtueel Kasteel Culemborg dat je een verdwenen kasteel aan de hand van virtual reality laat beleven?

(I) Speerpunt agribusiness

Bouter Group

Plaats: Culemborg

Web: www.boutergroup.com

Koopt u wel eens Goudse kaas van Albert Heijn-huismerk? Dan is die kaas gerijpt en verpakt in het pakhuis van de Bouter Group aan de Rolweg in Culemborg, net zoals alle andere Hollandse en buitenlandse kazen die Albert Heijn onder eigen merk verkoopt. De Bouter Group is een innovatief familiebedrijf uit 1890 dat sinds 2010 deel uitmaakt van de A-ware Food Group. De ontwikkelingen bij de onderneming staan niet stil: vanaf 2013 maakt de Bouter Group ook tapas (vestigingen in Woerden en Almere), een jaar later ontving de firma

10 het predicaat ‘Koninklijk’ en in 2017 en 2018 is het pand in Culemborg uitgebreid en vernieuwd. Bij de Bouter Groep gaan traditie, vernieuwing en groei hand in hand.

CLM Onderzoek & Advies

Plaats: Culemborg

Web: www.clm.nl

CLM Onderzoek & Advies is een kennis- en adviesbureau met expertise op het gebied van duurzame landbouw en gezonde voeding. Vanuit Culemborg werken zo’n 25 professionals voor een reeks aan opdrachtgevers, zoals supermarkten, agrarische organisaties en overheden. De rapporten en adviezen van CLM verdwijnen niet in een bureaula, maar hebben impact in de wereld van de agribusiness. Zo werken boeren en voedingsbedrijven in heel Europa aan biodiversiteit met een tool die CLM heeft ontwikkeld. En ook de ‘Bee Deals’ (afspraken tussen bijvoorbeeld supermarkt Jumbo en fruittelers om bijvriendelijke maatregelen te nemen) komen uit de koker van het Culemborgse adviesbureau. Of neem de duurzame Weetwatjeeet-tomaten – het concept is door CLM bedacht.

Procema

Plaats: Culemborg

Web: www.procemabv.nl

Jaarlijks rollen er in de fabriek van Procema zo’n 30 miljoen afbakproducten van de lopende band, zoals appelflappen, ham-kaascroissants en saucijzenbroodjes. Het zijn allemaal halffabricaten die diepgevroren en just-in-time worden geleverd aan bakkers en horecabedrijven in binnen- en buitenland. Naast het standaardassortiment is er ook maatwerk voor de klant mogelijk. Procema is een familiebedrijf dat ambacht koppelt aan de laatste inzichten over voeding en technologie. De firma innoveert zelf, maar werkt daarnaast samen met machinefabrikant Rademaker die ook op bedrijventerrein Pavijen zit. Procema heeft veel oog voor energiebesparing. Voorbeeld: de hete lucht die vrijkomt tijdens de productie wordt gebruikt om magazijnen en gangen te verwarmen.

(II) Speerpunt economie en logistiek

Carrier Refrigeration Benelux

Plaats: Culemborg

Web: www.carrier.com/commercial-refrigeration/nl/bx/

Grote kans dat je tijdens het winkelen of reizen een ‘cool’ Culemborgs product tegenkomt. Carrier Refrigeration Benelux – voorheen bekend onder de naam ‘Carrier Bedrijfskoeling’ – levert namelijk koel- en vriesapparatuur voor supermarkten en to go-winkels op tank- en treinstations. Het bedrijf maakt deel uit van het internationale concern UTC Climate, Controls & Security Systems. Het hoofdkantoor voor de Benelux staat in Culemborg; verder is er een vestiging in Valkenswaard. Bij de onderneming werken zo’n 250 mensen, van wie ruim de helft in de buitendienst. Carrier loopt voorop het gebied van duurzaamheid en heeft allerlei klimaatvriendelijke innovaties ontwikkeld. Denk hierbij aan systemen die op natuurlijke wijze worden gekoeld en andere slimme energiebesparende oplossingen.

ETC Design Center Europe

Plaats: Culemborg

Web: www.etcdesigncenter.nl

Wie wil weten wat de laatste trends zijn op interieurgebied in het hogere segment, moet naar het ETC Design Center Europe. Sinds 1981 biedt het permanente expositiecentrum in Culemborg wooninspiratie voor professionals en consumenten. Op een oppervlakte van 15.000 vierkante meter en in 120 showrooms presenteren exposanten van meer dan 500 merken de nieuwste collecties, van meubels tot wandbekleding. Sinds kort kunt je er ook terecht om je kennis en vaardigheden te vergroten, bijvoorbeeld door rond te snuffelen in de ETC Library of een lezing bij te wonen van de ETC Academy. Daarmee ontwikkelt het ETC Design Center Europe zich tot een kennisplatform dat enig in zijn soort is.

Europe Racking

Plaats: Culemborg

Web: www.europe-racking.nl

Europe Racking maakt stellingen, wanden en andere systemen voor magazijninrichting. In 2015 was het bedrijf branchewinnaar van de Business Success Award. Niet zo gek als je bedenkt dat Europe Racking één van de weinige spelers in de sector is die alles in eigen huis ontwikkelt en produceert. Dat is een groot voordeel voor klanten: naast maatwerk is snelle levering mogelijk. Europe Racking heeft ongeveer 35 mensen in dienst en levert de opslagsystemen aan klanten in binnen- en buitenland. Onder de afnemers bevinden zich veel autobedrijven, maar bijvoorbeeld ook het Amsterdamse Concertgebouw dat de stellingen gebruikt voor de opslag van trommels en muziekinstrumenten.

FairPlaza

Plaats: Culemborg

Web: www.fairplaza.nl

Indiase vloerkleden waar geen tussenhandel aan te pas is gekomen, wenskaarten van 100% gerecycled papier en biologische Griekse olijfolie… het is slechts een greep uit de vele home en living-producten die je bij Inkoopcentrum FairPlaza kunt aanschaffen. Aan de Beedseweg in Culemborg vindt de bezoeker onder één dak zo’n 20.000 producten van 315 producenten uit 20 landen. Alle artikelen zijn fair trade en duurzaam ontwikkeld en de exposanten kennen achter elk product het verhaal. FairPlaza laat zien dat bedrijven sterker staan als ze hun krachten bundelen. En voor de consument is het ook handig: een breed assortiment, dagelijks nieuwe producten en in één keer afrekenen. FairPlaza is een mooi uithangbord voor Faitrade Gemeente Culemborg, een titel die de stad sinds 2010 mag voeren.

Rademaker

Plaats: Culemborg

Web: www.rademaker.com

In de lijst van 100 beste maakbedrijven van Nederland staat Rademaker al jaren in de top. Terecht, want in zijn branche behoort de fabrikant van machines voor industriële bakkerijen tot de wereldmarktleiders. De apparatuur van Rademaker kan van deeg allerlei broodsoorten maken, of het nu gaat om croissants of pizzabodems. De machines worden gebouwd in Culemborg en Slowakije. Er werken zo’n 475 mensen bij het bedrijf, terwijl 98% van de afnemers in het buitenland zit. Rademaker heeft in Culemborg een eigen Technology Centre om innovaties te ontwikkelen. In het kader van MVO sponsort het bedrijf The Women’s Bakery, een sociale onderneming die kleinschalige bakkerijen in Rwanda opzet.

Tradekar Benelux

Plaats: Culemborg

Web: www.tradekar.com

Fietsendrager Diamant van het merk Pro-User® is door de Consumentenbond al zes keer gewaardeerd als ‘Beste Koop’. Weinig mensen weten dat achter dit populaire product Tradekar Benelux schuil gaat, een leverancier van auto-, caravan- en fietsaccessoires die sinds 1983 in Culemborg zit. Andere producten van Tradekar zijn onder meer rangeersystemen voor caravans (Enduro®), beschermhoezen (Cover It®) en elektrische buitenmotoren (fluistermotor.nl). Tradekar Benelux is een dynamisch en relatief klein bedrijf

(circa 20 medewerkers) dat diverse patenten op zijn naam heeft staan. De producten, waarvan het merendeel in het Verre Oosten wordt gemaakt, voldoen aan de hoogste Europese kwaliteitsstandaarden en worden wereldwijd verkocht.

Van Dijk Groep

Plaats: Culemborg

Web: www.dijkauto.nl

De Van Dijk Groep is een truckdealer met vestigingen in Woerden, Utrecht en Culemborg. Volvo Trucks en Renault Trucks hebben de Culemborgse locatie meermaals uitgeroepen tot beste dealervestiging en truckwerkplaats van het land. Geroemd worden de kwaliteit, bereikbaarheid en 24-uursservice van het personeel. Van Dijk denkt mee met de klant, bijvoorbeeld met behulp van FLIQX, een service die aan de hand van data het wagenpark scant om te kijken waar meer efficiëntie is te behalen. Onder de klanten van Van Dijk Culemborg zitten vanzelfsprekend lokale bedrijven, zoals de Van Sterkenburg Groep, een firma die meubels vanuit de hele wereld naar bedrijven en particulieren transporteert.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

Elisabeth Weeshuis Museum

Plaats: Culemborg

Web: www.weeshuismuseum.nl

Op de reviewsite Tripadvisor is het Elisabeth Weeshuis Museum ‘Nr. 1 van 11 dingen om te doen in Culemborg’. Als je de reviews leest, begrijp je waarom. Bezoekers – behalve ouderen ook veel gezinnen – prijzen de mooie inrichting en de tuin van het museum, de interactieve opstellingen voor kinderen en het vriendelijke personeel. Het Elisabeth Weeshuis Museum vertelt niet alleen het verhaal van het historische pand dat tussen 1560 en 1952 dienst deed als weeshuis, maar is tevens het stadsmuseum van Culemborg. Er worden regelmatig wisseltentoonstellingen en publieksactiviteiten georganiseerd. Een professioneel kernteam en tientallen vrijwilligers vormen de drijvende kracht achter het museum.

Odyssee Reisgidsen

Plaats: Culemborg

Web: www.odyssee-reisgidsen.nl

Odyssee is een uitgever van ‘duurzame’ reisgidsen, in tweeërlei opzicht: de gidsen hebben niet alleen veel oog voor natuur en milieu van de bestemming die ze beschrijven, maar zijn door hun digitale concept ook klimaatvriendelijk. Als je een reisgids wilt kopen, downloadt of print je alleen de hoofdstukken die je nodig hebt. Odyssee werkt volgens deze formule sinds 2007, toen Culemborger en reisboekenschrijver Bartho Hendriksen bestaande gidsen ging actualiseren en digitaliseren. Sindsdien verschijnen er jaarlijks reisgidsen over al dan niet bekende steden en regio’s, van Albanië tot Zeeland. Odyssee werkt met auteurs die de plek uit hun broekzak kennen en brengt ook specials uit, zoals fietsen wandelgidsen. Wordt het niet eens tijd voor een Odyssee Reisgids over het Rivierenland?

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Van Dam’s Kwastenfabriek

Plaats: Culemborg

Web: www.vandamskwasten.nl

Van Dam’s Kwastenfabriek (23 medewerkers) bestaat sinds 1928 en is de enig overgebleven kwastenfabriek van ons land. Het Culemborgse bedrijf produceert kwasten, verfrollers en andere benodigdheden voor professionele en huisschilders, onder meer onder de merknaam Goudhaantje®. Voordat de kwasten de fabriek verlaten en hun weg vinden in binnen- en buitenland, gaan ze door zeven paar handen van ervaren kwastenmakers. Maar Van Dam’s Kwastenfabriek werkt ook met moderne machines en heeft veel oog voor vernieuwing. Zo mocht het bedrijf op een Europees congres van borstelmakers de Innovation Award 2019 in ontvangst nemen. De firma kreeg de prijs voor de Duo Brush, een kwast waar je met een knop in de steel een penseel tevoorschijn kunt toveren als je hem nodig hebt.

Gemeente Maasdriel

Bedrijven uit de gemeente Maasdriel (24.500 inwoners) die bekend zijn buiten de regio zijn vulmiddelproducent Alabastine en reisorganisatie Kras, beide in Ammerzoden. In 2020 is het hoofdkantoor van Kras verplaatst naar Rijswijk (Zuid-Holland). Maar in Maasdriel vinden we gelukkig veel meer bedrijvigheid! Van Kessel Fruit (Velddriel) en De Groot Fresh Group (Hedel) zijn grote fruitondernemingen. Agribusiness in deze gemeente omvat echter meer dan fruit alleen: het is de derde paddenstoelenregio van ons land met bedrijven uit de hele keten. Denk aan Hooymans Substrates en conservenspecialist Prochamp in Velddriel, CNC Exotic Mushrooms en Kolkman Verpakkingen in Hedel, champignonkwekerijen De Hopwaag en Jarno Goesten in Ammerzoden en Paddestoelenrijk in Rossum. Ook voor aardappelen kun je hier terecht, bij Jac van den Oord Potatoes (Ammerzoden) en Quick’s Quality Potatoes (Hedel). Andere bijzondere bedrijven in de agribusiness zijn Bakker Goedhart (Hedel), Oasegroen (Ammerzoden) en Palital Feed Additives (Velddriel). Maasdriel is ook een gemeente van bouwers en vervoerders, zoals de Biggelaar Groep (Velddriel), Ahlmann (Ammerzoden) en Van Zandwijk Transportmaterieel (Ammerzoden) laten zien. Mede dankzij de centrale ligging is Hedel de vestigingsplaats van groothandels voor Italiaanse delicatessen en wijnen (Silletti), woningtextiel (Lemetex) en muziekinstrumenten (The Music Alliance). En ooit gehoord van B-Style Solutions (Velddriel) en Jobe Sports International (Heerewaarden)? Dankzij hun specifieke expertise zijn ze wereldwijd actief. Op recreatief en toeristisch gebied wijzen we ten slotte op Kasteel Ammersoyen (Ammerzoden), Recreatiegebied de Zandmeren (Kerkdriel) en Restaurant Flicka (Berm).

(I) Speerpunt agribusiness

Hooymans Substrates

Plaats: Velddriel

Web: www.hooymanscompost.nl

Champignons groeien op compost. Maar hoe kom je aan die compost? Daarvoor kun je terecht bij Hooymans Substrates in Velddriel. Het familiebedrijf is één van de grootste particuliere compostproducenten ter wereld. Met zo’n 40 vaste en 20 flexibele werknemers produceert Hooymans 6.000 ton compost per week. De basis daarvoor wordt gevormd door organische afvalstoffen uit de natuur, zoals paarden- en kuikenmest. Om de geuroverlast tijdens het composteringsproces te minimaliseren, heeft de onderneming een biofilter van boomschorsdelen en andere natuurlijke materialen ontwikkeld. Of zoals ze het bij Hooymans

Substrates zelf zeggen: ‘We bootsen de natuur na, maar met de technologie van vandaag.’ Het bedrijf maakt het circulaire principe (‘afval = grondstof’) letterlijk waar.

Jac van den Oord Potatoes

Plaats: Ammerzoden

Web: www.jacvandenoord.nl

Als je de website van aardappelgroothandel Jac van den Oord Potatoes bekijkt, zou je niet zeggen dat deze onderneming al meer dan een eeuw bestaat. Het familiebedrijf heeft een frisse uitstraling en laat zien dat de pieper nog altijd toekomstgericht is. Met een team van ongeveer 25 mensen koopt Jac van den Oord aardappels in om ze te sorteren, te verpakken en te transporteren richting klant. De firma levert alle soorten en maten, van biologisch geteelde aardappelen tot chique pommes de terre. Jac van den Oord heeft veel oog voor duurzaamheid en innovatie, maar is ook maatschappelijk betrokken. Het bedrijf sponsort bijvoorbeeld goede doelen en het vrouwenteam van WV De Jonge Renner.

Palital Feed Additives

Plaats: Velddriel

Web: www.palital.com

In de voedselketen zorgt antibiotica voor steeds meer risico’s. Wat als het vee resistent wordt voor het geneesmiddel? En wat doet antibiotica met de gezondheid van de consument? Palital Feed Additives uit Velddriel draagt bij aan de oplossing van deze vraagstukken door duurzame supplementen voor de veevoederindustrie te produceren. Het bedrijf is specialist op het gebied van butyraat (boterzuur), een middel dat goed is voor de spijsvertering en darmgezondheid van de dieren. Palital heeft zo’n 40 mensen aan het werk, is actief in 35 landen en groeit sterk. De prestaties van het bedrijf zijn niet onopgemerkt gebleven: in 2017 won Palital het Oranje Handelsmissiefonds (exportstimuleringsprijs) en een jaar later werd directeur Van den Bighelaar Bommelerwaardse Ondernemer van 2018.

Van Kessel Fruit

Plaats: Velddriel

Web: www.vankesselfruit.nl

Lidl staat al jaren bekend als ‘de beste supermarkt in groente en fruit’. Aan die positie draagt ook Van Kessel Fruit zijn steentje bij. Het familiebedrijf uit Velddriel levert al 15 jaar Nederlandse appels en peren aan supermarktketen Lidl. Van Kessel Fruit heeft drie eigen teeltbedrijven en verwerkt en verkoopt de oogst zelf, het hele jaar door. De firma werkt

17 duurzaam: energie wordt opgewekt met zonnepanelen, terwijl koeling van de producten plaats vindt met het natuurlijke koudemiddel ammoniak. Qua innovatie zit Van Kessel evenmin stil. Zo is het bedrijf sinds 2020 Nederlands licentiehouder van het appelras Evelina. Later dit jaar zijn de stevige rood-oranje appels bij Lidl verkrijgbaar!

(II) Speerpunt economie en logistiek

Biggelaar Groep

Plaats: Velddriel

Web: www.biggelaargroep.nl

De Biggelaar Groep kent verschillende werkmaatschappijen, maar het hoofdkantoor staat in Velddriel. Het familiebedrijf voert complexe infrastructurele projecten uit op het gebied van gronden waterbouw. Denk aan baggerwerkzaamheden, kadebouw en landschapsinrichting. Met ruim 300 medewerkers en een jaaromzet van 100 miljoen euro verdient het bedrijf volgens nieuwsportaal Cobouw een plek in de Cobouw50, een ranglijst van de 50 grootste bouwondernemingen van ons land. In Velddriel zit overigens nog een onderneming met een Biggelaar aan het roer: BIG Machinery, een firma die wereldwijd handelt in zwaar bouwen grondverzetmateriaal. Bij BIG zijn 500 voertuigen uit voorraad leverbaar, wat het bedrijf binnen Europa tot de grootste speler in deze tak van sport maakt.

B-Style Mobility Solutions

Plaats: Velddriel

Web: www.b-style.eu

Het vergroten van de wereld van rolstoelgebruikers. Dat is vanaf de opichting in 1973 de missie van B-Style Mobility Solutions geweest, een firma die aan de basis stond van de rolstoelauto. Ad Smulders, werkzaam in de race- en rallywereld, vond dit nieuwe type auto uit toen een vriend van hem in een rolstoel terecht kwam. Van ombouwfirma heeft het bedrijf zich na verschillende overnames ontwikkeld tot een leverancier van conversiekits voor auto’s, taxi’s en bussen. De bouwpakketten om voertuigen rolstoelvriendelijk te maken worden wereldwijd geleverd. B-Style Mobility Solutions doet de R&D en assemblage in eigen huis en zorgt ervoor dat de producten aan strikte Europese veiligheidseisen voldoen. Het bedrijf wordt geleid door Bart Smulders, de zoon van de inventieve oprichter.

Kolkman Verpakkingen Hedel

Plaats: Hedel

Web: www.kvh.nl

Wie wel eens bij de Albert Heijn komt, kent ongetwijfeld de blauwe champignonbakjes. De verpakking is eind jaren ‘80 ontwikkeld door Kolkman Verpakkingen Hedel. Het bedrijf, dat in 2020 zijn 35-jarig jubileum viert, produceert verpakkingen voor champignons, vlees, groente en fruit. Het bijzondere van het familiebedrijf is dat het zijn eigen machines bouwt. Daardoor kan de firma optimaal inspelen op klantwensen en maatwerk leveren. Uiteraard voldoen de verpakkingen van Kolkman aan alle kwaliteits- en duurzaamheidseisen in de branche. Innovatie speelt een grote rol, waarbij ook medewerkers op de werkvloer worden betrokken. Zo heeft het bedrijf onlangs geïnvesteerd in verdere procesautomatisering en een track & trace-systeem. Over elke verpakking is alles tot in het kleinste detail bekend.

Silletti

Plaats: Hedel

Web: www.silletti.nl

Toeval of niet, maar op tien minuten rijden van buurtschap Rome zit Silletti, een begrip in de wereld van de Italiaanse keuken en horeca. Silletti is importeur van delicatessen en wijnen uit heel Italië, of het nu gaat om ravioli met ricotta en spinazie, pikante Napolitaanse worst of grappa van Chardonnay-druiven. Naast professionele koks zijn ook particulieren van harte welkom. De reviews over de groothandel zijn lovend: ‘Beetje Italië dichtbij huis’, ‘Leuke producten, en hele vriendelijke mensen!’ en ‘Uitstekende prijs-kwaliteit en altijd een lekkere espresso bij het afrekenen.’ En voor wijnadvies zit je hier ook goed: de managing director, Anton Silletti, werd in 2019 winnaar van het NK Blind Wijn Proeven.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

Kasteel Ammersoyen

Plaats: Ammerzoden

Web: www.ammersoyen.glk.nl

In het goed bewaarde Kasteel Ammersoyen in Ammerzoden waan je je in de Middeleeuwen. Het is één van de zeven Gelderse kastelen die Geldersch Landschap & Kasteelen (GLK) voor het publiek heeft opengesteld. Elk jaar wordt de waterburcht door circa 25.000 mensen

19 bezocht. Mede dankzij de inzet van vrijwilligers vinden er in het kasteel tal van activiteiten plaats, van kinderfeestjes en klassieke concerten tot thematische rondleidingen. In de Kasteelwinkel en het Koetshuis kun je terecht voor souvenirs, eten en drinken. Ammersoyen timmert aan de weg: de burcht wordt toegankelijker gemaakt voor invaliden en mensen die slecht ter been zijn. Verder worden niet-gebruikte ruimtes, zoals de bierkelder, ontsloten, terwijl archeologische vondsten uit de kasteelgracht meer aandacht krijgen.

Recreatiegebied de Zandmeren

Plaats: Kerkdriel

Web: www.zandmeren.nl

Aan de Maas bij Kerkdriel zijn door zand- en grindwinning de Zandmeren ontstaan: een uitgestrekt recreatiegebied met strand, horeca, vakantiewoningen, een jachthaven en volop watersportmogelijkheden. De laatste tijd wordt er fors geïnvesteerd om het gebied verder te ontwikkelen. Zo is de waterkwaliteit verbeterd en zijn er nieuwe accommodaties en attracties bijgekomen. ‘We zien waterrecreatie stevig toenemen en de Maas is booming’, aldus Tomas Ooijevaar, projectleider Zandmeren in het Brabants Dagblad. Op het terrein is ook de Land Rover Experience Nederland gevestigd. Het belevingscentrum speelt slim in op de natuurlijke kwaliteiten van het gebied en verzorgt onder meer off road-rijvaardigheidstrainingen en groepsevenementen met Landrovers langs de afgedamde Maas.

Restaurant Flicka

Plaats: Berm (Kerkdriel)

Web: www.restaurant-flicka.nl

Waar in buurtschap Berm vroeger Eetcafé De Bommelse Stoep (in de volksmond 'Sientje') stond, bevindt zich sinds eind 2017 restaurant Flicka. Opmerkelijk: binnen een jaar kreeg de nieuwe horecazaak een Michelinster die ze tot op heden heeft weten te behouden. Daarmee is Flicka het enige restaurant in het Rivierenland met een ster. Volgens de Michelingids is de zaak ‘het toonbeeld van een modern restaurant’. En behalve de kookkunsten van de chef en de aankleding van het interieur zijn de keurmeesters onder de indruk van ‘het prachtzicht op de groene omgeving en rivier de Waal’. Flicka is belangrijk voor de Bommelerwaard, want het toprestaurant trekt een koopkrachtig publiek uit alle delen van het land.

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Jobe Sports International

Plaats: Heerewaarden

Web: www.jobesports.com

Vanuit Heerewaarden verovert Jobe Sports International sinds 1974 de wereld met waterski’s, waterschoenen, zwemvesten en andere artikelen voor de snelle watersport. In ruim 80 landen wereldwijd worden de hippe producten verkocht. De collectie van Jobe wisselt snel en speelt in op de laatste trends in de markt. Wat te denken van opblaasbare SUB-boards en voorgevormde jetski-wetsuits? Productinnovatie, design en marketing staan bij Jobe Sports dan ook hoog in het vaandel. Bij het bedrijf werken zo’n 50 enthousiaste mensen met een passie voor watersport. Het personeel roemt de dynamiek, flexibele werktijden en informele werksfeer. De naam Jobe verwijst trouwens naar waterskilegende Jeff Jobe.

Gemeente Neder-Betuwe

Vanouds is de laanboomteelt hét uithangbord van de gemeente Neder-Betuwe (24.000 inwoners). Wereldwijd zijn de bomen uit deze contreien een begrip. In en om Opheusden zitten talloze laan- en sierboomkwekerijen, waarvan er zich zo’n 160 hebben aangesloten bij kwekersvereniging Tree Centre Opheusden. Hier een greep uit de vele innovatieve boomkwekerijen die de gemeente rijk is: de Betuwe Groep, BomenKopen.nl, Huverba (alle drie gevestigd in Opheusden) en De Batterijen (Ochten). De agribusiness in de gemeente reikt verder dan de laanboomteelt. Op het gebied van fruit springen sappenmaker Fruity Line (Ochten) en jamfabriek Geurts (Dodewaard) in het oog. Maar er zitten ook andere opvallende voedingsbedrijven, zoals Oosters eten-specialist Go-Tan (Kesteren), kipvervangerfabrikant Ojah en de Interovo Egg Group, een grote speler in de wereld van eieren. Daarnaast is de maakindustrie goed vertegenwoordigd: denk alleen al aan schuimvullingsproducent Recticel, trailerspecialist Vlastuin en plasticexpert Majoni (allemaal in Kesteren), machinebouwers Damcon (Opheusden) en Vredo (Dodewaard) en endoscopenreiniger Wassenburg Medical (Dodewaard). Verder laten de Dekker Groep (IJzendoorn), De Beijer Groep (Dodewaard) en Romein Beton (Dodewaard) zien dat het winnen en verwerken van zand en grind in deze streek traditie heeft. Dat geldt trouwens ook voor de handel, of het nu gaat om de verkoop van babyartikelen (Babypark), EHBO-benodigdheden (Medicall Life Support) of creatieve hobbymaterialen (Craft Emotions). Last but not least komen toeristen hier aan hun trekken: je huurt bijvoorbeeld een trekkershut op Camping Betuwe (Kesteren), bezoekt het Nationaal Fruitpark Ochten en sluit de dag af bij Herberg De Engel (Dodewaard).

(I) Speerpunt agribusiness

Betuwe Groep

Plaats: Opheusden

Web: www.betuweplant.nl

Wereldwijd kun je in tuinen en op balkons bomen van de Betuwe Groep tegenkomen. De onderneming uit Opheusden (35 medewerkers) heeft drie dochterbedrijven (Betuwe Plant, Gelderplant en Betuwe Boomkwekerij) en produceert niet alleen voor de export (80% van de verkochte bomen). Zo levert Betuwe Groep ook aan bijna alle tuincentra van ons land. Binnen 20 jaar heeft Karel Huibers zijn bedrijf opgebouwd. Die indrukwekkende prestatie zorgde ervoor dat hij in 2019 door wist te dringen tot de top 10 van Nederlandse agrarische ondernemers. De Betuwe Groep produceert energieneutraal, terwijl intern transport met

22 elektrische golfkarretjes plaatsvindt. Ook ontwikkelt het bedrijf innovaties, zoals zakken die stimuleren dat boomwortels door natuurlijk licht gesnoeid worden.

De Batterijen

Plaats: Ochten

Web: www.batterijen.nl

Boomkwekerij/Groencentrum De Batterijen in Ochten is één van de grootste kwekerijen van vruchtbomen in ons land. De fruitbomenteelt is een vak apart en daar weten ze hier alles van. De 20 medewerkers staan de klant met raad en daad terzijde. Een groot deel van het uitgebreide assortiment bomen wordt online verkocht. Naast bomen voor traditionele en moderne fruitrassen heeft De Batterijen ‘specials’. Zo kweekt de firma sinds kort Betuwse kroosbomen, waarmee ze de ‘kroos’ – een haast vergeten fruitsoort, ook wel ‘kerspruim’ genoemd – voor de ondergang behoedt. Vanuit het hele land is er vraag naar kroosbomen. De Batterijen werkt duurzaam en is partner van de Nationale Bijenstrategie.

Fruity Line

Plaats: Ochten

Web: www.fruity-line.nl

Verse sinaasappelsap, gembershotjes, spinazie-citroensmoothies met extra proteïne… Ze worden allemaal geperst en gebotteld bij Fruity Line in Ochten. Na een vliegende start in 2008 is het bedrijf sinds 2015 Europees marktleider in verse vruchtensappen en smoothies in het premium segment van de markt. Fruity Line levert de drankjes aan de detailhandel, catering, groothandel en to go-markt in heel Europa. Het bedrijf claimt dé trendsetter in koudgeperste dranken te zijn. Of dat zo is, is moeilijk te beoordelen, maar feit is dat Fruity Line een moderne en hippe uitstraling heeft. En daar hoort vanzelfsprekend oog voor mens, milieu en gezondheid bij. Ook op dat vlak scoort het bedrijf prima.

Geurts Conservenfabriek

Plaats: Dodewaard

Web: www.geurts.com

Kent u de jam van conservenfabriek Geurts? Waarschijnlijk niet, en toch heeft u ‘m vast al eens gekocht of geproefd. Bij familiebedrijf Geurts in Dodewaard produceren 30 werknemers onder ‘private label’ (merk van de klant) allerlei soorten jam. Elk jaar rollen er 35 miljoen potjes van de band die hun weg naar supermarkten en groothandels vinden. Een groot deel van de afzet gaat naar het buitenland; 15 procent wordt zelfs buiten Europa verkocht. De

23 historie van Geurts gaat terug tot 1888. Daarmee is het één van de oudste jamfabrieken van ons land – en sinds 2014 bij Koninklijke beschikking Hofleverancier.

Ojah

Plaats: Ochten

Web: www.ojah.nl

‘Verhip, het lijkt net kip!’ Dat was het eureka-moment van voedseltechnoloog Frank Giezen. Ruim tien jaar geleden proefde hij met twee collega’s een sojameel-watermengsel waarmee ze aan het experimenteren waren. Het product Beeter® was geboren: een plantaardige vleesvervanger met de textuur en de smaak van kip. Na het patenteren van hun creatie begonnen de drie uitvinders in 2009 het bedrijf Ojah in een oude fruitveiling in Ochten. Inmiddels zijn er bij Ojah, waar bijna 50 mensen werken, vijf productielijnen in bedrijf. Onder de internationale naam Plenti® gaat de kipvervanger de wereld over. In een tijd waarin minder vlees eten de norm wordt gaat Ojah een zonnige toekomst tegemoet.

(II) Speerpunt economie en logistiek

Babypark

Plaats: Kesteren

Web: www.babypark.nl

In Kesteren staat het hoofdkantoor van Babypark, de grootste babywinkel van Europa. Ouders vinden er alles voor hun kleintjes, van hele babykamers tot kinderwagens en speelgoed. Veel wordt online verkocht, maar Babypark heeft verspreid over ons land ook tien megastores. De klanten zijn uiterst tevreden over de producten en service: niet voor niets wordt het bedrijf op reviewsite Trust Pilot beoordeeld als ‘uitstekend’. Babypark maakt deel uit van de FTH Groep in Kesteren, een investeringsmaatschappij die actief is op het gebied van retail, voeding, bouw en vastgoed. Het concern, waar ruim 1000 mensen werken, is lokaal betrokken, werkt samen met scholen en sponsort goede doelen.

Damcon

Plaats: Opheusden

Web: www.damcon.nl

Bomen telen op de zware Betuwse rivierklei vraagt om degelijk materieel. Dat weten ze bij Damcon, producent en leverancier van boomkwekerijmachines uit Opheusden, als geen ander. Sinds de oprichting in 1969 levert Damcon zijn plant-, rooi- en spuitmachines en

24 portaaltractoren tot ver buiten de regio. De machines van het bedrijf zijn wereldwijd gewild en worden bijvoorbeeld ook ingezet om olijfbomen in Spanje aan te planten. De producten van Damcon staan bekend om hun lange levensduur. Bij het nuchtere bedrijf werken zo’n 20 vakmensen. Hun takenpakket is gevarieerd, want Damcon fabriceert en levert niet slechts machines, maar zorgt ook voor transport, reparatie en service.

Dekker Groep

Plaats: IJzendoorn

Web: www.dekkergroep.nl

Dekker is een sterk familiebedrijf uit IJzendoorn dat in 2018 zijn 100-jarig bestaan vierde. Oorspronkelijk beperkte de firma zich tot zand- en grindwinning, maar de activiteiten zijn onder meer verbreed naar beton, logistiek en landschapsontwikkeling. Bij Dekker werken 220 medewerkers, verspreid over locaties in Nederland, België, Duitsland en Frankrijk. Ook al lag het bedrijf vroeger wel eens overhoop met de gemeente, de laatste jaren laat Dekker zich van de goede kant zien. Zo sponsort de onderneming allerlei regionale activiteiten, loopt ze voorop qua duurzaamheid en gaat ze in gesprek met de omgeving. ‘Als we gewoon op de ouderwetse manier alleen maar zand zouden winnen, dan is ons bedrijf ten dode opgeschreven’, licht één van de directeuren het bij Omroep Gelderland toe.

Vlastuin

Plaats: Kesteren

Web: www.vlastuin.nl

De naam ‘Vlastuin’ staat voor een groep metaalbedrijven die een snelle maar stabiele groei laten zien. Onder de merken D-TEC, Bulthuis en Vogelzang produceert het bedrijf hoogwaardige trailers, bijvoorbeeld voor tankwagens en containervervoer. Verder levert Vlastuin halffabricaten in heel Europa, terwijl er in 2015 een landbouwmechanisatietak is toegevoegd die zich richt op het onderhoud van landbouwmachines en tractoren. Op de werkvloer draait het om vakmanschap en hightech – een toonbeeld van ‘smart industry’. De laatste jaren is Vlastuin meermaals gelauwerd voor zijn concurrentie- en innovatiekracht. Bij de onderneming werken zo’n 200 mensen. Desondanks heeft het bedrijf altijd meer werk dan personeel. Vooral technisch geschoolde vakmensen zijn gewild.

Wassenburg Medical

Plaats: Dodewaard

Web: www.wassenburgmedical.com

Dit hightechbedrijf uit Dodewaard laat de kracht zien van het principe ‘wie kiest, wordt gekozen’. Sinds de oprichting in 1984 heeft Wassenburg Medical zich toegelegd op de ontwikkeling van producten en oplossingen voor het reinigen en desinfecteren van flexibele endoscopen. En die focus heeft zich uitbetaald. Wereldwijd weten medische bedrijven, ziekenhuizen en andere zorgverleners de was- en desinfectiemachines van Wassenburg te vinden. Zeker sinds 2013, toen het bedrijf deel is geworden van de Hoya Corporation, is het hard gegaan met de internationalisering. Wassenburg Medical is niet alleen producent, maar biedt zijn klanten ook steeds meer diensten, zoals onderhoud en trainingen.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

Herberg De Engel

Plaats: Dodewaard

Web: www.de-engel.nl

Als gebouwen konden praten, dan had Herberg De Engel heel wat te vertellen. Het is ‘s lands oudste herberg – al in 1591 wordt er melding van gemaakt. In de loop van de tijd stond het pand meermaals blank. Door een flexibele waterkering, die in 1994 is aangelegd, ben je verzekerd van droge voeten, terwijl je van het uitzicht op de Hiense uiterwaarden kunt genieten. Herberg De Engel is een specialiteitenrestaurant dat door zijn gasten hoog wordt gewaardeerd: in de jaarlijkse Heerlijk10Daagse-actie is De Engel een echte publiekslieveling. In 2020 beschouwt het grote publiek het zelfs als het beste restaurant van Gelderland. De herberg heeft een eigen wijngaard (‘Villa Hehum’) met 980 wijnstokken.

Nationaal Fruitpark Ochten

Plaats: Ochten

Web: www.fruitpark.nl

In het Nationaal Fruitpark Ochten, dat tien jaar geleden is opgericht, staat de beleving van de Betuwse fruitcultuur centraal. Bezoekers maken op een actieve manier – wandelen, kijken, proeven, spelen – kennis met honderden fruitrassen en boomsoorten die de regio rijk. Deze ‘edutainment’ vindt plaats in een volledig energieneutrale setting. Sinds 2020 heeft het

Nationaal Fruitpark ook een luxe viersterren plattelandshotel dat zich richt op de toeristische en zakelijke markt. De kamers zijn luxe en sfeervol, er worden lunches met streekproducten geserveerd en groepen kunnen vergaderen in de buitenlucht. In het park annex hotel werken ongeveer 25 mensen, terwijl er veel wordt samengewerkt met lokale leveranciers.

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Majoni Plastics

Plaats: Kesteren

Web: www.majoni.nl

De plastic voetbal (1952), de skippybal (1968) en – de onder autoliefhebbers legendarische – Euro Buggy (1970/1971)… ze zijn allemaal uitgevonden door Majoni Plastics in Kesteren. Het bedrijf, dat in 2017 zijn 65-jarige verjaardag vierde, is nog steeds plasticspecialist, maar richt zich nu op het produceren van ‘fenders’ (stootkussens voor boten), waarin ze binnen Europa en Australië marktleider is. Zeker zo bijzonder als Majoni’s businessactiviteiten is de bedrijfsfilosofie: het personeel op de werkvloer praat volop mee. Het leidt tot veel eigen verantwoordelijkheid en initiatief. Dat de medewerkers dit waarderen, blijkt uit het extreem lage ziekteverzuim en het grote aantal personeelsjubilea van 25 jaar of meer.

Gemeente Tiel

In de gemeente Tiel (42.000 inwoners) vinden we de grootste werkgevers van de regio: Werkzaak Rivierenland en Ziekenhuis Rivierenland. Maar het is ook de thuisbasis van een hoop verborgen parels. Om te beginnen met de agribusiness: in het buitengebied zit bijvoorbeeld Betuwe Kers (Wadenoijen), op de Tielse bedrijventerreinen groothandel AgroBuren, Van Vulpen Veevoeders en voedselinnovator Dutch Protein & Services. De strategische ligging van Tiel is aantrekkelijk voor logistieke dienstverleners als Mol Cargo, Simon Loos, Vonk en Co en Krijgsman Public Warehousing. Minder bekend zijn de unieke hightechbedrijven in Tiel. Wat te denken van koeltechnologie-experts Van Amerongen CA Technology en Van Kempen Koudetechniek? En ooit geweten dat er in Tiel legervoertuigen (Defenture) en robotarmen (Kranendonk) worden gebouwd? De chemische industrie is ook goed vertegenwoordigd met ondernemingen als Huisman Gassen, additievenfabrikant Niacet, poederlakkenproducent Axalta en olie- en vernisfabriek Vliegenthart. Verder valt op dat er in Tiel veel bedrijven zitten die verstand hebben van bouwmaterialen en installatietechniek: in menig huis vinden we isolatiematerialen van Kingspan, gevelelementen van Metaglas en een verwarmingssysteem van Itho Daalderop. Metec (producent van straatmeubilair en parkeervoorzieningen), Vadrupak (fabrikant van fruitverpakkingen) en Medimpex (toeleverancier voor de zorgsector) springen in het oog omdat ze zich inzetten voor sociale doelen of een inclusieve arbeidsmarkt. Op recreatief-toeristisch gebied biedt Tiel meer dan het jaarlijkse Fruitcorso en het Van der Valk Hotel Tiel, een lokale landmark langs de A15. Ga ook eens naar het Flipje & Streekmuseum Tiel, Appelpop, de Betuwse Fruitrally, restaurant BuitenSporig en Minicamping Tussen de Dijken.

(I) Speerpunt agribusiness

AgroBuren

Plaats: Tiel

Web: www.agroburen.nl

Vanuit de hoofdvestiging in Tiel levert AgroBuren ontelbare benodigdheden aan boom- en fruittelers, akker- en tuinbouwers en andere partijen uit de plantaardige sector. Het assortiment is uitgebreid en bestaat uit allerlei soorten zaaizaden, organische meststoffen, gewasbeschermingsmiddelen, landbouwplastic, vogelverschrikkers en dergelijke. In Tiel werken zo’n 20 verkopers en adviseurs en op de locatie in Kesteren – waar het depot en dochterbedrijven Agro de Arend en Fruit Support Europe zitten – nog eens bijna 40. De

28 onderneming staat erom bekend dat ze meedenkt met de klant en snel kan leveren. In 2021 bestaat het bedrijf, dat deel uitmaakt van de Wesemael groep, 20 jaar.

Betuwe Kers

Plaats: Wadenoijen

Web: www.betuwekers.nl

Aan de rand van Tiel zitten ondernemers die het profiel ‘stad van Flipje’ een eigentijdse invulling geven. Neem Betuwe Kers in Wadenoijen, dat uitermate actief is in het promoten van de kers en daar telkens een feestje van maakt. In zijn eigen boomgaard d’n Kerkewaerdt organiseert Betuwse Kers elk jaar de Open Kersendagen. Ook zet de onderneming zich in voor maatschappelijke doelen. Zo werden in de zomer van 2020 25 gezinnen met jonge hartpatiënten uitgenodigd om zelf een kistje kersen in de boomgaard te plukken. Je kunt je afvragen hoe verborgen deze parel nog is: volgens een Chinese krant moeten Chinezen die Nederland bezoeken echt even naar Betuwe Kers. Het bedrijf is partner van het Lekker Lokaal Rivierenland-project, wat recht geeft op het streekmerk ‘Betuws Best’.

Dutch Protein & Services

Plaats: Tiel

Web: www.dpsfood.nl

Op de Future Concepts-afdeling van de firma Dutch Protein & Services wordt de ene na de andere culinaire creatie bedacht. Wat te denken van veganistische inktvisringen, schnitzels die knapperig uit de oven komen en gezond broodbeleg van appel en rode biet? Dutch Protein & Services is een familiebedrijf dat samen met klanten in binnen- en buitenland innovatieve voedingsconcepten ontwikkelt en daarvoor de ingrediënten (bindingen, stabilisatoren en coatings) levert. De onderneming weet slim in te spelen op trends in de markt zoals glutenvrije, halal en veganistische voeding. Het bedrijf heeft vestigingen in Turkije en Griekenland, maar blijft zijn thuisbasis Tiel trouw. Om verder te kunnen groeien is de productielocatie op industrieterrein Kellen onlangs uitgebreid.

(II) Speerpunt economie en logistiek

Itho Daalderop

Plaats: Tiel

Web: www.ithodaalderop.nl

In miljoenen huizen zorgt Itho Daalderop ervoor dat de bewoners lekker warm kunnen douchen en niet in de kou hoeven zitten. De firma ontwikkelt en fabriceert verwarmings- en ventilatiesystemen voor de Nederlandse en Belgische markt. Negen op de tien producten is in Tiel bedacht en gemaakt. Dat Itho Daalderop een innovatieve onderneming is, blijkt uit de vele prijzen die ze heeft gewonnen. In 2016 kreeg het Zero Energy Concept bijvoorbeeld de VSK Award, dé innovatieprijs binnen de installatiebranche. Itho Daalderop zit niet alleen in Tiel, maar heeft ook vestigingen in Schiedam en Zellik (vlak bij Brussel). Het is een grote speler in de markt: bij het bedrijf staan in totaal 450 mensen op de loonlijst.

Krijgsman Public Warehousing

Plaats: Tiel

Web: www.krijgsmanpublicwarehousing.nl

De naam Krijgsman verraadt al dat deze logistieke dienstverlener een familiebedrijf is. In 1983 zag magazijnchef Maarten Krijgsman een gat in de markt: de opslag, verwerking en distributie van boeken voor kleine uitgevers vanuit één centrale plek. Dat doet het bedrijf nog steeds, maar ook voor andere non-foodartikelen. In deze tak van sport heeft Krijgsman één van de modernste magazijnen van Europa. Sinds kort werkt het Tielse bedrijf intensief samen met het CB (Centraal Boekhuis). Vooral tijdens piekmomenten ondersteunt Krijgsman de grote Culemborgse boekendistributeur met ‘value added logistics’, zoals het sealen en stickeren van boeken. Een mooi voorbeeld van regionale synergie.

Medimpex

Plaats: Tiel

Web: www.medimpex.nl

Medimpex is al meer dan drie decennia een belangrijke toeleverancier voor de zorgsector. Medicijnkasten, douchetoiletstoelen, verbandwagens en ga zomaar door… bij Medimpex kun je ze bestellen. De onderneming is importeur en werkt daarnaast samen met fabrikanten om de artikelen in eigen beheer te maken. Bij Medimpex wordt maatschappelijke betrokkenheid met hoofdletters geschreven. Het bedrijf heeft sinds enkele jaren nauwe contacten met de Werkzaak Rivierenland die mensen uit de regio begeleidt bij het zoeken naar werk. Op deze manier hebben verschillende werklozen en Wajongers een vaste baan bij het bedrijf gevonden. De firma was altijd al inclusief, maar sinds vorig jaar is ze dat ook officieel: toen won Medimpex de All-in Werkgeversprijs Rivierenland 2019.

Metec

Plaats: Tiel

Web: www.metec.nl

Misschien hebt u in een park wel eens op een Metec-bank gezeten. En wie weet heeft u uw fiets wel eens in een stalling ‘made in Tiel’ geparkeerd. Het bedrijf Metec fabriceert en levert straatmeubilair en verkeersvoorzieningen voor de openbare ruimte, parkeerplekken en bedrijfspanden. Maar Metec doet nog meer. Zo is de onderneming hoofdsponsor van de Nederlandse wielerploeg Metec-TKH Continental Cyclingteam, dat overigens ook wordt gesteund door de Tielse bedrijven Metaglas en Van Helden Relatiegeschenken. En in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen zet Metec zich in voor een school in Zambia. Een bedrijf, kortom, waar men verder kijkt dan louter geld verdienen.

Van Amerongen CA Technology

Plaats: Tiel

Web: www.van-amerongen.com/nl

Het bewaren van fruit en groente is een vak apart. Wil je bijvoorbeeld de kwaliteit en de smaak van kiwi’s behouden, dan moet je het rijpingsproces tegengaan. Van Amerongen heeft zich helemaal op fruit- en groentebewaring toegelegd – en dat al meer dan een halve eeuw. Het bedrijf ontwikkelt Controlled Atmosphere (CA)-technologie en bouwt machines en besturingssystemen die in koelcellen en andere bewaarfaciliteiten worden toegepast. Betuwse fruitbedrijven maken er uiteraard gebruik van, maar Van Amerongen verkoopt zijn producten daarnaast in meer dan 50 landen. Tot en met in Nieuw-Zeeland blijven kiwi’s dankzij Tielse technologie gekoeld. Het bedrijf werkt nauw samen met wetenschappers, onder meer om zijn producten nog energiezuiniger te maken.

Vonk en Co

Plaats: Tiel

Web: www.vonk-co.nl

Elk jaar vervoert internationaal transportbedrijf Vonk en Co ruim één miljoen wasmachines, koelkasten, stofzuigers en andere huishoudelijke apparaten. Dat doet de firma in opdracht van gerenommeerde merken als Miele, Bosch en Siemens. Via Vonks distributiecentrum in Tiel gaat het witgoed naar groothandels en de consument. Vonk en Co is een echt Betuws familiebedrijf met de waarden die daarbij horen: hard werken, kwaliteit leveren en ‘afspraak is afspraak’. Wat als eenmansbedrijf begon, is uitgegroeid tot een grote speler met 165

31 medewerkers in vaste dienst. Vonk en Co kreeg in 2019 koninklijk bezoek, onder meer vanwege zijn inzet om jongeren voor de logistiek te enthousiasmeren.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

Betuwse Fruitrally

Plaats: Tiel

Web: www.hartvantiel.nl

In 2018 en 2019 organiseerde de ondernemersvereniging Hart van Tiel de Betuwse Fruitrally. Met oldtimers en bijzondere auto’s maakten de deelnemers vanuit hartje Tiel een tocht van circa 50 kilometer door de Betuwe met de mogelijkheid om onderweg de inwendige mens te versterken. Het gratis event werd druk bezocht en werd gecombineerd met een koopzondag. Ook voor autoliefhebbers – jong en oud – die niet meededen was de Betuwse Fruitrally een feest: ze konden de fraaie bolides bij aankomst en vertrek bewonderen. In 2020 moest het evenement vanwege de coronacrisis worden afgezegd, maar hopelijk kan de tocht in 2021 weer plaatsvinden. Een simpel maar mooi concept: vanuit Tiel de Betuwe in!

Minicamping Tussen de Dijken

Plaats: Tiel

Web: www.minicamping-tussendedijken-tiel.nl

Bij muziekminnaars staat Appelpop aan de Tielse Waalkade met stip in hun agenda. Terecht, want het is ’s lands grootste gratis muziekfestival. Normaliter wordt het in september gehouden. Een maand ervoor kun je in Tiel echter naar Rock & Blues Tussen de Dijken. Het intieme en kleine muziekfeest vindt plaats op Minicamping Tussen de Dijken. Getuige de vele positieve reviews is het hier ook de rest van het vakantieseizoen goed toeven. Een Google-score van 4,5 uit 5 sterren en reacties als ‘Hartelijke ontvangst in een mooie omgeving’ en ‘Leuke gastvrije camping waar iedereen zichzelf kan zijn’ spreken boekdelen. De camping heeft 25 ruime plaatsen voor caravans, tenten en campers.

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Vliegenthart

Plaats: Tiel

Web: www.vliegenthart.com

Aan het logo is het al te zien: dit is een firma met een lange traditie. En wat voor één! Olie- en vernisfabriek Vliegenthart behoort tot de oudste chemische bedrijven in Europa. Sinds 1839 heeft men ervaring met de productie en verwerking van plantaardige oliën (denk aan teak- en raapolie), afbijtmiddelen en halffabricaten voor de verfindustrie. Vliegenthart schenkt veel aandacht aan de veiligheid en gezondheid van zijn personeel en wordt door de arbeidsinspectie beschouwd als een ‘good practice’ in de chemische industrie. Het bedrijf is bovendien sociaal bewogen: binnen het netwerk De Tielse Uitdaging helpt Vliegenthart maatschappelijke organisaties en lokale verenigingen die vragen hebben.

Gemeente West Betuwe

Qua oppervlakte en inwoneraantal is West Betuwe (50.500 inwoners) de grootste gemeente van de regio Rivierenland. Het gebied heeft veel fruitboomgaarden, wat zich in een omvangrijke agribusiness-sector vertaalt. Sommige bedrijven doen bij menigeen direct een belletje rinkelen, zoals afzetorganisatie FruitMasters (Geldermalsen), conservenfabriek Coroos (Geldermalsen) en fruitgroothandel Vogelaar Vredehof (Enspijk). Maar in hun branche zijn ook Lewis Flowers & Fruits (Tuil), champignongroothandelsbedrijf Spronk Trading en sorteertechnologiespecialist Greefa (Tricht) een begrip. Kleiner, maar daarom niet minder succesvol zijn Stokerij Lubberhuizen (Varik), Wijngaard De Kruithof (Ophemert) en Zuivelboerderij Noordam (Hellouw). Met transportondernemingen als Blankers Transport (Ophemert), Nedcargo (Haaften), Van den Haak/Transmission (Geldermalsen) en Hartog en Bikker (Vuren) is de logistieke sector in West Betuwe eveneens goed vertegenwoordigd. En laten we carrosseriefabriek Hartog-Est (Waardenburg), die al sinds 1825 bestaat, niet vergeten! In de ondergrond zijn kabelexperts A. Hak (Tricht) en Filoform (Geldermalsen) actief, bovengronds de Leeuwenstein Groep/Van Doorn en Verkeersregelaars Nederland (beide uit Geldermalsen). Echte nichebedrijven zijn aluminiumexpert Hermeta (Asperen), bodemstrooiselproducent Plospan (Waardenburg) en horecagroothandel HSB Haaften (Haaften). Geldermalsen is opvallend sterk op ICT-gebied: hier zitten prijswinnende bedrijven, waaronder 3D-printerproducent Ultimaker, softwarefirma Softbrick en ICT/designfirma Spin Remote BV. Toeristen en dagjesmensen zijn steevast onder de indruk van Fort Asperen en Fort Vuren, die allebei deel uitmaken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ook het landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt (Beesd), fruitbedrijf annex B&B De Hoenderik (Tricht) en het interactieve science center GeoFort (Herwijnen) zijn toeristisch- recreatieve parels waar de gemeente West Betuwe trots op mag zijn.

(I) Speerpunt agribusiness

FruitMasters

Plaats: Geldermalsen

Web: www.fruitmasters.com

Toegegeven, binnen de regio Rivierenland is FruitMasters al lang geen onbekende meer. De afzetorganisatie die het fruit voor telers in binnen- en buitenland vermarkt is regelmatig positief in het nieuws. Zo kreeg FruitMasters in 2019 nog koninklijk bezoek en prees de provincie Gelderland het bedrijf vanwege zijn lokale betrokkenheid en rol in de regionale economie. De reden om de afzetorganisatie hier tóch als parel op te nemen zijn de 400

34 telers die erachter zitten: weliswaar blijven zij voor de consument verborgen, FruitMasters zorgt ervoor dat hun producten parels worden door ze mooi te verpakken en te presenteren. Het bedrijf geeft de telers een podium om met hun fruit te kunnen ‘shinen’.

Lewis Flowers & Fruits

Plaats: Tuil

Web: www.lewisflowers.nl

De langste chrysantenkas van ons land staat in Tuil. Aan weerszijden van een pad van 500 meter worden het hele jaar door tros- en pluischrysanten geteeld. Eigenaar van het complex is Lewis Flowers & Fruits, naast bloementeler ook fruitproductiebedrijf. In totaal werken er zo’n 20 vaste krachten, in het oogstseizoen aangevuld met 80 extra tijdelijke medewerkers. Jaarlijks vinden tot wel drie miljoen appels en peren van Lewis hun weg naar de klant. De laatste jaren legt de firma zich steeds meer toe op de perenteelt. Het pronkstuk van Lewis is boomgaard Kolkenbosch in Haaften waar sinds 2018 peren worden verbouwd. Kolkenbosch ligt in een natuurgebied en is een toonbeeld van kringlooplandbouw.

Spronk Trading Holland

Plaats: Deil

Web: www.spronktradingholland.com

In het dorp Deil zit het handelsbedrijf Spronk Trading Holland, een bekende naam in de Europese champignonmarkt. Door solide contacten met telers uit de buurt en een efficiënte logistiek slaagt de firma erin om champignons, shiitakes en oesterzwammen binnen 24 uur op de plek van bestemming te krijgen. Spronk Trading Holland zit niet stil. Sinds 2017 heeft de onderneming naast de reguliere bedrijfsactiviteiten een eigen productielijn voor fruit- en groentedozen. En dankzij goede contacten in de sector importeert Spronk sinds kort ook mango’s, limes en ander exotisch fruit. Het bedrijf slaat zijn vleugels uit, maar blijft trouw aan zijn wortels: Spronk is sponsor van diverse lokale vrijwilligersorganisaties.

Zuivelboerderij Noordam

Plaats: Hellouw

Web: www.zuivelboerderijnoordam.weebly.com

Dat het beste fruit uit de Betuwe komt, weet iedereen. Maar dat je er ook voor de beste kaas moet zijn, is minder bekend. Toch is het zo, want Zuivelboerderij Noordam in Hellouw won in 2011, 2016 en 2018 de Cum Laude Awards voor de beste boerenkaas van Nederland. Samen met hun echtgenotes bestieren Peter en Johan Noordam een melkveebedrijf met 340

35 koeien en 300 stuks jongvee. De kaas die ze maken gaat voor 80% naar de handel; de rest wordt in de boerderijwinkel verkocht. Zuivelboerderij Noordam is aangesloten bij Stichting Boerderij-Educatie Rivierenland en heeft daardoor talloze kinderen laten kennismaken met de wondere wereld van kaasbereiding en het werken op de boerderij.

(II) Speerpunt economie en logistiek

Blankers Transport

Plaats: Ophemert

Web: www.blankerstransport.com

Met circa 40 vrachtwagens en 45 werknemers verzorgt Blankers Transport vanuit Ophemert internationaal goederenvervoer, van Noorwegen tot Spanje. Dat doen natuurlijk veel meer logistieke dienstverleners in de regio Rivierenland. Het bijzondere van Blankers Transport is dat het bedrijf al 170 jaar in familiehanden is. Nog opvallender is een vinding die de firma 25 jaar geleden deed: de hydraulisch verstelbare laadvoer, waardoor het mogelijk is om producten zoals schuim, latex en matrassen samen te persen. Daardoor kunnen de vrachtwagens tot drie lagen pallets los van elkaar vervoeren. De laadruimte wordt zo efficiënter benut, wat behalve klant- ook klimaatvriendelijk is. Het geeft het bedrijf een concurrentievoordeel in een branche waarin de marges onder druk staan.

Greefa

Plaats: Tricht

Web: www.greefa.com

Sinaasappels hebben soms last van onzichtbare schimmels waardoor ze gaan rotten. Maar hoe kom je de ziekteverwekkers op het spoor? Greefa heeft een slim meetsysteem bedacht dat aan de hand van UV-licht en filters binnen no time de rotte plekken detecteert. Het is één van de vele innovaties die Greefa heeft ontwikkeld. Het bedrijf uit Tricht is marktleider in sorteertechnologie en werkt wereldwijd. Wie bij Greefa aan de slag wil, moet veel weten van fruit en groente, maar ook van techniek en data. Vind die multi-talenten maar eens! Samen met andere regionale partijen (zoals Vogelaar Vredehof) is Greefa dan ook partner van een nieuwe mbo-fruitopleiding op de Fruit Tech Campus in Geldermalsen.

Hartog-Est Carrosseriefabriek

Plaats: Waardenburg

Web: www.hartog-est.nl

Transportbouwer Hartog-Est begon in 1825 als wagenmaker voor boeren uit de directe omgeving. Bijna twee eeuwen later levert het carrosseriebedrijf uit Waardenburg nog altijd aan agrariërs in het Rivierenland. Maar de klantenkring is intussen enorm uitgebreid. Hartog-Est produceert open en gesloten laadbakken, hefvloeren en koelcarrosserieën, maar bouwt met hetzelfde gemak bestelwagens om. Afnemers roemen de maatwerkoplossingen die de firma bedenkt en bouwt. In een interview met RCT Gelderland verklaart directeur Jorrit den Hartog – intussen de vijfde generatie – het succes van Hartog-Est als volgt: ‘Ik denk dat we zo lang bestaan omdat we ons op meerdere doelgroepen hebben gericht. ‘We go with the flow’ zodat we constant kunnen acteren op nieuwe ontwikkelingen’.

Hermeta

Plaats: Asperen

Web: www.hermeta.nl

Of het nu gaat om de afvalbakjes van NS-treinen, garderobes voor het Efteling Theater of kleedkamers voor het Nike hoofdkantoor, bij Hermeta draaien ze hun hand er niet voor om. Het metaalwarenbedrijf uit Asperen is gespecialiseerd in het maken van producten waarvan gerecycled aluminium de basis vormt. De firma noemt zichzelf terecht innovatief en duurzaam en heeft daarvoor de labels ‘Hermeta Life’ en ‘Hermeta Blue’ bedacht. Maar aan deze troeven mogen we gerust het begrip ‘inclusief’ toevoegen. Zo produceert Hermeta lockers met braille en kapstokken waar rolstoelgebruikers makkelijk bij kunnen. Ook werken er bij het 130 medewerkers tellende bedrijf mensen met een beperking.

HSB Haaften

Plaats: Haaften

Web: www.hsb-haaften.nl

Bij een bedrijf dat ‘HSB’ heet, vraag je je onwillekeurig af waar die letters voor staan. HSB is de afkorting van ‘Horeca Service Beesd’, een groothandel in ijs en disposables die in 1978 werd opgericht. Het familiebedrijf is inmiddels verhuisd naar Haaften, terwijl het assortiment is uitgebreid met een eigen koffiemerk (Perfetto Café), hygiëne-artikelen en grootkeukens. Een eigen bezorgdienst levert de artikelen bij klanten af, van regionale autodealers tot hippe restaurants in de Randstad. Geen wonder dat het bedrijf, waar intussen 40 mensen werken,

37 al jaren groeit. Onlangs is HSB binnen Haaften naar een groter pand verhuisd, waar klanten zich in een experience center van 500 m² volop kunnen laten inspireren.

Van Doorn (voorheen: Leeuwenstein Groep)

Plaats: Geldermalsen

Web: www.leeuwenstein.com

In 1963 verlieten vier zonen uit telersgezin Van Doorn de fruitteelt en stapten in de groene aannemerij. Een gouden greep, want de vraag naar diensten in de buitenruimte groeide, van groenonderhoud tot verkeersmaatregelen. De activiteiten werden ondergebracht in meerdere bedrijven die in 2009 onder de holding Leeuwenstein Groep kwamen te hangen. Er werken nu 325 mensen en de jaaromzet bedraagt zo’n 70 miljoen euro. Een prestatie van formaat, die de onderneming onder meer de titel ‘Familiebedrijf van het jaar 2010’ opleverde. Dochterbedrijf Ecoleon haalde de media in 2018 met de actie om praatpalen om te bouwen tot oplaadpalen voor elektrische auto’s en fietsen. Een prachtig voorbeeld van ‘upcycling’. Sinds eind juli 2020 heet Leeuwenstein Groep simpelweg ‘Van Doorn’.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

Fort bij Asperen

Plaats: Acquoy

Web: www.fortbijasperen.nl

Met een beetje geluk staat Fort bij Asperen binnenkort in hetzelfde rijtje als de Egyptische piramides of de Amsterdamse grachtengordel. De Nieuwe Hollandse Waterlinie, waarvan dit torenfort uit 1840 deel uitmaakt, is namelijk genomineerd voor de status van UNESCO Werelderfgoed. Fort bij Asperen is dan ook een bijzonder bouwwerk: het bestaat uit drie verdiepingen, heeft drie schillen en wordt omgegeven door een gracht met ophaalbrug. Ooit bood het onderdak aan soldaten en onderduikers, nu kun je er ronddwalen, vergaderen of trouwen. Bij het fort ligt etablissement De Taveerne waar het terras een goed uitzicht geeft op het militaire erfgoed. Het fort wordt beheerd door het Leerwerkbedrijf Nieuwe Hollandse dat voor (v)mbo-studenten uit de regio leerwerkprojecten realiseert.

Heerlijkheid Mariënwaerdt

Plaats: Beesd

Web: www.marienwaerdt.nl

‘Het openluchtmuseum van het rivierengebied’. Zo heeft het ministerie van LNV deze natuurrijke plek eens treffend genoemd. Op een oppervlakte van zo’n 900 hectare vinden we aan de rand van Beesd Heerlijkheid Mariënwaerdt. Sinds 1734 wordt het landgoed beheerd door de familie van Verschuer. Die lange traditie betekent niet dat men hier geen oog heeft voor trends. Integendeel: landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt past helemaal in deze tijd. Alle landbouwproducten worden biologisch geteeld, er vinden tal van fairs en feesten plaats en de horeca en winkel worden door gasten geroemd. Op het landgoed is het prachtig wandelen en fietsen. Bij laadpalen op het parkeerterrein kun je zelfs je e-bike opladen.

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Plospan

Plaats: Waardenburg

Web: www.plospan.com

In koeienstallen, paardenboxen en konijnenhokken dragen zaagsel en andere houten bodemstrooisels bij aan het welzijn van de dieren. Ze kunnen er comfortabel op liggen. Een groot deel van die bodembedekkers is geproduceerd door het bedrijf Plospan – tot eind 2019 bekend als ‘Zaagsel- en Houtvezelbedrijf Plomp & Zonen’ – uit Waardenburg. Het is de marktleider in deze niche en wereldwijd actief. Plospan werkt circulair: op 600 locaties door het hele land zamelt het bedrijf via containers en bakken houtafval in om er een kwalitatief hoogwaardig nieuw product van te maken. Naast bodemstrooisels produceert Plospan, waar 80 mensen werken, milieuvriendelijke houtpallets. Ook in allerlei andere aspecten van de bedrijfsvoering ademt de houtverwerker een en al duurzaamheid.

Gemeente West Maas en Waal

Als je met ouderen praat over de economie van West Maas en Waal, komt steevast de meubelindustrie ter sprake. Inderdaad ontstonden er na WO II in Beneden- en Boven- Leeuwen tientallen meubelbedrijven. Veel ondernemingen hebben het niet gered, maar toch vind je in de gemeente West Maas en Waal (19.000 inwoners) nog redelijk wat ambachtelijke meubelfirma’s en aanverwante bedrijvigheid. Voorbeelden zijn de meubelmakers Geo Collection, DT69 en Steel & Stockings in Beneden-Leeuwen en Dubbelman Design, NB Design en Starline in Boven-Leeuwen. Qua agribusiness is de gemeente van alle markten thuis, variërend van het opfokken van vleeskuikens (Beijer Pluimvee, Wamel) en biggen (Dorvar BV, Dreumel) tot het kweken van fruitbomen (Boomkwekerij Van Rijn, Wamel) en paddenstoelstammen (Fresh Mushrooms, Alphen). Machineleveranciers Perfect Van Wamel (Beneden-Leeuwen) en Van der Linden Fruitteelt Machines (Alphen) hebben een duidelijke link met de agribusiness. Dat geldt evenzeer voor de logistieke dienstverleners Herbert Sas Transport & Fruit (Dreumel) en H&S Coldstores (Beneden-Leeuwen). In Beneden-Leeuwen vinden we verder twee bedrijven die zich hebben toegelegd op de interne logistiek: material handling-expert MAAS Internal LogistiX en opbergsystemenspecialist EAZZ. Verrassende ondernemingen in de gemeente zijn uitvaartkistenmaker Beerenberg (Beneden-Leeuwen), Breifabriek De Reuver (Boven-Leeuwen) en Tingieterij ’t Oude Ambacht (Alphen). Toe aan ontspanning? Daarvoor zit je ook goed in West Maas en Waal: in het watersportgebied De Gouden Ham en in De Tuinen van Appeltern kom je gegarandeerd tot rust, terwijl horecabedrijven Moeke Mooren (Appeltern), De Korenmolen (Maasbommel) en De Twee Linden (Beneden-Leeuwen) ook buiten de regio hoog aangeschreven staan.

(I) Speerpunt agribusiness

Beijer Pluimvee VOF

Plaats: Wamel

Web: www.agrifirm.nl/aanbod/pluvita/vof-beijer/

Beijer VOF uit Wamel is een goed voorbeeld van innovatie en transitie in de pluimveesector. In 1996 begonnen Ad en Hilde Beijer met hun vermeerderingsbedrijf voor moederdieren van vleeskuikens. Maar sinds kort zijn ze een stapje in de keten teruggegaan: Beijer Pluimvee is in 2019 omgeschakeld naar een opfokbedrijf voor vleeskuikens. De stallen in Wamel zijn omgebouwd en er is een nieuwe locatie bijgekomen in Beneden-Leeuwen. De stalinrichting zorgt voor optimale omstandigheden voor de dieren en de omgeving. In 2008 was Beijer

Pluimvee overigens al energieneutraal: de mest gaat naar de coöperatieve biomassacentrale. En dankzij investeringen in zonnepanelen op de daken van de stallen wordt Beijer per saldo energieproducent. Het bedrijf is een visitekaartje voor de pluimveesector

Boomkwekerij Van Rijn

Plaats: Wamel

Web: www.vanrijnfruittrees.nl

Aan de provinciale weg in het Land van Maas en Waal ligt sinds 1952 Boomkwekerij Van Rijn. Op tientallen hectares binnen een straal van 25 kilometer van Wamel kweekt het bedrijf fruitbomen en onderstammen voor de professionele teelt. Het bedrijf levert over de hele wereld. Boomkwekerij Van Rijn is ook partner voor het testen van nieuwe fruitsoorten en het introduceren van nieuwe rassen. Zo is het bedrijf sinds 2008 licentiehouder van het appelras Maribelle dat omschreven wordt als ‘fris van smaak, zoet-zuur, aromatisch’. Daar zijn de consumenten het mee eens, want ze kopen de appelsoort (die in de markt ook bekend staat als ‘Lola’) massaal. In heel Europa wordt Van Rijns ‘oogappel’ nu geteeld.

Dorvar BV

Plaats: Dreumel

Web: www.dorvar.nl

Dorvar BV is een modern varkensbedrijf met Dreumel als thuisbasis. Op diverse locaties in de regio en daarbuiten worden biggen van de hoogste kwaliteit (lees: in topconditie) gefokt. Duurzaamheid en gezondheid staan daarbij centraal. Mede dankzij 8000 zonnepanelen op het dak kan Dorvar energieneutraal produceren. Het bedrijf werkt bovendien circulair: op een eigen akker in Maasbommel wordt alle mest afgezet om er vervolgens varkensvoer op te laten groeien. Binnen de sector voldoet Dorvar aan de hoogste normen voor dierenwelzijn, hygiëne en gezondheid. Ten slotte is het een erkend leerbedrijf. Het hoeft daarom niet te verbazen dat Dorvar in 2018 de Agro Award van Maas & Waal won.

(II) Speerpunt economie en logistiek

Beerenberg

Plaats: Beneden-Leeuwen

Web: www.beerenberg.nl

Dit jonge bedrijf heeft een verdrietige achtergrond: de moeder van ontwerper Dimitri Jagtenberg – één van de oprichters – had als laatste wens dat haar zoon de uitvaartkist zou maken. Zo geschiedde. Samen met collega-ontwerper Mark Beerens maakt Jagtenberg sindsdien producten die een stijlvolle bijdrage leveren aan de uitvaartbranche. Naast persoonlijke uitvaartkisten levert Beerenberg ook draagbaren, wades en urnen die aansluiten bij de stijl van de overledene. Het bedrijf slaagt erin om full colour prints direct op hout aanbrengen, zodat elk product persoonlijk en uniek is. De uitvaartkisten zijn handgemaakt en kunnen als het nodig is binnen een dag in het hele land bezorgd worden.

EAZZ

Plaats: Beneden-Leeuwen

Web: www.eazz.nl

Voor 700 werkplekken op het hoofdkantoor van Jumbo verzorgde EAZZ de kluisjes en garderobekasten. Met je medewerkerspas krijg je toegang tot een locker in de buurt van de plek waar je die dag toevallig werkt. Zo hoef je je geen zorgen te maken dat je je kluissleutel verliest. Gebruiksgemak bij het opbergen is precies wat EAZZ (spreek uit als ‘easy’) beoogt. Voor allerlei bedrijven, overheden en instellingen verzorgt het bedrijf opbergoplossingen. De geleverde producten en systemen zijn handig en duurzaam en zien er ook nog eens stijlvol uit. Bij het jonge en dynamische bedrijf werken niet meer dan 10 mensen.

Herbert Sas Transport & Fruit

Plaats: Dreumel

Web: www.herbertsas.nl

Herbert Sas heeft in zijn bedrijfsnaam niet voor niets ‘Transport & Fruit’ staan. Het familiebedrijf uit Dreumel met 20 medewerkers is niet alleen logistiek dienstverlener, maar runt ook een eigen fruitboomgaard. Qua vervoer is Herbert Sas van alle markten thuis: naast groente en fruit worden post, levensmiddelen en stukgoederen getransporteerd. Onder de klanten bevinden zich supermarktketens, waaronder ook Albert Heijn. Mond tot mond- reclame over de goede service zorgt ervoor dat het bedrijf al jaren groeit. Op de weg zie je dan ook steeds meer vrachtwagens rijden in de voor Herbert Sas zo kenmerkende kleuren groen en wit. Ze staan symbool voor de kracht en kwaliteit van het bedrijf.

MAAS Internal LogistiX

Plaats: Beneden-Leeuwen

Web: www.maasil.nl

Logistiek omvat meer dan vervoer over de weg. De afhandeling van orders in magazijnen – denk aan het verzamelen, verpakken en verzenden van artikelen - is zeker zo belangrijk. In dat laatste is MAAS Internal LogistiX een expert. Het bedrijf uit Beneden-Leeuwen bestaat pas sinds 2009, maar heeft intussen al meer dan 200 logistieke systemen ontwikkeld voor opdrachtgevers als H&M, Coolblue, Sacha Schoenen en tal van webshops. De online-markt groeit en MAAS Internal LogistiX speelt daar slim op in. De schrijffout X aan het eind van de bedrijfsnaam verwijst trouwens naar het favoriete type zeilboot van de beide oprichters. Ongetwijfeld zullen ze de logistiek aan boord ook goed geregeld hebben!

Perfect Van Wamel

Plaats: Beneden-Leeuwen

Web: www.vanwamel.nl

In de fabriek van Perfect Van Wamel hangen overal straatnaambordjes met daarop de naam van gepensioneerde werknemers. Meteen valt de lange duur van de dienstverbanden op. Het tekent de sfeer bij de fabrikant van maaiers en sorteermachines voor de fruitteelt, landen tuinbouw. Alle producten worden ‘in house’ ontwikkeld en geproduceerd, waarvan 80% geëxporteerd wordt, door heel Europa en naar Noord-Amerika. Het bedrijf doet veel aan regionale sponsoring en werkt zo duurzaam mogelijk. Omdat zijn kinderen een ander carrièrepad kozen, heeft Freek van Wamel zijn bedrijf in 2017 met pijn in het hart verkocht. Daarbij stelde hij wel een voorwaarde: ‘als de familiecultuur maar blijft’.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

De Korenmolen

Plaats: Maasbommel

Web: www.korenmolen.nl

Op recensiesite The Fork wordt restaurant de Korenmolen met een 9,2 (‘uitmuntend’) gewaardeerd. Als je de foto’s van de gerechten ziet, begrijp je meteen waarom. Maar de goede keuken is niet de enige reden waarom De Korenmolen de aandacht trekt. Het restaurant denkt mee met gasten die voor of na het eten wat van de omgeving willen zien. Zo wordt in samenwerking met zusterbedrijf Moeke Mooren en passagierschip De Sluizer in Appeltern het arrangement ‘Een dagje Gouden Ham’ aangeboden: een rondvaart over de Maas, daarna een indoor-activiteit en afsluitend een 4-gangen menu bij De Korenmolen. Een slimme zet, want een toerist bezoekt geen dorp, maar een regio.

De Tuinen van Appeltern

Plaats: Appeltern

Web: www.appeltern.nl

Eerlijk is eerlijk, de Tuinen van Appeltern zijn niet echt een verborgen parel meer. Met 200 voorbeeldtuinen op 22 hectare is dit ‘s lands grootste tuininspiratiepark. Tuinliefhebbers kennen de Tuinen al sinds de oprichting in 1988. Maar de laatste jaren heeft het park een ware metamorfose ondergaan. Het aanbod sluit aan bij de huidige tijd: er ligt nu nog meer nadruk op inspiratie, beleving en duurzaamheid. Zo geven experts gratis tuinadvies, is er een dagelijkse plantenmarkt en richt een deel van het park zich op ecologisch tuinieren (Wilde Weelde Wereld). Ook de nieuwbouw is klaar voor de toekomst. Tuinfanaten die zeggen ‘ik ben er al eens geweest’ moeten zeker een keer terug naar Appeltern.

Tingieterij ’t Oude Ambacht

Plaats: Alphen

Web: www.oudeambacht.eu

Dit bedrijf hadden we net zo goed kunnen opnemen onder het speerpunt ‘economie en logistiek’. Want bij Tingieterij ’t Oude Ambacht in Alphen aan de Maas worden ‘gewoon’ producten gemaakt: ambachtelijke geschenken van tin, zoals kandelaars, beeldjes en sieraden. Maar echt gewoon is dat niet. Want ooit geweten dat De Tingieterij al 35 jaar lang de kampioensschaal voor het eredivisievoetbal vervaardigt? Dat de categorie ‘recreatie en toerisme’ ook past, ligt aan de excursiemogelijkheden die het bedrijf biedt. Jaarlijks laten 15.000 bezoekers zich verrassen door de wondere wereld van het tin gieten. En na afloop van het bezoek kunnen ze ter plekke een mooi aandenken kopen voor thuis.

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Breifabriek De Reuver

Plaats: Boven-Leeuwen

Web: www.breifabriek.com

Waar laten veel voetbalclubs, politieke partijen en carnavalsverenigingen hun shawls, mutsen en andere gebreide promotieartikelen maken? Bij Breifabriek De Reuver in Boven-Leeuwen, want daar staat één van de laatste breierijen in ons land. De levertijden zijn kort, want het bedrijf produceert alles zelf en doet niet aan tussenhandel. Daardoor kon de Breifabiek in

2017 moeiteloos duizenden Vitesse-shawls leveren toen de club Europa in ging. Breifabriek De Reuver werkt volgens een eigen keurmerk, BeHonest, dat staat voor zaken als ‘100% Nederlands’, ‘duurzaamheid’, ‘ieder zijn deel’ en ‘met passie’. Het familiebedrijf wordt gerund door Erna de Reuver - de derde generatie – die gewoon meehelpt op de werkvloer. ‘We zijn allemaal multi-inzetbaar hier’, zegt ze tegen Omroep Gelderland.

Gemeente Zaltbommel

In het buitengebied van de gemeente Zaltbommel (29.000 inwoners) vinden we flink wat agribusiness. Er zit een indrukwekkend teeltcluster met grote kwekerijen als Diamond Flowers (Zuilichem), CJ Ochids (Gameren) en Mans Flowers (Brakel). Sommige kwekers richten zich op nicheproducten, zoals Kwekerij Van Wijgerden (Bruchem), Artisan Ochids (Nieuwaal) en Slakkenkwekerij Slow Escargots (Nieuwaal). Gerelateerd aan de agribusiness zijn plantrobotontwikkelaar ISO Group (Gameren) en groendakenspecialist Ekogras. Vanwege zijn centrale ligging in het land kent Zaltbommel vanouds veel logistieke bedrijvigheid. Ondernemingen als Vos Transport Zaltbommel, G. van Doesburg Internationaal Transport en Eljo Exalto (Brakel) – gespecialiseerd in exceptioneel vervoer – hebben voor elke logistieke vraag een oplossing. In de toelevering zijn mobiele weegsystemenfabrikant RAVAS en truckstoelenexpert TRÔNE Seating tot ver buiten de gemeente actief. Zaltbommel is ook een hotspot voor distributie en handel: denk alleen al aan het Europese distributiecentrum van software- en dataspecialist Hitachi Vantara, het pakkettensorteercentrum van DHL Parcel en de technische groothandels Plieger en SPI Service Parts. Historisch gezien heeft Zaltbommel een sterke band met stenen en schepen. Daarvan getuigen Wienerberger Nederland – een grote speler in keramische en bestratingsmaterialen – en enkele maritieme bedrijven, zoals scheepsschroevenproducent Van Voorden Foundry, jachtenbouwer Elling Shipbuilding (Aalst) en Boottotaal.nl, ‘s lands grootste webshop voor watersportartikelen. Vreemde eenden in de bijt, maar juist daarom noemenswaardig zijn honden- en kattensnackproducent Antos, reinigingsmiddelenfabrikant Mavro en Nenko, leverancier van producten voor mensen met een zorgbehoefte. Toeristisch gezien is eigenlijk heel Zaltbommel een verborgen parel. Maar bezoekers moeten in het centrum in elk geval naar Stadskasteel Zaltbommel en het Bommels Bakhuys en daarbuiten naar Slot Loevestein en Speeltuin Nederhemert.

(I) Speerpunt agribusiness

Diamond Flowers

Plaats: Zuilichem

Web: www.diamond-flowers.nl

In Zuilichem staat de grootste chrysantenkwekerij van ons land. Onder een glazen dak van 12 hectare kweken vader en zoon Kreling met zo’n 20 medewerkers miljoenen chrysanten per jaar. In de kas barst het van de hightech-apparatuur: plantmachines, oogstrobots en sorteermachines. Voor de energievoorziening maakt Diamond Flowers gebruik van drie WKK-installaties (WKK staat voor warmtekrachtkoppeling). Tegelijkertijd zet de kwekerij in

46 op biologische gewasbeschermingsmethoden, zoals de bestrijding van schadelijke insecten door natuurlijke vijanden. Dankzij intensieve samenwerking met transportbedrijf Geranco uit het nabijgelegen Gameren kunnen de chrysanten 24 uur per dag aan veilingen geleverd worden. Na geveild te zijn gaan de bloemen vers en wel de hele wereld over.

Kwekerij Van Wijgerden

Plaats: Bruchem

Web: www.primula.nl en www.lookandtaste.nl

Kwekerij Van Wijgerden laat zien dat je als bloemenkweker niet per se aan schaalvergroting hoeft te doen. Innoveren en inspelen op markttrends is ook een slimme strategie. Met zijn kwekerij doet Van Wijgerden dat door primula’s en andere bloemen te kweken in kleuren die op dat moment in de mode zijn. Ook verkoopt hij onder het merk ‘Look & Taste’ potten met bloemen die je thuis kunt plukken om er je culinaire hoogstandjes mee op te fleuren. Denk aan komkommerkruid, viooltjes en de Oost-Indische Kers. Het blijkt een gouden greep: de eetbare bloemen gaan als warme broodjes over de toonbank. En passend bij deze tijd kan de klant de Look & Taste-bloemen uiteraard ook in de webshop bestellen.

Slakkenkwekerij Slow Escargots

Plaats: Nieuwaal

Web: www.slowescargots.nl

Slakken kennen we uit de Franse keuken, maar misschien worden ze wel het vlees van de toekomst. Dat laatste zou Lennard ter Hall van Slakkenkwekerij Slow Escargots niets verbazen, want volgens hem zijn slakken eitwitrijk, vetarm en gezond. De half miljoen slakken die in zijn kassen rondkruipen worden voor consumptie verkocht aan de horeca en particulieren. Bij het kweken legt Ter Hall veel nadruk op smaak, voedingswaarde en duurzaamheid. En daarvoor gelooft hij, net zoals de dieren die hij kweekt, in de factor tijd. Het bedrijf is partner van Slow Food en werkt samen met topkoks in het hele land. Ook geeft Slow Escargots masterclasses, rondleidingen en voorlichting. Tussen 2012 en nu is de firma uit Nieuwaal uitgegroeid tot de grootste slakkenkwekerij van ons land.

(II) Speerpunt economie en logistiek

Ekogras Groendaken

Plaats: Zaltbommel

Web: www.ekogras.com

In Scandinavische landen zijn ze schering en inslag, maar bij ons zie je ze ook steeds meer: groendaken oftewel dakbedekkingssystemen die bestaan uit vegetatie in plaats van tegels. Een plantendak op een woning, garage of kantoor is niet alleen duurzaam, het zorgt ook voor een lagere energierekening. In Nederland is Ekogras al meer dan drie decennia dé groendakenspecialist. Het bedrijf heeft een eigen kwekerij waar vooral vetplanten (sedum) worden gekweekt. Doe-het-zelvers kunnen via een webshop voorgekweekte cassettes of vegetatiematten kopen, maar Ekogras kan ook de hele aanleg van een groendak verzorgen. Tal van aannemers, instellingen, overheden en particulieren hebben het sympathieke bedrijf al ingehuurd om hun dak letterlijk en figuurlijk te vergroenen.

ISO Group

Plaats: Gameren

Web: www.iso-group.nl

Robots in de plantenkas? Wen er maar aan, want steeds meer kwekers schaffen de ISO Robot Plug Planting Machine aan. De automatische plantmachine is arbeidsbesparend en levert dankzij precisietechnologie ook nog eens een betere kwaliteit planten op. De robot is ontwikkeld door de ISO Group, een jong bedrijf uit Gameren dat zich heeft toegelegd op industriële oplossingen voor de bedekte tuinbouw. ISO levert zijn hightech machines niet alleen aan de snijbloemensector, maar ook aan de bomen-, groenten- en potplantenteelt. Nationaal én internationaal. Maar ook om de hoek werken kwekers al met de robotplanters, zoals Diamond Flowers uit Zuilichem en Kwekerij Waalzicht uit Poederoijen.

Nenko

Plaats: Zaltbommel

Web: www.nenko.nl

Sinds 1987 zet familiebedrijf Nenko (circa 18 medewerkers) zich in om de levenskwaliteit van mensen met een zorgbehoefte te verbeteren. De onderneming levert daarvoor een reeks producten, zoals aangepast speelgoed, speciale meubels en therapiehulpmiddelen. Zo is Nenko de exclusieve importeur van robothonden en -katten voor ouderen met dementie.

Maar het bedrijf ontwerpt ook ‘snoezelruimtes’: ruimtes die de zintuigen van mensen met een speciale behoefte op een prettige wijze prikkelen. De producten worden in samenspraak met de doelgroep ontwikkeld. En passend bij de sector waarin ze opereert laat de firma een deel van het assortiment in sociale werkplaatsen maken. Nenko makes sense!

Plieger

Plaats: Zaltbommel

Web: www.plieger.nl

De afgelopen jaren dook de technische groothandel Plieger regelmatig op in lijstjes van gerenommeerde familiebedrijven. Terecht, want het is nogal een prestatie om van eenvoudig loodgietersbedrijfje uit te groeien tot een onderneming met liefst 61 vestigingen en 750 medewerkers. Plieger, dat met het hoofdkantoor in Zaltbommel zit, is de grootste speler in ons land op het gebied van sanitair en levert meer dan 150.000 verschillende artikelen aan de installatiebranche, bouwmarkten en winkels. De logistiek vindt plaats in eigen beheer. Inmiddels is Plieger onderdeel van de GC Gruppe – Europees marktleider in de branche –, maar de firma heeft nog wel de uitstraling van een solide familiebedrijf.

RAVAS

Plaats: Zaltbommel

Web: www.ravas.com

Over de hele wereld hebben magazijnmedewerkers dagelijks profijt van producten ‘made in Zaltbommel’. In veel vorkheftrucks en handpalletwagens is namelijk een weegsysteem van RAVAS geïntegreerd. In de ontwikkeling en productie van deze mobiele weegapparatuur behoort RAVAS tot de wereldtop. Alleen al in Europa heeft het bedrijf een marktaandeel van 65%. Na demontage zijn de producten van RAVAS volledig recyclebaar en het spreekt voor zich dat het bedrijf aan alle internationale standaarden op het gebied van kwaliteit, gezondheid en veiligheid voldoet. Wie bij RAVAS gaat werken, komt in een internationale omgeving terecht. Het bedrijf heeft veel oog voor culturele diversiteit op de werkvloer. Dat leverde het bedrijf de All-in Werkgeversprijs Rivierenland 2019 op.

TRÔNE Seating

Plaats: Zaltbommel

Web: www.throneseat.nl

Veel chauffeurs in de transportsector, de bouwbranche en het openbaar vervoer hebben last van hun rug. Niet zo gek: ze zitten de hele dag en helaas niet altijd op de juiste stoel. In een

49 eigen Seating Engineering Centre ontwikkelt het bedrijf TRÔNE Seating elektrisch instelbare chauffeursstoelen ter preventie van rugklachten. De ergonomisch uitgekiende stoelen worden geleverd aan uiteenlopende branches en afgestemd op de gebruikerswensen. Dat er bij TRÔNE Seating niet alleen knappe koppen werken, maar ook oog is voor de markt, blijkt uit het volgende voorval. Toen een busje van de firma bij een leverancier in Geldermalsen stond, vroeg een heftruckchauffeur of hij eens een TRÔNE Seat mocht proberen. Toevallig had het busje een stoel bij zich – die vervolgens ter plekke werd ingebouwd.

Vos Transport Zaltbommel

Plaats: Zaltbommel

Web: www.vostransport.nl

In 1916 begon Aart Vos met het melkvervoer tussen Nederhemert en Kerkwijk. Nu, ruim een eeuw later, levert de derde en vier generatie Vos transportdiensten over de weg en het water in heel de Benelux, Noord-Frankrijk en Duitsland. Het bedrijf is de Bommelerwaard altijd trouw gebleven. Sinds 2002 opereert Vos vanuit industrieterrein De Ooijk in Zaltbommel, waar het in 2011 een hypermodern warehouse heeft geopend. Het bedrijf beschikt over 40 vrachtwagens en 4 duwboten voor de binnenvaart en vervoert zowel food als non-food. Vos is een toonbeeld van slimme diversificatie. Zo heeft Vos ook een specialistische afdeling die kartonnen dozen voor de fruit-, groente- en bakkerijsector assembleert.

(III) Speerpunt recreatie en toerisme

Speeltuin Nederhemert

Plaats: Nederhemert

Web: www.speeltuinnederhemert.nl

Op het eiland van Nederhemert-Zuid ligt al ruim een eeuw een speeltuin met een restaurant en een terras. De uitspanning bevindt zich in een bosrijke omgeving. Al die tijd beheerde de familie Kastelijn de plek, maar sinds kort is er een nieuwe uitbater die vasthoudt aan het beproefde concept: genieten zoals vroeger. Veel grootouders die er met hun kleinkinderen komen, speelden hier vroeger zelf ook al. De reviews van Speeltuin Nederhemert zijn positief. Neem deze bijdrage van 14 augustus 2020: ‘Nieuwe eigenaar, zelfde nostalgie’. Ook het eten is prima, waarbij de puntzak frites en biologische appelsap speciale vermelding verdienen. Juist die ouderwetse gezelligheid onderscheidt de plek van moderne speelparadijzen met hun attracties vol elektronica en luide muziek.

Stadskasteel Zaltbommel

Plaats: Zaltbommel

Web: www.stadskasteelzaltbommel.nl

Het Stadskasteel Zaltbommel is niet voor niets opgenomen in de Gelderse route ‘Spannende Geschiedenis’. Aan de hand van schilderijen, voorwerpen en kaarten – waaronder echte topstukken – geeft het kasteel een mooi beeld van de rijke historie van stad en streek. Bovendien komt de bezoeker in het historische pand van alles te weten over het leven en werk van de in Zaltbommel geboren tekenares Fiep Westendorp, bekend van Jip & Janneke en Pluk van de Petteflet. Het museum heeft een creatief atelier voor kinderen, een winkel en een café. En in de tuin worden samen met het Bommels Bakhuys – volgens menigeen het beste restaurant van de stad – picknicks en themadiners georganiseerd. Mede dankzij een hele schare van vrijwilligers bruist het Stadskasteel Zaltbommel van de activiteiten.

(IV) Witte raaf: opmerkelijk!

Elling Shipbuilding

Plaats: Aalst

Web: www.ellingyachting.com

Bedrijven die alleen een Engelstalige website hebben, hebben de wereld als werkterrein. Dat geldt ook voor jachtenbouwer Elling Shipbuilding uit Aalst. In 1972 was de onderneming - die toen nog Neptune Marine Shipbuilding heette - één van de eerste bedrijven wereldwijd die polyester boten bouwde. Eind jaren ‘90 kwam Anton van den Bos aan het roer van de werf. Onder zijn leiding zijn drie succesvolle jachten op de markt gebracht: de Elling E3 (1997), E4 (2004) en E6 (2016). Kenners roemen de boten om hun degelijkheid, veiligheid en verrassende details in het interieur. Wie een Elling koopt, koopt waar voor zijn geld. De boten worden via agenten in Europa, Azië en Noord-Amerika verkocht.

Afsluiting

Rivierenland heeft heel wat verborgen parels, zoveel is zeker. Relatief vaak gaat het om familiebedrijven die in een onopvallend gebouw op een industrieterrein aan de rand van een stad of dorp zitten. Maar dat maakt hun afnemers niets uit: ze komen af op de specifieke kennis, kunde en kwaliteiten van het bedrijf. Producenten van – om maar eens wat te noemen – champignoncompost (Hooymans Substrates in Velddriel), reinigingsapparaten voor endoscopen (Wassenburg Medical in Dodewaard) en hightech fruitsorteermachines (Greefa in Tricht) zijn nu eenmaal dun gezaaid. Juist omdat de verborgen parels iets bijzonders doen of kunnen, zijn hun klanten uit alle windstreken afkomstig. En dat geldt evenzeer voor partijen uit de recreatie- en toerismesector, zoals Kunsthof de Heuf (Buren), minicamping Tussen de Dijken (Tiel) en restaurant De Korenmolen (Maasbommel) laten zien.

Enkele observaties uit het overzicht

Het is al in de inleiding van dit rapport opgemerkt: we hebben niet de illusie om hét overzicht van verborgen parels in Rivierenland te presenteren. Daarvoor is de thematiek te weerbarstig en spelen er te veel subjectieve factoren mee. Regionale economie is nu eenmaal geen ‘rocket science’. Toch is de verleiding groot om enkele observaties te delen die uit het overzicht – hoe anekdotisch en onvolledig ook – naar voren komen:

- Agribusiness: meer dan fruit Dit rapport bevestigt wat Jolijn Zwart-van Kessel, één van de drijvende krachten achter het streekmerk ‘Betuws Best’, in De Gelderlander (24 juli 2020) zegt: ‘Er is zo veel meer dan alleen fruit in de Betuwe’. Inderdaad, de regionale agribusiness omvat bijvoorbeeld ook champignonteelt, veeteelt en bomen- en bloemenkwekerijen. Buiten de regio is dat grotendeels onbekend. - Trend door traditie Binnen het speerpunt ‘economie en logistiek’ valt op hoeveel verborgen parels nog een link hebben met branches die vroeger belangrijk waren voor de regionale economie. Neem de gespecialiseerde bedrijven die voortgekomen zijn uit de traditie van zand- en grindwinning en botenbouw in het Rivierengebied. De succesfactor van deze ‘overlevers’ is dat ze hun jarenlange expertise hebben weten te koppelen aan innovatie: trend door traditie! - Belang van intersectorale relaties Het is opvallend hoeveel dwarsverbanden er tussen de sectoren bestaan. Zo is de ISO Group (Gameren) een hightech onderneming, maar haar robotplantmachines worden om de hoek ingezet door bloemenkwekers. Die verwevenheid zien we eveneens in Culemborg als het gaat om meubels en logistiek. Ook crossovers tussen agribusiness en recreatie en toerisme leveren profijt op, zoals Natuurlijk Gruun (Ommeren) bijvoorbeeld duidelijk maakt.

Van verborgen parels naar een parelsnoer

Wat kunnen de regio Rivierenland en de acht deelnemende gemeenten met de informatie uit deze rapportage? Sommige bedrijven uit het gebied zullen bij beleidsmakers herkenning oproepen, andere wellicht niet. De belangrijkste boodschap van het overzicht is misschien wel dat er achter alle economische cijfers, statistieken en prognoses waarop de regio zich baseert springlevende bedrijven, enthousiaste ondernemers en loyale medewerkers zitten. Afgaande op hun websites hebben de ondernemingen plezier in wat ze doen en vertellen ze er graag over. Daarom is het advies om de verborgen parels verder in kaart brengen, met ze in gesprek te gaan en ze te ondersteunen waar het maar kan.

Maar hoe kun je verborgen parels ondersteunen? Regionale en lokale overheden kunnen in elk geval vier nuttige rollen in de economie spelen: randvoorwaarden scheppen (faciliteren), partijen bij elkaar brengen (verbinden), innovaties aanjagen (investeren) en promotionele maatregelen nemen (profileren). Voor de verborgen parels in Rivierenland is met name de actie ‘verbinden’ het overwegen waard. Dat kan de opmaat vormen voor het verder regionaal ‘investeren’ (vgl. het huidige Regionaal Investeringsfonds). Want de indruk die uit dit rapport naar voren komt is dat er nog meer kansen voor kruisbestuiving in Rivierenland liggen, niet alleen tussen sectoren, maar ook tussen gemeenten. Het op regionaal niveau bij elkaar brengen van de directeuren van de verborgen parels of de lokale ondernemersverenigingen waarvan ze lid zijn is daarom altijd een goed idee. Het organiseren van ontmoetingen tussen ondernemers die elkaar anders niet zomaar tegen het lijf lopen levert geheid wat op. Dat contact kan leiden tot ‘nieuwe combinaties’ die een boost geven aan de regionale economie. Kortom: rijg de verborgen parels aaneen tot een parelsnoer!

Kaartlezen [32] Economie

Gert-Jan Hospers Martin de Jong Stichting Stad en Regio, Radboud Universiteit & Universiteit Twente

Van Raam uit Varsseveld is wereldmarktleider als het gaat om speciale rijwielen zoals driewiel-, rolstoel- en duofietsen. Daar komt veel handwerk en technische kennis bij kijken, GROETEN UIT DE WERELD De meeste Nederlanders maar ook zeer geavanceerde apparatuur, associëren de Achterhoek zoals een lasrobot en 3D-lasermachine. ij het bezoeken van een populaire bestemming willen worden, maar vooraf toch even opzoeken menten als kathedralen, moskeeën en tempels. met landbouw, toerisme, Bis het moeilijk te ontsnappen aan rituelen die wat de leukste verrassingen zijn. Een aardige doorsnee van het wereldtoerisme. eraan herinneren dat je een toerist bent. In de rij Deze kaart laat zien wat volgens bezoekers Er valt ook wel iets aan te merken op de kaart. Zo Normaal en de Zwarte Cross. voor een bezienswaardigheid. Om andere toeris- van Tripadvisor, ’s werelds grootste website op het lijkt het wat willekeurig dat een historische binnen ten heen fotograferen, of zelf in de weg staan als gebied van reisadvies, de beste bezienswaardigheid stad in sommige landen als zelfstandige attractie Weinig mensen weten dat een medebezoeker bezig is dat ene plaatje te per land is. Vaak is het wat je verwacht: Machu geldt, terwijl andere het met een meer specifieke de streek veel innovatieve schieten. Straatverkopers die je van grote afstand Picchu in Peru, de Tafelberg in Zuid-Afrika, de Taj plek moeten doen. Ook het gebruik van grijs voor herkennen als mogelijke prooi. De laatste jaren Mahal in India, het Rijksmuseum in Nederland. een van de vier categorieën is minder goed ge maakbedrijven telt. Die zijn daar horecamedewerkers en lokale gidsen Soms verrassend (de Harry Potter Studio Tour in kozen. Op een kaart met kleuren staat grijs bijgekomen die je na afloop vragen een goede het Verenigd Koninkrijk, really?). En soms nieuws- meestal voor ‘geen gegevens’ of ‘niet van toepas- ‘verborgen kampioenen’ recensie achter te laten op reissites als Tripadvisor. gierig makend; de topattractie van Turkmenistan sing’. Het mooie aan deze kaart is juist dat hij zo vormen de stille kracht van Ze doen het niet zomaar, want de kans is groot is de ‘Door to Hell gas deposit’. volledig is. Letterlijk elke zelfstandige natie doet dat je vooraf zelf ook hebt gekeken op zo’n site. De bestemmingen zijn onderverdeeld in vier mee. Van China, met de Grote Muur uiteraard, de Achterhoekse economie. FOTO: REGIO ACHTERHOEK Het is de paradox van de vakantieganger: verrast categorieën. Het hoogst scoren de natuurlijke tot het piepkleine Palau met Jellyfish Lake, waarin bezienswaardigheden, die vooral in Zuid-Amerika miljoenen goudkleurige kwallen rondzwemmen. en Sub-Sahara Afrika de kaart domineren. Daarna Toerisme is overal.• Populairste bezienswaardigheid in volgen de historische bezienswaardigheden, de algemene toeristische bestemmingen (waarmee [i] vrije-ruimte.nl het VK: de Harry Potter Studio Tour ook musea worden bedoeld) en religieuze monu- [i] Bit.ly/tripadvisor-map Oerend smart DE ACHTERHOEK ALS SLIMME MAAKREGIO

onder het te weten consumeren we dagelijks producten Gent uit Ulft), metaalgaas voor dierenverblijven (Wire Weaving waaraan de Achterhoek heeft bijgedragen. Neem ons ontbijt: uit Dinxperlo) en handmatige trek- en hijslieren (Gebuwin uit de witte bolletjes die we eten, zouden zomaar gebakken Winterswijk). Zkunnen zijn op een productielijn die gemaakt is in Terborg (Kaak Relatief veel Achterhoekse maakbedrijven doen iets op het Groep). Grote kans dat de jus d’orange is verpakt in een 100% gebied van metaal. Maar er is ook flink wat productie in andere recyclebare petfles uit Lichtenvoorde (Morssinkhof Rymoplast), sectoren. Zo maakt Beele Engineering uit Aalten brandveiligheids terwijl het touwtje van het zakje dat in ons theeglas hangt hoogst- systemen voor cruiseschepen, Van Raam uit Varsseveld aangepaste waarschijnlijk uit Doetinchem komt (Touwfabriek Helmes-Wellink). fietsen en PB-International uit Zelhem legionellafilters. Hoe ver- Zo kunnen we gerust even doorgaan. Ook al is Nederland een schillend ook, de bedrijven hebben iets gemeen: een hoge specia- diensteneconomie, buiten de Randstad wordt er veel geproduceerd. lisatiegraad en grote betrokkenheid van het personeel. Omdat de De Achterhoekse maakindustrie is springlevend. Een kennis firma’s zich op een specifiek product of procedé hebben toegelegd, making met een wereld vol betrokkenheid, werk en innovatie. kennen ze maar weinig échte concurrenten. De bedrijfsleiding, waarin de oprichter vaak op de een of andere manier een rol speelt, VERBORGEN KAMPIOENEN heeft hart voor de zaak en weet dat commitment over te brengen Bij het grote publiek zijn ondernemingen uit de Achterhoekse op de medewerkers. Het verloop van het personeel is dan ook maakindustrie nauwelijks bekend. Tegelijkertijd behoren de be- laag. De ondernemingen gaan niet voor snel gewin, maar richten drijven vaak tot de top in hun marktsegment. In navolging van zich liever op de lange termijn. Vaak hebben ze vaste klanten en de Duitse econoom Hermann Simon spreekt men wel van hidden afnemers, met wie ze nauwe contacten onderhouden. champions. Meestal gaat het bij deze ‘verborgen kampioenen’ om Opvallend veel verborgen kampioenen uit de Achterhoek zijn familiebedrijven die werken vanuit een onopvallend gebouw op gevestigd in het landelijk gebied. Dat komt vaak door historisch- een industrieterrein aan de rand van een dorp of stad. Maar dat geografische factoren (zoals de regionale traditie in de ijzer maakt hun klanten niets uit: ze waarderen de bedrijfsspecifieke industrie en een link met de landbouw) gecombineerd met knowhow, kwaliteit en innovatiekracht. In de rest van de wereld uitstekend vak- en ondernemerschap. Soms is het gewoon de vind je nu eenmaal niet zo veel producenten van – om maar eens woonplaats van de oprichter. Zo is Reiger Suspension in Hengelo wat te noemen – mechanieken voor snaarinstrumenten (Gebr. van begonnen als eenmansbedrijf van Gerard Seesing. In 1977 fabri-

16 geografie | juni 2018 geografie | juni 2018 17 MANARM MEUBELS MAKEN

mart industry biedt ook kansen voor een ambachtelijke Sbedrijfstak zoals de interieurbouw en meubelindustrie. Dat zien we bijvoorbeeld bij Stooff Interior Projects (Eiber- gen) en BSM Factory (Borculo). Beide Achterhoekse bedrijven hebben hun productie vergaand gedigitaliseerd. De reden: de markt vraagt niet alleen om snelheid en flexibili- teit, maar ook op maat gemaakte meubels en interieurs. Het productieproces is ‘manarm’ en wordt aangestuurd met expertisecentrum om talent, personeel en klanten de laatste in- intelligente 3D-tekeningen en geavanceerde automatisering. zichten op het gebied van brandveiligheidstechnologie bij te bren- Stooff maakt bijvoorbeeld de balies voor de paspoort gen. Andere firma’s zoeken het in samenwerking met onderwijs- controle op Schiphol, terwijl BSM Factory zich van een instellingen, waaronder het Graafschap College in Doetinchem. traditionele meubelfabriek heeft ontwikkeld tot een specia- Verder hikken vooral kleinere Achterhoekse maakbedrijven list in 3D-gevormde massief houten onderdelen. Net zoals aan tegen de inzet van smart industry in het productieproces. Ze Stooff levert BSM Factory veel aan het buitenland, waar weten dat ze op termijn niet om robots en 3D-printers heen kun- onder orgelkasten voor kerken in het Verre Oosten. nen. Maar wanneer moeten ze eraan beginnen? Welke gevolgen heeft de technologie voor de werkvloer? En hoe krijgen ze het personeel mee? Naast koudwatervrees vormen de hoge kosten voor digitale apparatuur een barrière. Op dit vlak zien we in de Het Centrum voor Innovatief Vakmanschap Oost Nederland (CIVON) en RCT te hoog. Het moet een bedrijf wel wat opleveren: tijdsbesparing, Achterhoek steeds meer samenwerking in de vorm van facility Gelderland hebben een cobotpool opgezet waar maakbedrijven op een laag- kostenverlaging of verbetering van de kwaliteit. Slimme productie sharing (het delen van productiefaciliteiten) en de opzet van field drempelige manier experimenteren met collaboratieve robots voor zware of is interessant voor bedrijven die snel op vragen van de markt labs. Een voorbeeld is de Smart Bending Factory in Varsseveld, eentonige werkzaamheden. Om de zo veel weken verhuizen de cobots naar moeten reageren, wat voor steeds meer onderdelen van de maak- een ‘proeffabriek’ waarin bedrijven en het regionale onderwijs een ander bedrijf. Onderling wisselen de bedrijven kennis en ervaring uit. Leer industrie geldt. Dankzij smart industry-toepassingen wordt mass samen de toekomst van de metaalbewerking verkennen. lingen van het Graafschap College helpen bij de implementatie van de cobots. customization (in massa geleverd maatwerk) mogelijk. In plaats van bulkproductie is er nu ruimte voor productie op maat. Bijkomend OEREND SMART

FOTO: HENK VAN RAAIJ/REGIO ACHTERHOEK FOTO: HENK VAN voordeel is dat een bedrijf geen grote voorraden hoeft aan te hou- Verborgen kampioenen blijven het liefst verborgen, zodat ze in den. Dat bespaart opslagruimte, afval en verspilling. Op deze wijze alle rust hun producten kunnen maken en wereldwijd aan de man zorgt digitalisering tevens voor meer duurzaamheid in de industrie. kunnen brengen. Toch laten ze sinds kort meer van zich horen in ceerde hij uit kapotte schokdempers van de autosloop een nieuwe In de industrie is digitaal hun gezamenlijke zoektocht naar gekwalificeerd personeel. In de PUNTEN VAN ZORG demper voor zijn motor, waarmee hij meteen een crosswedstrijd het nieuwe normaal Achterhoek zelf is dat personeel lang niet altijd te vinden onder won. Dankzij die vinding is Reiger Suspension ruim veertig jaar Dat het de maakindustrie in de Achterhoek voor de wind gaat, invloed van vergrijzing, de trek van jongeren naar de Randstad en later wereldspeler in speciale schokdempers die worden gebruikt betekent niet dat dit zo blijft. De bedrijven zijn in hun sector een mismatch op de arbeidsmarkt. En bij talent elders in het land bij motorcrossraces en de fameuze Dakar Rally. toonaangevend, maar in een snel veranderende wereldmarkt staat werken in de Achterhoek niet hoog op het wensenlijstje. Het Duitsers noemen het Industrie 4.0, Nederlanders hebben het over moeten ze constant op hun hoede zijn. Waar maken de verborgen paradoxale van de maakbedrijven is echter dat ze volop kansen SMART INDUSTRY smart industry. Bij maakbedrijven is de toepassing van digitale kampioenen in de Achterhoekse maakindustrie zich zorgen over? bieden voor globetrotters en zij die dat willen worden. Want de Wie aan de maakindustrie denkt, denkt bijna onwillekeurig aan technologie intussen niet meer weg te denken. Apparaten die via Het grootste zorgpunt is de groeiende behoefte in de regio aan ondernemingen mogen dan regionaal geworteld zijn, dankzij hun rokende schoorstenen, stampende fabrieken en lopendebandwerk. het web met elkaar contact hebben (het internet der dingen), robots gekwalificeerd technisch personeel. Maakbedrijven hebben knowhow, kwaliteit en innovatiekracht zijn ze nauw verbonden Zeker in West-Europa strookt deze karikatuur al lang niet meer die componenten in elkaar zetten en 3D-printers die gereedschap continu meer werk dan mensen. Niet alleen kiezen nog te weinig met de rest van de wereld. Met een knipoog naar Normaal noemen met de realiteit. In de maakindustrie voltrekt zich een fundamen- op maat maken: in de industrie is digitaal het nieuwe normaal. jongeren voor techniek, de komende jaren gaan veel babyboomers de Achterhoekers dat ‘oerend smart’. • tele ontwikkeling die wordt aangeduid als ‘de vierde industriële In Varsseveld zitten diverse bedrijven die vooroplopen in de met pensioen – en dat terwijl de orderportefeuilles toenemen. revolutie’. Na stroomkracht, elektriciteit en automatisering is nu smart industry. Neem VSMI, een firma die plaatstaal produceert. Er is met name vraag naar mensen met een technische hbo- en Dit artikel is gebaseerd op het onderzoek De kracht van de Gelderse maakindustrie digitalisering de drijvende kracht achter de maakindustrie. De De poedercoatstraat wordt digitaal aangestuurd: robots brengen mbo-opleiding in de werktuigbouwkunde en elektrotechniek. dat Gert-Jan Hospers in 2017 voor de provincie Gelderland uitvoerde. volgens klantspecificaties de gewenste beschermlaag op het staal Vooral techneuten met kennis op het snijvlak van beide vakken aan. Slimme technologie is ook de succesfactor achter 247Tailor- zijn erg gewild. Voor softwareontwikkelaars, procesengineers en Steel, een bedrijf dat razendsnel staal en buizen op maat kan storingsmonteurs liggen de banen voor het oprapen. Onder de DUURZAME DRINKBEKERS snijden. Via het web kunnen klanten zonder tussenkomst van naam SmartHub Achterhoek promoot de streek zich daarom als EEN GEDEELDE 3D-PRINTER personeel 24 uur per dag en 7 dagen per week hun gepersonali- dé stage- en afstudeerregio van ons land. De boodschap: in de inds de jaren 1950 maakt Mepal uit Lochem drinkbekers, brooddozen, beslag- seerde bestelling doorgeven. In de fabriek nemen robots steeds Achterhoek vind je makkelijk een geschikte stage en passende e Kaak Groep in Terborg, wereldspeler in industriële bakkerijtechnologie, Skommen en andere consumentenproducten van kunststof die we in menig meer taken over van de werknemers. Of zoals directeur Carel van baan. Hightechbedrijf Nedap uit Groenlo is zelfs aanwezig bij de Dbeschikt sinds 2016 over een geavanceerde 3D-printer. Deze wordt gebruikt om Nederlands huishouden aantreffen. Duurzaamheid hoort bij het bedrijf. Het design Sorgen van 247TailorSteel het zijn personeel uitlegt: ‘Robotisering Zwarte Cross om nieuw personeel te werven. allerlei onderdelen te maken, zoals steuntjes voor luchtcilinders en stempels voor van de producten is bewust ‘tijdloos’: niet alleen kan de koper er zo jaren mee voor- zal nooit jullie banen overnemen. Robots kunnen het mensont- Een ander punt van zorg is het niveau van het aanstormende bakblikken. Interessant is dat het bedrijf de printer voor de helft van de productie- uit, maar het geeft Mepal ook de mogelijkheid lang met dezelfde spuitgietmatrijzen erende werk gaan doen’. Ook komen er nieuwe banen bij, zoals talent. Als Achterhoekse bedrijven al in contact komen met jon- tijd verhuurt aan andere Gelderse ondernemingen. Dat doet Kaak niet alleen om te werken. Die mallen worden allemaal in Nederland gemaakt. Binnenlandse pro- die van programmeur, monteur en andere beroepen waarvoor geren met een technisch diploma, is er niet altijd een match met de investeringskosten terug te verdienen, maar ook om samen te experimenteren ductie houdt niet alleen het aantal aanvoerlijnen beperkt, maar garandeert ook de naast digitale vooral sociale vaardigheden vereist zijn. Slimme de gevraagde competenties. In de woorden van een ondernemer: en te leren. Onder meer de firma’s Bronkhorst High-Tech (meet- en regelsystemen), gewenste kwaliteit. De assemblage vindt meestal plaats in sociale werkplaatsen productie op de werkvloer vraagt namelijk om teamwork, aan ‘Dan blijkt opeens dat de jongeren les hebben gehad uit een boekje Goma (plaatwerk), Remeha (verwarmingsketels) en Van Raam (aangepaste fietsen) binnen een straal van 50 kilometer van Lochem. Mepal repareert de consumenten- passingsvermogen en de wil om continu bij te leren. uit de jaren 90, terwijl de branche intussen helemaal veranderd is’. leasen de 3D-printer van de Kaak Groep. Ook het Graafschap College in Doetinchem, producten zelfs als het nodig mocht zijn. Of zoals ontwerper Johan Weernink het Voor Achterhoekse maakbedrijven is het investeren in smart Sommige bedrijven reageren daarop met een interne opleiding, een de Anton Tijdink Techniekschool in Winterswijk en de Hogeschool van Arnhem en zegt: ‘Duurzaamheid? Dat is voor ons natuurlijk gedrag’. industry-oplossingen geen doel op zich. Daarvoor zijn de aanschaf bedrijfsschool nieuwe stijl. Neem de firma Beele Engineering, die Nijmegen maken er tegen betaling gebruik van. kosten van robots, 3D-printers en andere digitale technologie nog in Aalten een heuse campus (Sealing Valley) heeft gebouwd, een

18 geografie | juni 2018 geografie | juni 2018 19

Het DeelGenootschap Hoe we samen als persoon vrij zijn en als mens gelijk.

Pieter Kooistra 1990 Verbonden aan de essentie

DeelGenootschap Organiseren vanuit vertrouwen

Versie 4.0

Varik, april 2018 Damaris Matthijsen Henry Mentink

Leuk dat je dit document wilt gaan lezen.

En . . . . . Er komt nog veel meer.

Mail je naam, email en woonplaats aan [email protected]

We houden je dan automatisch op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen. Over: DeelGenootschap vondsten in het Land Geld verdienen in de nieuwe tijd Juridische ontdekkingen Hoe de liefde en vertrouwen terrein winnen

Graag blijven we ook op de hoogte van jouw ervaringen. Stuur ze ons, kom naar de verdiepingsbijeenkomsten en stap daarmee in de kringloop van de nieuwe wereld

Laten we de wereld een stukje mooier maken.

Een gedrukte versie is voor € 17,50 te bestellen (incl. btw en ex verzendkosten) via [email protected]

2 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Inhoud 0. Opzet van dit document: ...... 6

0.1. Verantwoording/colofon ...... 6 0.2. Zij dachten en deden al mee ...... 6 0.3. Leeswijzer...... 6

1. Vooraf...... 6

2. Samenvatting ...... 7

DEEL 1 achtergrondinformatie en uitgangspunten ...... 9

3. Beelden over de wensbeeld economie ...... 9

3.1. Van schaarste en angst naar overvloed en vertrouwen ...... 9 3.2. Van investeringsgeld naar deelgeld / schenkgeld ...... 10 3.3. Van dualiteit-kennis naar eenheid-vaardigheid ...... 11 3.4. Privaat en gezamenlijk eigendom ...... 12

4. Aspecten van wensbeeld samenleving en huidige maatschappij ...... 13

5. DeelGenootschap; eigentijdse zakelijkheid ...... 14

6. De bron van het idee DeelGenootschap; ...... 15

6.1. Vrij Gelijk Samen ...... 15 6.2. Zo binnen zo buiten ...... 16 6.3. de zes sleutels ...... 16 6.3.1. IK BEN ...... 17 6.3.2. Relatie ...... 18 6.3.3. Eigendom...... 18 6.3.4. Organisatie ...... 20 6.3.5. Waardevorming ...... 21 6.3.6. Aarde ...... 21 7. Terminologie ...... 23

3 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Deel 2: praktische inrichting van een DeelGenootschap ...... 26

8. Sleutel Zijnsvraag/ Ik ben ...... 26

8.1.1. Formuleren van de bron ...... 26 9. Sleutel Relatie ...... 27

9.1.1. Verbintenis met jezelf en het DeelGenootschap ...... 27 9.1.2. Bijeenkomsten ...... Fout! Bladwijzer niet gedefinieerd. 9.1.3. Eren en vieren ...... 31 9.1.4. Inrichten van heldere feedback/evaluatiestructuren ...... 31 9.1.5. Inrichten van conflictprocedures ...... 32 9.1.6. Het manifest ...... 32 10. Sleutel Organisatie ...... 32

10.1. Het bronorgaan ...... 33 10.2. De projectorganisatie ...... 34 10.3. Brug naar bestaande economie ...... 34 10.4. Opzet in beeld, praktijkvoorbeeld Veerhuis DeelGenootschap ...... 37 10.5. Besluitvorming ...... 39 10.6. Rollen, functies en natuurlijke hierarchie op basis van erkenning ...... 41 10.7. Human Resource in ere hersteld ...... 42 10.8. In- en uitstroom...... 42 10.9. Vergadertips ...... 42

11. Sleutel Eigendom ...... 43

11.1. Respecteren van de bron ...... 43 11.2. Bronrechten ...... 45 11.3. Bezit van grond arbeid en kapitaal ...... 45

12. Sleutel Waarde ...... 46

12.1. Het DeelGenootschap en geld ...... 46 12.2. Belonings-/waarderingsstructuren ...... 46 12.3. Plannenmakerij – UNO-box en Bronplan ...... 47

13. Sleutel Aarde ...... 48

4 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

14. Bijlagen ...... 51

14.1. Voorbeeld van de wenseconomie ...... 51 14.2. Zes sleutels voor transitie van Economy Transformers ...... 52 14.3. UNO-box en Bronplan ...... 54 14.4. Bron van het Veerhuis als voorbeeld ...... 57 14.5. Praktijkvoorbeeld Veerhuis; Ons manifest...... 57 14.6. Pilot DeelGenootschap voor Care First Nederland...... 58 14.7. Bijlage Vergelijkbare begrippen ...... 60 14.7.1. Kerkgenootschap ...... 60 14.7.2. Soevereiniteit ...... 60 14.8. Voordelen DeelGenootschap ...... 61 14.9. Verhouding DeelGenootschap en Cooperatie ...... 62 14.10. Het DeelGenootschap staat als een Boom ...... 63

5 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

0. Opzet van dit document:

0.1. Verantwoording/colofon Het DeelGenootschap is ontstaan in de samenwerking tussen Economy Transformers en het Veerhuis vanuit de wederzijdse behoefte om gemeenschapsvorming goed te organiseren, zonder direct gebonden te zijn aan wettelijke structuren. En toch de bestaande weten regelgeving te respecteren.

0.2. Zij dachten en deden al mee Henry, Damaris, Hanneke, Huib,Jac, Jan (2x), Jayne, Judith, Louis, Melle, Patrick, Peter, Sandra,

0.3. Leeswijzer Deel 1 en Deel 2: dit plan heeft als doel om het DeelGenootschap als nieuwe organisatievorm te beschrijven. Het valt uiteen in 2 delen. Deel 1 beschrijft de inspiratie voor het DeelGenootschap en de bron van waaruit zij put. Deel 2 beschrijft hoe je een DeelGenootschap inricht; het praktische deel dus, inclusief voorbeelden.

Beschouw alles wat hier geschreven wordt als inspiratie voor je eigen creativiteit. Alles kan ook helemaal anders, op jouw/jullie manier; daar is het een DeelGenootschap voor!

In dit plan wordt naar diverse bronnen voor vernieuwing verwezen. Vaak zijn het ook mensen/organisaties die een bijdrage geleverd hebben en daarmee de bron weer voeden. Ook hier geldt: wat zijn jouw inspiratiebronnen? hoe zie jij het voor je?

Dit document is constant in ontwikkeling. We reiken een manier van denken aan, met een daarbij passende organisatievorm. Op sommige plekken al concreet uitgewerkt, soms behoeft het nog nadere invulling. Fijn als meer mensen die het DeelGenootschap omarmen en tot realisatie brengen deze nieuwe organisatievorm verder tot ontwikkeling brengen.

1. Vooraf Henry en Damaris stapten samen in een zelf opgerichte stichting om het Veerhuis te kunnen kopen. Een heel eenvoudige stichtingsopzet – zo van: ―dan kunnen we aan de slag‖. We houden van doen. Het idee was om - als alles loopt - het allemaal netjes te regelen; of als sociocratische stichting of als coöperatie. Het kwam er echter niet van. Het bleef ons achtervolgen:

6 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Hoe dan wel? Totdat de gedachte ontstond: laten we eens helemaal los denken van wat er nu is aan structuurvormen, laten we iets nieuws bedenken.

Ook binnen Economy Transformers zochten we. Daar hadden we al van oudsher een Fonds op Naam op afstand, dat voor de continuïteit in stond; dus daar ging onze zorg niet naar uit. Maar hoe organiseer je dan die vrije ruimte? wie beslist daarin over wat? hoe komen nieuwe initiatieven tot stand? wat is het cement van de samenwerking? Allemaal vragen die om een vorm vragen. En toen Henry de naam DeelGenootschap ‗toeviel‘, viel het kwartje en kwam de vormgeving op gang.

We hebben zin om het DeelGenootschap tot een mooie en krachtige nieuwe organisatievorm door te ontwikkelen. Samen met jou.

Laten we samen de stap maken van verdienmodel naar deelmodel. Van het alleen doen en carrière nastreven naar gedragen worden door en verbonden zijn met een groep waarin een gemeenschappelijke intentie leeft en verbonden met het ongedeelde geheel.

2. Samenvatting Het DeelGenootschap gaat over het grootse (en kleine) zakendoen én over het grootse denken over jezelf. En hoe Hét sterke punt van het die twee zich op een gezonde manier tot elkaar verhouden DeelGenootschap is dat zodat de mens en zijn/ haar ambities en kwaliteiten we idealen niet meer in uitgangspunt is bij alles wat er zakelijk tot stand komt. Zoals de bestaande vorm van we de BV of NV kennen in de huidige maatschappij is er nu een stichting of ook het DeelGenootschap, dat de nieuwe economie vorm coöperatie hoeven te geeft. vlechten met alle Het DeelGenootschap zorgt ervoor dat wij onszelf in (juridische) implicaties werkverbanden organiseren vanuit vertrouwen, inzicht en van dien. We scheppen liefde. Bestaande juridische structuren die hun wortels vooral de gewenste toekomst hebben in angst en controle, laten de nieuwe structuren die zelf! wij zoeken moeilijk toe. Lang hebben wij als vernieuwers onszelf in de bestaande structuren gemanoeuvreerd met meer of minder succes. De geboorte van het DeelGenootschap betekent dat we als onderstroom bovenkomen en gaan staan voor wat wij beogen: een werkwereld vanuit liefde en vertrouwen, gebaseerd op ieders persoonlijke verlangen, een bijdrage te leveren aan dat grotere geheel. Het DeelGenootschap is er om personen aan elkaar te verbinden vanuit gedeelde intenties en gericht op ieders persoonlijke aanleg en unieke kwaliteitsontwikkeling.

7 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Waar een coöperatie of community dit doet in de huidige maatschappij, heeft een DeelGenootschap haar wortels in de nieuwe economie. Het is een associatie die kan fungeren als een soort zorgkring om elkaar heen, tot stand gekomen op basis van een gemeenschappelijke intentie, een gedeeld midden.

Het DeelGenootschap is in haar opzet een expressie van wie we als mens zijn: Vrij als persoon om je eigen initiatieven tot realisatie te brengen. Tegelijk ook samenwerkend vanuit een gemeenschappelijke intentie. En invulling gevend aan gelijke rechten voor elk lid van het DeelGenootschap om gehoord te worden. Met een DeelGenootschap geef je dus een ideaal idee vorm in een voor jou ideale structuur. Het DeelGenootschap verhoudt zich respectvol tot de bestaande economie en waar nodig en wettelijk verplicht kan een ―gewone‖ stichting, BV of coöperatie nodig zijn en fungeren als veerpont van de nieuwe naar de bestaande economie.

Zelf eenDeelGenootschap opzetten betekent oefenen in vertrouwen! Vertrouwen dat iedereen uiteindelijk het goede wil en de liefde in de wereld wil brengen. Het DeelGenootschap is een oefenplaats / speelplaats voor het ontdekken van de weg naar onderling vertrouwen.

Het DeelGenootschap in highlights.  Het staat naast de bestaande maatschappelijke structuren en kan zonder notaris en dus zonder kosten te hoeven maken opgericht worden.

 Je kan direct starten in een organisatievorm met alle voordelen die dat heeft.

 Het DEELGENOOTSCHAP kent nieuwe besluitvormingsprincipes met de ‘adviesvraagregel’.  Kent geen bestuur, wel een bronorgaan, dat er niet is om beslissingen te nemen maar om de identiteit van de organisatie levend te houden. Dan pas wordt zelforganisatie mogelijk. Daarmee is het een sterke stimulans voor de werkgelegenheid.  Er is geen onderscheid tussen medewerker en vrijwilliger, immers ieder is deelgenoot.  Kent geen ontslag van medewerkers; ieder vindt zijn/haar eigen plek. Jaarlijks herverbinden vormt de sleutel naar het vervolg.  Kent een nieuwe vorm van beschermen van kennis die we de Creative Common Relation noemen.  Disclaimers onder aan een email worden Proclaimers.  Voor formele zaken zoals belasting en andere juridische punten vervult een stichting met eenvoudige statuten haar rol en blijft de inhoudelijke zeggenschap bij het DeelGenootschap.

8 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

DEEL 1 achtergrondinformatie en uitgangspunten

Graag lichten wij in dit eerste deel toe vanuit welke bron het DeelGenootschap is ontstaan. Het zegt iets over de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan de concrete uitwerking van het concept DeelGenootschap. Wil je slagen als nieuw op te zetten DeelGenootschap, dan helpt het je te wortelen in deze uitgangspunten.

3. Beelden over de wensbeeld economie 3.1. Van schaarste en angst naar overvloed en vertrouwen We leven in een economie met de perceptie van schaarste en angsten voor tekorten als basis. Dit schaarstedenken heeft geleid tot ontsporingen op velerlei vlak. Schaarste die in reclame tot ons komt in allerlei ―op-is-op‖ uitingen of dieangst gedreven is: ―bent u wel verzekerd tegen . . .?―. Het leidt tot angst waarvoor leiders in divers gedaantes (als groot bedrijf, de slimste professor of charismatische politieke leiders) tot ons komen. Volgzame burgers zijn het gevolg.

Schaarste Overvloed

Burgers zijn Leidt tot angst over Burgers genieten Leidt tot ruimte voor volgzaam voortbestaan van het leven ontplooiing

Leiders regelen wat volgens hen goed Leiders zijn dienend voor ons is aan ons

Het denken en werken vanuit eenheid en overvloed1 dient zich bottom-up al aan op veel plaatsen wereldwijd. We zijn allen één; we geven aan elkaar.

1 Als iedereen de helft van zijn geld weggeeft en als we dat in een pot doen en verdelen over de wereldbevolking heeft iedereen 1 miljoen. Dus je gaat ervan uit dat er 14 biljard in totaal is, daarvan wordt de helft weggegeven = 7 biljard = 1.000 per persoon

9 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Laten we economie zodanig organiseren dat lijnen korter zijn; van mens tot mens en van mens tot natuur. Zullen we alvast beginnen met bouwen aan wat Martin L. King zei: ―We are thepeoplewhowill get tothepromised land‖.Het wensbeeld van hoe we de maatschappij kunnen zien en inrichten,wat wensen wij?

3.2. Van investeringsgeld naar deelgeld / schenkgeld Bij het schaarstedenken in de huidige economie gaat het over investeringsgeld dat rendement moet maken. Rendement dat de aandeelhouder of bank ten goede komt en betaald wordt vanuit de verkoopprijs. Aandeelhouderswaarde2 is uitgangspunt en geld is daarmee leidend.

Bij de bekende drie P‘s (People, Planet en Profit) blijft aandeelhouderswaarde toch vaak de sturende factor. Ook bij Cradle-to-Cradle en Circulaire economie is geld niet opgenomen in de cirkel en lekt weg naar geldgedreven financiers/banken in de vorm van rendement.

Investeringsgeld Deelgeld

Aandeelhouders- Mens en natuur Zoekt bijdrage aan Zoekt rendement tevreden mens, maatschappij tevredenheid en natuur

Terugverdienen in Terugverdienen door de verkoopprijs waardecreatie

2Alhoeweldaarookbeweging in zit: Leonardo DiCaprio has long since come out against big oil companies and their effect on the environment. Now in an influential display of force this past fall, DiCaprio and over 2,000 people and 400 institutions have pulled out their funds in fossil fuel companies, representing an extraordinary $ 2.6 trillion in investments.

10 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Kan het ook anders? Ja dat kan en bewegingen in die richting worden al zichtbaar. Via schenkgeld komt een beweging op gang die bijdraagt aan het welzijn van mens, maatschappij en natuur. Het leidt tot samenwerking aan waardecreatie voor een nieuwe economie. Iedereen heeft talent om te creëren, vaardigheid in te brengen. bezit te delen, liefde te geven. . . . . En betalen kan op meerdere wijzen, zoals in natura, ruilen of lokale geldsystemen. Het mooiste is als we vanuit vertrouwen in elkaar gewoon kunnen geven aan elkaar. Tevreden mensen en een waardevolle natuur zijn het resultaat.

3.3. Van dualiteit-kennis naar eenheid-vaardigheid Bewustwording begint ook bij het onderwijs. De maatschappij is erg gericht op kennis stampen en carrièredenken. We kennen een industrieel onderwijssysteem waarbij we sturen op input voor het bereiken van een bepaalde output die ons een bepaalde toegang geeft tot de arbeidsmarkt, zo is de gedachte. Daarbij is het zien van fouten de insteek; de onderwijzer zette onder jouw ingeleverde les 4 fout in plaats van 16 goed. Is dat bij allerlei persoonlijkheidstrainingen ook niet zo? Dus het gericht zijn op ik/persoon. Met denken vanuit dualiteit als basis? In de zakenwereld vertaalt zich dit in concurrentiedenken. Er is zelfs een wet op de mededinging om samenwerking te verbieden.

Kennis vergaren

en wetenschap Vaardigheden en leven lang leren

Dualiteit

Ga met pensioen Levert diploma op Tevreden leven Samen werken

Maak een carriere Co-creëren en met

passie werken

11 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Hoe zit het nu met het ontwikkelen van jouw specifieke capaciteiten tot vaardigheden waarmee jij jouw bijzondere bijdrage aan de samenleving kunt geven? En met de samenwerking van persoon tot persoon met ieders passie als uitgangspunt;denkend vanuit eenheid? Bij cultuuruitingen zoals muziek, feest en kunst zien we dat we de grenzen even vergeten. Dan genieten we samen. Plezier is daarbij een sleutel. Kunnen we die cultuur in het zakendoen betrekken?

3.4. Privaat en gezamenlijk eigendom Wikipedia zegt over eigendom: ―Een eigendomsrecht is de exclusieve bevoegdheidom te bepalen hoe een bestaansmiddel wordt gebruikt (usus), het recht op de opbrengst die ermee wordt behaald (fructus), het recht het gebruik en de opbrengst aan een ander te ontzeggen en het recht om het uit te wisselen (abusus). Eigendomsrechten zullen pas tot stand komen als de transactiekosten van het opstellen en de handhaving ervan lager zijn dan de opbrengsten. Relatieve schaarste is hierbij een voorwaarde. Het eigendomsrecht is een van de belangrijkste vereisten voor een goed werkend kapitalistisch systeem. Het draagt bij aan een bereidheid tot investeringen en kapitaalaccumulatiedie noodzakelijk is voor economische groei.‖

Gemeenschappe- Privaat eigendom lijk eigendom

Dualiteit Gezamenlijk beheer Leidt tot Versterking Alleenrecht gemeenschap en gebruik speculatiewinst gebruik

Recht op verhandelen Lagere grondprijs eigendom

12 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Eigendom geven we een nieuwe status vanuit het besef dat de toekomstige generatie eigenaar is van onze nalatenschap. Eigenaarschap is nodig voor het voelen en nemen van verantwoordelijkheid, maar wij willen het eigendom zo organiseren dat het weerspiegelt dat iedereen zijn bijdrage levert aan het resultaat van de organisatie, dat is nu niet zo. Winsten komen nu in handen van enkelen vanwege de huidige eigendomsverhoudingen. Laten we ons eigenaar voelen van de Aarde en samen verantwoordelijk zijn voor mens en natuur. Laten we samen eigenaar zijn van al die kennis om dit te doen.

4. Aspecten van wensbeeld samenleving en huidige maatschappij

Denken in overvloed Denkenin schaarste

Denken vanuit eenheid Denken vanuit dualiteit

Denken in meervoudige winsten Denken vanuit winstmaximalisatie

Mensen willen bijdragen en nemen Mensen krijgen een rol/taak, voeren uit

13 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

verantwoordelijkheden op zich voor derden

Een horizon aanwijzen, Tijd en pad Jaarplannen, begrotingen strategisch loslaten, vertrouwen op de emergentie plan, planning & control

Geld is ruilmiddel en creatiekracht Geld is een product en moet renderen

Onderling vertrouwen maakt regelgeven Kleine lettertjes in contracten uit angst om eenvoudiger bedrogen te worden.

Denken in meervoudig eigenaarschap Denken in privaat eigendom

Medewerker en vrijwilliger zijn beiden Medewerker heeft andere status dan deelgenoot vrijwilliger

Bij niet op de juiste plek zijn – lees: niet Niet-functionerende medewerker wordt functioneren zoals gehoopt- is er geen ontslagen in het belang van het bedrijf herverbinden; waardoorhet belang van de persoon en hetDeelGenootschapbeide gediend wordt

IAO (Individuele Arbeidsovereenkomst) CAO (Collectieve Arbeidsovereenkomst)

5. DeelGenootschap; eigentijdse zakelijkheid Als organisatie of beweging loop je in de huidige tijd vast in het bestaande (Romeinse) rechtssysteem waarachter een bepaald rechtsgevoel schuil gaat dat vaak haaks staat op dat wat jij in de wereld wilt brengen. Hoe ga je dan verder? De meeste organisaties zorgen op de een of andere manier voor een organisatievorm, waarin ze het nieuwe in de oude structuren manoeuvreren en proberen daarin zo veel mogelijk van zichzelf te behouden. Of ze ontwikkelen er toch al iets helemaal buiten maar dat voelt ook nog heel vaag en onbeschermd. Voor al deze organisaties is er nu het DeelGenootschap. Een organisatievorm gebouwd bovenop de bestaande rechtsstructuren maar ruimte makend voor het organiseren op basis van vertrouwen in mensen en hun wens om vanuit passie en capaciteiten bij te dragen aan een groter geheel.

14 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Direct beginnen Bij het opstarten van een organisatie hoef je nu niet meer als eerste stap na te denken welke juridische vorm je nodig hebt. Je kan meteen al met de mensen die met je samenwerken een DeelGenootschap opzetten. Je hebt geen geld nodig om je te verenigen en een gemeenschap te vormen. Het DeelGenootschap geeft je de handvatten om direct vorm te geven aan je initiatief zonder dat je al moet weten welke rechtsvorm je nodig hebt als brug naar de bestaande wereld. En toch biedt het je wel de voordelen van het hebben van een structuur. Het geeft body en zwaarte aan de gemeenschap die je rondom je initiatief vormt.

6. De bron van het idee DeelGenootschap; 6.1. Vrij Gelijk Samen3 Achter het DeelGenootschap zit de zoektocht om recht te doen aan de behoeften van de moderne mens. Namelijk; aan de ene kant willen wij als mens onszelf tot uitdrukking brengen, onze capaciteiten maximaal inzetten en onze eigen passie volgen. Daarin herkennen we de ‗vrij‘ pool, daarin willen we door onszelf bepaald zijn zonder de verbinding met de ander te verliezen. Aan de andere kant hebben we als mens de behoefte om ons gedragen te weten door een groter geheel, door de gemeenschap. We willen werken aan iets dat uitgaat boven onszelf, dat we in ons eentje nooit kunnen bereiken. Daar herkennen we de behoefte aan ‗samen‘ in, in verbinding met de ander zonder je eigen automomie te verliezen. Twee tegengestelde krachten die vragen om afstemming, het gouden midden. Vrij en samen hebben elkaar nodig om werkelijk vrij en samen te kunnen zijn. Het DeelGenootschap is een organisatievorm waarin gezocht is naar een antwoord op deze oervraag en spanning. Het vinden van een gezonde afstemming is het uitgangspunt.

Voor ons is de afstemming tussen vrij, gelijk, samen de bron van het DeelGenootschap als concept, omschreven op de website www.vrijgelijksamen.nl (in wording). Wij nodigen elk nieuw DeelGenootschap uit zich aan te sluiten bij deze bron en daarmee bij te dragen aan de doorontwikkeling van de idee DeelGenootschap. Zodra we zover zijn nodigen wij elk DeelGenootschap uit zich te bronnen in vrij gelijk samen en deel te nemen aan de schaalbijeenkomsten van deze bron. Hier maken we de verbinding met de bron van het DeelGenootschap zelf, zorgen we voor voeding en uitwisseling en bekrachtiging en beleven we dat we in een krachtige stroom van

3de essentievanhet idee van Damaris is helder uitgelegd in een column van Martin Lok van 11 juli 2015; zie: http://www.contrapposto.nl/columns-ez/vrij-gelijk-samen-samen-gelijk-vrij/

15 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink vernieuwing staan. Hoe een en ander er precies uit komt te zien is allemaal nog in ontwikkeling.

6.2. Zo binnen zo buiten We kijken vanuit eenheid naar alles wat we doen en dat betekent dat we de binnenkant en de buitenkant van ons eigen zelf in lijn met elkaar willen brengen. Dat we onderkennen dat alles wat we doen een binnen- en een buitenkant heeft, een ambitie en een vormkant, een uitgangspunten en een realisatiekant, een menskant en een systeemkant, een binnenwereld en een buitenwereld. Het DeelGenootschap erkent deze realiteit. De scheidslijn is niet altijd makkelijk te maken. Wat wij belangrijk vinden is het denken over ‗zo binnen zo buiten‘ aan te wakkeren om ons ervan bewust te worden dat er in alles wat wij doen een binnen en een buiten is, dat deze werelden er zijn en dat we in deze tijd uitgenodigd worden deze met elkaar te verbinden, in lijn te brengen met elkaar. Opdat we thuis en op werk dezelfde persoon mogen en kunnen blijven. Opdat de gedachte daadwerkelijk de vorm krijgt die daarbij past, en andersom. Voor dit document betekent het dat we werken met de zes sleutels van Economy Transformers en vrij gelijk samen vanuit de erkenning van een binnen- en een buitenkant.

6.3. de zes sleutels De zes sleutels zijn ontstaan door met een groep mensen naar radicale pioniers te kijken vanuit de vraag: wat drijft hen, wat geven ze vorm, wat realiseren zij in de praktijk? Henry maakte met MyWheels al onderdeel uit van deze eerste groep Economy Transformers. Overeenkomsten tussen de pioniers bleken de zes sleutels te zijn. Zij doen radicaal nieuwe dingen op elk van de zes sleutels, zo bleek, en deze zijn onderling in lijn met elkaar; zij hebben een integraal verhaal. De zes sleutels zijn een verdere concretisering van ‗vrij gelijk samen‘ en daarmee dus ook in lijn. Zie voor meer achtergrond informatie over de zes sleutels bijlage 16.2 of ga naar https://www.economytransformers.nl/gereedschap/zes-dimensies/

Dit betekent dat ook het idee DeelGenootschap er baat bij heeft antwoorden te vinden op elk van de zes sleutels. Hier beschrijven we dan ook het oeridee aan de hand van de zes sleutels. In Deel 2 lees je over de praktijk en hoe je invulling kunt geven aan je eigen DeelGenootschap.

De zes sleutels zijn: Ik ben (de zijnsvraag), relatie, eigendom, organisatie, waardevorming en Aarde. Hierna lees je welke uitgangspunten wij voor het idee DeelGenootschap van belang achten op elk van de zes sleutels.

16 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

6.3.1. IK BEN Het DeelGenootschap laveert tussen de grote tegenstelling tussen vrij en samen en geeft daarin het gelijk, de evenwaardigheid van mensen vorm. We eren de mens in zijn/haar eigen kracht en autonomie. Aldus mooi verwoord: ‖Iedereen wordt bewust of onbewust gedreven door zijn aspiraties, een innerlijke drijfveer, een eigen wens, een verlangen, ambitie, roeping, passie of ideaal, of wil gewoon van betekenis zijn en ergens zijn kwaliteiten aan verbinden. Mensen verlangen ernaar om vanuit die persoonlijke wens een zinvolle bijdrage te leveren aan de samenleving waar hij deel van uit maakt4.‖ Dit is ook hetgeen mensen het meest gelukkig maakt; het nastreven van door henzelf gestelde doelen. Een DeelGenootschap zal ruimte moeten en willen maken voor al deze persoonlijke ontwikkelambities binnen het gezamenlijk streven van de organisatie. Dat is de grote opgave waar elke organisatie in deze tijd voor staat. Het DeelGenootschap geeft hierop een beter antwoord.

Tegelijkertijd willen we als mens opgenomen worden in een groter geheel en bijdragen aan een collectief streven; het gevoel hebben verbonden te zijn met elkaar en dit hogere doel. En we willen in elkaars basisbehoeften voorzien. Dit zorgen voor elkaar, dat samen is even wezenlijk als het stellen van je eigen doelen, het vrij. En in deze spanning zorgen we voor de juiste context waarbinnen de dialoog tussen vrij en samen gevoerd kan worden; maken we afspraken met elkaar, leggen we verbintenissen vast met verantwoordelijkheden, rollen, taken; horen we elkaar, zien we elkaar.

Jezelf, de organisatie en alles zien vanuit eenheid, betekent dat je het geheel ziet en vanuit deze eenheid handelt, maar de tweeheid, dualiteit, niet ontkent. Je ziet de binnen- en de buitenkant als twee kanten van dezelfde medaille. We besteden zorg en aandacht aan het integreren van de buiten- en de binnenkant van duurzaamheid. Kernzaak daarbij is dat je als heel mens aan het werk bent. Dat er een gezond evenwicht is tussen werk en privé, dat je vanuit je hart werkt en je eigen menselijkheid als toetssteen gebruikt voor dat wat er in het bedrijf gebeurt.

4Bron: Hanny Custers, zie de website van SpirareValley te Venlowww.spirare.org

17 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Pieter Kooistra 1992, Heldere klank

6.3.2. Relatie Aan de ander vertel je het verhaal van je organisatie, jouw DeelGenootschap en je communiceert over de waarde die je levert, je stemt deze af op de ander en zijn / haar behoeften. Hoe doe je dit? vanuit angst of vanuit vertrouwen en liefde voor mens en Aarde? Spreek je de ander aan op zijn tekort of kan je uitgaan van dat het goed is zoals het is? Als je met je dienst of product daadwerkelijk waarde toevoegt is het niet moeilijk om openhartig met de ander te communiceren.

Relatie zegt ook iets over jezelf: hoe verhoud jij je tot jezelf? geef je jezelf de ruimte om te zijn wie je bent en dit in de buitenwereld ook zichtbaar te maken? ben je daarin authentiek en congruent? Grond je in jezelf, weet je wat jouw passie is en wat je wilt bijdragen? Voor een goed functionerend DeelGenootschap is het belangrijk dat mensen sterk in zichzelf wortelen en weten wat ze bij te dragen hebben. Een verbintenis optekenen maakt de verbinding tussen jouw binnenkant, je passie en idealen aan de ene kant en de buitenkant, de vorm waarin dat tot uitdrukking komt aan de andere. Binnen het DeelGenootschap houd je elkaar in balans op de binnen- en buitenkant – en zo je wilt op die privé en zakelijke kant.

Naast het vertellen van het verhaal is het ook de kunst te luisteren naar de ander. Ben je in staat het andere te horen? Hoe krijgt dat vorm in je organisatie voorbij de toevalligheid? Door middel van feedbackmogelijkheden bijvoorbeeld, door middel van het inbrengen van stiltes en rituelen?

We sporen je aan om dat wat je belangrijk vindt in de relatie te verzorgen en te onderhouden door er in de structuurkant vormen voor te zoeken die dit ook mogelijk maken.

6.3.3. Eigendom

In zijn algemeenheid verschuift het Praktijkvoorbeeld Veerhuis: concrete uitwerking bestaande eigendomsdenken, gericht op van dit nieuwe eigendomsdenken is het Veerhuis privaat eigendom, naar meervoudige dat in gezamenlijk eigendom is van 90 eigendomsverhoudingen, die goed zijn voor crowdfunders via een stichting. Deze manier van iedereen. Eigendomsverhoudingen die ook eigendom organiseren geeft continuiteit aan de weerspiegelen dat de waarde in een organisatie. De organisatie is als het ware van organisatie door oneindig veel mensen - zichzelf geworden. Mensen haken aan op de bron binnen én buiten die organisatie- gerealiseerd die niet meer op oneigenlijke gronden kan wordt. eindigen.

18 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Handelen in de inputfactoren arbeid, natuur (grond) en kapitaal geeft op oneigenlijke gronden druk op de reële economie. Voor het bezit van een inputfactor hoef je verder namelijk niets meer te doen. Met natuur, kapitaal en het verhuren van loonwerkers wordt je vermogen opgebouwd zonder dat je daarvoor navenante inspanning hoeft te leveren5 . Dit gegeven beoordelen we steeds meer als onrechtmatig en onrechtvaardig.6

Stichting Land of Seattle heeft dit meervoudige eigendomsdenken drievoudig uitgewerkt ten behoeve van grond. Zij betogen het volgende: De Aarde is 1] economisch gezien van iedereen; SAMEN moeten we in elkaars basisbehoeften voorzien op die ene Aarde, binnen die ene aaneengesloten economie, 2] juridisch gezien van niemand in het bijzonder; GELIJK: grond wordt in een neutrale juridische entiteit ondergebracht en 3] in ondernemende zin van een iemand in het bijzonder; VRIJ: een ondernemer die een stuk grond krijgt toegewezen en naar eigen inzicht op basis van capaciteiten mag ontwikkelen).7

De beweging die hiermee gemaakt wordt is het van de balans afhalen van grond om deze onder te brengen in neutrale beheersorganen, zelf of door derden. Daarmee wordt ook de verleiding om te speculeren danwel om anderszins macht over het eigendom uit te oefenen bij de organisatie weggenomen. Ook gebouwen kunnen - zoals bij het Veerhuis het geval is- in een stichting collectief beheerd worden. Door het eigendom duurzaam te beheren wordt het DeelGenootschap ook duurzaam; oneigenlijke handelsmotieven komen het DeelGenootschap niet binnen.

Analoog geldt dit voor de inputfactor geld en de speculatieve waarde daarvan. De vraag is dan ook: hoe kan geld de zaak het meest optimaal dienen? Dit alles heeft in essentie te maken met nadenken over nieuwe rechtsverhoudingen in het eigendom. Dat een bedrijf uiteindelijk in handen is van de doorgaans geldgedreven aandeelhouders, is binnen een DeelGenootschap verleden tijd.

5lees bijvoorbeeld de bestseller Capital in theTwenty-first Century van Thomas Pikketty, waarin hij die bewijst dat het vermogen van iemand op basis van vermogen veel sneller stijgt dan op basis van inkomen 6zie verder ook het boek Invisible hand?van Bas van Bavel, dat ingaat op de negatieve werking van ons private eigendomsstelselop onze economie 7Zie voor meer informatiewww.landofseattle.nl

19 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Een ander aspect om over na te denken is intellectueel eigendom. Patenten aanvragen voor iets dat eigenlijk vanuit het collectieve weten ontstaan is, voelt als onrechtvaardig. Vaak ontstaat een nieuw inzicht op meerdere plekken in de wereld tegelijkertijd, vanuit de emergentie. Daar past een beperkende claim niet bij.

Bovendien willen we juist dat de kennis zich zo veel mogelijk open verspreidt. Kennis zomaar onder de titel copy left of creative-commons-voorwaarden uit te geven en voor iedereen open source beschikbaar te maken voelt echter ook te koud en klopt op een bepaalde manier ook niet. Maar hoe kan het dan wel? In deel 2 onder eigendom lees je hoe wij met dit vraagstuk omgaan.

Tenslotte vinden we aan de binnenkant van eigendom nog een heel ander vraagstuk. Namelijk dat de mens eigenaarschap kan nemen over de ervaringen en inzichten waar hij zich bewust van kan worden en bewust zelforganiserend in kan worden. Door de manier van organiseren worden deelgenoten aangespoord bewuster juist die ervaringen en inzichten na te streven, waarnaar zij in hun leven op zoek zijn, opdat zij kunnen leiden tot nieuw inzichtsvol handelen. Niets doen terwijl de ervaring of het inzicht al wel gekomen is, werkt ziekmakend op ons en het sociale organisme. Eigenaarschap nemen vraagt van je dat je je verantwoordelijkheid neemt over opgedane ervaringen en inzichten. Hieraan zijn vaak consequenties verbonden die je te dragen hebt, waar je niet zomaar aan voorbij kunt gaan. Wij kunnen elkaar helpen en liefdevol spiegelen, zodat we leren naar onze eigen inzichten te (durven) handelen.

6.3.4. Organisatie Uitgangspunt voor het DeelGenootschap is dat wij ons organiseren vanuit de mens. De mens en zijn/haar kwaliteiten en ambities staat centraal. Rollen en functies, projecten en doelen worden gevormd en vergaan weer afhankelijk van de mensen die zich aan het DeelGenootschap en met elkaar verbinden. Niets is statisch, alles kan altijd weer anders, afhankelijk van de mensen die het met elkaar doen. Dit betekent dat DeelGenootschappen in de basis lichte organisaties zijn, zonder staffuncties, gedelegeerde of gemandateerde taken en rollen. Iedereen neemt de verantwoordelijkheid op zich die op dat moment in de tijd bij hem/haar past. Daarover maak je afspraken met elkaar. Mensen die zich bewust aan een DeelGenootschap verbinden zijn uit bepaald hout gesneden. Vrij-gelijk-samen is in hun persoonlijkheid geïntegreerd en komt in hun handelen en samenwerken tot uitdrukking. Samen met anderen vormen zij een harmonisch geheel, waar de Gulden Snede Verhouding in zichtbaar wordt. Aldus

20 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink ontstaat een zogenoemde fractale organisatie.8 Dit aspect vormt één van de ontwikkellijnen, die de komende tijd aandacht kunnen krijgen.

6.3.5. Waardevorming Er valt veel te zeggen over waarde, Wat is de waarde van een fiets, van een uur arbeid, van gezondheid, van een bedrijf. Is dat in geld uit te drukken? Is geld wel natuurlijk? Met geld kun je namelijk geld maken, De natuur werkt anders. Met lucht kun je geen lucht maken, Met water geen nieuw water. Waarde in geld uitdrukken verdient een breder perspectief. De waarde die we willen vormen is de waarde van het nieuwe zakendoen en inzicht geven in al hetgeen ook waarde heeft (natuur, gezondheid, geluk, etc.). Waarde is het leven zelf. De natuurlijke staat is die van overvloed. Waarde is meetbare scheppingskracht van mensen in een organisatie, het resultaat van ingezette capaciteiten en afgestemd op behoeften van anderen. Producten en diensten kunnen niet eenzijdig tot stand komen maar zullen in een reele behoefte willen voorzien. Waarde drukt zich nu nog voornamelijk uit in geld maar kan ook in ruilen of in natura of in geven. Als je in flow bent gaan dingen vanzelf en volgt ook het geld.

6.3.6. Aarde De aarde leert het DeelGenootschap zich aan een aantal wetmatigheden te houden, wil het zich ontwikkelen tot een gezond en levendig DeelGenootschap.

Natuurlijke maat en groei De aarde leert ons over de natuurlijke maat en natuurlijke groei. In het DeelGenootschap is het goed oog te hebben voor hoe groot je als organisatie kan groeien wil zij nog de menselijke maat hebben. En ook..: hoe snel en waarmee kun je groeien opdat het nog mens en Aarde dient. Een kapitaalinjectie zonder de mensen die het van binnenuit kunnen vormgeven werkt vaak eerder ontwrichtend dan heilzaam. De vraag is of je dit moet willen?

Diversiteit De sleutel Aarde leert ons over het belang van diversiteit. Bijvoorbeeld in de aanwezigheid van de mannelijke en vrouwelijke krachten, verschillende generaties,

8meer over fractals en de Gulden Snede is telezen in het boek De Hele Olifant in Beeld van Marja de Vries

21 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink culturele achtergronden... Kijk voor jouw organisatie welke diversiteit van belang is en spiegel hierop.

Cyclische denken Aarde gaat over cyclisch leren denken en je productieprocessen zo vormgeven dat er geen verspilling meer is. Het gaat over het omarmen van het leven-dood-leven principe. Wanneer is iets oud en zou het mogen sterven om ruimte te maken voor iets nieuws?

Duurzaamheid En het gaat natuurlijk ook over het goed zorgen voor de Aarde. Zorg dragen voor biologische voeding tijdens events, wellicht zelfs al vegetarisch of veganistisch. En hoe staat het met het inkopen van de kantoorbenodigdheden, duurzame energie e.d.?

Realiteit Tot slot gaat Aarde over dat wat is, met welke realiteit heb je het als DeelGenootschap te doen. Wat is het ecosysteem waarin je je als organisatie bevindt? Met welke realiteit heb je je te verbinden? Vanuit de zijnsvraag breng je idealen voor de toekomst mee die botsen op de aardse realiteit van het nu. Het is de kunst om je daadwerkelijk met de werkelijkheid van nu te verbinden en het pad dat je had bedacht te kunnen laten bijsturen door de mogelijkheden en onmogelijkheden van de wereld. Te vaak zijn we zo verbonden met onze zijnskracht dat we niet willen buigen voor de realiteit. Daarmee ontkennen we een principe dat net zo waar is als de zijnskwaliteit zelf.

22 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

7. Terminologie In dit document komen diverse woorden vaker terug. We lichten hieronder kort de nieuwe woorden in alfabetische volgorde toe.

Woord Uitleg

Bondgenoot Ander woord voor lidmaatschap, vrijer en lichter dan een deelgenoot. Je ontvangt de verrijkte kennis uit de bron van het DeelGenootschap en krijgt verschillende voordelen zoals bijvoorbeeld korting bij bijeenkomsten. Je voedt de bron met een geldelijke bijdrage en wellicht ook met inzichten en ervaringen. Bron van elk De bron van waaruit de gemeenschap haar voeding krijgt en individueel waaraan de deelgenoten zich ook verbinden. De bron wordt DeelGenootschap ervaarbaar tijdens schaalbijeenkomsten en als je van binnenuit op je eigen manier het jouwe doet om de Ik Ben van de organisatie te verwerkelijken. Dit leg je vast in jouw verbintenis. Zijnsvraag/Ik ben Dat wat in de bestaande wereld als missie/visie wordt aangeduid. De bestaansgrond voor je organisatie, wie ben je? Het doel, of de zin van de organisatie. Bron van het idee De bron waar elk DeelGenootschap als DeelGenootschap in DeelGenootschap geworteld is, los van de eigen unieke Ik ben &bron. Elk DeelGenootschap, en elke persoon die deelgenoot wordt, wordt uitgenodigd een verbintenis aan te gaan met de oerbron waarmee je wordt opgenomen in een grotere beweging van vernieuwers en goed in contact blijft met deze bron. De website www.vrijgelijksamen.nl is hiervoor in ontwikkeling. Brug / veerpont Het juridische orgaan welke voorziet in het overbruggen van de kloof naar de bestaande wereld / maatschappij, zodat alles wat het DeelGenootschap doet wettelijk goed geregeld is. Contract Hierin worden afspraken vastgelegd tussen organisaties die in de huidige maatschappij actief zijn. Bijvoorbeeld de huur van de ruimte in het Veerhuis door de Fruitmotor. Maar ook tussen individuen in het DeelGenootschap met een juridische component zoals het uitkeren van salarissen. Deelgenoot Een deelgenoot is iemand die een verbintenis gesloten heeft met het DeelGenootschap. DeelGenootschap Dit is de organisatievorm die los van de structuren van de huidige maatschappij de idealen vormgeeft ineen voor ieder ideale structuur, waarin liefde en vertrouwen centraal staan. We schrijven het met twee hoofdletters en korten het begrip niet af. Maatschappij De samenlevingsvorm zoals we die heden ten dage kennen, met

23 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

in het westen een op het kapitalisme gebaseerde economie, met structuren die sociale innovatie in de weg kunnen staan. Manifest De waarden/uitgangspunten waarvoor het DeelGenootschap staat, vastgelegd in een x aantal punten. Een soort huishoudelijk reglement, omgangsregels in hoe je met elkaar om wenst te gaan. Door elk DeelGenootschap zelf op te stellen Project/bedrijf De projecten of bedrijven die vormkrijgen binnen het DeelGenootschap, alle aangesloten op de bron van het DeelGenootschap. Als een project (geef)geld nodig heeft kan zij een verbond sluiten met een aanwezige of op te richten (ANBI-) stichting. Schaalbijeenkomst Een samenkomst is een bijeenkomst voor en met deelgenoten om te verbinden met de bron van het DeelGenootschap, deze beleef- en voelbaar te maken in de groep deelgenoten. Verbintenis Dit is de verbinding die een persoon met zichzelf en het DeelGenootschap aangaat voor wat betreft zijn plek in het DeelGenootschap, het inzetten van talenten, de ambities en leerdoelen. En hij/zij verbindt zich via een ondertekende overeenkomst aan de bron en het manifest van het DeelGenootschap. Daarnaast kan men zich specifiek aan één bepaald project of aan enkele personen binnen dat project verbinden. Een verbintenis is zodanig opgesteld dat het ook als contract gebruikt kan worden. Verbond Een DeelGenootschap kan een verbond aangaan met een juridisch orgaan als dit nodig is om een brug (veerpont) te slaan naar de huidige maatschappij om aan fiscale of andere wettelijke verplichtingen te voldoen. Ook tussen DeelGenootschappen kan een verbond gesloten worden. Een verbond kent (net zoals bij de verbintenis) als uitgangspunt dat we ieders passie/bron/zijnsvraag beschrijven en elkaar daarop verbinden.

24 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Graag lichten we in Deel 2 voor elk van de sleutels toe hoe je je eigen DeelGenootschap zou kunnen inrichten.

Nu wel even verder lezen; hierna komt het.. En . . . . . Er komt nog veel meer na deze versie..

Mail je naam, email en woonplaats aan [email protected]

We houden je dan automatisch op de hoogte van de nieuwste ontwikkelingen. Over:

DeelGenootschap vondsten in het Land

Geld verdienen in de nieuwe tijd

Juridische ontdekkingen Hoe de liefde en vertrouwen terrein winnen Graag blijven we ook op de hoogte van jouw ervaringen. Stuur ze ons en stap daarmee in de kringloop

van de nieuwe wereld

Laten we de wereld een stukje mooier maken.

25 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Deel 2: praktische inrichting van een DeelGenootschap

8. Sleutel Zijnsvraag/ Ik ben Voor het inrichten van jouw DeelGenootschap is het belangrijk helderheid te krijgen op de zijnsvraag: waartoe zijn wij op aarde? Wat zijn wij als bedrijf. Wat is ons hogere doel, onze gemeenschappelijke intentie. Waarom doen we wat we doen, wat is de horizon, waar willen we heen, waarheen zijn wij opweg?

Als je leeft vanuit ZIJN, komt je DOEN veel meer tot zijn recht SujithRavindran

8.1.1. Formuleren van de bron

Als DeelGenootschap is het van essentiee lbelang een heldere gemeenschappelijke intentie te Veerhuis DeelGenootschap formuleren: de bron. Het is immers deze bron Onze bron is: wij zijn een waarmee elk individu zich kan verbinden vanuitzijn aanjager voor de nieuwe / haar eigen kern. economie en samenleving. Wij bieden een academie, verhuur Wie deze bron mag formuleren is voor elk van ruimtes, een restaurant voor DeelGenootschap anders. Wees hier heel wakker passanten en een ruim en secuur in. Het is een belangrijk startschot voor cursusaanbod voor mensen die het DeelGenootschap. Oneigenlijke verbindingen nieuwsgierig zijn naar die nieuwe worden voorkomen op het moment dat heel helder economie. In het Veerhuis voel is wie en wat je bent en vooral ook wat je niet bent. je dat idealen geleefd worden en tot in het restaurant zichtbaar Vaak is het de initiatiefnemer die de ruimte neemt worden. Zo is de koffie straks om een duidelijke bron te formuleren. Deze eerste geen 2,50 meer maar 2,0 euro stap vraagt om kordaat leiderschap. Na omdat we anders met grond formulering kan de bron in het middelpunt komen eigendom omgaan. Zie voor te liggen en kunnen mensen aanhaken op de onze bronformulering gemeenschappelijke intentie en hoeft dat niet http://www.veerhuis.nl/over- meer via de initiatiefnemer te zijn. Dit maakt de ons/broedplaets/ kans op verbreding van het initiatief mogelijk. Daarmee maak je een cirkel van betrokkenen mogelijk en daarmee ook het verdere DeelGenootschap.

26 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Als er al jaren vanuit de gemeenschappelijke intentie gewerkt wordt in een team van mensen, dan zal de bron mede door deze mensen bepaald en opgeschreven zijn. Eventuele richtingverandering wordt dan vormgegeven in een gezamenlijk proces van de mensen die zeer verbonden zijn met de bron. Het is per organisatie weer bekijken, wat de constellatie van mensen en hun verbinding is om te weten wie waarover gaat. Dit is nooit een statisch gegeven.

De bron formuleren en tot leven wekken kan door als ininitiatiefnemer(s) de vragen op de zessleutels (Ik ben, relatie, eigendom, organisatie, waardevorming en Aarde) te beantwoorden. En deze vervolgens in handen te geven van het DeelGenootschap.

9. Sleutel Relatie Het DeelGenootschap gaat uit van in zichzelf gegronde mensen die een bijdrage willen leveren aan de gemeenschappelijke intentie van het betreffende DeelGenootschap. In de praktijk is dit nog niet zo eenvoudig. Het is voor mensen zoeken om hun plek te vinden, te weten wat ze kunnen en willen. Dit vraagt begeleiding en het is nodig dat het DeelGenootschap hierin voorziet.

9.1.1. Verbintenis met jezelf en het DeelGenootschap

‗Alleen ga je vaak sneller - met elkaar kom je verder.‘Samen bouwen we de Hemel op Aarde. We zijn daarin vrij als persoon en gelijk als mens. Het DeelGenootschap is geslaagd als je in vervoering raakt van jezelf, samen met het team. Pas dan kun je ook de klanten in vervoering brengen van hetgeen je als DeelGenootschap teweeg brengt.

Verbintenis gaat dus over jou als persoon verbonden met Praktijkvoorbeeld jezelf, met de bron van wat het DeelGenootschap wil bieden Veerhuis: en met andere verbondenen. Bij het Veerhuis doen we de bekrachtiging van de 9.1.1.1. De procedure van verbinden verbintenis in de 1. Uiteraard begint het met een kennismaking. Wat wil de schaalbijeenkomst. In persoon en past hij/zij bij het DeelGenootschap. Is er deze bijeenkomst worden een match dan naar stap 2 nieuwe deelgenoten 2. Door samen te doen in een project of activiteit, leren begroet en opgenomen we wederzijds of de match echt is. We spreken een en nemen we afscheid aanloop- / proefperiode af. De relatie verdiept zich en van scheidende dromen en doelen worden duidelijker. deelgenoten. Aan het eind van die periode stel je een verbintenis op met het DeelGenootschap en tussen mensen

27 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

onderling daar waar afhankelijkheden bestaan voor wat betreft de uit te voeren taken. Belangrijk in deze is het helder maken van de in beginsel door jezelf gestelde doelen en verplichtingen. 3. We ondertekenen de verbintenis en bekrachtigen dit met een ritueel. Zie als voorbeeld Care First in bijlage 14.6. 4. Na een gegeven periode (in de regel een jaar) evalueren we de verbintenis en volgt al dan niet een herverbinding9. 5. Indien geen herverbinding mogelijk/wenselijk is, gaan we respectvol uit elkaar en helpen we de persoon een nieuwe bestemming te vinden. 6. Wanneer de verbintenis overeenkomst is opgesteld word je uitgenodigd deel te nemen aan de schaalbijeenkomsten waar deze verbintenis ook met een ritueel bekrachtigd wordt.

9.1.1.2. De verbintenisverklaring

Om de verbintenis vorm te geven hebben we de structuur van het Bronplan (zie bijlage 14.3) als kapstok gebruikt. De Verbintenis is immers ook een plan voor jezelf.

Onderdelen waaruit een verbintenis met jezelf en het DeelGenootschap kan bestaan zijn:

1. Algemeen Heer / mevrouw: Geboortedatum : … Adres: postcode / woonplaats: telefoon:. E-mail: Familiesituatie:

2. Wanneer stap je in?

3. Inhoud – jouw bijdrage en verlangen a. Je passie? De Bron van je hele zijn / van je passie. Een vergezicht naar jouw diepste verlangen / naar je dromen. Waarin wil je vrij zijn, waar wil je samenwerken en waarin wil je gelijk behandeld worden. Wat is je ambitie, motivatie of drijfveer?

9Analoog aan jaarlijks herverbinden voor echtparen in Damanhur

28 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

b. Wat wil je doen, welke plek in de organisatie past jou? Wat wil je doen? welke projecten wil je mee dragen of initiëren? welke rol neem je op je? Welke afspraken wil je daarover maken? met wie wil je samenwerken en hoe wil je dat mensen daarin met je omgaan? hoe verhouden je activiteiten zich tot de natuur, de Aarde en je medemens? c. Welke talenten breng je in, wat heb je nodig? Welke talenten breng je in het DeelGenootschap in? wat heb je te geven en wil je dat ook? wat heb je nodig om je talenten goed te kunnen inzetten? waarin wil je gezien/erkend worden? d. Welke ervaringen en inzichten breng je mee? Welke ervaringen en inzichten breng je mee? wat zijn daarvan de consequenties voor jezelf en voor het DeelGenootschap? welke ervaringen en inzichten wil je opdoen in het DeelGenootschap? Wat maakt werken binnen dit DeelGenootschap voor jou zinvol? Kort gezegd: waar wil je senior in zijn, waarin wil je dragende kracht zijn en waarin wil je de lerende zijn en vraag je om voeding? e. Tijdsbesteding? Welke tijdsbesteding koppel je aan je werkzaamheden – wil je structureel helpen of ad hoc? wat betekent jouw trekkersrol qua tijdsbesteding? Is dit realistisch? f. Beloning? Wat is jouw inbreng als persoon? wat heb je te geven en wat heb je daarvoor nodig? Wat betekent het dat je ondernemer bent in het deelgenootschap, welk risico hoort daarbij voor jouw rol? waarin wil je je veilig voelen? Je geeft jouw energie en ontvangt energie – is het ontvangen door betaling in natura, in waarden of in geld? In het licht van de beschikbare middelen en in afstemming met de mensen in het DeelGenootschap, welke beloning zou jij dan voor jezelf wensen? was is daarover de concrete afspraak?

4. Herverbinden – naar volgende jaar / volgende stap. Wanneer heb je je leerdoelen bereikt om niet te willen her-verbinden of om binnen het DeelGenootschap een andere plek te willen zoeken? Hoe om te gaan met rechten en plichten jegens het DeelGenootschap bij het uitstappen?

5. Je onderschrijft de doelstellingen van het DeelGenootschap, zoals vastgelegd in de Bron en het Manifest. Jouw activiteiten dragen bij aan het streven van het DeelGenootschap zoals verwoord in de Bron en je doet dat in lijn met de cultuur zoals beschreven in het Manifest. Verbind je je bewust en ten volle aan deze uitspraken?

29 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

6. Ondertekening /verbinding aan de bron van het DeelGenootschap. Bekrachtigd met het volgende ritueel: Datum: ...... Handtekening ...... Deelgenoot

9.1.2. Schaalbijeenkomst In een DeelGenootschap waarin het bestuur, zoals we dat traditioneel kennen, niet meer bestaat en ook alle aansturende, controlerende en beherende staforganen zijn verdwenen zoals HR, Sales, Marketing, Financiën, ICT, Logistiek, Communicatie, In- en Verkoop, planning & control e.d., wordt veel in de maatschappij gangbaar overleg overbodig. Dan is het een logische vraag wat je dan nog wel inricht als terugkerende bijeenkomsten?

Naast de projectoverleggen, die tot stand komen indien door een of meerdere mensen noodzakelijk bevonden, is het belangrijk aandacht te besteden aan het verbinden met elkaar en met de bron in een hart tot hart bijeenkomst. Dat kan door periodiek een schaalbijeenkomst te houden: een bijeenkomst om de energie in een organisatie in balans te houden, ook zelf energetisch afgestemd te blijven en verbinding te houden met de bron en deze daarmee te koesteren en te verrijken. Het is belangrijk om na te denken wie je toe laat treden tot deze schaalbijeenkomst. Daar kan je je eigen toetredingsafspraken over maken. Lees verder het voorbeeld van het Veerhuis.

Voel je vrij erover na te denken wat voor jouw organisatie werkt om de bron te eren en te verrijken, te leven in je organisatie. Welke rituelen kan jij in je organisatie bedenken en vormgeven?

9.1.2.1. Praktijkvoorbeeld Veerhuis

Deze bijeenkomst is binnen ons DeelGenootschap pas toegankelijk als mensen een verbintenis zijn aangegaan met het Veerhuis DeelGenootschap en feitelijk actief zijn in het Veerhuis. Deze verbintenis wordt bekrachtigd tijdens de eerste deelname aan de schaalbijeenkomst. Het is mooi om hier een eigen ritueel omheen te bedenken. Wij weten uit ervaring hoe belangrijk het is niet iedereen meteen in de schaal te laten meedoen, ook al geeft die persoon aan met goede intenties te komen. Het vraagt tijd en aandacht je te verbinden en pas dan is de schaalbijeenkomst er om de verbinding met de bron steeds weer te kunnen vernieuwen.

30 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

In de schaalbijeenkomst verbinden we met de bron van het Veerhuis en met elkaar. Er is ruimte voor rituelen, voor stilte, soms doen we een meditatieoefening, we bezinnen op de bron en onze verhouding daartoe. We scheppen actief de cultuur die we ons wensen, we (her)leven het manifest. We horen hoe iedereen in zijn vel zit, we ontvangen de nieuwe verbintenissen die worden afgesloten. Dit blijkt in de praktijk een voedende en waardevolle aanpak te zijn.

9.1.3. Eren en vieren Hierbij gaat het erom dat je als mens voor elkaar zichtbaar wordt en dat je het samenwerken en de organisatie eert en viert. In het boek Reinventing organizations van Frederique Laloux staan veel inspirerende voorbeelden van bijeenkomsten waarin vieren en eren centraal staat. Zo zijn er bijvoorbeeld organisaties die elke week iedereen bij elkaar brengen en ruimte maken om elkaar een compliment te maken over iets in de afgelopen week. Je kan ook een ronde maken in een vergadering waarin je aangeeft wat voor jou een succeservaring was en dan wellicht ook wat je niet goed vond gaan. Een jaarlijks feestelijk event. Elkaar zien in wat je bijdraagt aan het geheel. Elkaars werk waarderen is heel belangrijk.

9.1.4. Inrichten van heldere feedback/evaluatiestructuren Mensen hebben uiteindelijk allemaal behoefte onderdeel te zijn van een samenwerkingsverband en horen graag terug hoe zij in dit geheel functioneren; of en in welke mate en op welke manier zij daadwerkelijk Praktijkvoorbeeld Veerhuis bijdragen aan het geheel. Daarnaast vraagt Iedere tegenstrijdigheid tussen zelforganisatie een open cultuur waarin mensen elkaar deelgenoten onderling en/of ook durven en mogen aanspreken op afspraken die niet met het DeelGenootschap en worden nagekomen. En op afspraken die in de haar kringen zal door de verbintenissen zijn vastgelegd. Het inrichten van heldere mensen onderling worden feedback/evaluatie momenten en idem cultuur is opgelost en indien nodig daarom cruciaal voor het welslagen van het vragen zij mensen om advies of DeelGenootschap. hulp, wellicht ook aan het bronorgaan van het Successen mogen gevierd worden, fouten mogen DeelGenootschap. Formeel gedeeld en besproken worden; vanuit het vertrouwen in wettelijke zaken worden door ieders wens bij te dragen. Soms kan het zijn dat iemand daartoe ingestelde instanties niet op de plek zit die hem/haar past en ontstaan meer beoordeeld. fouten. Dan is het zaak, ruimte te maken voor het herformuleren van iemands plek en/of taak in het DeelGenootschap. Vaak zijn het fouten waarvan

31 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink iedereen kan leren of zijn ze een resultaat van een andere dynamiek die zichtbaar mag worden in het DeelGenootschap. Het is raadzaam een handleiding met elkaar af te spreken hiervoor.

9.1.5. Inrichten van conflictprocedures Als je als DeelGenootschap afhankelijk bent van de mate van samenwerking tussen mensen en mensen spreken elkaar onderling aan op disfunctioneren, dan is goed denkbaar dat er conflicten tussen mensen ontstaan. Het is raadzaam daarover afspraken te maken.

Zo zou je bijvoorbeeld kunnen besluiten dat in beginsel de conflicterende partijen dit met elkaar oplossen en daar discreet bij tewerk gaan. Slecht spreken over elkaar en het niet aangaan van de confrontatie met de persoon zelf verziekt zowel de verhoudingen als de sfeer en zorgt op termijn voor afhakers. Partijen kunnen bij derden om advies vragen en zullen op basis daarvan vaak in staat zijn het conflict zelf te beslechten. Je zou kunnen afspreken dat er een derde bij gehaald wordt als partijen er onverhoopt niet zelf uitkomen, met uiteindelijk wellicht iemand uit het bronorgaan. Hoe je het ook doet, het is raadzaam hierover na te denken en met elkaar een procedure af te spreken.

9.1.6. Het manifest

In het manifest worden belangrijke culturele / relationele uitgangspunten voor het DeelGenootschap geconcretiseerd. Nieuwe deelgenoten tekenen in hun verbintenis ook voor hun commitment aan het manifest en de bron van het DeelGenootschap. Wat je als DeelGenootschap precies in dit manifest opneemt is aan het DeelGenootschap zelf. In de bijlage 14.3 is het bronplan van het Veerhuis als voorbeeld gegeven.

Wat er in elk geval in zou kunnen staan is:  De bron  uitgangspunten voor omgang met elkaar  verwijzing naar een conflictprocedure en een feedbackstructuur  rituelen & gebruiken  de wijze van besluitvorming  procedure voor en momenten van in- en uitstappen  algemene verplichtingen van deelgenoten

10. Sleutel Organisatie

32 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

10.1. Het bronorgaan Richt als DeelGenootschap een bronorgaan in. Een woord voor wat vroeger wellicht het bestuur of het kernteam heette. Oude woorden roepen iets heel anders op dan wat wij met het bronorgaan beogen. Van een ‗bestuur‘ gaat een aansturende werking uit. Een beter weten, een hoogste orgaan waar uiteindelijk de beslismacht ligt, waar plannen gemaakt worden, waar de lange lijnen worden uitgezet.

De nieuwe economie vraagt om een nieuwe werkcultuur en nieuwe werkvormen en die is daarom ook gebaat bij het ontwikkelen van nieuwe woorden. Het bronorgaan is zo‘n nieuw woord dat we graag zouden willen toevoegen aan de Dikke van Dale.

Niet alleen vraagt dit een omslag van de klassieke bestuurder naar de initiatiefnemer die zijn/haar idee in het midden legt om anderen ruimte te geven daarop aan te sluiten. Het vraagt ook om een andere houding van de deelgenoten / werkenden. Je kan niet meer ‗omhoog‘ kijken naar iemand die jou heeft aangesteld. Je stelt veeleer jezelf aan en dat vergt veel van het individu; in elk geval wakker worden voor wat jij in de wereld en in dit DeelGenootschap wilt doen.

Projecten

Bron Orgaan Bron Deel- Orgaan Genootschap Praktijkvoorbeeld Deelgenootschap Veerhuis: het bronorgaan wordt verzorgd door

Taken van het bronorgaan zijn: Damaris , Henry en Jac. Het  de rol van cultuurdrager op zich nemen DeelGenootschap is een van de  het formuleren en onderhouden van de projecten binnen het Veerhuis en bron, uitgewerkt in de zes sleutels bront als geheel in de bron vrij  het tot leven brengen en in leven houden van de bron door hem te eren & gelijk samen. De toekomst zal beleefbaar te maken uitwijzen of het DeelGenootschap  het initiëren dan wel organiseren van als project een eigen terugkerende schaalbijeenkomsten, DeelGenootschap nodig heeft of rituelen e.d. waarin de bron beleefbaar is  het initiëren dan wel opstellen van het als project past in het manifest en eventuele handleidingen DeelGenootschap van het Veerhuis

33 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Wat doet het bronorgaan niet meer? De lange lijnen uitzetten, een strategisch meerjarenplan uitwerken met een begroting waar anderen zich beschikbaar voor moeten maken in de uitvoering. Er worden geen besluiten meer genomen over de hoofden van anderen heen. Dit vraagt omdenken—ja, dat is zo. Het vraagt oefening in vertrouwen. Dat anderen echt vanuit hun aansluiting op de bron tot mooie dingen in staat zijn. Iedereen staat als het ware om de boom en heeft zijn/haar eigen perspectief op die boom, soms een perspectief dat voor jou onbegrijpelijk is. Ook daar wil het DeelGenootschap ruimte voor maken.

Wie zitten er in het bronorgaan? Vaak zijn het de initiatiefnemers / oprichters die in eerste instantie het bronorgaan verzorgen, tenminste tot de cultuur en het doel van de organisatie dusdanig verankerd is dat zij een stapje terug kunnen -en wellicht ook willen- doen. Als het bronorgaan zich niet spontaan vormt, kunnen er mensen uit de groep van betrokkenen naar voren stappen dan wel voorgedragen worden op basis van hun verbinding met de bron. Dat kan op basis van consent of met behulp van de gedragen besluitvorming of nog weer anders.

10.2. De projectorganisatie Daarnaast ontstaan projecten en projectgroepen op initiatief van individuele deelgenoten die iets willen, mensen in het bronorgaan kunnen daar uiteraard onderdeel van zijn. Initiatiefnemers zullen mensen om zich heen verzamelen die hieraan willen meebouwen. Voor elke organisatie zal een andere organisatie- inrichting ontstaan. Wij horen graag de door jullie bedachte vormen.

10.3. Brug naar de bestaande economie De brug (veerpont) naar de huidige maatschappij kan indien nodig /gewenst vorm krijgen met de verschillende bekende juridische rechtsorganen zoals stichting, BV, Vereniging, maatschap, éénmanszaak etc. Elk DeelGenootschap zal voor zichzelf uitzoeken welk apart juridisch orgaan noodzakelijk is om in deze tijd z‘n werk goed te kunnen doen. Dit zal afhankelijk zijn van de doelen van het DeelGenootschap. Zo is het DeelGenootschap als vorm universeel en over de hele wereld toepasbaar en zal binnen elk land gezocht worden naar de voor dat land passende brug naar de bestaande juridische / financiële werkelijkheid.

In de praktijk betekent dit dat het rechtsorgaan qua taken behoorlijk zal worden ‗uitgekleed‘. In díe zin, dat z‘n taken zich zullen beperken tot het beheer en faciliteren van een DeelGenootschap. Immers, voor alle verantwoordelijkheden van de vormgeving en doorontwikkeling van de organisatie en de inhoudelijke besluiten die daarbinnen genomen worden, is het DeelGenootschap het aangewezen orgaan. Het

34 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink bestuur van de extra rechtsvorm bewaakt de wettelijke kaders waarbinnen het DeelGenootschap naar eigen inzicht kan functioneren.

Dit is met name ook van belang voor de wettelijke aansprakelijkheid. Het bestuur draagt vaak de eindverantwoordelijkheid en is soms ook hoofdelijk aansprakelijk. Het DeelGenootschap zal zich hiervan bewust moeten zijn en deze verantwoordelijkheid bewust op zich moeten nemen zodat het bestuur een dragende en ondersteunende rol kan blijven vervullen. In het manifest van het DeelGenootschap kan je zinnen opnemen als: ‗de deelgenoten realiseren zich dat zij de wettelijke verantwoordelijkheid dragen en het bestuur niet aaansprakelijk stellen voor binnen het DeelGenootschap gemaakte fouten. De deelgenoten in het DeelGenootschap staan als het ware als een wakende kring om het formele bestuur heen dat haar rol naar de buitenwereld vervult. Dat wat eventueel mis gaat in het bestuur gaat mis in het DeelGenootschap en zal door een ieder moeten worden opgelost.‘

Binnen het Veerhuis werken we aan de doorontwikkeling van het concept van het DeelGenootschap. Daarbij hoort ook de doorontwikkeling van beschikbare bijpassende statuten voor de ondersteunende rechtsvorm. Vanuit onze opvatting van open kennisdeling delen we de resultaten van die ontwikkeling met iedereen, die dat wenst.

Waarop is deze organisatievorm een antwoord? Onze ervaring is dat elk bestuur of kernteam bijna als wetmatigheid ook de machtswerking voelt die uitgaat van de bestaande structuren. Hiërarchie, verantwoordelijkheid en sturing kristalliseren zich bijna als vanzelf uit binnen de organisatie, of je het nu wilt of niet. En ongeacht of je je daar bewust van bent of niet. Een mogelijke extra waterscheiding kan zijn, dat het bronorgaan en het bestuur van ‗de brug‘ niet door dezelfde mensen wordt bemenst. Daarmee kan wellicht ook recht worden gedaan aan het tot zijn recht laten komen van de betrokkenen.

Soms is die oplossing niet mogelijk. Of de mensen in het bronorgaan en in het bestuur van de ‗brug‘ uiteindelijk al of niet deels dezelfde mensen kunnen zijn, is aan de organisatie zelf om goed te doorvoelen. Het gaat er in wezen om dat het DeelGenootschap een vrije ruimte krijgt en claimt om zich naar eigen inzicht te organiseren ten opzichte van de bestaande juridische structuren met inachtneming van de wet en dat ‗de brug‘ als verantwoorde verbinding de wettelijk noodzakelijke beheersklussen voor z‘n rekening neemt.

Zaken die een DeelGenootschap door ‗de brug‘ zal willen laten regelen zijn het coördineren van de geldstromen op een dusdanige wijze dat het voor de fiscus klopt.

35 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Daarbij kun je denken aan: een eventueel noodzakelijke salarisadministratie, het ontvangen van schenkgelden, het verstrekken van vrijwilligersvergoedingen e.d. Ook zullen de Verlies- & Winstrekening plus de balans binnen ‗de brug‘ worden opgemaakt. Het beheer van de inputfactoren kapitaal en grond zal via ‗de brug‘ geadministreerd en geneutraliseerd kunnen worden – lees: uit private handen worden gehouden. De brugfunctie kan ook nuttig zijn in het geval er gewerkt wordt met verdiensten op punten, waar voor het DeelGenootschap formeel wettelijke beperkingen bestaan.

Zo kun je voor de wet alles netjes regelen en de angst ontstijgen ―dat alles goed geregeld moet zijn in geval van toestanden‖. Alle ―als dan‖ zaken afdekken is denken vanuit angst. In een DeelGenootschap los je zaken op vanuit vertrouwen en in het moment (in het nu). We nodigen je uit na te denken hoe jullie je organisatie willen vormgeven, in die open ruimte waar alles door onszelf gecreëerd kan worden. Juist omdat de brug naar de bestaande economie goed geregeld is.10

10Tip: let op of het voor jou wenselijk is ook een (al dan niet coöperatieve) vereniging op te zetten, omdat je als vereniging bepaalde voordelen (in geld en/of natura) aan leden mag geven. Als het gaat om vrijwilligersuren waar een wettelijke belastingvrije vergoeding van € 1.500 voor betaald mag worden is een ANBI-stichting aan te raden.

36 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Ja. . . ook dit vraagt om omdenken / mentaal omschakelen.

Pieter Kooistra

1992Helder besluit

10.4. Opzet in beeld, praktijkvoorbeeld Veerhuis DeelGenootschap

37 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Contract Triodo Hypotheek s bank Verbintenis met het

DeelGenootschap de brug: UNO- contract Foundation (1)

Ik /

persoon ‗n anderDeel- Veerhuis Genootschap Verbond DeelGenootschap

ANBI GHA(2) Projecten Verbond en Verbintenis Verbond W contract met ‘n project A of ‘n persoon Economy A Transformers L Fruitmotor (3) Academy

(1) de Uno-Foundation staat in het KvK-register en alseigenaar van het Veerhuis in het Kadaster. Zij is dus formeel eigenaar van het Veerhuis. Daarnaast neemt ze personen in dienst. Het verbond tussen de stichting en hetDeelGenootschapVeerhuis regelt de overdracht van besluitvorming aan het DeelGenootschap en de ondersteunende / beschermende rol van de Stichting daarin. (2) GHA = Grenswisselkantoor tussen Hemel en Aarde. Deze ANBI- stichting wordt nog opgericht en dient om geefgeld te ontvangen, zodat de gever het van de belasting kan aftrekken. Het GHA zorgt er ook voor dat de beloning van vrijwilligers netjes geregeld wordt. Het verbond met hetDeelGenootschapVeerhuis regelt de wijze van toewijzen van gelden aan projecten.

38 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

(3) De Fruitmotor is een coöperatie die contractueel een kantoor in het Veerhuis huurt van de UNO-Foundation en daarnaast een verbond heeft met het Veerhuis DeelGenootschap, omdat zij ons werk ondersteunen en assistentie bieden bij diensten.

Tussen het DeelGenootschap en de genoemde stichtingen UNO-Foundation en GHA sluiten we een verbond. Maar ook sluiten we een verbond af met alle organisaties die een plek vinden in het Veerhuis zoals Economy Transformers Academy, naast een contractdeel vanwege het huren van de ruimtes. Daarnaast sluiten we verbintenissen af met en tussen alle mensen die hun plek vinden in het Veerhuis DeelGenootschap en een bijdrage leveren aan haar Bron.

10.5. Besluitvorming

39 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Een belangrijk onderwerp in het realiseren van die nieuwe wereld op basis van vertrouwen, is de manier waarop besluiten tot stand komen. We willen af van een bestuur dat uiteindelijk beslist, af van een ‗top down je plaats aangewezen krijgen‘. Aan de andere kant van het spectrum vinden we het Praktijkvoorbeeld Economy Transformers fenomeen van beslissen met consensus. Dit Damaris:”een initiatief nemen en dat niet bij brengt vaak eindeloos praten met zich mee jezelf houden maar delen, in het midden waarbij de kans bestaat dat een leggen zodat anderen zich er ook vrij toe initiatiefnemer aan het einde van de rit allang kunnen verhouden, eigen initiatieven kunnen geen zin meer heeft zijn idee nog ten uitvoer te nemen, vroeg twee dingen van mij. Aan de ene brengen. Beslissen met consent is een optie. In kant: staan voor de bron en deze duidelijk een kleine groep lukt dit vaak goed maar hoe formuleren en in het midden leggen. En dan zorg je er bij grotere groepen voor dat aan de andere kant vertrouwen op de kracht initiatieven genomen worden in verbinding die daarvan uit gaat en de mensen die zich met de bron, zonder eindeloze hiermee willen verbinden. Het eerste maakt afstemmingsrondes en vertragingen welke op het tweede mogelijk. Het eerste vraagt meer zijn slechtst uitmonden in sabotagepraktijken? lef dan ik me lang realiseerde”.

Overkoepelend doel bij het inrichten van een besluitvormingsproces is het vinden van een vorm die maakt dat mensen in hun kracht staan, zichzelf kunnen ontwikkelen en het beste uit zichzelf kunnen halen ten behoeve van zichzelf en het gemeenschappelijk streven waarmee ze in verbinding staan. Elke vorm van het ontnemen van zeggenschap gaat ten koste van dit principe, zo menen wij. Het uitvoeren van door anderen gestelde doelen corrumpeert deze intrinsieke behoefte van de moderne mens en ontkent het collectieve weten van een groep die zich rondom een streven verbindt.

Een radicaal standpunt zo denk je wellicht; zelfsturende teams hebben hierin al veel bewezen. En ook dit vraagt een enorm omdenken van ons. Wij erkennen dat dit een streven is en dat de praktijk daar soms nog ver vanaf staat. Maar wij voelen ons uitgedaagd, jij ook?

Vanuit diverse richtingen wordt ons gereedschap aangereikt waarlangs het DeelGenootschap kan oefenen in de richting van deze nieuwe manieren van besluiten nemen.

Voor mogelijke besluitvorming noemen wij: 1) Werken met zelforganiserende teams waarbij elk individu het beslisrecht krijgt over zijn eigen initiatief (belanghebber beslist) onder voorwaarde dat je de adviesprocedure volgt. Het beslisrecht bij het individu leggen is een radicale

40 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

doorvoering van wat wij beogen. Het heeft zich in grote multinationals bewezen en ook dicht bij huis in ‘n organisatie als Buurtzorg Nederland.11 2) Werken met gedragen besluitvorming waarbij een besluitgroep wordt ingericht voor besluiten die iedereen aangaan. Aan deze besluitgroep draagt elke deelnemer zijn /haar besluitrecht over. De besluitgroep is verantwoordelijk voor het inrichten van een proces om tot een gedragen besluit te komen inclusief zorgen voor beeldvorming en het uitwerken van meerdere alternatieven. Deze besluitgroep neemt uiteindelijk een gedragen besluit en is verantwoordelijk voor de uitvoering daarvan. Uiteindelijk geldt ook hier altijd het geen bezwaar principe.12. Nadeel: het uit handen geven van je eigen beslismacht en het loskoppelen van besluitgroep van initiatiefnemer / belanghebber / probleemeigenaar. 3) De sociocratie met haar kringstructuren en dubbele koppeling om te zorgen dat de topkring en de projecten op elkaar zijn afgestemd. Besluiten worden op basis van consent genomen. Nadeel: het gaat uit van een topkring waar we in het DeelGenootschap juist vanaf willen.

Als je radicaal wilt vernieuwen op het onderwerp besluitvorming weet dan dat je er goed aan doet ook nog een heel aantal andere zaken goed te organiseren. Onder andere: het inrichten van een heldere evaluatie/feedback structuur en cultuur, hoe om te gaan met conflicten en het inrichten van vergadergebruiken en ontmoetingen/ rituelen.

10.6. Rollen, functies en natuurlijke hierarchie op basis van erkenning Het DeelGenootschap maakt dat we een oefen terrein hebben om van oude naar nieuwe gewoontes te migreren. Dat geldt zeker ook voor het denken in functieomschrijvingen. De rol die iemand kan innemen is vrijer dan de beperking van iemands geschoolde vak; we gaan in essentie uit van iemands capaciteiten en ontwikkelingsambities en de kruisbestuivingen tussen mensen. De feedback zal ervoor zorgen dat iemand uiteindelijk op een plek terecht komt die ook rechtmatig is, die past. Die energie geeft en bijdraagt aan het geheel. En als die goede plek nog niet gevonden is migreer je naar een door jouw te creëren nieuwe plek. En als je de goede plek niet kan vinden, dan is de organisatie wellicht uiteindelijk niet de plek voor jou? Zo kan iedereen eindeloos migreren van de ene plek naar de andere en praten we ook liever niet meer over functies en rollen maar over plek. Jouw plek in het geheel die jij zelf hebt in te nemen en waar jij zelf verantwoordelijk voor bent. Ook dit vraagt een enorm omdenken. We zijn het niet gewend, we geloven soms niet dat anderen dit kunnen maar vaker nog staan we onszelf de plek niet toe die we ons

11Lees voor inspiratie het boek ‗Reinventingorganizations‘ van Frederique LaLoux 12Voor meer info ga naar www.bouwenmetmensen.nl

41 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink eigenlijk wensen. En dan werkt een individu verstorend in het sociale geheel. Dan is er werk aan de winkel.

Oude hiërarchische structuren op basis van rollen, functies en posities kom je in het DeelGenootschap als zodanig ook niet meer tegen. Mensen die hun plek innemen valt automatisch de daarbij behorende autoriteit toe. Het is dus niet zo dat er in het DeelGenootschap geen leidinggevende plekken meer zijn maar deze komen je alleen toe doordat deze je toekomen, op basis van capaciteiten en omdat ze gezien en gewild worden door het geheel van deelgenoten.

Er is een veel gemakkelijkere ‗migratie van plek‘ door het DeelGenootschap heen, zowel horizontaal als verticaal.

10.7. Human Resource in ere hersteld Met het verdwijnen van vaststaande rollen en functies wordt van deelgenoten gevraagd in zichzelf te gronden, te (her)bronnen in zichzelf en het deelgenootschap. Dat zal niet altijd vanzelf gaan. Immers, als mensen wordt ons niet meer aangeleerd zo te denken. Het vraagt om inrichting van een proces waarbij mensen begeleid worden in het vinden van de juiste plek binnen het DeelGenootschap. Dit kan een vast iemand binnen het DeelGenootschap zijn die mensen helpt bij het vinden van de juiste plek of verschillend afhankelijk van de interesse van iemand.

10.8. In- en uitstroom. Je plek in de organisatie innemen. Daar zoek je naar bij de instroom en gedurende de periode dat je werkt met en in het DeelGenootschap. Bij de uitstroom kom je een natuurlijke uitstroom tegen op het moment dat iemand zijn doelen heeft verwerkelijkt en zijn pad hem / haar ergens anders naar toe leidt. En het kan ook zijn dat het iemand niet is gelukt zich dusdanig met het geheel te verbinden dat daaruit een logische plek volgde die ook door het geheel gewenst werd. Dan nemen partijen van elkaar afscheid vanuit het diepe besef dat er voor diegene ergens een betere plek is om te zijn en tot zijn/haar recht te komen. Het is geen kwestie van voldoen of niet voldoen en dit ook vaak nog eens door een ander bepaald. Het is een kwestie van het niet hebben kunnen vinden van jouw plek, in alle eerlijkheid en openheid. In het vertrouwen dat er voor iedereen een juiste plek is om te zijn om zijn/ haarspecifieke bijdrage te leveren.

10.9. Vergadertips Hoe zorgen we ervoor dat vergaderingen leuk zijn? Graag delen wij enkele goede gebruiken met jullie - Het gebruik maken van de talking stick om mensen echt de ruimte te geven te spreken en om elkaar echt te kunnen horen,

42 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

- Het inbrengen van stilte, doen van een meditatieoefening, het slaan van een belletje wanneer de energie te hoog is om even rust te brengen, - Het doen van een instaprondje vanuit de vraag: wat heb je nodig om te delen om er helemaal te kunnen zijn? - Het doen van een uitstaprondje vanuit de vraag: hoe ga je naar huis, of wat is het pareltje is dat je mee neemt naar huis of nog wat anders? - ―Leiden vanuit de toekomst”13 geeft ruimte, energie en creativiteit. Dit kan je bewerkstelligen door bijvoorbeeld:  Iemand brengt een case in met korte toelichting.  De vergadering kan verhelderende vragen stellen.  Dan is er een paar minuten stilte- ieder reflecteert in stilte op de case.  Iedereen deelt zijn opmerkingen, suggesties, ervaringen van deze minuten stilte met de case inbrenger. Tip: voer ‗ns een dialoog waarbij ieder de ogen gesloten houdt, en pas spreekt ‗als dat een verbetering is van de stilte‘. Ofwel, als je wat je hoort eerst echt helemaal binnen laat komen voordat je reageert. Dat kan in korte tijd al tot een veel betere, diepere afstemming leiden. Het ego zit niet meer op het puntje van z‘n stoel. Reacties worden nu versterkingen van het gezegde i.p.v. tegenwerpingen e.d.  De inbrengen geeft terug wat hij gehoord heeft  Dialoog / uitwisseling met de casegiver  Elkaar dank zeggen  Afsluiting

11. Sleutel Eigendom 11.1. Respecteren van de bron

Een rivier kan alleen stromen als de kringloop van water haar PraktijkvoorbeeldDeelGeno bron weer voedt. otschap Veerhuis: Als jij ook We zien voor ons dat DeelGenootschappen analoog aan een DeelGenootschap wilt deze beeldspraak dat wat niet materieel eigendom is zijn, vragen we je (kennis)vrij delen met anderen. Echter niet vrij uit verbinding bondgenoot te worden maar gepaard gaand met de uitnodiging om in relatie te van ons DeelGenootschap. komen en bewust in de kringloop te stappen. Je ontvangt Dat is een eerste stap in het immers de informatie van de bron en deze kan je eren, voeden van de bron. respecteren en voeden met door jouw opgedane kennis, ervaringen en/of financiële bijdrage; oftewel “copy it right‖.

13Jan Vermeulen, Cosmo Volente / Humalaya

43 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Nodig mensen actief uit die gebruik maken van jullie kennis om bondgenoot te worden waarmee ze eraan bijdragen dat de bron nog rijker kan gaan vloeien. Het is dus Creative Commons met als extra dimensie de verbinding van de deelgenoot aan de bron. We noemen het een Creative Common Relation.

Voeden van de bron In natura of geld

Bondgenoot / aankoop Bron Rivier

Wij ervaren dit als een mooie weg tussen open source (doe er maar mee wat je wilt) en het in eigen beheer houden door middel van patenten, het afschermen van je intellectuele eigendom. Het bij jezelf houden. Vanuit een gezonde bron-erkenning zeg je dan: gebruik en verrijk dat wat uit de bron stroomt naar hartenlust maar weet dat een gezonde bron het nodig heeft dat je de bron ook eert en voedt, ten einde niet op te drogen. Het is een open uitnodiging in de kringloop van het DeelGenootschap te stappen, op een wijze die goed voelt voor beide partijen.

Voeden en eren kan dan op een aantal manieren:  uitdragen van de bron  een jaarlijkse financiële bijdrage als bondgenoot van het DeelGenootschap  een stroompje terug naar de bron als er geld verdiend wordt met de verspreiding van het gedachtengoed, in vorm of overdracht  nieuwe ervaringen en inzichten, werkmethoden, doelgroepen, toevoegingen delen en daarmee terugbrengen naar de bron van herkomst

Dit alles zodat de bron kan blijven stromen en de grondleggers/ bronbewakers kunnen blijven werken aan het vruchtbaar houden van het gedachtengoed, het voeden van de volgers met steeds weer nieuwe ervaringen en kennis14.

14Bron van deze inbreng: De Magische Perspectief, Petra, Sandra en Melle

44 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

11.2. Bronrechten Auteurs- en octrooirechten noemen we bronrechten. Deelgenoten krijgen recht tot vrijelijk gebruik (creativecommons in combinatie met verbonden zijn).

Deze tekst vind je vaak in documenten of onder e-mails: Disclaimer: De inhoud van dit bericht is uitsluitend bestemd voor geadresseerde. Gebruik van de inhoud van dit bericht door anderen zonder toestemming van de eigenaar is onrechtmatig. Mocht dit bericht ten onrechte bij u terecht komen, dan

verzoeken wij udit direct te melden aan de verzender en het bericht te vernietigen. Aan de inhoud van dit bericht kunnen geen rechten worden ontleend.

Hij kan in de opzet van het DeelGenootschap vervangen worden door (voorbeeld praktijk Veerhuis):

Proclaimer: De inhoud van dit bericht is bestemd voor jou. Gebruik de inhoud en meld je ervaringen en kennis terug aan het Veerhuis; de bron waar het uit voortkwam. De verrijkte bron komt

dan ook weer bij jou terug. Dit initiatief als bondgenoot financieel ondersteunen stellen we op prijs met een bijdrage (voor wat je het waard vindt) op NL89 TRIO 0390 4880 38 t.n.v. UNO- Foundation onder vermelding van ―DeelGenootschap‖. Mocht je dit bericht ten onrechte ontvangen ook dan ben je uitgenodigd voor aansluiting op de bron. We vertrouwen op het juiste gebruik.

11.3. Bezit van grond arbeid en kapitaal Eigendom raakt aan onze veiligheid. We zijn gewend voor ons eigen inkomen en pensioen te moeten zorgen, we zijn gewend dit te halen uit investeringen in grond en kapitaal (met geld geld maken). Vermogen neemt daarbij sneller toe dan inkomen – lees Pikketty. Dit loslaten vraagt eveneens een groot omdenken. Omdenken waarover we eerlijk met elkaar in gesprek zullen moeten gaan. Hoe willen we dit eigenlijk? waar komt onze nieuwe zekerheid vandaan? is dat wellicht gelegen in onze ervaringen en inzichten die werkelijk van onszelf zijn?

Hoe dan ook, binnen een DeelGenootschap zal het materiele en immateriële bezit geneutraliseerd beheerd worden in een stichting of anderszins uit handen zijn van de handel. Dit voorkomt dat gelddruk het DeelGenootschap verleidt tot handelen anders dan in het licht van haar eigen bron. En dat er scheuring tot stand komt tussen de deelgenoten op basis van onrechtmatig gevoelde eigendomsverhoudingen.

45 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

12. Sleutel Waarde

12.1. Het DeelGenootschap en geld In een DeelGenootschap creëer je concreet waarde door het ontwikkelen van activiteiten, door iets te produceren , door het uitvoeren van opdrachten voor groepen en organisaties of nog anderszins afgestemd in de relatie, beantwoordend op een concrete behoefte. Onze basis is transparante prijsvorming, tot stand gekomen vanuit het inzicht in de hele keten, idealiter zelfs in afstemming daarmee. En we streven daarbij naar korte ketens waarin de wederkerigheid erkend wordt en vormgegeven wordt. Waar mogelijk doen we zoveel mogelijk met wat lokaal voor handen is. Een verdienmodel wordt dan dienmodel.

In elke organisatie gaat geld om; uiteraard ook in een DeelGenootschap. En een V&W en balans die op orde is, is in een DeelGenootschap ook van belang. Er zal een verbinding met de bestaande maatschappij zijn met een officiële juridische entiteit die het netjes regelen ervan mogelijk maakt. Hybride Financieren15kan voor een DeelGenootschap een bijdrage leveren aan het inzichtelijk maken van diverse soorten waardestromen. Daarnaast zijn er diverse community currencies in omloop waarbij je zou kunnen aansluiten; het Dammetje in Rotterdam of de Uniteds voor het midden en kleinbedrijf en zelfstandige ondernemers bijvoorbeeld.

12.2. Belonings-/waarderingsstructuren Het DeelGenootschap gaat over wat jij wilt zijn in het leven, wat jij wilt toevoegen in verbondenheid met het gemeenschappelijk streven, de bron van het DeelGenootschap. Wat is je passie en verlangen? Dat komt tot zijn recht als je van een groep een echt DeelGenootschap-team maakt. De ander is jouw spiegel / je grote leermeester. En zorgt ervoor dat jij tot je recht kan komen. In die zin zal een DeelGenootschap beantwoorden aan de intrinsieke motivatie van mensen om zich tot uitdrukking te willen brengen. Daarbij kan je ervaren dat de fout van één persoon de fout van een heel team16 is. En het succes van een persoon het resultaat van een goed functionerend team. Je doet het echt met elkaar! De beloning is transparant. Voor je werk geëerd worden is heel belangrijk. Dat bespraken we hierboven. Iedereen wil gezien worden en het gevoel hebben bij te dragen aan het collectief. Het is

15is in ontwikkeling aan de Universiteit Nijmegen – Prof. Jan Jonker 16Wim Bosch - deskundige op gebied van team vorming

46 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink belangrijk dat dit ook wordt uitgesproken naar elkaar en dat helder is wie waarvoor met wat financieel vergoed wordt. Dit regel je met elkaar.

In principe streeft een DeelGenootschap ernaar voorbij loonverhoudingen te geraken. Je bent niet in dienst maar bent als zelfstandige actief in het DeelGenootschap. In het licht van de inkomsten en uitgaven en jouw persoonlijke daadwerkelijk gerealiseerde aandeel daarin komt beloning tot stand. Onze ervaring leert dat het gesprek over vergoeding vraagt om eerlijkheid over ieders plek in het DeelGenootschap, en de capaciteiten die mensen mee- en inbrengen. Als jouw bijdrage niet gezien wordt dan volgt de waardering en daarmee de vergoeding ook moeizaam. Dit gesprek vraagt veel oefening in de gemeenschap. We zijn gewend dat onze bazen dit gesprek wel opknappen en dat we de verantwoordelijkheid voor ons functioneren kunnen leggen bij de baas. Ook dit vraagt omdenken en veel moed van een pionier gemeenschap. Ook vraagt het om radikale transparantie in de boeken die voor iedereen in te zien zijn. Wat gaat er in en wat gaat eruit, en wat wil jij jezelf dan daarin toekennen? In de beweging van zelfsturende teams is hier veel ervaring mee opgedaan.

12.3. Plannenmakerij – UNO-box en Bronplan Voor een aantal doeleinden heb je een plan nodig. Voor een financier of gewoon als werkdocument. Passend bij het DeelGenootschap denken is daarvoor een bedrijfsplan in 3D opzet ontwikkeld; de UNO-box. Een zienswijze die de bron, de essentie als startpunt neem en het plan noemen we dan ook een Bronplan.

Iedereen spreekt over samenwerking; de huidige businessplannen zijn echter gebaseerd op het concurrentiedenken. Dit Bronplan is anders van opzet en oude woorden zijn vervangen door nieuwe. Missie/visie heten hier ―bron‖ en het woord ―eenheid‖ daagt uit tot kijken naar het geheel, voorbij de dualiteit. En is ―financiën‖ vervangen door ―energie‖. Het is even wennen, maar dat zal ook gelden voor de nieuwe economie.

De mens heeft een fysiek lichaam op aarde en tegelijk is zij een bezield wezen. Het lichaam is onderdeel van de natuur en haar natuurwetten. Vanuit de bezieling gezien ben je één met het universum en zijn we een scheppende kracht. Om dit te vertalen naar een organisatie is het beeld van een Uno-box gemaakt.

47 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

De UNO-box nodigt uit om “out of the box” te denken en tegelijk “in the box” te voelen.

En dat is de essentie van de UNO-box. Aan de buitenkant is het rationele / de vormkant te zien en aan de binnenkant de ziel / het voelen. De UNO-box daagt uit beiden te zien en als geheel in het plan te verwerken. Net zoals in het DeelGenootschap. De aankoop van het Veerhuis is voor een deel gefinancierd met een lening van de Triodos Bank. Dit was de eerste keer dat de UNO-box en Bronplan succesvol gebruikt zijn. Voor toelichting op UNO-box en Bronplan zie bijlage 14.3

13. Sleutel Aarde

Denk in het DeelGenootschap na over de wetten die de Aarde ons leert. Ga daarvoor naar de uitgangspunten in deel 1 en wordt je bewust hoe jouw DeelGenootschap hier vorm aan geeft en wat jullie uitgangspunten zijn.

Praktijkvoorbeeld van het Veerhuis We streven naar biologische catering, verzorgen een eigen tuin, hebben een village trade center en kopen in van ondernemers uit de buurt. Groene stroom, duurzame materialen zoals een cradle to cradle tafel. We leven met het ritme van de seizoenen (vuuratelier) en zijn ons bewust van de scheppende realiteit van het leven-dood-leven principe van de natuur. Hoe blijven we ruimte maken voor afsterving en groei? Hoe groot kunnen we zijn zonder de verbinding met elkaar te verliezen? blijven we inderdaad groeien vanuit bestaande mensen en capaciteiten? Vragen die we als uitgangspunt voor het Veerhuis altijd meenemen.

48 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Leuk dat je dit document hebt gelezen.

En . . . . . Er komt nog veel meer.

Mail je naam, email en woonplaats aan [email protected]

Graag blijven we ook op de hoogte van jouw ervaringen. Stuur ze ons, kom naar de verdiepingsbijeenkomsten en stap daarmee in de kringloop van de nieuwe wereld

We nodigen je van harte uit bondgenoot te worden van het Veerhuis en daarmee de ontwikkelingen van het DeelGenootschap mede mogelijk te maken. Dat kan door 25 euro over te maken op

Laten we de wereld een stukje mooier maken.

Een gedrukte versie is voor € 17,50 te bestellen (incl. btw en ex verzendkosten) via [email protected]

Damaris en Henry, April 2018

49 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

50 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

14. Bijlagen 14.1. Voorbeeld van de wenseconomie

Het wensbeeld voor een nieuwe economie is ook heel lokaal en een verhaal uit Meppel over regionomie geeft daarvan een mooie schets. In onderstaande verhaal staat ook verbinding centraal.

Regionomie17maakt iets zichtbaar wat je overal om je heen kunt voelen. Een kracht die je kunt vergroten en benutten door er zelf deel van uit te maken. Regionomie is het systeem waarin je waarde en profijt kunt vinden in regionale verbinding. De innige verbondenheid van bedrijven, organisaties en burgers waarbij het verdienvermogen en rendement niet alleen aan het ondernemende individu toekomt maar aan een vitale, lokale samenleving. In de regionomie staat er niet alleen financiële waarde op de balans; geluk en levenskwaliteit tellen even hard mee. Het is een economie van geld, gezondheid en geluk waarin iedereen mee deelt. De regionomie rekent ook met winst. Maar hier gaat het niet om maximale winst, maar om optimale winst. Regionomie gaat over onzichtbare krachten die zichtbaar worden. Zichtbaar omdat er opeens die naam regionomie voor bestaat. In de regionomie leer je zien wie er dicht bij je staat, zie je sneller gezamenlijke doelen, vind je reisgenoten met wie je het bekende én het onbekende aandurft, en leer je nieuwe manieren van zoeken, vinden en doen. In de regionomie merk je dat zaken soms bijna vanzelf gaan. Omdat je ze vooraf niet onnodig groot maakt in je hoofd. Gewoon beginnen en het nog niet aan de hele wereld willen vertellen. Beginnen waar je de weg weet. Waar je de impact aardig kunt voorspellen. Waar je mensen tegenkomt die mee willen doen, omdat ze ook jou kennen en omdat je het snel eens bent over wat betekenis en waarde heeft. Waar je in vijf minuten kunt bijsturen. Zo werkt de regionomie. De regionomie omvat niet alleen de wereld van werken en ondernemen maar ook de wereld ‗na zes uur‘. Je gezin, je liefhebberijen, de wereld van besturen en vrijwilligerswerk. Burger, ouder, buur, bestuurslid, initiatiefnemer; de regionomie erkent dat al die rollen juist prettig door elkaar lopen en elkaar verrijken. Ieder mens is meer mensen tegelijk. De regionomie is fundamenteel verbindend. Bedenken, maken, proberen en verbeteren gaat altijd beter omdat je het vanuit verbinding doet. Niet de een voor de ander maar: de een mét de ander. Bedrijven, specialisten, consumenten. Onbevangen vragenstellers, nieuwsgierige makers, onbedwingbare doeners, langzame beschouwers, schoolkinderen… Iedereen met iedereen.

17Peter van Luttervelt reikte de regionomie aan

51 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Beginnen waar je de weg weet. Waar je de impact aardig kunt voorspellen. Waar je mensen tegenkomt die mee willen doen, omdat ze ook jou kennen en omdat je het snel eens bent over wat betekenis en waarde heeft. Waar je in vijf minuten kunt bijsturen. Zo werkt de regionomie. De regionomie omvat niet alleen de wereld van werken en ondernemen maar ook de wereld ‗na zes uur‘. Je gezin, je liefhebberijen, de wereld van besturen en vrijwilligerswerk. Burger, ouder, buur, bestuurslid, initiatiefnemer; de regionomie erkent dat al die rollen juist prettig door elkaar lopen en elkaar verrijken. Ieder mens is meer mensen tegelijk. In de regionomie is verwevenheid een grote kracht. Beweging en verandering komen van alle kanten. Niet alleen van boven (top-down) en van onderen (bottom-up), maar ook van opzij (horizontaal). Soms van de krachten die je er bij zoekt, maar vaak ook van de krachten die er al waren. Toevallig. Vanouds. Omdat ze naast je wonen. Buren. Regionomie: het woord is nieuw. Tegelijk is het iets van alle tijden. Kijk maar hoe het werkt in de wereld: groei en bloei zie je overal waar mensen en bedrijven elkaar vinden en versterken. Alom zie je die zelfde universele kracht aan het werk, van Hanzestad tot startup valley. Verbinding als versneller. Zo werkt de regionomie. Regionomisch werken, denken, innoveren, ondernemen, lerend ontwerpen en onderzoeken is een open uitnodiging aan iedereen. Het is praktisch idealisme. De kans van het hier en nu, om samen waarde te ontwikkelen waar profijt én gedeeld geluk uit stroomt. Regionoom in de regionomie: dat ben je zodra je ‘t gaat doen. Want regionomie is eenvoudigmeedoen.

14.2. Zes sleutels voor transitie van Economy Transformers De zes sleutels zijn door Economy Transformers ontdekt in een proces van co-creatie waarbij we met 30 mensen van diverse achtergronden naar radicale pioniers gekeken hebben zoals MyWheels, Odin en Warmonderhof. Werken met de zes sleutels voor transitie geeft snel inzicht in de economische en maatschappelijke transitie die gaande is en de manier waarop jij je daartoe verhoudt en wat je eraan kan toevoegen. Je krijgt zicht op de volgende stappen naar een hoger niveau van waardecreatie in je bedrijf. Ze maken zichtbaar waar nog meer samenhang gecreëerd mag worden en wat je verander potentie is. Voor koplopers een moment van stilstaan en nagaan of je toch niet ergens bent vastgelopen of nog iets over het hoofd gezien hebt waardoor je begrijpt waar je stagneert. Voor anderen een kans om te reflecteren op de eigen koers in relatie tot de uitdagingen die deze tijd jouw bedrijf stelt. Afhankelijk van je intentie zal je de zes sleutels voor transitie anders invulling geven. Daarmee is het een waardeneutraal kader. Iedereen acteert altijd, op welk schaalniveau ook, op elk van de zes sleutels. Het is aan elk mens, iedere organisatie, iedere gemeenschap zelf om ze met elkaar in lijn te brengen of niet.

52 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

NB: de vragen zijn slechts inspiratievragen. Er zijn meerdere vragen te bedenken, welke zou jij stellen?

Zijnsvraag/ Ik ben Deze sleutel kijkt naar het ‗waarom?‘ van je bedrijf. Wat is onze bestaansgrond, onze identiteit, onze ambitie? Waartoe zijn wij op aarde? Deze sleutel vraagt naar inzicht in drijfveren waarmee ons handelen wordt gevoed en waarmee we als bedrijf / mens ingrijpen in de maatschappelijke realiteit. Mensen bloeien als ze zich in vrijheid kunnen ontwikkelen.

Relatie Deze sleutel omvat de relatie met al het andere. Aan het andere vertel je je verhaal. Welk verhaal is dat? Met het andere onderhoud je relaties, met wie en hoe zien die relaties eruit? Naar het andere zal je willen luisteren, hoe heb je dat in je organisatie georganiseerd?

Eigendom Deze sleutel kijkt naar de manier waarop we eigendom, beheer en gebruiksrecht organiseren, bepalen en verdelen. Wie bepaalt welk eigendom er gecreëerd wordt? Wie eist het conceptuele, juridische en economische eigendom op? Welke inspanning ging daaraan vooraf? Welke wederkerigheid is er te vinden in inspanning en eigendom? In welke mate wordt de inspanning beloond? Welk vertrouwen en veiligheid creëert het eigendom voor de betrokkenen? Vertrouwen en veiligheid vinden we in gemaakte afspraken. Welk gevoel van eigenwaarde wordt gecreëerd? Wat erven we en wat geven we door? Wat is genoeg? Wat moeten we in eigendom hebben en wanneer is bezit voldoende? Kunnen we beheren waar we eigenaar van zijn en andersom beheren we zorgvuldig waar we geen eigenaar van zijn? We vinden de eigendomsverhoudingen terug op de balans. Aan de menskant gaat eigendom ook over het in eigendom nemen van je ervaringen en inzichten. En hier zelfsturend in zijn. Welke ervaringen en inzichten streef je na, welke consequenties verbind je aan je ervaringen en inzichten?

Organisatie Deze sleutel biedt perspectief op de manier waarop we onszelf met elkaar verbinden en onszelf organiseren. Deze sleutel geeft inzicht in posities, functies en de daarbij behorende belonings- en besluitvormingsprocessen binnen het bedrijf. Welke rollen zijn er, wie heeft welke (in)formele macht? Wordt macht gerouleerd of is ze behouden aan een enkeling? Hoe ontwikkelt zich macht, hoe wordt ze gebruikt, en ook, hoe wordt zij weer afgenomen? Voor wie organiseer je wel/niet. Hoe zit het met toelating tot het bedrijf en uitsluiting op welke manier dan ook. Welk aannamebeleid kent het bedrijf?

53 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Waarde Deze sleutel omvat de manier waarop we (economische) waarde scheppen en waarop we deze met elkaar bepalen en verdelen. Wat vinden we van waarde? Hoe creëren we die waarde? Hoe wordt vraag en aanbod afgestemd? Komt wederkerigheid hierin tot uitdrukking? Hoe komt de prijs tot stand, hoe ziet de verdeling van de winst eruit?Vindt er bij de productie schade aan derden plaats en hoe worden die daarvoor gecompenseerd? Hoe ontwikkelt zich de waardeketen naar een waarde-netwerk? Van geld als doel naar geld en/of andere uitruilsystemen als middel. Het gaat hier niet om morele normen en waarden maar om concrete producten en diensten die je toevoegt aan de wereld. De waarde vind je terug in de verlies en winstrekening van een bedrijf. Aan de menskant gaat deze sleutel ook over het zicht krijgen op eigen capaciteiten en behoeften als grondslag van waaruit (economische) waarde tot stand komt. Welke capaciteiten wil jij inbrengen en vergroten? Welke behoefte heb jij binnen de organisatie zodat je goed kunt functioneren?

Aarde Deze sleutel geeft zicht op de manier waarop we ons tot de Aarde verhouden, de basis voor ons bestaan. De Aarde geeft ons zicht op de werkelijkheid en laat ons het effect van onze activiteit zien. Wat is er nu beschikbaar, waar moet je het nu mee doen? We eren natuurwetten als uitgangspunt voor de invulling van de andere sleutels; honoreren van cyclische processen zoals leven-dood-leven principe van natuurlijke groei, afstervingen en geboorteprocessen, we kijken hoe groot een bedrijf kan zijn wil het nog een natuurlijke / menselijke maat hebben. We erkennen het belang van diversiteit. En wat is je eigen gronding, hoe ben je als organisatie geaard in het ecosysteem waarin je je als organisatie bevindt?

14.3. UNO-box en Bronplan Het doel van de UNO-box en Bronplan is om de idealen die wereldwijd gevoeld worden op een hoger plan te brengen. Of het nu als ZZP-er is of als groot concern. Het is natuurlijk mooi om grootse idealen te hebben en die in onze dromen nog mooier te maken, De uitvoering ervan brengt die droom tot werkelijkheid.

In het Bronplan komen de volgende 10 hoofstukken voor. Hoofdstuk 1 t/m 3 zijn inleidend en 7 t/m 10 zijn de 7 vlakken van de UNO-box

54 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

1. Vooraf Een persoonlijke noot vooraf. Je bent de schrijver en bedenker van het plan. Wat heeft je bewogen dit te doen? Wat is je persoonlijke drijfveer, je ideaal of je droom? Wat is de aanleiding om dit plan uit te werken?

2. Samenvatting Geef in een kort overzicht de samenvatting van het plan weer. Probeer in één pagina het plan weer te geven in woorden en in één pagina in beelden.

3. Markt en organisatie Wat is er aan de hand in onze markt en organisatie? Voor de uitwerking van dit hoofdstuk zijn boeken vol geschreven. Een voorbeeld is de SWOT (Strenghts, Weaknesses, OpportunitiesandThreats) analyse. Denkend vanuit overvloed is de suggestie om de nadruk te leggen op Strength en Opportunity.

4. Bron De Bron zegt: ―Wie zijn wij en hoe brengen we dat naar buiten‖. De bron van een organisatie (binnenkant) is de essentie het van waaruit de organisatie werkt. Dit wordt aan de buitenkant vertaald naar de strategie van aanpak en de communicatie. De bron wordt vervolgens één op één vertaald naar de strategie met daarin de weg waarlangs je stappen gaat zetten en de wijze waarop je ermee naar buiten treedt (communicatie).

5. Eenheid Jezelf, de organisatie en alles zien vanuit eenheid, vanuit het nieuwe bewustzijn, betekent dat je het geheel ziet en de tweeheid niet ontkent. Je ziet de binnen- en buitenkant als eenheid; er is geen dualiteit - het is één. Vouw de UNO-box open en je ziet de onderdelen (dualiteit).

6. Natuur Alles wat een organisatie doet, produceert en levert is natuur. Het maken en verkopen van fietsen is natuur. Het komt voort uit de aarde en keert er in terug. Wat we doen is waarde creatie in een co-creatie proces. Ook diensten zijn natuur. We dienen een ander bijvoorbeeld in het verzorgen tijdens ziekte. Ook het geven van les is natuur op geestelijk niveau. De Circulaire Economie en CradletoCradle zijn hier van toepassing. In de opzet van het Bronplan zijn ook de andere onderdelen circulair als je dit ook betrekt op het geld.

55 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

7. Mens Voor wat de mens betreft gaat het om alle betrokken mensen met lijf en ziel, dus medewerkers, klanten en financiers. Tevens gaat het om de plek in de organisatie en de functies die ieder uitvoert en de overeenkomst met hun persoonlijke ambities. In een organisatie draait het om de mens waarbij de idealen van de mens samenvallen met de essentie van het bedrijf. Een bedrijf naar menselijke maat.

8. Organisatie Hoe is een organisatie structureel vastgelegd en hoe voelt het van binnen. Vergelijk het met een bouwwerk: wil je in een gezellig huis werken of gaat het om een kantooromgeving? De binnenkant toont zich in de structuur aan de buitenkant. Een bedrijf dient ook bloeiend te zijn met plezier in het werken en het is tegelijk een levendig bedrijf dat midden in de samenleving staat. Je zou ook kunnen zeggen dat een DeelGenootschap een deelgenietschap is. De te kiezen structuur reflecteert het besef dat buiten en binnen één zijn. We leven in een tijd waarin traditionele productie steeds meer wordt vervangen door digitale productie. De meeste organisatietheorieën, modellen, concepten en middelen die we voor de organisatie van ons werk gebruiken, stammen nog uit de vorige eeuw.

9. Tijd Zowel het gestructureerd plannen als het toeval Bal toelaten kan de dynamiek van een organisatie versterken. Een organisatie heeft houvast aan een an planning en is tegelijk niet bang ervan af te wijken. ceDe tijd vraagt om planning en ook om niet niet-plannen re– leven in het nu. Beide zijn van belang. n Chronos staat voor de lineaire, meetbare tijd en Kairos is ‗de god van het geschikte ogenblik.‘ in de 10. Energie tijd Waar krijg je energie van en hoe is dat te meten? Aan de buitenkant meten we dat door de ―harde‖ euro‘s met Verlies & Winst en ROI (Return On Investment), aan de binnenkant via de waardering in andere meeteenheden – de ROV (Return On Values). Het geheel overzien maakt het mogelijk de meeste voordelen en de rijkdom op individueel en collectief niveau te creëren. Deze "rijkdom" kun je op allerlei manieren uitdrukken: in bezit, diensten, kunst, natuur, gezondheid en welzijn, evenals in een gevoel van verbondenheid .

56 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

En kijkend naar circulaire economie kan men ook zeggen dat geld circulair moet zijn. Aandeelhouders dienen onderdeel te zijn van de circulatie en dus moeten winst en besluitvorming gezamenlijk worden verdeeld. Bij het verdienmodel aan de binnenkant staan de begrippen relatie en co- creatiecentraal. Wat kan er vanuit de relatie gezien te verdienen zijn? Dat verdienen kan in het ruilen zitten, maar ook in dat een klant voor een deel medewerker kan worden. Dat is voor klant en bedrijf voordelig. Ook wanneer een klant geld inlegt en betaald krijgt in natura: dat maakt hem ambassadeur van het bedrijf, hetgeen weer marketingkosten bespaart.

14.4. Bron van het Veerhuis als voorbeeld De bron gaat voor de VeerhuisDeelGenootschapover “Hoe we samen zijn en tegelijk als persoon vrij zijn en als mens gelijk―

Het hart / de bron van de Veerhuis DeelGenootschap ligt in het bijdragen aan een betekenisvolle economie die iedereen en de natuur ondersteunt. Een nieuwe economie die plaats biedt aan alomvattendezingeving en het zien van de eenheid in verscheidenheid. We dragen bij aan een open uitwisseling en onderling vertrouwen en een nieuw en hoger bewustzijn. We stimuleren dat de resources (bronnen) van de Aarde en de Aarde zelf onze gezamenlijke verantwoordelijkheid en eigendom zijn; waarbij we ons bewust zijn dat alles één is. We kiezen de organisatievorm die alles ondersteunt door middel van gedragen besluitvorming met alle betrokkenen. Alles heeft zijn waarde, we respecteren natuurwaarden. Onderling vertrouwen, onze eigen scheppingskracht en de rijkdom (overvloed) van de natuur is ons geld18.

14.5. Praktijkvoorbeeld Veerhuis; Ons manifest. 1. Deelgenoten onderschrijven de bron van het Veerhuis en verschillende procedures zoals de besluitvormingsprocedure en de conflictprocedure 2. De deelgenoten helpen elkaar door vertrouwen, respect, duidelijkheid, acceptatie, solidariteit en continue innerlijke transformatie. Iedereen is erop gericht of is toegewijd om altijd te groeien in zijn/haar ontwikkeling.

18De bron van de opzet van deze bron omschrijving zijn de 6 sleutels van Economy Transformers

57 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

3. Deelgenoten nemen verantwoordelijkheid voor hun gevoelens en gedachten ten aanzien van anderen en zijn bereid dit bij zichzelf te onderzoeken en zien dit als kans om te groeien.Het is een combinatie van elkaar feedback geven en tegelijk ―feed myself‖19 4. De DeelGenootschap van het Veerhuis streeft naar de ontwikkeling van individuen en regels daarbij zijn positief denken over anderen, vriendelijkheid, humor en optimisme. 5. Deelgenoten van het Veerhuis leven in een cultuur waarin het elkaar aanspreken heel gewoon geworden is. 6. We leven met het ritme van de seizoenen en zijn ons bewust van de scheppende realiteit van het leven dood leven principe van de natuur. Hoe blijven we ruimte maken voor afsterving en groei? Hoe groot kunnen we zijn zonder de verbinding met elkaar te verliezen, blijven we inderdaad groeien vanuit bestaande mensen en capaciteiten? Vragen die we als uitgangspunt voor het Veerhuis altijd meenemen. 7. Als het gaat om realiseren van doelen/projecten zoekenwemedestanders en gaan met hen aan de slag. We roeien met de stroom mee. 8. Projecten / initiatieven groeien langzaam, zodat het goed geworteld is. We zijn geduldig. 9. We richten ons op de menselijke maat en beseffen dat kleine dingen een groot effect kunnen hebben. 10. We gebruiken kunst als communicatiemiddel: daarmee spreken we een andere laag van het mens-zijn aan en raak je mensen in het hart. 11. We gaan uit van de kracht van liefde en benaderen tegenstanders of obstakels oprecht positief. 12. Het is onze basishouding om een onrealistisch groot doel te durven/willen stellen en daarbij tijd, pad en resultaat los te laten. T.b.v. gestelde doelen ondernemen we actie als dit resoneert met een goed gevoel. 13. Een deelgenoot is lief voor zichzelf en kan danpashulpvaardig zijn aan anderen. 14. Deelgenoot worden kan bij acceptatie van de kring waarin je werkzaam wenst te zijn. Een proefperiode zal de weg hiertoe inleiden. 15. Deelgenoot zijn geeft toegang tot de schaalbijeenkomsten

14.6. Pilot DeelGenootschap voor Care First Nederland. Op 16 augustus sta ik voor de stal van mijn pony‘s en zie een lichtflits, ik hoor er komt

19Bron van deze inbreng: Sandra Boer

58 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink een andere beweging aan. Even later heb ik een enthousiaste Henry aan de telefoon. Hij had een idee, een afgeleide van een multinational die past in de nieuwe economie; oftewel groots denken, maar dan vanuit de grootsheid van de persoon. Wat hij vertelde sloeg direct aan. Dit is waar we op zaten te wachten: een manier van verbinden/organiseren die recht doet aan wie we zijn als mens. Dat is Care First, vrij om te zijn wie je van nature bent en daar uitdrukking aan geven. Daarvoor is bewustzijn op geld nodig: dient het welzijn van mensen, dieren, de aarde is, is het Care First of gaat het er ten koste van, is het Money First. Het DeelGenootschap sluit daar naadloos op aan. Henry heeft er op een bijeenkomst van ons over verteld. Dit sloeg aan. We kregen de kans om als pilot mee te doen en grepen deze kans aan. Het DeelGenootschap van het Veerhuis is vertaald naar Care First. Het DeelGenootschap bestaat uit het Manifest, de Grondhouding van de deelgenoten, de initiatieven die er al zijn en een aantal vragen over je bijdrage, verlangen en wat je wilt leren. Vervolgens is aan de betrokkenen gevraagd zijn of haar verbintenis te schrijven. Op 31 oktober jl. is dit middels een ritueel bekrachtigd. En krachtig was het. Door er eerst mee bezig te zijn wat je als persoon wilt en het op te schrijven. Vervolgens het uit te spreken en gehoord te worden voelt het dat je je daadwerkelijk verbindt. Opvallend was dat een persoon zich niet wilde verbinden. Het bracht even verwarring, maar geen afscheiding. Een ander was zo bezig geweest met het voorbereiden van het ritueel dat de verbintenis haar ontschoten was. Ter plekke heeft ze haar bijdrage en verlangen uitgesproken, deze werden in het moment zelf pas duidelijk en kwamen recht vanuit haar hart. Het ritueel, het laten ontstaan in het moment en de vrijheid er op een eigen manier mee om te gaan maakte het helemaal Care First.

Het is fijn dat we aan de slag konden met deze vorm van een DeelGenootschap nog voor we de rechtsgeldige kant hebben geregeld. Het geeft mensen eigenaarschap over hun bijdrage waardoor er vanuit gelijkwaardigheid samengewerkt wordt, je van de ander weet waar deze voor staat en je elkaar kunt bijstaan waar nodig. Dankbaar dat we als pilot mee mochten doen. Sandra Boer. www.carefirstworld.nl

59 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

14.7. Bijlage Vergelijkbare begrippen

14.7.1. Kerkgenootschap Een kerkgenootschap heeft een aparte positie vanuit de gedachte van scheiding tussen kerk en staat. zie http://www.kerkrecht.nl/node/2858

Interessant is de zin: „Kerkgenootschappen en genootschappen op geestelijke grondslag zijn vrijgesteld van de aanmelding van hun ledenadministratie bij de Registratiekamer, die toezicht houdt op naleving van regels ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer. Bovendien zijn de gegevens die kerkgenootschappen mogen registreren van algemene aard, bijv. naam, adres en geboortedatum.‘

Voor inkomstenbelasting zie: http://www.steunpuntkerkenwerk.nl/wp- content/uploads/2013/05/predikant-en-fiscus-update-2011.pdf

14.7.2. Soevereiniteit20 Soeverein zijn : is het recht van een bestuursorgaan om het hoogste gezag uit te oefenen zonder dat verantwoording is verschuldigd aan een ander orgaan. Legitimatie van dit gezag kan vanuit verschillende gezichtspunten benaderd worden, zoals volkssoevereiniteit of godssoevereiniteit.

201) Alleenheerser 2) Autonoom 3) Die de meeste macht heeft 4) Grootvorst 5) Heer 6) Heerser 7) Koning 8) Landsheer 9) Landsvorst 10) Machthebber 11) Majesteit 12) Monarch 13) Munt 14) Nederlandse munt vóór de euro 15) Onafhankelijk 16) Onafhankelijk vorst 17) Onbepaald gebieder 18) Onbeperkt gebieder 19) Onbeperkt heerser 20) Onbeperkte heerser 21... Gevonden op http://www.mijnwoordenboek.nl/puzzelwoordenboek/SOEVEREIN/1

60 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

14.8. VoordelenDeelGenootschap Het DeelGenootschap heeft als voordeel dat je: 1. de idealen in al hunglorie kunt vastleggen in een nieuwe structuur die helemaal eigen is aan dat ideaal 2. direct kunt starten, zonder startkapitaal, zonder dat je al hebt uitgedacht wat voor juridische vorm voor jou wenselijk is. Het DeelGenootschap kan je direct inrichten met de mensen waarmee je werkt. 3. direct body geeft aan je initiatief/organisatie 4. vanuit respect voor bestaande structuren, waarmee je -waar nodig- afstemt (bijv. belasting) 5. verwachtingen van jezelf en de ander vooraf open en duidelijk regelt 6. je als persoon gesteund voelt om jezelf te ontwikkelen en te groeien in datgene wat je jezelf als leerdoel stelt. Het geeft ruimte aan ieders eigenheid en bijdrage vanuit het hart 7. het onderscheid tussen medewerker en vrijwilliger vervalt; immers iedereen is deelgenoot 8. elkaar voordelen (ruilen) kunt bieden zonder van geld afhankelijk te zijn 9. liefde ontmoet; maatschappelijk staat het woord DeelGenootschap ook wel bekend als Huwelijkse voorwaarden. In een DeelGenootschap is liefde voor elkaar ook een belangrijke grondslag met daarbinnen ieder zijn eigen verantwoordelijkheid en kwaliteiten 10. van de DeelGenootschap leert ontdekken - binnen een veilige context - hoe het is om vanuit onderling vertrouwen en overvloed denken een gemeenschap te vormen 11. veel minder regels nodig hebt. Voorbij de angst handelt met elkaar in vertrouwen dat je elkaar helpt (waar uiteraard nog veel te leren valt) 12. elk jaar in een evaluatie met elkaar kunt herverbinden. Het naar elkaar uitspreken dat we (als persoon en DeelGenootschap) weer verder willen en wellicht tegelijk bijstellen in doelen en leerpunten 13. in een DeelGenootschap dan ook geen ontslag van medewerkers tegen komt. Een relatie stopt alleen bij wederzijds besluit van het niet aangaan van herverbinding 14. ziet dat het deelgenootschapsconcept mensen stimuleert om direct aan de slag te gaan. Het roept namelijk meer enthousiasme op dan het creëren van een stichting of coöperatie. Het stimuleert dus (in)direct werkgelegenheid of liever gezegd werkgelegenheiden dat je 15. deelgenoot wordt van een grotere beweging die opstaat voor het organiseren vanuit vertrouwen; we creëren het nieuwe zelf, hier en nu

61 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

14.9. Verhouding DeelGenootschap en Cooperatie Afhankelijk van het type coöperatie en haar doelstelling kan een coöperatie net als een stichting in beginsel de brugfunctie tussen een DeelGenootschap en de bestaande maatschappij vervullen. Als de coöperatie in het bijzonder gericht is op het beheer van voor het werk van het DeelGenootschap noodzakelijke goederen of voorwerpen en het bestuur van de coöperatie beseft en aanvaardt, dat zijn primaire taak is om het DeelGenootschap te faciliteren en te ondersteunen, ook of in het bijzonder waar het gaat om wettelijke verplichting, is zo‘n rechtsvorm prima bruikbaar. Ten opzichte van de stichting heeft de coöperatie als voordeel, dat ook commerciële activiteiten ontplooid mogen worden om middelen te verwerven. Over de aldus te realiseren omzet draagt de coöperatie vennootschapsbelasting af, waarna eventuele winst netto aan de leden kan worden uitgekeerd.. Voor personen, die onderhevig zijn aan de inkomstenbelasting is dit financieel gunstig omdat de vennootschapsbelasting een beduidend lager tarief kent dan het gunstige tarief voor de inkomstenbelasting. Nadelen van de coöperatie zijn anderzijds wel dat BTW moet worden ingehouden en afgedragen, terwijl de stichting als non-profit instelling in beginsel daarvan is vrijgesteld. Ook mag een coöperatie niet zomaar vrijwilligersvergoedingen verstrekken.

Gelet op de ruimere en strengere administratieve verplichtingen van de coöperatie en het uitgangspunt dat de stichting als brugfunctie voor een DeelGenootschap een beperkte taakstelling kent, lijkt de coöperatie een minder goede keus te zijn om een DeelGenootschap te ondersteunen dan de stichting

62 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

14.10. Het DeelGenootschap staat als een Boom

De Boom bij het Veerhuis Aan de oevers van de Waal

Gewaarwording in het Veerhuis Wij zien dat het Veerhuis ons toelacht en inspireert en dat het water dat door de Waal stroomt helend en helder is. Dat de dijk haar pad geleidt en ons beschutting biedt; het dorp en de wereld tegelijk. Het veer brengt ons naar nieuwe oevers; in het zicht van de nieuwe economie als aanzwellende stroom. Mogen de liefde en het ochtendgloren, de aarde en het heelal, evenals onze voorvaderen geluk schenken aan ieder in en om het Veerhuis. En mogen de bomen, de zon en de koe ons evenzeer geluk brengen. De gewaarwording van eenheid en vrede.

63 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Leuk dat je dit document hebt gelezen.

En . . . . . Er komt nog veel meer.

Mail je naam, email en woonplaats aan [email protected]

Graag blijven we ook op de hoogte van jouw ervaringen. Stuur ze ons en stap daarmee in de kringloop van de nieuwe wereld

Laten we de wereld een stukje mooier maken.

Een gedrukte versie is voor € 17,50 te bestellen (incl. btw en ex verzendkosten) via [email protected]

64 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

DeelGenootschap Organiseren vanuit vertrouwen

HENRY MENTINK DAMARIS MATTHIJSEN

Ik ben ondernemend en idealistisch en Ik droom van een samenleving die weet mensen enthousiast te maken na uitdrukking geeft aan wie wij als mensen ten te denken over een andere diepste zijn. Al mijn werk is erop gericht de maatschappij. Al vele jaren ben ik bezig transitie naar deze wereld mee te ontwerpen met experimenten op het gebied van en dichterbij te brengen.Op het podium, met nieuwe economieën en maatschap- bedrijven in transitie of in onze academie. pijvormen.Voorbij concurrentie denken. Ik open graag deuren naar die andere Het 3D bedrijfsplan van UNO-box en wereld en Ik werk graag samen met mensen Bronplan is mijn specialiteit. die met mij deze nieuwe wereld waarmaken. Het lijkt me mooi als bedrijven hun Omdat ik er in geloof en omdat je naast ―marktaandeel in vrede‖ gaan meten. denken vooral ook moet doen en veel moet durven vallen en weer opstaan. De weg is leuk, doe je mee?

Het DeelGenootschap

Het DeelGenootschap zorgt ervoor dat wij onszelf in werkverbanden organiseren vanuit vertrouwen, inzicht en liefde. Bestaande juridische structuren die gericht zijn op het voorkomen van de meest slechte situatie en daarmee in angst hun wortels hebben, laten de nieuwe structuren die wij zoeken niet toe. Lang hebben we als vernieuwers

65 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

onszelf in de bestaande structuren gemanoeuvreerd met meer of minder succes. De geboorte van het DeelGenootschap betekent dat we als onderstroom bovenkomen en gaan staan voor wat wij beogen; een werkwereld vanuit liefde en vertrouwen, gebaseerd op ieders persoonlijke verlangen een bijdrage te leveren aan dat grotere geheel.

66 – Deelgenootschap april 2018 Damaris Matthijsen en Henry Mentink

Door Damaris Matthijsen Juli 2020 Tvb publicatie in het boek van Kees Klomp

Drievoudig eigenaarschap en zelfbestuur sleutels voor het organiseren van de commons

De vrij gelijk samenleving (de free equal together society) is voor mij een heldere route op weg naar een menswaardige en Aardewaardige samenleving. Een vrij gelijk samenleving is een samenleving waarin we begrijpen dat er maar één Aarde is die we met elkaar te delen hebben zodat we in elkaars materiele behoeften kunnen voorzien, het economisch handelen, al samenwerkend. Maar waarin we tegelijkertijd ook als persoon volkomen vrij zijn om ons te ontwikkelen tot wie wij in essentie zijn, vrij. Om vandaar uit onze bijdrage aan het geheel te kunnen geven. Zowel de soevereiniteit van het individu als ook de zorg voor de Aarde en alle mensen daarop, zijn wetmatigheden op basis waarvan we een gezonde samenleving kunnen opbouwen. Beide, ogenschijnlijk tegengestelde wetmatigheden vrij en samen kunnen alleen maar tegelijkertijd waar worden als grond en kapitaal geen handelsproduct meer zijn maar als we deze zien als een rechtsvraagstuk; alle mensen hebben recht op de beschikbare middelen grond, grondstoffen en het door ons allen opgebrachte kapitaal. Dit zijn onze commons. Dat vraagt om een hogere graad van organisatie en hoe dat kan, daarover vertel ik graag iets meer.

Eigendom van grond arbeid en kapitaal. Het gebruik én de toewijzing van grond, arbeid en kapitaal bepaalt hoe een samenleving eruit ziet; dit zijn immers de universele bouwstenen van elke samenleving.

Samen; 1

economie, Associaties, Peer Plan economie, Zorg voor al Grond arbeid en het leven governance kapitaal in staatshanden Grond, arbeid en kapitaal

als commons

Onvrij, vreemd Vrij, zelf bepaald

bepaald

Centraal geleide vrije markt/ neoliberalisme Vrije markt. Privaat Staat/markt combinatie Niet samen, op egiendom van grond jezelf gericht arbeid en kapitaal

Een korte blik op de geschiedenis uitgaande van bovenstaande wetmatigheden vrij en samen; die van de verdergaande individualisering (van extern bepaald naar zelfbepaald handelen, vrij) en die van de globalisering (van op jezelf gericht zijn naar eenheidsbewustzijn, één economie, samen) laten ons grof weg de volgende samenlevingsvormen zien.

- de vrijemarkteconomie, waar grond, arbeid en kapitaal in privaat eigendom zijn (toewijzing via het geldsysteem, hoogste bieder, VS als voorbeeld) - planeconomie, waar grond, arbeid en kapitaal staatseigendom zijn (toewijzing via de staat, China als voorbeeld) - centraal geleide vrije markt waar grond, arbeid en kapitaal zowel door de staat gereguleerd worden als via de markt verhandelbaar zijn (toewijzing via de markt, gereguleerd door de staat, Europa als voorbeeld.

De staat, de markt of een combinatie van die twee zijn wat ons betreft niet in staat om de bouwstenen van de samenleving op een adequate wijze toe te wijzen en te reguleren. Immers, in het geval van een door de staat bepaalde en geregisseerde planeconomie verliezen mensen hun eigenheid en individualiteit; in het geval van een vrije markteconomie wordt het ego-streven door zelfredzaamheid zo dominant dat mensen hun verbinding met en zorg voor andere mensen en de aarde verliezen, en in de centraal geleide vrijemarkt - Rijnlandse - economie tenslotte komen mensen en aarde klem te zitten in een woud van wetten, regels en bureaucratie.

Is er een uitweg? Ja de vierde mogelijkheid toont ons de route waar deze bouwstenen voor de samenleving gezien en beheerd worden als gemeen goed, door gemeenschappen zelf. Omdat het werkelijk iedereen en alles aangaat hoe deze worden ingezet. Bij inheemse culturen vinden we nog dergelijke ‘commons’ structuren maar het is te simpel om daarnaar terug te willen. We zullen het eigendoms- toewijzings- en gebruiksrecht van binnenuit opnieuw als commons moeten vormgeven. Wij sluiten daarbij aan bij de internationale beweging ‘community land trust’ waarbij we uit de eenheid die de mensheid is, drie partijen onderscheiden; de ondernemers (vrij), de gemeenschap (samen) en de kluis (gelijk). Als we even alleen naar grond kijken betekent dit:

De ondernemer; de aarde is van één of enkele mensen, vrij Ten eerste is nodig dat we als gemeenschap grond gaan toewijzen aan daartoe capabele mensen. En dat moeten we doen voor de lange termijn, voor zolang de gebruiker zich aan de voorwaarden houdt. Het is belangrijk dat de ondernemer vrij is om de grond naar beste eer en geweten en in afstemming met de gemeenschap te bewerken. Vrij dus als ondernemer; niet in loondienst van de gemeenschap. Dit noemen wij het creatieve eigenaarschap dat geregeld en vastgelegd dient te worden.

De gemeenschap; de aarde is van iedereen, samen Dan is er de betrokken gemeenschap, mensen die betrokken zijn bij de grond gebruiker én / of de betreffende grond. Deze gemeenschap neemt eigenaarschap en stelt de voorwaarden op waaronder de grond wordt toegewezen voor gebruik door de ondernemer. Deze gemeenschap kan in de transitiefase ook betrokken worden bij het vrijmaken van de grond uit het geldsysteem zodat de grond van de balans af kan en daarmee ook uit de markt gehaald wordt. Hiermee ontstaat een zuivere dialoog en afstemming tussen de gemeenschap, de afnemers, de mensen met een behoefte en de ondernemers die in deze behoefte voorzien. De gemeenschap is niet meer uit op groei, winst en geld, maar op het op een juiste manier voorzien in de behoeften.

De kluis; de aarde is van niemand, gelijk Als laatste is er dan nog de kluis; de blote eigenaar van de grond, die namens de gemeenschap de gronden voor alle toekomstige generaties bewaart en bewaakt, die zorg draagt voor een goede toewijzing aan toekomstige gebruikers van de grond en een zuivere afstemming tussen gemeenschap en ondernemers, tussen vraag en aanbod. De kluis werkt onder voorwaarden van, op voorspraak en met instemming van de gemeenschap. Het is een neutrale toewijzingspartner.

Tussen de drie partijen worden minimale en op vertrouwen gebaseerde overeenkomsten opgesteld welke zorgen voor een peer governance structuur. Het beheren, gebruiken en toewijzen van grond als een common gaat niet vanzelf maar vraagt om het uitdenken en vastleggen van verschillende rollen en verantwoordelijkheden van alle drie de partijen.

Organiseren vanuit liefde en vertrouwen; deelgenootschap Op het moment dat arbeid vrij is en het bezitten van grond en kapitaal geen middel meer is om je private vermogen mee op te bouwen waarmee je feitelijk deze collectieve middelen onttrekt aan de gemeenschap, ontstaat er ruimte om fundamenteel gelijkwaardig met elkaar te organiseren, vanuit vrij gelijk samen. De groeiende wereldwijde bottom-up beweging laat zien dat steeds meer mensen zelf bepaalt het vormen van de samenleving ter hand nemen en dat doen vanuit een betrokkenheid op de hele wereld. Zij nemen hun verantwoordelijkheid voor natuur en mensen wereldwijd. Deze pioniers bewegen zich meer of minder bewust in de richting van de vrij gelijke samenleving. Organiseren vanuit deze wetmatigheden vraagt om ieders voorstellingsvermogen en vertrouwen dat wij deze wereld zelf kunnen opbouwen, voorbij de nu bestaande juridische structuren die hun wortels hebben in angst en controle.

Het is interessant om vanuit het reeds geïntroduceerde kwadrantenstelsel ook de bestaande juridische structuren te bekijken1. Zonder volledig te zijn onderscheiden we dan de volgende structuren; -the BV/NV structure; on the battle field, focused on private wins -the foundation; for the good of all but top down, external and central controlled -the cooperative structure; members highest authority (committee?) but what does a vote really mean? What is the power of the board informally, chaos, room for complaints, endless discussions

All these legal fear based structures arrange positions and functions, ownership, liabilities and control to manage duties and rights just in case things go wrong. Is there place for development there as well? We believe there is. Towards self organization, truly equal in order to preserving the bottom-up passion and energy all the way through the fase of growth and institutionalisation. In the forth quadrant we

1 These structures are drawn from the Dutch situation. In all countries you will find structures that you can place in the 4 quadrants. developed a structure that operates on top of or so you will besides the existing fear based legal structures; het DeelGenootschap.

Kader:

Het DeelGenootschap in vogelvlucht:

- het beeld van het DeelGenootschap is een cirkel met een punt in het midden - Je begint een Deelgenootschap met het formuleren van de bron; een gemeenschappelijke essentie die wordt gedeeld en het midden van de cirkel symboliseert. -Je installeert een bronorgaan; mensen die de essentie van de gemeenschap en het DeelGenootschap definiëren en in leven houden. Dit bronorgaan zorgt ervoor dat de kring van deelgenoten zich kan en blijft verbinden met de bron. -Het Deelgenootschap is een kring van gelijken onder gelijken, mensen vinden hun eigen plek in de cirkel en dragen bij vanuit eigen kracht en passie. Deelgenoten stellen een verbintenis op met de bron. Hierin worden zaken beantwoord als: was is mijn passie? Wat ga ik doen? Wat heb ik daarvoor van anderen nodig zowel financieel als in de samenwerking? Wanneer floreer ik? -De kosten en opbrengsten van het Deelgenootschap worden vanuit afstemming onder elkaar verdeeld, boekhouding is open voor iedereen -Bezit en besluitvorming zijn van elkaar gescheiden en het bedrijf is van zichzelf (steward ownership) -Besluitvorming – individueel initiatiefecht en besluitrecht - wordt vormgegeven op basis van raadpleging.

Steamer: Pas als we stoppen met de handel in kapitaal en grond, wordt onze samenleving weer gezond!

Meer weten; www.economytransformers.nl Damaris: [email protected]

PUBLICATIE VAN DE WERKGROEP EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND (WEEG) GROND OP EEN WEEGSCHAAL JUNI 2020

OP WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENAARSCHAP VAN GROND

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG PERSPECTIEF

Denk anders na over grond, eigendom en gebruik van grond. Onze huidige manier van denken, ons mensen wereldbeeld daarover, is problematisch en zit dieper in ons dan we denken. De markteconomie is geen vanzelfsprekendheid meer. De waarde van grond kan niet één dimensionaal financieel zijn. Wie mag er in de toekomst op welk stuk grond wat doen? Dit is een samenlevingsvraagstuk. Duurzaam grondgebruik/beheer kan alleen als grond een andere financiële waardering krijgt.

We zijn toe aan meer bewustzijn hierover en openen daarover graag de dialoog met jou en alle geledingen in de samenleving. De vraag is niet: hoe krijg ik anderen hierin mee? De vraag is: hoe krijg ik mijzelf werkelijk mee in een nieuw verhaal.

We experimenteren met meervoudig eigenaarschap en nieuw toewijzingsrecht. Bijvoorbeeld: het gebouw is van de ondernemer of bewoner en de grond is van de mensheid, de gemeenschap.

Is de overheid in staat om de zichtbare bottom-up-beweging waarin gepionierd

en geëxperimenteerd wordt met eigentijds eigendom van grond te (h)erkennen, Nieuwsgierig geworden? Duik onder in de wereld van Eigentijds faciliteren en een status aparte te geven? Eigendom van Grond en laat je door nieuwe inhouden en persoonlijke verhalen inspireren. Je bent welkom aan te haken en contact met ons te maken om mee te bouwen aan een mensen Aardewaardige samenleving! Kortom: is de Aarde een verdienmodel of een dienmodel? Damaris, Evert, Frank, Fransjan, Frits, Henry, Inno, Jan Roelof, Jeannette, Jos, Kien, Natasha, Patrick en Pim.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

GEEF DE AARDE GEDICHT

geef de aarde geef de aarde haar zachtheid terug, alles wat je in huis hebt haar kinderen, en geef jezelf dan, haar wind en haar waaien, ja jijzelf, haar bomen van papier geef jezelf dan maar weer… en zeeën van tijd. de aarde terug, in de stam van je lijf, geef de aarde in het water van je bloed, haar zon terug, in het licht van je hart, de warmte van haar buik, in de lucht van je huid, de vlucht van haar vogels, in de ruimte van je zien, de geur van haar grond in het draaien om je as. en het verse groene gras van toen haar zomer nog in de zomer viel.

GASTON BANNIER

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

VOORWOORD

Zie hier het verslag van de twee jaar durende reis die veertien men- Economy Transformers in staat ben om een terugkerende cursus sen met elkaar gemaakt hebben op zoek naar Eigentijds Eigendom Eigentijds Eigendom van Grondeigendom aan te bieden. van Grond. We vertellen je wat wij hebben meegemaakt en wat ons Het verslag van onze reis heb ik geschreven op basis van en met heeft geïnspireerd. Het is een waaier van inhoud, persoonlijke ver- meenemen van alle input van de leden van de werkgroep. Ver- halen en mogelijke perspectieven in de vorm van voorbeelden. En schillende verdiepende teksten en casussen zijn door deelnemers dat was nu juist de kracht, dat we zo van elkaar verschillen. zelf geschreven. Dan staan de namen erbij vermeld. De leerreizen zijn onze persoonlijke verhalen. Niet alles wat ik geschreven heb, De werkgroep Eigentijds Eigendom van Grond is voortgekomen uit is waarheid voor iedereen. Dat kan ook niet. Fijn als jij het als lezer een langer lopend project dat ik deed met Jos Verheul van Initiatief ook zo leest. Laat je inspireren door alle gedachten die voorbijko- Bewust Bodengebruik. Daarna ontstond in mij het verlangen om men en haal eruit wat voor jou belangrijk is. met een groep mensen nog dieper te graven naar de systeempro- blemen van grondeigendom. Omdat we pas dan op een meer radi- Dank aan alle mee-schrijvers en tegenlezers voor jullie inspanning caal transitie pad terechtkomen. Jos, dank dat je achter dit idee bent zo tegen het einde toe. Het was nog een hele tour du force om het gaan staan, anders was deze werkgroep er niet geweest. voor elkaar te krijgen. Nu mogen we met voldoening terugkijken op een fantastische reis Sinds mijn 18e ben ik me bewust van het probleem van grond als en idem publicatie! handelswaar op de markt, maak ik me druk over de groeiende kloof tussen arm en rijk en zocht ik naar mogelijkheden hier iets mee te Veel dank voor alles wat ik met jullie heb mogen beleven en van jul- doen. Ik stopte met mijn studie economie omdat ik daar de ant- lie heb mogen leren; Evert, Pim, Henry, Jeannette, Patrick, Jos, Kien, woorden niet vond maar heb wel Economy Transformers opgezet Frank, Natasha, Inno, Frits, Jan Roelof en Fransjan. om naar een fundamenteel nieuw antwoord te zoeken voor hoe we met grond, arbeid en kapitaal omgaan in onze huidige economie. Mijn hart is vervuld van dankbaarheid! Ik kon vooraf niet voorzien hoeveel de werkgroep voor mijn zoektocht kon gaan betekenen. Ik ben dankbaar dat ik samen met jullie mijn eigen denken verder heb kunnen verdiepen en dat ik nu zowel bijdraag aan het realiseren van Community Land Trusts in Neder- Damaris land alsook dat ik nu samen met mijn (levens)partner Jac vanuit Almere 7 juni 2020

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

INHOUDSOPGAVE

HOOFSTUK 1. PROCESVOORWAARDEN 6 HOOFDSTUK 5. TRANSITIE 61 Verdieping HOOFDSTUK 2. SLEUTELS VOOR TRANSITIE 10 Overheid en grond 67

Verdieping HOOFDSTUK 6. PERSOONLIJKE LEERREIZEN 71 Casus Herenboeren 13 HOOFDSTUK 7. COLLECTIEVE INZICHTEN 104 HOOFDSTUK 3. VORMEN VAN SAMENLEVEN 17 Verdieping 23 APPENDIX 108 Gebruik van nieuwe woorden Verklarende woordenlijst 109 Verdieping Deelnemerslijst 112 Digitale kansen en bedreigingen op de Programma werkbijeenkomsten 113 weg naar eigentijds eigendom 27 Onze relaties 115 Overige organisaties en relevante literatuur 116 HOOFDSTUK 4. EIGENDOMSYSTEEM 32 Geld in relatie tot eigendom van grond, arbeid Verdieping en kapitaal, door Jac Hielema 117 Eigendom versus eigenaarschap 34 Digitale kansen en bedreigingen op de weg naar Verdieping Eigentijds Eigendom van Grond (uitgebreid) Emoties rond eigendom van grond 37 door Frank Gorter en Pim Fok 124 Verdieping Colofon 130 Toewijzing van land en landgebruik 51 Verdieping 54 Het DeelGenootschap: organiseren vanuit vertrouwen Verdieping Casus Grond van Bestaan 56 Verdieping Casus Veerhuis 59

5 Hoofdstuk 1

PROCESVOORWAARDEN

Over het proces en de invloed daarvan op de uitkomsten

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

PROCESVOORWAARDEN

OVER HET PROCES EN DE INVLOED DAARVAN OP DE UITKOMSTEN "We verbinden ons aan

DOOR DAMARIS het proces dat om dialoog vraagt; open spreken en open luisteren."

We zijn twee jaar met elkaar op reis geweest. In totaal zijn we twaalf Als gemeenschappelijke intentie formuleerden we: keer bij elkaar gekomen en daarbuiten nog een aantal keer rondom het creëren van dit verslag. Telkens van 10.00 tot 16.00 uur, vaak WEEG is een diverse groep van mensen die met geconcentreerde op een locatie van een van de deelnemers. Deze deelnemer bracht aandacht elkaar met regelmaat ontmoet om wegen te vinden om tegelijkertijd ook zijn/haar casus in vanuit een actuele vraag aan de fundamenteel anders om te gaan met grond (eigendom en waarde) groep en verzorgde de lunch. Naar het einde toe deden we steeds en hier met elkaar meer bewustzijn op wil krijgen. vaker een pot luck lunch wat ook weer een speciale toegevoegde waarde gaf aan ons samenzijn. We vertrouwen dat dit in ieder geval zal resulteren in een groter eigen handelingsperspectief. We zijn nieuwsgierig naar de mogelijke De dag verdeelden we over het algemeen in een stuk inhoudelijke acties die we met elkaar kunnen gaan ondernemen dan wel welke verdieping en een stuk toepassing van ons denken op de ingebrach- resultaten er voor Nederland en daarbuiten uitkomen. te casus. De inhoudelijke verdieping is een aantal keren door gast- sprekers verzorgd maar vaker nog door bijdragen vanuit de groep We fantaseren ieder op eigen wijze over mogelijke resultaatscenario’s. HOOFDSTUK 1 | PROCESVOORWAARDEN zelf. Bij deze inhoudelijke bijdragen, zorgde ik ervoor dat we ook verwerkten wat we gehoord hadden in de vorm van een gesprek in We verbinden ons aan het proces dat om dialoog vraagt; open spreken subgroepen, door een visualisatie te doen of een 2 aan 2 oefening. en open luisteren. Ook hieraan droegen soms deelnemers bij door een oefening met ons te doen. We begonnen altijd met een check in deelronde vanuit We zijn bereid eigen (wellicht vastzittende) denkbeelden ten aan- de vraag: hoe zit je erbij en wil je iets delen dat relateert aan het on- zien van het thema te heroverwegen ten behoeve van persoonlijke derwerp. En we eindigden altijd met een check out deelronde vanuit en collectieve groei. Persoonlijke ontwikkeling en systeemverande- de vraag: hoe ga je naar huis en wat neem je mee van vandaag. Zo ring gaan daarbij hand in hand. hielden we goed voeling met elkaar en met de betekenis van onze bijeenkomsten voor eenieder.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

- "Hoe kijken we naar onze eigen veiligheid en waar halen wij de moed vandaan te veranderen als we het nieuwe nog niet zeker weten?" Voorbeeld

BINNEN EN BUITEN ZIJN ÉÉN

Het eerste en wellicht wel belangrijkste uitgangspunt voor de hele We bespreken in de groep het thema ‘afstem- begeleiding, vormde het inzicht dat er geen systeemverandering in ming’ als manier om grond toe te wijzen in de ons denken over eigendom tot stand komt, zonder dat we bereid zijn toekomst, naast of voorbij markt en staat. We ook naar onszelf te kijken; naar onze eigen transformatiekracht en bezien dit vanuit meervoudig eigenaarschap en ook onze eigen blokkades in de vorm van overtuigingen en gedach- het DeelGenootschap denken, zie kaders. Daar- ten over hoe mens en wereld in elkaar steken. Buitenwereld en bin- na bespreken we in subgroepjes wat het woord nenwereld zijn als zodanig één. Telkens als er inhoudelijke kennis afstemmen met onszelf doet. Kunnen we ons dit gedeeld werd, vroegen we ons ook af, en deden daar oefeningen of voorstellen, dat een dergelijke techniek kan wer- een visualisatie over, wat dit voor ons persoonlijk betekende. Kun- ken? Wat roept het aan weerstanden, overtuigin- nen we het nieuwe überhaubt toelaten, in welk denken zitten we gen in ons op, welk mensbeeld zit hier achter en vast en waarom, wat vraagt het van ons dat los te laten en waarom hoe verhoud ik me daartoe? Daarna hebben we er HOOFDSTUK1 | PROCESINZICHTEN zouden we dit wel / niet doen? Hoe kijken we naar onze eigen vei- met elkaar een gesprek over en komen bijzondere ligheid en waar halen wij de moed vandaan te veranderen als we het inzichten aan het licht. Zoals de open dialoog die nieuwe nog niet zeker weten? Als we voelen dat de structuren klem- ervoor nodig is en wat je daar zelf ik kunt beteke- men en niet meer helemaal doen wat we ervan verwachten, dan gaat nen, op elk gegeven moment. Met welke energie dat gepaard met anders denken over onszelf en elkaar van waaruit stap ik hier zelf in? Ben ik in staat vertrouwen te we tot nieuwe structuren kunnen komen. Dat vraagt veel van ons ei- geven om ook vertrouwen te krijgen? gen denken en handelen en daar is, naast inzichten over het huidige systeem en de knelpunten die we daarin ervaren, ook veel van het proceswerk op gericht geweest.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

GROEPSVEILIGHEID BELANG VAN DE DUUR EN DE VERTRAGING → Nu vragen we ons af: Dit inzicht van zo binnen zo buiten, bete- De duur van de werkgroep heeft veel ge- "Als het zo veel vraagt om kent ook de noodzaak tot het scheppen van daan. We hebben elkaar met vallen en op- dit onderwerp in beweging te een veilige bedding met en voor elkaar om staan vastgehouden in het proces. Gedu- brengen, hoe gaan we dat dan te kunnen verbinden met het vraagstuk op rende 2 jaar om de maand een dag bij elkaar een veel dieper niveau dan alleen maar cog- komen doet iets met de verbinding die je overdragen. Kunnen we iets van nitief. In die veilige bedding konden we met hebt met elkaar. Mensen geven aan zich te deze vertraging en verinnerlijking elkaar de dialoog aangaan vanuit alles wat hebben verheugd op de bijeenkomsten. De brengen in alles wat we er we zijn. ontmoetingen waren rijk, de diversiteit in de groep bracht ons veel. En ondanks de communicatief mee gaan doen? " BELANG VAN DIVERSITEIT uiteenlopende gedachten bleef de verbinding. Dat ervoeren mensen als bijzonder, De diversiteit in de groep vormde een be- dat kom je niet zo vaak tegen. De ruimte langrijke schakel in het proces. Het aangaan maakte dat we konden vertragen en daarvan de dialoog met andersdenkenden en ermee creëerden we voor onszelf de ruimte achter komen dat je hierdoor echt geïnspi- om na te denken over vraagstukken waar reerd wordt, je eigen denken onder de loep je anders gemakkelijk aan voorbij gaat. Een kunt nemen en anders naar huis gaat dan je dergelijk diep transformatieproces kan niet de dag begonnen bent, dat gaf de werkgroep in een lezing tot stand komen, het is geen

HOOFDSTUK 1 | PROCESVOORWAARDEN veel energie. Het geaccepteerd worden door kwestie van kennisoverdracht en dan snap elkaar ondanks of juist door de verschillen je het. Het vraagt om verdieping, verbin- heen, dat geeft kracht. ding, vertraging, vertrouwen in elkaar en het proces en verantwoordelijkheid nemen voor je eigen leerproces. We kwam erachter dat mede door het ingerichte proces, de leerervaring heel rijk geworden is.

9 Hoofdstuk 2

SLEUTELS VOOR TRANSITIE

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

INTRODUCTIE VAN

DE ZES SLEUTELS "Elke sleutel geeft toegang tot een stukje van de totale transitie."

De zes sleutels zijn in 2012 ontwikkeld door Economy Transfor- sitie die we beogen. De zes sleutels zijn eigenlijk niet van elkaar te mers, een beweging op initiatief van Damaris die zoekt naar nieu- scheiden, maar het blijkt zinvol ze wel te onderscheiden. Ze kijken we uitgangspunten voor een mensen Aardewaardige economie en namelijk elk op een eigen manier naar de werkelijkheid en helpen samenleving. Om hierover te leren, keken zij naar de praktijk van te onderzoeken waar je staat in de transitie, en waar nog een wereld de radicale pioniers van die tijd. Tijdens een 2,5-daags Basecamp te winnen is. Het wordt zichtbaar op welk niveau je bijdraagt aan nam een pluriform gezelschap van ongeveer 30 mensen bedrijven de tansitie. Op een of enkele sleutel iets nieuws te doen zonder dit als Mywheels en Odin onder de loep. En wat bleek? Alle vernieu- in lijn te brengen met alle sleutels geeft vaak aan dat je nog binnen wende bedrijven deden iets radicaal nieuws, op elk van de zes hier het huidige systeem blijft opereren. Voorbeeld: Air B&B verandert te introduceren sleutels. Eenmaal ontdekt bleken de sleutels een in- de product /markt combinatie (waarde sleutel) en wil een voorbeeld tegrale en confronterende lens om naar de huidige werkelijkheid te zijn in de deeleconomie. Echter, de eigendomsverhoudingen zijn kijken. Elke sleutel geeft toegang tot een stukje van de totale tran- traditioneel.

HOOFDSTUK 2 | SLEUTELS VAN TRANSITIE HOOFDSTUK 2 | SLEUTELS VAN De zes sleutels zijn:

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG Ik ben: de vraag naar de essentie, wat is de onderliggende drijfveer of het motief, wat is de identiteit, de ‘big 6 why’ van het systeem, de organisatie, een individu? Waarde: welk product of dienst, welke economische of im- materiële waarde wordt vanuit de ‘Ik ben’ tot stand

SLEUTELS gebracht en voor wie. Tegen welke prijs, verlies en winstrekening en verdeling van de winst, balans ZES SLEUTELS NAAR EEN MENS- EN tussen capaciteiten en behoeften, hoe wordt samengewerkt in de keten. AARDEWAARDIGE ECONOMIE EN SAMENLEVING Eigendom: Economy Transformers ontdekte in 2012 al dat de sleutel ‘eigendom’ ervaringen en inzichten, goederen maar ook de input de meest in het oog springende is. In de groep zei een jurist toen: factoren van de economie; grond, arbeid en kapitaal ‘hier zijn moorden om gepleegd, durven we dit wel aan?’. Nu, 8 jaar zoals geld, aandelen, patenten, intellectueel eigendom later, beginnen steeds meer mensen en organisaties zich te buigen e.d. wat is de consequentie van hoe het eigendom over het vraagstuk eigendom van grond, wat de gevolgen zijn van georganiseerd is? Willen we dit? ons huidige systeem en wat mogelijke oplossingsrichtingen zijn. Er Organisatie: is in de tussenliggende periode veel veranderd waardoor een werk- voor en met wie organiseer je, juridische vorm, (in) groep en deze publicatie nu überhaupt mogelijk is. formele macht en besluitvormingsstructuren, HR, aanname en ontslag, werkafspraken, werkcultuur De zes sleutels zijn op elk gewenst schaalniveau in te zetten en wel e.d. Hoe komen we van een Pyramidestructuur naar als hulpmiddel om de werkelijkheid te onderzoeken op mogelijke meer horizontale organisatievormen? knelpunten en problemen die zich voordoen. Tegelijkertijd wordt door dit onderzoek ook zichtbaar waar nog veranderpotentie zit en Relatie: hoe we als mens, organisatie of samenleving nog meer kunnen bij- welk verhaal vertel je, hoe luister je, op welke manier HOOFDSTUK 2 | SLEUTELS VAN TRANSITIE HOOFDSTUK 2 | SLEUTELS VAN dragen aan de vormgeving van een nieuwe mensen Aardewaardige ga je verbindingen aan, en met wie. Relatie gaat voor samenleving en economie. de baat uit. Hoe komen we van een angstcultuur naar een cultuur gestoeld op vertrouwen in mensen? In de werkgroep hebben we het systeem grondeigendom vanuit Aarde: elke sleutel onderzocht, en onze eigen casuïstiek ingebracht. De zes zorg voor de aarde, de realiteit, natuurlijke groei en sleutels zorgen er feitelijk voor dat je geen belangrijke vraagstukken maatvoering, belang van diversiteit in het systeem, over het hoofd ziet, juist omdat het zo’n holistisch en integraal kader belang van de cyclus van afsterven en nieuwe groei is van waaruit je kijkt. In deze publicatie zal je de zes sleutels niet (leven dood leven), cyclisch en organisch denken als zodanig terugvinden maar het heeft onze leervermogen en onze en organiseren, causaliteit. Hoe komen we van een kijkrichting verdiept. economie gebaseerd op extractie naar een regeneratieve, veerkrachtige samenleving voor toekomstige generaties?

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG DOOR PATRICK KAASHOEK CASUS HERENBOEREN VERDIEPING | CASUS

BOERDERIJ, DE VLINDERSTRIK Rotterdam, Zuid Holland

ONLINE vlinderstrik.herenboeren.nl [email protected] JUNI 2020

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

HERENBOER

Ik ben Herenboer. Samen met 499 ande- Samen beslissen we wat er op en van het land ren heb ik een boerderij, de Vlinderstrik komt. We verbouwen conform de regels voor genaamd. Het grootste deel (60%) van ons biologische landbouw. We eten met het sei- jaarlijkse eten komt van de boerderij: groen- zoen mee. We dragen als 500 Herenboeren ten, fruit en – voor de meesten – ook vlees. samen het risico van het welslagen of misluk- ken van de oogst – om welke reden ook. WAAROM HERENBOER? Elke week halen we ons pakket voor die week Ik kan alleen voor mijzelf spreken. Voor mij op bij de boerderij. Sommigen doen het met brengt een Herenboerderij vier verbindingen een groepje, omdat de boerderij niet voor ie- → PATRICK KAASHOEK tot stand die in de afgelopen decennia verlo- dereen om de hoek is. Een flink deel van 500 ren zijn gegaan. De verbinding tussen boer boeren woont op fietsafstand van de boerderij en burger, tussen economie en gemeenschap, (binnen 5 km). Er zijn er ook die verder weg en tussen bodem&biodiversiteit&ecologie en wonen. Tot in Scheveningen aan toe. voedsel. Èn tussen deze drie gezamenlijk. Daarnaast is het voor mij heel interessant om VERDIEPING | CASUS dit van dichtbij mee te maken, omdat ik er OPSTARTEN veel van leer over hoe we in de toekomst in ons voedsel kunnen voorzien. Daar ben ik in Onze boerderij start in 2020 op. De grond is mijn werk ook mee bezig. nog niet volledig beschikbaar voor de boerderij. Zo zullen de koeien pas in 2021 komen. HERENBOERDERIJ IN HET KORT Verder hebben de fruitbomen en frambozen- en bessenstruiken één of meerdere jaren no- We hebben 1000 euro ingelegd en zijn gestart. dig om vrucht te gaan dragen. Dat betekent We pachten een stuk grond met opstallen aan dat we dit jaar nog (lang) niet 60% van ons de noordrand van Rotterdam. We hebben een eten van eigen grond zullen halen. boer in dienst genomen, die het meeste werk doet, gesteund door collega-herenboeren die meewerken uit vrije wil. We hebben een trac- tor gekocht en alles wat verder nodig is om de boerderij te kunnen runnen.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

"Wij willen laten DE GROND zien dat natuur en De grond waarop we boeren heeft als be- Op deze manier geven we invulling aan de na- stemming ‘natuur’. We pachten de grond van tuurwaarde. Wij willen laten zien dat natuur voedselproductie te Natuurmonumenten – officieel voor zes jaar, en voedselproductie te combineren zijn. maar de bedoeling is veel langer... Natuurmo-

VERDIEPING | CASUS combineren zijn." numenten heeft de grond op haar beurt in erf- De pachtprijs moet nog worden vastgesteld. pacht gekregen van de gemeente Rotterdam. Naar verwachting zal die relatief laag uitval- Hoewel een Herenboerderij een nieuw feno- len, omdat we met de boerderij invulling gemeen is, zijn we qua bezit/pacht van grond ven aan het beheer van Natuurmonumenten. niet heel vernieuwend. Het bezitten van de Wij nemen dat als het ware van hen over. grond is ook niet ons doel, en het zou voor We doen het dus een stuk anders dan op een ons – als startende boerderij – te duur en risi- ‘gewone’ boerderij. We zien het als een oefen- covol zijn. Wel spelen we een ander spel rond wedstrijd om te laten zien hoe het ook kan. en met de grond. De eigenaar/verpachter wil vooral ruimte maken voor natuur en recreatie, en is niet uit op (speculatief) rendement. Het gaat Natuurmonumenten niet om geld, maar om de natuurwaarde. En wij hebben ons als Herenboeren georganiseerd in de vorm van een coöperatie met als doel duurzame voed- selvoorziening.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

HET IS EEN EXPERIMENT

We zien het als een experiment. Voor ons, Ook qua concept is het een experiment. Niet als 500 Herenboeren, en voor Natuurmonu- alles is vastgelegd en uitgedacht. Hoe worden menten. Is het deel van de boerderij dat ei- we op termijn circulair, c.q. een nul-input genlijk een traditionele vollegronds tuinderij boerderij? Kan dat? Levert dat genoeg pro- is, voldoende invulling voor ‘natuur’? Of is ductie op? En – specifiek voor onze situatie: een voedselbos nodig om natuurwaarde te wat betekent het op kleigrond te werken, en creëren? Hoe kan natuur, recreatie en voed- in een stedelijke context? selproductie worden gecombineerd? Lukt dat überhaupt? Wat doen we als die doelen in de Veel dingen gaan we in de praktijk ontdekken VERDIEPING | CASUS praktijk op gespannen voet met elkaar blijken en vormgeven. We komen vast ook zaken te- te staan? Wat doet dat in de onderlinge relatie gen waar we vooraf niet aan gedacht hebben. tussen ons, boeren, en de natuurorganisatie? Ook de organisatievorm is een experiment. Kortom, een mooi avontuur… We hebben er Hoe werkt het om een boer in dienst te heb- zin in! ben? Blijft de initiatiefkracht van de boer sterk genoeg? En: hoe sterk is de gemeenschap van Herenboeren? Hoe houden we die vitaal? Is Juni 2020, één ALV per jaar voldoende voor goede be- Mede namens de Herenboeren van de slissingen? Hoe kan iedereen zich eigenaar Vlinderstrik, voelen? Hoe pakt het bestuur haar rol? Hoe kan het bestuur de initiatiefkracht in de ge- Patrick Kaashoek meenschap faciliteren?

16 Hoofdstuk 3 VORMEN VAN

SAMENLEVEN

Intro & uitleg

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

KWADRANTEN VIER SAMENLEVINGSVORMEN ALS GEKOZEN KIJKRICHTING OEFENINGEN MET HET KWADRANTENSTELSEL

DOOR DAMARIS De kwadranten kunnen je helpen zicht te krijgen op alle lagen van de werkelijkheid. Voor samenlevingen maar ook voor organisaties en zelfs op individueel niveau reis je de hele dag door de kwadranten heen en afhankelijk van wie jij bent heb je zo je voorkeu- ren. Je kan er zogezegd mee leren spelen en telkens Om het systeem van eigendom nog beter te kunnen begrijpen en voor weer nieuwe ontdekkingen aan opdoen. onszelf een transitierichting te kunnen bepalen, hebben we ons naast de Op die manier doen we er als groep verschillende zes sleutels ook laten inspireren door het verhaal van Jac Hielema van oefeningen mee, om vanuit de verschillende lagen micro-, meso- en macro-ontdekkingen te doen. Economy Transformers. Hij verhaalt over vier samenlevingsvormen die Graag geven we jou een indruk van wat er dan kan binnen een assenstelsel tevoorschijn komen. Deze schets van scenario’s ontstaan met de uitnodiging aan jou om deze oefe- is uiteraard één van de manieren om naar de werkelijkheid te kijken. Het ningen thuis voor jezelf ook te doen. heeft ons echter geïnspireerd en vormt de basis voor een nieuw narratief voor onze zoektocht naar hoe om te gaan met grondeigendom nu en in de toekomst. MACROPERSPECTIEF 1. We leggen de kwadranten zichtbaar op de Drie van de scenario’s hebben zich in de wereld al duidelijk als samenle- grond neer. We willen ze niet alleen maar abstract vingsvorm gemanifesteerd. De vierde toont zich volgens ons in de vele aanhoren en al dan niet begrijpen, maar ook door- HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN bottom-up initiatieven op dit moment. In de geschiedenis vinden we voelen en beleven. We stellen ons de vraag: hoe voelen en denken mensen zich binnen elk van de vier elementen terug en wellicht ook al in enkele culturen in Afrika en La- samenlevingsvormen? Door de kwadranten op de tijns-Amerika waar oude Ubuntu structuren nog overeind zijn. grond te leggen en fysiek op de verschillende kwadranten te gaan staan, proberen we ons in te leven in Hierna een beknopte introductie van dit assenstelsel waarna een be- de wereld van dat kwadrant. We voelen in hoe men- schrijving volgt van hoe er in alle vier scenario’s met grond arbeid en sen zich in deze samenleving voelen. We ontdekken kapitaal wordt omgegaan. dan vanuit eigen waarneming welke werking er uitgaat van de kwadranten op je welbevinden, op je lijf, op wat je voelt en denkt. Als jij deze oefening doet, wat beleef jij dan aan de verschillende scenario’s?

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

MICRONIVEAU 2.Vervolgens onderzoeken we ons eigen gedrag. Immers met alles wat we doen gedurende de dag, dragen we bij aan de creatie van een of meerdere van deze scenario’s. Vaak onbedoeld en onbewust. Zo vragen wij ons nu het volgende af. Als wijzelf geen vertrouwen meer in (de) ander(en) hebben, dat zij ook creatief scheppende wezens zijn HOE TE GEBRUIKEN die willen handelen vanuit het geheel (rechtsboven kwadrant; vrij en samen in balans), naar welk kwadrant schieten we zelf dan? Ga ik linksboven naar Het assenstelsel en de scenario’s zijn een manier van kijken naar de wer- macht en structuur grijpen en de zaak aansturen of kelijkheid. Het schept helderheid en begrip, maar kijk er niet naar als een zoek ik juist een sterke leider die mijn/het probleem statisch model. Mensen, organisaties, instituties en zelfs samenlevingen gaat oplossen, verwacht ik de oplossing van regels bewegen door de verschillende kwadranten heen; per dag, per jaar, per en controles? Of ga ik naar rechtsonder en zoek ik decennium, per eeuw. We gebruiken het stelsel als handvat om te kijken het allemaal lekker zelf wel uit en trek ik mijn eigen naar ons eigen gedrag, naar onze manier van denken en ons mensen plan? Of ga ik naar linksonder waar ik in het pol- wereldbeeld (zie verklarende woordenlijst in de bijlage). Ook helpt het deren terechtkom? Ieders stem telt, iedereen moet om zicht te krijgen op de structuren die we vanuit dit mensen wereld- meekomen en ik blijf eindeloos praten om dat voor beeld hebben vormgegeven, dan wel nog willen vormgeven. elkaar te krijgen waardoor er, als het meezit, een halfproduct ontstaat?

De scenario’s hebben hun geldigheid op elk schaalniveau; als individu We doen hier voor onszelf interessante ontdekkin- beweeg je door de scenario’s heen, afhankelijk van je ontwikkeling en gen en merken daarbij ook op hoe lastig het is om mensen wereldbeeld. Als kleine gemeenschap, als gezin, maar ook als werkelijk aan die vrij-gelijk-samenleving bij te dra- organisatie en als hele samenleving. Voor ons thema zijn alle niveaus gen. Ook ontdekken we dat het een ontwikkelings- interessant omdat het ene het andere bepaald en in stand houdt. Struc- weg is. Elk kwadrant heeft haar eigen waarde binnen turen in transitie willen brengen betekent onherroepelijk ook dat we ons een ontwikkeling. Er is geen goed en fout. Het is soms heel goed voor de fase waarin je je bevindt om

HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN bewust gaan worden vanuit welk denken deze structuren tot stand gekomen zijn, en wat we daar dan nu tegenover zetten en waarom. je even uit alles terug te trekken en je eigen idee een We zullen dus iets zeggen over alle niveaus van kijken (micro-, meso- en stapje verder te ontwikkelen. Dit kan dan het beste macroperspectief) daar waar het grond en eigendom betreft, met aan jou zonder inbreng van buitenaf (rechtsonder) waarna je het weer naar de groep brengt (rechtsboven). Met de uitnodiging dit voor jezelf ook te doen. andere woorden, het is allemaal niet zo zwart wit, als je je er maar bewust van bent en weet waar je met Zie voor een toelichting op de begrippen die gebruikt worden de verkla- welke handeling toe bijdraagt. Vanuit welk scenario rende woordenlijst in de bijlage. zie jij jezelf handelen en is dat ook wat je wilt?

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG MESONIVEAU 3.En dan kijken we naar de initiatieven die we al kennen op het gebied van grondeigendom en vra- INTRODUCTIE VAN HET ASSENSTELSEL Horizontale as gen we ons af in welke kwadranten we deze zouden Op de horizontale as staat de mate van indi- plaatsen. Dat is nog niet zo makkelijk. Initiatieven Op elke as staat een grootheid, een trend of ont- vidualisering (vrij). Aan de ene kant van het zijn vaak een combinatie van meerdere elementen wikkeling, waarlangs je elke samenleving kunt spectrum (links) ben je als mens extern aange- maar het levert wel bewustzijn op over waar je met je initiatief toe bijdraagt. beoordelen. In eerste instantie gebeurt dit neu- stuurd, ook wel vreemd bepaald, van buitenaf. traal. Afhankelijk van je eigen mensen wereld- En dat betekent ook vaak van bovenaf. Aan de Waar draag jij met jouw initiatief aan bij, welke beeld, ken je aan de assen ook een ontwikke- andere kant van het spectrum (rechts) word je (meerdere) scenario’s herken je in hoe het project/ ling toe. En daarmee ontstaat ook het verlangen door jezelf aangestuurd of bepaald; intrinsiek, initiatief waar jij bij betrokken bent vorm gekregen naar transformatie. van binnenuit. Afhankelijk van je mensen we- heeft? Welk transitiepad bewandelen jullie, waar- reldbeeld herken je hier een ontwikkelingsweg heen zijn jullie op weg en klopt dit ook met je ver- Het assenstelsel komt tot stand met behulp van in. Wij nemen waar dat in ieder geval de vele langen? Met andere woorden, waar zitten de aan- de begrippen die de Franse Revolutie de wereld bottom-up initiatieven getuigen van het feit dat dachtspunten, de hobbels en belemmeringen die je bracht; vrijheid gelijkheid en broederschap. mensen het heft in eigen hand aan het nemen nog wilt overwinnen? Door Economy Transformers noemt ze vrij ge- zijn. Zij worden zich bewust van hoe we met de lijk samen, ook wel de vrij gelijk samenleving aarde en elkaar omgaan, zij willen dit anders, (zie woordenlijst).Vanaf dat moment willen zelfbepaald nieuwe samenwerkingsverbanden VIER SAMENLEVINGSVORMEN IN mensen mede vormgeven aan hoe ze met elkaar opzetten. SYMBOLEN samenleven. In zekere zin is deze revolutie nog niet afgelopen en zijn we er als mensheid nog Verticale as steeds mee bezig hoe we een samenleving kun- Op de verticale as staat de mate van globalise- nen vormen; een samenleving waarin alle men- ring (samen). Aan de ene kant van het spec- sen zelfbepaald hun plek innemen en tot bete- trum (onder) is je bewustzijn gebonden aan een VERBONDEN MET HET GEHEEL kenis zijn voor het geheel (vrij) en tegelijkertijd deel van dat geheel. Je denk niet vanuit het ge- → zorgdragen voor een goed gebruik van de Aar- heel maar primair aan jezelf, je familie, bloed en de en voorzien in elkaars materiële behoeften bodem, je land. Je zou dit ook protectionistisch

HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN (samen). De basis voor een vrij gelijk samenle- kunnen noemen. ving. Vanaf dat moment kent de geschiedenis Aan de andere kant van het spectrum (boven) ?

ook een aantal vervormingen van wat er tijdens denk je vanuit heelheid. Je bent je bewust van → → deze revolutie in de kiem geboren werd. je verbinding met de hele aarde en mensheid, EXTERN ZELF BEPAALD BEPAALD je voelt je hier verbonden en verantwoordelijk voor die ene wereldwijde economie. Afhanke- lijk van je mensen wereldbeeld zie je hier voor de mens een positieve ontwikkeling in: van deelbewustzijn naar heelheid. Hierin drukt de zorg voor de Aarde als geheel zich uit en voor alle mensen op de wereld die nu geen mens-

waardig bestaan leven. GEBONDEN AAN EEN DEEL 20

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Het feit dat onze werkgroep bestaat, bevestigt ons dat wij ons in DE SAMENLEVINGSVORMEN KORT UITGELICHT ieder geval ontwikkelen dan wel een verlangen hebben om ons te ontwikkelen van onder naar boven en van links naar rechts. Of Let op: de scenario’s worden hier geschetst in haar extreme ver- het lukt of niet, is niet aan de orde. Wij drukken met deze werk- schijningsvorm. In de praktijk zien we uiteraard mengsels en groep bovenal een breed gedragen verlangen uit. minder extreme varianten maar voor de helderheid schetsen we Aan de ene kant willen we een zelfbepaalde bijdrage leveren aan hier de extremiteiten. Om de essentie van het kwadrant te begrij- de transitie naar een andere manier van omgaan met grond en de pen. Zie voor specifieke woorden de verklarende woordenlijst in toewijzing ervan. We willen niet meer wachten op instituties die de bijlage. met de juiste antwoorden komen maar ondernemen zelf actie, ieder op eigen wijze en binnen de eigen invloedssfeer. CENTRAAL GELEIDE ECONOMIE, LINKSBOVEN Aan de andere kant worden we hiertoe aangezet vanuit verdriet 1. en woede over hoe we met de Aarde omgaan en alle mensen die Algemeen beeld daarop in armoede leven. We verlangen naar structuren waarin In dit scenario staat een ideologie of geloof centraal (vals samen). álle mensen gedijen, tot hun recht komen en bestaanszekerheid Hoe zien samenlevingsvormen eruit als de individuen binnen die kennen, naar een wereld waarin we op een natuurlijke manier samenleving weliswaar ‘samen’ zijn (vanuit het geheel denken), goed voor de Aarde kunnen zijn. We denken daarbij vanuit het maar onvrij (= vreemd-bepaald). Feitelijk doen ze er dan niet toe. geheel en nemen onze individuele verantwoordelijkheid. In deze samenlevingsvorm wordt het ‘samen’ niet bepaald door individuele mensen die zichzelf deel van het algemene wereld- We komen erachter hoe belangrijk het is goed begrip te krijgen gebeuren denken en voelen. In plaats daarvan is ‘samen’ bepaald

HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN van de huidige structuren. We willen ze in hun essentie en wer- door een gemeenschappelijke ideologie of geloof; een verkeerd king goed doorzien en doorvoelen. We merken hoe belangrijk ervaren en begrepen samen dus. Daarom kunnen we dit scenario het is taal te ontwikkelen om begrip van de werkelijkheid te krij- ook als een vals-samen-scenario beleven. Het geheel wordt be- gen. En ook; wat is dan ons eigen nieuwe verhaal? paald door een elite die een ideologie of geloof centraal stelt en van bovenaf oplegt. Dit scenario is een centraal geleide economie (vals samen), een dictatuur (vals gelijk) en feitelijk ook een centraal geleide cultuur (vals vrij).

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

De mens Samenlevingsvorm; toewijzing van grond arbeid en kapitaal Individuen in deze samenleving hebben geen ruimte om zelfbe- via de staat paald hun leven vorm en richting te geven. Een elite heeft de ab- De samenlevingsvorm die bij dit kwadrant hoort, is de planeco- solute macht en legt een ideologie of geloof op die door iedereen nomie of het communisme, met aan de basis dus het Bolsjewis- tijdens zijn opvoeding eigen gemaakt moet worden. Iedereen die me. In dit scenario zijn de productiemiddelen kapitaal, arbeid en dezelfde ideologie of hetzelfde geloof aanhangt, hoort erbij; ie- grond(stoffen) in het bezit van de staat. De staat bepaalt wie wel/ dereen die dat niet doet, valt erbuiten c.q. wordt erbuiten gezet. niet krediet krijgt, wie waar moet werken en wat de bestemming Het individuele denken en handelen is in deze vorm van samen- is van de grond. Grond wordt toegewezen door de staat. Ieder- leven geminimaliseerd. Het individuele denken blijft door een een is in loondienst van de staat. Het kapitaal kan zich niet of stelsel van wetten en geboden gehandhaafd binnen een systeem nauwelijks vernieuwen. De min of meer vruchtbare inzet van de van angst en controle. De afzonderlijke mensen in deze samenle- productiemiddelen hangt af van de voorstellingen en ideeën van vingsvorm leven voortdurend in angst om iets verkeerds te zeg- een kleine club machthebbers. gen of te doen dat hen de kop kan kosten. Samen hangen ze dezelfde ideologie of hetzelfde geloof aan. Het is de elite die bepaalt wat goed en slecht denken en handelen is.

Als we dit scenario doordenken voor ons eigen handelen, dan zien we aan de ene kant mensen die de neiging hebben de leiding te nemen, alles naar zich toetrekken en het willen bepalen voor anderen. Gedachten als: ‘als iedereen nu maar doet wat ik zeg, dan komt het goed’. En anderen die juist zoeken naar een sterke leider die in staat geacht wordt de grote (wereld)problemen op te lossen. Mensen voelen zich hier veelal niet bij machte zelf iets

HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN aan de oplossing van het probleem te doen en zoeken naar sterke leiders die ze de macht in handen geven. Neem als voorbeeld de omvangrijke klimaatcrisis. Veel individuele mensen hebben het gevoel er niet tegen opgewassen te zijn en zoeken een sterke leider die dit probleem moet gaan oplossen voor iedereen, van bovenaf opgelegd en doorgedrukt. Vanuit het gevoel van urgentie heiligt het doel hier de middelen, namelijk voorbijgaan aan de zelfbeschikkingskracht van het individu.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

GEBRUIK VAN NIEUWE WOORDEN DOOR DAMARIS

Het door David Bollier en Silke Helfrich geschreven boek ‘Free fair & alive, the insurgent of the commons’ wijdt een heel hoofdstuk aan het belang van nieuwe woorden. Ze maken er zelfs een heel grappig Youtube-filmpje over. Daarin benadrukken ze het belang van het vinden van nieuwe woorden waarmee nieuwe werkelijkheden gecreëerd kunnen worden. Of anders gezegd; de huidige realiteit is vormgegeven met ons huidig bewustzijn en dito taal.

Als we met die huidige taal en dito realiteit niet uit de voeten kunnen, , dan wordt van ons in eerste instantie een nieuw bewustzijn gevraagd dat zich zal willen uitdrukken in VERDIEPING | KATERN taal en communicatievormen die bij dat nieuwe bewustzijn passen. Van daaruit vinden we de toegang tot nieuwe structuren en manieren van organiseren, van gebruik en beheer van grond die intrinsiek menselijk en Aardewaardig zijn.

In deze publicatie zullen ook wij op het gebruik van nieuwe woorden stuiten en dit niet uit de weg gaan. Wel hopen we voldoende bruggetjes te slaan zodat we mensen mee kunnen nemen in soms nog ondenkbare nieuwe mogelijkheden. En daar waar dat niet zo is, dan horen we dat graag. Zie ook de verklarende woordenlijst in de bijlage waar we de betekenis van enkele woorden expliciet toelichten.

BOEK FREE FAIR & ALIVE, THE INSURGENT OF THE COMMONS

YOUTUBE WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=1Z13F75NODG

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

2. VRIJEMARKTECONOMIE, RECHTSONDER

Algemeen beeld De mens De productiemiddelen kapitaal, arbeid en grond(stoffen) zijn in han- De individuen in deze samenleving nemen zichzelf wel waar, maar be- den van privépersonen (Romeins Recht). Er wordt gehandeld in de grijpen zichzelf eigenlijk als een in zichzelf opgesloten individu, een productiemiddelen alsof het consumptiegoederen zijn. Het lot van ‘ego’. Het ego bestaat uit één of meerdere geconstrueerde maskers. Een een consumptiegoed is dat het wordt vernietigd, het slijt, het wordt ‘ego’ is een ‘ik’ uit verbinding. (En omgekeerd: een ‘ik’ is een ‘ego’ in opgegeten en verteerd, het wordt verbruikt naar goeddunken van de verbinding.) Je beleeft jezelf hier niet als verbonden met de wereld. Je bezitter ervan, met uitsluiting van de ander. Omdat de productiemid- bent een complex van fysische- en chemische processen (materialis- delen worden verhandeld alsof het consumptiegoederen zijn, worden tisch mensbeeld) en staat los van de werkelijkheid ‘an sich’. Dit maakt cultuur (kapitaal), mensen (arbeid) en stukken Aarde (grond(stoffen)) de mens hier in feite angstig en onzeker waardoor deze ook angstig en ook vernietigd. Daarom kunnen we dit scenario ook als het vals-vrij onzeker denkt en handelt. scenario bestempelen. Bovendien kan zo’n individu geen liefde voor zichzelf voelen, het is immers uit verbinding. Het zoekt naar constante bevestiging, liefde en Het is een vervorming van een juist vrij, gelijk, samen omdat het vrij, waardering buiten zichzelf in allerlei vormen. Dit uit zich voorname- gelijk, samen geheel in beslag wordt genomen door de vrijemarkteco- lijk in de vorm van geld, macht en aandacht, goed te verkrijgen met nomie. Hier geldt niet alleen de strijd om bezit (niet in verbinding, niet eigendom van grond, arbeid en kapitaal (zie bij de knelpunten ik ben samen), maar ook strijd om macht (ongelijk) en strijd om aandacht wat ik heb ). Onder al deze angst en onzekerheid zit de pijn van de (onvrij). De vrijemarkteconomie is een individualistische samenleving afzondering. Dat je je geen deel van het grotere geheel voelt maar op die uitmondt in de strijd van allen tegen allen. Er is een minimale stu- jezelf bent teruggeworpen. ring vanuit de overheid. Er is een competitieve markt die als geen an- HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN der de consument bedienen. Individueel verwachten we dat iedereen winnaar kan zijn, maar zelfredzaamheid blijkt voor velen in de praktijk onmogelijk. Dit systeem kent dan ook veel verliezers. De individuele inslag van de samenleving gaat hier ten koste van de ander en ten koste van de leefomgeving nu en voor toekomstige generaties en leefomgeving. Regelmatig is er strijd tussen verschillende politieke partijen en groepen in de samenleving die voor hun eigen belangen opkomen.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Samenlevingsvorm: toewijzing van grond arbeid en kapitaal via de markt De strijd om bezit staat centraal in dit scenario (vals vrij). Hoe zien samenlevingsvormen eruit als de individuen van die samenleving weliswaar ‘vrij’ (= zelf-bepaald) zijn, maar niet vanuit het geheel denken? Je zou kunnen zeggen dat het de samenlevingsvorm is van de ego’s, die elk naar hun eigen koninkrijkje streven, dat hen identiteit en zekerheid moet geven. De samenlevingsvorm die bij dit kwadrant hoort, is de An- glo-Saksische democratie en de vrijemarkteconomie, waarvan het Wilsonisme dus de basis vormde. Hierin strijden zowel op economisch- als politiek vlak ‘ego’s’ om maximalisatie van winst, respectievelijk macht. En de cultuur wordt feitelijk bepaald door de strijd van ‘ego’s’ om zoveel mogelijk aandacht. Kunstenaars zoeken publiciteit, wetenschappers strijden om publicaties in de beste bladen, musici strijden om de hoogste hitnoteringen enzovoorts. Dit moeten ze wel, want hun inkomen is ervan afhankelijk.

Het zelf-bepaald-zijn (van het ego) heeft in deze samenlevingsvorm betrekking op de economie. En alles is dan ook economie. Ook de cultuur is economie. Ook de politiek is economie. Wetenschappers en kunstenaars, docenten en artsen worden geacht te leven van wat zij produceren. HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN De staat wordt in deze samenleving zo klein mogelijk gehouden en is erop gericht de juiste voorwaarden te scheppen voor een concurrentiestrijd om zoveel mogelijk bezit, macht en aandacht. Het maatschappelijk uit verbinding zijn wordt gecompenseerd door betrokkenheid of lidmaatschap van maatschappelijke organisaties en kerken, moskeeën of synagogen. Zo is in de Verenigde Staten 80% van de bevolking lid van een kerk, moskee of synagoge. In Europa is dit nog geen 20%.)

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

3. CENTRAAL GELEIDE VRIJEMARKTECONOMIE, LINKSONDER

Algemeen beeld In de tegenwoordige EU is de keizer vervangen door een orgaan dat zich De bureaucratie van wetten en regels staat hier centraal. De staat is groot en ESM noemt, Europees Stabiliteitsmechanisme. Deze centrale macht bepaalt bureaucratisch, bedoeld om bepaalde doelen te bereiken. Wettelijke kaders eveneens de cultuur (onvrij). Het heeft de vrije markt als ideaal, het absolute en financiële instrumenten drukken een stevige stempel op het sociaal-cul- eigendomsrecht van kapitaal, arbeid en grond (Romeins Recht), maar be- turele systeem en bepalen de economische contouren van de samenleving. teugelt de vernietigende werking van een concurrentiestrijd van allen tegen De vrije markt is het ideaal en wordt centraal aangestuurd met handhavings- allen door weten regelgeving (vals samen). instituten zoals de mededingingsautoriteit. De productiemiddelen grond, arbeid en kapitaal zijn in deze samenleving echter in handen van private per- De mens sonen en vrij verhandelbaar op de markt. Men erkent in deze samenleving Zowel de samenleving als geheel, als de afzonderlijke mensen in deze samen- allerlei ongewenste neveneffecten van deze factormarkten van de inputfac- leving, verstikken meer en meer. Er is steeds minder ruimte, steeds minder toren voor de economie: grond, arbeid en kapitaal. Die worden door middel ‘lucht’. Het is voortdurend aanpassen om te overleven, er is geen ruimte voor van wetten en regels beheersbaar gehouden, onder meer om klimaatdoelen leven vanuit liefde voor het (samen)leven. Er is weinig ruimte voor initi- te kunnen behalen en een sociaal zorgstelsel in de benen te houden. Zo ken- atieven die iets anders propageren en niet passen binnen deze kaders. De nen we in Nederland bijvoorbeeld voor grond het door de staat gereguleerde mensen die het anders willen, de koplopers en idealisten, lopen tegen be- grondgebruiksplan in de vorm van bestemmingsplannen. lemmerende weten regelgeving op. Mensen beleven een gebrek aan ruimte Begrippen als koopkracht en vestigingsklimaat domineren het debat. Er en vrijheid. Zij ervaren aan de ene kant de druk van de bureaucratisering wordt veel geïnvesteerd in het business ecosysteem. Er is veel vertrouwen in en aan de andere kant de stress die de vrije markt oplegt; de gejaagdheid, de (technologische) innovatie als oplossingsrichting voor vraagstukken. angst voor het verlies aan controle lees veiligheid en de druk om alsmaar te moeten groeien. Dat alles om voor je eigen financiële zekerheid te zorgen en Deze samenlevingsvorm bevat in feite een combinatie van beide bovenstaan- aan je aflossingsverplichtingen te voldoen die voortkomt uit de vrije markt de scenario’s. Er is geen samen in dit scenario én geen vrij. Centraal staat een van grond. zogenaamd democratisch tot stand gekomen systeem van normen en waar- HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN den. Een combinatie van strijdende ego’s die aan de ene kant in hun denken Samenlevingsvorm; toewijzing van grond arbeid en kapitaal via staat/ en handelen worden beteugeld, en aan de andere kant gestuurd worden door markt wetten, protocollen, procedures en regels. Dit scenario heet dan ook wel het In dit kwadrant zien we als samenlevingsvorm PAN Europa aan de basis ver- vals-gelijk-scenario. Een centrale macht heeft zichzelf boven de wet geplaatst schijnen. Of ook wel het Rijnlandse model voor de economie. In dit derde en legt aan de mensen een uitgebreid systeem van normen en waarden op scenario zijn de productiemiddelen kapitaal, arbeid en grond(stoffen) in het (vals gelijk. Dit is ongeveer zoals ooit in het Heilige Roomse Rijk, de keizer bezit van zowel privépersonen als overheden. Er wordt gehandeld in de pro- boven de wet stond, immuniteit had en als absoluut vorst regeerde over de ductiemiddelen alsof het consumptiegoederen zijn, tegelijkertijd wordt door tientallen koninkrijken, bisdommen en hertogdommen waaruit dat Rijk be- de staat bepaald wat de grondbestemming is, wat de kaders zijn voor het stond. gebruik en beheer ervan en wat de arbeidsverhoudingen zijn. Overheden proberen met weten regelgeving de handel in kapitaal, arbeid en grond te → Lees het katern ' Digitale kansen en bedreigingen op de weg naar reguleren. eigentijds eigendom van grond' 26

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND

DOOR PIM FOK EN FRANK GORTER

HET ONTSTAAN VAN EEN BIJZONDER GEREEDSCHAP PROBLEMEN MET HET FYSIEKE GELD

Met de opkomst van de mens, is de uitwisseling van informatie, Allereerst is geld een doel op zich geworden in plaats van een grondstoffen en energie complexer geworden. We namen een middel tot een doel. Het systeem is dusdanig georganiseerd dat stap in de evolutie, namelijk van de biosfeer waarin uitwisse- geld moet toenemen. Een ander voorbeeld van hoe geld nu een ling een stoffelijke vorm heeft tussen alle organismen, naar een negatieve invloed heeft op de uitwisseling in het systeem, is dat technosfeer waarin uitwisseling vele wegen bewandelt en vaak het speculatie stimuleert. De niet-productieve geldvermeerde- onstoffelijk is geworden. Hiermee is de complexiteit van uit- ringscomponent in het geldsysteem is enorm en verweven met wisseling verhoogd. Daarmee worden hele cycli veranderd van een machtsfunctie. Zeker na de introductie van de informatie-

VERDIEPING | KATERN productie, transport, opslag en gebruik van aardse systemen. technologie zijn we geleidelijk van een kapitalistische markt Het ene platform bouwt verder op het andere. Dit geldt ook naar een geleide markteconomie verschoven. voor geld, want als middel is geld niets meer dan het uitwisselen De digitale wereld biedt dus net als de fysieke wereld kansen van informatie over onze onderlinge schuldverhoudingen. en bedreigingen. Wat het complexer maakt dan ooit, is dat er Bij geld speelt de verdigitalisering een grote rol, zeker naar de tussen de digitale en fysieke wereld interacties zijn. En dat er toekomst. Wat als we onderling, persoon tot persoon en zonder niet één digitale wereld is, maar dat deze een bijna heelalach- tussenkomst van een bank, niet alleen informatie kunnen uit- tige oneindigheid kent. Op dit moment worden zowel ‘onze’ wisselen maar ook eigendom, rechten en andere waardepapie- vertrouwde democratie als keuzevrijheid steeds meer bedreigd, ren? En dan zouden we ons anders kunnen gaan organiseren als juist door de digitalisering. Om een andere richting in te slaan we goede spelregels met elkaar weten af te spreken? rondom grondeigendom van kwadrant centraal geleide vrijemarkteconomie (3) naar associatieve economie kwadrant (4), is het goed te snappen wie de machthebbende partijen van het huidige systeem zijn. Zij zijn het die dus bedreigingen ervaren bij de transitie naar nieuwe vormen van grondeigendom.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

De meeste mensen deugen en hebben belang bij een wereld waarin Het makkelijkste is als 1% van de rijksten de baas zijn in systeem A, welvaart en welzijn in evenwicht is. Wat jaarlijks via NGO’s onder dan zet je daar gewoon systeem B, C, D of E naast. Dat is het leuke de aandacht wordt gebracht is de groeiende ongelijkheid in welvaart van de digitale wereld, geen beperkingen. Als de criminele wereld dat in de wereld. De 1% rijksten op de aarde, het grootkapitaal, wordt kan in de vorm van ‘dark web’ dan kan elke regio in Nederland dit steeds rijker. Ze bepalen eigenlijk hoe we leven, wat we eten, welke ook beginnen. De leuke voorbeelden van nieuwe digitale systemen producten we kopen, zelfs wat we mooi vinden et cetera. Hoe doen ze met blockchain zijn de crypto currencies zijn beschikbaar en dit is dat dan? Ze beschikken over de beste digitale gereedschappen of ei- ook nog maar het begin! genlijk ‘wapens’ in het huidige economische systeem. Uitgewerkt zijn: DIGITAAL GELD

1. Surveillance capitalism Er zijn grofweg twee vormen van digitaal geld naast de huidige wereldwijd verhandelbare nationale munten: De eerste vorm is geld dat niet meer is dan een lokaal betaalmiddel Reclame (digitale, en in de fysieke ruimte) 1. 2. binnen een bepaald handelsnetwerk.

3. De lengte van de financiële adem van het grootkapitaal die zorgt 2. De andere vorm van digitaal geld is de cryptovaluta. Dit zijn digitale voor mondiaal monopolie valuta die gebruikt worden als alternatief voor het huidige geldsysteem. 4. Belasting versus filantropie Voorbeelden van digitaal geld zijn Bitcoin, Ecocoin, The lifeforce en VERDIEPING | KATERN Samenvattend, we bevinden ons nu in een situatie waarin de jongens De United Economy. met de krachtigste computers vrijwel precies kunnen volgen wat we doen en waar we heen gaan, zodat het gevaar ontstaat dat we afglijden naar een ‘big brother’ samenleving.

DIGITALE STEUN VOOR DE DEMOCRATIE EN HET GEMEENGOED

Als we naar een andere manier van grondeigenaarschap willen bewegen, naar een ander kwadrant willen migreren, dan heeft de overheid een belangrijke rol. De overheid redt dit zeker niet zonder de gewone medemens, ze heeft de steun van creatieve individuen nodig. Ze heeft de inspiratie nodig van slimme en zelfregulerende organisatievormen. Hoe komen we daar en hoe kunnen digitale gereedschappen daarbij ondersteunen?

Artikel 1.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG "Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een geest van broederschap te gedragen."

EXTRA SYSTEMEN MAKEN Wat maakt het nu zo belangrijk dat ieder- nodig. Startpunt van de systemen is een een gelijke toegang heeft tot betrouwbare voor iedereen toegankelijk uitwisselings- Met behulp van (sensor)data, artificiële in- data? Uit de menselijke dynamica blijkt dat netwerk. Met een vertrouwd uitwisselings- telligentie en sociale fysica kunnen we ook er twee belangrijke maatschappelijke ac- netwerk krijgt het gemeengoed eerlijke en de democratie sterker en voor iedereen toe- tiviteiten zijn om een nieuw evenwichtig betrouwbare informatie ter beschikking in gankelijk maken en de overheid, instituten systeem op te bouwen, namelijk exploreren plaats van ‘het heeft op Facebook gestaan’ of voor óns laten werken. De terugkeer van het en socialiseren. Exploreren zorgt voor een ‘ff google-n’ naar de eerste hit. publieke belang door vernieuwde samen- grote ideeënstroom, creativiteit en innova- Tevens heeft elk individu digitale soeverei- werking binnen onze democratische insti- tiekracht. Makkelijk om voor te stellen dat niteit, waardoor het individu bepaalt welke tuten waarbij, naast verkiezingen, het oude als je in aanraking komt met veel verschil- data mag worden gebruikt door welk insti- Griekse democratische element van loting lende informatie, culturen, gewoontes et tuut. In de nieuwe digitale systemen wordt opnieuw moet worden ingevoerd. Tenslotte cetera, dat de creativiteit stijgt. Hoe meer de balans hersteld tussen individu en ge- moet ‘gereedschap’ ons leven aangenamer data, hoe meer informatie, hoe meer creati- meengoed zonder dat de overheid hoeft te maken, dus aandacht voor welzijn in balans viteit, hoe meer innovatie en uiteindelijk de reguleren. Met behulp van data kunnen we met welvaart. De wetenschapper Alex Pent- beste gereedschappen! Daarnaast heeft de veel creativiteit genereren voor welvaart en VERDIEPING | KATERN land, schrijver van ‘social big data’, heeft het mens behoefte aan herkenbaarheid, voor- welzijn. Bovendien kunnen we een prach- over sociale ongelijkheid door verschil in spelbaarheid, socialiseren en gelijksoortige tig maatschappelijk zenuwstelsel (digitaal computerkrachten en toegang tot data. Hij opzoeken, ‘engaging’ of ‘Ons Soort Mensen’. sensordata met vertrouwd uitwisselings- pleit voor het opzetten van een ‘vertrouwd Van gelijken nemen we het meeste over, netwerk) voor het gemeengoed neerzetten, uitwisselingsnetwerk’ waarin data met toe- bewust en onbewust, zeg maar de kruisbe- zodat de instituten en overheid handelen stemming van de eigenaar in komt; dus stuiving. in het belang van individu en gemeengoed. met toestemming en/of geaggregeerd kan Nieuwe technologieën en gelijke toegan- Startend bij artikel 1, universele verklaring worden gebruikt. Eigenlijk is data hier een kelijkheid van data helpen ook bij transpa- van de rechten van de mens! ‘common’ die er is ten dienste van het ge- rant kunnen organiseren van waardeketens. meengoed en het individu de keuze, de soe- Belangrijk bijvoorbeeld in de voedselketen vereiniteit over eigen data geeft. Belangrijk waarbij nu de keten wordt gedomineerd → lange versie van het artikel voor je als individu is dat je zelf kan bepalen door een paar mondiale handelsorgani- wanneer, welke privédata worden gebruikt saties. Om dit soort systemische risico’s te in appendix pag 124 voor het gemeengoed, bijvoorbeeld om een overleven en om de robuustheid van de pandemie te voorkomen. hele samenleving te bevorderen, is een diversiteit aan sociale systemen en strategieën

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

4. ASSOCIATIEVE ECONOMIE, RECHTSBOVEN

Algemeen beeld Samenlevingsvorm; toewijzing van grond arbeid en kapitaal via gelijken Ontwikkeling van mens tot mens staat centraal, vrij gelijk samen zijn tege- onder gelijken lijkertijd waar; de vrij gelijk samenleving. Deze samenlevingsvorm(en) ont- De productiemiddelen kapitaal, arbeid en grond zijn in dit scenario noch van staan van binnenuit overal waar twee, drie of meer mensen op basis van ge- de staat noch in privébezit. Enerzijds ontwikkelt zich dan een vrij cultureel meenschappelijke intenties samenwerken, -wonen en -leven. Deze mensen leven (onderwijs, zorg, wetenschap, kunst enzovoort) waardoor het kapitaal zijn zichzelf bewust van enerzijds hun ego-dingetjes en werken aan het helen zich voortdurend kan vernieuwen. Anderzijds ontstaat er een economisch van zichzelf, anderzijds van zichzelf als liefdevol scheppende spirituele we- leven waarin in goed onderling overleg productie op consumptie wordt af- zens, die onderdeel uitmaken van het algemene wereldgebeuren. gestemd. Er tussenin Ze zijn vrij (= zelf-bepaald), dat wil zeggen, ze handelen op grond van inzicht ontstaat een rechtsleven waarin mensen hun onderlinge betrekkingen rege- in zichzelf en in de dingen. Ze stellen hun eigen leer-, leef- en werkdoelen len in afspraken en regels die telkens ook weer vernieuwd kunnen worden. en streven naar de vervulling ervan. Ze zijn samen (= in verbinding), dat wil De productiefactoren grond(stoffen), arbeid en kapitaal zijn noch van de zeggen, ze beleven en begrijpen zichzelf als deel van het algemene wereldge- staat, noch van de vrije markt. In plaats daarvan vinden vanuit afstemming beuren en dragen daar hun verantwoordelijkheid voor, hun zorg voor. (peer governance) hun weg naar de juiste gebruikers. Het kapitaal, evenals de grond wordt ondergebracht in banken of ‘trusts’. Gemeenschappelijke intenties staan centraal in alle vormen van samenwer- Burgers beheren de grond, volgens de democratisch bepaalde afspraken en ken, -wonen en - leven. procedures. De grond krijgt een bepaalde bestemming steeds vanuit het ge- Reflectie op waarden en het collectieve belang in de samenleving geeft invul- heel gedacht en burgers wijzen de grond toe aan bekwame mensen onder ling aan werk, productie en handel. Mensen staan in verbinding met elkaar, hen die de grond vruchtbaar maken voor de gemeenschap. Banken en trusts denken vanuit het grotere geheel en houden rekening met elkaar. Ze beseffen worden een soort waarnemingsorganen. De toekomstige trusthouders / ban- dat hun handelen impact heeft op de wereld en ze voelen zich betrokken bij kiers beheren de grond en het kapitaal namens de gemeenschap. In goed ontwikkelingen elders. Mensen zijn zelf aangestuurd, van binnenuit. Ze onderling overleg en wederom volgens de democratisch bepaalde afspraken handelen in verbinding met en dragen bij aan het collectieve belang, de zorg en procedures geven de trusts / bankiers grond en / of krediet aan mensen en voor elkaar en de Aarde. groepen mensen met innovatieve ideeën die de kwaliteit van de samenleving

HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN als geheel vergroten / verhogen. De mens Niet de arbeid wordt betaald, maar de prestaties worden vereffend, werk- In deze samenlevingen komen mensen tot hun recht en is er de ruimte om te gever/werknemer-verhoudingen worden opgegeven, mensen werken samen zijn en worden wie jij als mens ten diepste bent. Ieder mens is betekenisvol. op basis van gemeenschappelijke gestelde doelen. Lees hier meer over in Mensen ontspannen zich hier en worden creatief en willen van betekenis het stuk over nieuw toewijzingsrecht, de Veerhuis Casus, Community Land zijn. Ze worden gezien en kunnen hun bijdrage invoegen in het geheel. Hier Trust casus en in ‘van eigendom naar eigenaarschap’. zijn de individuele mensen vrij om niet alleen religie te beleven zoals zij dat zelf willen, maar ook therapieën te kiezen, onderwijs te volgen, wetenschap te bedrijven, zichzelf kunstzinnig te uiten enzovoort (vrij). Gezamenlijk voorzien ze elkaar in hun materiële behoeften (samen). Dit alles op grond van gemeenschappelijk besloten en gedragen intenties en afspraken (gelijk). Niemand stelt zichzelf boven de wet. 30

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

TOT SLOT

Samenlevingsvormen volgens scenario 4 hebben zich nog niet of nauwelijks gevormd in de huidige tijd. Niet zo gek omdat de mensheid nu veelal vanuit angst, gevoelens van onwaardigheid en onzekerheid denkt en handelt. Dit bevordert één of meerdere van de drie andere scenario’s.

Het vierde scenario moeten we met elkaar van binnenuit, zelfbepaald willen creëren. Want zodra je het oplegt aan anderen, kom je alweer in een ander scenario terecht. En alleen krijg je het niet voor elkaar. Voor dit scenario is inzicht nodig, zelfvertrouwen, bewustzijn en moed. We noemen dat ook wel handelen vanuit liefde en vertrouwen. HOOFDSTUK 3 | VORMEN VAN SAMENLEVEN VAN HOOFDSTUK 3 | VORMEN

" Voor dit scenario is inzicht nodig, zelfvertrouwen, bewustzijn en moed. We noemen dat ook wel handelen vanuit liefde en vertrouwen."

31 Hoofdstuk 4

EIGENDOMSYSTEEM

Inzichten & knelpunten over eigendom

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

INZICHTEN & KNELPUNTEN OVER EIGENDOM DOOR DAMARIS

EIGENDOM, WAT IS DAT?

Als we vanuit de zes sleutels en de vier kwadranten naar het huidige De wet beperkt eigendom tot zaken, omdat een goed dat geen zaak eigendomsstelsel kijken, dan hebben we een aantal inzichten opge- is, reeds een recht is (zoals een vorderingsrecht – een recht om iets te daan. Zonder de pretentie volledig te zijn, delen we deze kennis en vorderen – of een appartementsrecht – het recht om het betreffende inzichten. gedeelte van een pand exclusief te gebruiken). Van eigendom op zo’n recht kan strikt genomen niet gesproken worden. JURIDISCH EIGENDOM Het eigendomsrecht geeft de eigenaar dus een exclusieve bevoegd- Veel mensen hebben ‘iets’ met eigendom. Het is een begrip dat we heid om over de zaak te beschikken en de exclusieve bevoegdheid allemaal kennen maar weinigen kennen het in juridische zin. Hoe om het te gebruiken. Die bevoegdheid geldt tegenover iedereen. het precies zit weten we vaak niet. Hier een beknopte introductie.

Eigendom is vastgelegd in het Burgerlijk Wetboek: HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM 1. Eigendom is het meest omvattende recht dat een persoon op een → Zie ook het katern zaak kan hebben. 'Van eigendom naar eigenaarschap' 2. Het staat de eigenaar met uitsluiting van eenieder vrij van de zaak gebruik te maken, mits dit gebruik niet strijdt met rechten van anderen en de op wettelijke voorschriften en regels van ongeschreven recht gegronde beperkingen daarbij in acht worden genomen.

3. De eigenaar van de zaak wordt, behoudens rechten van anderen, eigenaar van de afgescheiden vruchten.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

En dat de Aarde tegelijkertijd ook van zichzelf is, of EIGENDOM VERSUS van niemand zo je wil. Het juridisch eigendom. (zie kader nieuw toewijzingsrecht voor toelichting op dit EIGENAARSCHAP drievoudig eigenaarschap).

DOOR DAMARIS Vanuit menselijke drift en drijfveren, zo je wil vanuit angst en zoeken naar veiligheid, status en macht, We doen onderzoek naar welke betekenis wij geven ontstaat behoefte aan eigendom. Eigendom biedt aan beide woorden. Waarom praten we eigenlijk natuurlijk zekerheden in ons huidige stelsel. Dus over ‘eigendom’ en voelen we een verlangen om te dit doorbreken vraagt van ons een hoge mate van ontwikkelen naar het nemen van bezit of eigenaar- bewustzijn. Overigens geeft dit eigendom de jongere schap over of voor iets? zo vragen wij ons af. Hoe generaties vaak eerder ballast en het niet hebben van ziet een economie eruit voorbij eigendom en hoe eigendom juist lucht. Bij hen gaat het vaak al om maken we die beleef- en voelbaar? ‘toegang tot’ in plaats van ‘het eigendom’ zelf. De behoefte aan eigendom ontstaat ook daar waar je je We doen hierover een aantal inzichten met elkaar op: begrenst voelt in je mogelijkheden. Hoe behoud je je vrije ruimte, je verbinding met de grond als boer Opnieuw ontwerpen van eigendom is de sleutel wanneer er geen privaat eigendom meer is? En waar voor een nieuwe economie. Van eigen-dom naar sa- gaat die vrije ruimte dan eigenlijk over? men-slim. Wanneer grijp je eigenlijk naar eigendom? VERDIEPING | KATERN Om naar eigenaarschap te bewegen zal je de relaties Om als samenleving te groeien naar meervoudig tot bloei komen van jezelf waar we op onze scholen en rollen moeten gaan definiëren. Wie zijn ge-eigend eigenaarschap over de Aarde, is het nodig dat men- niet vaak op bevraagd en toe uitgenodigd worden. om rondom een stuk grond het eigenaarschap te sen hun eigen plek (leren) innemen. Dat we onze Dat geeft rust en een heel ander soort vertrouwen. nemen en te ervaren? Er ontstaan woorden voor eigen bestaansruimte, onze eigen plek in de samen- Dat kan immers echt niemand van je afnemen. De die relaties die rondom de grond zichtbaar worden. leving toe-eigenen, in de positieve zin van het woord. gemeenschap kan helpen je eigen, goede plek in te Bijvoorbeeld wie nemen de zeggenschap, het eige- Verantwoordelijkheid nemen voor je ervaringen en nemen, de gemeenschap is een spiegel voor jou als naarschap en de aansprakelijkheid? Of de driedeling inzichten, eigenaarschap nemen over wie jij bent, wat individu en met het innemen van jouw eigen plek ben over de rollen mensen uit het gebied, de ondernemer(s) je wil en wat je kunt en je daarin niet door anderen je ook weer van betekenis voor de gemeenschap. De en de Aarde zelf (zie casus Community Land Trust)? laten bepalen (de mate van individualisering in het ene kan niet zonder de andere en andersom. Vrij en Of nog weer met andere woorden benoemd; de drie- kwadrantenstelsel). Dat geeft betekenis aan je leven Samen in een dynamische balans. deling creatief, economisch en juridisch eigenaar- en vervult. Het maakt je tegelijkertijd vrijer van de schap, vanuit het inzicht dat de Aarde tegelijkertijd gevoelde noodzaak je bestaansgrond en zekerheid te Let wel: een gemeenschap heeft de neiging homo- van een iemand of enkelen in het bijzonder is, de leggen in het verwerven en opbouwen van bezittingen. geen te worden. Hoe zorg je door meervoudig eige- creatief eigenaar. Dat de Aarde van ons allemaal is, Vanuit deze innerlijke kracht kan je jouw bijdrage naarschap ervoor dat de inclusiviteit en diversiteit het economisch eigenaarschap (de vruchtgebruiker). aan de gemeenschap geven. Het is als het ware een geborgd is?

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

ECONOMISCH EIGENDOM ROERENDE EN ONROERENDE ZAKEN In onze samenleving is er ook een markt voor deze inputfactoren van de economie. Economisch eigendom is een gebruiksrecht op een Je kan eigenaar zijn van roerende en onroeren- En dat is raar. Hij zegt daarover: goed waarvan het juridisch eigendom in handen de zaken. Roerende zaken zijn alle zaken die niet van een derde is. Bij economisch eigendom wordt duurzaam (blijvend) verbonden zijn met de grond. het eigendom dus feitelijk wel overgedragen, maar Zij zijn tilbaar en verplaatsen zichzelf of zijn ver- "De markt zorgt niet alleen voor uitwisseling, blijft het juridisch eigendom berusten bij de ver- plaatsbaar. Een grondeigenaar is ook eigenaar van maar ook voor allocatie, dus toewijzing. vreemder. De economisch eigenaar heeft meestal alles wat duurzaam verbonden is met de grond zo- De marktwerking bepaalt wie er greep ook een recht op de juridische levering van het als nog niet gedolven grondstoffen (tenzij de wet krijgt, en beschikkingsmacht krijgt, over goed op een later moment. Economisch eigendom anders heeft bepaald zoals olie en gas), de bebou- hetgeen dat uitgewisseld is. Uitgewisseld wordt in de praktijk onderscheiden van juridisch wing en ook de vegetatie op die grond. op de markt kunnen worden de goederen, eigendom. Economisch eigendom is geen begrip producten en diensten die in de economie dat in het Burgerlijk Wetboek is geregeld. Een an- EIGENDOM VAN GROND, ARBEID EN worden voortgebracht: de output. Maar op der woord voor economisch eigenaar is de vrucht- KAPITAAL zich is het niet heel bijzonder dat dit via de markt gebeurt. gebruiker. Eigenaar kan je naast economische goederen en grond dus ook worden van alle overige inputfacto- Heel veel samenlevingen – over de hele Een veelvoorkomende onduidelijkheid rondom wereld, en ook in het verre verleden – het juridische begrip eigendom, draait om het da- ren van de economie te weten: arbeid (een arbeids- hebben markten als dominant systeem gelijks spraakgebruik van de woorden eigendom en contract, een concurrentiebeding) en kapitaal. voor de uitwisseling van output. Maar het is bezit. Hoewel beide termen in het dagelijks spraak- Onder kapitaal kan je verstaan: intellectueel eigen- bijzonder wanneer een samenleving ook de gebruik hetzelfde betekenen, zijn ze juridisch ge- dom/patenten, data, de goodwill van een bedrijf, markt gebruikt als dominant systeem voor zien niet hetzelfde. aandelen / obligaties / geld en productiemiddelen de uitwisseling en allocatie van grond en zoals machines e.d. natuurlijke hulpbronnen, arbeid en kapitaal. HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM Bezit kan begrepen worden vanuit het Engels: Sit- Dat zijn de drie klassieke productiefactoren, ting on. Een pachter ‘bezit’ de grond waar hij op Professor dr. Bas van Bavel, faculteitshoogleraar oftewel de bouwstenen van de economie, of zelfs de bouwstenen van het leven. werkt maar is geen eigenaar van die grond. De Transities van Economie en Samenleving aan de Universiteit Utrecht, maakt in zijn boek ‘de on- pachter is vruchtgebruiker en heeft recht op de op- Wanneer ook die via de markt worden brengsten van de grond. zichtbare hand’ onderscheid tussen productiegoe- gealloceerd, krijgt de markt pas echt een deren (roerende goederen, economische waar) en dominante rol in de ontwikkeling van eco- de inputfactoren die je nodig hebt om die goederen nomie en samenleving; en dat komt in de te kunnen produceren, onder een noemer gebracht geschiedenis, en ook nu nog, zelden voor." te weten grond, arbeid en kapitaal. Normaal gesproken gaat een vrijemarkteconomie over de uitwisseling (transacties) van de economische output.

DE ONZICHTBARE HAND

UITGEGEVEN BIJ PROMETHEUS 35

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

GESIGNALEERDE KNELPUNTEN ONDERZOEKSVRAGEN

1. Doordat grond middels het private eigendomsrecht 1. Wat zijn de (economisch-maatschappelijke) gevolgen geregeld is, is de eigenaar gerechtigd zijn eigendom van de toewijzing van de grond via de markteconomie naar eigen goeddunken ook weer van de hand te doen. waarbij grond als primaire inputfactor voor de econo- Koop = Verkoop, vaak aan de hoogste bieder. De mie, met name een financiële waarde vertegenwoor- markten van inputfactoren grond, arbeid en kapitaal digt? hebben rechtstreeks verband met de manier waarop wij eigendom geregeld hebben. 2. Ligt er een mogelijke oplossingsrichting in het meervoudig in bezit en/of eigenaarschap nemen van grond? 2. Schaden van plannen die op basis van grondeigendom worden gemaakt, zijn vaak wel in beeld - en geven 3. Kan dat bijvoorbeeld via een nieuw (democratisch) nogal eens aanleidingen tot juridische trajecten - maar toewijzingsstelsel? baten niet of veel minder. Met andere woorden, de winst gaat naar de eigenaar, het verlies wordt afgewend Wie krijgt het gebruiksrecht op grond en onder welke op de samenleving. 4. voorwaarden, wie bepaalt deze voorwaarden en welke rol speelt de gemeenschap hierin? HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM

→ Zie ook het katern 'Emoties rondom eigendom van grond'

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

EMOTIES RONDOM EIGENDOM VAN GROND DOOR JEANETTE OPPEDIJK VAN VEEN

WAAR RAAKT GRONDEIGENDOM JOU FAMILIEGRONDEN; VERBONDENHEID EN PERSOONLIJK? EMOTIE

Tijdens de tweede WEEG-bijeenkomst hebben we Bij grondgebonden familiebedrijven zijn de gronden een oefening in ‘waarderend onderzoek’ gedaan. Zo vaak generaties lang in de familie en dragen zo voor onderzoeken we waar grondeigendom ons persoon- een belangrijk deel bij aan hun identiteit en wortels. lijk raakt. Het is vaak een familiebedrijf, van vader op zoon of Wat daaruit naar voren komt, is dat grondeigendom op een andere manier van vererving en uitruil binnen heel verschillend beleefd wordt; van positief met de familie doorgegeven. Dit is een belangrijke waarde waardering voor grond in eigendom, voor sommigen van grond die heel diepgaat; er zijn familiehistorie en zelfs over generaties heen, tot negatief door het ge- familierelaties aan verbonden. brek aan grond of zelfs verlies van grond. Dit maakt de relatie met grond heel persoonlijk. Hieronder staat Voor degene die de gronden beheren en bewerken en een weergave van wat grond met ons kan doen, be- al hun tijd en aandacht in het familiebedrijf hebben zien vanuit een boerenperspectief. gestopt, zoals boeren en beheerders, heeft grond ook een andere betekenis gekregen. Door de gedane arbeid is de verbondenheid groter. Maar vaak zijn ook

VERDIEPING | KATERN de investeringen en de gevoelde druk om het bedrijf in goede staat of zelfs overeind te moeten houden, vele malen groter. Door die verbondenheid is het moeten beëindigen of verkopen van een bedrijf en gronden emotioneel heel ingrijpend. Het geeft gevoelens van verlies die heel diep kunnen gaan.

“Voor mijn vader betekende zijn bedrijf en de grond een eigen plek waar hij zich veilig voelde. Ook was het een plek waar hij op kon bouwen, letterlijk en figuurlijk.”

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

BOEREN ZONDER OPVOLGING; GEVOELENS VAN VERLIES

De opvolging van een bedrijf is een uiterst complexe aangelegenheid, die ook een complexiteit aan gevoelens met zich meebrengt. Opvolging heeft namelijk “Mijn vader heeft al heel vroeg tegen mij en mijn zusje veel invloed op de bedrijfsvoering van de huidige gezegd dat wij het bedrijf niet konden overnemen. We generatie, zoals investeringen in gronden, machines waren toen een jaar of tien. Vooral de toon waarop hij en opstallen. Daarom wordt al vrij vroeg bepaald of het zei staat me nog bij. Ik denk dat het hem ook wel onder de kinderen potentiële opvolgers zijn. Vaak zijn pijn heeft gedaan. Ik weet nu ik ouder ben wel waar die de kinderen zelf nog te jong om te kunnen of mogen keuze vandaan komt, maar als kind weet je dat niet. Het meebepalen, of te beseffen wat een keuze werkelijk voelde daardoor als een persoonlijke afwijzing. Dat was voor hen inhoudt, en wordt er voor hen beslist. Het het natuurlijk niet, maar ik ben altijd bang geweest voor fysiek zware werk moet wel bij iemand passen. verlies van grond. Gek eigenlijk dat zo’n zinnetje zo’n impact kan hebben. Soms kiezen kinderen zelf voor een loopbaan buiten Gelukkig heb ik de stap naar een eigen bedrijf kunnen de (primaire) landbouw. Maar het kunnen ook de ou- maken, waar ik me toch wel trots over voel.” ders zijn die het de kinderen afraden om het bedrijf VERDIEPING | KATERN over te nemen. Ze willen dan liever dat hun kinderen het beter krijgen dan zijzelf, los van de wensen van de kinderen zelf.

Dit ontzeggen van de mogelijkheid om het bedrijf of de gronden over te nemen, kan voor kinderen een ingrijpende ervaring zijn. Gevoelens van verlies, niet goed genoeg zijn of tekortschieten, kunnen levenslang bijblijven.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Dit betekent ook voor de ouders een proces van Als opvolging wel lukt, kan het in stand houden CONCLUSIE loslaten, want zonder opvolging betekent dit van het familiebedrijf een dermate groot gevoel veelal bedrijfsbeëindiging en mogelijk het ver- van verantwoordelijkheid geven, dat het gevoe- lies van familiegrond. Hoewel de verkoop van lens oproept van ‘ben ik het wel waard?’ en ‘kan een bedrijf de boer een pensioen oplevert, geeft ik het wel waarmaken?’ het loslaten van grond en de identiteit en le- De diepgaande betrokkenheid en de verantwoor- venswijze die daarmee samenhangt, een gevoel BOEREN ZONDER GROND; OP BASIS delijkheid die boeren voelen voor grond blijft van verlies; een verlies dat niet met geld gecom- VAN INSPIRATIE EN VERTROUWEN cruciaal voor toekomstig gezond bodembeheer. penseerd kan worden. Als overname of erving van familiegrond niet Bij het nadenken over nieuwe eigendomsver- ONDER DRUK VAN OPVOLGING mogelijk lijkt, of als geen familiegrond beschik- houdingen is het voor boeren van cruciaal be- baar is, vraagt dit om andere mogelijkheden lang om een langdurige verbinding te kunnen Wanneer (een van) de kinderen het bedrijf wel om aan grond te komen. Via huur of pacht van aangaan met de grond. Dat zij hun ondernemer- wil overnemen, volgen vaak eerst een aantal tijdelijke gemeentegronden of op een stukje schap daarin behouden en de ruimte krijgen om jaren van samenwerken. Als het goed is vindt grond van een andere boer beginnen steeds naar beste kunnen de grond vruchtbaar te maken er in deze periode een verschuiving van de ver- meer jonge boeren hun eigen bedrijfje. Dit zien voor de aarde en de gemeenschap om hen heen. antwoordelijkheden plaats, die steeds meer bij we bijvoorbeeld bij Toekomstboeren; jongeren de nieuwe generatie komt te liggen. Ook voor of zij-instromers van buiten de landbouw die de zeggenschap over het gebruik en beheer van op een duurzame en vaak biologische wijze in gronden zal een herverdeling moeten plaats- de landbouw werkzaam willen zijn. Zij zetten vinden, al kan dit in de praktijk een weerbar- deze stap, gemotiveerd vanuit eigen idealen en VERDIEPING | KATERN stig en moeizaam proces zijn. Niet alleen de geïnspireerd door koplopers die het compleet financiële situatie, de mogelijkheden voor in- anders doen en wel een goed inkomen uit hun vesteren en speelruimte binnen wettelijke re- eigen boerenbedrijf halen. Omdat ze geen fa- gelgeving spelen hierbij een rol. Dat geldt ook miliegrond en onvoldoende kapitaal hebben voor persoonlijke relaties binnen de familie. Bij voor het kopen van eigen grond, kiezen ze voor een overname verandert de band tussen ouder het huren of pachten van grond. Vaak gaat dit en kind en dat vraagt veel loslaten, een flexibele op tijdelijke basis, want de gronden worden op houding en een flink portie geduld. Die ruimte basis van liberale pacht verpacht (maximaal 6 is er niet altijd en ontstaat soms pas in een latere jaar) of het gaat om tijdelijke gronden met een fase. Dat kan een grote remming hebben op het andere bestemming. Het geeft dus veel onze- ontwikkelen of verduurzamen van een bedrijf, kerheid, en de situatie is verre van ideaal, maar maar ook op de persoonlijke ontwikkeling van het geeft wel de mogelijkheid om te starten, de opvolgers. om een eigen bedrijfje op te zetten en je ‘eigen’ grond te bewerken. En dat geeft veel voldoening en vertrouwen.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

DE EIGENDOMS-SITUATIE GROND EN DUURZAAMHEID VAN GROND IN NEDERLAND In de werkgroep nemen we kennis van het De totale oppervlakte van Nederland is overheid bij door het kortdurend verpach- werk van Ronald Rovers en zijn rekenme- 4.15 mln ha (CBS-Statline). Daarvan is 54% ten van gronden tegen de hoogste prijs. De thode MAXergy. MAXergy legt het verband agrarisch terrein (grond en gebouwen), 19% onzekerheid van deze wijze van verpachting tussen energie en materialen. Uitgangspunt water, 12% bos en natuur en 9% bebouwd in combinatie van de hoge pachtprijs, draagt is dat alle energie (straks) geen CO2-uitstoot terrein. De overige 7% van de oppervlakte bij aan een niet-duurzaam bodembeheer. meer mag hebben. Dat wil zeggen dat alles is in gebruik voor wegen en recreatieterrei- Het komt niet veel voor dat buitenlandse teruggerekend moet worden naar (uiteinde- nen. Van de 3,4 miljoen ha grond is ca 55% beleggers Nederlandse gronden komen. lijk) zonne-energie (als enige energiebron). particulier eigendom en ca. 15% in handen Wel zijn institutionele beleggers zoals ASR Zonne-energie kan worden uitgedrukt in van de Rijksoverheid . Daarnaast hebben (beurs genoteerd) al decennia actief op de oppervlak zonnepanelen dat landoppervlak terreinbeheerorganisaties als Natuurmonu- grondmarkt. Zij kopen gronden als lan- vertegenwoordigd. Dus niet alleen in eco- menten en Staatsbosbeheer een aanzienlijk ge termijn investering. Op veel agrarische nomie is grond de primaire inputfactor, grondbezit. Het resterende deel is veelal in gronden rust een hypotheek. Veruit de maar ook in een duurzame samenleving: handen van lagere overheden zoals provin- grootste hypotheekverstrekkers is Rabo- land is het enige dat we ‘hebben’. Met cies, gemeenten en waterschappen. Jaarlijks bank en daarmee heeft Rabobank een fi- MAXergy kan worden berekend (op basis wordt circa 2 tot 3 % van het particuliere nanciële claim op het grootste deel van de van natuurkundige wetten) hoeveel landop- grondeigendom verhandeld. We constate- agrarische gronden in Nederland. pervlak er nodig is voor de productie van ren dat de laatste jaren een aanzienlijk deel goederen zoals zonnepanelen, accu’s, wo- (inschatting is ongeveer een derde) van de ningen e.d. Maar ook voor de productie van verhandelde gronden wordt gekocht door voedsel wordt veel meer land gebruikt dan (vermogende) particulieren die deze grond het feitelijk in gebruik zijnde areaal. Onze HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM in kortdurende pacht aan boeren in gebruik veel geroemde Nederlandse landbouw is al- geven. lerminst efficiënt: integendeel!

Het feit dat een steeds groter deel van de Zo kost 1 m2 zonnepaneel bijvoorbeeld agrarische gronden in handen is van beleg- 150m2 land (aan energie). Dat land is niet gers, zorgt voor een toenemende druk op beschikbaar. We praten onszelf een illusie het opbrengend vermogen van de grond. aan dat gewoon dóór consumeren kan, als Het totale rendement van de grond moet het maar zo ‘groen’ mogelijk is. worden verdeeld tussen de belegger en de boer. Aan deze ontwikkeling draagt ook de

(https://architectenweb.nl/nieuws/artikel.aspx?ID=27975)

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

De boodschap is: minder, minder en KNELPUNTEN ONDERZOEKSVRAGEN dat een is ongemakkelijke waarheid of feit wat onze comfortzone aantast. 1. Met ons huidige systeem putten we 1. Alle menselijke behoeften leggen be- Het betekent ook dat bij het verder mens, maatschappij en de Aarde uit. slag op land, dus ook duurzame pro- opraken van de grondstoffen en dat ducten. De totale productiecapaciteit het grondrecht waarbij eigendom tot 2. Er zijn hele grote winnaars en steeds van de Aarde is niet toereikend als niets verplicht toe is aan herziening. meer hele grote verliezers. alle mensen zo zouden consumeren Zo kunnen we blijven waarborgen als wij nu doen, ook ‘duurzaam’ niet. dat de grond voor díe doeleinden ge- 3. Door onder andere bodemdaling en Dat wil zeggen, we leven op een veel de CO - en stikstofproblematiek ko- bruikt wordt, die nodig zijn om voor 2 te grote voet. Hoe worden we ons elkaar te zorgen op een bodem die men huidige bodemgebruikers in de hier werkelijk van bewust? regeneratief en veerkrachtig is. Daar- problemen. mee zal voor de toekomst ook de le- Hoe gaan we om met de strijd om Er zijn steeds meer signalen dat we 2. venskracht van de bodem behouden 4. grond die steeds heviger wordt? grenzen overschrijden, zoals kli- blijven. maatverandering en het verlies aan Wat zijn mogelijke oplossingsrich- biodiversiteit. 3. tingen? ? Is grond als common een 5. Ook maatschappelijk zijn er steeds mogelijke oplossing en het drievoudig meer signalen dat de huidige presta- eigenaarschap? HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM tiemaatschappij ook de negatieve effecten zichtbaar maakt. Dit ondanks onze geweldige welvaart en succes.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

KOOP = VERKOOP

Onze economie is gebaseerd op extractie, het perspectief van on- als projectontwikkelaars en gemeenten/overheden. Verder speelt de eindige en exponentiële groei en (daarmee) de beschikbaarheid van ligging van de grond een rol, in combinatie met de al dan niet beper- de grondstoffen om die groei waar te maken. Het huidige systeem kende bestemmingsplannen op die grond en de mogelijke wijziging kent geen maat. van ’warme’ gronden. Het effect is dat deze kijk op waarde waarbij In ons huidige systeem is grond (en arbeid en kapitaal) via de de geldwaarde de boventoon voert, andere waardes verwaarloost en markteconomie verkoopbaar aan de hoogste bieder binnen de door de Aarde uitput. Eigendom en het marktdenken gaat ten koste van de overheid gestelde kaders zoals bestemmingsplannen en overige de kwaliteit van de bodem en het natuurlijk opbrengend vermogen. weten regelgeving. Wij kennen dus de variant in het kwadrantenstelsel van linksonder: de ideologie van de vrije markt. Deze Deze koop = verkoop mogelijkheid is een eeuwigdurende cirkel staat-markt-combinatie werkt prijsopdrijving in de hand en is waarbij de prijzen blijven stijgen. De waardestijging onttrekt zich aantrekkelijk voor het groeiende aantal beleggers. Beleggers zoals echter aan het collectief die daar wel medeverantwoordelijk voor is. Grondvest Nederland adverteren schaamteloos met de slogan ‘haal Zo komt de waarde steeds verder af te staan van de daadwerkelijk het meeste uit uw vermogen’. Zij kopen stukken grond op (stoppen- gecreëerde waarde, het grond opbrengend vermogen van de grond, de boeren op warme gronden bijvoorbeeld), knippen deze gronden zoals dat zo mooi heet. Deze financiële waarde is puur fictief. Met in kleine stukken en verkopen deze weer door (aan particulieren), het private eigendom van grond, arbeid en kapitaal in combinatie daarbij speculerend op toekomstige bestemmingsplanwijzigingen. met de markt, creëren we tevens een fictieve schaarste hetgeen de prijzen nog verder doen stijgen. In concreto: de gemiddelde ver- We constateren dat overheden zich vaak ook als handelspartij op de koopprijs bedraagt circa 65.000 € per ha voor landbouwgrond. markt gedragen en rendement zoeken voor hun gronden. Zij laten Grond die bebouwd mag worden voor woningen, doet tussen de zich vooral door politieke belangen sturen die regelmatig elke vier 140 tot wel 1000 € per m2. Prijs van natuurgrond ligt gemiddeld jaar veranderen. Daarnaast heeft bijvoorbeeld het Rijks Vastgoed op 20.000 € per ha. Als de overheid een stuk landbouwgrond qua HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM Bedrijf ook een rendementsdoelstelling voor de gronden die in haar bestemming omzet naar bouwgrond, stijgt de prijs van 7,50 maar zo bezit zijn. Particuliere eigenaren laten zich veelal leiden door finan- maar 200 per m2. En wie betaalt deze rekening? De koper van een cieel-economische belangen; uitzonderingen zoals de meeste land- huis of in geval van sociale woningbouw de overheid (belastinggeld) goedeigenaren en natuurorganisaties daargelaten. via huurtoeslag. Van de opbrengst van een hectare landbouwgrond gaat ongeveer We verhandelen de grond meestal aan de hoogste bieder. Grond is 70% naar de pacht van de grond (citaat van Piet van IJzendoorn, handelswaar, een zekerheid voor pensioen en daarmee geldgedre- boer in Flevoland). ven. Eigendom geeft recht op wederverkoop aan de voor jou meest Veel boeren kampen met een overdrachtsprobleem. Toekomstige geschikte koper, meestal de koper met de hoogste financiële waarde. nieuwe boeren die geen stuk grond overerven, kunnen de prijs voor De waarde van grond duidt vaak op de economische waarde van de de grond niet meer opbrengen. Boeren hebben echter hun pensioen grond. Deze prijs wordt bepaald door de marktwaarde en kan (in in de grond zitten, waar tijdens het leven het grondopbrengend ver- theorie) ongelimiteerd stijgen. Het is een samenspel van het grond mogen nooit genoeg was om de rente en aflossing te betalen plus te opbrengend vermogen, de invloed van beleggers en speculanten zo sparen.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Hoe kan het dat de aankoop van KNELPUNTEN OP WAARDE ONDERZOEKSVRAGEN landbouwgrond in Frankrijk maar € 6.000 is in vergelijking met Ne- derland meer dan € 60.000. Wat 1. Door de hoge financiële waarde van- 1. Zijn we zo moedig om te tornen aan doen wij fout? Verklaart dit wel- de grond en daarmee ook de rente ons markten eigendomsdenken licht deels ons stikstofprobleem dat en aflossingsverplichtingen van de over grond? Er zijn immers in het ze daar niet kennen? eigenaar dan wel de hoge pacht als verleden al kabinetten over gevallen, gebruiker van de grond, wordt an- niemand durft zijn / haar handen er Dit systeem is een zichzelf onder- dere (maatschappelijke) waarde niet echt aan te branden, de belangen zijn mijnend systeem (zie ook §5: Zeg- of moeizaam gerealiseerd. Hoe ko- groot en sterk. Hoe komen we voor- genschap over de grond). Het zit nu men we naar een lagere prijs voor de bij de markt/staat combinatie als eni- nog muurvast en kan zichzelf maar grond? Grond, markt en privaat eige mogelijkheid voor toewijzing van moeilijk veranderen dan wel ten gendom bestaat al sinds de Romein- grond aan gebruikers? einde brengen. Door het niet voor se tijd. Maar het is ooit bedacht, en elkaar krijgen van een natuurlijk dus kan het ook anders. Hoe willen 2. Hoe komen we naar een model geba- einde van dit systeem, ontstaat een we het anders? seerd op vertrouwen en overvloed in slagveld. plaats van op extractie en destructie? 2. Het marktmechanisme faalt als het De grond geeft niet meer genoeg en om grond gaat. Hoe kunnen we de zorgt voor steeds meer stress bij de toewijzing van grond anders organi- mensen die erop werken. Zij ver- seren voorbij markt en staat? droogt, verschraalt, verzuurt, ver- vuild en raakt uitgeput. De bodem laat ons de effecten zien van onze HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM landbouw en grondpolitiek die inzet op intensivering, monocultu- ren, optimalisaties en de industri- alisering. De koek is op. Hoeveel signalen hebben we nog nodig?

Veel van de veranderingen die we willen doorvoeren (vliegtaks, subsi- → Zie ook het katern 'Geld dies, CO2-belasting, aardgasvrij maken…), blijven binnen de bestaande in relatie tot eigendom van economische structuren van het Grond, Arbeid en Kapitaal' eigendomsrecht hangen; het eigendomsrecht dat al eeuwen oud is. 43

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

VERMOGENSGROEI BASIS VOOR ONZE ECONOMIE

Eigendom voldoet aan de behoefte aan zekerheid, is een uiting van Dit verhaal geldt niet alleen voor individuen maar ook voor bedrij- een zekere prestatiedrang en gevoel van vrijheid, autonomie. Je mag ven. Vermogen moet groeien voor de eigenaren (aandeelhouders), zelf bepalen wat je ermee doet. Het geeft macht en invloed, het be- dat is de incentive voor bedrijven om te investeren, om je als bedrijf paalt de mate van succes op de maatschappelijke ladder die er nog ergens te vestigen. Bedrijven moeten voldoende winst maken ten steeds is. Het geeft status en het geeft ons stem. Het ordent de rela- behoeve van hogere rendementen voor de investeerders/aandeel- ties, geeft op een bepaalde manier overzicht. Ook voorziet het in de houders (lees opbouwen vermogen van grond, arbeid en kapitaal) zorg voor ons nageslacht. We leren voor onze kinderen te (moeten) om investeringen te dekken. Geen vermogensgroei is geen econo- sparen, dan ben je een goede ouder. Eigendom geeft ons houvast en mische groei zo denken we, geen bedrijfsinvesteringen en risico’s. kan voor een belangrijk deel onze identiteit gaan bepalen. We leren Als we de winsten afromen in de vorm van vermogensbelasting dan ook dat als ik groei en succesvol ben en nog een tweede huis koop, zijn we bang voor onze concurrentiepositie. Wat als bedrijf x zich dat dit niets met de ander te maken heeft. We vragen niet af wat daar dan niet vestigt in Nederland? We denken ook hier: de winst van het de maatschappelijke schade van is. We denken eerder dat het wel bedrijf is onze winst in de vorm van toegenomen werkgelegenheid, goed is voor anderen, want dan neem je een huishoudster in dienst toegenomen consumptie, welvaart en dergelijke. Ook hier komen en zorg je met jouw vermogen weer voor meer werkgelegenheid. steeds meer mensen tegen in opstand. We weten dat Nederland Het trickle-down effect. inmiddels een van de grootste brievenbuslanden is van de wereld waardoor belasting ontdoken kan worden. Nederland als belasting- Andersom, als we verliezen hebben we zelf gefaald, hebben we het paradijs, wie had dat ooit gedacht. niet goed gedaan. Hadden we maar harder moeten werken, zo leren we. En ook: We leren dat we voor onszelf moeten zorgen, dat we Dit trickle-down effect zowel bij mensen, als bedrijven en als landen

HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM Homo Economicus zijn, rationeel handelende economische wezens is onomstotelijk en al tijden bewezen onjuist. Het bestaat simpelweg die het beste voor zichzelf willen. De staat helpt ervoor te zorgen dat niet. Lees ook Pikkety (Kapitaal in de 21e eeuw, Kapitaal en Ideo- we in een ‘level playing field’ blijven opereren. logie), en Bas van Bavel (De onzichtbare hand) die bewijzen dat Onze capaciteiten houden deze gedachten in stand. We hebben een vermogen veel harder groeit dan inkomen, dat rijken steeds rijker ondernemende volksziel, een handelsgeest. We kunnen bluffen, worden in een land waar de inputfactoren via de markt toegewezen risico’s nemen, van niets iets maken. worden aan mensen, en armen steeds armer. Reeds eind 19e eeuw was dit inzicht er ook al, bij Henry George.

→ Zie ook het verdiepende katern over nieuw toewijzingsrecht en de casus Veerhuis en CLT.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

KNELPUNTEN ONDERZOEKSVRAGEN

De financiële waarde van grond als mogelijkheid om 1. Eigendom geeft ons status en positie en kan ons ook vermogen op te bouwen maakt rijken steeds rijker en 1. afhouden van wat echt ‘van waarde’ is. Hoe maken we armen steeds armer. En toch is het een pilaar in ons

HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM contact met onze intrinsieke menselijke waarde en die denken over economie en welvaart. We groeien als van de natuur, van een stuk grond? Wat geeft werkelijk economie door de mogelijkheid van vermogensop- betekenis, eigenwaarde? bouw.

2. Alle andere waarden die aan grond zijn gekoppeld, zijn 2. Grond als mogelijkheid tot vermogensopbouw is een hieraan ondergeschikt gemaakt gegeven in het bestaande systeem. Het vraagt een andere manier van denken over wat van waarde is. Van eigendom naar eigenaarschap, van schaarste naar overvloed, van vermogen naar meervoudige waardecreatie, van verdien- naar dienmodel.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

ZEGGENSCHAP OVER DE GROND

Het is al genoemd maar samenvattend: de marktprijs kan en mag bepalen wie grond in handen krijgt, ingekaderd door weten regelgeving door de overheid opgelegd, democratisch.

We beleven onze staat/markt organisatie als instrumenteel en bureaucratisch. De staat houdt de markt zogezegd in toom met een immense hoeveelheid regels die op elk schaalniveau dezelfde zijn, of je nu een multinational bent of een zelfstandige. One-size-fits-all-oplossingen maken het leven voor kleine ondernemers bijna onmogelijk. Met de beste wil van de wereld kan je niet meer voldoen aan alle regels, vaak zijn ze ook nog tegenstrijdig en dan weet je helemaal niet meer wat te doen.

Wet- en regelgeving rondom pacht en bestemmingsplannen moet de vrije grondmarkt in balans houden en het algemeen belang be- hartigen. Dit kan maken dat mensen het eigendom helemaal niet meer als vrij beschikbaar beleven omdat je aan zoveel regels moet → Zie verder:

HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM voldoen. Vaak ontstaan vanuit angst en control, wordt eigendom eerder een last dan een zegen. En zijn de bestemmingsplannen en de omgevingswet afdoende om het gevoel te hebben dat ons publieke Katern: Toewijzing van land(gebruik) belang gediend wordt? En is de overheid überhaupt in staat om alle behoeften waarvoor land nodig is tegen elkaar af te wegen en op Katern: DeelGenootschap elkaar af te stemmen? Op dit moment is de overheid hard op zoek naar het in handen krijgen van meer middelen om duurzaam grondbeheer te kunnen afdwingen in een pachtconstructie. De markt mag voorstellen doen voor onder andere de nieuwe pachtwetgeving.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

De markt/staat combinatie werkt ook een leger aan juristen en advocaten in de hand en machtige lobbypartijen die op de been komen om de weten regelgeving te beïnvloeden. Ook hier is het MKB natuurlijk ondervertegenwoordigd, lees de verliezer. De samenleving, de bottom-up beweging, beleeft de overheid vaak niet meer als beschermer van onze grond, mede omdat zij zelf vaak ook rendement moeten / kunnen halen op de grond die zij zelf in bezit heeft. De korte termijn gedreven belangen van zowel politiek als marktpartijen werken niet duurzaam grondbeheer in de hand.

Bas van Bavel betoogt in zijn boek de onzichtbare hand het volgende; Samenlevingen waarbij de inputfactoren grond, arbeid en kapitaal via de markt van eigenaar doen laten veranderen (factor markten), zijn samenlevingen die in eerste instantie een hockeystickvormige economische groei kennen. De incentive om te investeren en “De overheid staat met haar rug je vermogen daarmee op te bouwen is groot, iets dat dan ook veelvuldig gebeurt. naar de samenleving. Echter, er gebeurt dan ook iets anders. Mensen met veel vermogen worden sterk. Zo Het wordt tijd dat zij zich omdraait sterk dat hun stem niet meer ongehoord kan blijven in de politiek. Zij lobbyen voor wetgeving die hen goed uitkomt, zoals het niet betalen van belastingen en dergelijke. en al het mogelijke doet om de civil De macht verschuift van een zuivere democratie naar een elite die haar invloed op society te faciliteren, de bottom up de politiek steeds verder opschroeft en daarmee haar eigen systeem ook weer teniet- beweging.” doet. Immers de onvrede hierover in de samenleving neemt zichtbaar toe en uiteindelijk imploderen deze systemen.

In een dergelijke samenleving leven wij. Bij ons is zichtbaar hoe de onvrede in de HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM samenleving toeneemt (gele hesjes, boze boeren). Te veel vermogen bij een elite HERMAN WIJFFELS ondermijnt de democratie. En grond in handen van de markt bewerkstelligt dit. Dit is zowel nationaal als mondiaal waar te nemen.

We beleven een systeemclash. De overheid is in feite bedoeld om vanuit een denkkader te handelen en wetten te maken die voor iedereen gelden. Echter, de bottom-up beweging denkt en handelt vanuit andere inzichten en vraagt de overheid hiervoor een status aparte te maken. Vrij geciteerd uit het interview met Herman Wijffels in het programma: It’s the Food, my friend! Hoe kan zij ruimte creëren voor de pioniers op dit moment die zoeken naar andere manieren om met grond, arbeid en kapitaal om te gaan?

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

KNELPUNTEN ONDERZOEKSVRAGEN

1. We zijn als samenleving de zeggenschap over onze 1. Hoe ziet een samenleving eruit waar niet de markt/ grond kwijtgeraakt. Wat is daar de consequentie van staat bepaald wie het recht heeft op een stuk grond, en hoe krijgen we deze zeggenschap weer terug? maar mensen. Waar de grond als gemeengoed in han-

HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM den komt van capabele mensen die er iets goeds mee 2. We ontdekken een knelpunt voor de overheid. Een be- doen voor de mensen en hun behoeften. Hoe ziet die leid gestoeld op verschillende visies is lastig om proce- besluitvorming en toewijzing eruit. Wie stelt welke ka- dureel vast te leggen, want hoe ga je dan om met prece- ders op voor het gebruik van de grond, welke vormen dentwerking en het voorzorgsprincipe? Toch is er een en structuren passen bij een mensen wereldbeeld ge- verschuiving in mensen wereldbeeld waar te nemen baseerd op het welbevinden van mensen Aarde en die clasht op oude zienswijzen. Hoe gaat de overheid het vertrouwen dat we daarbij stellen in onszelf als cre- hiermee om, welke ruimte weet zij te scheppen? atieve wezens? Het Rechtsboven kwadrant?

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

IK BEN WAT IK HEB

Of je wilt of niet, achter elk systeem zit een manier van denken en Angst en controle gecombineerd met de Homo Economicus. De handelen. Zoals je de mens begrijpt, zo ontwikkel je ook structuren, rationeel handelende mens die goed voor zichzelf weet te zorgen. wetten en regels. Vanuit welke drijfveer is het Romeinse eigendoms- Geld moet rollen, geld moet meer worden. Bezit, lees vermogen, recht vormgegeven, welke ‘geest’ zit in het huidige eigendomsrecht? moet meer worden anders ben je een dief van je portemonnee zo Daar kunnen we onze gedachten over laten gaan. vertellen we onszelf. Dit vermeerderen van bezit is onze identiteit gaan bepalen. We zijn Aan de basis van ons eigendomsrecht ligt het Romeins Recht en het iemand naar de mate waarin we bezit hebben. De marketing speelt is sinds die tijd nog maar weinig veranderd. We leven dus met een op onze angsten en onzekerheden in en laat ons kopen. Of het nu archaïsch recht dat dringend aan vervanging toe is. Het is evenwel goederen zijn, een mooiere auto of een groter huis. We zijn wat we het sterkste recht dat we kennen in de wet. hebben. Het huidige grondeigendom systeem wordt gekenmerkt door de be- Overigens brengt de ‘toegang-tot-bezit-beweging’ hier wel veran- hoefte aan ‘menselijke zekerheid’ en de ‘eigen wereld veilig maken’. dering in. Veel jongeren willen de ballast niet meer van bezit en We herkennen territoriumdrift en zelfzorg daarin hetgeen uitslui- vermogen. Daar zie je een kentering komen en komt er steeds meer ting en exclusiviteit in zich draagt. Het eigendom is immers ook beweging in het ‘eigendom-van-vermogen-is-veiligheid’ denken. over erfbaar. Zit hier ook een zekere mate van superioriteit in? Ze- Komt delen ook niet meer op de voorgrond bij jongeren? kerheid en continuïteit van het eigen voortbestaan garanderen, zijn andere woorden waarmee we dit systeem kunnen duiden. We beleven het zelf als moeilijk dit zo op te schrijven, we ervaren Het voelt aan als een construct, een instrument en kapstok dat grip onze eigen weerstand. Is dit zoals het werkelijk in elkaar zit? We wil- geeft op de werkelijkheid maar als zodanig leeg aanvoelt. Misschien len het graag verzachten, beter en mooier maken dan het wellicht is. komt het wel nergens uit voort vragen wij ons af? Tegelijkertijd voelt We willen ons hier eigenlijk niet over uitspreken. We willen zeggen het ook aan als de basis van alle groei, schepping, welvaart, innova- dat we het ook niet weten. We willen geen oordeel vellen. Het lijkt HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM tie. erop alsof de werkelijkheid ook voor ons moeilijk is om toe te laten. Worden we hier zelf ook aangesproken? We herkennen aan de basis van dit recht een mensen wereldbeeld waarbij mensen worden aangesproken op hun angsten en behoefte aan controle. Vanuit deze angst voeren we met elkaar de strijd om bezit; een externe prikkel om ons bestaanszekerheid te geven. We worden strijders op een markt waarbij eigen zekerheidsstelling ten koste gaat van het algemene belang en de ander waarbij destructie, uitputting van grond en -mensen het gevolg zijn. Zij verdeelt de wereld in arm en rijk, mensen met macht en invloed en mensen die dit niet hebben. Winnaars en verliezers. De geldgedrevenheid en het zoeken naar rendement voor dat geld gaan overheersen en de destructie en strijd om de grond resteren.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

KNELPUNTEN

1. Een eigendomssysteem dat mensen (onbedoeld en onbewust) aanspreekt op hun angsten en behoefte aan controle, zekerheid en veiligheid, zal dit vervolgens ook weer oproepen en steeds weer bevestigen in mensen waardoor het wantrouwen in elkaar wordt versterkt. Het is een zichzelf versterkend systeem geworden waar we niet meer onderuit denken te kunnen.

ONDERZOEKSVRAGEN

1. Hoe verhoudt de eigen veiligheid en continuïteit, de eigen zekerheidsstelling door het opbouwen van vermogen, zich tot de verantwoordelijkheid voor de hele mensheid, gegeven het feit dat we in één wereldwijde economie leven? Gaat mijn tweede huis ten koste van …?

2. Hoe kunnen we bij het eigendom van grond het eigen HOOFDSTUK 4 | EIGENDOMSYSTEEM perspectief, de lokaliteit, zo begrijpen en vormgeven dat het niet ‘eigen volk eerst is’ maar dat zowel de lokale betrokkenheid als ook de globale verantwoordelijkheid daarin opgenomen kan worden?

3. De basisvraag die we onszelf hier stellen is: hoe komen we naar een grondgebruik en toewijzingssysteem dat gebaseerd is op vertrouwen en liefde in plaats van op angst en controle? In welk mensen wereldbeeld grond je je nieuwe gedachten hierover? Zie ook de toelichting en uitwerking van de vier kwadranten.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

TOEWIJZING VAN LAND, EN LANDGEBRUIK

DOOR INNO KOCK

INLEIDING

Uitgangspunt voor dit katern is dat de tijd voorbij Hier is het voorbeeld beperkt tot landbouw- De vraag die voor ligt, is hoe deze drie perspectieven is dat door middel van particulier/privaat en pu- gebruik, wetende dat hetzelfde drievoudig ei- op eigenaarschap tegelijkertijd ‘waar’ zijn en in een bliek grondeigendom, bepaald wordt voor (men- genaarschap voor alle situaties en vormen van gezonde verhouding tot elkaar komen. Wat is gezond sen in) de samenleving wat er gegeten wordt, hoe grondgebruik denkbaar is. Zoals wonen, wer- voor de verschillende geledingen, wat heeft een on- er gewoond en geleefd, gereisd en ge(re)creëerd ken, recreëren evenals infrastructuur en na- dernemer nodig om zich werkelijk te kunnen verbin- wordt. Daarom is er behoefte aan een nieuwe visie tuur(beheer). den met de grond waarop hij werkt, wat een econo- op welke wijze Toegang tot Land ofwel toewijzing misch vruchtgebruiker, wat een blote eigenaar? van grondgebruik geregeld kan worden; en wel zo DRIEVOUDIG EIGENAARSCHAP dat planeet Aarde weer als gemeengoed of ‘com- Deze gedachtegang gaat uit van een nieuw toewij- mon’ gezien en behandeld wordt. Daarmee maken Nieuwe vormen van eigentijds eigendom van zingsrecht dat van onderaf uit de burgersamenleving we een einde aan het voor puur eigen belang - van grond liggen aan de basis van een nieuwe ma- opgebouwd mag worden. Nieuwe privaat-publieke enkele mensen en/of organisaties - gebruiken van nier van ‘toewijzen’ van land met behoud van organen willen we oprichten, waar ieder initiatief de Aarde met haar levende natuur; van de bodem de specifieke, vaak economische bestemming, weer in nieuwe rechtsvormen ondergebracht kan (en grondstoffen), het water en de lucht (en ether). maar altijd in samenhang met de natuurlijke, worden. En hoort daar in de nabije toekomst ook de damp- VERDIEPING | KATERN kring en daarbuiten, het heelal bij? 1. We onderscheiden economisch eigenaarschap, op basis van het gemeenschappelijke De inzichten verwerkt in deze verhandeling over toe- vruchtgebruik van planeet Aarde (samen). wijzingsrecht komen voort uit twee jaren samenwerken en onderzoeken van het eigendomsvraagstuk van 2. Daarnaast het creatief (ondernemend) vak- grond in de werkgroep. De visie is hier uitgewerkt manschap van de ‘beheerder’ dan wel land- vanuit en geïnspireerd op de biologisch-dynamische bouwer (vrij). landbouw praktijk én het werken met de organiserende principes van vrij, gelijk en samen zoals deze ook 3. Tot slot is er het (blote) juridische eigenaar- zichtbaar worden in het kwadrantenstelsel. schap, waarbij land / de Aarde als gemeengoed oneindig – en onverhandelbaar – van Deze uitwerking van toewijzing van grond is een mo- zichzelf is. En, steeds opnieuw, per periode en gelijke concretisering in het rechtsboven kwadrant; per bestemming toegewezen kan worden aan de vrij-gelijk-samenleving. de opvolgende ondernemers, aan de volgende generatie(s) (gelijk). ecologische en sociale ‘omgeving’. 51

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Overdracht wordt dan dus ook via ‘recht en bestuur’ geregeld en niet aan het ver- Een tweede ‘voorwaarde’ is dat de creatief eigenaar – de land-bouwer zich vrij trouwen alleen overgelaten. Er zit wel degelijk sturing op maar dan van onderaf, kan verhouden tot zijn land en de gemeenschap van vruchtgebruikers en idealiter als een afstemming tussen de drie partijen. niet in een loondienstverhouding komt. Daarnaast is het ook ‘voorwaarde’ dat deze creatief eigenaar niet in zijn of haar ‘eentje’ opereert. Dit behoeft verdere Deze Civil Society strekt zich in feite wereldwijd uit. We kennen op planeet Aarde toelichting. Het is gezond, als de ondernemer in vrijheid eigen beheer kan voeren een keur aan naties en staten, al dan niet verenigd, met overal weer eigen recht(- om tot optimale ‘productie’ te komen. In vrijheid, in die zin dat hij op eigen gezag spraak) en (onderlinge) rechtsverhoudingen. De strekking van de hier genoemde kan handelen. Waarop hij vervolgens bevraagd kan worden, onder andere door uitgangspunten is bedoeld om wereldwijd toe te passen; uitstijgend boven natio- vakgenoten. nale belangen, op niveau van ‘Verenigde Naties’. Dat begint met nieuw bewustzijn Immers vakbekwaamheid is geen absoluut gegeven; daar is een weg voor nodig. van en voor artikel 1 uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. En daar wordt, blijvend, een weg gegaan als het beeld van een landbouwer is dat Deze luidt: ‘Alle mensen worden vrij en gelijk in waardigheid en rechten geboren. hij voortdurend in contact is met, en oog heeft voor, de bodem en de natuur. Dat Zij zijn begiftigd met verstand en geweten, en behoren zich jegens elkander in een de boer leert van z’n grond, en dat de grond gedijt door diens voortschrijdende geest van broederschap te gedragen.’ inzicht. In onze visie wordt toewijzing van grond van onderop vormgegeven en juist niet Het is dan gezond door collega-vakgenoten bevraagd en gespiegeld te worden. van bovenaf opgelegd (zie verklarende woordenlijst voor peer governance). Nu klinkt dit wellicht zeer idealistisch; tegelijkertijd is dit in Nederland bij biodynamische boeren al gemeengoed aan het worden. Via de vereniging vindt er TOEWIJZING 3.0 tweejaarlijks Collegiale Toetsing plaats, van iedere boer (in zijn werk, op zijn ei- Het is bijna onmogelijk om toegang tot (een bepaald stuk) land 1, 2, 3 te regelen, gen bedrijf) in een eigen groep van vier of vijf vakgenoten. via een enkele overeenkomst. Om zoiets duurzaam, lees ook zinvol, te regelen, Daar spiegelt de enkele boer zich aan de gemeenschap van collega’s ‘uit de buurt’; mag er aan meerdere voorwaarden / relaties voldaan worden. en doet daaraan eigen inzichten op. VERDIEPING | KATERN Tegelijkertijd bouwt die gemeenschap gezamenlijk aan (biologisch dynamische) Een eerste voorwaarde is dat er een Waardeketen bestaat, van vruchtgebrui- kennis en vaardigheden ten behoeve van het verdere werk. Niemand is louter kers-afnemers met een creatief ondernemer; daarom het voorbeeld van de land- voor en op zichzelf aan het werk. bouwer, die op die grond ‘produceert’ voor zijn (rechtstreekse) klanten. In die Zo wordt de landbouwer, vakman-beheerder door vakgenoten rondom gekend waardeketen mag het gaan om concrete behoeften van betrokken mensen, zodat en gedragen. die in gesprek met elkaar tot invulling komen vanuit de ‘gemeenschap’ over kwaliteit en kwantiteit van producten. Die klanten kunnen heel goed ‘hun’ boer(en) Als derde ‘voorwaarde’ is er de gebruiksovereenkomst, die de creatief eigenaar voordragen; om in hun eigen levensbehoeften te voorzien. En tegelijkertijd kun- met de juridisch (of blote) eigenaar van de grond sluit, op voordracht van vrucht- nen ze dat stukje ‘keten’ economisch dragen. gebruikers en met instemming van vakgenoten. Boer en burger komen in een wederkerige relatie te staan. In die overeenkomst is bruikleen de geëigende rechtsverhouding voor een be- Deze stakeholder (vruchtgebruiker) kan ook breder zijn dan de directe klanten. paalde (lange termijn) tijd. En op gelijke algemene voorwaarden in ruime zin, Ook mensen in de omgeving en anders betrokkenen bij de plek kunnen als eco- waarop met de grond en bodem wordt omgegaan. Hierin komen ecologische nomisch eigenaar de creatief eigenaar van de grond willen dragen, steunen en basisvoorwaarden voor verbetering en vruchtbaar maken en houden van de mogelijk maken. Er kan in deze waardeketen een contract opgesteld worden tus- bodem/grond en van bedrijf om de hoek kijken. (Lees: de grond krijgt zo meer sen producent en afnemer. bufferend vermogen zowel voor het vasthouden van water als voedingsstoffen.)

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

De Aarde is van zichzelf; de boer is als een rentmeester. Toetsing van ecologische parameters / criteria mogen nog (maatschappelijk) ontwikkeld worden. Het genots- en gebruiksrecht wordt direct aan de creatief eigenaar(en) toebe- deeld, op hoofdlijnen getoetst; en het gebruiksrecht gaat na beëindiging alleen en direct naar de juridisch eigenaar terug. Op geen enkele andere economische wijze kunnen die overgedragen of nagelaten worden. Dit alles om ook gebruik voor toekomstige generaties zo optimaal mogelijk te garanderen; ten behoeve van de samenleving of commons. In concreto: om ervoor te zorgen dat capabele mensen namens de gemeenschap de grond voor bewerking krijgen toegewezen zolang zij daartoe ook daadwerkelijk capabel zijn.

De maatschappelijke dialoog en uitwisseling vormt zo de basis voor uiteindelijke afstemming om tot goede toewijzing van grond te komen. Immers hoe we de grond toewijzen en verdelen over de verschillende behoeften (energie, landbouw, wonen, recreëren) is een gesprek van ons allen. Op verschillende plaatsen kunnen lokale afwegingen tot verscheidene (rechts)vormen leiden. Uiteindelijk bekrachtigt de blote juridisch eigenaar via een of meerdere overeenkomsten (en bepalingen) de toewijzing namens derden. Dat orgaan stelt hoge eisen aan onafhankelijk bestuur en neutraliteit; de organisatie is lean & mean. Er is slechts organisatie en administratie van geringe omvang. VERDIEPING | KATERN

CONCLUSIE

Zo krijgt landgebruik door het (opnieuw) onderbrengen en inrichten van de relaties in de samenleving - Commons – een nieuwe dimensie; zo wordt grondgebruik louter omwille van economisch rendement (en eenzijdige beschikkingsmacht) begrensd. Zo werken we als mensengemeenschap aan gezonde verhoudingen, voor een leefbare Aarde, voor nu en in de toekomst.

→ Voor een nadere invulling van deze gedachten, zie ook de cases:

Community Land Trust & Veerhuis

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

HET DEELGENOOTSCHAP: ORGANISEREN VANUIT VERTROUWEN

HOE WE SAMEN ALS PERSOON VRIJ ZIJN EN ALS MENS GELIJK

DOOR DAMARIS

EIGENTIJDSE ZAKELIJKHEID “You never change things by Als organisatie of beweging loop je in de huidige tijd snel vast in het bestaande rechtssysteem. Een systeem waarachter een bepaald rechtsgevoel schuilgaat fighting the existing reality. dat vaak haaks staat op dat wat jij in de wereld wil brengen. Zijn loondienst- To change something, build a new verhoudingen, vastgezette posities en dito machtsverhoudingen eigenlijk nog model that makes the existing wel van deze tijd? Van wie is het resultaat van mijn arbeid eigenlijk? En waarom werk ik keihard en gaat mijn baas er met de winsten vandoor? Ik pas model obsolete.” eigenlijk niet helemaal in deze functie, maar dit is de functie die er is. Ik vind het moeilijk om gemotiveerd te blijven… Oké je wil het anders, hoe ga je dan Richard Buckminster Fuller verder?

VERDIEPING | KATERN De meeste organisaties zorgen op de een of andere manier voor een organi- Het DeelGenootschap werkt optimaal als niemand bij elkaar in loondienst is satievorm, waarin ze het nieuwe in de oude structuren manoeuvreren. Ver- en wanneer zowel grond als kapitaal als common worden beheerd. Dit bete- volgens proberen ze daarin zo veel mogelijk van zichzelf te behouden. Of ze kent dat er alleen op basis van kundigheid en ieders toegevoegde waarde met ontwikkelen er toch al iets helemaal buiten maar dat voelt ook nog heel vaag elkaar wordt gewerkt en dat inbreng van vermogen daar niet verstorend op en onbeschermd, te ongedefinieerd, te los. inwerkt. Dit maakt het mogelijk dat een organisatie en alle mensen die daar deel van uitmaken intrinsiek gemotiveerd blijven denken en handelen. Uiteindelijk heb je toch een structuur nodig om met elkaar te kunnen werken. Voor alle mensen en organisaties die dit herkennen, is er nu het DeelGenoot- Meer te weten komen over het DeelGenootschap, vraag het handboek op bij schap. Een organisatievorm gebouwd naast de bestaande rechtsstructuren [email protected] maar ruimte makend voor het organiseren op basis van vertrouwen in mensen en hun wens om vanuit passie en capaciteiten bij te dragen aan een groter (Lees op de volgende pagina verder) geheel.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

HET DEELGENOOTSCHAP IN HIGHLIGHTS

1. Het DeelGenootschap is in essentie een kring van gelijken waarbij iedereen zich op een gemeenschappelijke bron, essentie, organisatie-identiteit, gemeenschappelijk streven afstemt vanuit eigen kracht, inzet en passie.

2. Het staat naast de bestaande maatschappelijke structuren en kan zonder notaris en dus zonder kosten te hoeven maken opgericht worden.

3. Je kan direct starten in een organisatievorm met alle voordelen die dat heeft.

4. Het DeelGenootschap adviseert over nieuwe besluitvormingsprincipes zoals ‘initiatief op basis van raadpleging’.

5. Het DeelGenootschap kent geen bestuur, wel een bronorgaan. Dat is er niet om beslissingen te nemen, maar om de identiteit van de organisatie levend te houden; dán pas wordt zelforganisatie mogelijk. Daarmee is het een sterke stimulans voor

VERDIEPING | KATERN de werkgelegenheid.

6. Er is geen onderscheid tussen medewerker en vrijwilliger, immers ieder is deelgenoot.

7. Kent geen ontslag van medewerkers; ieder vindt zijn/haar eigen plek vanuit eigen missie en kracht. Jaarlijks herverbinden vormt de sleutel naar het vervolg.

8. Kent een nieuwe vorm van beschermen van kennis die we de Creative Common Relation noemen.

9. Voor formele zaken zoals belasting en andere juridische punten vervult een stichting met eenvoudige statuten haar rol. De inhoudelijke zeggenschap blijft bij het DeelGenootschap.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG DOOR NATASHA HULST CASUS GROND VAN BESTAAN: COMMUNITY LAND TRUST IN NEDERLAND VERDIEPING | CASUS

ONLINE communitylandtrust.nl

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

GROND VAN BESTAAN: COMMUNITY LAND TRUST IN NEDERLAND

WAT IS EEN COMMUNITY LAND TRUST? GESCHIEDENIS EEN WERELDWIJDE BEWEGING

Community Land Trusts (CLT) biedt een De Community Land Trust (CLT) is in de Dit gedachtegoed heeft zich sindsdien, en eigendomsmodel die zorgt voor een eerlij- jaren 60 van de vorige eeuw voortgekomen vooral de laatste jaren ontwikkeld tot een ke, vrijwillige en democratisch toewijzing uit de civil rights movement in het zuiden wereldwijde beweging. In de VS zijn er en gebruik van grond. Een CLT combineert van de Verenigde Staten met als doel de toe- anno 2020 honderden CLT's. In verschil- individuele eigendomsrechten met collec- gang tot land te verzekeren voor Afro Ame- lende landen zijn organisaties ontstaan die tieve grondeigendomsrechten en maakt rikaanse boeren. Aan de basis hiervan was CLT promoten, onder meer in België, Ca- daarmee landed commons mogelijk. Een een samenwerking tussen Robert Swann nada, Kenia, Nieuw-Zeeland, het Verenigd CLT is daarnaast een non-profit, plaatsge- (die o.a oprichter was van de Schumacher Koninkrijk en Australië. Organisaties in bonden, open lidmaatschap organisatie. Center for New Economics), Slater King, verschillende Europese landen (o.a. Frank- Land wordt verworven door schenking of Charles Sherrod en verschillende mensen rijk, Duitsland en Spanje) hebben de logi- aankoop. Samen met de lokale gemeen- uit Amerikaanse burgerrechtenorganisa- ca van de CLT beweging overgenomen en schap wordt vervolgens een landgebruiks- ties. Zij omschreven het als: “een vereniging toegepast. Ondanks dat de historische om- plan ontwikkeld. In de praktijk ondersteu- zonder winstoogmerk voor grond in een standigheden en juridische en bestuurlijke

VERDIEPING | CASUS nen CLT’s bijvoorbeeld betaalbaar wonen, eeuwigdurend fonds ten behoeve van per- context verschillen per land komen CLT's regeneratieve landbouw, gemeenschapstui- manent gebruik door rurale gemeenschap- overal tegemoet aan de uiteenlopende benen, openbare gebouwen en commercië- pen”. hoeften van mensen, zowel landelijk als le ruimtes. Gemeenschappelijk eigendom stedelijk. Ook in Nederland hebben we nu wordt zo beheerd door en voor de gemeen- de landelijke organisaties Community Land schap. Door grond uit de markt te halen en Trust NL en Stichting Grond van Bestaan tegen een eerlijke prijs ter beschikking te opgericht ter bevordering en ondersteuning stellen worden solidaire en ecologische om- van de lokale CLT's. gang met grond weer mogelijk.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

TRANSITIE NAAR EEN NIEUWE ECONOMIE GROND VAN BESTAAN

Waarom de community land trust juist de afgelopen jaren een vlucht Stichting Grond van Bestaan samen met Community Land Trust neemt is ook omdat het in het licht van de recente ecologische en NL zijn geïnspireerd door de internationale CLT beweging en heb- sociale crisissen één van de instrumenten is die burgers kunnen ben tot doel te innoveren, in de Nederlandse context, op het gebied gebruiken om de transitie naar een nieuwe economie te realiseren. van grondeigendom, toegang tot land, pacht en eigendomsrecht. Om toe te werken naar een transitie naar een duurzaam voedselsys- Maar wil bovenal de relatie tot grond en elkaar transformeren. teem moet grond en daarmee de landbouw niet meer onderworpen Grond van Bestaan wil door het realiseren van verschillende ini- worden aan de logica en spelers van de (wereld)markt. Uiteinde- tiatieven laten zien dat het kan, ook in Nederland. Zo omzeilen lijk biedt een CLT een vehikel voor een radicaal ander systeem van we de markt door te werken met gemeenschappelijke vormen van grondbezit, een systeem dat grond uit de handel haalt en het plaatst eigendom, maken we betaalbaar wonen mogelijk en worden land- in een commons die voldoen aan sociale, ecologische en culturele bouwpraktijken mogelijk die mens en natuur samenbrengen. Hier- waarden. door kunnen andere waardes dan alleen economische winst een rol spelen in betaalbaar woningbouw en de productie van voedsel. Met een constructieve blik op de grondproblematiek willen we nieuwe oplossingen realiseren. Dit doen we door collectieve inspanning samen met lokale gemeenschappen te komen tot een lokale Community Land Trusts. Dit is een evenwichtsoefening tussen grond toegang voor elk individu en de gemeenschapsbehoefte van "Zo omzeilen we de markt betaalbaarheid, ecologische duurzaamheid, economische diversiteit

VERDIEPING | CASUS door te werken met en lokale veerkrachtige economieën. gemeenschappelijke Grond van Bestaan fungeert hierin hoofdzakelijk als een soort kluis die gronden eeuwig duurzaam in beheer neemt namens vormen van eigendom, gemeenschappen en zal daarom nooit meer tot verkoop overgaan. maken we betaalbaar wonen Community Land Trust NL is een kennis en doe platform. Hiermee ondersteunen we onder andere een nieuwe generatie van boeren en mogelijk en worden komen we tot regeneratieve oplossingen en een diep herstel van de landbouwpraktijken aarde. mogelijk die mens en Er zijn momenteel twee CLT's in ontwikkeling in Nederland; CLT natuur samenbrengen." Bijlmer en het Veerhuis (zie ook uitgewerkte casus in deze publicatie). Natasha Hulst

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG HENRY MENTINK CASUS VEERHUIS VERDIEPING | CASUS

ONLINE www.veerhuis.nl 59

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

VEERHUIS

De Aarde kent globaal vijf vormen van gebruik: (landen tuinbouw, Het Veerhuis is daarmee een ideale oefenplek om dit uit te werken wonen, bedrijfsvoering, natuur en infrastructuur). Door toeval ko- in gemeenschaps-, ondernemers-, fiscale- en in juridische zin. men bij het Veerhuis alle vijf vormen van grondgebruik voor. We De grond onder het Veerhuis gaan we voor een symbolisch bedrag willen voor al deze vijf vormen onderzoeken hoe we als gemeen- van 1 euro overdragen aan Stichting Grond van Bestaan (GvB). schap optimaal voor grond kunt zorgen. Deze Stichting krijgt zo het juridisch eigendom en beheer van de grond onder het Veerhuis, evenals de kadastrale inschrijving. In de De vijf vormen van grondgebruik rond het Veerhuis: statuten van GvB staat dat de grond nooit meer te koop komt. Dit maakt een zuivere afstemming rondom grondgebruik mogelijk. 1. Land- en tuinbouw. De boomgaard achter het Veerhuis. Door be- GvB heeft als taak de gronden op basis van de voorwaarden die door stemmingswijziging is de grondprijs van dit stukje grond gestegen de Veerhuisgemeenschap opgesteld worden, toe te kennen aan daarvan € 7,50 naar € 140,- per vierkante meter. Met deze actie brengen toe capabele ondernemers. Als zodanig voert GvB haar beheertaken we de prijs naar € 0,00. altijd uit namens en in afstemming met een gemeenschap. Bij het Veerhuis blijft de Uno Foundation juridisch eigenaar van het pand dat zij in gebruik geeft aan de ondernemer. In ons geval is het 2. Wonen. Er is echter geen woonbestemming en het aanvragen daar- dus ook de Uno foundation en haar gemeenschap die de voorwaar- van kost € 8.000. De waarde van grond stijgt hierdoor. Grond wordt den zullen opstellen voor het gebruik van de grond door de onder- dan handelswaar en die willen we met deze actie voorkomen. nemer. Het geheel beschouwen we als een Community Land Trust waarin het meervoudige eigenaarschap de zorg voor de Aarde en VERDIEPING | CASUS dus ook het stukje grond van het Veerhuis waarborgt. 3. Bedrijfsvoering. Door het delen van de grond komen de grond- kosten van het Veerhuis te vervallen. Wij geven dat door aan onze Op het moment van publicatie loopt de campagne nog om het stuk bezoekers met een 50 cent lagere koffieprijs. grond onder het Veerhuis vrij te kopen van de bank waarna het ge- schonken kan worden aan GvB. 4. Natuur. Naast het Veerhuis is een stuk natuur / bos dat het waterschap wil overnemen voor de dijkversterking. Maar wat nu als Koop ook een stukje aarde vrij op www.veerhuis.nl/aarde dit stukje grond onverkoopbaar is gemaakt? Geldt dan nog steeds Dank voor je steun! onteigening als optie? Henry Mentink 5. Infrastructuur. Het Veerhuis bezit door toeval uit de historie een stuk dijkweg. Ook die weg gaan we weggeven. Ook die wil het waterschap overnemen. Kunnen zij in plaats van kopen ook met gebruiksrecht genoegen nemen?

60 Hoofdstuk 5

TRANSITIE

‘Not doing things better, but doing better things’

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

TRANSITIE ‘NOT DOING THINGS BETTER, BUT DOING BETTER THINGS’

DOOR KIEN VAN HÖVELL

Transitie biedt innovatieve oplossingen voor persistente ïnvloedingstechniek omdat het onderwerp op voorhand problemen in de samenleving. Anders dan een veran- emotioneel wordt ingekleurd. Verschillen in kennis en dertraject, waarin we het bestaande aanpassen en ver- gedrevenheid binnen een groep kunnen eveneens leiden beteren, gaat transitie gepaard met een fundamentele tot beïnvloeding; ook in die uitwisseling is de oplossing transformatie: een nieuw systeem, ander gedrag, nieu- vaak al verpakt aanwezig. we reflexen; idealiter ontstaan vanuit nieuwe kaders. Het proces van systeemtransitie is immers per definitie De kunst is om daarvan los te komen. Het onderzoek- onvoorspelbaar en zeker niet lineair. Transities kennen straject van WEEG heeft getracht ruimte te bieden aan verschillende snelheden op verschillende tijdshorizonten authenticiteit en onbevangenheid die de deelnemers van en met verschillende partijen, die elkaar allemaal nodig binnenuit konden delen en uitwisselen. Dat bracht een hebben. Hoe rijker de complexiteit, des te groter de op- bijzondere innerlijke dimensie aan de beschouwing van lossingsruimte. onderliggende systeemfouten. Tegelijk bleven we ook op

HOOFDSTUK 5 | TRANSITIE een respectvolle manier ruimte bieden aan een diversiteit De kunst bij transities is dus om open te blijven voor het aan bevindingen en mogelijke uitkomsten. Met elkaar in nog onbedachte. Wat het thema grondeigendom juist in gesprek gaan loont! deze tijd ingewikkeld maar ook boeiend maakt, is dat de strijd of discussie hierover zich in de geschiedenis meestal lijkt te hebben voortbewogen tussen de “haves & have-nots”. Dat terwijl we nu als mensheid voor de collectieve keuze staan hoe we verder willen leven op deze planeet. Hoe we ook in deze tijd denken en spreken over grondeigendom raakt in niet te onderschatten mate onze cultuur, onze persoonlijke ervaringen, onze overtuigingen en daarmee onze emoties. In de communicatiewe- reld maar ook in discussies is ‘framing’ een krachtige be-

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

PERSISTENTE PROBLEMEN

Omdat het bij transities uiteindelijk gaat om Hoe meer vragen we hebben kunnen stellen, Zo is het energie- en voedselvraagstuk bij- transformatieve verandering, is het voor het nieuwe inzichten hebben kunnen vergaren, voorbeeld niet op te lossen zonder stil te uittekenen van een mogelijk transitiepad erg momentum hebben weten te benutten, hoe staan bij de druk op land. En het sociale do- belangrijk om uitgebreid stil te staan bij de fijnzinniger het proces is geëquipeerd met mein is via armoede en het migratievraag- persistente problemen en hun onderliggende het creatieve vermogen om uiteindelijk effec- stuk bijvoorbeeld nauw verbonden met de mechanismen. Dat zijn hardnekkige, telkens tief nieuwe paden in te durven slaan en vorm klimaatopgave en daarmee het bodembe- terugkomende problemen die een domi- te geven. Daarbij helpt het identificeren van heer. In elk systeem, of dat nou ecologisch is, nante invloed hebben in het systeem. Deze maatschappelijke trends en van welke sleu- sociaal of economisch is, zit een opbouw en zijn zodanig verankerd in maatschappelijke telkwesties daarbij passen, waarmee je het een cyclus. In de ecologie is dat de opeenvol- structuren, dat kleine aanpassingen geen op- omslagpunt naar nieuwe oplossingsrichtin- ging van plantensoorten, de pioniersoorten lossing brengen. Ze zijn ook complex vanwe- gen ook in de praktijk dichterbij kunt bren- voorop. Eenzijdige dominantie in het vol- ge hun meervoudige oorzaken en gevolgen. gen. Zo ontstaat gaandeweg een duurzaam wassen systeem (door bijvoorbeeld invasieve Een probleem aan de oppervlakte kan zo nog alternatief voor hardnekkige problemen. soorten) maakt het geheel kwetsbaar. Zo eindeloos worden uitgepeld naar een die- werkt het ook in een samenleving. Een crisis pere, onderliggende oorzaak. Dat betekent Eigen aan deze tijd is dat we in een zeer ge- markeert een situatie met grote onduidelijk- dat je niet a priori ‘slechte’ zaken ‘goed’ kunt compliceerde periode leven van transitie heid en een verscheidenheid aan toekomst- inkleuren, met andere woorden dat de op- waarin veel vraagstukken over duurzaam- mogelijkheden, terwijl die toekomst nog on- lossing het ééndimensionale spiegelbeeld is heid (lokaal en wereldwijd, maar ook in voorspelbaar is. Precies daar, daar zitten we van het probleem. Vaak moet eerst de com- verschillende sectoren) tegelijk spelen. Dat nu middenin. plexiteit breed worden omarmd voordat een is complex omdat er een samenhang lijkt te HOOFDSTUK 5 | TRANSITIE oplossing in een ander domein kan worden bestaan in al die verschillende bewegingen, Louise Vet sprak in haar Duurzame Troon- gevonden en samenwerking met andere ac- en omdat ze uitmonden in zeer grote onder- rede van 2019 over de BV Homo Sapiens, die toren kan worden opgezocht. werpen. haar ’oude familietradities zoals kringlopen sluiten, zonne-energie gebruiken, zorgen Is eigendom van land dan de systeemfout, of de manier waarop wordt om- voor genoeg diversiteit, samenwerken, lan- gegaan met macht en schaarste – is het een recht om te consumeren of een getermijnstrategieën volgen, verantwoord verantwoordelijkheid? En wat is land, is dat een afgebakend oppervlak of een omgaan met schaarste‘ met voeten treedt. natuurlijke hulpbron, onze gezamenlijke grond van bestaan of een persoonlijke Ik herken in die tradities ook de reflexen op belegging? Een emotie? Is het daarmee van iemand? Van niemand? Van ieder- oude particuliere landgoederen, waar het een? … En maakt het nog uit wiens eigendom het betreft, privaat, publiek, als over generaties heen denken, meervoudi- bevrijde commons of vanuit gedeeld eigenaarschap? Is eigendom in het geheel ge maatschappelijke waarde creëren, en het weg te denken – of niet, is dat juist binding, verbinding? Of onthechting? Of continuüm van innovatie in het cont(r)act moeten we daarvoor iets anders bedenken? Hoe is dat te verankeren in wat we met de samenleving, voorwaarden zijn om kennen en wat we niet kennen?... door alle tijden heen veerkracht te behouden.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG “Onderzoek alles en behoud het goede”.

Veerkracht is ook nodig om een wenkend perspectief te kunnen Als in deze tijd van transitie gekeken wordt naar grondeigendom creëren. Dat kunnen we doen door als samenleving terug te kij- en grondgebruik dan is het belangrijk dat 'benutten' en 'bescher- ken en onszelf heel eerlijk af te vragen hoe en waarom we daarin men' gewogen wordt tegen de achtergrond van de in deze tijd ur- zijn beland. Wie zijn we zelf, wat vinden we van waarde voor de gente milieu-, klimaat-, sociale- en economische opgaven. Morele toekomst en wat hebben volgende generaties nodig om in die toe- overwegingen gaan dan niet alleen een rol spelen in de balans tus- komst te kunnen gedijen? Dit inzicht ter harte nemen betekent in sen ‘benutten’ en ‘beschermen’, maar ook in de balans binnen het de woorden van milieuwetenschapper David Orr niets minder dan ‘benutten’ en binnen het ‘beschermen’. de uitdaging aannemen om 'de menselijke aanwezigheid op aarde Bij dat proces van transformatief innoveren helpt dus het laveren opnieuw te ontwerpen'. tussen de korte- en de lange termijn, zoals je dat impliciet op een landgoed ook doet. ‘Managing Today’ en ’Building Tomorrow‘, DRIE HORIZONNEN VOOR TRANSITIE vraagt immers om verschillende mindsets en kwaliteiten. Ze kunnen met elkaar concurreren in de mate van pragmatiek, in het vol- Het "Three Horizons" model van het International Futures Forum gen van principes, het wel of juist niet sluiten van compromissen vind ik een eenvoudige, intuïtieve manier om over toekomst- en in het omgaan met zekerheden en onzekerheden (‘the unknown vraagstukken na te denken. Het model beschrijft drie manieren unknown’). Maar ze kunnen elkaar dus vooral versterken en verrij- van denken die je parallel kunt toepassen. Dit helpt om patronen ken. (werkwijzen, systemen, manieren van denken) in kaart te brengen en om te identificeren welke daarvan niet meer adequaat werken en welke toe zijn aan vernieuwing. HOOFDSTUK 5 | TRANSITIE Het werken met drie horizonnen helpt om drie kwalitatief verschillende oriëntaties op de toekomst in het heden te karakteriseren - ze beschrijven manieren waarop mensen zich gedragen om de eerste horizon te behouden of juist om transformatie in de derde horizon te kunnen vormgeven. Het mooie is dat ieder van de drie horizonnen wel iets te bieden heeft aan de andere twee. De kunst is om de verschillen te omarmen, waarmee de zoektocht completer wordt. De figuur laat zien hoe het denken van horizon 1 (het opereren binnen Het kompas dat ik daar zelf graag bij hanteer, is in lijn met wat bestaande kaders, waar innovatie zich beperkt tot marginale aanpassin- bioloog en wetenschapsjournalist Janine Benyus heeft benoemd als gen van de status quo) steeds minder standhoudt en langzaam wordt uit- gouden regel voor regeneratieve culturen: "Voorwaarden scheppen gefaseerd. Om de transitie van horizon 1 naar horizon 3 vorm te geven is die het leven bevorderen." het denken van horizon 2 nodig.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Verschillende partijen evenals de drie verschillende tijdkwaliteiten zijn náást en met elkaar nodig om uiteindelijk tot duurzame transitie te komen, een door nieuwe reflexen gedragen transformatieve verandering. Anthony Hodgson heeft die vruchtbare interactie in een schema vertaald, waarin op een mooie manier tot uitdrukking komt dat ze elkaar nodig hebben.

BUSINESS AS USUAL MINDSET 1. Horizon 1 biedt stabiliteit waarmee je op korte termijn effectief verbeteringen kunt doorvoeren en wordt geïnspireerd door zowel horizon 2 als 3 als aspecten van de status quo zich niet op hun plaats beginnen te voelen.

ONDERNEMENDE MINDSET 2. Horizon 2 biedt de ondernemende geest waarmee je van horizon 1 naar horizon 3 kunt komen. Deze tijdkwaliteit ziet horizon 3 als inspirator en horizon 1 als basis om de zaken in de tussentijd draaiende te houden. Op een gegeven moment worden de innovaties effectiever dan het oorspronkelijke systeem. Dit ontwrichtingspunt noemt Clayton Christensen ‘the innovators dilemma’ - moet je je kernactiviteit beschermen die op zijn retour is of investeren in de innovatie die de kernactiviteit zou kunnen vervangen? Zoals de bottom-up beweging zich aan ons toont in het rechtsboven kwadrant waarin nieuwe vormen van organisatie en beheer beoefend en getest worden zoals o.a. energiecoöperaties, Community Supported Agriculture, Herenboeren, Commu-

HOOFDSTUK 5 | TRANSITIE nity Land Trusts e.d. Of het ontstaan van Nieuwe Businessmodellen waarin de maatschappelijke impact evenals de kunst van het samenwerken centraal staat.

VISIONAIRE MINDSET 3. Horizon 3 voelt ver verwijderd van de status quo. Het is de lange termijn ‘nieuwe normaal’, maar gebaseerd op fundamenteel andere paradigma’s. Het ideale systeem waar we van dromen en waarvan we elementen in het heden kunnen identificeren die ons aanmoedigen, maar dat weinig aanknopingspunten vindt met de status quo en ook nog geen vorm heeft. Zoals het besef dat grond en bodem geen handelswaar maar een basis van bestaan is voor ons allemaal. Deze tijdkwaliteit levert de visie die de mindset van horizon 1 uitdaagt en ziet collega's in horizon 2 als bondgenoten om de uitgefaseerde oude status quo te transformeren.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

DE KRACHT VAN COMBINATIE DE WEG NAAR BINNEN

Bij WEEG zijn we ingestapt in een zowel individuele als collectieve Wij ontdekten dat de weg naar tijdhorizon 3 - zo je wilt het kwa- zoekreis, waarvan we nu op een tussenstation enkele contouren drant rechtsboven - vraagt om de weg naar binnen zodat we de weg van onze bevindingen durven delen met anderen. Ieder is op een naar buiten werkelijk vernieuwend kunnen (en durven) vormge- verschillend moment en in een ander tempo ingestapt met ver- ven. Dit omdat we zelf ook nog zo verankerd zitten in het bestaan- schillende achtergronden, emoties, motieven en uitkomsten. Voor de systeem; met al ons denken en handelen, met al onze zekerhe- de een was het gesneden koek, voor de ander een eerste kennisma- den die in het systeem vergrendeld zijn. king, voor de derde een warm bad, voor de vierde een existentieel vraagstuk. Met in totaal veertien reisgenoten hebben we zo op ver- Het vraagt van ons de bereidheid om ons bewust te wor- schillende manieren en in wisselende samenstellingen in een trein- den van onze eigen mechanismen en ons eigen angst en con- coupé gezeten, waar we nieuwe taal vonden om elkaar te horen, te trole denken en handelen. Het vraagt dat we zelf bereid zijn begrijpen, te doorvoelen, van elkaar te leren. Het was verrassend anders om te gaan met grond, arbeid en kapitaal. Dit sys- te zien wat een rijkdom juist die verschillende tempo’s, insteken, teem komt er alleen van binnenuit, als wij dat zelf willen en overtuigingen en persoonlijkheden ons heeft gebracht. En hoe je het vertrouwen hebben de eerste stappen te kunnen zetten. juist dankzij diversiteit kunt ontwikkelen, verbeelden, presteren en Vertrouwen betekent hier overigens niet zonder regels of afspra- verbinden, wat combineert tot waardevolle inzichten. ken. Verantwoordelijkheid nemen of delen voor grond zal altijd gepaard gaan met duidelijke afspraken. Maar deze afspraken mo- Ook binnen je eigen proces begint de balans vinden tussen inno- gen het resultaat zijn van een doorvoeld besef dat grond geen ‘ver- veren op de korte termijn en innoveren op de lange termijn met dienmodel’ is maar een ‘dienmodel’.

HOOFDSTUK 5 | TRANSITIE een gesprek tussen verschillende tijdhorizonnen. Welke patronen (denken werkwijzen) zijn nu passend, maar verliezen hun nut in Uiteindelijk is de bottom-line van dit alles het vertrouwen in ons- de toekomst? Wat zijn patronen die dan mogelijk wel bij die toe- zelf als liefdevolle creatieve wezens die van betekenis kunnen zijn komst passen? Wat wil je dus behouden en wat kan beter radicaal voor het geheel. Het is aan jou, het is aan mij, het is aan ons welke anders? Het Horizon-model zal ook jou als reiziger kunnen hel- toekomst we mede creëren. pen terugkijken op je eigen leerproces en te articuleren welk type innovatie je in praktijk wilt brengen. De hamvraag is dan: draagt mijn innovatie bij aan het behouden van de mindset van horizon 1, of leg ik een stapsteen voor het bereiken van horizon 3? Daar- bij hoort: niet oordelen, niet te snel ‘zeker weten’, wel starten met ‘doen’, goed doorvoelen, durven blunderen, en altijd maar blijven terug- en vooruitkijken. ‘Not doing things better, but doing better things’.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

OVERHEID EN GROND

DOOR PIM FOK EN EVERT VAN HARN

INLEIDING nen) heeft. En aan het eind van de rit weer de tweede rol van beslisser, en dan ook nog eens de vierde rol van toezichthouder op de naleving Wat kan de lokale overheid doen in grondeigenaarschap om ‘ons’ van regels. In de rol van informerend initiatiefnemer behoort de over- stuk aarde beter achter te laten voor de komende generaties; of zelfs heid uiteraard dezelfde helderheid te betrachten als men van andere mee te gaan in het gedachtegoed van drievoudig eigenaarschap: “de initiatiefnemers verwacht. Het verdient zelfs aanbeveling dat de over- aarde is tegelijk van iedereen, van niemand en van enkelen in het heid in die initiërende rol ‘voorbeeldig’ opereert, om de norm zicht- bijzonder?”. baar te maken waaraan ook andere initiatiefnemers moeten voldoen (‘practice what you preach’). Een gemeente, provincie, waterschap, het rijk en gemeenschappelijke weten regelingen zijn ontstaan om de maatschappij te ordenen, en om INSTRUMENTEN rust, voorspelbaarheid en daardoor veiligheid te bieden voor inwoners en ondernemers. Via allerlei “ouderwetse mechanismes”, procedures Conventionele instrumenten en protocollen zoals verkiezingen, bestuurlijke besluiten, grote beleids- De overheid wil dienstverlenend en regisserend optreden, zodat alle documenten en operationele bureaucratie bestaat het geloof dat ze op mensen zich veilig en gezond kan voelen en ontwikkelen. De reguliere deze wijze elke inwoner en ondernemer gelijk, fair en goed bediend. instrumenten in het ruimtelijke domein van een gemeente zijn bestem- Helaas, de maatschappij is in rap tempo complexer geworden. Veel mingsplannen (straks omgevingsplan) en vergunningen, aangevuld

VERDIEPING | KATERN goed opgeleide mensen, en dankzij digitalisering een sterk verbeterde met allerlei beleid met bijzondere bepalingen en natuurlijk daarboven informatievoorziening, eisen meedenken, meebeslissen en meewerken landelijke wetgeving en de provinciale verordeningen. op bijna persoonlijke belangen. Maatwerk in dienstverlening in plaats Daarnaast zijn er meerdere instrumenten die minder vaak worden in- van één manier van efficiënte dienstverlening. De gemeente (en andere gezet zoals voorkeursrecht, onteigening, ruilverkaveling en dergelijke. overheden) weten dat ze moeten meebewegen met de maatschappij, en Opmerkingen bij conventionele instrumenten zijn: doen hun best. In het uitgebreide document in de bijlage worden aan de hand van de instrumenten hoe een gemeente de maatschappelijke ‘match’ probeert te maken.

ROLLEN OVERHEID 1. Bij deze manier van werken betalen de inwoners en ondernemers belasting en stellen zich passief op. Ze eisen vanuit hun ‘stoel’ dat de Als bedenker van het instrumentenstelsel voor het ruimtelijk domein gemeente naar hun belangen handelt en presteert. past een proactieve rol om de samenleving te informeren en erbij te betrekken. De tweede rol van de overheid is het nemen van beslissingen in het belang van de mens en natuur/bodem over de inrichting van de 2. De omgevingswet levert eigenlijk ‘oude wijn in nieuwe zakken, maar omgeving. Een complicerende factor is dat de overheid ook de derde gelukkig wel goede wijn… rol van initiatiefnemer van omgevingsplannen (nu bestemmingsplan 67

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Instrumenten in ontwikkeling Opmerkingen bij instrumenten in ontwikkeling zijn: Uitdagende nieuwe instrumenten zijn nodig om beter de maatschappe- • Bij deze manier van werken hebben inwoners en ondernemers een lijke trend te kunnen volgen en zodoende vergaande langeretermijnbe- actieve rol en de overheid heeft een meer faciliterende of regisseren- stemmingen van landbouwgebieden met waarden als gezonde bodem en de rol waterberging, mogelijk te maken. • Om aan de complexe vraag uit de maatschappij te kunnen beantwoorden is er naast de behoefte aan nieuwe instrumenten ook een aangepaste (flexibele) manier van financieren nodig (aangepaste Participatie en e-participatie: Initiatieven van inwoners, ondernemers of 1. programmabegroting) de gemeente zelf zijn altijd voorzien van gepaste participatie, ook al is het ‘zoeken’ naar de juiste vorm en intensiteit. Alternatieve instrumenten Een gemeente kan natuurlijk ook creatief zijn met of in combinatie met 2. Maatschappelijk programma van eisen: wat zijn de inhoudelijke kapstok- conventionele instrumenten of gewoon een meer regisserende/facilite- ken om maatschappelijke waarden, kosten en baten aan op te hangen? rende rol innemen. Een mogelijk houvast biedt de 5 P’s: People (rechtvaardig/zorgzaam), Pro- • Bestaande systeem aanpassen: er zit voldoende ruimte tussen de re- fit (ondernemend/welvarend), Planet (duurzaam/leefbaar), Place (kwali- gels van de bestemmingsplannen (omgevingsplan) en over de invul- teit, identiteit en levendigheid) en Public (democratische en verbonden). ling van de grex-cyclus (=grondexploitatie). Eventueel kan een crisis- & herstelwet worden toegepast door verbijzondering toe te staan. • Samen met private grondeigenaren: het opzoeken van grondeige- Right to challenge: volledig eigen beheer door inwoners, gemeente levert naren met een flink aantal hectare. Dit kunnen historische landgoe-

VERDIEPING | KATERN 3. enkel budget. deren zijn of groot geworden boeren of nieuwe vermogende mensen of organisaties met veel grond. • Opzetten grondfonds door overheid: samen met provincie, omge- 4. Smart city, data gestuurd werken: organiseren van een ‘zenuwstelsel’ in de vingsdienst en waterschap een grondfonds opzetten om grond aan te maatschappij om adaptief snel te handelen en de juiste bestuurlijke beslui- kopen en beschikbaar te stellen voor lange termijnpacht waarbij de ten te nemen. grond op gelijke waarde blijft (inflatierendement) • Privaat grondfonds stimuleren: Landvanons, Hooilanden, Reme- 5. Digital twin: is de digitale tweeling van de fysieke werkelijkheid om simu- ker, Grond van Bestaan, er zijn al veel initiatieven laties en scenario-denken te ondersteunen (oorzaak-gevolg inzichtelijk te • Monument of erfgoed maken: wijs een specifiek gebied aan waarbij maken) zodat beleid en bestuurlijke besluiten vooraf kunnen worden ge- je enkele waarden definieert die uniek zijn, authentieke landbouw in toetst op effect. de natuur. Bijvoorbeeld eeuwenoude essen en kampen in het landschap. Een soort openluchtmuseum maar dan openbaar.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

ORGANISEREN VAN DAADKRACHT EN FINANCIERING RESUMÉ

Daadkracht De gemeente en ook andere overheden doen hun best om de Wat het beste werkt om als lokale overheid zoals een gemeente daad- maatschappij te blijven volgen, door: krachtig te kunnen handelen, is het starten van een ‘pilot’ voor een specifiek afgebakend gebied. De focus van het handelen door de ge- 1. Van ‘buiten naar binnen’ denken te implementeren meente in de pilot kan het beste gericht zijn op een gedeelde betekenis- geving van een zo groot- en divers mogelijke groep stakeholders. Voor het realiseren van oplossingen geldt: kies een afgebakend gebied, stel 2. De introductie van de ketengedachte en het bijbehorende intern ontschotten. een invulling vast (opgave), handel ernaar op alle lagen.

Financieren 3. De invoer van de omgevingswet (1-1-2022) Van idee, concept of prototype naar marktproduct: dat kan een lange weg zijn. Startende of groeiende ondernemers met bijzondere ideeën hebben (start)kapitaal nodig en reguliere financiële instellingen leveren 4. toegankelijkheid en transparantie te bevorderen (WEP, open overheid) soms geen of te dure diensten. Het vermarkten van innovaties brengt risico’s met zich mee die commerciële geldverstrekkers niet altijd willen De introductie van vergaande participatie en zelfs right to challenge te nemen. Financiering is mogelijk via fondsen, crowd funding, achter- 5. introduceren. gestelde leningen, factoring, subsidies, durfkapitaal, coöperaties en VERDIEPING | KATERN grondbanken. 6. Gebruik te maken van de digitale wereld, hoewel de overheid nooit kop- loper is.

Al met al veel ontwikkelingen die kansen biedt. Een conservatief persoon zal al heel content kunnen zijn. Een innovatief persoon, een vrije geest, waar er binnen deze werkgroep veel van zijn, ziet dat de basis nog diezelfde is als die van 150 jaar geleden. Dat er slechts een poging wordt gedaan (ook in de omgevingswet) een verbinding te maken tussen de oude en nieuwe instrumenten. Oude wijn in nieuwe zakken, gelukkig met goede wijn. Maar om eigentijds eigendom van grond waar te maken, is loslaten van oude instrumenten noodzakelijk. Waar behoefte aan is, is meer lange termijnmechanisme, meer flexibele adaptieve instrumenten en dat vereist visie en lef en vertrouwen geven en nemen. Welke gemeente durft?

69 Hoofdstuk 6

PERSOONLIJKE LEERREIZEN

12 leerreizen

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Damaris Founder en deelgenoot Economy Transformers, initiatiefnemer Werkgroep Eigentijds Eigendom van Grond, deelgenoot Community Land Trust Nederland/Grond van Bestaan.

Ik begon deze werkgroep met een aantal inzichten over grondeigendom en mijn verlangen om daarmee een HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 bijdrage te leveren aan de transformatie van ons eigendomsdenken en -handelen. Zie hierover verder het proceshoofdstuk. Ik voel me voldaan na onze twee jaar durende reis. We hebben hard met elkaar gewerkt, zijn collectief tot inzichten gekomen en individueel gegroeid, ik ook. Er zijn nieuwe coalities ontstaan van waaruit weer nieuwe acties ontstaan. Daar ben ik trots op.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG VIDEOS MaatschapWij NieuwVoer

(NIEUWE) INZICHTEN EN VRAGEN NIEUW GEDRAG

Je kan grond als common pas werkelijk georganiseerd krijgen, als je erkent Ergens halverwege het traject ontdekte ik aan mijzelf dat ik anderen verweet dat ook kapitaal een common is (geld, productiemiddelen) en mensen vrij onvoldoende zichtbaar te worden, de kar te trekken. Tot ik me realiseerde over hun eigen arbeid kunnen beschikken. Dit is een integraal systemisch dat ik daarmee in de spiegel keek en zelf op te staan had. Dat was schrikken, vraagstuk en vraagt uiteindelijk om steeds radicalere perspectieven op de ik voelde de angst ergens voor te gaan staan zonder te weten of het ooit zou transitie naar een nieuw systeem van eigendom, gebruik en toewijzing van lukken, zonder alle antwoorden te hebben, met een vraagstuk dat nog zoveel alle drie de inputfactoren grond, arbeid en kapitaal; op zo’n manier dat zij open eindjes heeft en nog zoveel vragen oproept. Maar ook de verhoging van fundamenteel mensen Aardewaardig is. werkdruk, het gevoel er nog een missie bij te krijgen. En toch kon ik door mijn ergernis beleven dat ik het zelf te doen heb. Daar heb ik gehoor aan ge- Het toewijzingsvraagstuk van deze commons, daar draait het voor mij om in geven en het universum werkt mee. Inmiddels heb ik me verbonden met de de toekomst op weg naar een mensen Aardewaardige samenleving. Voorbij oprichting van Community Land Trust Nederland en stichting Grond van markt en staat, door jou en mij; met een nieuw woord ‘peer governance’. Ik Bestaan, werken we toe naar de eerste CLT- pilots en heb ik samen met Jac ben geraakt door dit woord. Wellicht zou je het in het Nederlands zelfor- de cursus Eigentijds Eigendom van Grond opgezet waarvoor we ook een lij- ganisatie kunnen noemen. Hoe dan ook, de basis van mijn geloof hierin is vige hand-out schrijven. MaatschapWij heeft een mooi filmpje opgenomen vertrouwen in de mens. De meeste mensen deugen! waarvoor ik dankbaar ben.

Het toekennen van rechten aan o.a. natuur, de Aarde, ontstaat vaak vanuit de angst dat mensen niet goed met de natuur omgaan (wat nu ook zo is). Rech- ten dragen het gevaar in zich om iets vast te zetten, er een robuust systeem van te maken. En daarmee het tegendeel te bewerkstelligen van dat wat je wilt. Hoe geven we de natuur een stem vanuit een hoger bewustzijn? HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 Werkt de techniek voor ons of werken wij voor de techniek? Pas als we onze relaties helder hebben en weten wie en wat zich op welke manier tot elkaar verhoudt, is het denkbaar dat we technieken ontwikkelen die daarbij passen, daar dienstbaar aan zijn. Ontwikkelingen vanuit de techniek zelf hebben de neiging het oude te reproduceren. De huidige techniek heeft haar wortels in een mag ik het zo zeggen, materialistisch mensen wereldbeeld. Zo beleef ik een nieuw geldstelsel gedekt door bladeren, bomen of water als het reproduceren van de fouten in ons huidige geldsysteem. We hebben er nog te weinig begrip van wat het werkelijk moet doen om tot zinvolle alternatieven te komen.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

OUDE OVERTUIGINGEN

De overtuiging dat er toch altijd anderen zijn die iets beter kunnen doen dan ikzelf, waardoor ik het zelf niet doe of hoef te doen. Het is ook wel veilig. Het om me heen kijken, steun zoeken. Het gevoel van help… wie weet dit beter? In de praktijk lopen we met dit vraagstuk zo voorop dat we allemaal zoeken, stukjes antwoord vinden en weer doorzoeken. Ik mag mijn eigen zoektocht hebben, mijn vragen achternagaan en mijn antwoorden vinden en ervoor staan. Dat is waar ik sterker in geworden ben mede dankzij deze leerreis, dankzij deze mensen.

Ik ben me ook gaan realiseren dat mijn ego me nog te veel in de weg zit. Ik zie dat ik niet congruent ben aan mijn eigen perspectief op de toekomst. Ik zie waar ook ik het vertrouwen verlies, vaak ook in mijzelf. Dat is een pijnlij- ke ervaring en ook hoopvol. Kennelijk voel ik me zo gesterkt door het werk van de afgelopen jaren en de mensen waarmee ik omringd ben, dat ik in de spiegels durf te kijken die me gegeven worden. Ik heb nog een persoonlijke ontwikkelingsweg te gaan en die ga ik ook.

NIEUWE RELATIES EN COALITIES HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 De belangrijkste beweging die ikzelf gemaakt heb, is de samenwerking met Natasha die Community Land Trust al langer naar Nederland wilde halen. We vonden elkaar op het thema commons en ‘peer governance’. Ook Evert heeft zich als rentmeester hierbij aangesloten en Henry als radicale pionier met de casus CLT Veerhuis. We onderhouden nauwe banden met de Oogst van Morgen, Land van Ons, Herenboeren, Wij.land, Grondbeheer, Aardpeer, "Ik mag mijn eigen zoektocht hebben, Triodosbank e.a. WEEG werd onderdeel van de Transitie Coalitie Voedsel, de Oogst van Morgen en werd opgenomen in het programma Duurzaam mijn vragen achternagaan en Door, een katalysator voor de transitie. mijn antwoorden vinden en ervoor staan."

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG Pim

Pim Fok, op dit moment informatiemanager, werkzaam bij de gemeente Ede. Jarenlang ben ik projectmanager en business consultant geweest bij grote automatiseerders en als zzp-er. Ik houd van innoveren en ‘de boel’ in beweging krijgen... en dat is precies wat er nodig is ;-)

INZICHTEN

Mijn start bij WEEG was precies nadat ik een masterclass voedsel transitie had afgerond, gevolgd bij de Schaal van Kampen. Vol met goede ideeën startte ik HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 als back-up van mijn collega programma manager buitengebied. Samen hebben wij een gemeenschappelijk belang, namelijk het behoud van landbouwgrond en "Ik mijn belang is het vinden van natuurlijk herstel van de bodem. Binnen de gemeente Ede stoppen veel boeren, mentale ruimte en praktische manieren net als in de rest van Nederland, en deze grond gaat vaak naar particuliere investeerders. Ik had een idee van een carrousel (zie figuur) maar zag ook tegelijker- voor het toegankelijk houden en/of tijd dat grondbezit, eigenaarschap een ingewikkeld probleem is en een gevoelig maken van grond binnen het huidige politiek en vaak ook persoonlijk punt. Mijn belang is het vinden van mentale economische systeem." ruimte en praktische manieren voor het toegankelijk houden en/of maken van grond binnen het huidige economische systeem (A) maar ook zeker werken aan het opzetten van een geheel nieuw systeem (B).

74 -

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG NIEUW GEDRAG

"Ik was altijd al aan het verbinden met mogelijkheid-denkers maar aan het vechten tegen werkelijkheid-denkers."

Als persoon ben ik vooral van het opstoken met creatieve of confronterende beelden en doen, op mijn doel af, links om, rechtsom, welke weg dan ook vechtend m’n resultaat De grote variëteit in de groep, veel ver uiteenlopende meningen, de één heel bereiken. Met WEEG heb ik al met al als concreet, de ander heel holistisch, maar wel met één gemeenschappelijk persoon een ontwikkeling meegemaakt. Dat doel: betaalbare grond beschikbaar houden voor natuurinclusieve, circulai- heeft ervoor gezorgd dat ik inzie dat er vele re landbouw. Ikzelf heb er een aantal bijeenkomsten over gedaan om hou- lange wegen naar ‘Rome’ zijn om systeem B vast te vinden, me te kunnen concentreren op mijn (ons) doel. ‘Mag ik hier te bereiken, en dat ik nooit alleen een weg mijzelf zijn, mijzelf laten zien?’, heb ik hard op aan mezelf gevraagd. Ik was hoef te bewandelen als ik wat geduld heb. En eerst ook de back-up, maar gedurende de reis heb ik een prettige positie in dat met ‘liefde’ communiceren ook een goede HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 de groep en kan ik me vol laten zien. Dit heb ik gedaan door goed te blijven manier is om eens uit te proberen. Daarom luisteren en inzichten van andere oordeelloos tot me te nemen. Zo kwam probeer ik de dingen wat meer vanuit ‘liefde’ ik elke bijeenkomst tot nieuwe ideeën en gedachten. Verrassende theorieën te benaderen. Op inspiratie van Henry. Mijn zoals Maxergy, gedachten over toewijzing van grond, meervoudige waar- basishouding is vechten, ik heb nu meer de densystemen, nieuwe economie en het Veerhuis zijn voor mij echte parels keuze om bij conflicten meer vanuit ‘liefde’ te voor inspiratie. Gedurende mijn (onze) reis zijn er leden gestopt en kwamen handelen, en dat heeft al goed gewerkt. Mijn er nieuwe groepsleden bij, wat past bij de ingewikkelde reis die we aan het omgang met werkelijkheid-denkers versus maken zijn. De eerste inzichten heb ik samengevat met twee groepsleden mogelijkheid-denkers. Ik was altijd al aan het een mooi artikel geproduceerd met de titel: ‘De aarde is van iedereen, en van verbinden met mogelijkheid-denkers maar niemand’ dat is gepubliceerd in het blad Bodem. aan het vechten tegen werkelijkheid-denkers. Nu maak ik een keuze en kan ook verbinden ook met werkelijkheid-denkers.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Frits

Frits van der Schans is senior adviseur bij Centrum Landbouw en Milieu (CLM). Hij adviseert overheden, bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties over de verduurzaming van de productie van voedsel en een duurzame inrichting en beheer van ons platteland.

WAAR RAAKT GRONDEIGENDOM MIJ PERSOONLIJK?

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 "Het idee ontstond en verwoordde ik Ik ben in een gezin met 9 kinderen opgegroeid op een boerderij met het toekomstbeeld ‘een met melkkoeien, paarden, varkens, legkippen, schapen, kalkoe- grondgebonden melkveehouderij nen (van augustus tot de Kerst), konijnen, eenden, krielkippen, et met koeien in de wei en vogels erbij’. cetera. Op het land groeide gras en verbouwde we voederbieten, graan, aardappelen; alles in een uitgebalanceerd bouwplan waar- Daarbij waren vogels metafoor voor mee mens en dier kon worden gevoed en de bodem vruchtbaar biodiversiteit." bleef. Dit evenwicht werd bruut verstoord door het overlijden van mijn vader in 1975. Met de inzichten van Mansholt werd dit ge- mengde bedrijf getransformeerd tot een gespecialiseerd melkveebedrijf; groter en intensiever.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Door het vele werk dat mijn moeder moest verstouwen, kregen wij als jong volwassenen veel verantwoordelijkheden. Ik vond dat geweldig. Mijn moeder had beperkt aandacht voor mij en dat betekende nooit gezeur over school, zelfs niet toen ik bleef zitten. En omdat ik op jonge leeftijd groot en sterk was, viel het niet op dat ik al op 14–15-jarige leeftijd met de trekker over de openbare weg ging. Een mooie tijd waarin ik mij niet realiseerde welke balans we op het bedrijf hadden verstoord.

Een studie in Wageningen (genetica en agrarische bedrijfseconomie) bevestigde mijn ontwikkeling in het denken als tiener. Gelukkig, zeg ik nu achteraf, moest ik in het laatste jaar alsnog het vak Wetenschapsfilosofie volgen. Dat leerde mij -ongemerkt- dat elk vraagstuk meerdere perspec- "Een grondgebonden tieven kent, en maakte mij tot een (nog) kritischer mens. Maar met een tekort aan zelfreflectie, vormde het me ook tot een behoorlijk eigenwijze melkveehouderij persoonlijkheid. met koeien in de wei en vogels erbij." Enkele jaren voor mijn 50ste realiseerde ik me al meer dan 20 jaar te werken aan een duurzame melkveehouderij. En kijkende om me heen, het was de vooravond van de afschaffing van de melkquotering in 2015, vroeg ik me af hoe het Nederlandse platteland er over een tiental jaren uit zou zien. En hoe ik me tegenover een toekomstig kleinkind zou kunnen verantwoorden over een leven lang, ogenschijnlijk falende inzet voor een duurzame melkveehouderij; wellicht wel technisch duurzaam maar HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 met weinig koeien in de wei en met nauwelijks biodiversiteit. Het idee ontstond en verwoordde ik met het toekomstbeeld ‘een grondgebonden melkveehouderij met koeien in de wei en vogels erbij’. Daarbij waren vogels metafoor voor biodiversiteit. Om dat toekomstbeeld te realiseren was en is grond cruciaal; met onvoldoende grond geen grondgebonden melkveehouderij, geen koeien in de wei en geen ruimte voor biodiversiteit. De jaren daarna heb ik me ingezet en ook nu nog zet ik me in voor de oprichting van een grondfonds om melkveehouders te ondersteunen.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Toen twee jaar geleden Damaris langskwam met de Werkgroep Eigentijds Ei- In onze gesprekken kwamen we ook diverse malen over landgoederen te spre- gendom van Grond (WEEG) trok ze mij vrij gemakkelijk over de streep. Met ken. Mooi om te realiseren dat de toekomst van een landgoed ook in het verle- dat vraagstuk was ik ook bezig en dus meldde ik me aan en deed mee. In zekere den ligt. Generatie na generatie zijn deze landgoederen in bezit van een familie zin trok die werkgroep mij vaak aan, maar stootte mij ook af. Hoe concreter en wat dat betreft helemaal niet eigentijds, laat staan publiek bereikbaar. Maar het werd, hoe meer het me aantrok. Maar juist door ervaringen die mij af- de zorg voor de bodem en het landschap die voortkomt uit de ‘erf-zorg’ voor stootten, leerde ik meer over mijzelf. Een sessie waarin we zittend tegenover het landgoed, spreken boekdelen. En dan is het mooi om te zien dat een erf- elkaar hebben geluisterd op basis van slechts één vraag was confronterend en goed als Landgoed Grootstal ondertussen ruimte biedt aan diverse groene on- leerzaam. Die ene vraag Hoe raakt grondeigendom mij? elke keer herhalen en dernemers die hun initiatieven op gronden van dit landgoed ontplooien. Ook daarmee verdiepen was interessant en brachten Jos, mijn WEEG-partner, en dat is eigentijds eigendom. mij dicht bij elkaar. Dat was misschien wel de eerste keer in mijn leven dat ik reflectief naar mijzelf was en werd. Het maakte me kleiner en was een lesje in Het afgelopen jaar heb ik een stukje natuurbos gekocht en later dit jaar nog bescheidenheid. enkele stukjes; alles bijeen circa vier hectare. Op dit moment heb ik nog niet duidelijk wie en waarvoor we deze gronden exact gaan gebruiken. Graag stel Diverse gesprekken binnen WEEG waren voor mij zo abstract of wereld- ik deze gronden beschikbaar aan een bredere groep voor het maatschappelijke vreemd, dat ik er slechts naar heb kunnen luisteren. Vaak werd ik er ongedurig gebruik. van en een enkele keer gooide ik dat er ook wel uit. Toch waren die gesprekken informatief en gaven in zekere zin ook richting aan de toekomst. Die toekomst Ik ben blij dat ik bij WEEG betrokken was en het heeft mij persoonlijk ontwik- is gebaseerd op een wereldbeeld dat -in mijn woorden- uitgaat van de goedheid keld en verrijkt. Het heeft me inzicht gegeven in wie ik ben en hoe anderen mij van alle mensen. Dat wereldbeeld spreekt mij wel aan, maar daarin kan ik -elke zien. Mijn wereldbeeld is verruimd, zonder dat het sterk is veranderd. Ik hoop dag om mij heen kijkend- helaas niet geloven. Dat wereldbeeld lijkt me onrea- hierdoor een iets prettiger mens te (zijn ge)worden. listisch en of ik een daarop gebaseerd grondbezit in dit leven nog ga meemaken is ongewis. HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

OUDE OVERTUIGINGEN DIE JE LOSLAAT NIEUWE RELATIES OF NIEUWE TOEKOMST HEBBEN Diverse nieuwe mensen en instanties, organisaties Nieuwe beelden over mensen zijn ontstaan, de ver- die met voedseltransitie, lokaal, bodem of grond en schillende inhouden zijn waardevol en geven als leefbaarheid bezig zijn. Een opvallende was die met spiegel dat veel in het leven minder zwart-wit is, er Jan Jonker waarbij het ging over het opzetten van is niet één waarheid, één oplossing. Wel is er een meervoudig waardesystemen en ook klein concreet enorme behoefte om de huidige misstanden aan te over tips om aan (gratis) boompjes te komen. pakken. Op weg met de nieuwe relaties wil ik zoveel mogelijk Toch weet ik hoe moeilijk het kan zijn om de huidige concrete zaken voor systeem A al omvormen of gewoonten aan te passen. Zelf heb ik met betrekking bestaande en toekomstige mogelijkheden benutten tot grondbezit nog een sterk gevoel, een oud idee, om een stap richting systeem B te maken. Dit door om zelf ook een groot stuk grond te willen bezitten vanuit verschillende rollen zoals overheid, landgoe- (is hele diepe drive). Ik probeer toch - heel bewust - deren, ondernemers/investeerders/ financiers, par- volgens het idee van systeem B te denken en te werken. ti-culieren, gezondheidsorganisaties en opleiders te Als ik het nieuwe zie werken, durf ik het oude los te beschrijven wat ze nu kunnen doen. Tevens wil ik laten is mijn overtuiging. duidelijk maken wat de digitale wereld aan kansen en bedreigingen levert. Als eindresultaat wil ik graag met deze groep een mooi beeld neerzetten van systeem B, de nieuwe Ik beschrijf dit in een ander bruikbaar document economie met echte waarden opgebouwd door waaruit mogelijke een webinar ontstaat ;-)

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 ‘donut’ variabelen, een circulaire en natuur inclusieve manier of wijze van voedsel produceren en tegelijkertijd de bodem optimaliseren voor de lange termijn.

Als ik deze gedachten deel met mijn omgeving krijg ik veel weerstand en opmerkingen als ‘communist’. Maar gelukkig krijg ik ook veel mensen mee in het nieuwe gedachtegoed. Ik neem er genoegen mee dat ik de eerste zetten geef en dat andere het ‘stokje’ overnemen en/of dat mensen er zelf invulling aan geven hoe de nieuwe weg te bewandelen. Zoals geschreven, het is voor mij niet meer zwart-wit, goed-fout.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Natasha Hulst is de programmadirecteur van European Land Commons bij het Schumacher Center for New Economics. Daar werkt ze aan het bevorderen van Community Land Trust en andere modellen van gemeenschapseigendom. Natasha werkt sinds een jaar aan de oprichting van een Nederlandse Community Land Trust onder de naam Grond van Bestaan. Daarnaast werkt Natasha voor het Biomimicry Institute en Drawdown Europe. Door deze verschillende rollen te combineren, werkt ze vanuit verschillende perspectieven en verschillende netwerken aan het realiseren van een regeneratieve economie.

Het is moeilijk te bepalen wanneer deze leerreis begint. Achteraf gezien is het denken vanuit commons in de afgelopen 20 jaar voor mij een rode draad geweest. Ook al kon ik dat niet altijd zo benoemen. Ik heb tijdens deze reis veel geleerd, ik denk vooral omdat ik niet bang was om afscheid te nemen van eerdere standpunten. Ik ging steeds weer, als iets niet bleek te werken, op zoek naar nieuwe oplossingen. Steeds weer innoverend geïnspi- reerd door de natuur om te komen tot wat Janine Benyus noemt ‘conditions condusive to life’.

Na Biologie te hebben gestudeerd werd ik eind jaren ‘90 gegrepen door een nieuw fenomeen het World Wide Web. Ik dacht dat het internet zeker iets was dat de wereld ten goede zou kunnen veranderen; mensen en kennis over de hele wereld met elkaar verbinden. Ik begon te werken voor een internetstartup aan wat we in die tijd de ‘new economy’ noemden. Na de

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 dot.com-crash in 2001, ben ik geswitcht van carrière. Ik ben aan de UvA Wetenschap, Innovatie en Technologie Dynamica gaan studeren.

Natuur is naast een bron van inspiratie ook mijn drijfveer. Ik wilde daarom Natasha na het afronden van mijn doctoraal gaan werken in natuurbescherming. "Natuur is naast een bron van Mijn wens ging in vervulling. In 2004 ging ik bij European Center for inspiratie ook mijn drijfveer." Nature Conservation (ECNC) aan de slag, om internationaal aan natuurbescherming te werken. Een van mijn eerste projecten was de campagne Countdown 2010. Het doel was om het verlies aan biodiversiteit vóór 2010 een halt toe te roepen. Het is denk ik onnodig om te zeggen: de campagne faalde. Overigens net alle vervolgpogingen om het verlies aan biodiversiteit een halt toe te roepen.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Waar ik in die tijd en later bij bureau CREM wel veel van leerde, was door te werken met lokale gemeenschappen en bedrijven in participatie en co-creatietrajecten om samen tot gedragen verandering te komen. Ik raakte in die tijd ook op een dwaalspoor. Ik wist dat de sleutel tot een duurzame wereld in de economie lag. Het dichten van de kloof tussen natuur en cultuur moest, dacht ik, via de economie lopen. Wie de taal van de politiek en beleidsmakers wilde spreken en serieus genomen wilde worden, moest de taal van de economie "Ik sloot me aan spreken. Natuur had geen waarde omdat het geen deel van de economie uitmaakte. Het waren in economentaal ‘externaliteiten’. Mijn bij de strijd voor conclusie was dat als we de natuur wilden beschermen, het onder- het behoud van deel moest gaan uitmaken van het economisch systeem. In die tijd de Lutkemeer- heb ik vele jaren gewerkt aan initiatieven en projecten rond het waarderen van ecosysteemdiensten en natuurlijk kapitaal. In 2015 polder." realiseerde ik me, nadat ik me steeds ongemakkelijker voelde, dat → Behoud het Lutkemeerpolder / boerderij De Boterbloem deze logica niet klopte. Ik kwam tot de conclusie dat het probleem inherent was aan de structuur van de economie. Het huidige econo- In december 2018 bereikte ik een belangrijk keerpunt. Na ruim 15 misch systeem is niet in staat om de functies te vervullen die we als jaar werken aan duurzaamheid wist ik dat alles wat ik tot dat mo- mensheid nodig hebben, het waardeert het leven niet. Ik kwam tot ment had geprobeerd, min of meer zinloos was geweest. Ik was ho- de conclusie dat we een nieuwe economie nodig hebben. peloos, moegestreden. Met al die jaren keihard werken had ik niets bereikt. Buiten mijn eigen duurzame echochamber was nog steeds In 2016 kreeg ik bij Stichting DOEN de kans om me te concentre- niemand werkelijk geïnteresseerd in verandering. ren op het mogelijk maken van nieuwe economie-initiatieven. Daar ontmoette ik veel inspirerende denkers en doeners op dit vlak die Eén ding wist ik zeker: als we de natuur en het klimaat willen red-

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 hadden nagedacht over hoe een nieuwe economie er uit zou kunnen den, dan moeten we de economie veranderen en grond was daar- zien. In die tijd ontdekte ik ook eindelijk de kracht van de commons voor de sleutel. Maar dit leek een onmogelijke opgave. Ik besloot de als een nieuwe manier van denken en een hoopvol perspectief voor kerstperiode mijn laptop dicht te doen en me even af te sluiten voor de toekomst. Ik realiseerde me dat gemeenschapseigendom van de wereld en al haar problemen. grond de sleutel was voor het behoud van biodiversiteit, klimaat- verandering en toenemende ongelijkheid. Sindsdien onderzoek ik nieuwe structuren en mogelijkheden voor de financiering van de Commons. Ik raakte in die tijd ook betrokken bij Oogst van Morgen en sloot me aan bij de strijd voor het behoud van de Lutkemeerpolder. Bij beiden leerde ik veel over hoe complex en keihard de grondproblematiek in de praktijk kan zijn.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Er gebeurde in die periode twee dingen. Ik zag een toespraak van ry zijn Aarde van de Beurs fimpje opnam, Damaris en Henry voor een jong Zweeds meisje, Greta Thunberg, die me erg raakte met haar het eerst ontmoet in Amsterdam. We vonden elkaar gelijk in onze heldere verhaal over haar toekomst die vernietigd werd. Ik voelde intentie. Damaris vroeg later of ik me bij WEEG wilde aansluiten. me gesterkt door de jongste generatie, zij pikte het niet langer en stonden op. En ik kreeg een e-mail van Susan Witt van de Schuma- Op 22 mei 2019 was mijn eerste WEEG-bijeenkomst op Landgoed cher Center for New Economics dat ze naar Amsterdam zou komen Grootstal; een bijzondere bijeenkomst. Het leek wel een droom zo in januari. Susan had ik ontmoet gedurende mijn tijd bij stichting mooi was die dag. De rondleiding over het landgoed en het verhaal DOEN. Susan was al ruim 40 jaar bezig met een nieuwe economie van Bodemzicht. Het was toevallig ook Wereldbiodiversiteitsdag. en had een ingeving gekregen. Ze wilde de door haar partner Bob We hielden samen een paar minuten stilte voor alle soorten die door Swann mede-opgerichte Community Land Trust (CLT)-beweging het toedoen van de mens verloren waren gegaan. Het voelde weder- nu in Europa opzoeken en leren hoe ze daarbij kon ondersteunen. om als een keerpunt. Ik heb voor Susan een bijeenkomst georganiseerd over CLT; bij De Waag in Amsterdam. Susan vroeg na afloop of ik bij de Schumacher Ondertussen voel ik me een jaar later erg verbonden met de deel- Center wilde komen werken en nodigde me uit om in februari naar nemers en missie van WEEG. Ik heb veel geleerd. Samen met Evert, de VS te komen. Daar bezocht ik verschillende CLTs en leerde ik Damaris en Henry en anderen werken we aan een Nederlandse veel over hoe het in de praktijk kan werken. CLTs zijn een radicaal Community Land Trust Grond van Bestaan. Daar zullen we de ko- ander systeem van grondbezit, dat grond uit de handel haalt en het mende tijd mee verder gaan. Die reis is net begonnen. Ik voel dat er plaatst in een commons die voldoen aan sociale, ecologische en cul- een steeds grotere groep de waarde van de commons erkent. We zijn turele waarden. Het is één van de instrumenten die burgers kunnen op een gezamenlijk pad. Ik durf weer hoopvol te zijn dat we samen gebruiken om de transitie naar een nieuwe economie te realiseren. een betere toekomst kunnen realiseren. Ik nodig je uit op deze reis Na mijn terugkeer in maart 2019 heb ik, op dezelfde dag dat Hen- door je aan te sluiten bij Grond van Bestaan. HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6

→ Schuhmacher Center for New Economics → Aaarde van de Beurs

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Voor mijn gevoel begint mijn reisverslag bij de landelijke werkconferentie Eigentijds Eigendom van Grond in 2017. En daar begint het ook niet echt, want de thematiek was al langer onderwerp van gesprek in de kringen van Bewust Bodemgebruik (waarvan ik Bodemambassadeur ben), en tussen Jos Verheul en mij. Maar het was wel een belangrijk moment, Fransjan waarop een groot aantal professionals uit allerlei windrichtingen bij elkaar zaten en het hadden over wat voorheen als iets volstrekt radicaals een meer geïsoleerde behandeling kreeg. Dat was een flinke opsteker, en zorgde bij mij voor meer vertrouwen dat het een legitiem vraagstuk was, HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 "Er gebeurt natuurlijk heel veel, ook nu dat wil zeggen aangevlogen vanuit een transitievisie. vanuit de wereld van het geld - en wat Ik herinner me de workshop nog waarin de casus van ‘t Linderveld bij is dan het meest toekomstbestendig, Deventer centraal stond, waarbij ik al een paar jaar zijdelings betrokken eerlijk, verbindend, waardevol?" ben. Met de plezierige verrassing dat er naast de organisatie die daar trekker van is, Stichting IJssellandschap, nog een aantal clubs in Nederland bestaan die echt al eeuwen en eeuwen rentmeester zijn over best substantiële bezittingen. Dat geeft wel een bijzonder perspectief natuurlijk… Ik realiseerde me ook weer dat mijn idee, dat delen van Overijssel landschappelijk nog zo fraai zijn omdat IJssellandschap daar al zolang de voornaamste speler in is, vermoedelijk ook echt hout snijdt. En dat blijft inspirerend.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Aan het traject van dagsessies heb ik maar een paar keer meegedaan, Er gebeurt natuurlijk heel veel, ook nu vanuit de wereld van het geld dus het voelt bij mij veel minder als een hele gang die mensen ook - en wat is dan het meest toekomstbestendig, eerlijk, verbindend, voor een groot deel gezamenlijk hebben doorlopen. Ik heb er een waardevol? zijlijngevoel bij. Dat is geen probleem, maar zie mezelf daar wel in terug, Dat wil zeggen in de modus van een soort libero die heel blij Ik ben ook gespitst op situaties waarin overheden als eigenaar zich is als anderen samen iets oppakken, zodat ik parallel daaraan mijn ineens als marktpartij gaan gedragen, en daarbij soms dwars tegen eigen stappen kan blijven zetten - en dan de lijnen warm houden. hun eigen beleidsintenties in lijken te bewegen. Die afdelingen vast- Blij ook met een project dat niet door mij getrokken wordt, of hoeft goed zijn hun eigen koninkrijkje, en daar moet echt iets anders in te worden! Leuk om wel een sessie in Olst te kunnen hosten, dat is gaan gebeuren. Dus waar burgers zich nu steeds meer roeren en dan een mooi voorbeeld van die verbinding. grond gaan aankopen, en eventueel vrijmaken, daar moet ook iets in verhouding tot (lokale) overheden. Misschien dat de crisis ons Inhoudelijk heb ik er zoetjes aan meer grip op kunnen krijgen. Het brengt naar een plek waar we de druk van al die speculatie een beet- was altijd wel relevant, maar het gevoel was toch vooral dat ik er je kunnen laten afglijden, en ook samen bijvoorbeeld beter gaan kij- weinig invloed op had, dat het ingewikkeld was, iets dat bij allerlei ken naar nieuwe woonbehoeften. Want de claim voor woningbouw, gewichtige organisaties en instituten ondergebracht was. Een alsmaar weer op oude manieren, trekt zo’n wissel op nieuwe moge- mannenonderwerp ook, zwaar, deels bureaucratisch, niet iets om lijkheden die we met ons allen lijken te willen - of zouden moeten van te gaan huppelen. Lokaal zijn er dingen gaan spelen en in beeld willen: ecologische waarde, op zichzelf, en ook als onderlegger voor gekomen, waardoor de vragen en knelpunten concreter werden. Zo beslissingen voor de samenleving en de toekomst. zouden we met burgers en eventuele organisaties in de buurt wel een stuk landbouwgrond willen kopen waar nu volop chemisch wordt Mede dankzij het nagesprek met Patrick ging ik me realiseren dat geboerd (vanochtend nog even volgens plan het onkruid ‘licht weg- WEEG me zonder meer dichterbij het onderwerp heeft gebracht, gespoten’ - maar er groeit volstrekt niets!), om daar andere dingen dat ik daar meer zelfvertrouwen in heb, en ook een vertrouwen dat HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 mee te gaan doen. het wel degelijk anders zou kunnen - ook al vergt dat in de praktijk nog ongelofelijk veel werk. Maar als je dat laatste als uitgangspunt We hebben de verhoudingen en mogelijkheden stapsgewijs verder neemt, dan biedt dat toch perspectief. onderzocht, en dan kom je natuurlijk van alles tegen. Zoals een hork van een boer die vooral zijn geld verdient door speculatie, en Overigens heb ik vorige week 1 vierkante meter grond onder of om daar is dan weinig chocola van te maken. Daarom wel concreet ook het Veerhuis gekocht. Doen jullie ook mee met de crowdfun? nieuwsgierig naar hele andere opties, al is het dan maar in theoretische https://www.veerhuis.nl/aarde/#iedereen zin - hoe zou het allemaal wèl kunnen? Fransjan

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Ik heb een huis. Patrick Ik heb een rijbewijs, en geen auto. Ik heb een boerderij. Ik heb werk, geen baan.

Dingen ‘hebben’ was voor mij als water voor een vis. Het is (was) er. Natuurlijk. Wat anders? Nu ben ik als een vis op het droge. Ik weet wat water is. Ik ben eigendomsbewust. Help…!?

IK BEN NU EIGENDOMSBEWUST (NIEUWE INZICH- TEN EN LOSGELATEN OVERTUIGINGEN)

Het idee van particulier bezit was al langer ongemakkelijk, en minder relevant geworden. Maar het idee ‘LAND’ is nu echt bin- nengekomen: land als begrip voor alles dat niet van ons mensen is. En daarmee de absurditeit van het gangbare grondbezit versus het onmogelijke bezit van lucht. En besef hoe diep het idee van particulier grondbezit als cultureel èn in mij persoonlijk verankerd zit. HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 Ik heb meer zicht gekregen op hoe het (economische) spel rond grond werkt. En wat het onderliggende fundamentele mechanisme is. En hoe het samenhangt met het kapitalistisch economisch construct dat we met z’n allen hebben gecreëerd. Daarmee ben ik teruggekomen bij mijn roots, mijn studie economie. Het was een herontdekking dat de spelregels die we samen hebben opgesteld heel bepalend zijn voor wat er gebeurt. En dat "HELP! we als we aan grond willen werken aan onze economie moeten Ik ben eigendoms-bewust-onbekwaam gaan sleutelen. Mijn persoonlijke cirkel is rond… (geworden)…"

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Misschien is het cruciale inzicht wel dat het geld-maken- IK BEN EIGENDOMS-BEWUST-ONBEKWAAM met-geld-idee het meest gevaarlijke is. En voor vervreem- (NIEUW GEDRAG) ding zorgt met de basis: grond. Ik heb meer zicht gekregen op particulier grondbezit (bijv. Als ik eerlijk ben: werkelijk nieuw gedrag laat ik (nog) niet in families). Er is veel variëteit – ook in particuliere ei- zien. Ik ben echt nog onbekwaam. gendomsvormen. Ik ben ook gaan zien dat ook hier niets Maar, ok, laat ik niet te kritisch zijn… Ik doe pogingen op zwart-wit is. Particulier eigendom is niet per se ‘slecht’. weg naar bekwaam: Ook particuliere eigenaren kunnen gericht zijn op creëren van collectieve/intrinsieke waarde(n). 1. Ik speel er mee in de praktijk. Zo ben ik ben eind 2019 Het is ook breder gezien niet zwart-wit. Er zijn ook veel Herenboer geworden. Hoewel het daar strikt genomen tussenvormen tussen de uitersten sec particulier eigen- niet om een nieuwe vorm van eigendom gaat, is het wel dom en commons. een heel andere manier van omgaan met de grond, wat je daarop verbouwt en hoe je de risico’s daarvan deelt. Ik realiseer me dat het een heel fundamenteel vraagstuk is. Verder ben ik deelnemer geworden in Land van Ons. Dat we het eigenlijk nog niet weten. En dat het voor veel Daarmee heeft het ‘onderzoek’ voor mij een heel concrete mensen – inclusief mijzelf – best eng is. ‘Grond’ is ook heel draai gekregen. persoonlijk: bezit geeft (schijn)veiligheid… 2. Ik speel met het idee. Ik heb het onderwerp op twee plek- Als transitiemaker realiseer ik me dat er perspectief no- ken in gesprek gebracht: in een Nieuw Voer-sessie (24 fe- dig is voor partijen: een stip op horizon, experimenten bruari 2020) en tijdens een Voedselfamilies event (6 april om nieuwe ervaringen op te doen, plus een pragmatische 2020). Ik heb meegewerkt aan een publicatie in het tijd- beweging vanuit de huidige situatie. Het hoeft niet in één

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 schrift Bodem. keer ‘om’. De noodzaak van gecontroleerde overgangsme- chanismen van de huidige speculatieve grondeconomie naar iets nieuws is cruciaal. 3. Ik heb plannen om ermee aan de slag te gaan in mijn werk. Verzinnen van transitieroutes, daar ben ik van.

Mei 2020, Patrick Kaashoek

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Jos Verheul is Adviseur Duurzaam Landgebruik bij Rijkswa- terstaat. Een van de grondleggers van het Initiatief BewustBo- demGebruik en initiator van het project Eigentijds Eigendom van Grond dat later uitmondde in WEEG.

Jos Mijn ‘bodembasis’ ligt in onderzoek naar transport en gedrag van verontreinigingen in de bodem, later de bodemsanering en vandaaruit groeiend besef welke schoonheid en waarde bodem in zich draagt. Vanuit mijn filosofische achtergrond kwam daar als vanzelf de vraag bij: van wie is de bodem? Dat alles culmi- neerde in het vraagstuk rond ‘Land: Eigendom en Duurzaam- heid’.

(NIEUWE) INZICHTEN EN VRAGEN

Jaren geleden hadden wij (mijn partner en ik) het verlangen om ‘op het platteland’ te gaan wonen en werken. Van die romantiek zijn we wel genezen. Het hele idee dat daar (in dit geval Dren- the) veel te vinden is over naoberschap, ruimte en gezond leven, viel nogal tegen. De monopolisering van grond en geld is hier zichtbaar in grote lege groene woestijnen, intensieve sierteelten en grote akkerbouwbedrijven (1000 ha is niet meer ongewoon). Een gesloten cultuur doet de rest. Daar tussenin een paar natio-

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 nale parken. En juist hier zijn ook mooie initiatieven. Mijn theoretische bena- dering heeft plaatsgemaakt voor een praktische: ik werk mee aan nieuwe projecten, probeer een voedselcoöperatie van de grond te krijgen, een gezamenlijk zaai- en teeltplan voor de horeca, werk samen met andere duurzame initiatieven en werk bij een boer op vrijdagmiddag (tuinderij, graan, schapen). Dat laatste " Land is de sleutel tot duurzaamheid en geluk. niet als vrijwilliger (het is wel vrijwillig, ik ben daar ook zelfoog- Hoe organiseren we dat?" ster) maar omdat ik mijzelf een onderdeel van die gemeenschap voel. WEEG heeft dat in mij versneld: gewoon aan de slag.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Het is ook in mijn directe leefomgeving (dus) landbouw in Nederland vergt ca 7 hectare land wat we tegen elkaar zeiden: delen. Deze plek is duidelijk dat grond de sleutel is tot alles. Bij het Input (energie, materialen, grondstoffen e.d.). om te delen. Dat besef is veel sterker geworden minste of geringste initiatief loop ik hier tegen- Dat laatste is onzichtbaar omdat het gaat in de door de studie binnen de groep van WEEG. aan. Grenzen zijn hard: letterlijk en vaak ook vorm van energie en grondstoffen. Op de een figuurlijk. Naast eigendom speelt zeggenschap of andere manier moet dat in rekening worden OUDE OVERTUIGINGEN een sleutelrol. Welke zeggenschap hebben wij gebracht. over ons landschap? Die ligt vrijwel geheel bij Een sterke oude overtuiging was (en is soms de eigenaar waarbij de overheid hooguit beper- NIEUW GEDRAG nog steeds) dat ‘anderen’ iets moeten doen of kingen oplegt. Intrinsiek duurzaam handelen, laten: en met name de overheden, bedrijven of intrinsieke motivatie voor rentmeesterschap, Nieuw gedrag is voor mij werken in de eigen ‘de rijken’. Uit die overtuiging kwam frustratie intrinsieke beleving dat grond common is kom omgeving. Ik merk dat werken binnen de eigen voort, uit frustratie boosheid en uit boosheid ik hier weinig tegen. Maar daardoor begint er ambtelijke organisatie veel energie kost. Veel onenigheid. Onenigheid leidt tot verwijdering ‘tussen de stenen door’ wel veel te bloeien. Een schijven, veel impliciete belangen. Binnenkort en verwijdering tot breuken. lange weg. Dat inzicht vraagt om samenwer- ga ik met pensioen. Ben daar dankbaar voor en WEEG heeft bijgedragen in het achterwege le- king, partijen en mensen zoeken, common een ben ook dankbaar dat ik de kans heb gekregen ren laten van waardeoordelen en oude overtui- naam- en (organisatie)vorm geven. om me met deze onderwerpen bezig te houden. gingen. De overtuiging ‘iemand anders moet Dat blijft bijzonder. iets doen’ was gekoppeld aan een waardeoor- Mijn eigen inzichten veranderen voortdurend: Nieuw gedrag is ook nieuw innerlijk gedrag: deel over die ander. Ik durf wel te zeggen dat ik werken om het werk sec, het resultaat niet clai- vanuit welke perspectieven kijk ik naar de we- milder ben geworden. men, kunnen wachten, oordeel achterwege la- reld en mensen om mij heen? Nieuw gedrag is ten...Slechts een innerlijke transformatie kan dan niet zo zeer iets ‘doen’ als wel kijken, luiste- NIEUWE RELATIES EN COALITIES Land weer tot een common maken. Zoveel is ren en zoeken naar wat nodig is. Ik kan moeilijk voor mij duidelijk. Maar ook: hoe meer men- onderscheid maken tussen het ‘WEEG-effect’ Mijn netwerk is de afgelopen 10 jaar voort- sen zich met dit onderwerp bezighouden, hoe daarin en alle andere paden die ik bewandel. durend gewijzigd. Ik heb vaak mee mogen en kunnen liften met anderen in het leggen van

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 sneller het gaat. Nieuw gedrag wordt voor mij ook steeds per- nieuwe relaties en coalities. In mijn verande- Een vraag die mij bezig blijft houden: kan een soonlijker. Intiemer met mijzelf. Maar ook nog rende wereld (ik ga volgend jaar met pensioen wijziging in belastingstelsel niet heel erg ef- beter opletten om niet te verspillen, werken met en ben aan het voorsorteren...) zie ik er naar fectief blijken te zijn voor de verhoudingen in wat er is, alles opeten: het komt immers van uit om alle ideeën, resultaten en ervaringen toe eigendom en de gevolgen voor duurzaamheid. onze gemeenschappelijke aarde. te passen in de lokale en dagelijkse praktijk. Ik Het onderwerp Landtax wil ik daarom nog uit- Een belangrijk thema is voor mij geworden: hoop daarbij een blijvende band te houden met werken. Een LandValueTax zou kunnen vol- ‘verwerf om te delen’. Deze wijze uitspraak van alle mensen waarmee ik zo bijzonder heb mo- staan zoals beschreven door o.a. Henry George. een ‘Elder’ passen we toe op ons eigen terrein- gen samenwerken. Nieuwe relaties en - coalities Echter, dat zou volstaan in een samenleving die tje: concerten, muziekbijeenkomsten, work- kunnen ook een mengsel zijn van bestaande re- niet zo sterk is uitgedijd als de onze. Omdat shops, bijeenkomsten, gebruik door anderen et laties; een herschikking van wie er zijn en wat onze welvaart een enorme input vergt volstaat cetera. Niet of nauwelijks kostendekkend is dat, er is. Uiteindelijk is het de kunst om de wereld een LVT niet meer. Bijvoorbeeld: 1 hectare maar toen we het kochten was dat het eerste iedere dag opnieuw en nieuw te zien. 88

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Evert “Het is voor mij een uitdaging om samen met alle leden van de vereniging de beroepsgroep van Rentmeesters als integer op de kaart te zetten."

DOOR EVERT VAN HARN RENTMEESTER

NVR EN REGISTER TAXATEUR NRVT.

Ik ben 34 jaar werkzaam geweest bij drinkwaterbedrijf Vitens en haar voorgangers in verschillende functies over- wegend rond vastgoed, terreinbeheer, en milieuvraag-

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 stukken van beheer t/m beleidsmatig. In 2018 ben ik mijn eigen bedrijf gestart “Natuurlijk Vastgoed Advies”

Vanuit Vitens ben ik gevraagd om plaats te nemen in deze werkgroep om nieuwe inzichten te brengen. Maar ook om nieuwe inzichten op te halen voor Vitens om daarmee eventuele nieuwe kansen en een visie te kunnen ontwikkelen rond grondeigendom.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

NIEUWE INZICHTEN het voor initiatiefnemers vaak onmogelijk kaar bereiken en een bijdragen te leveren om maken om het natuurlijk evenwicht in bo- Nederland, inclusief de bodem, een stukje Voor mij was het wel even omschakelen in dem en grondwater te herstellen. De bodem beter te maken. deze werkgroep. Veel creatieve gedachten moet meer renderen dan ze van nature aan en doelen die op het eerste gezicht niet re- kan en voor bedoeld is. Ik hoop de komende NIEUWE RELATIES EN COALITIES alistisch waren of leken. In het begin heb ik jaren vooral initiatieven te ontwikkelen (of veel geluisterd en vragen gesteld en langzaam eraan bij te dragen) om bodemherstel mo- Bij Vitens is men zich er al van bewust dat maar zeker werd ik mij er meer van bewust gelijk te maken in combinatie met het ver- een gezonde bodem en gezonde ecosystemen wat een enorm belangrijk en breed maat- dienen van een eerlijke boterham voor al de preventief bijdragen aan de grondwaterkwa- schappelijk probleem we met elkaar aan het betrokkenen. liteit. Ik zal mijn nieuwe inzichten voor de onderzoeken zijn. Het was voor mij een rijke korte en langere termijn delen en voorstellen ervaring de kracht van een groep te ervaren OUDE OVERTUIGINGEN MET doen waar kansen kunnen liggen voor het met mooie mensen die vanuit verschillende TOEKOMSTPERSPECTIEF waterbedrijf. Daarnaast wil ik onderzoeken invalshoeken een onderzoeksvraagstuk be- hoe we het bestaande beleid kunnen aanpas- naderen, in vertrouwen luisteren en elkaar Tijdens mijn beëdiging als Rentmeester van sen in relatie tot de grondwaarde en de nieu- respecteren. Vooral door te luisteren en vra- de NVR moest ik aangeven waarom ik bij de we economie. gen te stellen merkte ik dat de verbinding op Nederlandse Vereniging van Rentmeesters Door middel van een aantal pilots kunnen we een natuurlijke wijze ontstaat. aangesloten wilde zijn. Mijn tekst was in 2011 met een beperkt risico de meerwaarde aanto- “Het is voor mij een uitdaging om samen met nen van hoe en waarom we anders moeten NIEUW GEDRAG alle leden van de vereniging de beroepsgroep omgaan met de bodem. Vanuit mijn eigen van Rentmeesters als integer op de kaart te bedrijf zal ik mijn focus richten op het bijdra- Naast dat ik altijd al betrokken ben geweest zetten. gen aan nieuwe vormen van samenwerken en

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 bij vastgoed, terreinbeheer en milieuvraag- beheren waarbij de grondwaarde onderge- stukken binnen een drinkwaterbedrijf is het Belangrijke fundamenten daarbij zijn: duur- schikt wordt. Voor een investeerder ben ik op probleem hoe onverantwoord we omgaan zame relaties aangaan en onderhouden en dit moment agrarische gronden en bedrijven met grond in veel sectoren toch weer een vertrouwen in elkaar hebben. Ik zie de na- aan het aankopen waarbij het economisch eyeopener. Ik ben opgegroeid in een wereld tuur als Gods schepping en vind het daarom rendement ondergeschikt is. Natuur, ecologie van feiten en van daaruit rationele keuzes en mijn verantwoordelijkheid om deze als goede en bodemherstel met gezond grondwater zijn beslissingen te nemen (1+1=2). De eyeope- Rentmeester te beheren” nieuwe rendementen. Fantastisch toch! ner is voor mij vooral de verwevenheid met Daarnaast zal ik in het bestuur van de stich- de huidige economie en het bijna onmogelij- Bovenstaande overtuiging uit 2011 wil ik de ting ‘Grond van Bestaan’ plaatsnemen en een ke om daarvan los te komen. Dit blijkt een komende jaren concreter vormgeven vanuit bijdrage leveren om Common Land Trust NL hele grote uitdaging. Mijn overtuiging is nu mijn eigen bedrijf. Met als persoonlijk eind- verder te ontwikkelen. Prachtige nieuwe ont- dat hoge grondwaarden en grondspeculaties doel trots te kunnen zijn op wat we met el- wikkelingen waar ik energie van krijg.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Frank

INTRODUCTIE

Als mede-eigenaar van groot boslandgoed Landgoed Welna, heb ik een sterke visie naar de toekomst ontwikkeld voor ons landschap en de mens daarin. Dit breng ik tot uiting in mijn rentmeesterschap 2.0 en ecopreneurschap en draag ik sinds 2013 uit via verschillende samenwerkingsverbanden.

INZICHTEN OPGEDAAN IN DE LEERREIS

Allereerst is de leerreis van de afgelopen twee jaar met WEEG een gezamenlijke reis. Relaties zijn verdiept, het samen ontdekken en het samen een taal en curriculum maken, dit alles zorgt voor een inbedding in een holistisch onderzoek. Eigendom en in het bijzonder eigendom van grond, raakt aan zoveel thema’s en is zo fundamenteel, dat het niet een onderwerp is dat uitnodigt om HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 in je eentje op een zolderkamer bij de hoorns te vatten. Net als taal is eigendom een cultureel ingebedde structuur. Eigendom is niet rechtstreeks te veranderen, als een knop waar je aan kan "Er mee gaan leven" draaien. Het moderne idee van eigenaarschap, dat grondstoffen en land toegeëigend kunnen worden als fundamenteel recht, zit in alle facetten van onze samenleving. Het is mij helder dat dit ‘recht’ in huidige vorm uiteindelijk onhoudbaar is. We hebben elkaar nodig om iets te veranderen zoals de leerreis over eigendom in deze groep ons helpt om verder te komen. In al onze activiteiten zijn er gelukkig ook anderen die op hun manier bezig zijn met hun eigen activiteiten.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Voor mijzelf, als pionier, heb ik een aantal beeld van het doel en vertrouwen. Dat is een veel kleinere rol en krijgen andere vormen inzichten opgedaan de afgelopen jaren. Te dynamisch geheel en dat vergt zorg en be- van waarde transacties en samenwerking ver voor de troepen uitlopen zorgt dat je trokkenheid. Het is een samenlevingskunst meer ruimte. Inmiddels is de stichting op- alleen komt te staan. Ik heb moeten leren waaraan je altijd kan blijven werken en waar gericht en zijn we van start. om mij beter te verhouden tot waar de an- we ons niet aan moeten onttrekken. der is. Dat is een grote leerschool geweest OUDE OVERTUIGINGEN omdat het veel innerlijk werk vereist. Com- NIEUW GEDRAG municatie openhouden met de ander vergt Het uitdenken en het nemen van deze uit- afstemming, ook daar waar afstemming on- Een voorbeeld hoe ik eigendom in mijn ei- eindelijke stap, het gaan staan ten opzich- mogelijk lijkt. Ideeën zijn dan niet genoeg, gen leven vormgeef, is de oprichting van de te van mijn familieleden en er leiderschap je moet iets kunnen laten zien. Dingen gaan stichting Vuurplaats Welna. Deze WEEG- over nemen, daar heeft deze WEEG-reis doen betekent dat je er mee gaat leven, dat groep heeft me daarbij indirect geholpen, zeker aan bijgedragen. Dat de uitgenodigde het wenkende perspectief niet alleen in het ik voelde ondersteuning zodat ik kon gaan partijen via mij komen en niet via anderen hoofd hoofd zit maar ook een echte optie staan voor iets nieuws. Op Landgoed Wel- die -net als ik- ook zeggenschap hebben als wordt. na is een mooie plek, de Schaapskooi. Het is het gaat over het eigendom. Om daar-voor- een houten gebouw waarin je back-to-basic te-gaan-staan, is een grote stap voor mij ge- Als het gaat over eigendom, zeker als we kan verblijven in een stil gebied in het hart weest. Ik doe er wel toe. Ik ben er mee gaan het hebben over het nu gangbare begrip van Welna. Het is van oudsher een fami- leven, mee gaan werken. Oude overtuigin- over eigendom, dan zitten zaken vaak di- lieplek waar af en toe gebruik van gemaakt gen over dat ik hier niet voor kon staan heb rect verbonden in een machtsstructuur. wordt. De laatste vijftien jaar ben ik het zelf ik overbrugd. Bezittingen moeten renderen en transacties meer gaan gebruiken voor groepen waarbij De propositie is een nieuwe stap maar wel nemen hoofdzakelijk plaats in de vorm van de activiteiten altijd een maatschappelijk of haalbaar omdat die voor mijn familie te geldtransacties. Dit staat transitie vaak in persoonlijk thema hebben. Ik heb de fami- accepteren is. Het is niet een te grote ver-

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 de weg. Op grote schaal is dit een wereld- lie voorgesteld om de Schaapskooi onder te andering, maar belangrijker, zij zien dat ik wijd probleem, in de vorm van landgrab- brengen in een stichting om zowel de fami- er voor ben gaan staan. Hierbij leid ik niet bing waar oorspronkelijke bewoners van de lie als deze maatschappelijke organisaties vanuit gezag, maar werk ik vanuit mensen plek worden verdreven. Maar ook op kleine een langetermijnstructuur te bieden om in en netwerken, vanuit opgebouwd vertrou- schaal speelt dit een rol waar mensen met de Schaapskooi te verblijven. Al deze orga- wen. Dat heeft veel tijd gekost. Naar de toe- goede initiatieven op het gebied van ecolo- nisaties komen via mij en wat ik ze wil bie- komst toe is er dan meer plek voor anderen gie of sociale innovatie geen plek krijgen. den is een gedeeld eigenaarschap over het en ook andere mensen dan mijn familie om Die moeten aan de slag om ruimte te cre- gebruik van de plek. Iedereen krijgt de sleu- in die ruimte iets te doen in plaats van alles ëren voor meervoudige waarde transacties. tel in ruil voor het leveren van meerwaar- van het gezag en de bezitsstructuur af te la- Je moet kunnen laten zien dat het kan. Dit de aan de plek op verschillende manieren. ten hangen. ontstaat alleen als er binnen het systeem De huurprijs van de deelnemers kan zo ook open communicatie is, een gezamenlijk laag gehouden worden. Zo speelt geld een

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

NIEUWE RELATIES

De reis is lang, er wordt veel van ons gevraagd. We zijn nog niet uit de onderzoeks- fase gekomen en ik denk dat het belangrijk is dat er een groep mensen zich verder blijft ontwikkelen op dit onderwerp. Voor mij was het eigenlijk de tweede reis, na de eerste reis met Bewust Bodem Gebruik als initiatiefnemer. Daarin werden er contouren zichtbaar van de toekomstige scenario’s en mogelijke handelingsperspectieven. In deze tweede reis zijn er onderwerpen verdiept en historische en toekomstige perspectieven verder vormgegeven. Het is belangrijk om dit onderwerp verder uit te werken en nieuwe inzichten te ver- spreiden onder meer mensen. Voor mijzelf is er een sterke behoefte aan praktische activiteiten, om de energie te veranderen om met dit onderwerp bezig te zijn. De nieuwe

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 relaties die ik hierin opdoe zijn heel belangrijk om nieuwe coalities aan te gaan en het bewustzijn te vergroten dat andere vormen van organiseren echt mogelijk zijn. "Voor mijzelf is er een sterke behoefte aan praktische activiteiten, om de energie te veranderen om met dit onderwerp bezig te zijn.."

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

LOCATIE Stadslandbouw Mooieweg

ADRES Mooieweg 17 Arnhem Jeanette ONLINE demijmering.nl

TUINDERIJ DE MIJMERING - EEN PLEK OM TE ZIJN

Ik ben Jeannette Oppedijk van Veen, initiatiefnemer van en tuinder op Tuinderij De Mijmering. De Mijmering is een kleinschalige tuinderij gelegen aan de stadsrand van Arnhem. Samen met mijn vriend telen we zo natuurlijk mogelijk groenten en kruiden. Dit doen we onder andere via no-dig en in verbinding met de natuur. We bieden groen- teabonnementen en leveren aan restaurants in Arnhem. Daarnaast ben ik op zoek naar een manier om de tuin als krachtplek verder vorm te geven. Naast tuinder en HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 aarde-healer ben ik bestuurslid van Vereniging Toekomst- “Daarnaast ben ik op zoek naar boeren. een manier om de tuin als krachtplek verder vorm te geven."

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

TUINDERIJ

Voor onze tuinderij huren we net als twee Emotioneel: Mijn relatie en emotie rond- andere initiatieven een klein stukje land van om grond een stadslandbouwinitiatief Dit is allemaal Ik ben altijd bang geweest voor het verlies op tijdelijke basis en zonder contract, alle- van land, een terugkerend thema in mijn le- maal heel onzeker. Maar het geeft ons wel de ven. ruimte om te beginnen. Tijdens de tweede bijeenkomst met de WEEG-werkgroep werd ik mij tijdens een INZICHTEN oefening bewust van mijn emoties als het gaat om toegang tot land. Als kind heb ik mij Fysiek: inzichten voor de tuinderij afgewezen gevoeld toen mijn vader uitsprak Tijdens de bijeenkomst van WEEG op de dat wij, mijn zusje en ik, het bedrijf niet zou- “We huren momenteel een klein tuinderij heb ik verschillende handreikingen den kunnen overnemen. Hij had besloten stukje land. Zonder contract of mogen ontvangen voor het bestendigen van niet verder uit te breiden en het land bij zijn zekerheid. Maar wel op basis van de tuinderij. Zo werd genoemd: pensioen te verkopen. Dit ‘ontzeggen’ van vertrouwen en creatiekracht. En • het gezamenlijk optrekken met de ande- land heb ik als een afwijzing ervaren. re initiatieven binnen het stadslandbou- dat werkt wonderlijk wel.” winitiatief; Spiritueel: een plek om te Zijn • het met elkaar aantrekkelijk inrichten Een van de dingen die me het meest is bij- van het terrein als visitekaartje voor de gebleven van het bezoek van WEEG aan wijk; onze tuinderij, was het samenkomen, het sa- • het in beeld brengen van waarden voor men-Zijn op deze plek. Er was onderling een

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 de gemeenschap voor beleidsmakers en gevoel van verbinding en het samen-Zijn op • het visueel maken van wat je doet voor deze plek die uitnodigt om gevoelens van betrokkenen in de omgeving. kwetsbaarheid en verlies te laten zien. Ik Dit zijn aanbevelingen die wij als tuinderij besefte dat deze plek veel meer biedt dan de ter harte hebben genomen. met aandacht geteelde groenten en kruiden, het is een plek waar je kunt Zijn. De aanbeveling die ik als meest bijzonder en waardevol heb mogen ervaren is ‘leven in liefde en vertrouwen’, om vanuit vertrouwen en verbinding die situatie te creëren die voor ons en de tuinderij welkom is.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

NIEUW GEDRAG

Co-creëren voor de tuinderij Vanuit het inzicht om op basis van vertrouwen en verbinding die situatie te creëren die voor ons en de tuinderij welkom is, heb ik ook mogen ervaren dat met het uitspreken van een wens óp de tuin, de wens ook werkelijkheid kan worden. Zo heb ik tijdens een interview op de tuin de onderzoeker gevraagd of zij gehoord had of er in Arn- hem-zuid land beschikbaar was. Zij wist niet iets, maar een dag later had ik een mailtje in mijn mailbox van een mede-toekomstboer met een tip voor het pachten van 1 hectare landbouwgrond in Arnhem-zuid! We zijn het contact met de betreffende pachter aangegaan, en hebben drie heel waardevolle ontmoetingen gehad, waarna onze wegen weer uit elkaar zijn gegaan. We hadden te verschillende ideeën over een duurzame invulling voor het land, zowel in bedrijfsvoe-

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 ring als op het gebied van huur of pacht.

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Hierna hebben we onze aandacht weer naar onze huidige locatie ge- Ook op de tuinderij merk ik dat ik meer kan doen. De overtuiging bracht. Ook deze verschuiving in focus bracht ons nieuwe kansen. dat ik niet mee mag doen begint langzaamaan los te laten. Een eigen De gemeente heeft ons uitgenodigd om de maatschappelijke meer- plek op een gehuurd stukje grond geeft ruimte om te ondernemen waarde van de initiatieven bij stadslandbouw Mooieweg in beeld te en dat is heel fijn. brengen. Daarnaast heb ik de mede-initiatieven uitgenodigd bijeen te komen om tot een gezamenlijke toekomstvisie te komen. We ho- Nieuwe relaties pen op deze manier onze maatschappelijke waarde naar de gemeen- Ik merk dat als ik op de tuinderij ben, ik veel meer gegrond en ver- te te kunnen overbrengen, wat bij kan dragen aan een meer perma- bonden ben en ik heel anders in het leven sta. Ik kan veel meer van- nent verblijf op deze locatie. uit liefde en vertrouwen aanwezig zijn; op die momenten ervaar ik de wereld en ook mijzelf anders. Dus misschien wel de belangrijkste WEEG voor mij persoonlijk ‘nieuwe’ relatie, is die met mezelf. Ik merk bij mezelf dat ik sinds het WEEG-traject meer naar buiten durf te treden. Het was nieuw voor mij om in een werkgroep die Ook is het een mooie ontdekking dat als je zelf verandert, de we- zich bezighoudt met grondeigendom, een onderwerp dat doorgaans reld en de mensen om je heen met je mee lijken te veranderen. Zo door mannen wordt gedomineerd, mijn intuïtieve ingevingen en hebben we sinds dit najaar een vrijwilliger op de tuin, die ook heel waarnemingen te uiten. Ik voelde in deze groep, in het bijzonder bij intuïtief is. Dat werkt heerlijk samen. de initiatiefnemers, ruimte om dit te doen. Ik heb gemerkt dat het heel bekrachtigend en verbindend werkt, om de momenten waarop Ook met de andere initiatieven op het terrein zijn we meer gaan deelnemers in hun kracht gaan staan en de momenten te benoemen samenwerken. We zijn gaan kijken waar onze krachten liggen en waarop onderlinge verbinding in de groep zichtbaar wordt. Op deze kijken of we tot een gezamenlijke visie kunnen komen. manier worden we ons meer bewust van onze kwaliteiten en kunnen we daarin verder groeien. Tot slot heb ik het contact met de andere WEEG-deelnemers buiten

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 de bijeenkomsten om als heel waardevol ervaren. Daarin heb ik in- Oude overtuigingen spiratie en innerlijke visiebeelden mogen ontvangen voor potentiële Tijdens het WEEG-traject werd ik me opnieuw bewust van mijn ontwikkelingsmogelijkheden voor de tuin. Ik ervaar het als een be- oude overtuiging dat ik er niet mag zijn, dat mijn vrouwelijke kwali- vestiging voor de weg die we nu gaan. teiten als intuïtie en innerlijke wijsheid er niet mogen zijn. Toch heb ik in deze groep de veiligheid en uitnodiging gevoeld vanuit deze kwaliteiten mijn inbreng voor de groep te doen. Juist door de prachtige bijeenkomsten bij WEEG voel ik me daarin gesterkt. Het geeft me nieuwe inspiratie en een visie voor de toekomst. Jeannette

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

KIEN VAN HÖVELL

Opgegroeid als wereldburger en in Nederland opge- leid als architectuurhistoricus, ben ik via de erfgoeds- Kien ector en stadsontwikkeling bij de overheid, uiteindelijk als onafhankelijk adviseur beland in de wereld van transities. Mijn rol als ambtenaar heb ik parallel kunnen spiegelen aan die van landgoedeigenaar. Dat heeft mij nieuwsgierig gemaakt naar de onderliggende sys- "Uit respect voor de bodem, temen (sectoraal met korte termijnscope versus integraal met lange termijnscope) maar vooral naar de de basis van ons bestaan." kansen voor verbinding. Ik ben van nature geïnteres- seerd in vernieuwing, op ons eigen familielandgoed experimenteren we - ook op het gebied van nieuwe businessmodellen - met de creatie van meervoudige maatschappelijke waarde. Verder ben ik onder andere mede-initiatiefnemer van de Green Deal www.hetlandgoedbedrijf.nl, medeo- prichter van www.SOIL4U.nl en ambassadeur van www.bewustbodemgebruik.nl. HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6

LANDGOED GROOTSTAL Grootstalselaan, Nijmegen

ONLINE www.landgoedgrootstal.nl [email protected]

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

NIEUWE INZICHTEN EN VRAGEN spant voor de langdurige verbondenheid met de omgeving, en het land, landschap en opstallen op een waarden-gedreven manier be- ‘Met de neus in de boter’ viel ik in een groep die al gestart was en heert om het als geheel weer gezond te kunnen doorgeven aan een op weg. Een diverse groep die systemen beter wil begrijpen en be- volgende generatie. ‘Goed rentmeesterschap’ getuigt van het morele seft dat echte transformatie bij jezelf begint. Een reis die je zelf en besef dat je maar een kleine schakel bent aan een lange ketting en met elkaar in alle openheid en onbevangenheid moet zien te ma- dat de toekomst de échte ‘eigenaar’ is van wat je beheert. ken, waarbij het thema ‘eigendom’ toe is aan vernieuwing. Als groep volgden we werkvormen en kaders waardoor we houvast hadden In de regel genereert dat iedere generatie opnieuw een telkens an- aan gezamenlijke taal en structuur. ders ingekleurd continuüm aan gebruikswaarden, belevingswaar- Mijn leerweg is geweest om de uitgangspunten, aannames en in- den en toekomstwaarden. Deelname aan WEEG heeft de onderbe- zichten ten aanzien van landeigendom te toetsen aan mijn eigen wuste vanzelfsprekendheid van waardecreatie als ethisch besef (dus perceptie en praktijkervaring met particulier eigendom en omge- geen roofbouw) doelgerichter verankerd in mijn eigen handelen. En keerd. Lerend van elkaars inzichten, doorvoelend en telkens kijkend WEEG heeft mij de experimentele moed gegeven om het belang van met een andere bril en vanuit ander perspectief. de bodem nog nadrukkelijker een stem te geven in onze afwegingen en vormen van samenwerking. NIEUW GEDRAG OUDE OVERTUIGINGEN Deelname aan de werkgroep bracht nieuwe vragen: “van wie is eigenlijk het water, de lucht, de aarde, van wie straks de maan?”… Is Ik merk dat het mij moeite kost om mijn affiniteit met ‘eigendom’ het dan van iedereen? Of van niemand? Wat hebben wij nodig om los te laten, zo hard heb ik voor en op dat land gewerkt, zo goed heb onze collectieve verantwoordelijkheid voor het land, de planeet, te ik het leren kennen en zo sterk ben ik ermee vergroeid. Nog steeds vertalen naar de schaal van ons eigen handelen?... zie ik positieve kanten aan die persoonlijke binding met dat land Ook passeerden verhalen van de perversies rond eigendom: land- waarvoor je levenslang verantwoordelijkheid draagt: niet weglopen grabbing, kleptocratie, geopolitiek, piketpaaltjes voor dominantie wanneer het moeilijk is, offers brengen, jezelf overstijgen in het res- HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 en machtsmisbruik; voorbeelden waar ‘eigendom’ speelbal is van pectvol omgaan met de interventies van je voorgangers; én in het efficiënte markten: omdat het verkleefd is met de uitputting van na- durven innoveren in het belang van de toekomst. Je zou het kunnen tuurlijke hulpbronnen en het mechanisme van schaarste tot eigen- vergelijken met de christelijke metafoor van de Pelikaan, die zichzelf standig winstoogmerk verworden is. verwondt om met eigen bloed de jongen te voeden... Een vergelijkbare emotie beluister ik ook bij grondgebonden boeren: “Wat let mij Heel iets anders is dit dan de mij beter bekende praktijk op veel om de boerderij gewoon te verkopen en lekker in loondienst te gaan? particuliere landgoederen: waar grond op zichzelf wel waarde maar Omdat de boerderij al 400 jaar in de familie is, en ik breek als ik eraan geen speculatief oogmerk heeft, de eigenaar zich persoonlijk in denk dat ik degene zou zijn waar het stopt.”

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Langdurige binding met grond genereert respect; len aangaan. Een concreet voorbeeld van goed eigenaarschap, waarin iedere partij niet gelijk- niet alleen voor het land zelf, maar voor alles wat rentmeesterschap dat je ook met anderen kunt aardig maar wel gelijkwaardig verantwoordelijk- daar in de loop van generaties aan landschap, delen en van de meervoudige maatschappelijke heid draagt, is wat deze complementaire partijen bebouwing, schoonheid en ecosysteem aan ver- waarde die je daar samen mee kunt genereren effectief kan verbinden. bonden is en een toekomst verdient. Voor mij is is de realisatie van een voedsellandschap van de Dit veronderstelt wel een centrale, veilige plek dat geen ego-verhaal maar een dienende band 21e eeuw aan de rand van de stad, waar velen bij waar kennis, scenario’s, inzichten en oplossin- met de geest en betekenis van de plek die groter betrokken zijn en wat goed is voor iedereen. gen bij elkaar komen. Een geregisseerde plek is dan jezelf, in een tijd waarin globalisering en die de samenhang bewaakt, maar waar iedereen vluchtigheid veelal de waan van de dag bepalen. NIEUWE RELATIES informatie kan halen en brengen, en waar erva- Binding met land in eigendom is niet eenduidig ringen en energieën kunnen worden gebundeld een lust onder de morele last van het doorgeven. Er komen in deze tijd nieuwe organisatievormen tot synergie. Ik merk dat onze ondernemers en Het bieden van continuïteit betekent ook impli- op, die op een mooie manier invulling geven aan andere netwerken het landgoed steeds vaker be- ciet de zorg en de aandacht kunnen delen met ‘eigenaarschap’. Zoals de CSA’s of de Herenboe- schouwen als zo’n have; in de geest die Klaas van diegenen die verantwoordelijkheid mede willen ren: zij willen op een duurzame manier voor Egmond mooi verwoord: dragen, wat in de beste gevallen kan leiden tot agrarisch land zorgen. Je kunt de materiële en gedeeld ‘eigenaarschap’ van zowel de bezitter, immateriële baten van eigendom inzetten vanuit “Duurzaamheid gaat over het van de gebruiker, als van de genieter. verbinding en empathie voor de grond, door op een relationele manier de baten te herinvesteren erkennen en verbinden van alle Als de institutionele toewijzing van dat ‘eige- in die grond, in dat landschap, in de activiteiten relevante menselijke en collec- naarschap’ een nog onopgelost organisatievraag- die daar waarde aan toevoegen. Op een land- tieve waarden.” stuk is in deze groep, dan is onze eigen situatie goed is de uitdaging nog wel iets groter, want in zoverre anders, dat het landgoed via vererving daar maken ook nog cultureel erfgoed en natuur Tot slot noem ik ‘de toekomst’ graag als een be- aan ons is toevertrouwd. Een ‘erfstuk’ dat ge- onderdeel uit van de balans. langrijke relatie. Denken vanuit de toekomst bonden is aan de morele opdracht dat je het niet

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 maakt dat je je beslissingen niet alleen toetst voor eigen ‘consumptie’, maar ‘te leen’ hebt van In dat verlengde noemde ik al de notie van ‘ge- aan de gebruikswaarde, maar ook aan de toe- een volgende generatie. Mijn pragmatische helft deeld eigenaarschap’. Dat kan een nieuw per- komstwaarde. Tessa Cramer noemt ‘toekomst- kiest er dan voor om dit familiebezit - waarin ie- spectief bieden om samen te werken aan ver- geletterdheid’ het kunnen omgaan met het nog dere generatie aandacht, tijd en geld investeert anderopgaven. Wij brengen dat op Grootstal in onbekende. Zouden we daartoe een andere ge- opdat gisteren en morgen op een betekenisvolle praktijk en ik merk dat onze interactie steeds meenschappelijke oriëntatie kunnen aanleren? manier verbonden kunnen blijven - actief in te meer naar het ideale midden komt te liggen. Dit Kunnen we politiek herdefiniëren als wat ons zetten om doelen te verwezenlijken die bijdra- vraagt om vertrouwen in elkaar, zodat je de ge- terugvoert naar de aarde?... gen zijn aan de urgente transitieopgaven van zamenlijke opgave centraal kunt stellen, elkaar nu. Want veerkracht is anticiperen op toekom- kunt beïnvloeden bij strategische keuzen en ook stige maatschappelijke uitdagingen die ons al- in de uitvoering elkaar kunt bijstaan. Gedeeld

100

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

HENRY MENTINK ONDERNEMER IN HET VEERHUIS, VARIK, DEELGENOOT VAN COM- MUNITY LAND TRUST NL

EEN VOGELTJE TIKT OP HET RAAM

Eigendom was al jaren een issue voor mij. Op 11 december 2014 kreeg ik echter op de snelweg bij Amsterdam de ingeving die ging over grondeigendom. Het idee kwam binnen om 1000 locaties op de wereld met elkaar te verbinden in een netwerk waar de nieuwe economie al zichtbaar is. Die locaties moest ik gaan verbinden met 1000 mensen die ieder 1 miljoen euro zouden weggeven om zo grond te kopen en in handen te geven van de mensheid. Zij zouden dan als rendement geluk krijgen in de vorm van iets moois dat zij te wensen hadden. Het was een heldere ingeving; wel een beetje apart en ambitieus. Met deze bijzondere ingeving toog ik in mei 2015 naar Her- HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 man Wijffels met Damaris, Alide en Anne-Marie. We bespra- "WEEG de Aarde in de ken dit idee en op een gegeven moment komt een vogeltje tot Henry economie en zij is zwaar twee keer toe op het raam tikken. Waarop Herman zei: “Dat Weeg de Aarde in je hart en gebeurt wel vaker; als er iets moois besproken wordt en liefde in het verhaal zit komt er een vogeltje op het raam tikken”. Het zij is licht." Grenswisselkantoor tussen Hemel en Aarde werd de naam van het concept.

101

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

INZICHT NIEUW GEDRAG

Met de start van WEEG begonnen de plannen rondom het Veer- WEEG was een mooi oefenterrein om nieuwe gedachte uit te pro- huis concreet te worden. In de vele sessies kwamen allerlei aspecten beren en daar al dan niet naar te handelen. De eerste paar keer ben voorbij. Over pacht en grondkamer – het kadaster – kennis van land ik aarzelend ingestapt met de gedachte dat ik meer van het doen en tuinbouw – economie – landgoederen – gemeenschappen – me- ben en niet van een dag praten. Waar het in de toekomst in wezen ditatie – binnen en buiten in balans. om gaat, is iets te doen vanuit en met een gemeenschap. De Aarde is Wat voor velen nog moeilijk te begrijpen is, is het splitsen van ei- onze gezamenlijke verantwoordelijkheid. gendom van grond en gebouwen. Dat kwam bij de WEEG-sessie in het Veerhuis sterk naar voren. En hoe leg je dat nu uit. Het Veer- Het idee om de grond vrij te kopen en aan de mensheid terug te huis-verhaal moest nog veel beter verteld worden en het verhaal geven, leidde tot een actie op 12 maart 2019 om de hele Aarde van groeide door de jaren heen. de beurs af te halen en in te dienen voor de Werelderfgoedlijst van de UNESCO. Zie dit filmpje VAN AFLAAT NAAR INLAAT Iedereen vond het geslaagd maar het universum vroeg nog even om Het idee van het grenswisselkantoor is het verhaal dat als basis dien- geduld. Dus tijdens een WEEG-sessie brak ik mijn sleutelbeen toen de en uitgaat van de gedachte om je geld om te wisselen tegen een ik de betreffende kruiwagen had meegenomen naar de bijeenkomst. munteenheid van de Hemel. Nee, niet als aflaat voor na de dood; het gaat erom je nu in te laten met dit leven. De munt van de Hemel op Pas een jaar later ging de actie van start via veerhuis.nl/aarde met Aarde is je vrije innerlijke passie, liefde en verlangen. De grond vrij de oproep: maken en weer als gezamenlijke common (een soort moderne Mar- ke) beheren betekent ook dat we ons innerlijk vrij kunnen maken. Waar we nu nog veelal opereren vanuit het carrièredenken en geld

HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 moeten verdienen (we hebben immers onze hypotheek te betalen), “In deze tijd groeit het verlangen om anders kunnen we nu werken aan onze innerlijke vrijheid. Een vrijheid die om te gaan met de Aarde. Is de Aarde een ook ontstaat als je de Aarde met elkaar deelt; dus niet meer kopen en verkopen, maar samen het eigenaarschap voelen van de Aarde en verdienmodel of een dienmodel? Doe mee met ervoor zorgen. deze crowdfun-actie en dien de Aarde met jouw Delen betekent lagere grondlasten en dus ook voor het Veerhuis. Dat liefdevolle steun. Maak de Aarde vrij.” geven we door aan onze bezoekers met een lagere koffieprijs (van € 2,50 naar € 2,-). Het lijkt weinig, maar als je dat wereldwijd voor alle bedrijven en alle grond doorrekent levert dat elke wereldburger € 17.000 voordeel op per jaar. Een soort omgekeerd basisinkomen.

102

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

OUDE OVERTUIGINGEN NIEUWE RELATIES

In de jaren ’90 zat ik in de wereldwinkelbewe- Met WEEG en ook deels parallel daaraan, zijn ging en toen was er een campagne om aandacht verschillende relaties ontstaan om het grond te vragen voor de liefde waarmee iets gemaakt vrijkopen voor het Veerhuis te organiseren. was. Ik vroeg me toen af of mensen dat niet te Contacten zijn ontstaan met Stichting Grond soft zouden vinden. van Bestaan, Community Land Trust en een De laatste jaren ben ik dat zelf meer gaan roepen rentmeester (Evert) die concreet een waardebe- en WEEG was een mooi oefenterrein daarvoor. paling van de Veerhuisgrond heeft verzorgd. Ook een overtuiging die vernieuwd werd, is dat Het was een mooie groep mensen met verschil- je zelf wel goed kunt zorgen voor je huis en bij- lende soorten kennis die hier samen kwamen. behorend grond. Maar is het daarmee voor vol- Ik heb daaruit kunnen putten om de nu lopende gende generaties goed geregeld? campagne vorm te geven. Vergelijk het met het kopen van een auto. Die koop je ook niet met een garagebox erbij. Een Rest mij niets ander dat iedereen te bedanken garagebox gaat veel langer mee of kan zelfs voor voor de eerlijkheid, de respons en veiligheid om andere doeleinden gebruikt worden. Als je dit me te kunnen uiten. vertaalt naar eigendom, dan is het logisch om grond en gebouw apart te behandelen omdat ze Met liefde denk ik aan ieder terug. Dank. beiden een andere tijdshorizon hebben. Grond HOOFDSTUK LEERREIS | PERSOONLIJKE 6 is vanwege de natuurwaarde ons aller belang en Henry Mentink verdient onze aller zorg over meerdere generaties Veerhuis heen. Een gebouw kent met een onderneming of voor wonen een ander tijdshorizon. Varik, 28 mei 2020

103 Hoofdstuk 7 COLLECTIEVE INZICHTEN

Wat kunnen we daaruit leren?

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

COLLECTIEVE LESSEN UIT DE INDIVIDUELE VERHALEN

We delen met elkaar onze individuele leerreizen en onderzoeken wat daarin als gemeenschappelijk naar voren komt. Wat horen we tussen de regels door als rode draad, door ieders verhaal heen? Het zijn twee hele mooie online sessies geworden met een diepte waarvan we zelf onder de indruk zijn. Hieronder staat in essentie wat wij collectief beleefd en bereikt hebben door, dankzij en met elkaar.

KWETSBAARHEID, LEREN, LEIDERSCHAP

We hebben ons door de werkgroep laten uit- nodigen een persoonlijke ontwikkelingsweg "Deze weg naar binnen voelde bij ons als een coming te gaan. Daar waar we dachten het over ui- terlijke (nieuwe) structuren te hebben, bleek out; We zijn ‘opgestaan’. We hebben ons het thema eigen de weg die we bewandelden naar binnen gericht te zijn. Deze herkennen we allemaal als kunnen maken; cognitief, maar ook met ons ‘innerlijke voorwaarde om een nieuwe weg naar buiten weten’, ons hele lijf. Daar waar we voorheen dachten er HOOFDSTUK LESSEN | COLLECTIEVE 7 te kunnen vinden en bewandelen. niet voldoende over te weten, hebben we (veel meer) taal ONZE GEZAMENLIJKE BEDDING gekregen om het gesprek in onze eigen context aan te Ingrediënten voor onze bedding, zijn veiligheid en intimiteit. Vanuit zachtheid en kwets- gaan. We hebben elkaar grond onder de voeten gegeven, baarheid hebben we onze dilemma's’ kunnen delen. We beschrijven het gevoel van er hele- letterlijk". maal mogen zijn, dat alles gezegd en gehoord kon worden, dat we stilstonden en vertraag- den.

105

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

“We zijn als het ware in het thema gezakt We ontdekken met elkaar de enorme kracht lijke economische transitie vergt waar we ons en voelen ons onomstootbaar. We voelen ons als een die kwetsbaarheid in zich heeft. De gevoels- voorheen veelal onvoldoende in thuis voel- druppel water die maar blijft druppelen op een steen, waar kant, de binnenkant, heeft ruimte gekregen in den. Deze economische transitie gaat over de het proces. De kwetsbaarheid benoemen we noodzaak om grond uit de markteconomie langzaam maar onvermijdbaar een nieuwe structuur in ook als voorwaarde voor het leren. In dit ge- nemen, omdat haar waarde te groot is voor de komt. Open voor alles om ons heen, val dus niet alleen cognitief, maar juist ook de economie en zij voorbij de één dimensione- innerlijke groei en de ontwikkeling van onze le financiële waarde rijkt. Grond beleven we eigenlijk met meer zachtheid, nuance en mildheid naar kracht die daarmee naar de buitenwereld toe als verantwoordelijkheid voor en van ieder- mensen en systemen om ons heen maar van ontstond. een. Dan voelen we de potentie van liefde en overvloed voor de Aarde en ons als mensen. binnen niet meer te stuiten. WIJ ZIJN DE KIEM Eigenaarschap nemen over een stuk grond is cruciaal voor een gezonde aarde en leefge- Het woord ‘innerlijke tanker’ valt.” Door deze innerlijke leerweg ontstaat onze meenschap. ‘coming out’, onze kracht en ons leiderschap Hoe we daar komen, is voor iedereen nog een daarin. Het gaan staan voor waar we in gelo- zoektocht. Hét antwoord is er niet. Er is geen

HOOFDSTUK LESSEN | COLLECTIEVE 7 ven, ons zelfvertrouwen is gegroeid. We we- goed en fout. Wel zijn er pilots en experimenten dat dit vraagstuk niet gaat kantelen als we ten waar we allemaal ook bij betrokken zijn, willen overtuigen. En het is niet de politiek zie ook enkele casussen in deze publicatie. die het anders gaat regelen. Wij zijn zélf de Doordat we met zo’n multidisciplinair gezel- kiem, wij zijn zélf de vernieuwing. Deze kiem schap waren, bereiken we een enorme diep- heeft ruimte en voeding nodig, om zo onze gang in de stof die we in het midden verza- innerlijke grond te blijven verzorgen. melden. Eenieder plukt uit de ruif wat voor haar of hem voedend is. De zorgvuldigheid Meer op de inhoud betrokken, beschrijven daarin is nodig om tot werkelijke vernieu- we onze verbinding met de grond als primai- wing te komen. Dat zijn we aangegaan met el- re zorg en focus. Hieraan kunnen we nu toe- kaar. Graag komen we in contact met mensen voegen dat de transitie daarin een noodzake- die dit ook willen.

106

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

NAWOORD

Graag wil ik op deze plek aandacht vragen voor de partijen die deze reis financieel mogelijk hebben gemaakt.

De werkgroep had niet kunnen bestaan zonder de (financiële) ondersteuning van onze partner RVO vanuit het programma Duurzaam Door; de Participatietafel Voedsel. Deze tafel wordt met verve geleid door René Bruijns en Rosa Lucassen. Dank dat ik via jullie mooie contacten heb mogen opdoen tijdens de bijeenkomsten van deze participatietafel. Dank ook voor het podium dat jullie ons onderwerp gegeven hebben, de film die jullie erover gemaakt hebben, het praatje dat ik erover heb mogen houden en bovenal dank dat jullie het onderwerp ‘grondeigendom’ ook naar de toekomst toe de aandacht willen geven die het nodig heeft om verder in transitie te komen.

Ook onze redacteur en vormgevers hebben financieel bijgedragen aan de publicatie door veel eigen tijd in NAWOORD de opdracht te stoppen en in een hele korte tijd het werk te doen. Heel veel dank Douwe, Nina en Gera, het resultaat is bijzonder.

Tot slot dank ik onszelf. Alle deelnemers en hun organisaties hebben een financiële bijdrage gedaan en een grote bijdrage in tijd en het beschikbaar stellen van ruimte en lunch voor de bijeenkomsten. Veel dank daarvoor, het heeft de reis zijn intieme karakter gegeven.

Ik hoop dat dit verslag jouw hart heeft geraakt en met jou de harten van veel andere lezers. Damaris Matthijsen

107 Bijlages

APPENDIX

Aanvullingen

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

APPENDIX

VERKLARENDE WOORDENLIJST

MENS- EN AARDEWAARDIGE SAMENLEVING DE VRIJ GELIJK SAMENLEVING Allereerst zijn we Aarde met een hoofdletter gaan schrijven, net als Dit is een woord dat door Economy Transformers is bedacht maar alle andere planeten. dat haar wortels heeft in de idealen van de Franse Revolutie; vrijheid, Jan Juffermans is hierover een actie gestart en sindsdien schrijven gelijkheid en broederschap. steeds meer mensen Aarde met een hoofdletter. Zo ook wij in deze Om het woord broederschap te vermijden, gebruiken we tegenwoor- publicatie. dig deze meer gender neutrale termen. De vrij gelijk samenleving gaat Een mensen Aardewaardige samenleving staat eigenlijk voor een sa- ervan uit dat systemen gevormd worden door mensen die een be- menleving waarin we het voor elkaar krijgen om goed voor mens en paald beeld hebben van de mens en de wereld, of ze zich dit nu bewust Aarde te zijn. Een menswaardige samenleving impliceert in feite ook zijn of niet. Zie hieronder bij mens en wereldbeeld. een Aardewaardige samenleving. Wij zijn immers voor wat betreft De mensen die streven naar deze vrij gelijk samenleving, hebben als ons fysieke lichaam, onderdeel van die Aarde. Maar omdat iedereen uitgangspunt dat de mens een creatief wezen is dat in staat is zelfstan- hier anders tegenaan kijkt, en omdat het zo belangrijk is juist ook een dig te handelen, zelfbepaald, vrij. En dat tegelijkertijd ook volledig organisatievorm te vinden waarin de Aarde gezond kan blijven, laten verbonden is met het geheel, en zich verantwoordelijk voelt voor zijn we mens en Aarde in de naam staan. Het is dus niet een term die handelen in het licht van dit geheel. Dat we in wezen één wereldwijde bepaald in wat voor soort economie je dan terechtkomt, een circu- economie kennen waarin we met en voor alle mensen op deze ene laire-, een geef-, een deel- of een donuteconomie bijvoorbeeld. Wel Aarde te zorgen hebben, samen.

APPENDIX | VERKLARENDE WOORDENLIJST is het een term die aangeeft waar die economie dan aan zou moeten Vrij en Samen zijn dan tegelijkertijd ‘waar’ en komen in gezonde wis- voldoen, aan de menselijke waardigheid, aan de waardigheid van de selwerking met elkaar. Dat vraagt om vertrouwen in mensen. En dan Aarde. De intrinsieke waarde die wij als mens en Aarde hebben. wordt vertrouwen ook het organiserende principe voor alle structuren die we vanuit hier met elkaar opbouwen.

109

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

MENS- EN WERELDBEELD GLOBALISERING/SAMEN In deze context wordt dit begrip gebruikt voor alles wat te maken heeft Onder dit begrip wordt in deze context verstaan de mate van bewustzijn met de manier waarop je gesocialiseerd bent. De cultuur die bepaalt over het geheel. Niet geglobaliseerd betekent dat je je met je bewust- wat succesvol handelen is en wat niet. Met andere woorden; hoe je je in zijn niet verbonden hebt met de hele Aarde en alle mensen die daarop een bepaalde samenleving te gedragen hebt wil je daarin geaccepteerd wonen. Dat je je verbonden weet met een deel van het geheel, jezelf, je worden. Je wordt in een samenleving geboren, krijgt dit mensen we- familie, je eigen dorp, Nederland of zelfs Europa. Maar ook dat er altijd reldbeeld mee, leert je daar in eerste instantie naar te gedragen en vaak een deel bij jou hoort en een groot deel dat niet bij jou hoort en waar knelt het. Omdat we zelf handelende wezens zijn, zijn wij ook in staat je ook geen verantwoordelijkheid voor neemt. Een globaal bewustzijn hier weer omvormend in werkzaam te zijn. Wij worden ons dan bewust betekent dat je je onderdeel weet van de hele Aarde en alle mensen op van knellende systemen omdat we anders denken over die wereld. Als die Aarde. En dat je je daar ook verantwoordelijk voor voelt. Dat je je we ons dat bewust worden, kunnen we bouwen aan nieuwe systemen bewust bent dat al je handelen nu op dit moment betekenis heeft voor gefundeerd in een ander mensen wereldbeeld. alle mensen op deze Aarde. Een soort heelheidsbewustzijn. Dit wordt Achter elke handeling en achter alles wat we aan vormen gecreëerd heb- hier ook wel ‘samen’ genoemd. Samen staat hier synoniem voor han- ben, schuilt een mensbeeld. Of je je dit nu bewust bent of niet. Ook delen vanuit een bewustzijn voor het geheel, op de ander, op het geheel onze ‘objectieve’ wetenschap gaat uit van een bepaald mensbeeld dat gericht zijn zonder jezelf daarin te verliezen. niet objectief is. VALS VRIJ GELIJK EN SAMEN INDIVIDUALISERING/VRIJ Het woord vals in deze context betekent in feite een soort schijnwer- Onder dit begrip verstaan wij hier de mate van zelfbepaaldheid. Niet-ge- kelijkheid. Vals samen betekent: je denkt wel vanuit het geheel (boven ïndividualiseerd betekent aangestuurd en bepaald van buitenaf, vreemd in het kwadrantenstelsel) dus je motief is wel de zorg voor het geheel, bepaald, extern bepaald. Volledig geïndividualiseerd betekent van bin- maar omdat het opgelegd is en niet van binnenuit komt en je dus geen nenuit handelend, intrinsiek gemotiveerd, de mens die door zichzelf vertrouwen hebt in de vrijheid van de ander, beleven mensen het niet wordt aangestuurd in tegenstelling tot het bepaald zijn door familie, als zorg voor elkaar. Dit opgelegde samen verwordt al snel tot een onge-

APPENDIX | VERKLARENDE WOORDENLIJST cultuur en erfelijkheid. Dit wordt hier ook wel vrij genoemd. Vrij staat wenste dictatuur. hier synoniem voor zelfbepaald handelen. Zo ook vals vrij: je handelt zelfbepaald. Maar omdat je alleen betrokken bent op jezelf verwordt dit tot egocentrisch handelen, wat je eerder een gevoel van gevangen zitten geeft dan een bevrijd gevoel. Vals vrij. Je denkt in eerste instantie te kunnen doen en laten wat je wil en dat geeft je een enorm vrijheidsgevoel. Maar omdat je de verbinding met de ander verloren hebt, slaat dit om in het tegendeel. En het valse gelijk: je denkt dat je stem gehoord wordt, dat je meebouwt aan de wetten en regels die er zijn. Maar in werkelijkheid zijn het elites die privileges voor zichzelf verschaffen.

110

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

HANDELEN VANUIT LIEFDE EN VERTROUWEN context gebruikt. Het duidt meer de participatieve besluitvorming van Woorden als liefde en vertrouwen durven we als Nederlanders niet snel het proces aan. Alle relevante betrokkenen doen mee in de besluitvor- in de mond te nemen. Het wordt al snel heel zoetsappig gevonden, zwe- ming. verig of nietszeggend. Toch zijn dit ook woorden die we nodig hebben en moeten durven uitspreken als we naar een nieuwe samenleving toe CREATIVE COMMONS RELATIONS EN DE VOEDING VAN willen. Want zo zweverig zijn ze helemaal niet, je kan er elke dag weer EN VANUIT DE BRON opnieuw met frisse moed voor kiezen om al je handelen te toetsen aan Een nieuw woord toegevoegd aan de bestaande creative commons. de mate van vertrouwen die je aan je handelen ten grondslag gelegd Deze term is bedacht door Henry Mentink (lid van deze werkgroep) in hebt; of dat angst en controle via de achterdeur toch weer naar binnen- de context van het DeelGenootschap hyperlink als moderne vorm van geslopen zijn. organiseren vanuit vertrouwen. Het creëren van structuren vanuit een mensbeeld waarin je de ander als De gedachte erachter is gebaseerd op de kennis over hoe water werkt. liefdevol, creatief en als deel van het geheel ervaart, ziet er heel anders Water uit een bron stroomt en wordt via de lucht en de bomen ook uit dan structuren waarbij je de ander, vanuit de angst dat de ander je weer terug naar de bron gebracht. Met andere woorden, als je dankbaar zal belazeren, controleert en beheerst. Elke dag opnieuw zullen we het bent voor de bron, als je er baat bij gehad hebt en wilt dat de bron blijft spoor van vertrouwen verliezen en kunnen we onszelf weer op dit pad stromen is een wederkerige relatie belangrijk. Het voeden van de bron terugbrengen. Vertrouwen is een werkwoord, net als liefde. Dat geldt vanuit deze gevoelde dankbaarheid voor die bron, dat is waar je bij Cre- ook voor het vormgeven van de samenleving. ative Commons Relations toe wordt uitgenodigd. Het is geen verplichting, het is een uitnodiging om je op jouw eigen wijze te verbinden met COMMONS, COMMONING EN PEER GOVERNANCE de bron en er een wederkerige relatie van te maken. Als dit voor jou als Over het begrip commons bestaan veel verschillende definities en wijd- gebruiker ook zo voelt, dan kan je bijvoorbeeld je ervaringen en inzich- verbreide vooroordelen (de tragedy of the commons). De geschiedenis ten met ons delen, of een financiële bijdrage doen ten behoeve van de van de commons is al heel oud. In Nederland kennen we de oude Meent doorontwikkeling van het gedachtegoed. wat je als een common kan opvatten. Als gemeenschap op een plek al het plastic uit de natuur verwijderen doe je ook uit je verantwoordelijkheid voor het geheel. Grond is de belangrijkste inputfactor van het APPENDIX | VERKLARENDE WOORDENLIJST leven. Zonder grond geen leven. Alles wat we als mensen doen en laten gebeurt op de grond. In die zin beschouwen wij het als een common. Wat er op een stukje Aarde gebeurt doet er toe voor de hele mensheid. Hoe gaan we in de toekomst om met de grond, wie mag haar beheren, bezitten, bewerken, bewaken, behouden, voor de eeuwigheid veiligstel- len en behoeden? Commoning wijst op het proces van omgaan met de commons, het ac- tiveren van relaties die betrokken zijn bij de grond, het in relatie komen tot elkaar en de relaties onderling met heldere afspraken vastleggen. Peer Governance is een ander woord voor Commoning, in een andere

111

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

DEELNEMERS WERKGROEP

EVERT VAN HARN, VANUIT VITENS JEANNETTE OPPEDIJK VAN VEEN, TUINDERIJ DE Inmiddels zelfstandig rentmeester bij Natuurlijk Vastgoed Advies en deel- MIJMERING genoot van DeelGenootschap Grond van Bestaan. E: [email protected] E: [email protected] T: 06 1419251 T: 06-51169790 JOS VERHEUL, SENIOR ADVISOR RIJKSWATERSTAAT, FRANK GORTER, LANDGOED WELNA OPRICHTER BODEM+ E: [email protected] E: [email protected] T: 06-24467892 T: 0646751987

FRANSJAN DE WAARD; VOEDSELBOS EXPERT, OPRICHTER PATRICK KAASHOEK, VOEDSELFAMILIES ZUID-HOLLAND VAN DE WAARD EETBAAR LANDSCHAP E: [email protected] E: [email protected] T: 06 14680969 T: 06-19572100 KIEN VAN HÖVELL, LANDGOED GROOTSTAL, TRANSITIE- FRITS VAN DER SCHANS, SENIOR ADVISEUR BIJ CLM EXPERT E: [email protected] E: [email protected] T: 06-21535072 T: 06 55820089

PIM FOK, COMMUNICATIEADVISEUR BIJ GEMEENTE EDE NATASHA HULST, FOUNDER COMMUNITY LAND TRUST NEDERLAND, SCHUMACHER CENTER, PRESENCING E: [email protected] INSTITUTE, DRAWDOWN EUROPE T: 06 42130819 E: [email protected] APPENDIX | LIJST VAN DEELNEMERS APPENDIX | LIJST VAN T: 06 24937699 HENRY MENTINK, FOUNDER VAN VEERHUIS, KENNIS EN DOEHUIS NIEUWE ECONOMIE EN SAMENLEVING

E: [email protected] DAMARIS MATTHIJSEN, FOUNDER ECONOMY TRANSFOR‑ T: 06 51345402 MERS, FOUNDER EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND, CO-FOUNDER COMMUNITY LAND TRUST NEDERLAND INNO KOCK, OPRICHTER FOOD LAZUUR WAGENINGEN E: [email protected] FOOD COOPERATIE T: 06 50637144 E: [email protected] T: -6 16466145

JAN ROELOF MEESTERS E: [email protected] T: 06-521551 50

112

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

PROGRAMMA WERKBIJEENKOMSTEN

Verslagen zijn opvraagbaar. NR. 4: 1 NOVEMBER 2018, VEERHUIS NR. 7: 22 MEI 2019, Lezing Jac Hielema; introductie van de vier kwa- LANDGOED GROOTSTAL NR. 1: 17 MEI 2018, BUNNIK dranten inclusief blauwdruk van drievoudig eige- Rondleiding op het prachtige landgoed. Casusbe- Introductieronde aan de hand van een boom; naarschap. Daarna workshop met Damaris; bele- spreking meervoudige waardecreatie door Kien wortels je inspiratie en de takken, je aspiraties. ven van de vier kwadranten (hoe voelen mensen van Hövell Wat leren we van haar voorbeeld? Wat We bepalen de intentie voor de werkgroep en de zich in elk van die samenlevingen, en waar sta zijn knelpunten, wat gaat goed? Presentatie van manier van werken. Damaris introduceert de zes je zelf in het dagelijkse leven) en plotten van de Pim in voorbereiding met Evert en Jos over de sleutels als kader van waaruit we veel zullen gaan verschillende initiatieven die we kennen op de omgevingswet en de kansen die hiervan uitgaan kijken naar de werkelijkheid en de transitie. Deze vier scenario’s. Casus Veerhuis; toepassen van voor grondeigendom in transitie. middag analyseren we het huidige eigendoms- drievoudig eigenaarschap op de grond van het stelsel aan de hand van de zes sleutels. Veerhuis. Hoe communiceert het Veerhuis dit NR. 8: 11 JUNI 2019, verhaal, welke stappen zijn nodig, hoe maakt zij POMPSTATION VAN VITENS (CULEMBORG) NR. 2: 4 JULI 2018, het concreet? Inleiding van Jos over visie van Ronald Rovers LANDGOED VILSTEREN inzake landgebruik. Inleiding Evert over pacht- Toelichting op werkwijze dialoog. We doen een NR. 5: 17 JANUARI 2019, AARDEHUIS prijzen en de ruimte voor waardering van gron- oefening vanuit de vraag: ‘waar raakt grondei- Rondleiding door Fransjan de Waard door de den (natuur/agri), presentatie van verkoop Wa- gendom mij’. Bespreking casus Landgoed Vilstre- zeer inspirerende Aardehuis eko gemeenschap. tertoren Culemborg door Vitens als voorbeeld ren met de vraag: ‘hoe betrekken we het dorp, de Lezing Frank Gorter over fragiele, anti-fragiele voor positieve invulling van de omgevingswet. gemeenschap en hoe vernieuwen we onze pachten robuuste systemen aan de hand van het Black Casus Evert; particuliere investeerder wil in APPENDIX | PROGRAMMA relatie’. Maar ook: ‘waarin is Vilsteren nu al een Swan principe toegepast op ons eigen handelen. grond investeren voor de lange termijn ter stimu- voorbeeld?’ Herverbinden op hernieuwde gemeenschappelij- lering van duurzaam en groen beheer. Hoe kun- ke intentie in verband met uitstroom en instroom nen we hier vanuit commons/landgoeddenken NR. 3: 3 SEPTEMBER 2018, van nieuwe mensen, inclusief het commitment nieuwe opzet voor bedenken? TUINDERIJ DE MIJMERING om ook de weg naar binnen te willen aangaan Sophie Bugel geeft een lezing en workshop over met elkaar. het transitiedenken vanuit Drift en we passen dit toe op de transitie van grondeigendom en de fase NR. 6: 15 MAART 2019, waarin deze ontwikkeling zich bevindt. Verder LANDGOED WELNA behandelen we de casus tuinderij de Mijmering Lange incheckronde met het delen van voorgaan- van Jeannette, met de vraag voor reflectie en on- de casussen en de voortgang daarvan. Bespreking dersteuning. casus Frank en zijn initiatief om binnen Welna de Bosboerderij te starten. Vraag aan de groep: ‘hoe kom ik hier verder mee, wat kan ik doen?’

113

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

NR. 9: 5 SEPT 2019, VEERHUIS middag een presentatie over het DeelGenoot- Presentatie van Damaris over de vier scenario’s, schap als mogelijke nieuwe organisatievorm die nogmaals als denkkader om daarna het verhaal daarbij past. We bespreken in subgroepen wat ‘af- van Natasha over Community Land Trust te stemming tussen gelijken’ betekend, peer gover- kunnen begrijpen als alternatief op het rechtsbo- nance en wat daarvoor voorwaarden zijn. ven kwadrant; een mogelijk nieuw model voor grondbeheer en toewijzing als we grond als een NR. 12: 12 MAART 2020, CONGRES- common zien. CENTRUM DOMPLEIN UTRECHT. Eindgesprek in sub-rondes waarom we nog over Presentatie van Frank en Pim over de huidige eigendom spreken en hoe dat zich verhoudt tot kansen en bedreigingen van de technologie voor het ruimte maken voor verschillende vormen van de vernieuwing van eigendomsrelaties. Frank eigenaarschap kunnen, mogen en wellicht ook zoomt in op de ontwikkeling van (crypto) geld moeten nemen over de grond. en Pim zoomt in op de kansen en bedreigingen van de digitale economie op de nieuwe econo- NR. 10: 31 OKTOBER 2019, mie en het ‘Surveillance Capitalism’. We denken GEERT GROTE COLLEGE de middag na over de opzet van onze individu- Inleiding van Jac Hielema over de rol van geld ele leerreizen en bevragen elkaar op ieders eigen / kapitaal en arbeid in relatie tot de grondpro- leerreis binnen de werkgroep. Ook denken we de blematiek. Grond arbeid en kapitaal zijnde de masterclass uit met elkaar. inputfactoren voor de economie. Wat de factormarkten voor effecten hebben op ons als mens in NR. 13/14: 2X EEN OCHTEND ONLINE

APPENDIX | PROGRAMMA een samenleving en een schets van mogelijke toe- Sessies waarin we onze individuele leerreizen komstscenario’s. Jeannette en Frank begeleiden met elkaar delen en onderzoeken wat onze ge- een visualisatie over je eigen kracht; wat kom jij deelde lessen zijn; wat daar als rode draad om- brengen? En we vullen de zes sleutelanalyse aan hoog komt. vanuit de inzichten die we hebben opgedaan door te leren over de rol van geld en arbeid welke niet NR. 15: 8 JUNI 2020, ONLINE los te koppelen zijn van de factormarkt grond. Afsluiting van de werkgroep; bekrachtiging van elkaars intenties op dit onderwerp. NR. 11: 13 FEBRUARI 2020 CLM Presentatie deel 2 van Jac Hielema over de zin en NR. 16: 15 JUNI, ONLINE onzin van grond arbeid en kapitaal uit de han- Afsluitende masterclass voor de eigen achterban del en de grote vraag hoe dan wel. We sluiten de en overige betrokkenen bij het thema inclusief ochtend af met een visualisatie: wat als je geen presentatie van de publicatie en ons manifest. vermogen opbouwt voor later, wat wordt er dan allemaal in jezelf geraakt? Damaris geeft in de

114

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

ONZE RELATIES

→ Wijland → https://www.bodemplus.nl/ → Schumacher

APPENDIX | RELATIEKAART → Commonland → Toekomstboeren → Community Landtrust NL → Stichting Grondbeheer → Oogst van Morgen → Stichting Grond van Bestaan → Soil4u → Oogst van Morgen Transitie Experimenten → Terre de Liens → VoedselbosBouw → Herenboeren → Veerhuis → Netwerk Voedselfamilies Holland → Boerenwijsheid → CLM → CLT Brussel → La Via Campesina → CLT Bijlmer → Land Van Ons → Economy Transformers Cursus Eigentijds eigendom

→ Netwerk Transitie Coalitievoedsel van grond → Economy Transformers → Center for CLT Innovation

115

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

OVERIGE ORGANISATIES EN RELEVANTE LITERATUUR

OVERIGE GROND BEHEERSTICHTINGEN → Fritjof Capra en Ugo Mattei; Ecologie en Wet → Kate Raworth: Donut Economie → De Landgenoten, Belgie → Charles Eisenstein; sacred economics → Terre en Vue, Wallonie → Raymand Makewell (ed.): The science of Economics → Kultureland, Duitsland → Pierre-Joseph Proudhon: Wat is eigendom? Onderzoek naar → Stiftung Edith Maryon, Zwitserland de beginselen van recht en bestuur. → Stichting mensen voor de aarde → Leon MacLaren: Nature of Society (in Nederlandse vertaling verschenen als: Grondslagen van de samenleving) → Gert Jan Jansen: Kleinschaligheid als alternatief. Een nieuwe NOG TE NOEMEN PROJECTEN meente in een nieuwe economie. → George Monbiot et.al. : Land for the many. Changing the way Nieuwe Landarrangementen voor een duurzame landbouw, our fundamental asset is owned, used and governed. project van Toekomstboeren. (Jeannette) → Op grond van samenwerking; Annette Kukh, Dirk Holemans, Transitie experiment ‘grond online meetings’ vanuit Oogst van Pieter van den Broeck Morgen → Eric Smaling et.al.: De laatste Boer. De onstuitbare run op schaarse vierkante meters. → Henry George: vooruitgang en armoede PUBLICATIES EN BOEKENTIPS → Jan-Hendrik Bakker “Grond” - een pleidooi voor aards denken en een groene stad. - een prachtige essybundel die ook → Eigentijds Eigendom van Grond door Economy Transformers ingaat op de economische waarde en emoties van grond. en Bewust Bodemgebruik → Grond van Bestaan, Publicatie van TNI en toekomstboeren, mede-auteur Jeannet te, e.a. (Jeannette Oppedijk van Veen, Leonardo van den Berg, Sijtse Jan Roeters, Jolke de Moel, Hanny van Geel) → Belangrijk overzicht van bronnen en initiatieven in Europa → Heel de aarde; gids met boekentips, instrumenten en initiatieven rondom commons → Bas van Bavel; onzichtbare hand? Bas van Bavel: → Pikkety: kapitaal en ideologie

116

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Dat is de ene poot van het ontstaan van economische GELD IN RELATIE TOT EIGENDOM VAN waarden. (Merk op dat economische waarden voorzien in materiële behoeften. De mens heeft ook nog GROND, ARBEID EN KAPITAAL immateriële behoeften.)

DOOR JAC HIELEMA, OPRICHTER ECONOMY Zo’n honderdtwintig jaar geleden werd het graan INLEIDING TRANSFORMERS ACADEMY geoogst met een zeis. Rijen mensen oogsten het op de velden. Erachteraan liepen weer andere mensen “Alles wat noodzakelijk is voor menselijk leven die het geoogste graan samenbonden tot bundels en komt tot stand door een samenspel van de produc- rechtop zetten. Als het graan was gedroogd, werd het tiefactoren grond, arbeid en kapitaal.”, is de eerste binnengehaald en gedorst. Ten slotte werd het koren zin in De onzichtbare hand, hoe markteconomieën van het kaf gescheiden. Pas dan was het graan echt opkomen en neergaan, van Bas van Bavel. Vraag: helemaal geoogst. Hoe komt dit alles tot stand door een samenspel In de loop van de afgelopen eeuw werd deze methode van de inputfactoren? van oogsten continu geïnnoveerd. Het ene idee om de arbeid efficiënter in te zetten was nog niet verwerkelijkt of het andere nog betere idee was al geboren HOE ONTSTAAN ECONOMISCHE WAARDEN? en uitgeprobeerd. Tegenwoordig oogst één mens met behulp van een zogenoemde combine tientallen hec- Grond of grondstoffen in de grond op zichzelf brengt tares graan. Het woord ‘combine’ komt van ‘combine- nog niets op voor het menselijk leven. Pas als er een ren’, het maaien, dorsen en scheiden van kaf en koren APPENDIX | VERDIEPING | KATERN boer is die de grond bewerkt, of een delver die de gebeurt in één beweging. grondstoffen uit de grond haalt, ontstaat waarde, laten we het economische waarde noemen. Economische Kortom: met veel minder inzet van arbeidskracht kan waarde ontstaat als arbeid betrokken wordt op grond. veel meer economische waarde worden gecreëerd. Zelfs een solitaire boom vol appels levert pas econo- Kapitaal betrokken op arbeid, levert ook economi- mische waarde als er iemand is die de appels plukt, sche waarde op. Dat is de andere poot van het ont- niet alleen voor zichzelf, maar ook voor anderen. staan van economische waarde. Sinds het begin van de economie vindt er een continu Economie begint op het moment dat arbeid betrok- proces plaats van het produceren van economische ken wordt op grond of natuur, op het moment dat waarde door enerzijds arbeid te betrekken op natuur bessen worden geplukt niet voor de eigen consumptie, (grond en grondstoffen) en anderzijds kapitaal (ver- maar voor anderen, zodat die anderen andere dingen nieuwende ideeën omgezet in aantrekken van geld?) kunnen doen. te betrekken op arbeid.

117

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

WAT IS ECONOMIE?

Het produceren van economische waarden is slechts de eerste stap van de Vanaf dat moment konden economische waarden worden geruild voor geld, economie, de economische waarden moeten ook nog van plaats van produc- geld voor economische waarden. tie naar plaats van consumptie worden gebracht. Distributie heet dat. Distri- De Romeinen ontwikkelden het recht. Wat is van mij en wat is van jou? Zij bueren in engere zin, handel in de meest ruime zin, wordt ook door kapitaal ontwikkelden ook het absolute eigendom, het recht van een rechtssubject (communicatiemiddelen, infrastructuur) steeds beter georganiseerd. om over een zaak naar eigen goeddunken te beschikken en anderen van Tenslotte wordt economische waarde weer vernietigd. Mensen leven (wor- deze beschikking uit te sluiten. Bij de Romeinen werd voor het eerst gehan- den voorzien in hun materiële behoeften) door economische waarden te deld in niet alleen economische waarden, maar ook in de productiemidde- consumeren, door voedsel te eten, borden en bestek te gebruiken, kleren te len grond, arbeid en kapitaal. dragen en huizen te bewonen. Tot die tijd en bij andere volkeren nog steeds werden de productiemiddelen Economie is het produceren, distribueren en consumeren van economische grond, arbeid en kapitaal ervaren als commons, als gemeenschappelijk bezit. waarden. Nogmaals: economische waarden ontstaan enerzijds door arbeid In de huidige moderne tijd ontstond geld als krediet. te betrekken op grond en grondstoffen (natuur) en anderzijds kapitaal (cul- Sinds een jaartje of tweehonderd kan geld uit het niets worden gecreëerd tuur) te betrekken op arbeid. en in roulatie worden gebracht helaas niet alleen ten behoeve van het inno- In dit plaatje komt nog geen geld voor. veren van de economie, maar ook voor de handel in de productiemiddelen grond(stoffen), arbeid en kapitaal. WANNEER KOMT GELD IN HET VERHAAL VOOR? Aanvankelijk werd krediet gecreëerd om de rest van de wereld te veroveren, grondstoffen en economische waarden van elders naar Europa te halen en Zoals al gezegd: economie begint op het moment dat arbeid wordt betrok- elders nieuwe economieën te beginnen door arbeid (slaven) te betrekken op ken op natuur om economische waarden te creëren voor anderen, zodat an- natuur (plantages) en kapitaal te betrekken op arbeid. Eerst in Europa en deren iets anders kunnen doen. Die anderen kunnen dan ook economische later ook in de rest van de wereld werd krediet vervolgens steeds meer ge- waarden creëren, maar ze kunnen ook andere dan economische activiteiten bruikt om steeds efficiënter en effectiever economische waarden te creëren, ontplooien zoals het vervullen van bestuurlijke functies of het voorzien in

APPENDIX | VERDIEPING | KATERN te industrialiseren. En sinds de wereldeconomie zich sloot (ergens tussen immateriële behoeften zoals zorg en onderwijs. Dit alles ontwikkelde zich 1850 en 1900) kent de technologische vooruitgang (het omvormen van na- al in door-georganiseerde samenlevingen als het oude India en oude Perzië. tuur in cultuur door arbeid te betrekken op natuur en kapitaal op arbeid) Geld werd pas geïntroduceerd vanaf 3000 voor Christus in de vorm van geen grenzen meer. boekhouding in de zogenoemde tempel-economieën, zoals het oude Egyp- Thans leven wij in een wereldwijde economie waarin in een strijd van allen te. Dit zijn centraal geleide economieën, die vanuit de tempel werden vorm- tegen allen gestreefd wordt naar zoveel mogelijk bezit van niet alleen econo- gegeven door de priester/koningen (de farao’s) en hun priesters. mische waarden, maar ook de productiemiddelen grond, arbeid en kapitaal. In de boekhoudingen van de tempel-economieën werd bijgehouden welke Als gevolg daarvan is op dit moment veel te veel geld in handen van slechts en hoeveel economische waarden werden geproduceerd en geconsumeerd. een kleine groep mensen die het grootste deel van de productiemiddelen Niet meer en niet minder. Aan grond, arbeid en kapitaal werd geen econo- bezitten, dat wil zeggen er naar eigen goeddunken over kunnen beschikken mische waarde toegekend. en anderen van deze beschikking kunnen uitsluiten. Geld in de vorm van metalen munten werd pas geïntroduceerd rond 800 Vernietiging (consumptie) van cultuur (kapitaal), mensen (arbeid) en de voor Christus in het oude Griekenland en bij de Romeinen. Aarde (grond en grondstoffen) is het gevolg van de handel in de productiemiddelen in combinatie met het wereldwijde geldsysteem (kredietsysteem).

118

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

"Economy Transformers ziet geen heil in dit alternatief. De staat is niet de oplossing."

ALTERNATIEVEN?

Bas van Bavel eindigt de eerste alinea van zijn de (wereld)samenleving kunnen bepalen en boek De onzichtbare hand, hoe marktecono- dat steeds meer mensen uitgesloten zijn van mieën opkomen en neergaan met de zin: “De de beschikking over grond, arbeid en kapitaal organisatie van de uitwisseling en toewijzing en dus steeds armer worden en dus steeds van grond, arbeid en kapitaal vormt (…) het minder een menswaardig bestaan kunnen leiden. fundament van elke samenleving.” In de huidige wereldwijde economie vindt de In tegenstelling tot Bas van Bavel komt uitwisseling en toewijzing van grond, arbeid en Thomas Piketty wel met een alternatief: de kapitaal dus plaats via de markt door middel rijken belasten en verdelen onder de armen krediet (uit het niets geschapen geld) waar een respectievelijk investeren in de publieke schuld aan de bank plus rente tegenover staat. sector. Hij noemt zijn alternatief ‘een nieuw En hoewel steeds meer mensen steeds meer socialisme met meer medezeggenschap’. Wat onrechtvaardigheid, mensen Aarde-onwaar- dat nieuwe socialisme precies inhoudt en digheid ervaren, weten zij niet wat de oorzaak waarover meer medezeggenschap zou moeten van die groeiende onrechtvaardigheid is. zijn wordt niet geheel duidelijk in de dikke

APPENDIX | VERDIEPING | KATERN boeken van Thomas Piketty. Bas van Bavel toont in zijn boek (wetenschappelijk) aan dat markteconomieën (liberalisme) Economy Transformers ziet geen heil in dit tot niets leiden, maar komt niet met alternatieve alternatief. De staat is niet de oplossing. Noch manieren van organiseren van de uitwisseling als alternatief voor de uitwisseling en toewij- en toewijzing van grond, arbeid en kapitaal. zing van grond, arbeid en kapitaal (commu- Ook Thomas Piketty toont in zijn boeken nisme) noch als regulator van de markt om Kapitaal in de 21ste eeuw en Kapitaal en ideo- grond, arbeid en kapitaal uit te wisselen en toe logie (wetenschappelijk) aan dat een steeds te wijzen (sociaal-democratie respectievelijk kleinere groep steeds meer grond, arbeid en neo-liberalisme). kapitaal bezitten, steeds rijker worden dus en dus steeds meer de verdere ontwikkeling van

119

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

WAT IS HET ALTERNATIEF VAN ECONOMY TRANSFORMERS?

Allereerst maakt Economy Transformers onderscheidt tussen drie kern‑ "Het culturele leven dient activiteiten van iedere samenleving: absoluut vrij te zijn, elk individueel 1. Het economische leven: het produceren, distribueren en consumeren van mens mag zelf bepalen hoe economische waarden ten behoeve van de materiële behoeften of zoals Bas hij zich wil ontwikkelen." van Bavel schrijft: ten behoeve van alles wat noodzakelijk is voor menselijk leven.

2. Het culturele leven: religie, kunst, wetenschap, (gezondheids)zorg en onderwijs, kortom alle menselijke activiteit die voorziet in de immateriële behoeften aan zorg en ontwikkeling. Want de mens leeft niet van brood alleen, aldus Economy Transformers.

3. Het rechtsleven: het regelen van de onderlinge betrekkingen of ook wel het verbinden en verbreken van relaties door de uitwisseling en toewijzing van de productiemiddelen grond, arbeid en kapitaal.

APPENDIX | VERDIEPING | KATERN Elk van deze maatschappelijke domeinen heeft haar eigen dynamiek en behoeft een eigen organisatieprincipe. Voor het culturele leven is dat vrij. Het culturele leven dient absoluut vrij te zijn, elk individueel mens mag zelf bepalen hoe hij zich wil ontwikkelen. Voor het economische leven is dat samen. Het economische leven is een continu gezamenlijk project van afstemmen van capaciteiten op behoeften, aanbod op vraag, productie op consumptie. En in het rechtsleven is dat gelijk. De onderlinge betrekkingen tussen mensen dienen geregeld te worden op basis van gelijk. Ook de uitwisseling en toewijzing van de productiemiddelen grond, arbeid en kapitaal dienen plaats te vinden op grond van onderling afgesproken regels en procedures die voor iedereen gelijk zijn. Ook het scheppen, in roulatie brengen en weer uit het systeem halen van geld dient plaats te vinden op basis van onderling afgesproken regels en procedures.

120

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

HOE FUNCTIONEERT HET GELD IN EEN SAMENLEVING DAT IS GEORGANISEERD VOLGENS DE PRINCIPES VAN VRIJ, GELIJK, SAMEN?

In een vrij-gelijk-samenleving zijn de productiemiddelen grond, arbeid en kapitaal het gemeenschappelijke bezit van alle mensen ongeacht afkomst, geloof, geslacht, geaardheid, levensbeschouwing enzovoort. De grond wordt beheerd in organen die ik nu even Trusts noem, door mensen die dat namens alle mensen doen. (In de middeleeuwse standmaatschappij werd de grond beheerd door de zogenoemde edelen. Zij kwamen in die positie door bloedlijnen in verbinding met de grond, de hertog van Gelre, de graaf van Groningen en de koning van Oranje.) In mijn fantasie wordt in de toekomst de grond beheerd door mensen, die door loting op die positie komen voor een periode van acht jaar. Zij beheren (zorgen voor de uitwisseling en toewijzing van) de grond volgens regels en procedures door alle mensen bepaald. Individuele mensen krijgen grond toegewezen om erop te wonen, er een fabriek op te bouwen of er de landbouw op te bedrijven, kortom om een stuk grond vruchtbaar te maken ten behoeve van de samenleving als geheel. Zij betalen daar geen geld voor, hooguit gebruiksrecht. Dat is geld voor het levensonderhoud van de beheerders dan wel voor het onderhoud en de ontwikkeling van de gemene gronden (en wateren) als wegen en recreatie- en natuurgebieden. In een vrij-gelijk-samenleving wordt niet de arbeid betaald. Omdat dan werkgever/werknemer-verhoudingen ontstaan en dus het recht van de werkgever

APPENDIX | VERDIEPING | KATERN om naar eigen goeddunken te beschikken over de arbeid van de werknemer met uitsluiting van de zelfbeschikking van de arbeider over zijn eigen arbeid. Nee, in een vrij-gelijk-samenleving worden de prestaties betaald, niet de arbeid dus, maar de prestaties. Op die manier beschikken de mens altijd over hun eigen arbeid en kunnen ze dus ook ten alle tijden zelf bepalen welke doelen zij met hun prestaties willen verwerkelijken. Mensen werken op basis van gelijkheid samen aan de vervulling van gedeelde doelen. Alle prestaties dienen volgens Economy Transformers vereffend te worden in de vorm van geld of anderszins. Omgekeerd is het geld verdienen zonder prestaties te leveren → Hertog van Gelre onmogelijk in een vrij-gelijk-samenleving. Wel ontvangen alle mensen een vorm van basisinkomen in de vrij-gelijk- samenleving, iedereen mag er in de eerste plaats zijn en leven, daar hoef je niets voor te doen, ook als je geen prestaties levert respectievelijk nog geen prestaties kunt leveren respectievelijk geen prestaties meer kunt leveren. 121

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Ook het kapitaal wordt beheerd in wat ik nu even Trusts noem door daartoe EN NU KOMT HET! bekwame mensen, dat kan iedereen zijn. In mijn fantasie worden de beheerders van het kapitaal ook door het lot aangewezen voor een periode van acht jaar. De winst stroomt terug naar de Trust, de beheerder van het kapitaal, van de Wat is kapitaal? Kapitaal in zuivere zin is pure geest, is liefde en vertrouwen. In door de samenleving als geheel gecreëerde cultuur. De winst is van iedereen, ruimste zin is kapitaal alles wat alle mensen aan cultuur scheppen, aan kunst, niet van deze dame in kwestie. Haar prestaties worden ruim vereffend. En als wetenschap en religie creëren. Kapitaal is de rijkdom dat alle mensen gezamen- zij werkelijk zeer innovatieve ideeën verwerkelijkt heeft, dan zullen de mensen lijk produceren: vruchtbare gronden, schone luchten, stromende wateren, alle haar alle eer en waardering willen geven die haar toekomt in allerlei vormen. inzicht en wijsheid, alle moraliteit, kunstwerken, theaterstukken, verhalen en Maar de winst is van iedereen. De samenleving die haar het vertrouwen gaf om liedjes, boeken, symfonieën, architectuur kortom: al het mooie, goede en waar- haar ideeën te verwerkelijken genieten als geheel het rendement van haar ver- de wat alle mensen gezamenlijk weten te ontwikkelen en te verzorgen. Dat is ka- werkelijkte ideeën. De samenleving als geheel is als het ware de aandeelhouder pitaal. Het is de gezamenlijk gecreëerde cultuur. En dat wordt beheerd in Trusts van haar bedrijf. Let op: niet de staat. Op een bepaalde manier bestaat de staat door daartoe bekwame mensen. niet meer. De winst stroomt dus terug naar de Trust en stroomt volgens in goed onder- HOE WORDT HET KAPITAAL BEHEERD IN EEN VRIJ-GELIJK- ling overleg afgesproken regels en procedures door naar het culturele leven. En SAMENLEVING? daarmee wordt als het ware de schuld vereffend. Immers deze dame genoot een onbekommerd groot worden in een rijke cultuur en ontwikkelde zo haar inno- Stel een mens heeft een innovatief idee ontwikkeld en wil dat verwerkelijken in vatieve ideeën. Daarmee bouwde ze als het ware een ‘schuld’ op, het vertrouwen het economische leven. De de kwaliteit van de bestaande productie, distributie dat ze kreeg van de samenleving als geheel. Nu, door haar bijdrage te leveren aan en consumptie van economische waarden denkt zij te kunnen vergroten door de samenleving, kan zij haar ‘schuld’ aflossen. haar idee te verwerkelijken. Met dit idee, dat ze heeft uitgewerkt in een plan Met de winsten uit het economische leven wordt het culturele leven gefinan- + begroting, gaat zij naar de Trust. Zij vraagt krediet aan (vertrouwen van de cierd. Om te beginnen krijgen alle mensen een basisinkomen. En verder worden APPENDIX | VERDIEPING | KATERN samenleving) om haar plan te verwerkelijken. Volgens in goed onderling over- er scholen, ziekenhuizen, ateliers, theaters, universiteiten en gebouwen voor de leg tot stand gekomen regels en procedures (daarover in andere stukken meer) Trusts mee gebouwd. Ook worden met de winsten uit het economische leven de wordt haar dit krediet verleent. Net zoals in het huidige kredietsysteem wordt prestaties van zorgmedewerkers, artsen en verplegers, leerkrachten, docenten vervolgens uit het niets geld (als wettig betaalmiddel) geschapen en aan haar geen leraren, kunstenaars, wetenschappers enzovoorts vereffend. geven. Met dit geld kan zij nu haar innovatieve idee verwerkelijken, dat wil zeg- En omdat door de technologische ontwikkeling steeds minder mensen nodig gen, met de inzet van minder arbeidskracht wordt meer economische waarden zijn om economische waarden te produceren en distribueren, zal door het be- gecreëerd, tegelijkertijd komt er meer geld in omloop. De economische waarden kwame beheer van het kapitaal steeds meer tijd en ruimte zijn voor ontwikke- door deze persoon en haar medewerkers geproduceerd worden verkocht tegen ling en zorg. een bepaalde prijs, er wordt geld verdient. Met dit geld worden de prestaties van alle medewerkers vereffend en het onderhoud van de productiemiddelen betaald. (Er hoeft geen huur of pacht betaald te worden aan de bezitters van grond, immers dat is ook een common geworden. Ook de grond voor haar verwerke- lijkte idee heeft zij toegewezen gekregen, zij betaalt hooguit een bepaald bedrag aan gebruiksrecht). De winst stroomt terug naar de Trust. 122

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Wat leert corona ons over de omgang met onszelf, elkaar en de aarde? EN HOE ZIT HET MET HET GELD?

Het ontstaat (als leengeld of krediet) zodra iemand met een innovatief idee een krediet krijgt toegewezen. Het rouleert (als koopgeld, als ruilmiddel voor economische waarden) zolang het innovatieve idee in de vorm van een productiemiddel economische waarden produceert en/of distribueert. En het wordt uit de roulatie gehaald (nadat het als winst, als geefgeld de cultuur verder heeft ontwikkeld, die weer nieuwe innovatieve ideeën voortbrengt) zodra het productie- DEEL 1 middel uit de productie wordt gehaald.

Op die manier blijft de hoeveelheid geld in omloop altijd in evenwicht met de hoeveelheid economische waarden in omloop. Op die manier ook kan de samenleving als geheel zich blijven ontwikkelen tot een steeds gezonder geheel waarin mensen en de landschappen waarin zij wonen, werken en leven zich kunnen blijven ontwikkelen. DEEL 2 Jac Hielema APPENDIX | VERDIEPING | KATERN Economy Transformers

p.s.: ik geef in een trilogie een verbeelding van een samenleving waarin grond, arbeid en kapitaal als commons zijn georganiseerd. DEEL 3

Zie het kader hiernaast →

123

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND (UITGEBREIDE VERSIE)

complexer geworden. We namen een stap in de en maar 0,5% in concurrentie. Dit in contrast tot HET ONTSTAAN VAN EEN BIJZONDER evolutie, namelijk van de biosfeer, waarin uit- hoe geld nu grotendeels gebaseerd is op concur- GEREEDSCHAP wisseling een stoffelijke vorm heeft tussen alle rentie of in elk geval concurrentie bevorderend organismen, tot een technosfeer, waarin uitwis- is. De vraag is of dit met technologische ontwik- Het terugbrengen van geld tot een simpele de- seling vele wegen bewandelt en haast onstoffelijk keling van geld anders kan. In ieder geval is er finitie is nog niet zo simpel, laat staan de nieu- is geworden in het digitale domein. Hiermee is de genoeg op aan te merken op hoe geld nu georga- we vorm van geld die ontstaat door de techno- ook complexiteit verhoogt van uitwisseling met niseerd is. logische ontwikkelingen. Geld is een vorm van de stoffelijke wereld. Daarmee worden hele cycli uitwisseling, zoals uitwisseling fundamenteel is veranderd van productie, transport, opslag en PROBLEMEN MET HET FYSIEKE GELD voor de complexiteit van al het leven. Het uitwis- gebruik van aardse systemen. Het ene platform selen van informatie, voedingsstoffen of energie bouwt verder op de andere. En bij geld speelt de Allereerst is geld een doel op zich geworden in is iets wat bij elke levensvorm hoort. Vaak is deze verdigitalisering ook een grote rol, zeker naar de plaats van een middel tot een doel. Het systeem is uitwisseling heel direct: de boom levert suikers toekomst. Dit willen we onderzoeken. Wat als we dusdanig georganiseerd dat geld moet toenemen. aan microben, microben leveren nutriënten en onderling, persoon tot persoon en zonder tus- Er moet van de banken altijd meer geld terugko- mineralen aan de boom. De microben in, op en senkomst van een bank, niet alleen informatie men dan er geleend is. Dit beïnvloedt ons con- rondom ons lichaam spelen een cruciale rol in kunnen uitwisselen, maar ook eigendom, rechten currentiegedrag en het versterkt onze verslaving. ons immuunsysteem, en dat doen ze om zelf te en andere waardepapieren? Het is inmiddels normaal om geld, en niet mens kunnen overleven. De cellen in ons lichaam zijn Zo heeft de extra onstoffelijke component van en natuur, centraal te stellen. Banken stellen zich geëvolueerd volgens een overlevingsmechanis- digitaal geld, namelijk van het kunnen versturen niet meer dienstbaar op en richten zich alleen op me, waarin het niet meer duidelijk is waar het en ontvangen van waarde direct tussen individu- winstgevende kredieten in plaats van de behoefte ene organisme ophoudt te bestaan en opgaat in en, dus zonder tussenkomst van een bank, we- aan geld. En de economie móet groeien, ten koste een groter lichaam, een groter platform. Wellicht reldwijd en waar je ook bent, een grote invloed van alles. moeten we technologie ook op die manier defini- op hoe de bestaande regels van gelduitwisseling Een ander voorbeeld hoe geld nu een negatieve ëren, als de volgende stap in evolutie, een groter kunnen en zullen veranderen. En dan zouden we invloed heeft op de uitwisseling in het systeem lichaam dat zich verder ontwikkelt op basis van ons anders kunnen gaan organiseren als we goe- is dat het speculatie stimuleert. De niet-pro- de biologische platforms en deels zich tot een au- de spelregels met elkaar weten af te spreken. Om ductieve geldvermeerderingscomponent in het tonoom platform ontvouwt. een voorbeeld te noemen, het is maar de vraag geldsysteem is enorm en verweven met een machtsfunctie. Zeker na introductie van de in- INLEIDING of concurrentie wel zo centraal moet staan in ons financiële systeem. Katherine Collins stelt in formatietechnologie zijn we geleidelijk van een ‘The nature of investing’ dat 99,5% van alle vor- kapitalistische markt naar een geleide markt- APPENDIX | DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND KANSEN EN BEDREIGINGEN WEG NAAR OP DE EIGENTIJDS EIGENDOM VAN APPENDIX | DIGITALE Met de opkomst van de mens, is de uitwisse- economie verschoven waarin het grootkapitaal ling van informatie, grondstoffen en energie men van overleven in de natuur in symbiose is,

124

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

de dienst uitmaakt, vaak ten koste van sociale en komt in omloop als onderling krediet door en gen van eigendom van data tussen mensen ecologische waarden. De hoeveelheid speculatief voor bedrijven. Dankzij een goede verzekering onderling wordt hiermee mogelijk. Zie het als geld groeit veel harder dan de reële economie. De met een in euro’s betaalde verzekeraar hoeven een grootboek, waarin niet alleen geld als in- mensen met geld en financiële markten hebben te deze circulaire euro’s in waarde niet onder te formatie overgedragen kan worden, maar ook veel macht (zie ook paragraaf xxx). doen voor de met euro’s gekochte. Noem het persoonsgegevens, octrooien, domeinnamen, Er zijn nog vele andere nadelen te noemen, het munten met een missie, die altijd nog gedekt medische dossiers, bedrijfsgegevens, … Cryp- gaat erom dat we moeten onderzoeken op welke wordt door de euro. Door hieraan mee te doen togeld maakt naast een geavanceerd versleute- manier de regels van geld kunnen veranderen. Er geef je de munt een opdracht mee: ga vaker lo- lings-syteem gebruik van een zogeheten ‘proof heerst een geloof dat ons geld het enige soort geld kaal rond. Dan wordt het vaker lokaal uitge- of work’ schema. Dit schema wordt gebruikt is, net als water of zuurstof. Het kan niet anders, we geven, weer verdiend en weer uitgegeven en om de digitale munten te genereren, te contro- moeten er mee leven. Maar we kunnen de regels verdiend. Lokale uitgaven betekenen extra lo- leren op echtheid en om er mee te handelen. Dit veranderen, we hebben ze zelf bedacht. Er zijn vele kale inkomsten. Zo helpen deelnemers aan het zijn aanpasbare regels. Ethereum is een voor- voorbeelden waarin geld op verschillende manie- betaalcircuit voorkomen dat geld uit de lokale beeld van een wereldwijd, open-source plat- ren wordt gebruikt. Denk aan de sigaretten in de economie stroomt om te gaan speculeren op fi- form voor gedecentraliseerde toepassingen. gevangenissen en het uitwisselen van beltegoeden nanciële markten, of om belasting te ontduiken is Afrika. Dit is wat de Social Trade Organisation op een tropisch eiland. (STRO) doet: het onderzoeken en introduceren van andere geldsoorten via introductie van digitale geldsoorten, om zo sociale en duurzame doelen te bereiken. Zij laten zien dat de regels van het huidige geldsysteem ons ervan weerhouden om de doelen die we willen bereiken, ook kunnen bereiken.

MAAR WAT IS DIGITAAL GELD NOU EI- GENLIJK?

Er zijn grofweg twee vormen van digitaal geld 2. De andere vorm van digitaal geld zijn de cryp- Op Ethereum kan iedereen code schrijven die naast de huidige wereldwijd verhandelbare natio- tovaluta. Dit zijn digitale valuta welke gebruikt digitale waarde beheert, precies werkt zoals het nale munten. worden als alternatief voor het huidige geldsys- wordt geprogrammeerd en overal ter wereld 1. De eerste vorm is geld dat niet meer is dan teem. De afkorting ‘crypto’ komt van de term toegankelijk is. Dan zijn banken niet meer een lokaal betaalmiddel binnen een bepaald cryptografie, wat weer een ingewikkeld woord nodig, want langzaam, duur, fraudegevoelig en handelsnetwerk. Een deel van het lokale be- is voor versleutelingssystemen. Deze munten politiek gestuurd. Maar denk ook aan mensen taalmiddel ontstaat doordat euro’s op een ge- werken via smart contract platforms gebouwd die om welke reden dan ook geen bankreke- blokkeerde bankrekening worden vastgezet.

APPENDIX | DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND KANSEN EN BEDREIGINGEN WEG NAAR OP DE EIGENTIJDS EIGENDOM VAN APPENDIX | DIGITALE op de blockchain technologie. Niet alleen meer ning kunnen openen, voor hun is het een op- Voor elke euro komt dan een circulaire munt het kopiëren van data, maar ook het overdra- lossing. in omloop. Het andere deel van het lokale geld

125

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

VOORBEELDEN VAN DIGITAAL GELD van de natuur worden gevolgd. The lifeforce Als virtuele zekerheid is gekozen voor bomen. Bo- The lifeforce is ook een op natuur gebaseerde ruil of Bitcoin men hebben een ecologische waarde en vergaan betaalmiddel, op basis van de hoeveelheid biomas- Bitcoin bekendste voorbeeld is Bitcoin: Bitcoin (af- uiteindelijk. Dat zal ook gebeuren met de munt, in sa van de bladeren van de bomen. Deze produceren korting BTC) is een cryptovaluta en een globaal 100 jaar (de leeftijd van de gemiddelde boom) is de zuurstof, filteren de lucht en zuiveren het water, en betaalmiddel (als systeem wordt Bitcoin met een munt gedevalueerd. Dit is met traditioneel geld het- produceren producten ‘on the side’. De opzet is om hoofdletter geschreven, als munteenheid vaak met zelfde in de vorm van inflatie. De ontwikkelaars van direct investeringen te kunnen doen in de aanplant een kleine letter). Het is de eerste gedecentraliseerde ECO coin zijn onder meer geïnspireerd om de van bomen op een agroforestry gecertificeerde wijze. de digitale munt die werkt zonder centrale bank of ecologische waarde die bomen hebben al tijdens hun centrale beheerder. Het netwerk is peer-to-peer en leven een economische waarde te geven, zodat er een • Biocurrency (it grows > mass of leaves de transacties gebeuren tussen de gebruikers onder- prikkel ontstaat de huidige bossen en oerwouden te • Fotosynthetische biomassa als waarde ling, zonder tussenpersoon. Deze transacties worden behouden en om nieuwe te ontwikkelen. • Analog Forestry netwerk (rural) geverifieerd via netwerk nodes door het gebruik van • Werkt met nodes (proof of stake) cryptografie en worden opgeslagen in een openbare • Units zijn $80 gedistribueerde database, gekend als een blockchain, • Return On Investment 4 jaar waar gemiddeld eens in de 10 minuten een blok aan • Database (blockchain) wordt toegevoegd. Door te ‘minen’, worden nieuwe blokken toegevoegd en dat wordt beloond met een reward, zo ontstaat er nieuw geld met een maximum van 32 miljoen bitcoins. Het minen is de controle van de transacties (proof-of-work validation). Maar er wordt een extra moeilijkheidsgraad toegevoegd om het minen in een bepaald tempo te laten verlo- pen (1 x 10 min) Dit kost heel veel energie. ‘Difficulty by design’. Er zijn nu munten die werken met proof of stake validation en gebruiken veel minder energie.

Ecocoin De Ecocoin is een door bomen gedekte munt die duurzame acties stimuleert. De ECO coin kan je definiëren als het vanuit een visie op de ecologische waarde komen tot een op de natuur gebaseerd ruil c.q. betaalmiddel dat gebruik maakt van blockchain technologie, waarbij de wetmatigheden / zekerheden APPENDIX | DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND KANSEN EN BEDREIGINGEN WEG NAAR OP DE EIGENTIJDS EIGENDOM VAN APPENDIX | DIGITALE

126

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

The United Economy DE MEESTE MENSEN DEUGEN krijg je inderdaad precies die aanbiedingen die bij je De United Economy is een lokaal handelsnetwerk in passen, maar die gedachte is ook al onnatuurlijk in je Nederland waarin duurzame ondernemers onder- De meeste mensen deugen en hebben belang bij een hoofd ontstaan. De zogenaamde vrije keuze van de ling elkaar in Uniteds betalen: wereld waarin welvaart en welzijn in evenwicht is. individu is al beïnvloed door target advertisement. Wat jaarlijks via NGO’s onder de aandacht wordt ge- Precies, reclame van partijen die de machtigen van • Duurzaam handelsnetwerk bracht is de groeiende ongelijkheid in welvaart in de deze aarde veel geld betalen voor deze informatie • Je opent een United-rekening voor je onderne- wereld. De 1% rijksten op de aarde, het grootkapi- om precies datgene aan je te sturen waar je behoefte ming taal, wordt steeds rijker. Ze bepalen eigenlijk hoe we aan hebt op je zwakste moment. Dus moe van huis • Je doet en ontvangt betalingen in Uniteds leen, wat we eten, welke producten we kopen, zelfs en dergelijke wil je gezond en sportief doen, maar • Uniteds zijn als rekeneenheid hetzelfde als euro’s wat we mooi vinden, etc. Hoe doen ze dat dan? ja, net op tijd een Mc Donald of coca cola reclame. • Belastingen en btw draag je gewoon af in euro’s Ze beschikken over de beste digitale gereedschappen Het is nooit van het vegan restaurant op de hoek die • De United is inpasbaar in je finance-oplossingen of eigenlijk wapens in het huidige economische sys- keihard werkt om zich staande te houden in de maat- • Techniek achter munt is Circulair geld Neder- teem. schappij of van de lokale boer die gezonde groentes land verkoopt, die hebben daar geen budget voor. Zie SURVEILLANCE KAPITALISM daar maar eens tegen op te vechten. HERSENS OP AAN! Allereerst zijn het volleerde ‘wolven in schaapskledij’, RECLAME De digitale wereld biedt net als de fysieke wereld kan- zoals facebook en google. Ze presenteren zich als: we sen en bedreigingen. Wat het complexer maakt dan zijn er voor jou, we maken je gelukkig, we zijn trans- De reclame in de openbare ruimte is een tweede ooit is dat er tussen de digtale en fysieke wereld in- parant, duurzaam en goed voor de wereld, we ver- wapen. Dit zijn de grote digitale billboards, ABRI’s teracties zijn. En dat er niet 1 digitale wereld is maar binden de wereld, etcetera. Wat er in werkelijkheid (bushokjes) en andere vormen van (digitale)posters dat deze een bijna heelal achtige oneindigheid kent. gebeurt wordt goed beschreven door Shoshana Zu- worden volledig benut door de grote ketens (en hier Op dit moment worden zowel ‘onze’ vertrouwde boff onder de titel ‘surveillance Capitalism’. In wer- achter zit weer het grote kapitaal). Ze betalen veel democratie als onze keuzevrijheid steeds meer be- kelijkheid worden alle consumenten (onderdanen) geld aan gemeenten om in de openbare ruimte zo- dreigd, juist door de digitalisering. Om een andere bij elke digitale handeling op internet of social media veel mogelijk reclame te mogen maken. Een stad als richting in te slaan rondom grondeigendom is het product ‘leeggezogen’ en dit levert een machtspositie Utrecht ontvangt al snel 400 ton aan leges en andere goed te snappen wie de machthebbende partijen van en dus veel geld op. Of een persoon nu iets koopt, inkomsten. Erg welkom om allerlei sociale projecten het huidige systeem zijn, en dus bedreigingen erva- zoekt, communiceert, reist, leeft, voortdurend wor- mee te begroten, bijvoorbeeld volksgezondheid om ren bij de transitie naar nieuwe vormen van grondei- den data van jou als persoon verzameld (rest data). de gezondheidsverschillen tussen wijken te verklei- gendom. Op basis van deze miljarden gigabytes aan data wor- nen. (even een zijstap, dit klinkt als dat de staat een den profielen samengesteld, waardoor het absoluut marketing reclame wint met de op jongeren gerichte te voorspellen is wat je denkt, hoe je je voelt en waar ‘koning toto’ reclames, terwijl dezelfde staat dit ver- je behoefte aan hebt. Dit klinkt nog steeds als de ide- biedt en budgetten reserveert om gokken op adoles- ale (digitale) partner, niet waar? Helaas, als individu centenleeftijd tegen gaat). APPENDIX | DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND KANSEN EN BEDREIGINGEN WEG NAAR OP DE EIGENTIJDS EIGENDOM VAN APPENDIX | DIGITALE

127

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

Dat een gemeente een politieke keuze heeft om de BELASTING VERSUS FILANTROPIE DIGITALE STEUN VOOR DE DEMOCRATIE openbare ruimte zonder reclamezuilen en dergelijke in te richten, laat de stad Grenoble zien. De huidi- Als belangrijke grote troef in dit mondiale en digitale Als we naar een andere manier van grondeigenaar- ge conservatieve instrumenten zijn daar toereikend systeem, de 1 % rijken betalen nauwelijks belasting. schap willen bewegen, naar een ander kwadrant wil- voor. Schrijver Anand Giridharadas beschrijft in zijn boek len migreren als maatschappij dan heeft de overheid Een reclame heeft van oudsher een informatieve en 'Waarom de superrijken de wereld niet zullen ver- een belangrijke rol. De overheid redt dit zeker niet een manipulatieve boodschap in zich. Vroeger was anderen' waarom de rijken der aarde geen belasting zonder de gewone medemens, ze heeft de steun van een reclame dus nog informatief, handig om te weten betalen, maar met hun filantropie wel de koers van creatieve individuen nodig. Ze heeft de inspiratie welke nieuwe artikelen er te koop waren. In het hui- de wereld bepalen. Als rijke personen en bedrijven nodig van slimme en zelfregulerende organisatie- dige informatietijdperk is dit volstrekt achterhaald. zoveel mogelijk belasting ontwijken, de overheid on- vormen. Hoe komen we daar en hoe kunnen digitale Nu blijft alleen het manipulatieve effect van reclames dertussen afschilderen als bureaucratisch, maar zelf gereedschappen daarbij ondersteunen? bestaan, om gewoontes te ontwikkelen in je herse- met de eer strijken wanneer ze een nieuw univer- Het makkelijkste is als 1% van de rijksten de baas nen. Elk mens krijgt per dag’, bewust of onbewust, siteitsgebouw of ziekenhuis openen met hun naam zijn in systeem A, dan zet je daar gewoon systeem zo’n 5000 reclame prikkels te verwerken. Dus ook al erop – wat blijft er dan nog over van onze democra- B, C, D of E naast. Dat is het leuke van de digitale klik je het snel weg, het beïnvloed je psyche. Ramsi tie? Met deze democratie-ondermijnende manier wereld, geen beperkingen. Als de criminele wereld A. Woodcock, The yale law journal, juni 2018, The van handelen bepalen ze welk idee, innovatie, start dat kan in de vorm van ‘dark web’ dan kan elk regio obsolence of advertising in the information Age. Zie up aandacht krijgt en onder welke voorwaarden. in Nederland dit ook beginnen. De leuke voorbeel- daar maar eens tegen op te vechten. Tevens staat deze groep zelf in de spotlights met de den van nieuwe digitale systemen met blockchain boodschap: ‘kijk mij eens goed zijn voor de wereld. zijn de crypto currencies staan in eerder paragraven DE LANGSTE FINANCIËLE ADEM Zonder te betalen voor de commons zoals de recht- beschreven. Dit is ook nog maar het begin! staat, zorg, infrastructuur en onderwijs hebben ze de Met behulp van (sensor)data, artificiële intelligen- Niet verassend dat het grootkapitaal in het huidige touwtjes stevig in handen. Wel de lusten, niet de las- tie en sociale fysica kunnen we ook de democratie economische systeem de langste financiële adem ten, ze daar maar eens tegen op te vechten. sterker maken en de overheid, instituten voor ONS hebben. Een keten opzetten als UBER is een goed Samenvattend, we bevinden ons nu in een situatie laten werken. De terugkeer van het publieke belang voorbeeld. De app is sowieso een data spons voor het waarin de jongens met de grootste computers vrijwel door vernieuwde samenwerking binnen onze de- bedrijf, daarnaast elke rijbewegingen van de taxi’s, precies kunnen volgen wat we doen en waar we heen mocratische instituten waarbij naast verkiezingen liefst in een Tesla met 15 camera’s voor live beelden gaan, zodat het gevaar ontstaat dat we afglijden naar het oude Griekse democratische element van loting over heel de wereld. Maar het belangrijkste punt is een ‘big brother’ samenleving. opnieuw moet worden ingevoerd. Tenslotte moet dat dergelijke bedrijven onder de marktprijs werken ‘gereedschap’ ons leven aangenamer maken dus aan- om elke vorm van concurrentie failliet te laten gaan. dacht voor welzijn in balans met welvaart. De we- Na jaren van verlies weet het grootkapitaal, stroomt tenschapper Alex Pentland, schrijver van ‘social big het binnen omdat ze een monopolie positie hebben data’ heeft het over sociale ongelijkheid door verschil gecreëerd. Zie met je eerlijke prijs daar maar eens te- in computerkrachten en toegang tot data. Hij pleit gen op te vechten. voor het opzetten van een ‘vertrouwd uitwisselingsnetwerk’ waar data met toestemming van de eigenaar

APPENDIX | DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND KANSEN EN BEDREIGINGEN WEG NAAR OP DE EIGENTIJDS EIGENDOM VAN APPENDIX | DIGITALE in komt. Dus met toestemming en/of geaggregeerd kan worden gebruikt. Eigenlijk een ‘common’ die er

128

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG

is ten dienste van het gemeengoed en het individu SAMENVATTING de keuze, de soevereiniteit over eigen data geeft. Be- langrijk voor je als individu is dat je zelf kan bepa- Met een vertrouwd uitwisselingsnetwerk krijgt het len wanneer, welke privé data worden gebruikt voor gemeengoed eerlijke en betrouwbare informatie ter het gemeengoed, bijvoorbeeld om een pandemie te beschikking i.p.v. ‘het heeft op facebook gestaan’ of ‘ff voorkomen. google-n’ naar de eerste hit. Tevens heeft elk individu Estland heeft al een hele stap gemaakt in deze rich- digitale soevereiniteit, waardoor het individu bepaalt ting met het neerzetten van een X-road. In Neder- welke data mag worden gebruikt door welk insti- land werkt de overheid onder leiding van de VNG tuut. In dit nieuwe digitale systeem wordt de balans aan een eigen versie met de naam ‘common ground’, hersteld tussen individu en gemeengoed zonder dat met een eerste wapenfeitje was de IRMA app maar er de overheid hoeft te reguleren. En ja, dat is precies wordt hard gewerkt aan meer resultaten. waar ik als auteur wil uitkomen met het nieuwe systeem, kwadrant 4. Met behulp van data kunnen we VERTROUWDE DIGITALE SYSTEMEN veel creativiteit genereren voor welvaart en welzijn, en een prachtig maatschappelijk zenuwstelsel (digi- Wat maakt t nu zo belangrijk dat iedereen gelijke toe- taal sensor data met vertrouwd uitwiselingsnetwerk) gang heeft tot betrouwbare data? Uit de menselijk dy- voor het gemeengoed neerzetten zodat de instituten namica blijkt dat er twee belangrijke maatschappelijke en overheid handelt in het belang van individu en ge- activiteiten zijn om een nieuw evenwichtig systeem op meengoed. Startend bij artikel 1, universele verkla- te bouwen, namelijk exploreren en socialiseren. ring van de rechten van de mens! Artikel 1 Exploreren zorgt voor een grote ideeënstroom, cre- Alle mensen worden vrij en ativiteit en innovatiekracht. Makkelijk om voor te gelijk in waardigheid en stellen dat als je in aanraking komt met veel verschil- rechten geboren. Zij zijn lende informatie, culturen, gewoontes etcetera, dat begiftigd met verstand en de creativiteit stijgt. Hoe meer data, hoe meer infor- geweten, en behoren zich matie, hoe meer creativiteit, hoe meer innovatie en jegens elkander in een geest uiteindelijk de beste gereedschappen! van broederschap Daarnaast heeft de mens behoefte aan herkenbaarheid, voorspelbaarheid, socialiseren en gelijksoortige te gedragen. opzoeken, ‘engaging of OSM’. Van gelijken nemen we het meeste over, zeg maar de kruisbestuiving. Nieuwe technologieën en gelijke toegankelijkheid van data helpen bij transparant kunnen organiseren van een waardeketen. Belangrijk bijvoorbeeld in de voedselketen waarbij nu de keten wort gedomineerd door een paar mondiale handels organisaties. Ja het wordt eentonig, tijd voor de samenvatting.

APPENDIX | DIGITALE KANSEN EN BEDREIGINGEN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN GROND BEDREIGINGEN KANSEN EN OP DE WEG NAAR EIGENTIJDS EIGENDOM VAN APPENDIX | DIGITALE 129

ECONOMY TRANSFORMERS | WEEG COLOFON

Juni 2020

CREATIVE COMMONS RELATIONS Dit document is uitgegeven onder de voorwaarden van Creative Commons Relations. Dit betekent dat je er zoveel je wil uit mag kopiëren of anderszins uit mag gebruiken. Naast de bekende bron c.q. naamsvermelding vragen we je daarmee ook om onderdeel uit te maken van ons netwerk en je bewust te zijn van de bron waaruit je put. Als deze kennis je iets brengt, dan is onze vraag hoe jij deze relatie wederkerig kunt maken in de vorm van bijvoorbeeld het delen van je ervaringen en inzichten en wellicht een financiële bijdrage. Zo kan de bron waaruit je put zich verrijken en wordt dit gedachtegoed een brede rivier. Voor het voeden van de bron neem contact op met de opdrachtnemer.

AUTEURS: Opdrachtnemer; Damaris Matthijsen, Economy Transformers met medewerking van Jeannette, Inno, Henry, Pim, Patrick, Jos, Frank, Evert, Natasha en Frits. Bij diverse thema-artikelen en casus beschrijvingen staan de auteurs specifiek vermeld.

REDACTIE:

APPENDIX | COLOFON Douwe Korting

OPMAAK: Art Direction & vormgeving: Nina-Oana Constantinescu, Super Collective In samenwerking met Gera Clements, vormgeefster bij CLM en No.46 Designs

FINANCIEEL MOGELIJK GEMAAKT DOOR: Bijdrage van alle deelnemers RVO, Programma Duurzaam Door, Transitietafel Voedsel

130