s a L v E O p dE WEgEn van salve dE ROMEinEn

Hier investeert Europa in de landelijke gebieden. Welkom op de Wegen van de Romeinen

Inhoud

03 Welkom op de Wegen van de Romeinen 04 Levenstekenen van de Romeinen 10 Mosella 12 Reislust in allerlei varianten 14 Feestvieren met de Romeinen 16 interview met de Romeinse gladiator Hercules 19 genieten als de Romeinen 22 Wijn in de 'weckfles' van de Oudheid 22 Een toost op Rufus 25 Antieke snelwegen 28 Een themaroute wandelen, een Romeinse route fietsen 34 Kaarten 40 alle monumenten in een overzicht 45 Colofon 59 Tips voor uitstapjes met de auto

p agina 2 Foto: Yaph/TI Trier Yaph/TI Foto: Nergens ten noorden van de Alpen vindt u zo veel overblijfselen van het Imperium Romanum Welkom op de Wegen van de Romeinen

ier begint uw reis naar de Oudheid en naar het hart van Gallië als deel van het Romeinse rijk.H In Trier regeerden machtige Romeinse keizers, in het Moezeldal werd de eerste wijn verbouwd, en over de middelgebergtes van de Eifel, de Hunsrück en het Hochwald leidden belangrijke verkeersaders naar de grote metropolen van die tijd. Rond de 100 overblijfselen uit dit tijdperk zijn nu nog zichtbaar, getuigenissen van dichte bewoning en grote welvaart, schatten van overvloed en van verfijnde Romeinse levenskunst. Een archeologisch park met bijzondere dimensies en grote variatie. En tegenwoordig? In Trier regeert al lang geen keizer meer. Maar in Luxemburg klopt het hart van Europa. Hier aan de Moezel werd het Schengen-akkoord ondertekend, dat de grenzen binnen Europa liet vervallen en de grensregio een heel nieuwe flair verleende. De eens prachtige bouwwerken van de Romeinse keizerlijke residentie trekken als UNESCO-Werelderfgoed talloze toeristen aan. Moezelwijnen worden tot het meest edele vocht van de wereld gerekend en smaken natuurlijk bijzonder goed ter plaatse waar ze vandaan komen. De vlakke rivierdalen van de Moezel, de Saar en de Ruwer zijn uiter- mate geschikt voor heerlijke fietstochten. Door het Natuurpark Saar-Hunsrück loopt de mooiste lange-afstandswandeling van Duitsland: de Saar-Hunsrück-Steig. Vulkanisme is nog steeds be- palend voor de vakantieregio Eifel, hoewel de kegels en kraters al lang uitgedoofd zijn. Gevuld met water nodigen sommige nu uit tot zwemmen en samen vormen ze een buitengewoon mar- KÖLN kant decor voor een actieve vakantie. Zo ontsluiten veel thematische en Premium-wandelroutes het oeroude cultuurlandschap van de Wegen van de Romeinen met de verschillende A61 natuurparken op een zeer ontspannen manier. A3 De steden in de regio zijn modern, maar door en door historisch gevormd en KOBLENZ ze zijn allemaal een bezichtiging en een gezellige wandeling langs de winkels

waard. Veel bezienswaardigheden in de vakantieregio zijn door UNESCO Eifel A48 Rijn

als bijzonder belangrijk gekenmerkt, zoals bijvoorbeeld naast de Romeinse Moezel A61 bouwwerken in Trier en Igel ook de vesting en het oude centrum van de E42

bankmetropool Luxemburg, de Völklinger Hütte als unieke voormalige Sauer Moezel- Saar ijzersmelterij en het biosfeerreservaat Bliesgau. TRIER Hunsrück Kortom: een vakantie op de Wegen van de Romeinen betekent A1

R ontspannende ontdekkingstochten in bijzondere natuurgebieden, uwer Luxemburger zowel grensoverschrijdend genieten van cultuur als de cultuur van Moezel REMERSCHEN het genieten met de beste wijnen en met een hoge concentratie aan A1 lokale, maar tegelijkertijd naar een hoger niveau getilde Saar Saarland Moezel SCHWARZENACKER sterrengastronomie. BLIESBRUCK- REINHEIM Laat u zich verrassen... Frankrijk

METZ Meer op het Internet op www.strassen-der-roemer.eu

p agina 3 Levens- tekenen van Het Romeinse rijk heeft zich nergens anders in het Noordwesten van Europa zo intensief vereeuwigd met een groot aantal zeer uiteenlopende nala- de tenschappen als aan de Moezel, de Saar en de Ruwer. Romeinen

Kostbaarheden van de villa-eigenaar van Perl-Borg; rechts Porta Nigra

p agina 4 Levens- tekenen van de Romeinen

p agina 5 Boven: tempelcomplex Tawern, mozaïek in de Romeinse villa Otrang (Fließem). Midden: plafondschildering uit de tijd van Constantijn in het Museum am Dom (Trier); Romeins theater in Dalheim (Luxemburg), onderaardse gangen voor personeel in de Kaiserthermen (Trier). Onder: wandschilderingfragment uit de Romeinse villa in Kenn. Rechts: aquaduct van het Römerkanal (Mechernich-Vussem); de Basilica van Constantijn (Trier).

p agina 6 loerverwarming, wijnbouw, watervoorziening en een wegen- netV – de Romeinen hebben veel dingen meegebracht toen ze meer dan 2.000 jaar geleden bij de Moezel, de Saar en de Rijn aankwamen en zich hier vestigden. Rome breidde haar rijk destijds niet alleen door middel van zegerijke veldtochten en de verschuiving van haar grenzen uit. Haar heersers lieten de veroverde gebieden ook met bijna missionaire ijver uitrusten met de zegeningen van de Romeinse cultuur. Romeinen die naar de nieuwe provincies emigreerden, wilden bovendien geen afstand doen van hun moderne verworvenheden of hun vertrouwde manier van leven. Daarom richtten ze hun nieuwe vaderland ‘typisch Romeins’ in – en lieten ze allerlei sporen van alle facetten van het leven na: verkeersinfrastructuur, dorpen en steden, grote landbouwbedrijven en paleizen die niet alleen met stromend water, vloer- en wandverwar- ming maar ook met schitterende kunstwerken zijn uitgerust, wegen en wegdorpen, mijnen en groeves, tempelcomplexen en graven, thermen en aquaducten. Bovendien bevinden zich tegenwoordig in talrijke vitrines van musea sieraden, luxe vaatwerk, kunstwerken en allerlei voorwerpen uit het dagelijks leven. Al deze bezienswaardigheden bieden heel verschillende kijkjes in het leven van de Romeinen. Al kort na hun aankomst in het gebied van de Kelten lieten de Romeinen het bestaande wegennet uitbreiden en verharde wegen voor hun troepenbewegingen en als handelsroutes aanleggen. Sommige zijn nu nog in gebruik en getuigen van de logistiek en bouwkunst van de Romeinen. Alsof met een liniaal getrokken liep zo menige weg kaars- recht door bossen en over vlakten of overwon door middel van bruggen rivieren en dalen. Veel van deze wegen worden tegenwoordig nog gebruikt door het verkeer – zoals de Römerbrücke in Trier, die tot het UNESCO-Werelderfgoed behoort. Het bouwmateriaal regelden de Romeinen ter plekke. Talrijke steengroeven en mijnen, zoals het bij- zonder aanschouwelijke complex Meurin of de goed bewaard gebleven Emilianusmijngangen, getuigen nu nog van de zware arbeid en de tech- nische finesses van destijds. De stenen werden natuurlijk niet alleen gebruikt voor de bouw van straten en bruggen, maar werden ook ingezet bij het oprichten van gebouwen, zoals bijvoorbeeld bij de beroemde Porta Nigra in Trier. Langs de wegen ontstonden op afstand van ongeveer een dagreis en bij belangrijke kruispunten zogenaamde vici – wegdorpen en antieke pleisterplaatsen. Op de plaats van de opgraving van de Vicus Tabernae in het moderne Tawern kan men zien welke gebouwen en voorzieningen destijds belangrijk waren. Zo waren er een smid, opslagruimtes voor levensmiddelen en waterputten. De deels weer opgebouwde nederzetting Schwarzenacker geeft een levendige indruk van de voormalige handels- en rustplaats. Ook wie toen maar kort in zulke vici pauzeerde, wilde vermaakt worden. Naast taveernes waren er soms zelfs theaters, zoals in de vicus van het Luxem- burgse Dalheim. Enkele woonhuizen van de vici laten bewijs van hoog comfort zien en waren met vloer- en wandverwarming als ook met p agina 7 luxueuze baden uitgerust. ulke luxe voorzieningen vindt men vaak ook bij baden bediend. Openbare thermen waren er niet alleen voor mensen deZ overblijfselen van de landgoederen op het platteland, die deels om zich te reinigen en te verzorgen, maar ze waren ook maatschap- paleisachtige dimensies hadden. In de stijlvolle, met mozaïeken versierde pelijke ontmoetingsplaatsen. Aan de hand van vele ruïnes, zoals bij- herenhuizen van deze complexen leefde in de regel de Romeinse voorbeeld de Kaiserthermen en de Barbarathermen in Trier, laat het familie, in de meer eenvoudige gebouwen hun slaven en werknemers. uitgebreide badritueel zich reconstrueren: eerst ging men naar het De stallen en schuren grensden aan de akkers en weiden. Veel villa’s lauwwarme tepidarium, vervolgens naar het hete caldarium en tot slot hadden ondergrondse kelders voor de opslag van levensmiddelen als om af te koelen naar het frigidarium. Wellness was al in de Romeinse graan, fruit, groente, vlees en wijn die door de Romeinen aan de tijd van grote betekenis. De vele heiligdommen en overblijfselen Moezel werd verbouwd. Een breed omvattend inzicht in het landleven van tempels in de regio weerspiegelen het belang van religie voor de geeft de gereconstrueerde Villa Borg, waar men een Romeinse keuken, Romeinen en Kelten in deze tijd. Voordat het Christendom terrein badvertrekken en tuin kan bewonderen en zelfs in een Romeinse won en keizer Constantijn de Trierse Dom oprichtte, bestond hier taveerne kan eten. De villa’s van Otrang en Nennig laten schitterende een religieuze multiculturele samenleving die vele goden naast elkaar mozaïeken zien. Sommige landbouwbedrijven aan de Moezel hadden duldde en vereerde. Divers waren ook de manieren waarop werd be- enkele wijnpersinstallaties. Wijn behoorde in de Romeinse tijd tot de graven en de grafmonumenten: er bestonden onder andere grafheuvels, meest geliefde dranken, wat veel vondsten in de regio bewijzen. Villa’s graftempels, kostbare grafstenen, askisten of stenen sarcofagen. In met eigen baden hadden ook altijd hun eigen watervoorziening, die de regel hadden ze allemaal iets gemeen: ze lagen goed zichtbaar langs deel uitmaakte van een enorm netwerk dat de Romeinen met technische wegen en op open plaatsen. Grafgiften zoals vaatwerk, sieraden, bekwaamheid aanlegden. Het water stroomde zowel ondergronds als wapens en werktuigen doen vermoeden wat voor de overledenen in ook over land en met behulp van hoge aquaducten over brede dalen. het leven belangrijk was. En dat verschilt helemaal niet zo sterk met Daarbij berekenden de Romeinen over elke meter een licht verval om tegenwoordig, wat men bij de diverse bezienswaardigheden aan de ervoor te zorgen dat het water steeds in de juiste richting stroomde. Rijn, de Moezel en de Saar kan ervaren. Met het water werden steden en boerderijen voorzien en thermen en Alexandra Wolters

p agina 8 Links: graftempel in Bech-Kleinmacher, mozaïek in het Rheinisches Landesmuseum Trier, Europees Cultuurpark Bliesbruck-Rhein- heim, Matronenheiligdom Görresburg in Nettersheim; boven: grafvondst uit St. Aldegund, tegenwoordig in het Landesmuseum Koblenz, Romeinse Villa Urbana Longuich

p agina 9 vels van prachtige landhuizen als het ware te zweven, en daaronder slingerde zachtjes murmelend de loop van de Moezel. Wees gegroet, Rivier, jij die bekend staat om je vruchtbare dal en beroemd om je bewoners. tot beneden aan de rand van je golven. (…) Zonder jou was er geen keizerstad Trier geweest! Het rivierdal is tot het hoogste punt van de Je hellingen zijn dicht begroeid met de geurige uitgestrekte helling met groene wijnstokken van wijn van Bacchus, en met je met gras begroeide Bacchus beplant. vrolijk werkend volk en vlijtige oevers ben je de groenste rivier. Bevaarbaar als wijnboeren dartelen nu eens rond op de toppen, een oceaan, maar vooruitstromend als een rivier, dan weer op de helling en bieden onderling tegen als een meer van kristallen diepte, maar in de elkaar op met onnozel lawaai maken. Beneden onrustige loop vergelijkbaar met waterrijke op de oever kuiert een wandelaar, en een schipper beken. Je zuivere water overtreft in kwaliteit vaart met zijn schuit voorbij. aangestoken door n de dichte mist stak ik de sterke menige bron. Jij verenigt in jezelf eenvoudigweg de vrolijkheid voorzien ze beide de talmende stroming van de nahe over, kwam toen aan bij alles, wat bron, beek, rivier, meer en zee kenmerkt, werkers van spottende kreten. Hun echo weer- Bingen, de oude legerstad, en bewonderde de i zelfs het heen en weer van de getijden. Rustig klinkt vanaf de rots, vanuit het ruisende bos en vernieuwde stadsmuren. Hier vond eens een stroom je daar, word je geen windstoten gewaar over de kronkelende rivier. bloedige veldslag plaats, vergelijkbaar met Cannae en worstel je niet met verborgen rotsen. Er Toch hebben niet alleen mensen hun vrienden in de strijd tegen Hannibal. nog altijd liggen de zijn geen ondieptes die je dwingen tot een snelle op deze plek. ik meen dat hier op de verste oever doden op de velden, door niemand betreurd en stroming, en geen eiland hindert je loop, breekt bonkige saters en blauwogige nimfen elkaar door niemand begraven. Op deze plaats begon je vloed of bederft je goede naam als bevaarbare ontmoeten, wanneer vrolijke overmoed de ik mijn eenzame reis door afgelegen, bosrijk rivier. bokspotige goden ertoe aanzet om in het ondiepe gebied, zonder sporen van menselijke bescha- Op twee manieren laat je je bevaren: wie met water rond te springen en zo wild te poedelen ving te zien. ik kwam langs Kirchberg, dat door jou stroomafwaarts meedrijft, doorklieft met dat ze de schuchtere zusters onder in de rivier watergebrek omgeven is door verdorde velden, vlugge riemslag de snelle golven. Wanneer echter doen schrikken. niet zelden moest zelfs de en de pleisterplaats Tabernae – rijk aan water de schippers op je oevers de lijnen voor het jagen riviernimf panope voor de overmoedige saters door een onafgebroken opwellende bron. spannen, hangt het trektouw nooit slap. Je zal je vluchten uit de wijngaarden, waar ze samen met Toen trok ik door een gebied dat onlangs aan vaak over de tegenstroming in je water verbazen, haar vriendinnen, de bergnimfen, van de druiven sarmatische kolonisten werd toebedeeld. het lijkt alsof de vertraagde loop bijna van nature had gesnoept. Eindelijk – in het uiterste grensgebied van zo is. Je oever is niet omzoomd door riet dat uit Ook wordt er verteld dat de saters met hun gallia Belgica prima kreeg ik neumagen in modder is ontsproten, en je kanten bedek je ook zusters in de glasheldere stroom reidansen zicht, de beroemde vesting van de verheven niet traag met slik. Met droge voeten komt men maken, en wel steeds dan, wanneer de vurige Constantijn. Hier op open terrein is de lucht zuiverder, en vervullen de stralen van de zon al de purperen hemel. nu zoekt men die niet meer tevergeefs tussen de ineengestrengelde takken van bomen, waar deze door donker groen voor het zicht verborgen wordt. Hoe aangenaam is het om het stralende daglicht en de gouden glans van de zon te zien! aan mijn ogen bood zich een fantastisch uit- MOsELLaschijf van de zon op haar hoogste punt staat en zicht aan en riep herinneringen op aan mijn ge- de brandende hitte hun eenzame uren schenkt, boortestad Bordeaux: boven het dal, dat groen zonder het gevaar door mensen te worden ver- zag van de wijnstokken, leken de oprijzende ge- rast. dan huppelen de nimfen blij door de gol- ven, dompelen ze de saters onder water,

p agina 10 terwijl die onbeholpen proberen met de handen hun gladde ledematen te pakken. Maar ze grijpen alleen in rivierwater. natuurlijk heeft nog ➔ het gedICht niemand deze taferelen gezien en gadeges- ‘Mosella’, ongeveer 1.650 jaar oud, is een lagen, en ook ik mag maar zo veel zeggen: wat kostbaar literair monument en geeft een ze doen, is een goed bewaard geheim en verlangt zeer levendig beeld van de regio in de eerbied. Hun enige getuige blijft de rivier. Romeinse tijd. Haar ontstaan wordt in de periode rond 370 na Christus gedateerd. De van de volgende aanblik mag men echter genieten: Romeinse cultuur en literatuur maakten wanneer de blauwgroene rivier de schaduwrijke toen een laatste bloei door. Tegelijkertijd is heuvels weerspiegelt, lijkt het alsof ze zelf bebladerd de vijandelijke dreiging van volkeren aan de andere kant van de Rijn alom aanwezig en is en met wijnranken beplant. En wat voor een klinkt ook in de eerste verzen door. De dich- kleurenpracht geeft de rivier pas te zien wanneer ter en geleerde ausonius werd tussen 300 de avondster opgaat en de schaduwen van het en 310 in Bordeaux (Burdigala) geboren, en was dus al tussen de 60 en 70 jaar oud toen laatste daglicht verdrijft! dan overgiet ze de hij de ‘Mosella’ schreef. In het midden van Moezel met het groen van de heuvels. de hele de dertiger jaren trad hij in zijn geboortestad heuvelrug rimpelt in het water, het wijngaard- op als advocaat en als leraar in de gramma- tica, later als leraar in de welsprekendheid loof trilt in de verte, en de druiven zwellen in de en hij was getrouwd met de dochter van een glanzende golven. de bedrogen schipper kan de vooraanstaande senator, met wie hij drie gespiegelde groene wijnranken niet van de echte kinderen had. Nadat hij in Bordeaux ongeveer 30 jaar lang als gerenommeerd onderscheiden en de rivier niet van de oever. leraar en overdrager van de Latijnse litera- Hij glijdt in zijn houten boot over het water- tuur werkzaam was, werd hij rond ongeveer oppervlak naar het midden van de rivier toe, 365 na Christus door keizer Valentinianus als leraar van prins Gratianus aan het kei- waar het spiegelbeeld van de heuvel met de rivier zerlijke hof in Trier aangesteld. In het jaar vervloeit en het rimpelende water de randen van 368 begeleidde hij keizer en zoon in hun de schaduwen uitwist. veldtocht tegen de alemannen. Tegelijker- tijd begon hij een politieke carrière en hij En wat voor een prachtig schouwspel vertoont werd in 379 zelfs tot consul benoemd. In 375 zich pas aan de toeschouwer wanneer roeiboten stierf keizer Valentinianus, en in 383 werd midden op de rivier wedstrijden houden, bij ver- zijn zoon en opvolger Gratianus vermoord. Op hoge leeftijd ging ausonius weer terug schillende draaimanoeuvres op de groene oever naar Bordeaux en schreef daar nog enkele terechtkomen en langs de frisse grassprieten van late werken. de gemaaide weiden scheren! Terwijl men kijkt naar de ijverige stuurmannen en de jeugdige be-

MOsELLamanning, hoe ze het wateroppervlak doorklie- ven, verstrijkt de dag vliegensvlug. Het spel ver- drijft de eigen nood naar de achtergrond, en met nieuw opgewekte dankbaarheid vergeet men de oude zorgen.

p agina 11 Reislust in allerlei varianten

p aginaS eite 12 In de rIjk gesChakeerde landsChappen van de moezel, de eIfel, de hunsrüCk en de saar zIjn allerleI sChatten te ontdekken

Warm dringt de zon het met wijnranken op het programma. Maar niet alleen voor orchideeënvelden, langs idyllische meertjes begroeide houten huisje binnen; goudkleurig de Luxemburgse variant van de Moezelwijn. en zelfs een waterval. Bijzonder mooi was de fonkelt de inhoud van zes hoge glazen die We wilden absoluut ook het tot hotel passage door het zeer romantische steinbachtal op de stevige houten tafel van het authentieke omgebouwde kasteel en het nieuwe Europa- – en natuurlijk het uitzicht op de saarschleife.” wijnhuisje staan. Tevreden nemen de zes Museum zien.” als de tweede ronde wijn – “Mij is het gedeelte tot aan de Losheimer mensen die elkaar hier bij toeval hebben is ingeschonken, komen de wandelaars aan see het best bevallen; vooral vanwege de leren kennen, het er goed van: ze genieten het woord. “vorig jaar hebben we een deel- Kneipp-inrichting met blotevoetenpad”, vult van de voedzame specialiteiten van de wijn- traject van de via de mannelijke landloper aan. “negen dagen boer en vertellen elkaar vrolijk over hun ausonia waren we in totaal onderweg, gemiddeld elk indrukken en belevenissen op hun wandel- ge- ongeveer 14,5 kilometer. Bij de grimburger en fietstochten in de zeer gevarieerde Hof zijn we afgeslagen naar de Trier- landschappen van de saar en de Moezel, variant. vandaag komen de Hunsrück en de Eifel met hun natuur- we van het dal van de parken, vakwerkdorpen, burchten, Ruwer. En tot kloosters en industriële monumenten, aan onze met de getuigenissen van de Kelten over- en de Romeinen. Een van de fietsers geeft hoog op over zijn ontdekkings- tocht op de via agrippa, een van de oudste Romeinse wegen: “Midden in de bossen van de Eifel staat daar plotseling een stuk van een lange muur uit de Oudheid. En op een gegeven moment zag ik zelfs aan de kant van de lopen. dit jaar heeft de saar weg in de rotsen sporen van het wegtracé; Hunsrück-steig ons betoverd”, zegt een nachtingsplaats is je kon precies de gehouwen steenblokken van de stevig geschoeide dames lachend, het nu nog een klein uurtje bergafwaarts.” van de bogen herkennen.” – “Wij hebben “vooral het nieuwe gedeelte van perl Ook de fietsers willen overnachten in de dit keer het antieke mozaïek en het Romein- tot Mettlach.” – “Een prachtig scala aan oudste stad van duitsland. “Overmorgen se archeologische park bij perl bezichtigd”, contrasten kregen we daar aangeboden”, klimmen we pas weer op het zadel. dan trap- antwoorden de beide andere fietsers. vertelt de tweede enthousiast: “Het pad liep pen we fijn verder door het Moezeldal – “daarna stond een uitstapje naar schengen door wijngaarden en oeroude bossen, over misschien wel zelfs tot Koblenz.”

Rita Henss

p agina 13 Feestdagen ter ere van de goden, herdenkingen van grote veldslagen en overwinningen, inwij- dingsfeesten en verjaardagen – de Romeinse feestkalender was lang. de Romeinen feestten graag en uitvoerig, veel feesten strekten zich over meerdere dagen uit. vermaak en goed eten speelden bij de bijeenkomsten een belangrijke rol. al naargelang de gelegenheid of de omvang maakten processies en rituelen, wedstrijden, Boven: Romeins legerkamp spelen en wagenrennen, theatervoorstellingen, op de Katzenberg; links/onder: gedichten en liederen, geschenken en feestmalen Romeinse dagen op het villaterrein van Perl-Borg deel uit van het programma. veel van deze ele- menten zijn tegenwoordig onderdeel van de Romeinenfestivals aan de Moezel en de saar, in het saarland en in de Eifel, waarbij de Romeinse Feestvieren met de Romeinen

p agina 14 hoogtijdagen en het leven van alledag soldaten of de opvoeringen van theaterstukken. meedoen en met een schrijfstift op papyrus getoond, nagespeeld en beleefd kunnen worden. voor historische decors als de Romeinse villa tekenen. Tastbare geschiedenisles – juist bij Met maliënkolder of borstpantser, in toga of Borg is het effect van de aantrekkingskracht kinderen blijft zo op een leuke manier heel tunica – en steeds met sandalen aan de voeten: van de Romeinse tijd bijzonder sterk. Maar wat kennis hangen. Reizen door de tijd langs elk jaar trekken hier mensen historische kle- ook eten en drinken laten de bezoekers zelf de Wegen van de Romeinen kan echter ook dingstukken van de Romeinen aan om zo hun een beetje in Romeinen veranderen. Zo staat buiten festivaldagen. Zo geven gedetailleerde tijdperk weer tot leven te brengen. daartoe er naast vers gebakken platte ronde Romeinse reconstructies van gebouwen en complexen dragen ze niet alleen Romeinse mode, maar broden met olijventapenade en zoete graanpap levendige inzichten in het leven van de Romeinen. gedragen ze zich overeenkomstig de gebruiken ook zachte honingwijn op tafel. daarbij wordt Op de combinatie van informatie en vermaak die hier in het westen van duitsland ongeveer er ook op gelet dat de bereidingswijze zo veel zetten tegenwoordig verschillende musea 2.000 jaar geleden overheersten. Heldhaftig mogelijk lijkt op die van toen: het meel kan en archeologische parken in. daar kan men vechten ze als gladiatoren in arena’s, verslaan men zelf met zware maalstenen malen – zwaar niet alleen vondsten bewonderen, maar er ze als legioensoldaten complete legers, smeden werk dat in de Romeinse tijd vaak door slaven of worden ook vele technieken en werkwijzen ze hun zwaarden in het vuur, snijden ze stevi- door arme burgers werd gedaan. Uitproberen van Romeinse uitvindingen getoond. ge speren uit hout, maken ze wijnkruiken van is een belangrijk onderdeel van de Romeinen- aardewerk, bakken ze brood - en nemen daarbij festivals. Zo kan men niet alleen Romeinse de- Alexandra Wolters duizenden mensen mee naar een andere wereld. licatessen proeven, maar vaak ook pottenbak- Het hoogtepunt van veel evenementen zijn ken, het tenue van een gladiator of een toga Feestvieren met de demonstraties van gladiatoren en legioen- aanpassen, metaal smeden, met wedstrijden de Romeinen

➔ tIp: festIvals Schwarzenacker: jaarlijks begin mei: open dag Keltische ringwal, Nonnweiler-Otzen- hausen: elke twee jaar in de zomer (oneven jaren): Keltentreffen Opgravingsproject Romeinse vicus ‘Wareswald’, Tholey: vierde weekend van juni: opgravingsfeest in het kader van de Romeinse dagen wachtpost Katzenberg, Mayen: derde weekend van ju- li: Romeins legerkamp Archeologisch park Romeinse Villa Borg, Perl-Borg: eerste week- end van augustus: Romeinse dagen Europees Cultuurpark Bliesbruck- Reinheim, Gersheim-Reinheim: tweede weekend van augustus: antiek Spektakel Info op www.strassen-der-roemer.eu Fictief interview door Susanne Rendenbach in gesprek met Jan Krüger inTERviEW MET dE ROMEinsE gLadiaTOR HERCULEs

We bevinden ons in het amfitheater van Trier, gladiatoren een alleszins ambivalente reputatie aan het eind van de 1ste eeuw na Chr. gladiator genieten. Bij de vrouwen daarentegen sta je heel Hercules, die ook een gladiatorenschool leidt, hoog aangeschreven. Zij brengen kracht, moed bereidt zich voor op een komend gevecht. Een en viriliteit in verband met deze professie. Kort jonge man uit het volk, die geïnteresseerd is in gezegd: in de arena ben je voor het volk de held, een opleiding tot gladiator, heeft een ‘audiëntie’ daar juicht het je toe en is het trots wanneer je bij Hercules gekregen en stelt hem enkele als overwinnaar daarvandaan vertrekt. voor de brandende vragen. poorten van de arena daarentegen kennen de

Zeg, Hercules, is het waar dat een mensen je niet meer per se, wat vooral speelt bij succesvolle gladiator wordt omringd door lieden uit de maatschappelijk hogere klassen. geld, roem en rijkdom? Maar jij bent in de arena een held! Wel, jonge vriend, je moet onderscheid maken. Hoe heb je het zo ver gebracht? de ene gladiator is de andere niet. Het is in de Hard werken, zwaar trainen. Maar boven alles eerste plaats van groot belang of je als slaaf de staat mijn goede opleiding in de ludus, in een arena betreedt of als vrij man, zoals ik doe. van de grote, gerenommeerde gladiatorenscholen

En heeft het jou rijkdom en aanzien gebracht? in Rome. daar heb ik de uitrusting gekregen die ik tegenwoordig bij mijn gevechten gebruik nou ja, laat ik het zo zeggen: ik kan goed mijn en inzet – en heb ik me gespecialiseerd in de rol brood verdienen. Rijkdom is misschien een wat van provocateur. te hoog gegrepen idee. Uiteindelijk moet je met elke opdrachtgever steeds Hoe ziet die rol eruit? weer opnieuw onderhandelen over je Ze stamt, net als veel andere zaken, uit het salaris, ook wanneer je goed bent. militaire domein. Zoals de naam al verraadt, de een slaagt daar aardig goed in, de ga ik op deze korte afstand als provocateur in de ander wat minder. En wat het aanzien aanval, neem ik een zeer dynamische positie in. betreft: daar komt het er helemaal Het is steeds mijn doel om de tegenstander op aan, bij wie je punten wil scoren. buiten gevecht te stellen. Het vierkante schild

Wat bedoel je daarmee? is daarbij mijn aanvalswapen. nou, je moet één ding weten: zodra En hoe ziet de rest van je uitrusting eruit? je het contract voor een gladiatoren- ik heb een kort zwaard met een 30 tot 40 cm wedstrijd hebt gesloten, verlies je lange kling of een lange dolk, ik draag een je burgerrechten. Ook menig familielid wil je liever niet meer kennen, omdat

p agina 16 inTERviEW MET dE ROMEinsE gLadiaTOR HERCULEs

vizier, een borstbeschermer, een beenbeschermer, rechts een armbeschermer en mijn gladde provocateurshelm.

En bid je tot een god voordat je de arena in gaat? ik doe dat niet, ik geloof vooral in mezelf. veel andere gladiatoren bidden daarentegen tot Mars.

Ben je nooit bang tijdens een duel? angst, mijn jongen, is een uiterst slechte raadgever. angst maakt star en verlamt. Wat ik bij een sterke tegenstander steeds weer ervaar, is veel eerder respect. dat behoedt je ervoor onbezonnen de volgende zet te doen.

En hoe voelt het om daar onder in de arena te staan terwijl het volk je toejuicht? dat, mijn jongen, is een onbeschrijfelijk gevoel. dat zou je zelf al eens moeten proberen te doorgronden. voorlopig verraad ik je niet meer dan het volgende: te kunnen bewijzen hoe goed en superieur men is en op het eind de overwinningspalm in ontvangst te mogen nemen van de organisator, is een van de meest kostbare gevoelens, waar je heel snel verslaafd ➔ tIp aan raakt. jan Krüger is een van de weinige ‘echte’ gladiatoren van Duitsland en leidt in Trier een gladiatorenschool. Voor groepen biedt hij een 75-minuten inleiding in uitrusting, training, mentale voorbereiding en vecht- technieken aan. Krüger is acteur en ont- wikkelde zijn enthousiasme voor Romeinse geschiedenis en de hoge kunst van het gladiator zijn in het kader van zijn optredens bij de Trierse Erlebnisführungen (avontuur- lijke rondleidingen) en bij “Brot und Spiele” (“Brood en spelen”). Info op www.strassen-der-roemer.eu

p agina 17 VOOR SCHOLEN EN KINDERDaGVERBLIjVEN Zo wordt de Romeinse Europ. Cultuurpark tijd echt spannend

Europ. Cultuurpark

Met eigen handen geschiedenis blootleggen Vulkanpark In historische rollen kruipen Op speelse wijze het Romeinse dagelijkse leven verkennen Oude recepten nakoken en de Oudheid proeven Zelf Romeinse kunstwerken maken

Pützlöcher

niets is zo gemakkelijk te onthouden als datgene wat men zelf verkend, beleefd, gemaakt of uitgeprobeerd heeft. Waarom niet van de geschiedenis leren? alleen diegene die het verleden goed begrijpt, kan van haar successen en haar fouten leren en de toekomst zinvol vorm geven. geheel in de zin van een vorming gericht op duurzame ontwikkeling. Musea, monumenten, opgravingen – de buitenschoolse leerplaatsen aan de Wegen der Romeinen bieden activiteiten voor alle leeftijdsgroepen. projecten voor kinderdagverblijven of voor scholen, uitstapjes of

schoolreisjes – op www.strassen-der-roemer.eu kunt u uit een Römermuseum Schwarzenacker groot palet aan pedagogische activiteiten kiezen.

p agina 18

Keltische ringwal gEniETEn aLs dE ROMEinEn

p agina 19 Wilde knapen met lange haren, in de strijd ervaren vechtersbazen W uit het noorden, die de Grieken, Romeinen en andere hoogontwik- kelde beschavingen het steeds weer moeilijk maakten – dit beeld van de Kelten wordt vaak verspreid. Dat komt zeker ook doordat de geschiedschrijving van de Oudheid door de Grieken en Romeinen werd beoefend en van de Kelten geen andere schriftelijke getuige- nissen bestaan. Julius Caesars oor- logsverslag ‘De Gallische Oorlog’ heeft dit beeld sterk gevormd. De Kelten zelf zouden zichzelf wel wat vriendelijker hebben beschreven: als uitstekende mijnwerkers en metaalbewerkers, dappere krijgers, goede ruiters, en ook als mensen met stijl en smaak. Juist voor de genotscultuur van de gebieden ten zuiden van de Alpen hadden de Kelten waardering. Al enkele honderden jaren voordat Julius Caesar zich in het jaar 57 voor Chr. opmaakte om Gallië tot aan de Rijn te veroveren, gunden de Kelten aan de Moezel en de Saar, in de Eifel en de Hunsrück zich graag wat zuidelijke luxe. En dat meteen met emmers tegelijk.

Villa Borg

p agina 20 ijnemmers van brons, zo tonen talrijke vondsten uit de periode rond 500 voor Chr. uit het gebied tussen Hunsrück, Eifel en Wde monding van de Moezel aan, waren geliefd bij de Kelten in deze regio. Deze zogenaamde situla’s, die vanuit Lombardije en het land van de Etrusken hun weg over de Alpen naar de huishoudens van welgestelde Kelten en ten slotte naar hun prachtig uitgeruste graven vonden, konden tussen de drie en dertien liter bevatten. Bij leven maakten de eigenaren met het luxueuze wijnservies indruk op hun gasten. Ongeveer 450 jaar later verweerden hun nakomelingen, de Treveri en de Mediomatrici, zich in eerste instantie dapper tegen de oprukkende legioenen. Nadat ze de strijd tegen Rome hadden verloren, deden met de Romeinse soldaten, immigranten en bestuurlijke ambtenaren snel ook Romeinse producten, etenswaren en gebruiken hun intrede in het land van de Treveri. ‘Vinum’ (wijn) en ‘cervisia’ (bier) kunnen voor menig Kelt het dulden van een vreemde heerschappij makkelijker hebben gemaakt. En ook nuchter beschouwd bracht Caesars veroveringsdrang de regio tussen de Saar en de Rijn, tussen de Vogezen en de Eifel een tot dan toe ongekende culturele en economische impuls. Een netwerk van goede verharde wegen verbond de dorpen. Steden als Trier, Metz en Koblenz met prachtige bouwwerken, badhuizen, theaters en sportcomplexen kwamen op. Tempelcomplexen bij belangrijke kruispunten van wegen en op markante plaatsen dienden ter verering van de Romeinse en Gallische goden. Van het Nabije Oosten tot Noord-Afrika, van Spanje tot Brittannië: uit het hele keizerrijk kwamen mensen met de legioenen, de handelaren en de staatsautoriteiten naar deze regio en brachten hun zeden en gewoonten mee en vermengden zich met de Gallische in- woners. En ook op culinair gebied verbreedde het spectrum zich ver voorbij gebraden everzwijn. Grote landgoederen (villae rusticae) zorgden voor de grootschalige productie van levensmiddelen. Zelfs maaimachines werden al ingezet. Voedingsgewassen uit het zuiden – amandelen, kastanjes, vijgen – werden inheems, de regionale keuken kreeg impulsen vanuit het hele Romeinse rijk, van de Zwarte Zee tot aan de Atlantische Oceaan. Honderden kilometers verwijderd van de zee kwamen er ook graag af en toe eens oesters op tafel. ‘Garum’, ook wel bekend als ‘liquamen’, was een saus gemaakt van gefermenteerde vis en een geliefde veelzijdige smaakmaker, als het ware de maggi van de Oudheid. Bewaard gebleven recepten inspireren tegenwoordig regionale koks tot het creëren van gerechten waaraan ook de oude Romeinen en de ‘bezette’ Galliërs plezier zouden hebben beleefd. Het meest duurzame cadeau van de Romeinen aan de streken langs de Moezel en de Saar is waarschijnlijk toch de wijnstok. Zij beheerst ook nu nog grote delen van het gebied tussen Metz en Koblenz en is het product dat al in de Oudheid het vaakst in samenhang met mededelingen over het Moezelland wordt genoemd. Aan de hand van talloze vondsten en monumenten is de wijncultuur van het Moezelland in de late Oudheid tegenwoordig nog te beleven. Wijn was voor de Romeinen een drank voor iedere dag, die vaak met water verdund werd gedronken. De grote steden met hun snel groeiende bevolking vroegen niet alleen om een goede voorziening van drinkwater en levensmiddelen. Ook de vraag naar wijn was groot, want de legioensoldaten hadden daar recht op als deel van hun proviand. Misschien hadden ook de Treveri en andere Kelten zich aan de wijnbouw gewaagd. Maar op zijn laatst met de Romeinen deed de professionele wijnbouw zijn intrede. Ze bouwden wijnpersinstallaties met grote druivenpersen direct aan de voet van de steile hellingen die ook tegenwoordig nog voor de teelt van wijnranken een goed microklimaat bieden. Schepen transporteerden de most en wijn naar de grote pakhuizen in de steden. De wijnhandelaren waren welgestelde lieden, die al bij leven grote monumenten voor zichzelf lieten bouwen. En zelfs voor de eeuwige rust waren de wijnhellingen gewilde locaties: Romeinse graftempels en grafvondsten in de wijngaarden zijn tegenwoordig geliefde doelen voor ‘wijngaardwandelaars’ die vanaf die plaatsen genieten van uitzonderlijke uitzichten over een 2.000 jaar oud cultuurlandschap.

Ansgar Schmitz omeinse villa’s en grafmonumenten met dit pictogram , en heiligdommen en tempelcomplexen met dit pictogram gemarkeerd. pictogram dit met tempelcomplexen en heiligdommen en , pictogram dit met grafmonumenten en villa’s omeinse

Villa Borg

R zijn 58 met en tot 34 pagina’s de p O Heel het Moezelland is bezet door vriendelijke reizigers die zich tussen wijnstokken en Romeinse gebouwen te goed doen aan de minerale, fruitige wijnen van de regio. Hoe goed de wijn van de Romeinen bijna 2.000 jaar geleden gesmaakt kan hebben – die belangrijke vraag stelt niemand zich. Echt niemand? Nee! Een dorp aan de middenloop van de Moezel, dat bewoond wordt door onbuigzame amateurhistorici, weet met ogenschijnlijk eindeloze energie en weetgierighied niet van ophouden in de zoektocht naar het antwoord op deze vraag… Wijn in de ‘weckfles’ van de Oudheid

Dit verhaal speelt zich af in Wintrich bij Bernkastel, het Romeinse Vindriacum. De Vigilia Romana Vindriacum e.V., een vereniging van amateur- historici die het militaire en civiele leven van de Romeinse late Oudheid tot leven brengt, heeft een interessant experiment uitgevoerd: de bereiding en opslag van wijn in amforen naar antiek voorbeeld (zie afb. rechts). Amforen dienden in de Oudheid als transportmiddel voor veel producten, ze waren de standaardverpakking bij uitstek voor transport over zee, rivier en land, maar ook voor voorraad en opslag. Hoe goed de ‘weckflessen van de Oudheid’ hun opdracht vervulden, is niet gedocumenteerd. Zegge en schrijve bijna vier jaar lang werkte de Vigilia onvermoeibaar aan het project, overeenkomstig een pakket maatregelen dat speciaal voor het experiment opgesteld was en met vakkundige ondersteuning door archeologen. Uiteindelijk gaat de Vigilia aan boord van het Romeinse wijnschip de Stella Noviomagi om haar triomf aan de grote groepen nietsvermoedende toeristen te presenteren. Zoals in de Late Oudheid varen de inwoners van Wintrich met hun amforen de Moezel af, sjouwen de aardewerken vaten in Bernkastel op de oever en doen de gasten uit heel de wereld een plezier met een verfrissende dronk. Dat is het bewijs: de Romeinen maakten in het Moezelland niet alleen drinkbare wijn, ze kregen het ook voor elkaar om de drank over grote afstanden naar hun klanten te brengen. Misschien zelfs tot in Rome? Misschien een nieuwe opdracht voor de

dappere Vigilia Vindriacum… Ansgar Schmitz

Een toost op Rufus, de wij nhandelaar

We schrijven het einde van de 4de eeuw na Chr. En je legt al deze wegen met de ossenwagen af? In een wijngaard in de Trierse Thiergarten, midden Ja, voor het grootste deel brengen deze gecastreerde in het tempelgebied in het Altbachtal, ontmoeten dieren met grote trekkracht mijn koopwaar naar we wijnhandelaar Rufus. Terwijl Rufus’ bedienden haar bestemming. Langs de Mosella maak ik bezig zijn met het voor transport vastmaken van nog wel eens gebruik van een schip, maar dat is een zwaar eikenhouten vat, gevuld met de wijn al naargelang de stroming te gevaarlijk. ➔ TIP van de Thiergarten-wijnboer, op een vierwielige Is het dan over de straten veiliger? Hoe zijn de ossenwagen, beantwoordt Rufus – natuurlijk bij Rufus komt ook naar u toe! wegen eraan toe? een glaasje wijn – de nieuwsgierige vragen van ‘Rufus ante Portas’ is een vrolijke en vlotte theater- mo- de keldermeester. Jij komt zeker nooit uit je kelder! Anders zou je noloog voor gezellige groepen, opgevoerd binnen en buiten Romeinse bezienswaardigheden. Je hebt daar nou mijn beste wijn gekocht! wel weten dat het wegennet in een uitstekende Wie een vermakelijk alternatief voor een rondleiding Waar breng je die eigenlijk heen, waar zitten conditie verkeert. Per slot van rekening hebben zoekt, moet het beslist boeken. De Romeinse wij Romeinse soldaten, zoals ook ik tot een paar wijnhandelaar Rufus, die wel van een glaasje je overige klanten? houdt, wordt belichaamd door een professioneel jaar geleden er een van was, na de verovering van Met dit – bij God – heerlijke witte druivensap acteur. Eens was hij soldaat bij een zowel beroemd Gallië met grote haast het wegennet uitgebreid. als beruchte elite-eenheid van het Romeinse gaan we op weg naar de vicus van Belginum, aan Het is de ruggengraat van het Romeinse rijk en leger in de strijd tegen de barbaren. Later heeft hij de Ausoniusweg in de heuvels van de Hunsrück. zich als wijnhandelaar in goeden doen gevestigd het biedt leger en handelaren in gelijke mate de Evenzogoed bedien ik mijn klantenkring langs en van zijn passie zijn beroep kunnen maken: “Nu basis voor hun werk. Nog nooit gehoord, kelder- kan ik me fatsoenlijk de Moezel op en neer drin- de prachtige Mosella en in de Saargau, in de meestertje? ken.” Hoe belandde deze Romein eigenlijk in de Vordereifel, in Tholey en natuurlijk in Trier. moderne tijd? Welke magie helpt hem weer terug te komen? Boekingsvoorwaarden, speeldata en trailers op www.strassen-der-roemer.eu. ➔ boekentIp

En de soldaten hebben tot nog toe elke overval kunnen verhin- Door annette deren? Köwerich (tekst) / Hans-Georg Eiben Eén à twee keer moest ik eraan (foto’s) geloven, toen ik zonder de solda- genießen wie die römer tentros over het land trok en een eine kulinarische reise entlang bende mij vanuit een hinderlaag der ‘straße der römer’ overviel. Ze hadden het voorzien Het kook- en cultuurboek ‘Genieten als de Romei- nen’ is bedoeld als een uitnodiging tot een culture- op mijn munten die ik kort daar- le en culinaire ontdekkingsreis langs de ‘Wegen der voor ontvangen had. En op de Romeinen’. Meer dan 50 regionale andere dingen die ik gewoonlijk producenten en gastronomische bedrijven die zich tegenwoordig nog verbonden voelen met het erf- in mijn leren buidel aan mijn goed van de oude Romeinen, presenteren zowel riem bij mij draag. zichzelf als hun heel eigen Romeinse recepten en ingrediënten. En wie tijdens een Zoals? bezoek aan een van de vriendelijke etablissemen- ten de smaak naar meer te pakken heeft de leren riem is zelf met zijn gesp gekregen, die heeft dankzij de uitvoerige en de ingegraveerde onderschei- receptuur de mogelijkheid om thuis bij het ding van het leger uiterst waarde- namaken met smaak en al in de Oudheid terecht te komen. vol. En dan had ik nog een paar van mijn meest kostbare mantel- 154 pagina’s / meer dan 300 foto’s ISBN 978-2-87954-165-5, prijs: € 19,80 spelden in de buidel. die laat ik graag aan menig geïnteresseerde klant zien en doe er afstand van wanneer er een EEn TOOsT Op RUFUs, dE WiJ nHandELaaR goed bod wordt gedaan. Bij deze schurken heb ik me tegen mijn wil van mijn kostbaarheden ja, wel – maar hoe is het met je veiligheid bij moeten scheiden.

de transporten over land gesteld? Wat dat scheiden betreft: ben je het hele jaar Een hansworst mag je in dit beroep natuurlijk onderweg en laat je je vrouw thuis?

niet zijn. Maar het is ook niet overal even natuurlijk blijft mijn vrouw thuis. Of zie gevaarlijk. Zo hou ik van mijn Mosella en ben je het voor je dat ze je achter de ossenwagen ik het liefst langs deze rivier onderweg. veiliger achternaloopt? ik ben toch steeds maar een paar zijn daarentegen de wegen over de heuvels van weken onderweg. En de hele winter, wanneer de Hunsrück. die eeuwige horizon over de de wegen bedekt zijn met sneeuw en ijs, blijf ik heuvelrug geeft mij beter zicht over het land dan thuis. daarom moeten voor die tijd de munten de bochtige paden langs de Mosella. Bovendien gerinkeld hebben. ben ik zelden alleen onderweg, ik sluit me Rinkelen de munten eigenlijk goed? meestal bij groepen soldaten aan om veiliger te reizen. net zoals de andere handelaren trou- Kijk me eens aan: zie ik eruit als een arme man? wens. Het leger is overigens ook een van mijn nee, bij god, ik mag niet klagen. Mijn inkomsten grootste klanten. per slot van rekening heeft zijn geweldig, het aanzien van mijn beroepsgroep elke soldaat recht op ongeveer een liter wijn is dat ook. En met niemand in de wereld zou per dag. alleen al daarom heb ik de kameraden ik willen ruilen om dan telkens weer van het graag om me heen. onderweg zijn, de vele contacten met mensen en mijn geliefde wijn af te moeten zien. proost!

Fictief interview door Susanne Rendenbach in gesprek met dr. Rosemarie Cordie p agina 23 BEZOEKERSGROEPEN OP TIjDREIS Bijzondere plaatsen voor onvergetelijke ervaringen

Cultuurbeleving moet altijd als een alomvattend wijnbouwgebieden van de wereld gerekend welzijnsconcept worden begrepen. We leven in en kan met speciaal gekwalificeerde gidsen, een tijdperk waarin we voortdurend overstelpt zogenaamde wijn- en cultuurambassadeurs, worden door prikkels van de media. Waarom op hoog niveau worden verkend. Of wat dacht zouden we van bezichtiging naar bezichtiging u van tafelgeneugten à la apicius?

jakkeren? Op de Wegen van de Romeinen Er zijn meer dan 70 informatieve en onder- betekent ‘tijdreizen’: reizen met veel tijd voor houdende aanbiedingen voor groepen te vinden de groep en voor gezamenlijke ontdekkingen. op www.strassen-der-roemer.eu: vakkundig in een indrukwekkend cultuurlandschap laat de onderlegde rondleidingen, wandel- en fietstochten geschiedenis zich met alle zintuigen beleven – onder leiding van een gids, archeologische actief met wandel- en fietstochten onder leiding opgravingscursussen, Levende geschiedenis van een gids of comfortabel en goed verzorgd in en historisch theater. Ook wijn en culinaire een touringcar. Een stedentrip of een uitstapje versnaperingen schieten er niet bij in. naar het platteland? Op de Wegen van de Overigens geheel nieuw: voor grensover- Romeinen hoef je helemaal niet van tevoren schrijdende bezichtigingstochten staan nu te beslissen, zo dicht liggen beide bij elkaar. gecertificeerde ‘Reisleiders van de großregion’ natuurlijk mag bij zo veel cultuurgenot de ter beschikking genotscultuur niet te kort komen! de regionale (www.tourismus-grossregion.eu). keuken in het gebied waar de drie landen duits- land, Luxemburg en Frankrijk bij elkaar komen, is op zichzelf al een ontdekkingsreis waard, en ze wordt perfect aangevuld door uitstekende wijnen. de Moezel wordt altijd nog tot de beste

➔ tIp Niet alleen groepen kunnen groepsaanbie- dingen boeken! Gunt u zichzelf bijvoorbeeld eens een persoonlijke gids of een wijn- en cultuur- ambassadeur.p agina Individueler 24 kan het niet. www.strassen-der-roemer.eu Bijzondere plaatsen Pagina 24: Romeinse steengroeve Meurin (Kretz), Porta Nigra (Trier), rond- voor onvergetelijke ervaringen leiding in de Kaiserthermen (Trier), Stella Noviomagi (Neumagen-Dhron); pagina 25: Ausoniuswandelroute bij Dill, mijlpaal bij Nettersheim

anTiEKE snELWEgEn

alle wegen leIden naar rome. dIt beroemde spreekwoord, dat eChter pas voor het eerst In de mIddeleeuwen werd gebruIkt, gold natuurlIjk ook omgekeerd.

p agina 25 Archäologiepark Belginum

Romeinse weg bij Dahlem Grafmonument Remerschen

anuit Rome, de hoofdstad van de wereld (caput mundi), was elke provincie tussen de atlantische Oceaan en azië dankzij een goed uitgebouwd netwerkv van aderen bestaande uit ongeveer 300.000 km aan wegen te bereiken. Ze hielden het wezen van het wereldrijk in leven, over hen pulseerde bijna al het militaire en civiele verkeer. daarbij dienden de antieke snelwegen niet alleen de infrastructurele ontsluiting. Ze waren ook en vooral een symbool voor de Romeinse aanspraak op de macht over een veroverd gebied. Er heerste pas vrede wanneer de ingenieurs hun geniale meetinstrumenten zoals de groma en de chorobates konden opstellen. En de kunst van het bouwen, van het aanleggen van verharde wegtracés over rivieren, dalen en bergen heen naar onontsloten gebieden zonder gebonden te zijn aan bepaalde topografische omstandigheden, miste haar respect afdwingende werking niet. datgene wat tegenwoordig nog bewondering oproept met het oog op de bekwaamheid om natuurlijke hindernissen en verdere grondgebieden te overwinnen, wat voor een effect moet dat op tijdgenoten hebben gehad? doelgericht zette men technische kennis in om naar binnen toe het gevoel van eigenwaarde te vergroten en naar buiten toe de grootsheid van Rome te verkondigen. Met de wegen kreeg de Romeinse cultuur toegang tot de meest afgelegen provincies. als transportband voor zowel ideeën als materiële goederen oefenden de verkeerswegen ook zelf een grote aantrekkingskracht uit. Binnen hun verzorgingsgebied ontstonden nederzettingen, cultusplaatsen en begraafplaatsen; mijlpalen met vermelding van afstanden evenals plaatsen

Römermuseum Schwarzenacker

Opgravingsproject Wareswald Igeler Säule

p agina 26 Vicus Ricciacus Dalheim

Römerkanal-wandelroute Nettersheim

Grutenhäuschen Igel

om te rusten en om paarden te wisselen verlichtten het reizen. Ook al doet door overbouwen in onze wereld nog maar weinig aan de oorspronkelijke trajecten herinneren – bij enkele plaatsen zoals Blankenheim in de nordeifel kan het originele plaveisel en de uitvoerige fundering nog worden bezichtigd –, zijn het juist deze gebouwen dichtbij de wegen die van hun uitstraling getuigen. Zo staat er bijvoorbeeld in Tawern een (deels gerecon- strueerde) tempel voor Mercurius dichtbij de voormalige lange-afstandsverbinding tussen Trier en het Middellandse Zeegebied. Of de Zuil van igel, dat monumentale, als UnEsCO-Werelderfgoed erkende grafmonument, dat rijke lakenkooplieden voor zichzelf aan de westelijke uitvalsweg van Trier lieten oprichten. voor allebei, als rust- en woonplaats en als laatste rustplaats, is de voormalige nederzetting Belginum bij het kruispunt van twee grote verkeers- wegen door de Hunsrück een van de best gedocumenteerde plaatsen. in het speciaal hiervoor gebouwde archeologiepark zijn de bijpassende grafgiften uit een eeuwenlang, al door de Keltische oorspronkelijke bevolking gebruikte begraafplaats tentoongesteld. ‘Belginum’ wordt overigens genoemd op de ‘Tabula peutingeriana’, de beroemde wegenkaart uit de 4de eeuw na Chr. die bijna het complete wegennet van het wereldrijk afbeeldt. volgens deze kaart leidden weliswaar niet alle, maar altijd nog twaalf wegen straalsgewijs naar Rome. Thomas Klein

Tempelcomplex Tawern Milites bij Belginum

Romeinse brug Trier

op de pagina’s 34 tot en met 59 zijn bezienswaardigheden met betrekking tot de verkeersinfrastructuur met dit pictogram gemarkeerd.

p agina 27 ➔ Een themaroute wandelen Een Romeinse route fietsen

Römerkanal-wandelroute ➔ Markering (lange-afstandswandeling) De Romeinse Rijnmetropool Colonia Claudia Ara Agrippinensium (Keulen) ➔ Feiten 116 km verslond niet alleen gigantische hoeveelhe- den water om haar openbare thermen te voorzien. Hoe men het voor elkaar kreeg ➔ Aanbevolen et appes om helder bronwater uit de Eifel ongeveer 1. Nettersheim – Kall-Dottel (15 km), start: 100 km verderop en zelfs over een Natuurcentrum Eifel Nettersheim (nabij het waterscheiding heen naar de stad station), doel: Kall-Dottel Kirche / OV: te brengen, dat laat zich via de Römer- station in Kall-Scheven kanal-wandelroute vanaf Nettersheim 2. Kall-Dottel – Mechernich (16 km), start: begrijpen. De Romeinse waterleiding Kall-Dottel Kirche, doel: Mechernich-Feyer is nog verbazingwekkend goed bewaard Mühle / OV: station in het centrum van gebleven en biedt met bronreservoir, Mechernich zinkleiding, stortkom en verzamelbekken, 3. Mechernich – Kreuzweingarten (13 km), aquaductbruggen en inspectie- start: Mechernich-Feyer Mühle, doel: station station evenals natuurlijk veel kijkjes Kreuzweingarten in het binnenste van het kanaal 4. Kreuzweingarten – Rheinbach (16 km), waardevolle inzichten in de techniek. Wie start: station Kreuzweingarten, doel: het traject volledig wandelend wil station Rheinbach verkennen, kan dit het beste in 7 etappes 5. Rheinbach – Bornheim-Brenig (22 km), onderverdelen. Het is mensen die minder start: station Rheinbach, doel: Brenig / geoefend zijn aan te raden om zich op openbaar vervoer: stadsspoorhalte de eerste drie etappes te concentreren, die Bornheim bijzonder indrukwekkende ontsloten 6. Bornheim-Brenig – Brühl (15 km), start: delen en mooie indrukken van het Brenig / OV: stadsspoorhalte Bornheim, landschap laten zien. In principe zijn alle doel: Brühler Wasserturm / OV: stadsspoor- etappes ook geschikt als afzonderlijke halte Brühl dagtochten. Een wandelarrangement met 7. Brühl – Köln-Sülz (19 km), start: Brühler bagagevervoer van Nettersheim naar Wasserturm, doel: Sülzgürtel Straße Rheinbach is bij de Nordeifel Tourismus in Köln-Sülz / OV: stadsspoorhalte in de GmbH te boeken. Luxemburger Straße www.roemerkanal-wanderweg.de

p agina 28 Tijd en ruimte met eigen passen afmeten geeft meer ontspanning dan van attractie naar attractie haasten. Wat zou u zeggen van een genoeglijke wandeling langs een van de vele themaroutes die de Wegen van de Romeinen in de aanbieding heeft? Het oude cultuurlandschap heeft naast zeer afwisselende wegen door onvervalste natuur met mooie uitzichten veel geschiedenis te bieden. Talloze generaties van mensen hebben hier hun sporen achtergelaten. Niet in de laatste plaats zijn dat vlijtige geschiedenisvrienden, die met grote inzet getuigenissen van het verleden hebben verzorgd, themaroutes hebben aangelegd, informatieborden hebben geplaatst en op mooie rustplaatsen bankjes hebben neergezet – voor het welzijn van hun gasten en voor het behoud van het historisch erfgoed. Het is vaak de geschiedenis van het dagelijks leven die men hier op het spoor komt, af en toe op fluistertoon die alleen wordt waargenomen door mensen die er de tijd voor nemen. Daarnaast zijn er vele grootse bezienswaardig- heden, indrukwekkende reconstructies en opgravingen langs de kant van de weg te ontdekken.

Een themaroute wandelen Een Romeinse route fietsen

Ausonius-wandelroute ➔ Markering Au (lange-afstandsroute) Wie de dichter Ausonius op zijn reis ➔ Feiten van de Rijn naar de Moezel wil volgen, 119 km resp. 126 km neemt de Ausonius-weg. Met een (variant via Neumagen-Dhron) lengte van ongeveer 120 km doorkruist ze van Bingen tot Trier de schilderachtige Hunsrück. Landschappelijk vol afwisseling ➔ Aanbevolen etappes loopt de route door bossen en velden met 1. van Bingen naar Rheinböllen mooie vergezichten over de zachte heuvels (ca. 22 km), start: Burg Klopp in Bingen, van het middelgebergte, door aangename doel: Rheinböllen; ook geschikt als steden en dorpen met een afzonderlijke dagtocht rijke schat aan vakwerkhuizen en natuurlijk 2. van Rheinböllen naar Kirchberg langs Romeinse bezienswaardigheden. (ca. 25 km ), start: Rheinböllen Marktplatz, Bijzondere nadruk verdient daarbij het doel: Kirchberg Altstadt; geschikt als Archäologiepark Belginum dat bij een afzonderlijke dagtocht voormalige pleisterplaats aan de Romeinse 3. van Kirchberg naar Morbach-Gonzerath weg werd ingericht en veel (ca. 28 km), start: Kirchberg Marktplatz, interessante vondsten laat zien. doel: Morbach-Gonzerath Het is aan te raden de tocht in minstens 6 4. van Morbach-Gonzerath tot etappes onder te verdelen. De eerste twee Gräfendhron (ca. 13 km), start: B 269 zijn – dankzij het OV – ook elk als aparte Morbach-Gonzerath, doel: Gräfendhron dagtocht geschikt. Als ‘Rondom- 5. van Gräfendhron naar Fell (ca. 20 km), Zorgeloos-pakket’ biedt de Hunsrück-Tou- start: Steinbrücke Gräfendhron, doel: ristik GmbH een wandelarrangement aan Ortsmitte Fell dat aan individuele wensen aangepast kan 6. van Fell naar Trier (ca. 14 km), start: worden. Ortsmitte Fell, doel: Trier, Porta Nigra

p agina 29 Zo gevarieerd als de keuze aan bezienswaardigheden is ook het aanbod aan themaroutes met verschillende afstanden en met verschillende moeilijkheidsgraden, van een aangename wandeling tot een zeer afwisselende meerdaagse wandeling, van een Premium-wandelroute over paden die meestal dicht bij de natuur komen tot de cultuurroute over verharde wegen die een stevige ondergrond bieden. Wie wat sneller dan te voet vooruit wil komen, maar toch een sportieve activiteit zoekt, kan het beste naar de fiets overstappen. Daarvoor hoeft men niet per se zijn eigen ➔ stalen ros mee te brengen; die kan men ook ter plekke huren, desgewenst met of zonder elektrische trapondersteuning.

Römersteig van Weg v an de Romeinen, Zell Calmont-Klettersteig Trittenheim tot Minheim (Moezel) tussen Bremm en Ediger-Eller Menhirs, leisteengrotten, rotsformaties, Zell is beroemd om zijn wijn, de Zeller Een veilig gemaakt rotspad voert op avon- Romeinse wijnbouw… De Römersteig tus- Schwarze Katz. Maar de Moezelstad heeft tuurlijke wijze door Europa’s steilste wijng- sen Trittenheim en Minheim biedt een bon- ook het een en ander aan Romeins te aard, en als beloning staat er in het week- te mix van de natuur en de Oudheid. bieden, wat door de nieuwe themawan- einde een glaasje Calmont-riesling hoog in delroute ‘Weg van de Romeinen’ toegan- de lucht bij het kruis op de top van de berg kelijk wordt gemaakt. Naast de askist op te wachten. Daarna gaat de route verder de Moezeloever komt de route langs de over een bergpad naar de indrukwekkende restanten van een bergheiligdom met een reconstructie van een Romeins berghei- mooi uitzicht over de Moezel en langs de ligdom. Door het Ellerbachtal leidt de weg geheimzinnige Alteburg, een laat-Romeinse dan terug naar de Moezel. fortificatie in het Altlayer Bachtal.

➔ Lengte ca. 20 km, 5-6 uur

➔ Type De wegen zijn over het algemeen goed begaanbaar; bij de afdaling naar de leisteengrotten en bij de Weislei wordt er gelopen over smalle en steile Alpenpaden, ➔ waarvoor men goed ter been moet zijn en Lengte 6 km, ca. 3 uur een goede conditie moet hebben. ➔ Lengte 18 km, ca. 5-6 uur ➔ Type ➔ Startpunt Overwegend smalle paden waarvoor men In Trittenheim, Neumagen-Dhorn en ➔ Startpunt goed ter been moet zijn en geen last van Piesport, in alle gevallen bij de brug over Schwarze Katze-fontein / Rathaus, Baldu- hoogtevrees moet hebben. de Moezel. instraße 44 in Zell (Mosel). ➔ Startpunt Eller (station) en Bremm.

p agina 30 ➔

Rondwandeling Van mijlp aal naar mijlp aal De 5-Weiher-route – ‘Ontdek de archeologie’ (Luxemburgse M oezel) rondom de Romeinse vicus Wareswald De route ‘Ontdek de archeologie’ leidt naar Bij de grensovergang Wasserbillig, op (Premium-wandelroute) belangrijke bezienswaardigheden van de de plaats waar tot in het begin van de Romeinen en de Franken: het Matronen- 20ste eeuw een Romeinse brug over de Haar naam heeft de rondwandeling te dan- heiligdom ‘Görresburg’, het bronreservoir Sauer lag, staat de eerste van drie nage- ken aan de idyllische vijvers (‘Weiher’) in “Grüner Pütz’ als begin van de bijna 100 km maakte mijl- of leugapalen (1 Gallische leu- de directe omgeving van het traject. Langs lange waterleiding naar Keulen (tot in de ga = 2.220 m), die doen herinneren aan het de oude Romeinse weg ontvouwt zich 3de eeuw na Chr.), een deel van het tracé tracé van de Romeinse weg van Keulen naar steeds weer het uitzicht op de Schaum- van de Romeinse weg Keulen-Trier en de Trier en Metz. Vanaf hier wandelt men over berg. Bij Tholey is er de mogelijk-heid om archeologische tentoonstelling in het Natu- de oever langs de een uitstapje te maken naar de Romeinse urcentrum Eifel. Moezel tot aan de kapel in Mertert waar opgraving ‘Wareswald’, die op maar 800 m de tweede mijlpaal te vinden is. Langs het afstand van de wandelroute gelegen is. Op Stellbösch loopt de officiële Moezel- het kruispunt van twee Romeinse heerba- wandelroute ‘hanner Stell’ naar een nen ontstond hier in de 1ste eeuw na Chr. derde mijlpaal. Voorbij aan de Felsmühle een belangrijke Romeinse nederzetting, en door het beschermde natuurgebied waarvan de Manternacher Fiels gaat de route door fundamenten in de afgelopen jaren bloot- de wijngaarden terug naar Wasserbillig. gelegd zijn. Een uitstapje naar het bosgebied ‘Weiler’ met bezichtiging van de grafmonumenten is aan te raden.

➔ Lengte 12 km; ca. 4 uur te voet

➔ tip Met het OV van Trier naar Nettersheim, aankomst per trein op Nettersheim Bahn- hof; bezoek aan de permanente archeologische tentoonstelling in het Na- ➔ Lengte tuurcentrum Nettersheim 12,6 km, ca. 3-4 uur te voet (5 minuten te voet vanaf het station); wan- ➔ deling over het Belevenispad ➔ Lengte Startpunt ‘Ontdek de archeologie’ (12 km); tip voor kleine lus ca. 8 km, grote lus met de Bliesen (begraafplaats) een rustpauze: Bäckerei-Café ‘Die Ahre’, grafmonumenten ca. 13 km; korte route ca. ➔ tip Bahnhofstraße 29; terugreis vanaf 3 uur te voet, lange route ca. 4 uur te voet Gratis rondleiding bij het opgravings- Nettersheim Bahnhof. ➔ Startpunt project Wareswald elke eerste zondag in de Bij de grensovergang (in de plaats) maanden mei – oktober om 11 uur. Wasserbillig/Wasserbilligerbrück.

p agina 31 ➔

➔ boekentIp

viA CAligA RÖmeRpfAd tussen straße(n) der römer alles draait er om de Romeinen! Maar hoe (bovenloop vAn de moeZel) butZWeileR en KoRdel (pRemium-WAndelRoute) kom je daar? De reisgids ‘Straße(n) der Rö- Tussen Palzem en Wincheringen liep mer’ geeft antwoord op deze vraag. Met 43 de Romeinse weg naar Trier. De themaroute De route verbindt de voormalige routes voor 18 wandelingen, 16 fi etstoch- Via Caliga volgt haar vroegere kopermijn, de zogenaamde Pützlöcher ten en 9 tochten per auto brengt auteur loop over de heuvels van de Saargau. ‘Cali- en de Romeinse lange muur bij Butz- Heinz-Egon Rösch ons naar de Romeinse gae’ waren de van leer gemaakte hoge san- weiler met andere bezienswaardigheden, hoogtepunten aan de Moezel, aan de Rijn, dalen van de Romeinse legioen-soldaten. zoals de Genovevahöhle, de Klausen- in de Eifel, in de Hunsrück, in Luxemburg De schoenen lijken op het höhle en Burg Ramstein. Over de Butzbach en in het Saarland. Het doel is om op een eerste gezicht weinig solide te zijn, maar lopen verschillende hangbruggen die een leuke manier in het spoor van de Romei- ze waren uiterst robuust en ideaal voor de bijzondere attractie zijn, en niet alleen voor nen hun oude wegen, hun monumenten, lange marsen van de troepen. Hoe ver de kinderen. cultusplaatsen en nederzettingen resp. wandelaar van nu op de met spijkers besla- de reconstructies daarvan te bezoeken gen zolen zou komen, dat is een en daarbij veel over de Romeinen en hun ander verhaal. cultuur te weten te komen. En dat allemaal in een van de mooiste landschappen van Duitsland! ISBN 978-3-937782-50-8, 136 pagina’s, ca. 100 kleurenfoto’s, prijs: 6,45 €

➔ lengte ca. 10 km, ca. 3-4 uur

➔ lengte ➔ startpunt lus Wincheringen: 19 km Butzweiler (parkeerplaats bij de fontein lus Palzem: 21 km ‘Klaus-Pauli-Platz’) en Kordel (wandelpar- per lus ca. 6-7 uur te voet keerplaats onderaan Burg Ramstein). Het traject is vooral voor families met kinderen ➔ type vanaf 6 jaar geschikt. alles wat het wandelhart begeert is aanwezig, maar de route gaat overwegend over bos- en veldwegen.

➔ startpunt Bahnhof Wincheringen / Ortsmitte Palzem, OV: beide startpunten zijn goed per trein te bereiken.

p agina 32 ➔ Het bijzonder goed uitgebouwde en wijd vertakte fietspadennetwerk heeft voor elke beenspier de juiste tocht. Daarnaast nodigen fietsbelevenisdagen uit tot ontspannen uitstapjes op afgesloten autowegen, met talloze rustplaatsen en locaties waar men wat kan eten en drinken. Een paradijs niet alleen voor fans van de Romeinen. Op de volgende pagina’s hebben we voor u een paar tips voor tochten samengebracht. Op het Internet vindt u er nog meer op www.strassen-der-roemer.eu.

Velo Romanum: op het Saarland-fietsroute Fietsen l angs de v aar- stalen ros door de Oudheid routes v an de Romeinen De Saarland-fietsroute voert door heer- (Luxemburgse M oezel) lijke landschappen in en om het Saarland. De rivieren Saar en Moezel waren De route begint bij een stenen gewicht van Verkent u eens op uw tocht historische belangrijke scheepvaartroutes voor de een Romeinse wijnpers dat naast het ge- steden, als Saarbrücken en St. Wendel, en Romeinen en de rivierdalen waren dicht be- meentelijk cultureel centrum in Bech-Klein- indrukwekkende landschappen. woond. Wijnranken groeiden toen al op de macher is te zien. Vanaf daar gaat de route Talrijke bezienswaardigheden nodigen hellingen. Zo kan men via het Saar- en Moe- over het Moezelfietspad naar een antieke u onderweg uit om even te blijven, te zelfietspad bij een groot aantal Romeinse sarcofaag in Schwebsingen en verder naar ontdekken en te beleven. Er liggen bezienswaardigheden komen en daarbij het grafmonument van een wijnhandelaar Keltische en Romeinse bezienswaardighe- overal van een andere belangrijke Romein- in ‘Haff Remich’ bij Remerschen. De route den langs de route: Museum für Vor- und se erfenis genieten: de wijn. gaat de Kräizbierg op en na Elvange en El- Frühgeschichte, Römermuseum Schwarzen- lange weer naar beneden in de richting van acker, Menhir Gollenstein, Europees Cul- de Franse grens, waar eens een Romeins tuurpark Bliesbruck-Rheinheim, Keltische legerkamp lag. Via de ‘Kiem’, het historisch ringwal Otzenhausen, Romeinse villa Nen- tracé nig; plus: de binnenstad van Saarbrücken, van de Romeinse weg van Metz naar Trier, de Bostalsee, de Saarschleife en Cloef, cultu- komt men bij de ‘vicus Ricciacus’ en het reel UNESCO-Werelderfgoed Völklinger Hüt- Romeinse theater in Dalheim. Als een mooi te, UNESCO-biosfeerreservaat Bliesgau etc. fietspad gaat de weg verder over het tracé van de voormalige ‘Jangelis Bunn’, een van de belangrijkste spoorverbindingen van Luxemburg in de vroege 20ste eeuw, via de ‘Scheierbierg’ naar het eindpunt van de ➔ route, de grafkamer in Bech-Kleinmacher. Lengte in totaal 429 km

➔ Type Gezinsvriendelijke, geheel vlakke trajecten, die doorgaans over de oevers dicht langs de rivieren met hun bochten en zeer afwisselende uitzichten op het landschap lopen. Langere tochten kan ➔ Lengte in totaal 356 km men op comfortabele wijze combineren met een boottocht of ‘inkorten’ per trein of ➔ Type fietsbus. Gemiddeld tot intensief. ➔ tip ➔ tip Vanaf de Ruwer via het Ruwertal-fietspad ➔ Lengte Eenvoudigweg opstappen en wegrijden, naar de Romeinse waterleiding in Wald- 35 km zelfs zware passages zijn geen probleem rach en verder naar het Hochwaldmuseum meer: de geluidloze eVelo Saarland onder- in Hermeskeil. ➔ Type steunt uw spierkracht met wel 150%! In het Twee derde van het traject is vlak, één der- Saarland bestaat er een groot regionaal de is heuvelachtig met een klim van/uit netwerk van verhuurpunten. Info: www. p agina 33 het Moezeldal (200 hoogtemeters). tourismus-saarland.de 009 010 007 011 012 004 006 008 005 013 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★

020 019 021 022 ★ ★ ★ ★

014 016 015 ★ ★ ★

p agina 34 Wandelroute Romeinse Kanaal

Moezel-Fietsroute

★★★ een reis waard

★★ een uitstapje waard

★ interessant vondst

(★) investering

Heiligdom, Tempel

Museum, Kunst

Villa, Landgoed

Technische bezienswaardigheid

Verkeerspunt, verharde weg

018 017 003 001 002 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★

p agina 35 072 074 073 ★ ★ ★ ★

024 025 023 032 026 031 027 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ (★) ★ ★ (★)

070 067 066 ★ (★) ★ ★ ★ ★

060 063 ★ ★ ★ ★

046 029 030 028 ★ ★ ★ ★ ★ (★ ★)

047 048 049 050 051 052 053 054 055 056 098 058 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ 075 076 077 078 071 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★

096 079 080 ★ ★ ★ ★ ★

066 ★ ★

068 069 095 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★

Moezel-Fietsroute

Via ausonia

Saar-Fietsroute

★★★ een reis waard

★★ een uitstapje waard

★ interessant vondst

(★) investering

Heiligdom, Tempel

Museum, Kunst

Villa, Landgoed

Technische bezienswaardigheid

062 064 065 097 Verkeerspunt, ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ verharde weg

058 057 059 061 ★ ★ ★ ★ ★ ★ p agina 37 039 036 037 038 045 046 043 042 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★

093 091 094 ★ ★ ★ ★ ★

044 040 041 ★ ★(★) ★

035 033 034 088 087 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★

085 084 086 082 083 ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ ★ p agina 38 092 ★

Moezel-Fietsroute

Via ausonia

Saar-Fietsroute

Saarland-Fietsroute

★★★ een reis waard

★★ een uitstapje waard

★ interessant vondst 090 081 089 (★) investering ★ ★ ★ ★ ★ ★ Heiligdom, Tempel

Museum, Kunst

Villa, Landgoed

Technische bezienswaardigheid

Verkeerspunt, verharde weg

Restaurant met Romeinse gerechten

p agina 39

➔ MONUMENTEN IN DE EIFEL

001 HHH 003 H uit de nabij gelegen steengroeven en de gebrande kalk werd als belangrijke bouwstof Romeinse steengroeve Meurin, Kretz Romeinse grafheuvel & tot aan de Nederrijn verscheept. Deze locatie nissenmonument, Nickenich Deze Romeinse locatie is het grootste staat bekend als de meest uitvoerig ondergrondse Romeinse mijnbouwgebied Dit grafcomplex bestaande uit een onderzochte Romeinse kalkbranderij in voor tufsteen, ten noorden van de Alpen. grafheuvel en een graf in een nis, is het Europa en behoort tot de belangrijkste De hier al ruim 2000 jaar ontgonnen, bewijs ervoor, dat ondanks de verovering van archeologische vondsten met betrekking tot metersdiepe tufsteenschacht, is ontstaan de Rijnzone door de Romeinen, de de economische geschiedenis van de uit een geweldig krachtige explosie van de inheemse, deels Keltische bevolking nog Romeinse tijd ten noorden van de Alpen. vulkanen in de regio Laacher See. In een lange tijd haar overgeleverde gewoonheden imposante symbiose van moderne archi- en etnische gebruiken in de praktijk levendig Locate: aan de B 51 aan de noordelijke tectuur en 2.000 jaar oude mijnexploitatie hielden. Op een plaquette van het toegangs-weg van Iversheim; worden de bezoekers meegevoerd in de kalkstenen graf staat te lezen: “Aan Tel.: +49 (0)2253-8027 wereld van deze zware arbeid tijdens de Contuinda, dochter van Esucco en de Geo-coördinaten: 50.58815°N/6.77391°O Romeinse tijd. Voor dit unieke concept en Silvanus Ategnisa (god van bos en velden), deze uitzonderlijke presentatie ontving het hun zoon, hebben de erven op grond van de 006 HHH Romeinse mijnbouwgebied Meurin in 2004 testamentaire beschikking dit grafmonument een van de hoogste Europese cultuur- opgericht”. In het Pellenz Museum voor Aquaduct van het Romeinse kanaal, prijzen: Europa Nostra. Archeologie worden opgravingen uit graven Mechernich-Vussem en nederzettingen tentoongesteld, b.v. een Een locatie in het Vulkaanpark Bij de aanleg van de gigantische waterlei- Romeins cultusbrood en restanten van Aan de B256, D-56630 Kretz ding van Nettersheim naar Keulen, stonden Romeinse vruchtentaartjes, die in een graf Tel.: +49 (0)2632-98750 de ingenieurs vaak voor grote uitdagingen. uit de 2e eeuw bij Saffig aan het licht kwamen. Geo-coördinaten: 50.39669° N/7.35683°O Om het voortdurende verval te garanderen, Laacherstraße (Sportplatz), moesten zij het water bij Vussem over een D-56645 Nickenich; Pellenz Museum: reusachtige brug van 80 m lengte leiden, H 002 Zehntstraße 7, D-56645 Nickenich; over een zogenaamd aquaduct. Een deel van dit complex kon aanschouwelijk worden Grafheuvel, Ochtendung Tel.: +49 (0)2632-958952 Geo-coördinaten: 50.41370° N/7.31456°O gereconstrueerd en is nu een van de De Romeinen waren zeer inventief bij het hoogtepunten van de 110 k lange Romeinse begraven van hun doden: grafmonumenten, Kanaal-wandelroute. Wie met de auto graftempels, askisten, stenen sarcofagen 004 HH onderweg is, kan inhet nabijgelegen Eiserfey etc. In Ochtendung kan men een reusachtige een verzamel-bassin en tussen Eiserfrey en Katzensteine, Mechernich-Katzvey (gereconstrueerde) grafheuvel gaan Kallmuth een bronhuis gaan bekijken. bezoeken, die de laatste rustplaats was van Deze Romeinse steengroeve heeft zijn naam een vrouw en twee kleine kinderen. Zij zullen te danken aan het nabijgelegen plaatsje Geo-coördinaten: 50.56472° N/6.66843° O naar alle waarschijnlijk in een nabijgelegen Katzvey. Op de 15 m hoge rotsformatie kan boerderij gewoond hebben. De vruchtbare en men nu nog sporen van de exploitatie door 007 H tevens idyllische hooggelegen vlakte van het de Romeinen zien: schrootgraven, spiegaten maaiveld voor de poort van Koblenz was al en ingekerfde afbeeldingen. Ook de hier naar Romeinse steengroeve, Kall 2.000 jaar geleden een populaire plek voor boven gehaalde grafvondsten zijn Sporen van de Romeinse mijnbouw en een nederzetting. Op slechts enkele interessant, zoals b.v. een kleurrijke glazen steenhouwer technieken kun je in een kilometers afstand ligt in Nickenich een schaal, die waarschijnlijk in Italië geblazen gelaagde rotswand in het bos gaan tweede heuvelgraf. Misschien ook van is. Botten van dieren, kersenpitten en ontdekken. Het is mogelijk dat hier een boeren? De Romeinse troepen aan de Limes hazelnoten geven een waardevol inzicht in particuliere ondernemer, misschien een moesten tenslotte ook gevoed worden. Het is de voeding van de Romeinse stenenbewer- grootgrondbezitter uit de omgeving, aan te bevelen om een uitstapje te gaan kers: behalve ree en oeros werden varkens bouwmateriaal voor eigen gebruik uit deze maken naar de vlakbij gelegen Burcht Eltz, gegeten en mosselen haalden zij uit de rotsen gewonnen heeft. Ook bij de die weliswaar niet Romeins is, maar als voorbij stromende Veybeek. “Katzenstenen” bij Katzvey gaat men hiervan geheel intact burchtcomplex nog altijd erg Locatie: aan weg 61 van Satzvey uit. Maar wat kun je daarvan nu nog zien? beroemd. Vlakbij de huidige burchtruïne naar Mechernich aan de linkerkant Bijvoorbeeld, loodrechte zogenaamde Wernerseck, tussen Ochtendung en Plaidt (Parkeerplaats) schrootschachten, die voor het splijten van zou een Romeinse vluchtburcht hebben Geo-coördinaten: 50.60356°N/6.69001°O de stenen brokken dienden, gladde vlakken gestaan. en sporen van boogvormige beukhamers. Grafheuvel: Am Römerhügel, D- 56299 Ligging: 1 km ten noord-westen van Kall 005 HHH Ochtendung (GPS: 50.34671°N/7.39711°O) aan de L 204 naar Gemünd, Parkeerplaats; Burcht Eltz: Wierschem (K 38) Kalkbranderij, Bad Münstereifel-Iversheim Geo-coördinaten: 50.55042° N/6.54846° O Van de grote Romeinse kalkbranderijen zijn zes imposante brandovens uitgegraven, voorzien van een beschutting en uitgebreid gedocumenteerd. Het ruwe materiaal kwam

p agina 40

008 H Locatie: ca 1,5 km voetpad vanaf het Natuurcentrum Eifel (Urftstr. 2-4, D-53947 Tempelcomplex, Bad Münstereifel-Nöthen 001 Romeinse mijn, Meurin Nettersheim, parkeerplaats), van daaruit Prachtig in het bos gelegen, nodigt het bewegwijzerd tempelcomplex bij Bad Münstereifel-Nöthen Geo-coördinaten: 50.48233° N/6.61827° O uit tot een beschouwelijke wandeling. Hier werden net zoals op de „Görresburg“ bij Nettersheim onder andere drie moeder- en 011 HHH vruchtbaarheidsgodheden vereerd, de Wandelroute Romeins Kanaal, zogenaamde Matronen. Dit terrein bestond Nettersheim-Keulen oorspronkelijk uit tempels, woonhuizen en een basiliek, waarvan je nu nog voor een De Romeinse waterleiding van Nettersheim deel de fundamenten kunt zien en waar naar Keulen was een enorme prestatie van nieuwe muren in oude stijl zijn opgetrokken. 004 Katzensteine Mechernich de toenmalige ingenieurs, waarbij zij niet Kopieën van gewijde stenen zijn hier alleen de hoogten in de Eifel moesten zien te opgesteld en tot op de dag van vandaag overwinnen, maar zelfs ook nog een worden er bij de matrones door onbekenden waterscheiding. Bezienswaardig: veel nog offergaven neergelegd. interessante kijkjes in het binnenste van de leiding, een imposant aquaduct, bronka- Ligging: 6 km ten zuid-westen van Bad mers, verzamelbekkens en stortkommen als Münstereifel; in Pesch van de L 206 naar het remsysteem van de watermassa, opzichte- zuid-oosten afslaan richting „Zum ronderkomen en onderhoudsschachten. Men Heiden-tempel“, de bordjes naar de kan dit wonder het beste lopend of met de parkeerplaats volgen, van daaruit 10 005 Kalkbranderij Iversheim mountainbike gaan bezoeken als onderdeel minuten lopen; van de 110 km lange wandelroute Romeins Geo-coördinaten: 50.53362° N/6.70314° O Kanaal, die verder langs alle belangrijke bezienswaardigheden voert en veel informatie verschaft over het verloop van de 009 HHH leiding door het terrein. Bijzonder aan te Bronkamer “Grüner Pütz” met afwatering bevelen is het eerste gedeelte van en waterkanaal, Nettersheim Nettersheim naar Mechernich, die allebei Dit is het beginpunt van de Romeinse met de trein bereikbaar zijn (ca. 30 km). waterleiding en maakt al direct grote indruk Nordeifel Tourismus GmbH, Bahnhofstr. 13, door een lang afwateringsysteem, dat het D-53925 Kall, Tel. +49 (0)2441-99457-0 water opvangt en naar een nu open bronkamer leidt. Van daaruit stroomt het 006 Aquaduct Mechernich-Vussem water in het eerste gedeelte van de 012 HH Romeinse waterleiding. De twee bij de Archeologische rondweg, Nettersheim bronkamer opge-stelde Medusahoofden De wandelroute “Archeologie ontdekken” moesten, volgens Romeinse bijgeloof, onheil (12 km lengte) voert langs de belangrijke afwenden. Vanaf het station Nettersheim en bezienswaardigheden van de Romeinen en het Natuurcentrum Eifel (Urfstr. 2-4, 53947 Franken rondom Nettersheim: het Matronen- Nettersheim) is de Romeinse kanaal heiligdom “Görresburg”, de bronkamer wandelroute bewegwijzerd. “Grüner Pütz” als beginpunt van de bijna 100 Ligging: in het dal van de Urft 2,5 km ten km lange waterleiding naar Keulen, naar de noord-westen van Nettersheim, vanaf de archeologische tentoonstelling in het Natuur- Klosterstrasse bij de afslag Rosenthalstrasse 009 Bronkamer Nettersheim centrum Eifel, naar de Romeinse opgravingen de bewegwijzering volgen; parkeerplaats “Steinrütsch” met mijlsteen en de Romeinse vlakbij de "Grüne Pütz" bereikbaar.; Route Keulen-Trier, die gedeeltelijk als holle Geo-coördinaten: 50.51235° N/6.60885° O Ook nu nog worden de 3 moedergodheden weg en zich dan weer als afwijkingstracé met door vrouwen spiritueel vereerd, zoals blijkt diep in de rotsige bodem uitgeslepen sporen uit het feit dat hier voortdurend verse manifesteert. Start en eindpunt is het natuur- HHH 010 bloemen worden neergelegd. In de centrum Eifel, lopend gemakkelijk vanaf het Matronenheiligdom „Görresburg“, Christelijke tijd werden de matronen echter station te bereiken. ook beschouwd als drie heilige maagden en Nettersheim Urfstr. 2-4, D-53947 Nettersheim, zo zijn zij nog steeds in het volksgeloof Met een prachtig uitzicht op een bergklip Tel. +49 (0)2486-1246 verankerd. Archeologie “live” vindt men op gelegen, is het tempelcomplex van de Geo-coördinaten:50.49019° N/6.62788° O de vlakte tussen tempel en “Steinrütsch” in Matronae Aufaniae een onderdeel van de het dal van de Urft, waar een Romeinse wandelroute “Archeologie ontdekken”, die nederzetting, een laat-antieke vesting en bij het Natuurcentrum Eifel begint (12 km). afscheidingen van de Romeinse Route Keulen-Trier door opgravingen zijn blootgelegd. p agina 41 ➔ MONUMENTEN IN DE EIFEL

013 H Locatie: 2 km ten oosten van Dahlem; van de B 51 omhoog op de L 204 , dan richting Romeinse Route Olbrück, zuiden en de bewegwijzering volgen. Geo- Blankenheimerdorff coördinaten: 50.37912° N/6.58263° O Door het Olbrückwald bij Blankenheimerdorf loopt de Romeinse weg van Keulen naar Trier. Een deel van het oude tracé is hier blootgelegd 015 H en voorzien van een beschermende overkapping. Vesting Icorigium, Jünkerath Daarnaast bevindt zich in het bos een rustplaats voor wandelaars op de 19,5 km lange Tiergarten- Al in een heel vroeg stadium ontstond bij de Tunnel-wandelroute, die bij het station overgang van de Kyll op de route Trier-Keulen de bloeiende nederzetting Icorigium met Blankenheim-Wald begint en door het 010 Matronenheiligdom Görresburg Olbrückwald over het tracé van de Romeinse winkeltjes, taveernes en herbergen. De weg wordt geleid. Onderweg is er aandacht gebouwen stonden met hun smalle kant naar voor de middeleeuwse watervoorziening van de straat, trottoirs aan de linker- en rechter- de graven van Blankenheim. De route voert kant van de weg waren voorzien van galerijen. onder andere door het beschermde natuur- Verwoest door de Germanen, werd Icorigium gebied Haubachtal, langs grafheuvels, schansen onder keizer Constantijn weer opgebouwd en en Romeinse wegen. De voorbereidingen voor voorzien van een imposante vesting, de Romeinse weg van Keulen naar Trier, die als vergelijkbaar met Bitburg en Neumagen. ‘Agrippa-Straße’ voor wandelaars en fietsers tot De huidige route “Am Römerwall” volgt het aan Jünkerath beleefbaar zal worden gemaakt, voormalige tracé van de Romeinse lopen op volle toeren. In samenhang hiermee vestingwal. Overigens zijn nog een paar zal ook de Romeinse villa Blankenheim toeristisch muurrestanten in het bezienswaardige toegankelijk worden gemaakt. Zij geldt als de IJzermuseum te zien, ca. 300 m van het 011 Wandelroute Romeins Kanaal grootste zogenaamde axiale villa (waarbij de station lopend te bereiken. oriëntatie van de gebouwen gericht is op een D-54589 Jünkerath, IJzermuseum lange lengteas) bekend uit het Rijnland. Met 012 Rondweg Nettersheim Geo-coördinaten:50.33943° N/6.58813° O moderne materialen wordt de bijna 60 m lange porticus (zuilenvoorhal) nagebouwd en worden de omtrekken van de bijgebouwen op het terrein 016 H abstract aangegeven en door middel van Romeinse busten, Stadtkyll/Niederkyll markeringen en informatieborden zichtbaar In het plaatsje Niederkyll bij Stadtkyll staat gemaakt. In de buurt van de zuilengang zijn een prachtige kleine laat-Gotische kapel, die bovendien originele muurresten te bewonde- rond 1600 gebouwd is en dus duidelijk uit de ren. Tot medio 2013 zal er aan de voltooiing van periode na de Romeinse tijd dateert. deze reconstructie worden gewerkt. Bezienswaardig zijn de oude muurschilderin- Locatie: 2 km ten zuidwesten van Blanken- gen en figuren zoals het gietijzeren kruis in heim; van de B 51 de K 70 richting Blanken- het interieur. Waarom is dit plekje heim volgen, na 400 m aan de linker kant. opgenomen in het traject van de Romeinse Geo-coördinaten: 50.43116° N/6.60982° O Route? Vanwege een lichtzinnige Romeinse hoofdafbeelding aan de buitenkant van de gevel. Zij getuigt van de Romeinse bezetting H 014 van het gebied en was misschien ooit een Romeinse Route bij onderdeel van een Romeins grafmonument, Esch, Dahlem, Schmidtheim maar zeker weet men het niet. Des te sterker Bij Esch, Dahlem en Schmidtheim steekt de gonst het van de geruchten: de kerk is op Romeinse Route Trier-Keulen de grens tussen restanten van een Romeinse muur gebouwd Rijnland-Palts en Noordrijn-Westfalen over. en soldaten zouden hier aan hun oorlogsgod Hier is het kaarsrechte verloop aan de hand Mars offers hebben gebracht. van een ca. 1 m hoge straatdam in het bos D-54589 Stadtkyll-Niederkyll, kerk nog goed herkenbaar. Deze gemeenten gaan 017 Romeinse wachttoren Katzenberg Geo-coördinaten: 50.35370° N/6.54547° O de Romeinse weg als fiets- en wandelroute beter beleefbaar maken. Ze zal daarmee deel gaan uitmaken van het ambitieuze grote 018 Groeveveld Mayen 017 HH project ‘Erlebnisraum Römerstraße – Agrip- Romeinse wachttoren Katzenberg pa-Straße’, dat als doel heeft de Romeinse bij Mayen weg van Trier naar Keulen volgbaar te maken Op de Katezenberg stond de grootste en toeristisch te ontsluiten. laat-Romeinse vesting van de Eifel en de Huns-rück. Zij werd in de turbulente periode rond 300 n. Chr. gebouwd, toen de Romeinse Limes (militair georganiseerde grensverdedi- ging) was opgegeven. Om een mogelijke goed als onverwoestbaar is. belangrijke water uit onderaardse realistische indruk te krijgen, werd zo’n 70 m regenputten scheppen. Op deze manier D-54570 Pelm, parkeerplaats Kasselburg, van van deze vesting met bijgehorende weergang hadden zijn een goede kans om aan hun daaruit de bewegwijzering “Geo-Route” weer opgebouwd. Vanaf de top heeft men – vijanden te ontkomen. (rood-bruine “G”op een witte ondergrond) overdekt en veilig begaanbaar – een goed volgen; afstand ca. 1,2 km D-54570 Schutz, Burberg zicht op de uitgegraven originele wachttoren. Geo-coördinaten: 50.23067° N/6.67452° O Geo-coördinaten: 50.12982° N/6.75878° O Eens per jaar komt dit complex weer tot (parkeerplaats Kasselburg) leven, als een Romeinse cohorte daar zijn kamp opslaat en oefeningen houdt. 022 H 020 H D-56727 Mayen, Katzenberg Romeinse Grafheuvel,S trotzbüsch Geo-coördinaten: 50.32045° N/7.24939° O Villa Sarabodis, Gerolstein Wie altijd al eens een kijkje in een grafheuvel Bij de bezienswaardige kerk van de Hl. heeft willen nemen, die krijgt bij Strotzbüsch 018 HH Verlosser in Gerolstein, vlakbij de spoorlijn de gelegenheid. Deze – destijds zes meter en vanaf het station lopend bereikbaar, vond hoge – heuvel werd helemaal afgegraven, Mijnbouwgebied, bij Mayen men de restanten van een Romeins zodat men in de zandstenen grafkamers kan Het mijnbouwgebied bij Mayen behoort tot landgoed. De villa werd – zoals zoveel kijken. Bij een begrafenis ging men eerst de oudste en belangrijkste plaatsen waar andere – door de Germanen verwoest. De door een grafgang, die met aarde gestut was. basaltlava kan worden gewonnen. Het opgegraven vondsten kan men hier in een Deze was nauw en zeker niet aangenaam, poreuze gesteente is uitstekend geschikt museum bewonderen. Heel bijzonder was de maar dat heeft grafschenners er niet van voor het pletten van graan en voor vondst hier van graven van – zelfs naar onze weerhouden om ze te plunderen. maalstenen. Een rondgang voert door het huidige maatstaven – reusachtige D-54552 Strotzbüsch, Hontheimer Straße landschap van de steengroeve naar beneden Frankische krijgers, die allemaal met Geo-coördinaten: 50.09470° N/6.96586° O naar de afgekoelde lavastroom van de ingeslagen schedels en zwaar verminkt Bellerbergvulkaan met zijn bizarre begraven werden. De imposante bouw van zuilformaties. Sporen van Romeinse de kerk van de Hl. Verlosser, die in haar 023 HHH ontginning zijn te vinden in de directe interieur opvalt door een uniek kunstwerk uit omgeving van de elektronische hijskraan uit 24 miljoen mozaïeksteentjes, is het ontwerp Romeinse Villa Otrang, Fließem de 20ste eeuw. Nieuw is het vulkaanbele- van de Berlijnse architect professor Al in de Pruisische tijd werden de kostbare vingscentrum ‘Terra Vulcanica’, waar de Schwechten, die destijds ook tekende voor restanten van een groot villacomplex bezoekers zelf steenhouwers kunnen worden de restauratie van de wereldberoemde uitgegraven en werden de kunstzinnige en daarmee een gevoel kunnen krijgen voor Gedächtniskirche in Berlijn. mozaïekvloeren bloot gelegd. De bescher- de manier waarop de vulkanische grondstof mende bouwwerken, die destijds boven deze Let op: zowel de Romeinse villa als de van 7.000 jaar geleden tot nu zonder unieke gedeelten van het complex werden Verlosserskerk zijn alleen in het kader van ophouden wordt gewonnen. Het hoogtepunt aangebracht, staan nu zelf onder Monumen- een rondleiding te bezichtigen! Tijden: van is de ‘grote bioscoop’, waarin een mix van ten-zorg. Curieus is bijvoorbeeld een april tot oktober, ‘s woensdags en ‘s realistische opnamen en computeranimaties Pruisische grensbalk, die in het dak van een zaterdags om 10 uur en om 15 uur. wordt getoond. Een bezoek aan Terra Vulca- van de huisjes werd aangebracht. Van de Info: +41 (0)6591-94991-0. nica en de steengroeve duurt ongeveer 2 uur. schilderachtige ligging met ver uitzicht over D-54568 Gerolstein, Sarresdorfer Str. 15-17 het heuvelachtige landschap kan men het D-56727 Mayen, An den Mühlsteinen Geo-coördinaten: 50.22356° N/6.65520° O beste genieten vanaf het terras van de Geo-coördinaten: 50.33278° N/7.23768° O kleine uitspanning, die door het beheerde- rechtpaar van dit monument geleid wordt. 021 H 019 H Van welk uitzicht zouden destijds de Romeinse vesting, Schutz welvarende villabewoners genoten hebben? Romeins heiligdom „Juddekirchhof“, Pelm Beschutting tegen Rome? De oude vesting Villa Otrang 1, D-54636 Fließem, op de Burberg bij Schultz werd in de Tel. +49 (0)6569-807 Het op de heuvels van de Hustley gelegen laat-Romeinse periode als toevluchtsoord Geo-coördinaten: 50.01382° N/6.54622° O “Juddekirchhof” bij Pelm, was destijds een voor de bevolking uit de omliggende Romeinse bedevaartplaats, waar volgens nederzetting gebruikt. Of het nabij gelegen een opgegraven offertafel de godin Caiva HH kleine “Eifelse Rome” toen al bewoond was, 024 aanbeden werd. Zij was een van de is echter niet bekend. Vanaf de machtige patronessen van de Keltische boeren, die Romeinse Citadel, Bitburg berg had men een geweldig uitzicht over de destijds in de regio Gerolstein en Pelm en In de laat-Romeinse tijd moesten belangrijke omliggende vlakte. Een vijandelijke aanval mogelijk nog daarbuiten woonden. De doorgaande routes verhard worden. Daarom was alleen vanuit het noorden, waar een oprichter van deze tempel was het destijds ontstond bij het kleine gehucht Beda een grote, dubbele muur een goede verdediging wel 100.000 sestertiën waard.. Hier bevond vestingcomplex, dat nu nog in het stadsbeeld bood, mogelijk. In deze uit de rots gehouwen zich behalve de tempel, mogelijk ook een te zien is. Een archeologische route voert ruimtes, met diverse verdiepingen en in de pastorie, maar in elk geval een halfronde langs alle, voor een deel nog hoge muurres- binnenste ring, zochten de mensen hun cultusplek. Wat opvalt is, dat de kalkmortel tanten van het voormalige imposante bolwerk toevlucht en konden hier het voor hen zo in de muren harder is dan gebruikelijk. Dat aan de belangrijkste Romeinse doorgangsweg komt omdat de kalk niet met water, maar met Trier-Keulen. In de foyer van de evenementen- melk was aangemaakt, waardoor geen hal is een maquette van het complex te zien. koolzuur, maar melkzuur ontstond, dat zo ➔ MONUMENTEN IN DE EIFEL

Indien gewenst kan men zich op deze route 027 H(H) Romeinse villa aan het meer te vinden is. laten begeleiden door een soldaat van de Lange muur, Herforst en Zemmer D-54669 Bollendorf, In der Kroppicht Romeinse Groep “Milites Bedenses”. Bitburg Geo-coördinaten: 49.85104° N/ 6.36837° O is verder natuurlijk wereldberoemd door zijn Het Romeinse pottenbakkersgebied rondom brouwerij, waar bezoekers welkom zijn en Speicher strekte zich ook uit tot de huidige gemeente Herforst. Het totale gebied was een fris pilsje getapt wordt: een ware 030 H belevenis. door een zogenaamde Romeinse lange muur omgeven en daardoor kreeg het de status Wijdingsmonument, Ernzen D-54634 Bitburg, Rathaus van een keizerlijk staatsdomein. Bij Een vrome en zeker vermogende man, Geo-coördinaten: 49.97467° N/6.52437° O binnenkomst van Herforst heeft men een Germanus genaamd, schonk de god stuk van deze muur weer opgebouwd en Intarabus een kostbaar wijdingsmonument voorzien van een informatiebord. Ook aan de 025 HH in Ernzen, bestaand uit een altaarsteen en rand van het nabijgelegen Zemmer is een tempeltje. Het levensgrote godsbeeld, dat Regionaal Museum, Bitburg stuk van deze muur te zien, hier echter op de waarschijnlijk in het tempeltje heeft gestaan, Hoe was het destijds, zo’n 100, 200 of zelfs originele plek. Interessant is ook een bezoek is jammer genoeg niet bewaard gebleven. 2.000 jaar geleden? Hoe hebben de mensen aan het streekmuseum van Zemmer. Gratis Alleen de inscriptie verwijst naar de in de Eifel geleefd, gewerkt en waar hielden bezichtiging op aanvraag. inheemse Keltisch-Romeinse godheid. Het zij zich mee bezig? Het regionaal Museum Langmauer: D-54662 Herforst, wijdingsmonument bevindt zich momenteel geeft antwoord op deze vragen in 20 Geo-coördinaten: 49.94665° N/6.69617° O aan de “Messeweg”. expositieruimtes. Hun geschiedenis wordt D-54313 Zemmer: 49.89085° N/6.70137° O D-54668 Ernzen, Messeweg verteld en herinnert aan mensen die deze Heimatmuseum: D-54313 Zemmer, Geo-coördinaten: 49.84426° N/6.42251° O streek bewoond hebben en toont hun kleine Schleidweiler Str. 20; +49 (0)6501-602666 en grote schatten uit het verleden. Natuurlijk (Deutsch-Luxemb. Tourist-Information) komen ook de Romeinen aan bod, die in en 031 H rond het wegverharding project van Beda ge- Romeins Pad met kalkgaten leefd en gewerkt hebben. 028 (HH) en lange muur, Butzweiler D-54634 Bitburg, Trierer Str. 15 Romeinse Villa, Holsthum Het 'Römerpfad', dat de titel van Premium- Tel.: +49 (0)6561-683888 De schilderachtig gelegen plek Holsthum, wandelroute van de Eifelsteig ("Top-Trail of Geo-coördinaten: 49.96962° N/6.52333° O vlakbij Irrel, kan oorspronkelijk bogen op een Germany") mag dragen, voert in een groot aantal villa’s. De resten van zo'n rondwandeling van ongeveer 10 km naar de villacomplex zijn op de helling nu blootge- 026 H(H) zogenaamde 'Pützlöchern' (letterlijk legd en toegankelijk gemaakt. De villa is ‘kalkgaten'), een Romeinse kopermijn met Pottenbakkerscentrum, Speicher door een rondweg verbonden met het zo rijk steengroeve, en naar een deel van de “Romeinse Mijl” in het Streekmuseum aan historie Ferschweiler Plateau. Waar zich Romeinse lange muur bij Butzweiler. In de Speicher is niet alleen nu, maar was ook al in behalve een pre historisch vrouwenkruis, steengroeve werden waarschijnlijk blokken de Romeinse tijd een bedrijvig pottenbakker- een Keltische vluchtburcht en antieke steen voor de Porta Nigra in Trier gedolven! scentrum. De beroemde gevlamde grafmonumenten, ook een Christelijke Beginpunt van de rondwandeling is de Speicherer producten werden overal heen bedevaartsplaats bevindt, de z.g. Schank- parkeerplaats beneden de burchtruïne geëxporteerd. Vooral de met menselijke weiler Klause. Ramstein bij Kordel of de parkeerplaats gezichten en dierkoppen versierde bekers D-54668 Holsthum Ramsteiner Weg bij Butzweiler. Laatstgeno- waren populair. Maar ook de gewone Geo-coördinaten: 49.88983° N/6.42970° O emde ligt dichter bij de beide Romeinse keramische gebruiksvoorwerpen zoals vindplaatsen. Ze zijn beide de eerste haltes schalen en schotels, potten, kroezen en op de met een Romeinse munt gemarkeerde amforen tot aan vloertegels toe, werden hier 029 H route. Verder op de route komt men langs de vervaardigd. De in de klei gedrukte Genovevagrot en de Klausengrot. Niet alleen Romeinse Villa, Bollendorf naamstempels van de pottenbakkers golden kinderen hebben er plezier in om door het als handelsmerk. Het Speicherer Streekmu- Deze villa is kenmerkend voor het genre avontuurlijke dal van de Butzerbach met zijn seum biedt onderdak aan een rijke collectie Romeinse boerenhoeves: de villa van hangbruggen te wandelen. Toegang tot de voorwerpen, die deels de geschiedenis van Bollendorf is zo gezegd het oerbeeld van alle kopermijn is mogelijk na afspraak met de de streek vertellen. Een “Romeinse Mijl” agrarische landgoederen van kleine Heimatverein Butzweiler e.V. op tel.: +49 documenteert de 2.000 jarige wortels van afmeting. Nu wordt de villa beschermd door (0)6505-8755. deze pottenbakkers cultuur en toont een moderne overkapping, die studenten D-54309 Butzweiler, parkeerplaats ondermeer, hoe antieke ovens eruit zagen en van de Fachhochschule Trier hebben Ramsteinerweg hoe zij functioneerden. Wegens renovatie tot ontworpen en die naar de Romeinse Geo-coördinaten: 49.81696° N/6.62117° O eind 2013 gesloten. architectuur verwijst. Bollendorf is een levendig toeristisch centrum aan het D-54662 Speicher, Jakobsstraße 56 grensriviertje de Sauer, vis à vis tot de 032 H Tel.: +49 (0)6562-6436 (dhr. Müller, Luxemburgse buren, waarmee zij goede VG Speicher) betrekkingen hebben. Niet ver van de villa Hermenvijver, Welschbillig Geo-coördinaten: 49.9344° N/6.6342° O verwijderd, loopt de populaire Jacobus-Pelg- Van het eens zo prachtige Romeinse rimroute naar Echternach, waar ook een villacomplex is niet veel meer bewaard p agina 44 gebleven. Alleen de Hermenvijver, een groot waterbekken dat geflankeerd werd door een COLOFON kunstzinnig gedecoreerde balustrade, doet Uitgever en concept: Mosellandtouristik GmbH in samenwerking vermoeden welke rijkdom er destijds in met Eifel-Tourismus GmbH, Hunsrück-Touristik GmbH, Tourismus Welschbillig te vinden was. De balustrade was Zentrale Saarland GmbH en Projectkring Kelten en Romeinen en versierd met borstbeelden die op rechthoekige Office Régional du Tourisme Région Moselle Luxembourgeoise pilaren waren geplaatst. De naam ‘Hermen’ Geo-basisinformatie (ÜK250) hebben ze te danken aan hun oorsprong in de © Landesamt für Vermessung und cultus van de hermen. Als representatief Geobasisinformation Rheinland- Pfalz pronkstuk tonen ze hier goden, veldheren en Ausgabe 2010, Az.: 26 722-1.401 leden van de binnen het Romeinse imperium verenigde volkeren. Lag op deze plaats het Vormgeving-Design: lutzgestaltet, Mülheim indrukwekkende paleis van de bestuurders van Foto’s uit de archieven van de projectpartners, de locaties langs een staatsdomein? Zo interpreteren de de Romeinse Routes, gemeenten en toeristische organisaties en archeologen althans het uitgestrekte terrein de Römergruppe Milites Bedenses; Fotografen o.a.: Yaph/TI Trier, dat de zogenaamde lange muur eens omsloot. A. Kohlhaas, A. Brachat (GDKE/Burgen, Schlösser, Altertümer), Nu zijn er nog een paar afgietsels van de G. Dixius, S. Wahlen, G. Hoffmann, Th. Zühmer (GDKE/Rheinisches hermen te zien tegenover het burchtcomplex in Landesmuseum Trier), M. Heinrich, U. Pfeuffer (GDKE/Landes- Welschbillig. museum Koblenz), N. Glatter, intention Werbeagentur, D. Ketz, D-54298 Welschbillig E. Bock, Panthermedia, C. Schick, A. Weinand, K.-P. Kappest, Geo-coördinaten: 49.85285° N/6.56901° O K. Thewalt, B. Blees, C. Cordie, I. Ristow, InMotion, Ph. Bohn, Thuns, Ph. Eschenauer, A. Wisniewski, W.Götzinger, Ch. Krawczyk, H. J. Sittig, K. Maas, bh-medien.de, W. Hoor, M. Reschke, Ch. Arnoldi, M. Rodziewicz (GDKE/Landesmuseum Koblenz), Archäologische Denkmalpflege Koblenz, M. Fries, H. Götzinger, G. Vella, C. Löw, R. Schmitz, F. Schaal, Stiftung Saarländischer Kulturbesitz, B. Kaufmann, D. Pfeiffer, K. Krell, F.-J. Schumacher Vertaling Mosella: copyright A. Kordel. Literatuur: Decimus Magnus Ausonius, Mosella. Uitgegeven en in metrische vertaling gepresenteerd door Bertold K. Weis. 3e onveranderde druk. Stuttgart: Theiss, 1997; Decimus Magnus Ausonius, Mosella. Latijn/Duits. Uitgegeven, in blanke verzen vertaald, toegelicht en 023 Villa Otrang, Fließem van een inleiding voorzien door Paul Dräger. Trier: Paulinus, 2001; Decimus Magnus Ausonius, Mosella. Met teksten van Symmachus en Venantius Fortunatus. Uitgegeven, vertaald en van commentaar voorzien door Otto Schönberger. Stuttgart: Philipp Reclam jun., 2000; Joachim Grüber, ‘2. Teil: Mosella’, 16 Jahre Ausonius-Forschung 1989-2004 – ein Überblick, op het Internet gepubliceerd op www.plekos.uni-muenchen.de/2005/ fausonius2.html Vertaling: M. van den Berg-Bongaards, M. Zandstra Druk: Möller Druck, Ahrensfelde Alle rechten voorbehouden © Mosellandtouristik GmbH Printed in Germany Alle informaties berusten op grondig onderzoek. Verantwoordeli- 025 Regionaal Museum Bitburg jkheid of garantie voor de actualiteit, juistheid en volledigheid van het vermelde is echter niet van toepassing. 024 Romeinse citadel Bitburg In samenwerking met de LEADER-Groepen LAG Mosel, LAG Moselfranken, LAG Hunsrück, LAG Bitburg-Prüm, LAG Vulkaneifel, LAG Eifel, LAG Miselerland (Lux.), LAG Biosphäre Bliesgau, LAG St. Wendeler Land en de ILE-Regios Saar-Obermosel, Saargau, Hochwald en SaarPrimsbogen evenals alle locaties langs de Romeinse Routes en de aan het project deelnemende gemeenten en VVV’s/Tourist Informa-tionen. Wij danken iedereen, die zich bij de vervaardiging van deze brochure heeft ingezet. ➔ AAn de Luxemburgse Moezel

033 H behouden gebleven stenen niveaus van deze Romeinse evenementenlocatie in de Vicus Grafmonument, Remerschen Ricciacus, destijds gelegen aan de Romeinse Hier bevindt zich het grafmonument van een Route van Trier naar Metz en verder naar de Romeinse wijnboer. Op deze gedenksteen Middellandse Zee, moeten goed beschermd heeft hij zich bij de druivenoogst laten worden tegen weersinvloeden. Daarom zal afbeelden. Het monument was destijds zes hier binnenkort een moderne, imposante meter hoog en was versierd met afbeeldin- overkapping worden aangebracht, die de 034 Grafmonument Bech-Kleinmacher gen uit het leven van alledag van landgoed- huidige moet gaan vervangen. Halverwege eigenaren en wijnboeren. De villa is echter het plaatsje Dalheim en vlakbij het niet meer zichtbaar. Zij viel ten offer aan de adelaarsmonument zijn nog restanten van de winning van kiezel. Het grafmonument in Vivus Ricciacus te zien. Dit was destijds een Remerschen is onderdeel van de fietsroute levendige halteplaats voor reizigers met o.a. “Velo Romanum”, die via Schwebingen, winkelstraten, thermen en het al eerder Remerschen en Bad Mondorf door middel genoemde grote theater. Momenteel is van prachtige uitzichtpunten naar diverse hiervan slechts een klein stukje te zien. Maar vondsten voert. Totale lengte is 35 km, in het Groothertogdom Luxemburg heeft men startpunt aan de Kelterstein in Bad-Klein- echter grote plannen met dit historische macher. erfgoed. Im „Haff Remich“ bij L-5506 Remerschen; Theater: Rue Neie Wee, L-5687 Dalheim; Geo-coördinaten: 49.49320° N/6.36569° O 035 Vicus Ricciacus Dalheim Geo-coördinaten: 49.54082° N/6.25703° O

HH 037 Grafmonument 034 036 H Grevenmacher-Potschberg Grafmonument en wijnpers Grafheuvel “Tonn”, Flaxweiler Bech-Kleinmacher Of in een hoog uit steen gehouwen Wie zou hier niet begraven willen worden? grafmonument of in een monumentale Omgeven door wijnranken, prachtig uitzicht grafheuvel: het valt niet te ontkennen, dat op het dal van de Moezel en op de hier de Romeinen op een imposante manier destijds gebouwde villa complexen van begraven wilden worden, meestal langs Nennig, konden de Romeinse landheren van drukke wegen en van veraf zichtbaar. De Bech-Kleinmacher zich nauwelijks een grafheuvel “Tonn” bij Flaxweiler, nu mooiere locatie voorstellen. Hoe zag hun overwoekerd door struiken en bomen, valt woonplek er destijds uit? In elk geval werd nog altijd op. Onder de enorme berg aarde hier wijn verbouwd, want in het centrum van werd bij een vroegere opgraving in de 19e het plaatsje vlakbij de kerk en naast het kerk- eeuw een achthoekige, zandstenen hof is onder een modern afdak de stenen grafkamer ontdekt, die door een lange gang wijnpers van de Romeinen te zien. Om hier te van bovenaf bereikt kon worden. De huidige gaan fietsen en de omgeving te gaan ligging vlakbij de drukke snelweg A1 verkennen zou men de “Velo Romanum” Trier-Luxemburg, zou de doden zeker moeten volgen, die bij de wijnpers begint: bevallen hebben. totale lengte 35 km, twee derde van het traject is vlak en een derde heuvelachtig met Locatie: aan de CR122 tussen Flaxweiler een traject van 500 meter vanuit het dal van en Dreiborn de Moezel (200 meter hoogte). Geo-coördinaten:49.65595° N/6.35370° O 039 Musée National Toegang tot de graftempel: via een d’Histoire et d’Art, Stad Luxemburg afgesloten weg naar boven bij de kruising 037 HH Route du Vin / Rue des Caves, Grafmonument, L-5404 Bech-Kleinmacher Grevenmacher-Potaschberg Geo-coördinaten: 49.53070° N/6.35242° O Het 12 meter hoge grafmonument in Grevenmacher-Potaschberg was destijds 035 HHH imposant te noemen. Nu zijn er slechts enkele delen gereconstrueerd. Wie zou zich Vicus Ricciacus met theater, Dalheim zo’n opvallend stenen grafmonument Het indrukwekkende Romeinse theater van hebben kunnen veroorloven? Hij moet zeker Dalheim, gebouwd tegen een helling aan de niet arm zijn geweest. De versierde beelden rand van het stadje, valt op door de toonden behalve mythische voorstellingen bijzonder goede staat waarin het verkeert. Er ook scènes uit het alledaagse gezinsleven is hier een bezoekerscentrum. De nog van een rijke wijnboer. Het grafmonument staat middenin een ommuurd grafdomein, p agina 46 ➔ AAN DE MOEZEL-SAAR

waar men rustig rond kan kuieren. 040 H(H) 042 HHH Potaschberg, Keltisch oppidum en Romeins theater Tempelcomplex en vicus, Tawern L-6776 Grevenmacher-Potaschberg Kastel-Staadt Gastvrijheid is in Tawern traditie. De naam is Geo-coördinaten: 49.67433° N/6.39190° O Een spectaculair uitzicht 200 meter de afgeleid van het Romeinse woord voor diepte in, over de golven van de Saar: de pleisterplaats, ‘taberna’. Sporen van Keltische stam van de Treveri leefde hier al handelaren en ambachtslieden, van herbergen 038 H op de vooruitspringende rotspartij en ze liet en eetgelegenheden langs de oude Romeinse Grafroute in het bosgebied “Weiler” een nederzetting met stedelijke kenmerken weg van Trier naar Metz werden hier gevonden tussen Wasserbillig en Lellig en een imposante ringwal na, die nog altijd en zijn te bezichtigen. Een maquette op schaal Een thematische wandelroute loopt vanaf zichtbaar en begaanbaar is. Later bouwden 1:75 laat duidelijk zien hoe het centrum van Wasserbillig naar het bosgebied “Weiler”, de Romeinen er een tempelcomplex en een Tabernae er in de Romeinse tijd uitzag. De waar enkele Romeinse graven liggen, cultustheater, dat nu deels gereconstrueerd nabijgelegen cultusplaats op de Metzenberg destijds aan de Romeinse weg van Trier naar is. De plek is beroemd om haar romantische was de aangewezen plek om de goden voor de de Ardennen. Ommuurde grafzerken, kluizenaarswoning, waarin zich de door Karl reis gunstig te stemmen. Het tempelgebied en grafmonumenten en stèlen houden nog altijd Friedrich Schinkel gebouwde grafkapel voor een tamelijk groot profaan gebouw zijn de herinnering aan de gestorvenen levendig koning Johann van Bohemen (alias Jan de opgegraven en deels gereconstrueerd. Een bij hen die over deze wandelroute lopen en Blinde) bevindt, en om een stille erebegraaf- standbeeld van Mercurius getuigt van de bij de grafstenen even een rustpauze plaats. Op het 8,8 km lange ‘Kasteler vroomheid van de Romeinen. De pelgrimsroute inlassen. Over het oude Romeinse wegtracé Felsenpfad’ (zogenaamde ‘Traumschleife’ naar Santiago de Compostella loopt hier dendert het verkeer al lang niet meer. van de Saar-Hunsrück-Steig) worden aan voorbij, net als de Mercuriustour voor Wandeling van mijlsteen naar mijlsteen naar deze historische schatten buitengewone mountainbikers en de Elblingroute voor de graven en terug: ca. 13 km. Start bij de landschappelijke bekoringen toegevoegd: wijnliefhebbers. Wandelaars kunnen de grensovergang Wasserbillig (mijlsteen). een schitterend panorama met een weids, verkenning van het tempelcomplex via een 8 fascinerend uitzicht naar alle kanten over het km lange rondwandeling combineren met het Locatie van de grafroute: aan de CR141 dal van de Saar, het idyllische dal van de genoegen van een vers gebrouwen biertje in de richting Mompach Prinsenbach met haar zacht murmelende particuliere brouwerij Mannebach. Geo-coördinaten: 49.72563° N/6.46009° O beek en ook de monumentale Altfels, die Rondleidingen in de periode van mei tot en men kan beklimmen. met september, ’s zondags van 14 uur tot 16 uur. 039 HHH Parkeerplaats aan het eind van de Tempelcomplex: Bachstraße, D-54456 König-Johann-Straße, D-54441 Kastel-Staadt Musée National d’Histoire et d’Art, Tawern, Vicus: In den Brühlmorgen, Geo-coördinaten: 49.56696° N/6.56728° O Luxemburg-stad D-54456 Tawern; Geo-coördinaten: Alle Romeinse kunst- en goudschatten die Tempelcomplex: 49.66444° N/6.50973° O; langs de Luxemburgse Moezel gevonden 041 H Vicus: 49.66868° N / 6.51602° O zijn, worden in het Luxemburgse Nationale Museum voor Historie en Kunst bewaard en Grafmonument “Widdertshäuschen”, HH tentoongesteld, zoals b.v. het fijn bewerkte Serrig 043 Minerva beeld uit de Vicus in Dalheim. Deze Het Widderts- oftewel Wichtelhäuschen, dat Keizervilla, Konz vlakbij de in totaal 33 kilometer lange buitengewoon interessante collectie van Door de streek rondom de monding van de Saar-Fietsroute ligt, ligt geheimzinnig antieke Luxemburgse vondsten kan men Saar in de Moezel liep vroeger een belangrijke verborgen in een weiland. Massieve gaan bekijken in de onderaardse ruimtes van antiek verkeersroute. De plaats Contionacum steenblokken werden hier als een huis dit moderne gebouw, dat op een spannende – nu het moderne Konz – werd uitgekozen, inclusief gevel op elkaar gezet en vormden manier door glazen wanden de rotsbodem om er de prachtige residentie voor de zo het graf voor drie personen. Een zware zichtbaar maakt. Verdieping na verdieping Romeinse keizer Valentinianus I te bouwen. klus voor de antieke bezetters… en een doorloopt men hier de eeuwen tot aan het Deze villa werd gebruikt als zomerresidentie interessant punt voor de moderne mens van heden toe. en ook werden hier de nodige bestuurswerk- nu, die hier tijdens een heerlijke fietstocht Marché-aux-Poissons, L- 2345 Luxembourg, zaamheden verricht. Vanuit zijn villa had de even de benen kan strekken en een Tel.: 00352-4793301 keizer een prachtig uitzicht op de twee interessante pauze inlassen. Niet ver van Geo-coördinaten: 49.61157° N/6.13369° O rivieren en de omringende bergen. De dichter Widdertshäuschen ligt de hoeve Serrig, een Ausonius was hier in de 4e eeuw te gast en ecologisch landbouwbedrijf met fruit- en liet zich door het prachtige landschap groenteteelt, vee en een winkel. Rondom de inspireren tot sfeervolle dichtstrofen. Een hoeve zorgt de voormalige wijnbergbaan, tocht met de witte vloot op de Moezel of de waarmee tochtjes kunnen worden gemaakt, Saar geeft een indruk van de mediterrane voor veel plezier. sfeer, waarin de villa destijds gesitueerd was. Martinusstraße, D-54455 Serrig Er zijn nog muurrestanten gevonden, die Geo-coördinaten: 49.56856° N/6.58133° O inzicht geven in de technische perfectie van de Romeinen: zo is er een verwarmingsruimte met een bedieningssysteem voor de badvleugel. Deze getuigenissen uit ➔ AAN DE MOEZEL-SAAR

vervlogen eeuwen zijn nauw verbonden met 046 HHH de St. Nicolaaskerk, waarvan de altaarbeel- Zuil van Igel, Igel den door de beroemde kunstenaar Georg 042 Tempelcomplex Tawern Meistermann gemaakt zijn. Midden in het levendige plaatsje Igel, gelegen aan de bovenloop van de Moezel, Martinstraße 22, D-54329 Konz staat het 23 meter hoge Romeinse pijlergraf Geo-coördinaten: 49.69515° N/6.57454° O nog altijd precies op de plek waar het ongeveer 1.700 jaar geleden is opgericht. Het is rijk versierd en toont zowel mythologische 044 H scènes als motieven uit het dagelijkse leven Via Caliga, Palzem – Wincheringen van de familie van de Secundini, die Wandelen zoals de Romeinen dat deden op welgestelde lakenproducenten en een antiek tracé tussen de wijnplaatsjes handelaren waren. De Zuil van Igel ontsnapte 043 Keizervilla Konz Palzem en Wincheringen: de Via Caliga is in aan de beeldenstorm van de middeleeuwen totaal 34 kilometer lang. Wie een wat kortere omdat men dacht dat het ging om het graf route wil lopen, die kan langs de 21 van de Heilige Helena, de moeder van keizer kilometer lange meander bij Palzem of de 19 Constantijn de Grote. Tegenwoordig behoort kilometer lange meander bij Wincheringen de Zuil van Igel tot het UNESCO-Werelderf- gaan lopen. De route is vernoemd naar het goed. Ze bevindt zich enigszins verstopt aan Latijnse woord voor de typische sandalen de hoofdweg door Igel, naast het gelijknami- met riemen die de soldaten droegen: de ge hotel. De Zuil van Igel is vrij toegankelijk. caliga. Tijdens het wandelen over deze route Trierer Straße 41 (Hotel Igeler Säule), wordt men niet alleen beloond met een D-54298 Trier-Igel uniek, bijna zuid-Europees aandoend Geo-coördinaten: 49.70898° N/6.54978° O landschap. Maar zeker zo interessant zijn de meer dan 20 informatie borden langs de route, die deel uitmaakt van de Mosel. 047 HHH Erlebnis.Route, waardoor je heel wat te Domkerk St. Peter, Trier weten komt. Gelegenheid om onderweg de Eens lag hier – tijdens de regeerperiode van 045 Grutenhäuschen Igel benen te strekken zijn er voldoende: grill hutten, kampeertafels, maar ook wijnboerde- keizer Constantijn een reusachtig dubbel rijen en andere gastronomische uitbaters kerkcomplex, dat zich uitstrekte van de 046 Igeler zuil zorgen ervoor dat de inwendig mens niets huidige Dom tot aan de Hauptmarkt. De tekort komt. imposante St. Peter Dom, die te bezichtigen is, stak daarbij wel erg klein af. Door het Startpunt Wincheringen: bij het station concreet, dat de keizer in Milaan in het jaar Geo-coördinaten: 49.60952°N/6.40742°O 313 met Licinius sloot, werd de vrijheid van Palzem: centrum van de plaats bij de kerk godsdienst gegarandeerd, zodat de Geo-coördinaten: 49.56484°N/6.37440°O Christenen niet langer vervolgt werden. Als eerste werd bovenop een bestaand woonhuis in Trier een grote basiliek 045 HHH gebouwd, waarvan de restanten nu in de Grutenhäuschen, Igel ruimtes onder de Dom-Information te Trouwen in een kleine Romeinse tempel bezichtigen zijn (alleen met gids). Aan de – dat kan in het zogenaamde ‘Grutenhäus- Dom zelf hebben alle generaties van de chen’. Zo heet het gereconstrueerde en laat-antieke tot aan de huidige moderne hun representatieve grafmonument uit de 3de architectonische- en kunstzinnige steentjes eeuw dat tussen Langsur en Igel in ligt. Het bijgedragen. Het kostbaarste relikwie is de bestaat uit twee verdiepingen en een vrij Hl. Rok, volgens de legende de tuniek van toegankelijke grafkamer. Het elegante Christus, die door Constantijn’s moeder bouwwerk ligt zeer romantisch midden in de Helena naar Trier werd overgebracht. wijngaarden met een perfect uitzicht over de Domfreihof, D-54290 Trier, bovenloop van de Moezel. Niet ver Tel.+ 49 (0)651-9790790 (Dom-Information) daarvandaan zijn overblijfselen van een Geo-coördinaten: 49.75641°N/6.64354°O Romeinse villa ontdekt. Verschillende themaroutes geven toegang tot het terrein. De direct ernaast gelegen wijngaard Löwener Mühle biedt de wijnen aan die rondom het Grutenhäuschen groeien. D-54298 Igel-Liersberg Geo-coördinaten: 49.72253° N/6.53778° O

p agina 48 048 HHH stichting van Augusta Treverorum, de oudste stad van Duitsland, monumentale Museum bij het Dom, Trier Romeinse grafmonumenten met levendige Het museum van de domkerk en het bisdom voostellingen van het leven van alledag, trekt kunstliefhebbers met zijn omvangrijke prachtige mozaïeken uit de Romeinse verzameling christelijke kunst uit twee keizerlijke residentie, de grootste Romeinse millennia, beginnend met het vroege goudschat ter wereld, de inrichting van de christendom. Trier is natuurlijk een rijke Barbarathermen, een van de grootste en goudmijn! Hoogtepunt van de tentoonstel- meest waardevolle badcomplexen in het ling: de plafondbeschildering van een Romeinse Rijk en nog veel. Twaalf zogenaam- Romeins paleis, die onder de Dom gevonden de mediaplekken zorgen ervoor dat de werd. Dit is de belangrijkste vondst van bezoeker via audio-gidsen in diverse talen laat-antieke kunst. Vanzelfsprekend zijn er uitgebreide informatie krijgt omtrent het ook nog een groot aantal spectaculaire tentoongestelde. Behalve wisselende vondsten te bewonderen zoals b.v. een exposities heeft het museum het mediale vroeg-christelijke schildering uit de Abdij St. theater “Im Reich der Schatten”, waar op een Maximin. De collectie is uit het hele bisdom heel levendige manier het Romeinse Trier 047 Domkerk Trier Trier afkomstig. Het moderne museum, waar wordt weergegeven. overal licht naar binnen stroomt, was in vroegere tijden een koninklijke Pruisische Weimarer Allee 1, D-54290 Trier, gevangenis. Tel.: +49 (0)651-97740 Geo-coördinaten: 49.75132° N/6.64421° O Bischof-Stein-Platz 1, D-54290 Trier, tel. +49 (0)651-7105-255 Geo-coördinaten: 49.75682°N/6.64479°O 051 HHH 048 Museum bij het Dom Trier Constantijn Basiliek, Trier 049 HHH Met een lengte van 67 meter en 33 meter hoog heeft de Constantijn Basiliek, die rond Veemarkt-Thermen, Trier 310 gebouwd werd, de enige paleisaula en Oudheid ontmoet de moderne tijd: de troonzaal die als grootste ruimtes uit de imposante restanten van een derde Oudheid beschouwd mogen worden en die thermencomplex voor de Romeinse burgers ook nog behouden zijn gebleven. De hier van Augusta Treverorum werden tijdens de gegeven orgelconcerten zijn spectaculair: de bouw van een parkeergarage in 1987 op de nagalm van het orgel houdt maar liefst zeven Veemarkt in het hart van de stad blootge- 049 Veemarkt-Thermen Trier seconden aan. het interieur van de huidige legd. De beroemde architect Oskar Mathias kerk, waarin Evangelische diensten worden Ungers bracht boven de ruïnes een hoge, gehouden, is in een woord indrukwekkend! moderne glazen kubus aan, die duidelijk zijn Bezienswaardig is ondermeer het houten stempel op dit plein drukt. Daardoor lokt plafond, die de enorme ruimte in z’n geheel deze plek niet alleen mensen die in historie overspant. Gelegen aan de rand van de geïnteresseerd zijn, maar zeker ook Trierer City bepaalt de basiliek het architectuurliefhebbers. Op deze uitzonderli- stadsbeeld. Zij is een van de halteplaatsen jke locatie worden wisselende tentoonstel- van de thematische route UNESCO lingen en evenementen gehouden. Werelderfgoed in Trier. Viehmarktplatz, D-54290 Trier, Konstantinplatz, D-54290 Trier, Tel.: +49 (0) 651-9941057 Tel. +49 (0)651-42570 Geo-coördinaten: 49.75274° N/6.63765° O Geo-coördinaten: 49.75327° N/6.64327° O

HHH 050 052 HHH Rheinisches Landesmuseum, Trier 050 Landesmuseum Trier Romeinse brug, Trier Voor hen die geïnteresseerd zijn in de Stabiel en stevig is deze brug voor zowel Romeinse tijd is dit museum een absolute automobilisten als fietsers en wandelaars: 051 Constantijn Basiliek Trier must: hier vindt men namelijk de grootste een in de 2e eeuw gebouwde Romeinse brug collectie uit de eerste 4 eeuwen van onze met een lengte van 400 meter als buitenge- jaartelling van Duitsland met betrekking tot woon solide constructie, die in de plaats is alle thema’s die bij het leven in die periode gekomen van een fragiele houten brug op hoorden. Hier maakt men kennis met de

p agina 49 ➔ AAN DE MOEZEL-SAAR

dezelfde plaats. In de rivier staan zeven 055 HHH pijlers en twee op de oevers. De huidige Kaiserthermen, Trier zichtbare architectuur omvat Romeinse pijlers en Gotische bogen. Het moderne De luxueuze Romeinse badcultuur had in het verkeer rijdt hier over een van de oudste paleisbad van de Kaiserthermen een bruggen ten noorden van de Alpen. hoogtepunt moeten vinden, maar dit complex, dat tot de grootste thermencomplex- Navigatie instelling: St. Barbara-Ufer/ en van het Romeinse rijk had moeten Johanniterufer, D-54290 Trier behoren, is vermoedelijk nooit voltooid en Geo-coördinaten: 49.75181°N/6.62784°O ook niet als zodanig gebruikt. Men gaat ervan uit dat het later tot militaire kazerne is omgebouwd. Een vermakelijke blik op die 053 HHH tijd wordt regelmatig gepresenteerd door een Amfitheater, Trier acteur in de rol van tribuun Mallobaudes. De Het in de late 2de eeuw gebouwde wijd vertakte onderaardse stookgangen en amfitheater behoort tot het UNESCO-Werel- gangen voor het personeel tonen duidelijk derfgoed. Ooit bood dit antieke oord van aan wat voor een gigantische omvang de vermaak, waar gladiatoren en dieren met geplande ‘wellness-tempel’ ooit had moeten 052 Romeinse brug Trier elkaar vochten, ruimte aan ongeveer 20.000 hebben. Bezienswaardig is onder andere de mensen. Naast de arena en de gangen voor afdruk in de pleisterlaag van een Romeinse de toeschouwers is nu nog een vrij grote 053 Amfitheater Trier passer. De Kaiserthermen worden onderaardse ruimte te bezichtigen, waarin tegenwoordig ook gebruikt als locatie voor zich vermoedelijk een hefbrug bevond. openluchtmanifestaties in de stad. Hiermee konden de artiesten snel en vol Weberbach, D-54290 Trier, effect ten tonele worden gevoerd. Bovendien Tel.: +49 (0)651-4362550 ziet men daar nog de originele houten Geo-coördinaten: 49.75045°N/6.64139°O balken van een zuigpomp die voor ontwatering werd gebruikt. Ook al zijn de zitplaatsen inmiddels met gras overgroeid: er 056 HHH is weer een gladiatorenschool, die Porta Nigra, Trier workshops en rondleidingen voor bezoekers- groepen aanbiedt. Daarnaast geeft een De pikzwarte stadsmuur, opgebouwd uit wel acteur in de rol van gladiator Valerius ’s tot 6 ton wegende zandstenen blokken, is avonds rondleidingen door de arena en het beroemde kenmerk van de oudste stad vertelt over zijn leven. van Duitsland en hoort terecht thuis op de lijst van het UNESCO Wereldgoed. De rond Olewiger Str., D-54295 Trier, 180 n.Chr. gebouwde Romeinse poort is de Tel. +49 (0)651-73010 best behouden in zijn soort ten noorden van Geo-coördinaten: 49.74702°N/6.64891°O de Alpen en biedt onderdak aan restanten van een middeleeuwse dubbelkerk. Daar vlak tegenaan gebouwd staat het middelee- 054 HHH uwse Simeonklooster, waarin nu het Barbarathermen, Trier Stedelijk Museum gehuisvest is. Midden in Een van de grootste behouden gebleven de voetgangerpassage van de historische Romeinse thermencomplexen dateert uit de 054 Barbarathermen Trier binnenstad en omgeven door het woelige 2e eeuw en diende ervoor om – in moderne stadsleven, restaurants en winkels, tegenstelling tot de nooit afgebouwde heeft de Porta Nigra een prachtig uitzicht te Keizerthermen – de bevolking een luxe bieden. Deze poort kan – net zoals de badgenot te bieden. Restanten van de keizerthermen en het amfitheater – tijdens prachtige inrichting zijn in het Rheinisches een spannende rondleiding bezocht worden. Landesmuseum te zien. Fundamenten, Adres: Ingang Stedelijk Museum Simeonstift, keldergangen en restanten van de Simeonstr. 60, D-54290 Trier, Tel.: +49 vloerverwarming zijn nog intact en geven een (0)651-7181459 goed inzicht in het hoge technische niveau Geo-coördinaten: 49.75964°N/6.64365°O van de Romeinen. Bezoekers kunnen dit alles momenteel alleen vanaf een tribune bekijken omdat er restauratiewerkzaamhe- den plaatsvinden waardoor de ruimte niet begaanbaar is. Südallee, D-54290 Trier; Geo-coördinaten: 49.75034° N/6.63091° O

055 Keizerthermen Trier 057 H fonteinnimf. Deze ondergrondse ruimte wordt soms gebruikt voor wijnproeverijen. Zomerpaleis, Trier-Pfalzel Geopend van Pasen tot november, alleen ’s Het Trierer stadsdeel Pfalzel, dat aan de Eifel zondags van 14 uur tot 16 uur of op afspraak; grenst, was destijds een Romeinse het voorste gedeelte van de kelder is open, nederzetting. Restanten van metselwerk van de twee andere kan men door een ijzeren een stevig beveiligd paleis zijn onder andere hek bekijken. nog in de buurt van de huidige kerk te zien. Het middeleeuwse stadscentrum ligt pal Heimatmuseum Kenn, Im Ecken 11, langs de Moezel Fietsroute en is een ideale D-54344 Kenn, Tel.: +49 (0)6502-2391 stopplaats om even de benen te strekken en Geo-coördinaten: 49.80054° N/6.72565° O wat cultuur te snuiven. Er zijn hier gezellige eethuisjes en vanaf de oever van de Moezel 056 Porta Nigra Trier 060 HH heeft men een prachtig uitzicht op de rivier met de witte vloot en de vol beladen Villa Urbana, Longuich vrachtschepen. In de wijnbergen van Longuich en bij de driesprong Moezeldal bij Schweich kan men Kirchplatz, D-54293 Trier een gedeeltelijke gereconstrueerde Geo-coördinaten: 49.78075° N/6.69460° O Romeinse villa gaan bekijken. Tot nu toe zijn er alleen delen van een complex uitgegraven 058 Waterleiding Waldrach 058 HH en onderzocht, maar de villa moet reusachtig groot en prachtig zijn geweest. Nu is er een Waterleiding Ruwertal, badruimte van het herenhuis te zien en daar Waldrach vlakbij een kleine wijnberg naar Romeins Ook de antieke provinciehoofdstad Trier voorbeeld. Voor het gebouw staat een werd destijds al van water uit het dal van de sarcofaag, waarin het skelet van een rank Ruwer voorzien. Bij Waldrach werd een meisje werd aangetroffen, waarbij glazen kanaal ontdekt, dat als reconstructie bij een kogelvormige trechterhals flesjes als grafgift 060 Villa Urbana Longuich parkeerplaats aan de Ruwertalstraße lagen. Rondleidingen van april tot en met bezichtigd kan worden. Het onderaardse oktober, steeds op zondag om 10.30 uur. aquaduct is in de 2e eeuw aangelegd en Wie wil kan bij “Treffpunkt Winzerhof” in het vervoerde waarschijnlijk dezelfde jaarlijkse zomerseizoen (van mei t/m oktober) op hoeveelheid water naar Trier, als het huidige. zaterdag en zondag een wijnfeest meemaken. Er is dus eigenlijk niets veranderd: ook het Aanrij route via verkeersknooppunt Trierer moderne Trier betrekt haar water uit het dal Straße, D-54340 Longuich, van de Ruwer. Een bezienswaardige Tel.: +49 (0)6502-1716 aansluiting ligt direct aan de Ruwer-Hoch- Geo-coördinaten: 49.80403°N/6.76485°O wald-Fietsroute. 061 Villa Rustica Mehring Bahnhofstraße, D-54230 Waldrach HH Geo-coördinaten: 061 062 Waterleiding Pölich aansluiting: 49.74630°N/6.74103°O; Villa Rustica, Mehring reconstructie: 49.74016°N/6.74275°O Midden in Mehring (stadswijk op de rechteroever van de Moezel) staat een, 059 H gedeeltelijk weer opgebouwde Romeinse hoeve. Zo rustiek als hij er nu uitziet, moet Kelder van een Romeinse villa, Kenn deze hoeve toch tot de grootste en mooiste In de 2e eeuw werd er in Kenn stijlvol en van de regio Trier worden beschouwd. Men luxueus geleefd. Daarvan getuigen talrijke kan aan de verschillende bouwfasen de vondsten van een luxueuze Romeinse villa toenemende welstand en het agrarisch met onder meer zuilen, ornamenten van succes van deze herenboeren aflezen. Dit de- marmer, mozaïekrestanten, muurschilderin- stijds machtige complex viel – zoals zoveel gen, gangenstelsel, gewelven en muren. Nu anderen – ten offer aan de verwoestende kan men een langgerekte Romeinse kelder, Germanen en wat er daarna nog van over was bestaande uit drie delen, naast het is later waarschijnlijk door Franken bewoond. Streekmuseum gaan bekijken evenals een De villa ligt niet ver van het fietspad kopie van een Romeins standbeeld – een verwijderd en is een goede tussenstop. Rondleidingen van Pasen tot en met oktober steeds op zondag om 11.30 uur. Tentoonstel- ling in het Streekmuseum.

p agina 51 ➔ AAN DE MOEZEL-SAAR

Villa Rustica: In der Kirchheck, 54346 064 HHH 066 HH Mehring; Streek- en Wijnmuseum Mehring, Romeins Centrum Neumagen-Dhron Wijnpersinstallatie, Erden Bachstr. 47, D-54346 Mehring, Tel.: +49 (0)6502-1413 (TI Mehring) Het Romeinse Noviomagus – nu Neumagen Hier staat aan de voet van de wijngebieden Geo-coördinaten: 49.79411°N/6.83437°O – is de oudste wijnplaats van Duitsland. In Erdener Prälat en Erdener Treppchen, een de voormalige laat-Romeinse citadel werden gedeeltelijk gereconstrueerde Romeinse de grafstenen van rijke burgers en wijnpers. Het metselwerk dat deels met een 062 HH kooplieden aangetroffen, die een zeer visgraatmotief versierd is, is buitengewoon levendig beeld geven van het leven van toen. goed geconserveerd gebleven. Een Waterleiding van een villa, Pölich Deze beroemde grafstenen zijn in het interessante stopplaats direct aan de Moezel Een beetje avontuur hoort erbij: een ca. 1,20 Landes-museum Trier te bezichtigen. Fietsroute en de Bundesstraße B 53 gelegen . meter hoog en een halve meter breed Afgietsels hiervan staan langs de Archeologi- Een klimpad voert door de steile hellingen en Romeins kanaal kan bij een villa in Pölich sche Route opgesteld. Er zijn zo’n 17 dat geeft een goed beeld van hoe zwaar het worden bezocht. Deze vrij toegankelijke, halteplaatsen, waar ondermeer te zien zijn: werk van de wijnboeren destijds was en unieke waterleiding, die in leisteen is het beroemde wijnschip, een scène uit een overigens nu nog steeds is. (lengte: 2,9 tot uitgehouwen, heeft naar alle waarschijnlijk- schooltje, bij de kapper en het afdragen van 4,3 km). Het uitzicht op de Moezel is heid het water getransporteerd naar de de pachtsom. Hoogtepunt is het geconst- natuurlijk fantastisch. Ook zeer indrukwek- badruimtes van een grote Romeinse villa. rueerde (helemaal volgens het origineel) kend is het om te zien hoe de wijnbergterras- Zo’n luxe was destijds geen zeldzaamheid en wijnschip Stella Noviomagi, waarmee men in sen tegen de rotsen als het ware gevleid zijn. toont niet alleen de hoge technische het weekend ook een korte vaart kan maken. De Romeinse wijnpers in het dal geeft niet ontwikkeling van de Romeinen, maar zeker In de buurt van de aanlegsteiger is een alleen een duidelijk beeld van de perstech- ook hun gigantische waterverbruik. Een klein multimedia locatie, waar men alles over de niek van de oude Romeinen, maar hierbij informatiecentrum bij de waterleiding is in geschiedenis van het origineel en de staat ook een evenementengebouw, waar een voormalig brandweerhuisje ingericht. reconstructie vindt. Rondleiding van mei tot het hele jaar door leuke dingen georganise- Een ca. 1 km lange rondwandeling leidt naar en met oktober op vrijdag en zaterdag. erd worden. markante punten. Deze wandeling begint bij de Tourist-Informa- Wijnpers tegenover het plaatsje Erden aan de Im Weinberg, D-54340 Pölich tion Neumagen-Dhron, andere oever van de Moezel Geo-coördinaten:: 49.79719° N/6.84723° O Hinterburg 8, D-54347 Neumagen-Dhron, Geo-coördinaten: 49.98151°N/7.02759°O Tel.: +49 (0)6507-6555 HH Geo-coördinaten: 49.84993°N/6.89404°O 063 067 HH Romeins pad Trittenheim-Minheim Wijnpersinstallatie, Brauneberg 065 HH Voor de geoefende wandelaar is de 20 Dulcis mons – zoete berg – noemden de kilometer lange thematische route en het Wijnpers, Piesport Romeinen de heuvelrug, aan de voet klimpad “Römersteig” tussen Trittenheim en Van de belangrijkheid als centraal punt van waarvan zich de Brauneberger Wijnpers Minheim, een adembenemende prachtige de wijnbouw in Piesport tijdens de Romeinse bevindt en zonder twijfel heeft de naam liaison met antieke schatten. Het beroemde tijd, getuigen niet alleen enkele verzen uit betrekking op de wijn. “Brauneberger Juffer” stenen wijnschip van Neumagen-Dhron is Ausonius’gedicht “Mosella”, maar ook is de naam van het wijngoed en brengt echte hier gevonden en vaart (gereconstrueerd) talrijke archeologische vondsten. Zoals wijnkenners in vervoering. De Romeinse met zijn passagiers op de Moezel. Deze bijvoorbeeld het “Diatretglas”, een wijnpers staat op de linker oever van de plaats lag destijds aan de Romeinse dubbelwandige wijnkelk en de “Kaiserfibel”, Moezel tegenover Brauneberg, direct aan de verkeersweg van Trier via Bingen naar Mainz. een gouden kledingspeld, die keizer Bundes-straße B 53. Een ideaal uitje voor Het wandelpad volgt deze route voor een Constantijn ter gelegenheid van zijn 10 jarig vakantiegasten in de Moezel regio, die per deel. Replica’s van grafmonumenten en een regeringsjubileum uitreikte aan iemand, die auto, motor of camper onderweg zijn. wijnpers in het wijngebied “Piesporter zich bijzonder verdienstelijk had gemaakt. Wandelaars worden er via de Mosel.Erlebnis. Goldtröpfchen” vertellen het verhaal van Beide voorwerpen zijn in het Rheinisches Route heen geleid. En hoe goed Moezelwijn toen. Speciale informatietableaus nodigen Landesmuseum in Trier te zien. De meest harmonieert met een Romeinse maaltijd, die uit om nog meer te weten te komen en om spectaculaire ontdekkingen deed men in kan dat zelf ondervinden in het Brauenberger even te rusten. De uitzichten vanaf de Piesport echter in de jaren 1985 en 1991. Aan Hof in Brauneberg. “Römersteig” op het laag gelegen Moezeldal de rand van het wereldberoemde wijngebied Geo-coördinaten wijnpers: zijn spectaculair en de wijnliefhebbers “Piesporter Goldtröpfchen”stootte men – 49.91394° N/6.99598° O genieten van het feit dat ze hier in een van niet ver van elkaar verwijderd – op restanten de beste wijnregio’s van de Moezel zeker een van een Romeinse wijnpers uit de 4e, resp. glaasje zullen gaan drinken. 2e eeuw n.Chr. De wijnpers uit de 4e eeuw 068 HH Startpunten: b.v. Moezelbrug werd volgens origineel voorbeeld gerestaureerd. Wijnpersinstallatie, Maring-Noviand Trittenheim: 49.82192°N/6.90348°O Ausoniusufer, D-54498 Piesport In Maring-Noviand nabij de bekende Neumagen-Dhron: 49.85732°N/6.89117°O Geo-coördinaten: 49.88582° N/6.91131° O en Piesport: 49.88621°N/6.91660°O vakwerkstad Bernkastel-Kues werd al in de Romeinse tijd wijn verbouwd. Hier heeft men de resten gevonden van een groot Romeins landgoed dat naast verschillende stallen en schuren ook een eigen wijnpers had. Dat is p agina 52 tamelijk ongewoon, want alle andere van de wandelroute “Säubrenner-Route”. Deze tocht tot nu toe bekende antieke wijnpersen zijn 063 Romeins pad kan men beschouwen als uitstapje van de midden in de wijngaarden aangetroffen. Om Eifelsteig, een “Toptrail of Germany”. Een de kostbare vondst te beschermen heeft men Nordic-Walking-Route en een fietspad als over het druivenpulp-, pers- en mostbekkens aftakking van de populaire Maare-Mosel- een beschermende overkapping gebouwd, Radweg verbinden de villa met het stedelijke die op afspraak te bezichtigen is. Een zwaar gebied. En natuurlijk kan men hier ook blok zandsteen, dat in het buitenste deel van gemakkelijk met de auto komen. Er staan de installatie is opgenomen, heeft mogelijk nog meer investeringen op het toeristische als persgewicht van een schroef- of vlak gepland. Tip: bewegwijzerde wandelrou- haspelpers gediend. te van de stad Wittlich nr 6 vanaf de 064 Romeins Centrum Neumagen-Dhron Viehmarktplatz in Wittlich, lengte: ca. 7 km Openingstijden: overwegend op zaterdag- (Wandelkaart nr. 24 von de Eifelverein) ochtend na afspraak, tel.: +49 (0)6535-944200 An der Römerkelter, D-54484 Maring-Noviand Geo-coördinaten: 49.97270° N/6.90138° O Geo-coördinaten: 49.92620° N/6.98143° O

071 HH 069 HH “Romeinse Route” in Zell (Moezel) Villa Romana, Veldenz De stad Zell (Moezel), nu een levendige De ontdekking van de Romeinse villa in toeristische metropool, was destijds een Veldenz mag curieus genoemd worden: in Romeinse nederzetting met luxueuze huizen. een prachtig historische gebouw in het 065 Romeinse wijnpers Piesport De restanten van een badcomplex in het stadscentrum van Veldenz zou tijdens een Streekmuseum en de askist als dodenher- restauratie 1990/1991 tevens een kelder dekkingsplek aan de oever van de Moezel worden uitgegraven. Tijdens het graven getuigen nog van een oude nederzetting. kwam tot ieders verrassing een Romeins bad- Hoog boven de stad op de Beinter Kopf complex bloot te liggen. Zo werd het oude troonde toen een bergheiligdom, van waaraf gebouw niet alleen een kelder, maar ook nog men ook nu nog een prachtig uitzicht op de een attractie rijker. Als de voormalige Moezel heeft. Een thematische wandelroute bewoners van het vakwerkhuis eerder “Romeinse Route”(lengte: 18,2 km) loopt geweten hadden, wat voor een wellness-oa- vanuit de stad omhoog naar de bewaard se zich onder hun voeten bevond, dan gebleven fundamenten en verder naar het hadden ze misschien wel eerder de schop ter 066 Romeinse wijnpers Erden Altlayer beekdal. Daar, diep in het bos, hand genomen. Tegenwoordig bevindt zich bevond zich een toevluchtsoord voor de in de ‘Villa Romana’ zoals het ‘Haus des bevolking tegen de barbaarse hordes Gastes’ sindsdien ook wordt genoemd, een plunderaars. Dit oord noemt men in de klein museum over de stadsgeschiedenis en volksmond “Alteburg” en er zijn hier biedt het onderdak aan een muntenverzame- inderdaad nog zeer goed geconserveerde ling en wisselende tentoonstellingen van muurresten te vinden. verschillende kunstenaars. Hier kan men Startpunt: Schwarze Katz Fontein / Raadhuis, leuke souvenirs en literatuur kopen en ook Balduinstraße 44, D-56856 Zell/Mosel; in het gezellig wat drinken. Raadhuis is ook het Streekmuseum Villa Romana, Haupstraße 28, 067 Romeinse wijnpers Brauneberg ondergebracht, D-54472 Veldenz, Tel.: +49 (0)6534-1203 tel.: +49 (0)6542-96220; Geo-coördinaten: Geo-coördinaten: 49.88942°N/7.02327°O Beinter Kopf 50.012429° N/7.179171° O 069 Villa Romana Veldenz Alteburg 49.995640° N/7.230269° O

070 H(H) 072 H Romeinse villa, Wittlich De eens zo prachtige Romeinse villa in het Stenen grafkamer,S t. Aldegund Lieserdal bij Wittlich moest destijds wijken Bij alle inventiviteit, die de Romeinen aan de voor de vooruitgang: pijler van een dag legden om hun doden te begraven, is autosnelweg maakte een einde aan de een graf in een stenen kamer zoals in St. landelijke idylle. Maar zo gaat het soms in Aldegund toch een zeldzaamheid. Het is in het leven: verkeersinfrastructuur voor elk geval een uitstapje vanaf de Mozelwijn- welstand en vooruitgang. Ondertussen zijn Route of de Moezel Fietsroute meer dan de veiliggestelde en voor bezoekers waard. Opgebouwd uit dikke stenen platen, toegankelijke restanten van de Romeinse werd hier een Romeinse vrouw begraven, in villa in Wittlich in een zeer goede toeristische infrastructuur ingebed, b.v. in de premium p agina 53

074 Bergheiligdom Calmont ➔ AN MOSEL - SAAR

clusief een rijke grafschat, die ondermeer een klimpad voor alle leeftijden (lengte: 7 bestond uit een prachtig geblazen blauw tot 9 km). Wie tijdens het weekend voor de scheepje. Deze kostbaarheden zijn alleen wandelroute naar de top kiest, kan zich daar 070 Romeinse Route Zell (Moezel) nog als replica ter plaatse te bekijken. Wie ze – boven aangekomen – aan een of meerder in het echt wil gaan bewonderen, die kan dat glazen wijn laven. De weg naar beneden is in het Landesmuseum op de Vesting niet moeilijk en in de plaatsjes Ediger-Eller Ehrenbreitstein doen.Voor kunsthistorici is en Bremm nodigen sfeervolle gastronomi- echter nog een tweede graf bijzonder aan te sche locaties en Weinstuben tot een bevelen: in de oude bergkapel tegen de heerlijke maaltijd.. heuvel vond de beroemde kunstverzamelaar Station in Eller, dichtstbijzijnde parkeerplaats Peter Ludwig zijn laatste rustplaats. bij het Heiligdom: Graf in stenen kamer: Klosterkammerstr. 71, Geo-coördinaten: 50.10405°N/7.10408°O D-56858 St. Aldegund; Bergkapel: Van de 075 Dubbele grafkamer Nehren weg “Auf der Teusch” loopt een voetpad HH tussen wijnbergen en tuinen naar de kerk. 075 Geo-coördinaten graf: 50.07415° N / 7.12889° O Dubbele grafkamer, Nehren Het dal van de Moezel moet dicht bevolkt zijn geweest. Rijke landgoederen, woon- en 073 H werklocaties van de eenvoudige bevolking Hooggelegen vesting op de Petersberg, stonden langs de vruchtbare oever. Schepen voeren over de Moezel en transporteerden Neef 077 Martberg Pommern In het zicht van het kruis op de top van de wereldwijd goederen. Ook in Nehren lag Calmont, stond tot aan de laat-Romeinse tijd destijds een van de grotere Romeinse – toen hordes barbaren lijf en leven landgoederen. Hier werd wijn verbouwd, 078 Kloostermuseum Treis-Karden bedreigden – een vesting hoog boven Neef. getuige een Romeinse wijnpers. Hoog boven Deze Romeinse locatie is ook via de hun voormalige woonplaats en aan een cultuurroute Calmont-Regio te bereiken. De belangrijke Romeinse route vonden de Romeinse soldaten hadden vanaf het landheren hun laatste rustplaats, met “Eulenköpfchen” en het terrein rondom de prachtig uitzicht over het dal van de Moezel. schilderachtige Peterskapel, een ongelooflijk Inmiddels zijn de twee “graftempeltjes” prachtig uitzicht op het dal van de Moezel. gereconstrueerd. Maar origineel – en dat is Als men nu de restanten van deze vesting wil absoluut verbazingwekkend – zijn gaan bekijken komt daar wel wat speurzin bij muurschilderingen in de linker grafkamer kijken. Het uitzicht is in elke geval behouden gebleven. Men kan ze door een fantastisch. Aan de voet, vlakbij de vesting afgeschermde glazen wand bekijken. De ligt de mooie ruïne van het klooster Stuben, plaats Nehren en het dubbele graf kan men een populaire en veel gebruikte locatie om te via een thematische wandelroute (lengte: 4,5 fotograferen. Hier komt men alleen via km) gaan bezoeken. wandelroutes, met steeds weer dat prachtige Startpunt: Gemeindeplatz bij het Gemeente- uitzicht, maar ook gemakkelijk via de vlakke huis en Brandweerkazerne Nehren; Moezel Fietsroute. Geo-coördinaten parkeerplaats 080 Vesting Ehrenbreitstein Geo-coördinaten: 50.09870° N/7.13335° O aan de K22: 50.09044°N/7.18253°O

HH 074 076 H Bergheiligdom op de Calmont, Archeologische wandelroute, Calmont-Region Bruttig-Fankel Welke godheden werden hoog boven Dwars door het bos boven Bruttig-Fankel Calmont, de steilste wijnberg van Europa loopt nog een oude Keltische- en Romeinse tussen Bremm en Ediger-Eller, vereerd? route. De weg wordt omzoomd door 081 Cultuurpark Bliesbruck-Reinheim Misschien Succellus, de god van de wijn? grafheuvelvelden uit diverse eeuwen. Men weet het niet. Op het hoogste punt van Meer recent is een verdedigingsbouwwerk de Calmont, vis à vis van het klooster en een middeleeuwse holle weg. De eeuwen Stuben, een schilderachtige kerkruïne, staat liggen hier zo dicht bij elkaar, dat men de sinds kort een gereconstrueerd Romeins tussenliggende tijdsspanne veel korter bergheiligdom. Beide godshuizen zijn door inschat. Maar de natuur verovert alle de Cultuurroute Calmont-Region met elkaar menselijke inspanningen vroeger of later verbonden, een prettig wandeltraject met toch weer terug en bewaart daarbij zorg- vuldig de sporen – zolang de mens deze

p agina 54 082 Museum voor Pre- en Vroege geschiedenis Saarbrücken ➔ IN HET SAARLAND

niet moedwillig vernietigd. Hier bevindt zich 079 H 081 HHH overigens ook een speciale locatie in het Romeinse villa, Winningen Europees Cultuurpark Bliesbruck-Rein- bos, waar schoolklassen in de vrije natuur, heim, Gersheim-Reinheim onder de blote hemel les krijgen. (lengte: 2,5 km) Een Romeinse villa langs de autosnelweg: dat was niet de bedoeling van de toenmalige Middenin het UNESCO Biosfeerreservaat Geo-coördinaten parkeerplaats huisbezitter. Maar het verkeer is geen Bliesgau op de Duits-Franse grens, ligt een aan de K35: 50.14856° N/7.25844° O hindernis meer, in tegendeel: de bezoekers wel heel bijzonder archeologisch park: op van nu maken gebruik van een uitstekende een terrein van meer dan 70 ha. hebben infrastructuur en meer dan voldoende Duitse en Franse onderzoekers, archeologi- 077 HHH parkeerruimte bij de nabijgelegen sche bodemvondsten uit diverse eeuwen Archeologisch Park Martberg, Pommern Autobahnraststätte – lopend gaat men dan opgegraven. Hier werd ondermeer het graf Op de Martberg bij Pommern voelt men de naar de villa. In het museum in Winningen van de Keltische vorstin von Reinheim nabijheid van de goden. Hier lag al in de vindt men een maquette van het complex en gevonden en wordt nu in een indrukwekken- Keltische periode een stad met een groot enkele vondsten. Bovendien vindt men hier de nieuwbouw gepresenteerd. Vlak heiligdom, dat ook na de Romeinse een collage van de ereburgers van Winningen daarnaast: de fundamenten van een destijds verovering niet aan belangstelling inboette. en van August Horch, de oprichter van Audi. prachtige Romeinse villa met een representa- Allereerst werd hier Lenus-Mars vereerd, die Een uitstapje naar dit mooie dorpje aan de tief hoofdgebouw en een deels gereconst- zieke mensen in nood moest helpen, zoals Moezel is meer dan de moeite waard. rueerde binnenplaats. Bovendien zeer de moeite waard: het indrukwekkende blijkt uit offergaven die hier zijn aangetrof- Navigatie: Romeinse villa; autosnelweg thermencomplex van de voormalige fen. Tot dan de Christenen kwamen en deze A 61, bij Autobahnraststätte Winningen-Ost; Gallo-Romeinse kleine stad. Uitgebreid heidense cultus rigoureus om zeep hielpen. Museum Winningen, Schulstraße 5, evenementenprogramma. Inmiddels is een deel van het verwoeste D-56333 Winningen, tempelcomplex weer opgebouwd en vormt Tel.: +49 (0)2606-2214 en 2126 Robert-Schuman-Str. 2, D-66453 Gersheim- een aantrekkelijk doel voor uitstapjes en Geo-coördianten villa: 50.31783°N/7.50058°O Reinheim, Tel.: +49 (0)6843-900211 wandelingen op historische paden en Geo-coördinaten: 49.13505°N/7.18343°O wegen. Vanuit Treis-Karden loopt de Lenus-Mars-Route omhoog en verder naar 080 HHH Pommern (lengte: 5 km). Met de auto vanuit 082 HHH Pommern komt men vlakbij het heiligdom en Landesmuseum in de vesting Museum voor Pre- en Vroege Geschiedenis, in het weekend rijdt er een pendelbus. Ehrenbreitstein, Koblenz Saarbrücken Hoog boven de samenvloeiing van de Moezel D-56829 Pommern, tel. +49(0)2672-9157700 Als “archeologisch venster” op het Saarland en de Rijn, troont de vesting Ehrenbreitstein, Geo-coördinaten: 50.17892° N/7.28567° O heeft het Museum voor Pre- en Vroege vroeger een militair bolwerk en nu een Geschiedenis een breed spectrum van populair excursiedoel. Hier vindt men een voorwerpen te bieden – van een vuistkeil uit 078 HHH Streekmuseum, waarin de Romeinse- en het Stenen Tijdperk tot aan kunstzinnig uit Keltische schatten uit de omgeving te zien Kloostermuseum, Treis-Karden goud en edelstenen samengestelde zijn, onder andere de kostbare grafvondsten doekspelden uit de Merovingische periode. In het kleine kloostermuseum van Treis- uit St. Aldegund, vondsten van de Martberg In het middelpunt staat echter het beroemde Karden, achter de kloosterkerk ondergebracht en een kostbare drakenstandaard van het graf van de Keltische vorstin von Reinheim in een middeleeuws bijgebouw, vindt men Romeinse leger. Sinds 2010 kan men via een met kostbare sieraden en andere waardevol- vondsten van het Keltisch-Romeinse stoetjeslift de vesting bereiken. Wie zich wil le grafgiften. Bovendien biedt het museum heiligdom op de Martberg en de schatten uit richten op het militaire verleden van deze een uitgebreid pedagogisch programma en het middeleeuwse kanunnikklooster St. vesting, die zou zich door een acteur, in de actuele exposities. Castor. Hier kan men een reis door tijd door rol van de “eeuwige soldaat” door de 2.000 jaar regionale geschiedenis maken. Of bastions en frontwallen kunnen laten Am Schlossplatz 16, D-66119 Saarbrücken, het nu gaat om de tempel van Lenus-Mars of rondleiden. Tel.: +49 (0)681-9964-4234 het eerbiedwaardige kloostercomplex, Geo-coördinaten: 49.23081°N/6.99146°O gewijd aan de missionaris St.Castor: de Festung Ehrenbreitstein, D-56077 Koblenz, religieuze uitstraling van deze heilige Tel.+49 (0)261-66750 plekken kun je nu nog aan de hand van hun Geo-coördinaten: 50.36633°N/7.61600°O 083 H getuigenissen waarnemen. Vanuit Karden Mithrasheiligdom, Saarbrücken komt men op de Lenus-Mars-Route, die hoog boven het Archeologische Park Martberg, De aanhangers van de Mithras cultus loopt (lengte: 3 km). maakten gaten in een rotswand aan de Halberg in Saarbrücken en brachten daarin St. Castor-Str. 2, D-56253 Treis-Karden, hun heiligdom onder. Zo ontstond een ingang naast de stiftskerk ruimte uit drie schepen, in het midden met Tel.: +49 (0)2672-9157700 (Tourist Info) een bijna 4 meter hoog gewelf en twee Geo-coördinaten:50.18360° N/7.30185° O zijarmen. In de middeleeuwen werd de “heidense grot” een Christelijk pelgrim- soord. Van deze oude,

p agina 55 ➔ IN HET SAARLAND

mysterieuze religies, waar alleen mannen toe aanbeden, zoals de bron- en moedergodin 088 HHH mochten behoren, weten we maar weinig. Sirona, de vruchtbaarheidsgodin Rosmerta Romeinse Villa en Grafheuvel, Nennig Mithras, vaak als zonnegod afgebeeld, zou en de Romeinse goden Apollo, Mercurius, door een vaderlijke godheid naar de aarde Minerva en Silvanus. De prachtige, bewaard gebleven, mozaïekv- gezonden zijn om haar te redden. Hij werd loer behoort met zijn 160 m² oppervlakte tot Locatie: tussen de wijken Ihn en Niedaltdorf geboren in een grot en werd als jongeling de grootste en meest intacte vloer ten aan de L 354; parkeerplaats afgebeeld met een jakobijnenmuts op zijn noorden van de Alpen. Deze vloer lag Geo coördinaten: 49.33460°N/6.60774°O hoofd. destijds in de centrale ruimte van een weelderige Romeinse villa en toont Parkeerplaats voor bezoekers van de voorstellingen uit het circus, gevechten met 086 HH Saarländische Rundfunk op de Halberg, dieren, gladiatoren en muzikanten. Een Dr. Franz-Mai-Straße, D-66121 Saarbrücken; Museum Pachten & Romeins Park, indrukwekkende film laat zien hoe dit van daar het voetpad (bewegwijzerd, Dillingen villacomplex er in de Romeinse tijd heeft ca. 10 min.) naar de grot. In een voormalige boerderij exposeert het uitgezien. Ook bezienswaardig is de Geo-coördinaten: 49.22259°N/7.02795°O museum vondsten van het Stenen Tijdperk grafheuvel vlakbij. Men vermoedt dat het tot aan de Frankische Tijd. Zwaartepunt is de hierbij gaat om een grafmonument van de Gallo-Romeinse Vicus Contiomagus onder de voormalige villabewoner. De grafheuvel 084 HH grond van Pachten, een van de grootste vertoont veel gelijkenis met het graf van Emilianus mijngangen Romeinse grafvelden, woonhuizen, Augustus in Rome, maar is wel wat kleiner. Wallerfangen – St. Barbera werkplaatsen, tempelcomplexen, een Römerstr. 11, D-66706 Perl-Nennig cultustheater en grote hoeves. In een Deze Romeinse kopermijn dankt zijn naam Tel. +49 (0)6866-1329 donkere ruimte zijn Romeinse graven en een aan een bewaard gebleven inscriptie, die Geo-coördinaten: 49.52915° N/6.38347° O vermeldt, dat een zekere Aemilianus op 7 Frankische begrafenis gereconstrueerd. Bij maart (helaas geen jaartal) met het het museum ligt het “Romeinse Park”, een ontginnen begonnen is. Aan deze zogenaam- plek van actie en beleving. Slechts enkele 089 HH de occupatio (in bezit name) lag een meters van het recreatiegebied van het Romeins Museum Schwarzenacker, belangrijke rechtelijke oorkonde ten Ecomeer verwijderd, vindt men de Homburg grondslag, maar uit het totale Romeinse reconstructie van een citadeltoren, een imperium is alleen deze van Aemilianus theaterlocatie en een speelplaats naar Hier kan men gezellig door een gereconst- bewaard gebleven. Ook de mijn zelf is Romeins voorbeeld. rueerde Romeinse Vicus (stad) wandelen! Zo’n 1.900 jaar geleden woonden hier een buitengewoon te noemen, want hier zijn nog Fischerstr. 2, D-66763 Dillingen kleine 2.000 mensen en bevolkten de sporen van Romeinse werktuigen gevonden Tel. +49 (0)6831-709212 straten met overdekte galerijen en en diverse vondsten in de mijngangen zijn Geo-coördinaten: 49.35498° N/6.70843° O duidelijk dateerbaar. Men vermoedt dat dit afwateringskanalen. Bezienswaardig is mijnstelsel nog veel groter moet zijn ondermeer: de “Woning van de oogarts” met geweest, dan tot dusver werd aangenomen. 087 HHH inrichting en het “Säulenkellerhaus”, dat zijn naam te danken heeft aan de kelder met Schlossbergstraße, D-66798 Wallerfangen- Archeologisch Park Romeinse zuilen. Bij de wegkruising zou men even bij Ortsteil St. Barbara ( de ingang ligt Villa Borg, Perl-Borg “Capitolinus” kunnen binnenstappen. Het ca. 150 m van de Hauptstrasse verwijderd). Het gereconstrueerde Romeinse villacomplex verse brood, dat hier bij de maaltijden Toegang alleen in combinatie met een laat op een indrukwekkende manier zien, geserveerd wordt, is afkomstig uit een rondleiding. Tel.: +49 (0)6831-444-449 hoe aangenaam en stijlvol men als reconstrueerde bakkerij. Vlak daarnaast (Regio Saarlouis) bevoorrechte burger zo’n 2.000 geleden kon stond een herberg die onderdak bood aan Geo-coördinaten: ca. 49.32812°N/6.68382°O leven. Dat kan men zelfs aan den eigen lijve handelsreizigers, ambtenaren, handwerks- ondervinden, bijvoorbeeld met een lieden en aan personen die op doorreis ‘Erlebnisführung’ (een avontuurlijke waren. Daarnaast: Gallo-Romeinse 085 H rondleiding) onder leiding van slaaf Jatros. omgangstempel voor de god Mercurius, en Bronheiligdom Sudelfels, Wat is hier te zien? Poortwoning, herenhuis het barokke museumgebouw (Edelhaus) met Ihn bij Niedaltdorf met badcomplex, siertuin met moestuin, tuinencomplex. keuken, archeologisch museum en de Aan de voet van de Hirnberg bevinden zich Homburger Str. 38, D-66424 Homburg actuele opgravingen. In de Romeinse de restanten van een Gallo-Romeins Tel.: +49 (0)6848-730777 taveerne worden lekkere Romeinse en heiligdom, met meerdere kleine tempels Geo-coördinaten: 49.28286° N/7.31616° O binnen een omheind terrein, en een regionale gerechten geserveerd. Elk eerste niet-religieus bouwwerk, namelijk een weekend in augustus vindt hier een groot Romeins landgoed met stallen en schuren. Romeins feest plaats. Hier zijn te zien: haard en trap, vloerverwar- Im Meeswald 1, D-66706 Perl-Borg, ming en een zeshoekig wasbassin , dat op Tel.: +49 (0)6865-91170 een bron was aangesloten. Hier komt nog Geo-coördinaten: 49.49642° N/6.45810° O steeds water uit. Er werden Keltische goden

p agina 56 090 H verder de bordjes volgen. Parkeerplaats vlakbij de Mithrastempel aan de Schwarzer- Historische wandelroute Kasbruchtal, dener Weiher. Neunkirchen 084 Emilianus mijngangen Geo-coördinaten: ca. 49.53708°N/7.28263°O Vanaf de parkeerplaats bij het waterleiding- bedrijf of vanaf de parkeerplaats bij het Combibad “Die Lakai” loopt de 6 km lange 093 HH wandelroute door het natuurbeschermings- Monumentale grafheuvel, Oberlöstern gebied Kasbruchtal. Diverse zij-routes brengen de wandelaars naar enkele De reconstructie van twee zeldzame historische vindplaatsen uit de Romeinse Romeinse monumentale heuvels met een tijd. Te zien zijn hier onder andere een stenen ommuring uit de 2e eeuw n.Chr. Romeinse steengroeve, de steengroeve bevindt zich in Wadern-Oberlöstern. 086 Museum Pachten “Opferstein”en de zogenaamde “Jungfern- Belangrijke personen moeten hier zijn stiege”, die naar Romeinse graven voeren. begraven. De nabijgelegen heuvels met een Een kopie van een hier gevonden bronzen doorsnee van 20 meter werden in de 90-er beeld en de onderbouw van een vroeg-Fran- jaren van de vorige eeuw uitgegraven en kische ijzererts oven zijn in het raadhuis van onderzocht. Beide waren met een stenen de stad Neunkirchen te bezichtigen. pijnboomkegel bekroond. Tussen de beide heuvels stond een imposante grafsteen. Na Parkeerplaats “Die Lakai”, An der Lakaischä- de afgraving zijn de beide heuvels weer in ferei 1, D-66538 Neunkirchen hun originele staat teruggebracht. De daarbij 087 Villa Borg Geo-coördinaten: 49.32734° N/ 7.19389° O behorende nederzetting lag zo’n 400 meter verderop.

091 HH Aan de verbindingweg tussen Wadern-Geh- weiler en Wadern-Oberlöstern Grafproject Wareswald, Tholey Geo-coördinaten: 49.57979° N/6.91390° O In het Wareswald bij Tholey wordt een Gallo-Romeinse nederzetting opgegraven. Deze, destijds zeer belangrijke stad, lag op 094 H het snijpunt van twee Romeinse hoofdrou- Keltische ringwal, Otzenhausen tes. De vondsten van vloerverwarming en luxe baden getuigen van de hoge levensstan- De zogenaamde ‘Hunnenring’ bij Otzenhau- daard van de toenmalige bevolking. Gratis sen is een van de meest imposante rondleiding op elke eerste zondag van de versterkingen van Europa. Zijn nu nog 10 088 Romeinse villa Nennig maand (mei tot en met oktober) en deelname meter hoge en 40 meter brede muurresten voor amateurs aan opgravingkampen. getuigen van een uniek vestingbouwwerk van Info: Tel.: +49 (0)6853-8540749 de Kelten. Omgeven door het fraaie landschap van het Schwarzwalder Hochwald Parkeerplaats “Wendelinus-Rad- u. was het eens een machtscentrum van de Wanderweg”, D-66636 Tholey Keltische Treveri. De nabijgelegen Geo-coördinaten: 49.49194° N / 7.05583° O Vorstengrafheuvels bij Schwarzenbach geven blijk van de mensen die ze hebben laten oprichten. Thematische wandelroutes en de 092 H Keltisch geïnspireerde beeldenroute ‘Cerda Mithras monument, Schwarzerden & Celtoi’ maken uw bezoek tot een 089 Romeins Museum Schwarzenacker Het cultbeeld voor Mithras, de god van het bijzondere belevenis. Voor kinderen is er een licht, is een behouden gebleven restant van speciale kinder-belevenisroute uitgezet. een tempelcomplex, dat vlakbij een Daarnaast worden er jaarlijks speciale Romeinse nederzetting stond. Het stelt evenementen georganiseerd. Mithras voor, rijdend op een paard, terwijl hij Tourist Info Nonnweiler, Tel.: +49 (0)6873- een stier doodt. Rechts en links van hem 660-76, Parkeerplaats bij het bos, staan fakkeldragers, de ene houdt de fakkel Ringwallstraße, D-66620 Otzenhausen omhoog, de andere doet hem naar beneden. Geo-coördinaten: 49.61602°N/6.99614°O Beide symboliseren de zonsopkomst en de zonsondergang. Het monument is te bereiken via de Fritz-Wunderlich-Rad en Wanderweg. Met de auto: autosnelweg A1, uitrit Reichweiler en 091 Grafproject Wareswald

p agina 57 ➔ in de hunsrück

095 HHH 097 HHH Ausonius Wandelroute, Bingen-Trier Archeologischpark Belginum, 093 Grafheuvel, Oberlöstern Wandelen over een van de oudste Romeinse Morbach-Wederath lange afstandswegen: van Bingen naar Trier Een belangrijke halteplaats op de oude volgt de Ausonius Wandelroute over een Ausoniusweg van Bingen naar Trier was altijd lengte van zo’n 107 km een oud verkeerstra- al de stad (Vicus) Belginum, een samen- ject, waarop de Romeinse dichter Ausonius komst van wegen bij een nederzetting, die vanuit het Rijndal naar de Moezel trok. De uit de tijd van Augustus dateert. Inmiddels Romeinen legden hun wegen kaarsrecht aan, houdt een museum de herinnering aan de daar waar het mogelijk was. Vandaar dat ook oude nederzetting levendig en is een de historische wandelroute dikwijls over interessante tussenstop voor reizigers op de kaarsrechte tracé’s door bos en weide voert. Hunsrückhöhen-Route en natuurlijk voor hen De Hunsrück-Touristik biedt diverse die de Ausonius-Route volgen. In een Ausonius- wandelarrangementen aan, permanente tentoonstelling kan men aan de waarbij het vervoer van de bagage is hand van vondsten uit een grafveld, ervaren inbegrepen en alle service biedt, die de hoe de mensen hier vroeger geleefd hebben. moderne reiziger zich maar wensen kan. Het uitgestrekte buitenterrein met gemetselde fontein, kinderspeelplaats en 095 Ausonius Wandelroute bij Dill Hunsrück-Touristik GmbH, een 2 km lang wandelparcours met 8 goed Gebäude 663, D-55483 Hahn-Flughafen, gedocumenteerde informatielocaties, nodigt Tel.: +49 (0)6543-507700 uit om op ontdekkingstocht te gaan. Elk jaar zijn er bijzondere tentoonstellingen, 096 H voordrachten en evenementen, waarbij men steeds weer meer te weten kan komen van Huis van de Regionale Geschiedenis, het reilen en zeilen van de Keltische en Kastellaun Romeinse bevolking in de Hunsrück. Kastellaun ligt in het centrum van een oud wegennet. Een dichte bevolking heeft hier zo Keltenstr. 2, D-54497 Morbach-Wederath zijn sporen nagelaten en vondsten uit de Tel. : +49 (0)6533-957630 Keltische- en Romeinse tijd documenteren Geo-coördinaten: 49.85531° N/7.16434° O het verleden van dit centrum in de Hunsrück. Middenin de stad gelegen, verheft zich op 098 H een steile rots de ruïne van de Sponheimer burcht. In de daarbij behorende onderburcht Hochwaldmuseum, Hermeskeil is het Huis van de Regio-nale Geschiedenis Natuurlijk hebben de Kelten en Romeinen ondergebracht, dat een reis door de tijd door ook in Hermeskeil gewoond. De plaatsnaam 3.000 jaar Kastellauner historie toont. Een verwijst tenslotte naar de gevleugelde afgod. 097Archeologischpark Belginum erg interessant evenementenprogramma en Talrijke sporen bevestigen de aanwezigheid een uitstekende gastronomie met de nadruk van een voor-Christelijke nederzetting: op het “Leven op een burcht in de Keltische grafvelden, oeroude Keltische middeleeuwen”, completeren het aanbod. wegen en Romeinse straten, waarlangs Zo kunnen hier bijvoorbeeld van juni tot landgoederen lagen. Absoluut zwaartepunt oktober op elke zondagmiddag, kinderen van het Hochwaldmuseum als venster op het spelen, plezier maken en avonturen beleven. regionale verleden, is echter de presentatie en de instandhouding van de huidige Burcht Kastellaun (Onderburcht), D-56288 levens- en werkwijze van de boeren. Het Kastellaun, Tel.: +49 (0)6762-407214 bijzondere daarbij zijn in mindere mate de Geo-coördinaten: 50.07094°N/7.43831°O historische voorwerpen, maar veel meer de afwisselende presentaties van aparte thema’s. Het museum kreeg in 2005 de “Museumprijs Rheinland-Pfalz voor burgerlijke betrokkenheid”. Trierer Straße 49, D-54411 Hermeskeil Tel.: +49 (0)6503-953515 Geo-coördinaten: 49.65598° N/6.94319° O

p agina 58 Goden, graven en gladiatoren – Dagtocht naar het dal van de Saar Duits-Luxemburgse tocht langs de Het idyllische dal van de Saar tussen Konz en bovenloop van de Moezel Saarburg heeft een overvloed aan beziens- U rijdt van Duitsland naar Luxemburg en waardigheden en mooie landschapsimpres- van grafmonument naar grafmonument, u sies te bieden. Begin- en eindpunt zijn bij de bezichtigt de beroemde Zuil van Igel (UNESCO- brug over de Saar in Konz. Op het programma Wereldcultuurerfgoed), graftempels, graftui- staan onder andere het historische Kanzem nen, grafheuvels en grafstenen. Aansluitend (waar de wijngaard van Günther Jauch zich staan u een kostbaar gladiatorenreliëf en bevindt), het beschermde dorpsgezicht van een tempelcomplex voor de god Mercurius te Wawern, het project ‘Arbustum – Wein im wachten. Begin- en eindpunt zijn de Kaiser- Wald’ in Ayl, Saarburg met haar historische thermen in Trier. De weg voert door zeer idyl- stadskern, Kastel-Staadt met haar oppidum lische landschappen en met veel uitzichten en cultustheater, de Michaëlskapel in Taben- Het Romeinse Hochwald over de Moezel. Rodt, het ‘Widdertshäuschen’ bij Serrig en het We bezoeken de Kelten, de Romeinen en keizerlijk paleis in Konz. hun afstammelingen in het Natuurpark Saar- Hunsrück. Het is aan te raden om in ieder geval de wandelschoenen mee te nemen, want de vicus Wareswald en de Keltenring ➔ Tips voor uitstapjes met de auto in Otzenhausen zijn beide aangesloten op Premium-wandelroutes! De Saar-Hunsrück- Steig vormt bovendien een verbinding Rondreis Noord-Eifel tussen de Keltische ringwal en het museum Moezeltour Trier – Bernkastel-Kues Bij deze dagtocht staan niet alleen Romeinse in Hermeskeil. Natuurlijk kan men ook alles We volgen de ‘Roemischen Weinstraße’, Matronenheiligdommen op het programma, makkelijk met de auto bereiken. En wat zou bezichtigen de villa’s in Longuich en Mehring, maar ook monumenten van antieke techniek: u ervan zeggen om aansluitend een bezoek de Romeinse waterleiding in Pölich, varen een kalkbranderij, twee steengroeven en te brengen aan het Belevenisbad Schaum- met het Romeinse schip Stella Noviomagi, een aquaduct. In 2009 hebben archeologen berg in Tholey, voor Romeins geïnspireerde nemen een kijkje bij de wijnpersinstallaties van de Universiteit van Keulen in Netters- wellness? in Piesport, Brauneberg of Maring-Noviand heim een Romeinse nederzetting (vicus) met en klimmen in Bernkastel-Kues naar de Romeinse luxe in het Saarland woonhuizen, werkplaatsen en laat-Romeinse burchtruïne Landshut, waar men spectacu- Een dagtocht in het Saarland om het prachtige vestingwerken ontdekt. De vicus ligt direct laire vondsten heeft gedaan: in juni 2012 gladiatorenmozaïek van de Romeinse Villa aan de Romeinse weg van Keulen naar Trier werden bij routine werkzaamheden aan de Nennig te bezichtigen, een bezoek te brengen (de ‘Agrippa-Straße’) in het dal van de Urft. De buitenste vestingwerken van de burchtruïne aan het indrukwekkende gereconstrueerde nieuwe inzichten van de opgravingen worden (de zogenaamde ‘Zwinger’) ongewoon forse Romeinse villacomplex van het archeologie- meegenomen in de vormgeving van het ‘Ar- restanten van een Romeinse vesting (fort) park Romeinse Villa Borg, aan het Museum chäologischen Landschaftsparks Nettersheim’ aangetroffen. Archeologen dateren deze Pachten met Romeinenpark en verder aan het (opening voorjaar 2014). De archeologische overblijfselen, die destijds in de middelee- bronheiligdom Sudelfels of aan de Emilianus- activiteiten en opgravingen zijn nu al een uwse bouwwerken zijn opgenomen, in de late mijngangen (alleen te bezichtigen wanneer uitstapje waard. Bij een bezoek aan Netters- 4de en vroege 5de eeuw. De klim naar het men een speciale rondleiding boekt). heim mag een wandeling naar de ‘Grüner opgravingsterrein duurt ongeveer 30 minu- Pütz’, het meest zuidelijke bronreservoir van Uitstapje naar Romeinse dorpen ten, of men neemt de Burg Landshut Express de Romeinse Eifelwaterleiding naar Keulen, (mei – oktober). De moeite wordt beloond met Wie als Romeinse reiziger onderweg was, niet ontbreken. Tip: van april tot oktober is in een fantastisch uitzicht over het Moezeldal. vond in Romeinse wegdorpen (vici) alles wat Nettersheim steeds op zondag van 11 tot 16 Als besluit slenteren we gemoedelijk door het men nodig had: versterking van de inwendige uur een Romeinse reiswagen onderweg. oude centrum van Bernkastel met haar talrijke mens, onderdak, werkplaatsen en tempels. Dagtocht Trier-Rome smalle, met kasseien geplaveide straatjes. We bekijken in het Römermuseum Schwar- zenacker in Homburg een gereconstrueerde Jazeker! Vanuit Trier kan men in één dag met Achter de limes vicus en rijden dan verder naar het Europees de auto naar Rome rijden en weer terug. En We zijn benieuwd hoe de regio achter de Cultuurpark Bliesbruck-Reinheim. Ook hier dat alles in het spoor van de Romeinen. U be- Rijngrens eruit heeft gezien, en hoe de bevond zich eens een Romeinse nederzetting, gint bij de beroemde Porta Nigra, bezoekt ver- Romeinen hier leefden en stierven. Daarom die op een levendige wijze toegankelijk is volgens de Romeinse kopermijn ‘Pützlöcher’, gaan we in het kader van een dagtocht heel gemaakt. Daarnaast kan men het gereconst- de resten van de Hermenvijver in Welschbillig, gericht de monumenten langs de beneden- rueerde Vorstinnengraf van Reinheim bezich- de Romeinse vesting in Bitburg, de Romeinse loop van de Moezel, hier ook wel bekend tigen. Van mei tot oktober is het mogelijk om villa Otrang bij Fließem, de opengelegde graf- als de ‘Terrassenmosel’, en op de aangren- hier even te pauzeren. Aansluitend rijden we heuvel bij Strotzbüsch, het zende hoogten van het mid- naar Saarbrücken voor een bezoek aan het Vulkaanhuis in Strohn en delgebergte bekijken. Het Museum für Vor- und Frühgeschichte, waar de maakt dan een tussen- vertrekpunt is bij de vesting kostbare vondsten uit de wegdorpen worden stop in Rome! Ehrenbreitstein met uitzicht tentoongesteld. op de Deutsche Eck. Meer op het Internet op www.strassen-der-roemer.eu Meer op het Internet op: www.strassen-der-roemer.eu WIJ GEVEN U GRAAG INFORMATIE

De populaire vakantieregio’s Mosellandtouristik GmbH Moezel-Saar, Eifel, Hunsrück, Kordelweg 1 Saarland en Luxemburgse Moezel D-54470 Bernkastel-Kues hebben veel te bieden. Door de Tel. +49 (0)6531/97330 gedetailleerde kennis van de totale Fax +49 (0)6531/973333 regio kunnen wij u veel tips en [email protected] suggesties voor uw reisplanning Eifel Tourismus GmbH geven. Indien gewenst stellen wij Kalvarienbergstraße 1 voor een reis “op maat” samen. D-54595 Prüm Bel ons op of stuur een e-mail Tel. +49 (0)6551/96560 met uw concrete wensen. Wij Fax +49 (0)6551/965696 zullen per omgaande contact [email protected] met u opnemen. Hunsrück-Touristik GmbH Gebäude 663 D-55483 Hahn-Flughafen Tel. +49 (0)6543/507700 Fax +49 (0)6543/507709 [email protected] Tourismus Zentrale Saarland GmbH Franz-Josef-Röder-Straße 17 D-66119 Saarbrücken Tel. +49 (0)681/927200 Fax +49 (0)681/9272040 [email protected] Office Régional du Tourisme Région Moselle Luxembourgeoise 115, route du Vin L-5416 Ehnen Tel. (+352) 26747874 Fax (+352) 26747894 www.region-moselle.lu

EUROPESE UNIE en de deelstaten Rheinland-Pfalz, en Wetenschap van het Saarland, Europees Economisch Fonds Saarland, Nordrhein-Westfalen en het Ministerie voor Klimaatbe-heer- voor de ontwikkeling van landeli- het Groothertogdom Luxemburg sing, Milieu, Landbouw, Natuur- en jke regio’s: hier investeert Europa uitgegeven. Overige deelnemende Consumentenbelangen Nordrhein- in de landelijke gebieden. Deze organisaties: Ministerium für Um- Westfalen en het Ministerie van publicatie wordt in het kader van welt, Landwirtschaft, Ernährung, Landbouw, Wijncultuur en Regionale het ontwikkelingsproject PAUL met Weinbau und Forsten Rheinland- Ontwikkeling van het Groothertog- deelname van de Europese Unie Pfalz, het Ministerie van Economie dom Luxemburg.