IL-KNISJA U S-SETTE GIUGNO

sena XXXII nru. 132 april – ġunju 2020

Il-Knisja u s-Sette Giugno WERREJ

Fr Raymond Gatt OP Editorjal 1

André P. DeBattista Ir-Reliġjon u d-Dinja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira: Il-Kuntest Politiko-Reliġjuż tas-sehem tal-Knisja fis-‘Sette Giugno’ 5

Fr Tony Sciberras MSSP Ġużeppi De Piro: strument ta’ paċi u ħaddiem tal-ġustizzja fil-ġrajjiet tas-Sette Giugno 29

Mario Xuereb Dun Enrico Dandria u s-sehem tal-moderati fis-Sette Giugno 39

Vincent Galea Mons. Angelo Portelli u l-ġrajjiet tas-Sette Giugno 1919 55

Fr Paul Gatt OP L-irvellijiet tas-Sette Giugno 1919 kif rakkuntati minn P. Markolin Mercieca OP 61

Dr Simon Mercieca The Sette Giugno and the Catholic Faithful: Giuseppe Serafino Cutajar and other Cutajar Families’ Story 71

Kontributuri 87 Rivista ta’ formazzjoni teoloġika li tittratta temi ta’ duttrina biblika, dommatika, morali u xjenzi umani

Toħroġ kull tliet xhur

Bl-approvazzjoni tal-Knisja

Direzzjoni – Redazzjoni – Amministrazzjoni Knisja 2000 Kunvent Patrijiet Dumnikani Pjazza San Duminku Rabat RBT 2521 Malta Telefon: 21 454592

Editur: P. Raymond Gatt O.P. [email protected]

Setting: Joe Cassar Cover design: Mark Mercieca Stampat: Printcare, San Ġwann. Tel. 21 497206 Copyright: Pubblikazzjonijiet Dumnikani Editorjal

Il-Knisja u s-Sette Giugno

Fr Raymond Gatt OP

Fid-diskors li għamel f’għeluq il-mitt sena mill-ġrajjiet tas-Sette Giugno (1919-2019), l-Ispeaker tal-Parlament Malti Dr Anġlu Farrugia juri kif dawn ħallew marka fonda fuq pajjiżna: “Dan kollu juri wħud mit-tbatijiet li kellu jsofri l-poplu Malti li wassluh biex jaġixxi u jibgħat il-messaġġ ċar li ried id-dritt li għall- inqas l-affarijiet interni tal-pajjiż imexxihom hu. Illum, għeluq il-mitt sena mis-Sette Giugno, huwa opportun li nfakkru dawk l-irvellijiet u r-raġunijiet li wasslu għalihom sabiex dawn ma jintesewx. Jeħtieġ inżommu quddiem għajnejna li kienu proprju l-imwiet ta’ dawn l-erba’ Maltin u s-sofferenzi tad-diversi midruba kif ukoll dawk li ntbagħtu l-ħabs, li wasslu biex l-antenati tagħna jkunu jistgħu jakkwistaw id- dritt li tal-inqas jiddeċiedu huma dwar l-affarijiet interni ta’ pajjiżhom. Dan kollu għandna nibqgħu nfakkruh sabiex aħna, li fortunatament ma għexniex dawk iż-żminijiet diffiċli, nagħrfu li d-drittijiet li ngawdu minnhom illum ma kinux ikunu possibbli mingħajr it-tbatija ta’ dawk kollha li ġew qabilna, u għalhekk huma drittijiet li għandhom jibqgħu jiġu mħarsa bid-dehen u r-rispett mistħoqq”.1 Jgħaddi kemm jgħaddi ż-żmien din il-memorja fl-Istorja ta’ pajjiżna mhu se titħassar qatt. Għaliex hu importanti li ma ninsewx u nibqgħu nfakkru dawn il-ġrajjiet? Ċertament l-Istorja turina li dak li aħna llum u fejn wasalna llum huwa kollu frott ta’ dawk ħutna li bit-tbatija tal- għaraq ta’ ġbinhom irnexxielhom jibqgħu jżommu sħiħ biex il-gżejjer tagħna jibqgħu mixjin biex jiksbu l-awtonomija minn kull tmexxija ta’ ġnus barranin. U l-ġrajjiet tas-Sette Giugno kienu l-ewwel pass biex inkunu rajna f’idejna. 2 KNISJA 2000 n 132

Il-bidu tas-seklu 20 huwa mmarkat bl-Ewwel Gwerra Dinjija.2 Bħala kolonja tal-Imperu Britanniku, pajjiżna kellu jgħaddi minn din l-esperjenza ħarxa tal-gwerra. Dan l-avveniment ġab ħafna xogħol f’pajjiżna imma anki tiġrib għaliex saħansitra sar l-isptar tal-Mediterran.3 Kif spiċċat il-gwerra, il-qagħda ekonomika fil-gżejjer tagħna bdiet sejra mill-ħażin għall-agħar. L-effetti tal-gwerra bdew jidhru fil-qasam tal-agrikoltura, fl-importazzjoni u fl-għoli tal-prezz tal-qamħ,4 u fil- produzzjoni tal-ikel. Biex is-sitwazzjoni tkompli teħżien ħafna ħaddiema tilfu x-xogħol li kellhom wara li spiċċat il-gwerra. Il-ħaddiema tat-tarzna bdew iħossu li kienet qiegħda ssir inġustizzja magħhom minħabba li ma kinux stmati daqs il-ħaddiema Ingliżi.5 Il-faqar fil-pajjiż beda jiżdied b’mod allarmanti u s-sitwazzjoni saret iddisprata. Wara l-Ewwel Gwerra Dinjija l-Imperu Britanniku beda jitlef is- saħħa fil-kolonji tiegħu fil-Mediterran6 u anki lil hinn minnu.7 Malta, li għall-Imperu Ingliż ma kienet xejn għajr bażi navali,8 wara l-Gwerra bdiet titnaqqas l-ispiża militari fiha u għalhekk l-ekonomija bdiet tbati bil-kbir.9 Għalhekk il-problemi għall-familji Maltin kulma jmorru bdew jikbru tant li skalaw permezz ta’ manifestazzjoni kbira fit-toroq tal-Belt Valletta li wasslet għall-ġrajja tas-Sette Giugno 1919. Dakinhar l-Assemblea Nazzjonali kienet qiegħda tiltaqa’ fiċ-Circolo La Giovine Malta fi Strada Santa Luċija fil-Belt, taħt it-tmexxija ta’ Dr Filippo Sceberras10 biex tiddiskuti kostituzzjoni ġdida għall-Gżejjer Maltin. Il-vjolenza li seħħet fis-Sette Giugno ħalliet il-vittmi: lil Lorenzo Dyer, Manwel Attard, Ġużè Bajada u Carmelo Abela, mentri Francesco Darmanin u Antonio Cassano mietu xi jiem wara. Għexieren ta’ persuni spiċċaw midruba fl-irvellijiet u anki fil-ħabs. U hawn nistaqsu: kif tidħol il-Knisja fil-ġrajjiet tas-Sette Giugno? Il-Knisja ma kinetx maqtugħa mill-poplu Malti, anzi jekk inħarsu lejn l-Istorja twila tiegħu naraw li hija dejjem kienet viċin tal-poplu. L-awtur Paul Bartolo jikteb: “… il-Knisja wkoll tħabtet biex tikkalma n-nies waqt u wara s-Sette Giugno … Mons. Panzavecchia, Mons. Depiro u l-Isqof Awżiljarju Portelli ġrew fost il-folla ma’ mexxejja oħra biex jikkalmaw in-nies.”11 Il-personaġġi ewlenin tal-Knisja li jissemmew matul is-Sette Giugno huma: Mons. Ġużeppi De Piro,12 Dun Enrico Dandria,13 l-Isqof Awżiljarju Mons. Anġlu Portelli OP14 u Dun Injazju Panzavecchia.15 L-Arċisqof Mons. Mauro Caruana OSB16 kien il-kap tal-Knisja f’dan iż-żmien. F’din il-ħarġa tar-rivista Knisja 2000 se nagħtu ħarsa lejn il-kontribut li dawn u oħrajn taw matul il-ġrajja tas-Sette Giugno. Filwaqt li niftakru u ngħożżu lil dawk kollha li għamlu ġieħ lil pajjiżna matul is-sekli, f’dan iż-żmien tal-pandemija tal-Covid-19 nirringrazzjaw lil dawk kollha li qed jaħdmu fil-qasam tas-saħħa u s-sigurtà biex jiġi megħlub dan il-virus qerriedi. Nagħlaq dawn il- kelmtejn bl-aħħar żewġ strofi tal-poeżija Lil Malta – għanja tal-Poeta Nazzjonali Malti Dun Karm Psaila:17

“Min ma jafx il-qalb, il-fehma Tal-ulied li int rabbejt? Min ma jafx dik l-Emmna mqaddsa Li bħal sejf tan-nar żammejt?

Malta, Malta, is-swar li ħammru B’demm uliedek għalenin. Qatt ma jinżgħu mill-ġmiel tagħhom, Rebħu ’l-għadu, jirbħu s-snin”18

Noti

1. Diskors tal-Ispeaker 7-6-19, Pubblikazzjoni Parlament ta’ Malta, 2019, p.10-11. 2. Il-bidu tal-Ewwel Gwerra Dinjija seħħ fit-28 ta’ Lulju 1914 u ġiet fi tmiemha fil-11 ta’ Novembru 1918. 3. Ara, Henry Frendo, ‘The Sette Giugno in Maltese History – a sad evocative and seminal national event’, The Sette Giugno in Maltese History 1919- 2019., Midsea Books, 2019, p.1. 4. Ara, Paul Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno., Klabb Kotba Maltin, 2019, p.15-20. 5. Ara, Mark Camilleri, A Materialist Revision of Maltese History 870- 1919, SKS, Malta, 2016, p.163-164. 6. Ara, Andrè P. DeBattista, ‘1919 and the post-war British Empire – the international context of the Sette Giugno’, f’Henry Frendo The Sette 4 KNISJA 2000 n 132

Giugno in Maltese History 1919-2019, p.29-31. Ara wkoll l-artiklu tal- istess awtur f’din il-ħarġa tal-Knisja 2000, nru.132. 7. F’pajjiżi oħra bħall-Irlanda, il-Lvant Nofsani, l-Indja u l-Eġittu. 8. Ara Brian Blouet., The Story of Malta, 8th Edition, Allied Publications, Malta, 2017, pp.159-182. Prof. Henry Frendo jgħid li “Malta għall-Ingilterra ma kenitx sempliċi kolonja imma fortizza, speċi ta’ aircraft carrier” fi ‘Storja u għarfien – il-Maltin min huma?’, L-Identità Kulturali ta’ Malta, Kungress Nazzjonali, Editur Toni Cortis, Malta, 1989, p.22. 9. Ara, Brian Blouet, p.194. 10. Huwa twieled fl-1850 u miet fl-1928. Kien il-President tal-Assemblea Nazzjonali li ġiet imlaqqa’ fis-sette Giugno 1919. 11. Ara, Paul Bartolo, p. 394. 12. Twieled fit-2 ta’ Novembru 1877 u miet fis-17 ta’ Settembru 1933. 13. Twieled fl-14 ta’ Ġunju 1892 u miet fit-3 ta’ Lulju 1932. 14. Twieled fl-24 t’April 1852 u miet fid-19 ta’ Ġunju 1927. 15. Twieled fil-21 ta’ Novembru 1855 u miet fl-20 t’Awwissu 1925. 16. Twieled fis-16 ta’ Novembru 1867 u miet fis-17 ta’ Diċembru 1943. 17. Twieled fit-18 ta’ Ottubru 1871 u miet fit-13 ta’ Ottubru 1961. 18. Ara, Dun Karm, Il-Poeżiji Miġbura., Oliver Friggieri, Klabb Kotba Maltin, 1980, Malta, p.186-7. Ir-Reliġjon u d-Dinja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira: Il-Kuntest Politiko-Reliġjuż tas-sehem tal-Knisja fis-‘Sette Giugno’

André P. DeBattista

L-avvenimenti tas-Sette Giugno daħlu fil-memorja kollettiva u fil- kalendarju tat-tifkiriet nazzjonali. Ta’ kull sena, fl-anniversarju ta’ dawn il-ġrajjiet, l-għola awtoritajiet tal-pajjiż jiltaqgħu ħdejn il-monument fi Pjazza San Ġorġ fejn l-iSpeaker tal-Kamra tad-Deputati jinseġ diskors tal-okkażjoni. Fl-2019, f’għeluq il-mitt sena minn dawn il-ġrajjiet, ħarġu għadd ta’ pubblikazzjonijiet li jitkellmu dwar l-isfumaturi differenti li sawru u xpurnaw ir-reazzjonijiet f’dak il-jum tal-1919.1 F’din il-pubblikazzjoni qed jiġi mfakkar is-sehem tal-Knisja f’dawn il-ġrajjiet. Dan l-istudju jħares lejn tlett fatturi ewlenin tal-kuntest ta’ din il-ġrajja. L-ewwel, janalizza l-għaliex għandna nħarsu lejn is-sehem tar-reliġjon fi ġrajjiet li sawru l-politika u l-memorja kollettiva. It-tieni, jħares lejn il-kuntest internazzjonali politiko-reliġjuż li sawwar dawn il-ġrajjiet. It-tielet, iħares lejn ir-relazzjonijiet ta’ bejn l-Imperu Brittaniku – il-potenza dinjija li kienet tmexxi lil Malta – mas-Santa Sede. F’pubblikazzjoni li titkellem dwar is-sehem tal-Knisja f’dan l-avveniment, dan il-kuntest huwa wkoll wieħed interessanti u importanti.

Kuntest teoretiku: Il-Knisja, il-memorja kollettiva u t-tiswir politiku Fl-istudju dwar il-Kristjaneżmu, l-Iżlam u l-Modernità2 Talal Asad jikteb li d-dinja sekolari ma’ tistax teżisti mingħajr ir-reliġjon għax kemm l-isfera tal-politika kif ukoll dik tar-reliġjon jaffetwaw u jsawru lil xulxin. Ir-reliġjon organizzata kienet strumentali biex jiżviluppaw kulturi distinti f’bosta soċjetajiet; ipprovdiet qafas għall-liġijiet u għan-narrattiva kollettiva. Flimkien mal-iżvilupp tal-lingwi uffiċjali, kienet essenzjali 6 KNISJA 2000 n 132 biex tinħoloq forma ta’ koeżjoni soċjali. Ir-reliġjon provdiet skop, għan u xejriet tal-ħajja li komplew isawru l-mod ta’ kif l-individwu jara lilu nnifsu fi ħdan is-soċjetà tiegħu u fl-univers.3 Minkejja li r-reliġjon tibbaża ruħha fuq valuri universali filwaqt li n-nazzjon jiddependi minn kuntest ġeografiku limitat u speċifiku, din tal-ewwel kellha ukoll sehem importanti fit-tfassil tan-nazzjonijiet. Anna Grzymała-Busse tgħid li l-Knisja kellha sehem kruċjali biex tagħti tifsira reliġjuża lin-nazzjonijiet; tifsira metafiżika lis-simboli tan-nazzjon u l-barka tagħha f’mumenti kruċjali tal-iżvilupp politiku.4 Grzymała-Busse ma taċċettax il-ħsieb marxista li r-reliġjon hija l-“opju tal-mases”; għax il-fidi ma tagħtix biss il-faraġ u l-ċertezza morali, iżda tifforma wkoll l-individwu u l-identità tiegħu filwaqt li tgħinu jingħaqad ma’ ħadd ieħor biex jikseb għanijiet komuni fosthom it-tibdil fil-politika u fl-istituzzjonijiet skont prinċipji pre-determinati.5 Din il-ħarsa ħafifa lejn it-teorija tgħina aħjar biex nifhmu l-kuntest ta’ wara l-Gwerra l-Kbira peress li wieħed ma jistax jifhem dan il-perjodu u l-iżviluppi ta’ wara mingħajr ma jħares lejn ir-relazzjoni bejn ir-reliġjon, il-politika u n-nazzjonaliżmu. Dan il-għaliex bosta individwi interpretaw l-esperjenza tagħhom matul il-Gwerra mil-lenti tar-reliġjon; u dan wassal għal nazzjonaliżmu spirat minn retorika semi-reliġjuża. Il-fidi offriet perspettiva metafiżika lil min kien parteċipi. Tat tifsira lil mewt u t-tbatija, u elevat lil dawk li mietu fil-ġlied għall-livell ta’ martri. L-għajta kienet li dawn mietu għal Alla u għall-Patria – “God, King and Country.” Fil-qadi tad-dmirijiet militari, ir-retorika kienet tipproponi li dawn kienu qed jimxu fuq il- passi ta’ Kristu u tal-martri tal-fidi.6 Din ir-retorika ma waqfitx mat-tmiem tal-Gwerra. Theodore Roosevelt III7 waqqaf l-American Legion biex l-ispirtu tal-Gwerra l-Kbira ma jmutx. Din l-għaqda kellha l-għan li tfisser li l-ġlieda kontra bosta elementi tkompli. Jonathan Edel jgħid li għaqdiet bħal dawn taw bidu għal moviment ġdid: “an alternate religion of nationalism that gives place to religious traditions, but only to the extent that they fit within the needs of the nation.”8 Għalkemm ħafna kienu jemmnu li l-Gwerra kienet xi ħaġa orrenda, dawk li pparteċipaw fiha kienu jemmnu bis-sħiħ fl-għanijiet tagħha u KNISJA 2000 n 132 7 fil-kawża li għaliha kienu qed jitqatlu. Waqt il-gwerra, kien hemm ukoll żieda fil-parteċipazzjoni fis-servizzi reliġjużi kemm fil-Ġermanja kif ukoll fir-Renju Unit. Ir-retorika spirata mir-reliġjon insibuha anki fi Franza – bejta tar- repubblikaniżmu u l-lajċiżmu – fejn il-President Raymond Poincaré9 tkellem dwar “unjoni sagra” – union sacrée – bejn il-partiti u l-fazzjonijiet kollha matul il-perjodu tal-Gwerra. L-istess retorika ntużat fil-Portugall fejn il-Prim Ministru anjostiku u repubblikan António José de Almeida10 irrefera għal gvern ta’ għaqda nazzjonali bħala “União Sagrada.”11 Wieħed jista’ jara wkoll uħud minn dawn l-elementi fir-Rivoluzzjoni Russa. It-Tsar Nicholas II12 kien mexxej awtokratiku bi rwol reliġjuż. Il-perċezzjoni kienet li t-Tsar tar-Russja kellu l-mandat minn Alla biex imexxi. Il-pernijiet ewlenin tat-tmexxija fl-Imperu Russu kienu bbażati fuq duttrina politika li tiġbor flimkien l-Ortodossija, l-Awtokrazija u n-Nazzjonaliżmu.13 Għalkemm ir-Rivoluzzjoni Bolxevista bidlet ir-reġim; u għalkemm ir-reġim Sovjetiku kien wieħed nominalment ateu, naraw fih ukoll forma ta’ reliġjon ċivili. Il-Partit ħa post il-Knisja, id-Duttrina Marxista-Leninista ħadet post l-Ortodossija, il-Knejjes u l-Kattidrali Ortodossi saru Mużewijiet tal-Atejiżmu u l-lealtà lejn it-Tsar u l-ġerarkija ġiet trasferita lejn il-gradi differenti fi ħdan il- Partit Kommunista tal-Unjoni Sovjetika. F’dan ir-rigward, it-teoriku Waldemar Gurian josserva tajjeb: “The godlessness of the Soviet Union was less a repudiation of the Church than a dark and deadly parody of it.”14 Dan l-istess stil retoriku joħroġ biċ-ċar ukoll fi ħdan l-Imperu Ottoman. Meta f’Novembru tal-1914, l-Imperu Ottoman iddikjara l-gwerra, il- lingwaġġ li ntuża kien wieħed reliġjuż. Is-Sultan kien ukoll il-Khalif tal-Islam. Is-Sultan-Khalif Mehmed V15 kien iddikjara: “Right and loyalty are on our side, and hatred and tyranny on the side of our enemies, and therefore there is no doubt that the Divine help and assistance of the just God and the moral support of our glorious Prophet will be on our side to encourage us… let those of you who are to die a martyrs’ death be messengers of victory to those who have gone before us, and let the victory be sacred and the sword be sharp of those of you who are to remain in life.”16 8 KNISJA 2000 n 132

Naturalment, meta mbagħad l-affarijiet bdew sejrin ħażin għall- Imperu Ottoman, l-istess kmand imperjali ra kif sab f’min iweħħel. It-tort waqa’ fuq l-Armeni – poplu antik li kien iħaddan fidi Nisranija antika. It-tixwix kontra l-Armeni wassal biex ħafna jkunu deportati u, waqt il-perjodu ta’ deportazzjoni, sfaw vittmi ta’ attakki, stupru u vjolenzi oħra li ħallew warajhom miljuni ta’ vittmi – vittmi ta’ ġenoċidju.17 Din il-vjolenza kienet ukoll il-pedament tal-istat sekolari Tork – stat li adotta sekulariżmu aħrax u estrem. Fi tmiem il-gwerra, l-istrutturi politiċi u reliġjużi tal-Imperu Ottoman sfaxxaw. Il-Kalifat kien abolit fl-1924. Skont Jenkins, ir-reazzjoni tal- Musulmani kienet negattiva għall-aħħar, u dawn iż-żewġ avvenimenti kienu kaġun tal-iżvilupp tal-istorja tal-Iżlam tul is-seklu għoxrin.18 Kif din il-ħarsa ħafifa tixhed, l-avvenimenti ta’ bejn l-1914 u l-1918, għaġnu flimkien ir-retorika politika mad-diskors reliġjuż. Iċ-ċirkostanzi mwegħra ta’ matul il-gwerra wasslu biex jitwelldu movimenti nazzjonali li, b’mod awtomatiku, kellhom bħala punt ta’ referenza r-reliġjon.

Il-kuntest politiko-reliġjuż tal-1919 Id-diversi kawżi nazzjonali kienu mgħejuna mill-fatt li l-Gwerra l-Kbira qerdet kompletament l-ordni Imperjali li kien jeżisti fiċ-Ċentru u Lvant tal-Ewropa. Skond il-Professur John Darwin, il-kollass ta’ dan l-ordni wassal biex ikun “ikkanonizzat” l-istat-nazzjon.19 Għalkemm l-Imperu Ingliż ħareġ rebbieħ, wieħed jista jara fi ħdan din l-eġemonija globali il-bidu ta’ diżgwid; diżgwid li ħafna drabi jinqeda b’argumenti reliġjużi jew bl-istituzzjonijiet tar-reliġjon istituzzjonalizzata biex jesprimi ruħhu. Dan kien isir biss mhux biss fil-fidi Nisranija, iżda wkoll fl-Iżlam u l-Ġudajiżmu. Għall-Insara, id-dinja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira kienet waħda fejn in-nazzjonaliżmu, l-imperjaliżmu, l-militariżmu u r-reliġjon, kienu espressjonijiet familjari li jmorru flimkien. Iżda s-sehem qawwi tal- Knejjes fil-propaganda militaristika wassal għal nuqqas ta’ kredibilità u, biż-żmien, dan nibbet sentimenti ta’ xettiċiżmu lejn il-fidi.20 Il-Lhud, il-Musulmani u l-Indu, raw bidla radikali tal-attitudnijiet tagħhom lejn l-istati. Sens ġdid tal-importanza tal-fidi wassal biex jibdew jiddefinixxu lilhom nfushom ukoll f’oppożizzjoni għal kultura KNISJA 2000 n 132 9 ta’ madwarhom u b’xewqa li jiskopru sorsi ġodda ta’ awtorità, identità u awtentiċità. Għalhekk, ħaġa li tgħaqqad dawn ir-reliġjonijiet kollha f’dan il-perjodu hija s-sens ta’ tfittxija għall-espressjonijiet ġodda ta’ fidi.21 Imma t-tħarbit tal-Ewwel Gwerra ħalla warajh ukoll vacuum politiku – vojt li b’xi mod kellu jimtela’. Imperi li kienu parti essenzjali mis- sistema politika dinjija ikollassaw; fosthom naraw l-Imperu Austro- Ungeriż u dak Ottoman. Fl-istess waqt, minkejja li kien fil-quċċata tiegħu, fi ħdan l-Imperu Brittaniku wieħed jara wkoll l-ewwel sinjali li kellu jwassal għall-kollass wara t-Tieni Gwerra Dinjija. Hemm bosta raġunijiet wara dan; biss biss, il-Gwerra kienet tirrikjedi iktar riżorsi umani għall-industrija tal-Gwerra, iktar suldati għall-ġlied u iktar taxxi biex tiġi ffinanzjata l-Gwerra.22 Din is-sezzjoni se tħares lejn xi ftit minn dawn il-kunflitti u l-irwol tal-istituzzjonijiet reliġjużi f’dawn ir-reġjuni.

Lvant Nofsani u l-Eġittu Il-Lvant Nofsani u l-Eġittu kellhom sinifikat strateġiku importanti ħafna għall-Imperu Brittaniku. Din l-importanza kienet ġejja mill-fatt li l-Lvant Nofsani kien neċessarju għad-difiża tal-Indja – dik li kienet tissejjaħ bħala l-Jewel in the Crown – u l-Eġittu, bil-Kanal ta’ Suez, li kien neċessarju għar-rotta lejn l-Indja. Il-kampanja militari fil-Gwerra l-Kbira fil-Lvant Nofsani kellha importanza simbolika u strateġika. Meta l-Imperu Ottoman daħal fil- Gwerra, kienu bosta dawk li raw opportunitajiet varji fid-disintegrazzjoni tiegħu. Fosthom, kien hemm il-moviment Żijonista li kellu l-għan li jerġa’ jwaqqaf l-istat ta’ Israel, cioè nazzjon u entità politika Lhudija.23 L-Insara wkoll kellhom rabta speċjali ma’ Ġerusalemm u l-Palestina. Għal Kattoliċi u l-Ortodossi, din kienet l-Art Imqaddsa u l-post fejn hemm il-postijiet qaddisa marbuta mal-ħajja ta’ Ġesù; postijiet marbuta b’mod intrinsiku mal-istorja tas-salvazzjoni. Għall-Evanġeliċi, Ġerusalemm kellha sinifikat ieħor. Permezz tal-kitbiet ta’ awturi bħal C.I. Scofield24, il-Belt ta’ Ġerusalemm reġgħet intrabtet ma’ viżjonijiet apokalittiċi relatati mat-Tieni Miġja ta’ Kristu u mat-tmexxija ta’ Ġerusalemm il-Ġdida minn Kristu.25 Il-possibilità li Ġerusalemm taqa’ taħt il-kontroll ta’ forzi Nsara kienet tappella lil dawn it-tlett denominazzjonijiet importanti. 10 KNISJA 2000 n 132

Ġara wkoll li l-interessi taż-Żijonisti u tal-Evanġeliċi kellhom rappreżentanza qawwija fil-kurriduri tal-poter. Għal xi żmien, il-Kabinett Brittaniku kellu fi ħdanu żewġ membri Lhud prominenti – Herbert Samuel26 u Edwin Montagu,27 filwaqt li Arthur Balfour28 kien jissimpatizza max-xewqat taż-Żijonisti. Fl-Istati Uniti, Woodrow Wilson29 kien iben pastor Presbiterjan filwaqt li l-maġġoranza tal-kabinett kienet ġejja minn tradizzjoni Evanġelika. Apparti dan, il-blok Lhudi beda jżid is-saħħa elettorali tiegħu fl-Istati Uniti. Dawn l-interessi reliġjużi u politiċi kienu wkoll jaqblu mal-interessi strateġiċi tal-Imperu Brittaniku. L-argument kien li, l-aħjar garanzija għas-sigurtà tal-Lvant Nofsani u tar-rotta lejn l-Indja huwa client state Lhudi li ma joħloqx problemi lill-awtoritajiet Imperjali. Fit-3 ta’ Novembru tal-1917, il-Gvern Brittaniku ħareġ il-Balfour Declaration. Din kienet stqarrija li kienet tagħti s-support politiku lit- twaqqif ta’ stat Lhudi fil-Palestina.30 Il-Ġeneral Sir Edmund Allenby31 kien wiegħed li se jipprova jirbaħ lura Ġerusalemm sal-Milied. Irnexxielu jagħmel dan għax il-forzi Ottomani evakwaw il-belt fid-9 ta’ Diċembru. Allenby, b’ġest ta’ rispett għal fatt li dieħel fil-belt qaddisa, niżel minn fuq iż-żiemel tiegħu u daħal Ġerusalemm bil-mixi. Is-simboliżmu kien qawwi; id-daħla tiegħu Ġerusalemm kienet tikkoinċidi mal-festa ta’ Hannukah u kien hemm min xebbhu ma’ Ġuda l-Makkabi li neħħa l-idoli Griegi u ppurifika t-Tieni Tempju ta’ Ġerusalemm.32 Kien hemm ukoll min xebbaħ lil Allenby ma’ rebbieħ tal- kruċjati. F’Ruma, il-knejjes kollha daqqu l-qniepen u tkanta t-Te Deum. Naturalment, l-Imperu ma basarx li din ir-rebħa se tkun tiswa qares. Għax element li ħafna kienu qed jinsew kien li l-maġġoranza kbira tal-Musulmani kienet tgħix taħt l-imperjaliżmu; speċifikament fl-Imperu Britanniku. L-Indja waħedha kienet tgħodd mas-75 miljun Musulman filwaqt li 30 miljun Musulman kienu jgħixu f’kolonji oħra fl-Asja u fl-Afrika.33 Il-Balfour Declaration kienet premissa tajba għal bosta Lhud biex jemigraw lejn il-Palestina. Iżda din l-immigrazzjoni tal-massa kellha effett fuq in-nies tal-lokal. Dan wassal għal tibdil fid-dinamika soċjali bejn il-Lhud li wasslu minn pajjiżi differenti u l-Għarab li kienu jgħixu fil-lokal. Għalhekk, wara l-gwerra naraw movimenti li jopponu l-politika Britannika fir-reġjun. KNISJA 2000 n 132 11

Fl-1919, il-Palestine Arab Congress għaqqad flimkien bosta għaqdiet Insara u Musulmani biex jopponu l-politika Imperjali. Bejn is-27 ta’ Jannar sal-10 ta’ Frar tal-1919, l-ewwel kungress ltaqa’ f’Ġerusalemm. Id- delegati adottaw riżoluzjoni li tiċħad iż-Żijoniżmu, il-Balfour Declaration u l-indħil barrani fir-reġjun. L-istess Kungress talab li jingħaqad mas-Sirja mmexxija minn Faisal.34 L-ebda waħda minn dawn it-talbiet ma ġiet aċċettata; anzi l-Kungress qatt ma ngħata ebda rikonoxximent uffiċjali. Fl-1920, faqqgħet il-vjolenza.35 L-emarġinazzjoni ta’ dawn l-ilħna kien kalkolu ħażin minn naħa tal-Imperu. L-Imperu Britanniku kompla jagħmel żball strateġiku wara l-ieħor; fosthom dak li jnaqqas il-preżenza militari tiegħu fl-Eġittu wara l-Gwerra l-Kbira. Fl-Eġittu kien hemm soċjetà sofistikata u kosmopolita b’bosta intellettwali kapaċi jibnu argumenti sodi kontra l-imperjaliżmu u favur in-nazzjonaliżmu. Fost il-ħafna movimenti li twieldu kien hemm il-Partit Wafd – partit li għaraf l-importanza tal-irwol li l-knejjes u l-fidi jista’ jkollhom f’dawn id-dibattiti u fil-ġlieda kontra l-istatus quo. Minħabba l-preżenza tal-Insara Kopti fl-Eġittu, il-Partit Wafd kien jemfasizza l-importanza tal-kollaborazzjoni bejn “is-salib u n-nofs qamar.” Dan kien essenzjali biex juri li qed jitkellem f’isem il-pajjiż sħiħ – inkluż il-minoranzi sinifikattivi. F’Marzu tal-1919, l-Imperu Britanniku ċaħad it-talba ta’ dan il-Partit għall-indipendenza. Il-mexxej Sa’ad Zaghlul36 kien arrestat u deportat f’Malta. F’dik ir-rebbiegħa faqqgħet vjolenza madwar l-Eġittu kollu; id-dimostranti wasslu biex kisru bosta stazzjonijiet tal-ferrovija, linji tat-telegrafu, u kwartieri tas-suldati. L-infrastruttura ddgħajfet bil-bosta u tilfu ħajjithom mat-800 ruħ.

Indja Fl-Indja, it-tensjonijiet u l-andament politiko-reliġjuż tad-dinja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira joħorġu b’mod ċar. Bħal fl-Eġittu u fil-Palestina, kien hemm ukoll nuqqas ta’ sensittività kulturali u reliġjuża u, għalhekk, it-tensjonijiet politiċi komplew jikbru. Il-Musulmani fl-Indja kienu leali lejn il-kuruna. L-armata kienet tiddependi ħafna mis-suldati Musulmani. Imma, hekk kif bdiet il- Gwerra, dawn is-suldati kellhom għażla diffiċli – bl-Imperu Ottoman 12 KNISJA 2000 n 132 fil-gwerra wkoll, setgħu jiġu mġegħla jiġġieldu kontra ħuthom fil-fidi. Wara l-waqgħa tal-Imperu Ottoman, u aktar tard, il-Kalifat, l-istrutturi u l-punti ta’ referenza kienu ddgħajfu. Kien hemm sens ta’ umiljazzjoni u rabja. Qamu wkoll xi mistoqsijiet importanti ta’ identità politika u personali dwar ir-relazzjoni bejn il-fidi u l-modernità, u r-relazzjoni bejn il-fidi u l-awtoritajiet kolonjali.Sir Theodore Morison37 kiteb hekk: “The Mohammedan world is ablaze with anger from end to end at the partition of Turkey. The outbreaks of violence in centres so far remote as Kabul and Cairo are symptoms only of this widespread resentment… In India itself the whole of the Mohammedan community from Peshawar to Arcot is seething with passion upon this subject.”38 Ma’ dan is-sentiment, iżda, kien hemm ukoll Musulmani li wrew l-appoġġ tagħhom lejn l-Imperu Brittaniku. Għalihom, kien hemm mistoqsija eżistenzjali oħra: jekk l-Indja kellha tingħata l-indipendenza, x’futur seta’ jkollhom? Minkejja li l-Imperu kien ikkawża bosta umiljazzjonijiet, huma kienu inċerti dwar il-futur li seta’ jkollhom f’Indja iddominata mil-Induwisti. Kien diffiċli biex issolvi t-tensjonijiet bejn dawn iż-żewġ elementi fis-soċjetà fl-Indja. Muhammad Ali Jinnah39 ipprova jagħmel dan. Jinnah, fil-bidu tal-ħidma u l-attiviżmu tiegħu fl-1913, kien jemmen bis-sħiħ fl-għaqda – jew fil-kooperazzjoni – bejn l-Indu u l-Musulmani għal kawża tan-nazzjonaliżmu. Fl-1915, irritorna lura mil-Indja minn l-Afrika t’Isfel, Mahatma Gandhi.40 Gandhi wkoll beda l-ħidma tiegħu ta’ reżistenza kontra l-kolonjaliżmu. Minkejja, li kien hemm dan il-livell ta’ koperazzjoni, is-sistema li implimentaw l-awtoritajiet minn Londra kienet waħda li enfasizzat id-differenzi. Is-sistema li pproponew kienet waħda fejn il-Musulmani setgħu jivvutaw lir-rappreżentanti tagħhom f’listi separati. B’hekk kien ikollhom ir-rappreżentanza xierqa. Għalkemm tidher sistema tajba u ġusta, din kellha l-effett oppost għax għamlet enfasi – iktar minn qatt qabel – fuq id-differenzi. Kienet tiddependi fuq reġistru u identifikazzjoni ma’ fidi partikolari u, meta beda jsir dan il-proċess fl-1919, l-Indjani kellhom jiddeċiedu u jagħrfu jekk kinux Musulmani jew Indu. Jenkins josserva tajjeb li dan kien proċess b’riperkussjonijiet fit-tul: KNISJA 2000 n 132 13

“Indians began a process of religious and communal self-identification that made Muslims more explicitly Muslim and Hindus more Hindu. That separation would ultimately lead to savage conflict.”41 Il-gruppi li twieldu frott dan il-proċess ta’ identifikazzjoni aktar b’saħħtu fasslu s-sitwazzjoni fis-subkontinent tul is-seklu għoxrin. B’hekk, fl-1919 naraw il-moviment Khalifat, immexxi minn Muhammad Ali Jauhar42, li jibgħat delegazzjoni Londra biex jipprova jikkonvinċi l-gvern biex jissalvagwardja l-pożizzjoni u l-istituzzjoni tal-Khalif f’Kostantinopoli. Meta din falliet, il-moviment ingħaqad ma’ gruppi oħra biex jiġġieldu kontra l-ħakma tal-Imperu. L-1919 hija wkoll is-sena li fih sar il-massakru ta’ Amritsar. Fit-13 ta’ April, il-Brigadier Ġeneral Sir Reginald Dyer43 ordna li t-truppi jisparaw fuq folla li kienet qed tagħmel dimostrazzjoni paċifika f’Jallianwala Bagh, qrib it-Tempju tad-Deheb. Huwa stmat li nqatlu mal-400 persuna f’dan il-massakru. Anki din il-ġrajja għandha elementi li jorbtu mas-sitwazzjoni politiko-reliġjuża. Dan peress li Amritsar kellha popolazzjoni kbira ta’ Indu u Sikh, u hija kkunsidrata waħda minn l-iktar bliet mqaddsa fir- reliġjon Sikh. Apparti minn hekk, il-massakru sar qrib it-Tempju tad- Deheb44 – wieħed minn l-iktar postijiet sagri fir-reliġjon Sikh – propju fil-jum tal-festival ta’ Vaisakhi li hija festa ċċelebrata kemm mis-Sikh kif ukoll minn l-Indu. L-azzjonijiet ta’ Dyer kellhom effett doppju. Fiż-żmien immedjat, ippaċifika u kkalma r-reġjun tal-Punjab; imma fil-memorja kollettiva tappan l-immaġini tal-Imperu Brittaniku u l-legat tiegħu fl-Indja.45

L-Irlanda Is-sitwazzjoni fl-Irlanda kienet waħda iktar delikata minħabba li dan il-pajjiż kien integrat fir-Renju li, f’ismu, kien qed jiġi ggvernat l-Imperu. L-Irlanda, skond l-Act of Union tal-1800, kienet magħquda politikament f’renju unit mal-gżira tal-Gran Brittania. B’hekk, it-taqlib f’din il-gżira kien se jkollu effett fit-tul fuq il-karattru tal-pajjiż li qed jiggverna Imperu. Il-partit ta’ Sinn Fein rebaħ l-appoġġ tal-ġerarkija tal-Knisja. Sinn Fein kien irnexxilu jagħmel kapital politiku mill-biża’ tal-lieva. Minkejja li l-Military Service Act tal-1916 kien jeżenta lill-Irlanda mill-lieva, kien hemm il-biża’ li f’każ estrem ta’ bżonn, din kienet tiġi infurzata. 14 KNISJA 2000 n 132

Il-Knisja kienet targumenta li ma’ kien hemm ebda obbligu li wieħed jiġġieled għall-Imperu. Apparti, il-lieva seta’ jkollha effett negattiv fuq soċjetà primarjament agrikola li kienet tiddependi mil-ħidma tal-irġiel u ż-żgħażagħ għall-koltivazzjoni tal-art. L-għajnuna tal-Knisja biex tirreżisti l-lieva kienet imprezzabbli. Petizzjoni kontra din l-inizzjattiva kienet iċċirkolata barra l-knejjes fl-Irlanda nhar il-21 ta’ April 1918.46 Dan ġara bi qbil mal-Isqfijiet u l-ġerarkija fl-Irlanda: “The Royal Assent was given on the 18th April and already on the same day a meeting of the bishops assembled at Maynooth issued a public declaration of opposition to the measure; on the following Sunday meetings were held all over Ireland those present, including the clergy, pledging themselves to resist conscription. These proceedings were supported by public utterances from the Cardinal Archbishop of Armagh, the Archbishop of Cashel, the bishops of Raphoe, Cloyne, Killaloe, Kilmore and others.”47 Immedjatament wara li ntemmet il-Gwerra l-Kbira, elezzjoni fl-Irlanda tat riżultant diżastruż għal Londra. Sinn Fein rebaħ l-elezzjonijiet fuq pjattaforma li titkellem dwar indipendenza fuq mudell repubblikan. F’Jannar tal-1919, ġiet ipproklamata r-Repubblika l-ġdida u bdiet topera gvern parallel ma’ dak uffiċjali. Mal-intriċċi politiċi, fl-Irlanda wieħed irid iżid ukoll is-sehem tal-Knisja Kattolika, li kellha rwol li għen fit- tfassil ta’ identità kollettiva – identità Irlandiża-Kattolika kontra dik tal- ħakkiem Britanniku-Protestant (dan minkejja l-fatt li kien hemm numru ta’ Protestanti Irlandiżi li emmnu u ħadmu favur il-kawża republikana).48

Ċipru Il-kunċett tal-etnarka – titlu li kien jingħata fl-Imperu Ottoman lil- kapijiet tal-gruppi reliġjużi bħall-Ortodossi u l-Armeni – baqa’ jintuża f’Ċipru. Din il-gżira kienet nominalment parti minn l-Imperu Ottoman imma taħt amministrazzjoni Britannika sa minn l-1878. Iżda malli faqqgħet il-Gwerra l-Kbira, l-Imperu Britanniku ħa l-kontroll ta’ din il-gżira filwaqt li qatta’ l-karti mal-Imperu Ottoman. L-Etnarka f’Ċipru kien l-Arċisqof Ortodoss tal-istess gżira. Dan l-irwol ma tantx kien jinftiehem minn l-awtoritajiet imperjali. Għall- amministraturi u politiċi kolonjali, kienet anathema li mexxej reliġjuż KNISJA 2000 n 132 15 ikun ukoll mexxej politiku. Iżda għaċ-Ċiprijotti, dan kien rwol li kien magħġun fl-istorja u fl-identità kollettiva tal-Insara li kienu jgħixu f’din il-gżira. Għalihom, l-Arċisqof ma kienx biss mexxej reliġjuż imma wkoll simbolu u garanzija tal-karattru Elleniku tal-gżira.49 Għalhekk, l-istorja politika f’Ċipru ma tistax tinftiehem mingħajr apprezzament tas-sehem tal-Arċisqof-Etnarka.50 Bejn l-1916 u l-1933, l-Arċisqof-Etnarka ta’ Ċipru kien Kyrillos III (1859 – 1933). Huwa kien jemmen bis-sħiħ fil-kunċett ta’ enosis – cioè tal-għaqda politika bejn Ċipru u l-Greċja – u ħadem bis-sħiħ biex jipprova jara dan l-ideal iseħħ. Bħala parti minn din il-ħidma, huwa mexxa delegazzjoni Londra bejn l-1918 u l-1920. Minkejja li ċ-Ċiprijotti Griegi kienu wkoll maqsumin bejn il-fazzjoni republikana- nazzjonalista ispirata mill-ħidma politika ta’ Eleftherios Venizelos51 u l-fazzjoni rjali, fuq il-kwistjoni ta’ enosis jidher li kien hemm xi forma ta’ qbil. Minkejja li Kyrillos III kien jemmen bis-sħiħ f’din il-kawża, kien jemmen ukoll li soluzzjoni politika għandha sseħħ biss bi qbil mal-awtoritajiet Imperjali. Iżda meta nduna li ma kien se jasal imkien b’ton konċiljatorju, ir-retorika tiegħu ħraxet.52 Kyrillos III għaqqad ir-rwoli ta’ mexxej reliġjuż u mexxej sekolari b’mod effettiv. Taħt it-tmexxija tiegħu enosis sar kważi ġlieda ta’ fidi li permezz tagħha ċ-Ċiprijotti setgħu jsibu s-salvazzjoni politika tagħhom. Kien pragmatiku u kien jaħdem bis-sħiħ għal din il-kawża. Iżda għall- kuntrarju ta’ oħrajn li okkupaw dan ir-rwol qablu, Kyrillos III kien ukoll jieħu sehem attiv fil-ħajja ekkleżjali. Ħadem bis-sħiħ biex tinżamm l-awtoċefalija tal-Knisja Ortodossa Ċiprijotta u tejjeb ir-relazzjonijiet bejn il-ġerarkija u l-lajċi. Huwa introduċa wkoll miżuri importanti biex itejjeb l-avvanz intelletwali u etiku tal-kleru u tal-lajċi. Iżda min jaqra l-ħajja tiegħu, bħal dik ta’ kważi kull Arċisqof-Etnarka ta’ Ċipru, jaf isibha diffiċli biex jagħmel distinzjoni bejn dawn iż-żewġ rwoli.53

Effetti Globali Naturalment, dawn l-avvenimenti kollha flimkien, u l-mod kif ir- reliġjon kellha effett fuq il-politika u viċi-versa, kellhom effett fuq id-dinja ta’ wara l-gwerra l-kbira. Nistgħu nisiltu tlett punti prinċipali minn din l-analiżi. 16 KNISJA 2000 n 132

L-Ewwel, il-kawża taż-Żijoniżmu u r-rabta tagħha mal-politika Imperjali waslet għat-tinbid ta’ bosta suspetti kontra l-Lhud fil-Ġermanja u fir-Russja. It-Tieni, il-waqgha tal-Imperu Ottoman ħolqot konfużjoni mhux biss fl-artijiet li kienu jaqgħu taħt il-ħakma tiegħu imma lil hinn ukoll, f’artijiet li kienu taħt il-kontroll ta’ imperi oħra. It-tielet, il-Knejjes Insara – kemm dawk Ortodossi kif ukoll dawk Kattoliċi – kellhom sehem importanti fil-ġlied kolonjali, anki peress li dawn setgħu jintużaw bħala kuntrast kontra l-ħakkiem; ħakkiem li kien Protestant.

Kuntest diplomatiku: L-Imperu u s-Santa Sede Din il-ġrajja tibqa’ mhux kompluta jekk wieħed ma jħarisx ukoll lejn il-kuntest diplomatiku ta’ bejn l-Imperu Britanniku – li Malta kienet taqa’ taħtu – u tas-Santa Sede. Għal tliet sekli u nofs, ma’ kien hemm l-ebda rappreżentant Britanniku fil-Vatikan. Minkejja dan, xi skambji bejn iż-żewġ entitajiet kienu jsiru minn żmien għall-ieħor. Fl-1914, inħass il-bżonn li jkun hemm rappreżentanza iktar permanenti. Dan minħabba li l-Prussja, il-Bavarja u l-Imperu Awstro-Ungeriż kellhom delegazzjonijiet influwenti ħafna fi ħdan is-Santa Sede. L-Imperu uża l-pretest tal-elezzjoni tal-Papa Benedittu XV54 biex jibgħat rappreżentant biex jifraħ il-Papa l-ġdid. F’Diċembru tal-1914, Sir Henry Howard intgħażel bħala rappreżentant tal-Imperu bit-titlu ta’ “His Majesty’s Envoy Extraordinary and Minister Plenipotentiary on a Special Mission to His Holiness the Pope.” Sir Henry kien ġej minn familja Kattolika importanti u kellu esperjenza fid-diplomazija ta’ ’l fuq minn ħamsin sena. Irċieva l-edukazzjoni tiegħu għand il-Benedittini u kien jgħix Ruma fejn kien midħla ta’ bosta Kardinali u membri tal-Kurja.55 F’Ottubru tal-1916, il-Konti Sir John Francis Charles de Salis ħa post Sir Henry Howard. De Salis kellu biċċa xogħol diffiċli. Il-gazzetti Ingliżi ma tantx kienu kuntenti b’din ir-rappreżentanza. Madankollu, il-Kabinett kien jemmen li kien hemm beneficċji tanġibbli li wieħed iżomm din ir-rappreżentanza. Il-Gvern kien jemmen li l-ħidma tagħha għenet biex il-Vatikan ma jibqax joġġezzjona għas-sehem tal-Italja fil- KNISJA 2000 n 132 17

Gwerra filwaqt li għenet biex titrażżan il-ħidma favur il-Ġermanja minn ordnijiet reliġjużi li kienu jaqgħu taħt l-influwenza ta’ pajjiżi tal-għadu, partikolarment fil-Gwerra. Wara l-Gwerra l-Kbira kien hemm ukoll it- tensjonijiet bejn il-ġerarkija Kattolika fl-Irlanda u l-awtoritajiet Imperjali. Għaldaqstant, kien jinħass il-bżonn li tinżamm din ir-rappreżentanza. Hachey (1972) jikkonkludi: “The evidence would suggest that nearly all of Her Majesty’s chief ministers were in favour of rendering it permanent but hesitated, despite the proven usefulness of the Mission, because of the opposition such a step might possibly provoke.”56 Id-dokumenti jagħtu stampa tal-qagħda tar-relazzjonijiet bejn l-Imperu u s-Santa Sede.57 Matul il-Gwerra l-Kbira, il-Vatikan kien involut f’ħidma biex jipprova jsib soluzzjoni għal paċi. Is-Segretarju tal-Istat tal-Vatikan, il-Kardinal Pietro Gasparri58, xtaq il-paċi iżda kellu wkoll biża’ kbira tat-theddida Bolxevista fl-Ewropa. Huwa kien jara din bħala inkompattibli mal-libertà, iċ-ċiviltà u l-indipendenza tal-popli Ewropej. Is-Santa Sede xtaqet tieħu r-rwol ta’ intermedjarju fin-negozjati tal-paċi, bil-kunsens taż-żewġ partijiet prinċipali. Naturalment, is-Santa Sede ma setgħet qatt tiċċelebra r-rebħa ta’ fazzjoni fuq l-oħra anki minħabba l-għadd kbir ta’ Kattoliċi li kienu jgħixu fil-pajjiżi telliefa. Kif josserva r-rappreżentant tas-Santa Sede: “it was not for the Pope to join in rejoicings which marked the humiliation of so many of his people.”59 L-imparzjalità esterna tal-Vatikan ma timplikax li l-Vatikan ma kellux xi sehem jew ieħor fl-avvenimenti ta’ dak il-perjodu. Per eżempju, kien hemm kritika meta ndaqqu l-qniepen tal-Knejjes ta’ Ruma u meta tkanta t-Te Deum fil-Knisja ta’ Santa Croce in Gerusalemme wara li Allenby daħal f’Ġerusalemm. Il-Vatikan iġġustifika dan: in“ such a matter as the recovery of the Holy Places from the domination of the infidel the Holy See could not fail to take sides.”60 Dan ma’ kienx ifisser qbil mal-politika Imperjali taż-Żijoniżmu. Fil-fatt, fuq dan il-punt kien hemm diverġenzi varji. Filwaqt li ma’ kienx hemm oġġezzjonijiet serji għal mandat Britanniku fil-Palestina, kien hemm il-biża’ li l-Knejjes u l-postijiet sagri jkunu mhedda jekk ikun hemm supremazija Lhudija f’Ġerusalemm. Din l-ansjetà jidher 18 KNISJA 2000 n 132 li tnaqqset wara bosta żjajjar Ruma minn nies prominenti mid-dinja Lhudija fosthom Nahum Sokolow61 u Chaim Weizmann62. Dawn iż- żjajjar kellhom suċċess: “Some misconceptions were put aside, and if no actual agreement was reached on the main issue, the policy of the Zionists, the Vatican was reassured on hearing from Dr Weizmann that there was no desire on his part to interfere in the Holy Places which were entirely outside the scope of the movement.”63 Wieħed ma jistax jinjora wkoll li s-Santa Sede, u bosta fi ħdan il-Vatikan, kienu jagħtu tifsira teoloġika wkoll lil-Gwerra l-Kbira. Fil- ktieb eċċellenti tiegħu dwar il-Congregazione per gli affari ecclesiastici straordinari waqt il-pontifikat ta’ Benedittu XV, Fr Nicholas Doublet jagħti ħjiel dwar il-mod ta’ kif dan il-Papa li tant ħadem għal paċi kien iħares lejn il-gwerra. Huwa kien jemmen li l-għeruq tal-gwerra kienu ġejjin minn l-egoiżmu tal-bniedem u d-dekadenza soċjali u morali li kkontribwiet biex jissawwar l-ispirtu nazzjonalista u patrijottiku. Anki fi ħdan il-Knisja kien hemm interpretazzjonijiet simili għal dak li kien qed jiġri madwar id-dinja: “A theological interpretation of the tragedy of war was very much present amongst the faithful. Even some cardinals were convinced that the war was a form of divine punishment, that peace was above all a grace to be received from God. For the theological mindset, the war provided the opportunity for hoping that God was purifying the western world entrenched in corruption, and a new world order inspired by Christian principles would resuscitate from the debris of the present tragedy.”64 Minkejja din il-lenti teoloġika, is-Santa Sede kienet ukoll tieħu inizzjattivi iktar pragmatiċi. Doublet (2019) jispjega kif l-imparzjalità li adottat is-Santa Sede serviet biex tikkonsolida l-pożizzjoni tagħha bħala awtorità morali fuq livell globali. Jiddeskrivi l-pontifikat ta’ Benedittu XV bħala wieħed li wassal għal tiġdid fid-diplomazija pontifiċja; il- Papa kien kapaċi jasserixxi l-libertas ecclesiae biex jilqa’ għall-isfidi ta’ ideoloġiji ġodda. Waqt il-Gwerra, irnexxielu jirreżisti mill-pressjonijiet varji biex il-Knisja tippronunzja ruħha favur naħa jew oħra.65 Fl-istess waqt, kien hemm ukoll ftuħ għal relazzjonijiet diplomatiċi ma’ potenzi li mhux bilfors kienu Kattoliċi, iżda li fi ħdanhom kien KNISJA 2000 n 132 19 hemm popolazzjoni mdaqqsa ta’ Kattoliċi. L-Imperu Britanniku kien jaqa’ taħt din il-kategorija. Naturalment, il-kwistjonijiet fl-Irlanda kienu kapaċi joħolqu uġigħ ta’ ras għas-Santa Sede. Doublet jgħid li anki hawn is-Santa Sede ppruvat tkun imparzjali. Minkejja dan, ma setgħetx tkun indifferenti.66 L-Imperu Brittaniku kien iktar imħasseb dwar kif is-Santa Sede tista’ tgħin (jew ixxekkel), is-sitwazzjoni fl-Irlanda. F’Ruma kien hemm erba’ istituzzjonijiet edukattivi (li għadhom jeżistu sal-lum) li kienu jirrappreżentaw xi parti minn l-Imperu: il-Pontifical Irish College, il- Pontifical Scots College, il-Venerable English College u l-Canadian Pontifical College. Ir-rappreżentanza tal-Imperu f’Ruma kienet inkwetata dwar l-attivitajiet tal-Kulleġġ Irlandiż. Ir-rapport uffiċjali jgħid hekk: “The Irish College was founded in former times when the legislation of the English Government was openly hostile to priests. The traditions of the college are what might be expected; they tended to soften, but there are still recollections of the struggles of the 18th and 19th centuries, disabilities, tithe wars, emancipation, etc. It is the principal channel of communication with the Vatican for the Irish bishops and jealous of its position; hence a lack of co-operation with the Archbishopric of Westminster in such matters as army chaplains.”67 L-Isqfijiet Kattoliċi fl-Irlanda kellhom attitudni partikolari lejn il- Gvern Kolonjali. F’dan ir-rigward, il-ġerarkija Kattolika kellha rwol importanti fit-tfassil ta’ narrativa nazzjonali li tikkuntrasta man-narrativa uffiċjali tal-Gvern Kolonjali f’Dublin. Pereżempju, l-Isqfijiet kienu joqogħdu lura milli jipparteċipaw f’ċerimonji u funzjonijiet uffiċjali, u b’hekk kienu jiddistanzjaw ruħhom mill-Gvern uffiċjali. Skont ir-rapporti minn Ruma, din l-istess attitudni kienet riflessa fil-Kulleġġ Irlandiż. Ir-rapporti minn Ruma, però, huma attenti li ma jkabbrux il-problema. Kien hemm xi għajdut li, waqt il-Gwerra l-Kbira, il-Kulleġġ Irlandiż kien “bejta ta’ konfoffi”68 kontra l-alleati u r-Renju Unit. Ir-rapport jiċħad dan: “of anything that might be strictly termed conspiracy, I knew nothing.”69 Għas-sehem tal-Isqfijiet Irlandiżi kontra l-lieva, ittieħdet id-deċiżjoni li ma ssir l-ebda protesta formali mal-Vatikan iżda li tinġibed l-attenzjoni tal-awtoritajiet ikkonċernati. Il-Kardinal Gasparri wieġeb li Ruma ma 20 KNISJA 2000 n 132 kellha ebda sehem f’dak li kien qed iseħħ fl-Irlanda u l-ġerarkija Irlandiża aġixxiet mingħajr ma kkonsultat lil Ruma. Dan kien qed joħloq ħafna ansjetà peress li kemm il-lieva kif ukoll il-qagħda kostituzzjonali Irlandiża kienu kwistjonijiet purament politiċi. Il-Papa kien se jieħu azzjoni biss jekk jinduna li l-kwistjonijet politiċi qed jitwaħħdu ma’ dawk reliġjużi.70 Is-sitwazzjoni mil-lenti tas-Santa Sede kienet ukoll waħda diffiċli peress li kien hemm żewġ kurrenti fi ħdan ir-Renju Unit. L-azzjoni tal-Isqfijiet Irlandiżi kienet ikkritikata bl-ikraħ British mill- Catholic Union. Iż-żewġ naħat kellhom ir-raġunijiet tagħhom; fl-Irlanda il-kawża nazzjonalista kienet marbuta mal-fidi Kattolika, filwaqt li l-Kattoliċi Ingliżi riedu juru li huma leali lejn pajjiżhom u lejn l-Imperu minkejja li kienu minoranza. Il-Vatikan irrealizza l-importanza li jibqa’ imparzjali f’dan id-dibattitu, għalkemm l-analiżi ta’ Doublet (2019) turi li wara l-kwinti kien hemm xaqliba qawwija kontra l-Ingilterra: “when faced with choosing between Catholic Ireland and Anglican England, it is clear where the loyalties of the cardinals lie.”71 Hekk kif is-sitwazzjoni intensifikat u saret iktar vjolenti, is-Santa Sede ġiet infurmata dwar dawn l-iżviluppi permezz ta’ memorandum: “In quell’Isola il regno della violenza e subentrato all’impero della legge...si crede lecito l’uso di qualsiasi mezzo... Le Chiese servono per propagare ed infondere l’odio. Societa Segrete che si prefiggono la soppressione degli individui ritenuti ostili e la sovversione dell’ordine pubblico. Nello stesso tempo i membri frequentano i Sacramenti e trovano Sacerdoti che l’assolvono se pure non li incoraggino in quest’opera diabolica. I cattolici in tutto il vasto Impero Brittanico sono divisi e s’incolpano a vicenda; e coscienze turbate, ed i nemici ne approfittano.”72 Din is-sitwazzjoni ma setgħetx tħalli lis-Santa Sede indifferenti. Bosta Kardinali jesprimu ruħhom kontra l-vjolenza.73 Id-dokumenti Britanniċi jagħtu wkoll xi ħjiel għal dak li kien qed jiġri. F’Diċembru tal-1920, il-Kardinal Gasparri, f’isem il-Papa jistaqsi jekk hemmx xi ħaġa li jista’ jsir. Anki l-ġerarkija Kattolika fl-Irlanda bdiet tirrealizza d-diffikultajiet li setgħu jinqalgħu. F’April tal-1921, f’ċerimonja tal-Griżma fir-raħal ta’ Clonoe, il-Kardinal Michael Logue74 għamel appell kontra l-vjolenza u fisser li b’dan il-mod wieħed ma seta’ jieħu xejn. Għalkemm din kienet dikjarazzjoni importanti, id-dokument Britanniku jirrimarka hekk: KNISJA 2000 n 132 21

“The Vatican might have wished that a statement of this importance, the genesis of which is obvious, should have been made with greater solemnity than at the confirmation service at Clonoe, but this was perhaps the earliest occasion which could be found.”75 Dawn l-appelli ma servewx biex jikkalmaw is-sitwazzjoni. L-inizjattivi diplomatiċi fallew u bejn l-1922 u l-1923, l-Irlanda għaddiet minn gwerra ċivili li ħalliet eluf mejta. Min-naħa l-oħra, filwaqt li l-Imperu Britanniku kellu jiġġieled ma’ dawn il-mewġiet anti-kolonjali, fi ħdan is-Santa Sede kienet għada taħraq il-Quaestio Romana – il-kwistjoni Rumana – jew aħjar il-ġlieda bejn l-Istat u l-Knisja fl-Italja wara l-unifikazzjoni tal-Italja fl-1870 u l-okkupazzjoni ta’ Ruma u l-Istati Pontifiċji minn l-istess Renju Taljan. Ir-Renju tal-Italja kien għadu jemmen fil-prinċipju li kien tkellem dwaru bosta drabi il-Konti Cavour76 – cioè dak ta’ Ecclesia libera in libera patria. Dan il-ħsieb kien jgħid li filwaqt li l-Istat kellu jaħseb fil-poter politiku, il-Knisja ma kellha jkollha l-ebda poter temporali biex b’hekk taħseb biss fl-affarijiet spiritwali. Dan, però, ma kienx arranġament li jagħmel sens għas-Santa Sede. L-osservazzjonijiet tar-rappreżentant Britanniku jagħtu ħjiel il-għaliex: “To queries as to what the Papacy wants in order to settle the dispute, the answer given from the more authoritative sources has been that the absolute requirement is independence, real and apparent. Real, because the Pope cannot carry on his functions without it; apparent, because even the suspicion that he was under the control of any Government might be fatal to his discharge of them in other countries.”77 Din hija osservazzjoni f’waqtha u li turi biċ-ċar l-għaliex il-ħsieb ta’ Cavour ma’ seta qatt ikun aċċettat mill-Knisja. Il-Kwistjoni Rumana ġiet solvuta biss fl-1929 mal-iffirmar tal-Patti Lateranensi li rrikonoxxew il-Belt tal-Vatikan bħala stat sovran.

Għeluq Kif josserva tajjeb l-istoriku Christopher Dawson, huwa importanti li wieħed iħares lejn l-istorja minn lenti tal-iżvilupp kulturali, u mhux dak nazzjonali, għax il-kultura tmur lil hinn mill-konfini artifiċjali tan- nazzjonijiet. 22 KNISJA 2000 n 132

Dawson kien jemmen li, biex wieħed jifhem il-kultura, wieħed irid iħares lejn ir-reliġjon għax din hija ċ-ċavetta biex wieħed jifhem il- kultura. Huwa jara r-reliġjon mhux biss minn lenti teoloġika iżda wkoll minn dik soċjoloġika. Dan peress li r-reliġjon tinkarna ruħha fil-ħajja soċjali: “(it) can never escape the necessity of becoming incarnated in culture and clothing itself in social institutions and traditions, if it is to exert a permanent influence on human life and behaviour.”78 F’dan l-istudju qasir ridt nuri li d-diskors reliġjuż, l-ottika tal-fidi u s-sehem tal-Knisja ma jistax jiġi injorat fl-analiżi tal-avvenimenti politiċi – anki jekk dan ma jikkonċernax il-Knisja u l-fidi b’mod dirett. Il-perjodu tal-Gwerra l-Kbira u ż-żmien ta’ taqlib fis-snin ta’ wara huwa wieħed relattivament qasir – inqas minn deċennju. Iżda tul dan iż-żmien qasir id-dinja tbiddlet ta’ taħt fuq bil-miġja ta’ nazzjonaliżmu ġdid, attiviżmu anti-kolonjali iktar aħrax u s-sostituzzjoni tal-fidi b’reliġjon ċivili. F’dan il-kuntest, l-avvenimenti tas-Sette Giugno u s-sehem tal-Knisja fihom ma jidhrux bħala avvenimenti iżolati imma parti minn żviluppi globali li bidlu d-dinja b’mod drastiku – tibdil li forsi qed jibda jinftiehem biss issa, ‘l fuq minn mitt sena wara li seħħew dawn il-ġrajjiet.

Noti u Bibljografija

1. Għal aktar tagħrif ara Frendo H (ed.) (2019), The Sette Giugno in Maltese History 1919-2019. Malta: Midsea Books u Bartolo P (2019, 2nd ed.), X’Kien Ġara Sew Fis-Sette Giugno. Malta: Midsea Books 2. Ara Asad T (2003), Formations of the Secular: Christianity, Islam, Modernity. Stanford: Stanford University Press 3. Ara Grosby S (2005), Nationalism: A Very Short Introduction. Oxford: Oxford University Press 4. Ara Grzymała-Busse A (2015), Nations under God. How Churches Use Moral Authority to Influence Policy.Princeton: Princeton University Press 5. Ibid. 6. Ara Edel J (2010), Faith in the Fight: Religion and the American Soldier in the Great War. Princeton: Princeton University Press 7. Theodore Roosevelt III (1887 – 1944) – magħruf ukoll bħala Theodore KNISJA 2000 n 132 23

Roosevelt Jr – kien l-ewwel wild ta’ Edith Roosevelt u tal-President Amerikan Theodore Roosevelt. Serva fl-Ewwel Gwerra Dinija u t-Tieni Gwerra Dinija u laħaq il-grad ta’ Brigadier-General. 8. Edel (2010) 9. Raymond Poincaré (1863 – 1934), Politiku Franċiż li kien Prim Ministru ta’ Franza għal bosta snin u serva ta’ President ta’ Franza bejn l-1913 u l-1920. Kien membru tal-Alliance Démocratique, partit taċ-ċentru lemin bi tradizzjoni lajċista qawwija. 10. António José de Almeida (1866 – 1929), politiku republikan Portugiż li serva ta’ Prim Ministru bejn l-1916 u l-1917 u President bejn l-1919 u l-1923. 11. Ara Jenkins P (2014), The Great and Holy War: How World War I changed religion forever. Oxford: Lion Hudson 12. Tsar Nikola II (1868 – 1918), Tsar tar-Russja bejn l-1894 u l-1917. Ġie mġiegħel jabdika waqt ir-rivoluzzjoni Russa. Inqatel mill-Bolxevisti fl- 1918 flimkien ma’ martu u mat-tfal tiegħu. 13. Ara wkoll Riasanovsky NV (2005), Russian identities: a historical survey. Oxford: Oxford University Press 14. Ara Gurian W (1952), Bolshevism: An Introduction to Soviet Communism. University of Notre Dame Press 15. Mehmed V (1844 – 1918); wieħed minn l-aħħar Sultani tal-Imperu Ottoman li rrenja bejn l-1909 u l-1918. 16. Ikkwotat f’Jenkins P (2004), p. 7-8. 17. Ara wkoll Suny R, Gocek F u Naimark N (2011), A Question of Genocide: Armenians and Turks at the End of the Ottoman Empire. Oxford: Oxford University Press 18. Ara Jenkins P (2014), p. 334. 19. Darwin J (2009), The Empire Project: The Rise and Fall of the British World-System 1830 – 1970. Cambridge: Cambridge University Press: “The collapse of the old imperial order in East and Central Europe wrecked the pre-war basis of great power diplomacy and sanctified the nation-state as the ideal form of territorial polity.” (p. 308) 20. Diskorsi li ma jagħmlux distinzjonijiet simili huma ta’ periklu kemm għal ħajja politika, kif ukoll għal dik ta’ fidi. Huwa u jikkummenta fuq it-teoloġija ta’ Santu Wistin, il-Papa Benedittu XVI jagħmel osservazzjoni important dwar id-distinzjoni li għandha ssir bejn ic-Civitas Terrena u ic- Civitas Dei. Jagħmel dan b’kuntrast mal-ħsieb ta’ Ewsebju ta’ Ċesarija: “Eusebius’ theology is significant in that it equated Christian universalism 24 KNISJA 2000 n 132

with Rome’s universal empire; in doing so, it dragged down the universalism to a political level and thus robbed it of its breadth and depth. The door had now been opened to nationalism, which was once again able to fix itself on an actual political entity. In Augustine, in contrast, the newness that Christianity introduced was evident. His doctrine of the two states, or two cities, aimed neither at a state dominated by the Church nor at a Church dominated by the state. Its goal, rather, was – in the midst of the structures of this world, which remained and indeed had to remain what they were – to offer the new power of faith in the unity of men within the body of Christ as an element of a transformation whose ultimate form would be shaped by God himself, when history had finally completed its course.” Ara wkoll Ratzinger J (2018) Faith and Politics. San Francisco: Ignatius Press, p 85. 21. Jenkins P (2014), p 26-27. 22. DeBattista AP (2019), 1919 and the Post-War British Empire: The International Context of the Sette Giugno fi Frendo H (ed.) (2019), p 15-31. 23. Għat-tifsira oriġinali u l-ħsieb wara ż-Żijoniżmu, ara Herzl T (1896, 2010 ed.), The Jewish State. Penguin Classics 24. Cyrus Ingerson Scofield (1843 – 1921), teologu u kittieb Amerikan li kiteb bosta studji u kummentarji dwar il-Bibbja li kienu influwenti ħafna mal- Evanġeliċi, partikolarment minħabba l-kontenut premillenarju tagħhom. Ara wkoll Lutzweiler D (2009), The Praise of Folly: The Enigmatic Life and Theology of C. I. Scofield. Draper: Apologetics Group Media 25. Referenzi għall-Ġerusalemm tas-Sema jinsabu fil-Ktieb tal-Apokalissi 3:12 u 21:2; il-Knisja Kattolika tati tifsira differenti għal dik Protestanta: “In Rev 3:12, the new city is promised to the faithful of the community of Philadelphia if they remain faithful to the word of Christ (cf. Rev 21:7). In Rev 21:1-22:5, Jerusalem represents the Church, the Bride of the Lamb, with whom Jesus unites himself (Rev 21:9-21; cf. Eph 5:25-26; Rev 19:7-9). The heavenly city, built by God (cf. Heb 11:10), permits the worshipping Church to join the heavenly liturgy in the praise of the Lord and the Lamb (CCC 757, 865).” Ara wkoll Hahn S (2009), Catholic Bible Dictionary. New York: Doubleday, p 429-432. 26. Herbert Samuel (1870 – 1963), politiku Liberali li okkupa bosta karigi fil-gvernijiet ta’ H.H. Asquith u Ramsay MacDonald.Kien l-Ewwel High Commissioner fil-Palestina bejn l-1920 u l-1925 u mexxa l-Partit Liberali bejn l-1931 u l-1935. 27. Edwin Montagu (1879 – 1924), politiku Liberali li okkupa bosta karigi fosthom dik ta’ Segretarju tal-Istat għall-Indja bejn l-1917 u l-1922. KNISJA 2000 n 132 25

28. Arthur Balfour (1848 – 1930), statista Konservattiv u Prim Ministru bejn l-1902 u l-1905 u Segretarju tal-Istat għall-Affarijiet Barranin bejn l-1916 u l-1919. 29. Woodrow Wilson (1856 – 1924), President Amerikan (1913 – 1921) u akkademiku. 30. It-test sħiħ tal-Balfour Declaration jaqra hekk: “His Majesty’s government view with favour the establishment in Palestine of a national home for the Jewish people, and will use their best endeavours to facilitate the achievement of this object, it being clearly understood that nothing shall be done which may prejudice the civil and religious rights of existing non- Jewish communities in Palestine, or the rights and political status enjoyed by Jews in any other country.” 31. Sir Edmund Allenby (1861 – 1936), wieħed minn l-iktar membri tal-militar importanti li ħa sehem kemm fil-Gwerra Boer, kif ukoll fil-Gwerra l-Kbira. Wara l-Gwerra ingħata t-titlu ta’ Viscount Allenby u serva fil-House of Lords. 32. Ara 2 Makkabin 2:19-29. 33. Ara Jenkins P (2015), p. 336. 34. Faisal I (1885 – 1933), għal żmien qasir kien Re tas-Sirja (1920) u, wara, Re tal-Iraq (1921 – 1933). 35. Ara DeBattista AP (2019), p. 23. 36. Saad Zaghloul (1859 – 1927), politiku rivoluzzjonarju Eġizzjan li okkupa l-kariga ta’ Prim Ministru għal perjodu qasir fl-1924. 37. Sir Theodore Morison (1896 – 1936), edukatur li għamel żmien twil jgħix u jistudja s-sitwazzjoni fl-Indja. 38. Ara Jenkins P (2014), p. 334-361. 39. Muhammad Ali Jinnah (1876 – 1948), statista meqjus bħala wieħed mill- fundaturi tal-Pakistan fl-1947. Kien jimmilita fl-All India Muslim League li għamlet kampanja biex jitwaqqaf stat indipendenti Musulman fit-territorju tal-Indja. Kien l-Ewwel Gvernatur-Ġenerali tal-Pakistan mill-1947 sa ma miet fl-1948. 40. Mahatma Gandhi (1869 – 1948), politiku anti-kolonjali li ġġieled għall- indipendenza tal-Indja. Inqatel fl-1948. Ara wkoll Brown JM, u Parel A (2012), The Cambridge Companion to Gandhi. Cambridge: Cambridge University Press 41. Ara Jenkins P (2014), p. 361 42. Mohammad Ali Jauhar (1878 – 1931), ġurnalist u intelletwali li studja l-Istorja f’Lincoln College, fl-Università ta’ Oxford. Kien ukoll wieħed mill-mexxejja tal-All India Muslim League. 26 KNISJA 2000 n 132

43. Sir Reginald Dyer (1864 – 1927), uffiċjal fl-armata li kellu sehem kruċjali fil-massakru ta’ Amritsar. Ara wkoll, Collett N (2006) The Butcher of Amritsar. Londra: Continuum 44. Harmandir Sahib jew, bl-Ingliż, The Golden Temple. 45. Ara wkoll DeBattista AP (2019), p. 25-27. 46. Ara wkoll Darwin J (2009), p. 353-357. 47. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922. 48. Illum li dawn id-dibattiti m’għadhomx kruċjali fl-Irlanda, l-irwol tal-Knisja tbiddel kompletament u, filfatt, wieħed jara fl-Irlanda sekulariżmu aggressiv u, saħansitra, anti-klerikali. 49. Varnava A u Michael MN (eds) (2013), The Archbishops of Cyprus in the Mordern Age. Newcastle: Cambridge Scholars Publishing, p. 6-7. 50. Wieħed ma jistax jinsa wkoll li wieħed minn l-aktar individwi li ġġieled għall-indipendenza ta’ Ċipru kien l-Arċisqof Makarios III (1913 – 1977) li serva wkoll ta’ President bejn l-1960 u l-1977 ħlief għal xi ftit xhur fl- 1974 fejn kien tneħħa wara kolp ta’ stat mill-lemin estrem immexxi minn Nikos Sampson. 51. Eleftherios Venizelos (1864 – 1936) serva ta’ Prim Ministru tal-Greċja għal bosta drabi bejn l-1910 u l-1933. Minkejja li kien politiku ftit jew wisq liberali, kien jemmen ukoll fl-irridentiżmu Grieg, il-liberaliżmu ekonomiku u r-republikaniżmu anti-bolxevista. Ara wkoll Milton G (2008), Paradise Lost: Smyrna 1922, New York: Basic Books 52. Ara Pophaides I (2013), Kyrillos III, 1916 – 33: Between Sophronios III and Kyrillos II, f’Varnava A u Michael MN (eds.) (2013), p. 177-210. 53. Ibid. 54. Benedittu XV (1854 – 1922), mwieled Giacomo della Chiesa, kien Arċisqof ta’ Bologna bejn l-1907 u l-1914, u sar Kardinal f’Mejju tal-1914 – tlett xhur biss qabel il-mewt tal-Papa San Piju X li tiegħu kien is-suċċessur. 55. Ara wkoll Hachey TE (1972), Anglo-Vatican Relations, 1914 – 1939: Confidential Annual Reports of the British Ministers to the . HolySee Londra: Her Majesty’s Stationery Office. 56. Ibid. p xxii. 57. L-ewwel rapport annwali li r-rappreżentanza Brittanika kienet bagħtet minn Ruma għal Londra jġib id-data tal-25 ta’ Ottubru 1922 iżda jagħti ħarsa lejn il-perjodu 1914 – 1922. 58. Pietro Gasparri (1852 – 1934), Segretarju tal-Istat tal-Vatikan bejn l-1914 u l-1930 taħt Benedittu XV u Piju XI. Kien firmatarju tal-Patti Lateranensi (1929). KNISJA 2000 n 132 27

59. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922. 60. Ibid. 61. Nahum Sokolow (1859 – 1936), awtur u wieħed mill-mexxeja ewlenin tal-Moviment Żijonista. 62. Chaim Weizmann (1874- 1952), xjentist, politiku u wieħed mill-mexxejja ewlenin tal-Moviment Żijonista. Serva tal-Ewwel President tal-Israel bejn l-1949 u l-1952. 63. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922. 64. Doublet N (2019), A politics of peace: The Congregation for Extraordinary Ecclesiastical Affairs during the pontificate of Benedict XV (1914-1922). Rome: Edizioni Studium, p. 317-320. 65. Ibid. 66. Ibid, p 103. 67. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922. 68. “A nest of conspiracy”. 69. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922. 70. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922: “the Pope would certainly intervene, and with severity, should it appear that religious and political questions had been unduly mixed up together”. 71. Ara Doublet (2019), p. 387-388. 72. Ikkwotat f’Doublet (2019), p. 399. 73. Ara Doublet (2019), p. 401-405. 74. Michael Logue (1840 – 1924), Arċisqof ta’ Armagh u Primat tal-Irlanda bejn l-1887 u l-1924. 75. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922. 76. Camillo Benso, il-Konti Cavour (1810 – 1861), statista tal-lemin storiku Taljan li ħadem bis-sħiħ għall-unifikazzjoni tal-Italja. Kien l-ewwel Prim Ministru tar-Renju tal-Italja iżda miet tlett xhur biss wara li ingħata l-kariga. 77. Report on Mission to the Holy See, 25 October 1922. 78. Christopher Dawson jesplora dawn it-temi fil-Gifford Lectures tal-1947; dawn it-taħdidiet wara ġew ippubblikati. Ara Dawson C (2013 ed.), Religion and Culture. Washington: Catholic University of America Press.

Ġużeppi De Piro: strument ta’ paċi u ħaddiem tal-ġustizzja fil-ġrajjiet tas-Sette Giugno 1919

Fr Tony Sciberras MSSP

Biex wieħed jista’ jifhem tajjeb il-ġrajjiet tas-Sette Giugno u l-kontribut li ta Mons Ġużeppi De Piro f’dawn it-tlett ijiem tal-Istorja tagħna l-Maltin, wieħed irid qabelxejn jistudja l-kuntest li fih seħħew dawn il-ġrajjiet, almenu wieħed irid jagħti daqqa t’għajn ħafifa lejn is-sitwazzjoni soċjo-ekonomika ta’ Malta fl-ewwel snin tas-seklu li għadda, is-seklu għoxrin.

Malta fil-bidu tas-seklu għoxrin Wara li fl-1911 ġew pubblikati r-rakkomandazzjonijiet tar-Royal Commission,1 hawn Malta kien sar sforz biex jiġu implimentati dawn l-istess rakkomandazzjonijiet. Minħabba f’hekk f’Malta kien hawn ċertu progress ekonomiku. Ukoll, wieħed ma jistax ma jgħidx li l-Ewwel Gwerra Dinjija, allavolja gwerra, ħalliet xi effetti ekonomiċi tajbin f’pajjiżna: fis-snin tal-Gwerra, it-Tarzna tagħna kienet użata għat-tiswija tal-vapuri Ingliżi u anke dawk ta’ flotot alleati, bħal ngħidu aħna dik Franċiża. Pajjiżna beda jintuża wkoll bħala sptar; kienu jiġu eluf ta’ suldati feruti mid-Dardanelli u minn Salonika.2 Hu veru wkoll, imma, li progress ekonomiku dipendenti fuq gwerra ma jkunx progress ekonomiku li jista’ jtawwal ħafna. Il-Gwerra l-Kbira ġabet l-għoli tal- ħajja; saħansitra l-prezz ta’ ċerti ħtiġijiet bażiċi għola qatigħ. Biżżejjed wieħed jagħti daqqa t’għajn lit-Tabella fil-paġna ta’ wara biex wieħed jintebaħ kemm dan kien minnu.3 Terġa’, il-pagi ma għolewx proporzonatament għal dan l-għoli tal- ħajja. Ukoll, wara l-Gwerra naqsu drastikament l-impjiegi għax il-vapuri ma baqgħux jidħlu fit-Tarzna tagħna bħalma kienu fi żmien il-Gwerra, u ma baqgħux jiġu Malta għall-kura wisq suldati feruti. Minħabba f’hekk 30 KNISJA 2000 n 132

Neċessitajiet 1914 1919 bażiċi

3 ċenteżmi ta’ ewro 8 ċenteżmi ta’ ewro Ross kull ratal kull ratal

4 ċenteżmi ta’ ewro 11-il ċenteżmu ta’ ewro Zokkor kull ratal kull ratal

11-il ċenteżmu ta’ ewro 33 ċenteżmu ta’ ewro Bajd kull tużżana kull tużżana

3 ċenteżmi ta’ ewro 14-il ċenteżmu ta’ ewro Ħalib kull bott kull bott il-Maltin bdew jagħmlu l-ekonomija saħansitra fl-ikel; bdew ifittxu aktar u aktar il-ħobż. Dan kien ifisser li jekk il-prezz tal-ħobż jogħla, ħafna mill-Maltin kienu se jbatu l-guħ. Fil-fatt hekk ġara għax il-London Royal Commission of Wheat Supplies ma riditx tagħti lil Malta l-qamħ bi prezz moderat; wasalna li f’Dicembru 1918 hawn Malta l-qamħ kien ogħla milli kien fl-Ingilterra nnifisha:4

1913 1914 1917 1918

Ħobż 2 ċenteżmi 3/4 ċenteżmi 5 ċenteżmi 7 ċenteżmi kull ratal tal-ewro tal-ewro tal-ewro tal-ewro

Ovvjament jekk dawk li kellhom pagi baxxi batew ħafna, dawk li kienu mingħajr impjieg batew aktar u aktar. U dan ġab għadab kbir fost ħafna Maltin. Fil-fatt f’April 1919 inġabret folla mdaqqsa quddiem il-Casino Maltese, il-Belt, fejn allura kienu jinġabru diversi mis-sinjuri Maltin, biex jitolbuhom jaqbżu għalihom u jitraħħas il-prezz tal-ħobż. Xi ħaġa saret għax bejn April u Ġunju 1919 il-prezz tal-ħobż roħos xi ftit.5 Imma l-ħobż xorta waħda baqa’ għoli meta mqabbel mal-qagħda ekonomika tal-biċċa l-kbira tal-Maltin. U din kienet propju waħda minn dawk ir- raġunijiet ewlenin li wasslu għat-traġedja tas-Sette Giugno tal-1919.6 KNISJA 2000 n 132 31

Is-Sibt, 7 ta’ Ġunju 1919, waranofsinhar Fl-1918 Sir Filippo Sceberras waqqaf l-Assemblea Nazzjonali biex tħejji abbozz ta’ kostituzzjoni għal Malta. Dan għamlu billi stieden 13-il entità Maltija, minn membri tal-Kunsill tal-Gvern sa membri ta’ għaqdiet filodrammatiċi, u dawn kellhom jibagħtu r-rappreżentanti tagħhom.7 B’kollox kien hemm 272 delegat li kienu mistennija li jagħmlu parti mill-Assemblea.8 L-ewwel laqgħa tal-Assemblea saret fil-25 ta’ Frar 1919.9 It-Tieni waħda nżammet fil-Giovine Malta, il-Belt, waranofsinhar tas-Sibt, 7 ta’ Ġunju 1919.10 Waqt li kienet qed issir din il-laqgħa fit-toroq tal-kapitali kien hemm kommossjoni sħiħa. Ħafna nies kienu daħlu l-Belt jipprotestaw minħabba n-nuqqas ta’ impjiegi u l-għoli tal-ħajja ta’ wara l-Gwerra l-Kbira. Il-Pulizija Maltija dehrilha li ma kinitx ser tlaħħaq ma’ dawn il-ħafna nies u allura sejħet is-suldati Ingliżi. Dawn f’ħin minnhom donnhom tilfu rashom u sparaw xi tiri. Sfortunatament intlaqtu xi nies, tant li erba’ rġiel mietu dakinhar stess u tnejn oħra mietu l-għada.11 Meta d-dimostranti raw hekk aktar infurjaw. Xi wħud minnhom ftakru fil-laqgħa tal-Assemblea u allura ġrew lejn il-Giovine Malta, telgħu fis-sala fejn kien hemm il-membri, u bdew jgħajtu, Ara“ x’għamlulna. Ara x’għamlulna.”12 Dawn bdew ukoll jitolbu lill-membri tal-Assemblea biex jidħlu għalihom mal-Gvern Ingliż. Mill-193 membru preżenti f’din it-tieni laqgħa,13 6 biss baqgħu hemm: l-Avukat A. Caruana Gatto, l-Avukat S. Vella, Dun Nerik Dandria, il-Kunsillier G. Vassallo, S. Zammit Hammet … u Mons J. De Piro. Dawn niżlu fit-toroq tal-Belt Valletta u ppruvaw jikkalmaw il-ġmiegħi.14 Wara dawk il-ġranet imdemmija twaqqfet Kummissjoni ta’ Inkjesta biex jiġu stabbiliti l-fatti li seħħew.15 Mons De Piro kien imsejjaħ biex jixhed fil-21 u s-26 ta’ Awwissu 1919.ll-President tal-Kummissjoni ta’ Inkjesta ta l-ġurament lil Mons Ġużeppi De Piro u beda billi qallu: “Int issemmejt minn ħafna xhieda. Tista’, jekk jogħġbok, tgħidilna x’rajt is-Sibt (7 ta’ Ġunju) u I-Ħadd (8 ta’ Ġunju)?16 De Piro beda billi spjega kif kien qiegħed għat-tieni laqgħa tal- Assemblea Nazzjonali u hemmhekk daħlu xi wħud mid-dimostranti jitolbu l-għajnuna. Qal ukoll li hu kien magħżul ma’ ħamsa oħra biex iservi ta’ medjatur bejn il-Maltin u l-Gvern Ingliż. Nista’ niżgurakom, 32 KNISJA 2000 n 132 li dak il-ħin ħadd mill-membri l-oħra tal-Assemblea ma ġietu xi għira għal Mons. De Piro u l-ħamsa l-oħra talli dawn ġew magħżula bħala medjaturi. Kif jgħid rapport li ġie stampat f’Settembru, 1919, f’għeluq din l-Inkjesta, “… il-biċċa l-kbira tal-membri fittxew l-ewwel okkażjoni biex iwarrbu minn dak iċ-Ċirklu.” Mons. De Piro kompla jgħid lill-Kummissjoni ta’ Inkjesta li, minkejja li fit-toroq xejn ma kien hemm sigurtà, hu, flimkien mal-ħamsa l-oħra, ippruvaw jiltaqgħu l-ewwel nett mat-Tenent Gvernatur li kien il-Qorti. De Piro ma jgħid xejn dwar x’raw sa ma waslu, imma l-Avukat Caruana Gatto qal hekk: “Hawn irrid ngħid li, l-ewwel darba li ppruvajna nidħlu l-Qorti, xi wħud min-nies urew magħna mġiba li, ftit jew wisq, kienet ta’ mibegħda lejna, u b’mod partikulari lejn Mons. De Piro. Dawn il-ftit bdew jgħajtu hekk: ‘Intom il-ħtija ta’ dan kollu’. Mons. De Piro għamlilhom din l-osservazzjoni: ‘Tajba din! Aħna sejrin biex insalvawkom, u l-ħtija qed neħduha aħna.’” De Piro bata ħafna f’dawn il-ġranet tas-Sette Giugno! Meta Mons. De Piro kellu jasal fi tmiem ix-xhieda tiegħu quddiem il-Kummissjoni ta’ Inkjesta, lilu għamlulu aktar minn mistoqsija waħda f’daqqa. Waħda mill-mistoqsijiet kienet din: “Ma kienx hemm xi ħadd fil-folla li kellmek ħazin”! Imma De Piro wieġeb għall-mistoqsijiet l-oħra, mingħajr ma għamel l-ebda kumment dwar dan. Hu ma riedx li, bi kliemu, jagħmel l-iċken ħsara lill-poplu Malti. Hu rraġuna li dawk kienu kelmiet li ntqalu minn xi persuna waħda. Għalhekk, hu nnifsu ġġudika li l-ġemgħa, għalkemm bla sabar u mqanqla, ma wrietx li ġiet imbuttata biex tinfexx f’attakki kontra l-kleru. De Piro kompla jgħid li hu u l-ħamsa l-oħra talbu lit-Tenent Gvernatur biex iwarrab it-truppi mill-Qorti u mit-toroq. Fl-istess ħin ingħatat il- garanzija li n-nies kienu se jibqgħu kalmi. Din il-medjazzjoni ħadet madwar sagħtejn u nofs: il-medjaturi baqgħu l-Belt sa xi d-9 ta’ filgħaxija. Wara li s-suldati ntbagħtu fil-kwartieri tagħhom in-nies ikkalmat. Fil-fatt, il-folla ma riditx biss li s-suldati jwarrbu mill-Qorti. B’leħen għoli, huma kienu qed jitolbu li ssir ġustizzja. Dun Nerik Dandria u l-Avukat Caruana Gatto, żewġ membri tad-Delegazzjoni, iggarantew lill- poplu li l-ġustizzja kellha ssir. Id-dimostranti donnhom bdew jikkalmaw u jitferrxu imma, sfortunatament, grupp ta’ morini waslu f’dak il-ħin, KNISJA 2000 n 132 33 u l-ġemgħa saħnet mill-ġdid. Fortunatament il-medjaturi rnexxielhom jibagħtu l-morini lura u l-folla reġgħet ikkalmat. Il-ħidma ta’ De Piro u l-ħames sħabu medjaturi, almenu għal dakinhar, spiċċat hawn.

Il-Ħadd, 8 ta’ Ġunju 1919 Mons. De Piro ma jgħidx li kien hu nnifsu li inkoraġġixxa lill-Avukat Caruana Gatto biex huma ma jiqfux jissieltu għall-paċi. Imma dak li ma nafuhx minn De Piro, jgħidhulna espressament Caruana Gatto nnifsu: “L-għada, il-Ħadd filgħodu, ma kontx inħossni tajjeb. Imma, għal xi t-8.30, ġie għandi Mons. De Piro u qalli li l-ġurnata ta’ qabel konna aħna li ħadna t-tmexxija f’idejna. Kien allura dmir tagħna li nerġgħu naraw x’nistgħu nagħmlu biex nikkalmaw lin-nies anke dakinhar. Hu qalli li xi wħud fosthom kienu bla sabar. Kien hemm bżonn li xi ħaġa ssir dakinhar ukoll.” Fil-fatt De Piro kompla jgħid li hu u l-ħames sħabu assiguraw lill-folla li kellha ssir inkjesta ħalli min kien ħati jigi kkastigat. Imma mix-xhieda ta’ Mons. De Piro, jidher ukoll ċar kemm il-problema tal-qgħad kienet gravi f’Malta. Fir-rapport stampat fi tmiem l-Inkjesta, sar dan il-kumment dwar waħda mill-okkażjonijiet tar-rivoluzzjoni li kienet qamet: “Qabel il-gwerra,” xehed De Piro, “in-numru ta’ ħaddiema fit-tarzna kien ta’ madwar 4,600. Fi żmien il-gwerra, dan tela’ għal madwar 12,000. Kulħadd kien jifhem li dak in-numru ma kienx possibbli li jinżamm. Kien mistenni li jingħataw xi sensji fi żmien qasir. Kien ukoll ċert li s-suq lokali ma kellux is-saħħa li jagħti x-xogħol lil dawk li kellhom jingħataw is-sensja mit-tarzna. Jiena tkellimt mal-Ġeneral Hunter Blair dwar is-sensji mit-tarzna, għaliex il-folla kienet qed tgħid li xi elfejn kienu ġew mogħtijin is-sensja mit-tarzna. Għedtlu li dan ma kienx ġust għall-Maltin, wara li kienu taw erba’ snin ta’ servizz fil- gwerra. Il-Ġeneral wieġeb li dak ma kienx minnu għaliex madwar 500 biss kienu ġew mogħtijin is-sensja.” ll-Ħadd, waranofsinhar, reġa’ qam inkwiet kbir. Robertson, it-Tenent- Gvernatur, fittex għal darb’oħra l-għajnuna tal-Maltin li kienu saru l-medjaturi bejn il-Gvern Ingliż u l-poplu. Fix-xhieda tiegħu l-Avukat Caruana Gatto jerġa’ juri l-istima li kien hemm ta’ Mons. De Piro: “(ll-Ħadd), waranofsinhar, kont għajjien ħafna. Imma s-Sur Robertson bagħatli messaġġ ma’ spettur tal-pulizija, fejn qalli li xtaq jarani. 34 KNISJA 2000 n 132

Jiena mort l-uffiċċju tal-pulizija fil-bini tal-Qorti. ls-Sur Robertson qalli li, billi n-nies kienu għadhom eċitati ħafna, xtaq ikun jaf fejn seta’ jsibni, sabiex ikun jista’ jkellem lill-folla flimkien miegħi. Għedtlu li jien ma kont xejn, u li miegħi għallinqas ridt li jkolli lil Monsinjur De Piro ... Kien hemm bżonn li n-nies jaraw l-istess uċuħ li kienu raw qabel.” Il-Ħadd filgħaxija kompla jkun hemm l-inkwiet. Fost l-oħrajn ġie attakkat il-Palazz ta’ Francia, fi Strada Rjali, quddiem it-Teatru. Mons. De Piro fittex lill-Avukati Caruana Gatto u Serafin Vella u qalilhom: “Issa hemm bżonn li mmorru ngħidu ’l-poplu biex ma jkomplix dan it- tħarbit għax inkella jħassar il-kawża kollha.” Waqt ix-xhieda tiegħu Mons. De Piro ma tax dettalji dwar is-sehem tiegħu, imma l-Avukat Caruana Gatto ħareġ għad-dawl minn xiex fil- fatt għadda De Piro dakinhar tal-Ħadd filgħaxija: Għall-ewwel,“ in-nies ħalliet l-iżgassar, u nġabret madwarna. Jien għedtilhom li l-attakk fuq dik id-dar ma kellu x’jaqsam xejn mal-politika, u għedtilhom biex jitilquh jekk riedu li t-talbiet politiċi jirnexxu. Imma l-persuni kriminali li kienu fil-folla rebħu. Bdew jibbuwjawlna … Serqulna flusna minn bwietna, u reġgħu lura għall-bieb ta’ wara tad-dar tal-Kurunell Francia. Aħna għednielhom li, jekk ikomplu hekk, is-suldati jiġu mill- ġdid, u jerga’ jkun hemm tixrid ta’ demm. Imma l-kliem tagħna ma jidhirx li ħalla impressjoni fuqhom.” Lanqas ma waqaf hawn Ġużeppi De Piro. Meta f’din l-istess ġurnata, fit-8 ta’ Ġunju, twaqqaf il-Kumitat Pro“ Maltesi Morti il 7 e 8 giugno” biex jgħin lill-familji tal-vittmi, De Piro reġa’ ta l-kontribut tiegħu, din id-darba bħala l-kaxxier tal-Kumitat.

It-Tnejn, 9 ta’ Ġunju 191917 Xi Maltin kienu qed jikkonfoffaw bejniethom biex jaħbtu għall- Palazz tal-Arċisqof fil-Belt. Dan ġara għaliex xi wħud kien fettlilhom li l-Arċisqof Mawru Caruana kien ixaqleb wisq lejn l-Ingliżi. Kien hemm min, inġustament, lill-Arċisqof xlieh li ma kienx qed jagħmel biżżejjed biex jaqbeż għall-Maltin. It-Tnejn 9 ta’ Ġunju, kemm l-lsqof Anġlu Portelli kif ukoll Mons. De Piro kellmu lill-folla miġmugħa quddiem il-Palazz tal-Arċisqof, il-Belt. Fost l-oħrajn, Mons. De Piro qalilhom: “Xi tridu, uliedi?” Kien hemm min wieġbu: “Irridu naħarqu l-Kurja.” KNISJA 2000 n 132 35

Imma l-Monsinjur weġibhom: “Dan li hawn mhux kollu tagħkom huwa? Ħallikom minn dan. Morru, issa, uliedi.” Meta l-Isqof Portelli tkellem fil-Pjazza tal-Palazz tal-Gvernatur, u mbagħad, minn fuq il-gallerija tal-Konkatidral ta’ San Ġwann, hu wera li, fost il-mexxejja tal-Maltin, kien hemm Mons. De Piro: “La tisimgħux minn xi erba’ xewwiexa li ma jridux ħlief l-inkwiet. Oqogħdu għall-mexxejja tagħna tal-Assemblea Nazzjonali, bħalma huma t-Tabib Filippo Sceberras, l-Avukat Caruana Gatto u Mons. Ġużeppi De Piro: nies dawn ta’ min joqgħod fuqhom.”18 Qabel nikkonkludi baqagħli biss ngħinkom tirrealizzaw li dan iċ- ċittadin Malti, Mons. Ġużeppi De Piro, ma għamilx dan kollu għalina, in-Nazzjon Malti, għax ma kellux x’jagħmel. Fiż-żmien li qed nirreferu għalih De Piro kien:

• Saċerdot dedikat għall-aħħar għax-xandir tal-Kelma u l-amministraz- zjoni tas-sagramenti;19 • Fl-1907 Mons. Arċisqof Pietru Pace innominah direttur tal-Istitut Fra Diegu fil-Ħamrun, dar ta’ karità li kienet tospita fiha tal-inqas xi 138 tifla u xebba u li d-direttur tagħhom kien irid anke jittallab il-ħajja ta’ kuljum għalihom;20 • Wara ħafna u ħafna taħbit Mons De Piro, fit-30 ta’ Ġunju 1910, waqqaf is-Socjetà Missjunarja ta’ San Pawl li l-membri tagħha kienu jiddependu minnu għal kull aspett ta’ ħajjithom: fejn joqogħdu, x’jieklu, il-formazzjoni akkademika u spiritwali tagħhom, eċċ, eċċ;21 • għalkemm hu assolutament ma xtaqx, fl-1911 ġie nominat Monsinjur tal-Katidral u koadjutur tad-dekan tal-Kapitlu Metropolitan, żewġ rwoli li dak iż-żmien kienu jfissru ħafna u ħafna taħbit;22 u • Rettur tas-Seminarju Maġġuri fl-Imdina.23

Altru li kien imħabbat b’ħafna u ħafna xogħlijiet oħra Ġużeppi De Piro waqt l-irvellijiet tas-Sette Giugno! Kienet biss l-imħabba tiegħu għa ħutu l-Maltin, li wasslitu biex għal tlett ijiem sħaħ jinsa kull ħaġa oħra u jingħaqad ma’ ħames patrijotti oħra biex jissielet u fl-aħħar mill-aħħar iġib il-paċi f’pajjiżna u jara li ssir ġustizzja ma’ missirijietna u ommijietna. 36 KNISJA 2000 n 132

Konklużjoni Nagħlaq dan l-artiklu b’kelmtejn mill-ktieb “L-Isqof li Ħabbu Kulħadd” tal-Patri Dumnikan Philip Mallia: “Hija magħrufa l-ħidma fejjieda ta’ Mons. De Piro.24 U l-kliem ta’ Patri Alexander Bonnici OFM Conv. Il-bijografu ta’ Mons De Piro: “Hi ġrajja, dik tas-Sette Giugno, li għamlet minnu patrijott tassew ta’ Malta. Il-ħolma ta’ Malta ħielsa mill-indħil żejjed tal-barrani kienet qiegħda sseħħ. Mons. De Piro, nisrani tassew u stmat ħafna mill-Ingliżi wkoll, li rawh bħala medjatur ideali, kellu jbaqbaq fih demm Malti. Bħall-Maltin ta’ patrijottiżmu ġenwin, De Piro wkoll kien tal-fehma li l-barrani ma jibqax jaħkem fuqna b’mod li lilna ma jippermettilniex li niddeċiedu għalina nfusna. Fi ġranet bħal dawk, meta l-bniedem patrijott seta’ faċilment jitlef rasu u xi oħrajn setgħu jinqdew bis-sitwazzjoni għal finijiet oħrajn, il-kelma tajba u mimlija mħabba ta’ Mons. De Piro swiet biex ressqet il-Maltin lejn xulxin u biex l-Awtoritajiet Ingliżi fehmu aħjar x’kien jistenna minn għandhom il-poplu Malti. Din il-ħidma fejjieda ta’ Mons. De Piro u tal-oħrajn li kellhom l-istess ideali tiegħu kienet ta’ għajnuna kbira biex Malta setgħet tagħmel pass ieħor ’il quddiem fit-triq tat-taqbida politika għall-Kostituzzjoni li lill-Malti tagħtih il-jedd li jmexxi lilu nnifsu. L-opra ta’ Mons. De Piro, fis-Sette Giugno, kienet pass ieħor ta’ Malti tassew u ta’ nisrani konvint li kien u baqa’ jagħmel ħiltu kollha biex, bis-saħħa tal-Assemblea Nazzjonali, li tagħha hu kien membru attiv, Malta tieħu dak li ħaqqha.”25 U fid-diskors tal-Onor. Speaker, Dr Anġlu Farrugia, nhar is-Sette Giugno 2018, huwa qal: “Fr Joseph De Piro, a priest whom nobody can accuse of any fault, is an example of integrity, devoted dedication and holiness. He is also a patriot, who was involved in heartbreaking events – the disorders and deaths on 7th June 1919. On that occasion he was in the midst of firing and close to the injured. De Piro is, for the Church and his native country, an exemplary priest and an ideal patriot. Everyone should love and admire him.” KNISJA 2000 n 132 37

Noti 1. Ara Report of the Royal Commission, speċjalment par. 74. 2. Ara B. Blouet, The Story of Malta, Londra 1972, p. 189. E. Agius, Social Consciousness of the Church in Malta, 1891-1921, p. 106. 3. Il-prezzijiet huma biss approssimattivi. 4. Ara t-testimonjanza tal-Inquest Commission, ta’ William C.F. Robertson, Leit., Governor u Principal Secretary of the Government, kif kwotati minn P. Bartolo, fi X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, p. 40. Ara wkoll H. Frendo, Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, Malta 1970, pp. 19f. 5. Ara H. Frendo, Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, Malta 1970, pp. 19f. 6. Ara l-istess. Ara wkoll P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, pp. 40-63. 7. Ara Malta Government (MG), L’Assemblea Nazionale di Malta: 25 febbraio-27 maggio 1921, Malta 1923, pp. 9-14. 8. Ara l-istess. 9. Ara l-istess, pp. 19-27. 10. Ara l-istess, pp. 28-37. 11. Ara P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, pp. 81-110. 12. Ara MG, L’Assemblea Nazionale di Malta: 25 febbraio- 27 maggio 1921, Malta 1923, pp. 28-37. 13. Ara l-istess, p. 28. 14. Ara P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, pp. 110-115. 15. Ara P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, p. 32. 16. Il-materjal tal-Kummissjoni ta’ Inkjesta u li jidher f’dan l-artiklu hu meħud kollu mill-Arkivju Santu Spirtu, Rabat, Malta, Reports, B. 15/18, n. 4, Minutes of the Proceedings of the Commission of Enquiry into the Events of the 7th and 8th June 1919, and into the circumstances which led to them. Report of Evidence, Sitting 4 (21th August 1919) u Sitting 6 (26th August 1919). 17. Dwar id-9 ta’ Ġunju l-informazzjoni neħduha prinċipalment minn ċertu Wenzu Grixti, qaddej tal-familja De Piro u dak li kien ta’ spiss jakkumpanja lil De Piro, speċjalment f’mumenti skabrużi bħal dak tas-Sette Giugno. Dak li jgħid Wenzu hu marbut mat-8 u 9 ta’ Ġunju, 1919. 18. F. Mallia, L-Isqof li Ħabbu Kulħadd, Malta 1982, p. 201. 19. Ara t-tliet volumi ta’ prietki ta’ Mons De Piro li jinsabu fl-Arkivji De Piro, Sant’Agata, Rabat, Malta, u l-ħafna xhieda li taw it-testimonjanzi tagħhom quddiem it-Tribunal Ekkleżjastiku (1987, 1988-1992). 38 KNISJA 2000 n 132

20. Ara T. Sciberras, Joseph De Piro; A Love for the Church, his Country, the Poor and the Missions, Malta 2016, pp. 119-139. Ara wkoll l-istess, pp. 154-155. 21. Ara l-istess, p. 155. 22. Ara l-istess, pp. 161-165. 23. Ara l-istess, pp. 174-183. 24. F. Mallia, L-Isqof li Ħabbu Kulħadd, Malta 1982, p. 201. 25. A. Bonnici, Mons Ġużeppi De Piro: F’Kull Qasam ta’ L-Istorja ta’ Malta, 1985, p. 236.

Monsinjur Ġużeppi De Piro Dun Enrico Dandria u s-sehem tal-moderati fis-Sette Giugno

Mario Xuereb

Dokument ‘ġdid’ F’dawn l-aħħar xhur tfaċċa dokument ta’ ċertu importanza li jirrakkonta l-ġrajjiet tas-Sette Giugno mill-perspettiva ta’ Dun Enrico Dandria, qassis żagħżugħ Belti li eventwalment kien elett fl-ewwel Parlament Malti u anki sar Ministru tal-Istruzzjoni Pubblika.1 Dan id- dokument kien depożitat fl-Arkivji Nazzjonali ta’ Malta mill-familja Paris.2 Ir-rakkont huwa miktub bl-idejn minn Dun Enrico nnifsu, b’linka sewda fuq paġni musfara rrigati ħafif; il-paġni huma ta’ pitazz (16 ċm x 20 ċm). Ir-rakkont jibqa’ sejjer anki fuq il-qoxra ta’ lewn ħamrani tal-istess pitazz possibbilment biż-żieda ta’ folji żejda biex b’kollox il-kitba hija mifruxa fuq 22 paġna.3 Fuq ix-xellug tal-ewwel paġna wieħed jinnota l-inizjali AMDG, fil-qosor għalAd Majorem Dei Gloriam, li hija t-talba bil-Latin ta’ San Injazju ta’ Loyola, il-fundatur tal-Ordni tal-Ġiżwiti, liema Ordni ġġib l-istess frażi bħala motto.4 Ir-rakkont mhux miktub bit-Taljan, il-lingwa tal-intelligentsia Maltija fl-ewwel snin tas-seklu 20. Dan minkejja li Dandria kien jifforma parti minn dan il-grupp ristrett fis-soċjetà Maltija ta’ żmienu. Jidher li Dandria għamel għażla konxja li jikteb dak li għadda minnu fis-Sette Giugno bl-Ingliż. Sigismondo Savona, tal-partit riformista li kien favur il-bidla mit-Taljan għall-Ingliż kif proposta mill-awtoritajiet Ingliżi, kien in-nannu matern tiegħu. Dan il-fatt jista’ jkun jispjega ħafna iżda fl-istess ħin jista’ jkun ma jfisser xejn. Żgur li Dandria kien imħarreġ sew fl-Ingliż tant li kien jgħallmu.5 Minnu nnifsu l-fatt li r-rakkont ta’ Dandria huwa miktub bl-Ingliż jindika li aktarx li dan id-dokument jirrappreżenta n-noti li huwa ħejja 40 KNISJA 2000 n 132

Din hija l-ewwel paġna tad-dokument bir-rakkont tal-Ġrajjiet tas-Sette Giugno mill-pinna ta’ Dun Enrico Dandria. Id-dokument kien depożitat fl-Arkivji Nazzjonali fl-2019. NAM, Accession 2019/04 KNISJA 2000 n 132 41 għalih innifsu qabel ma deher quddiem il-Kummissjoni ta’ Inkjesta immexxija mill-Imħallef Alfred Parnis. Indikazzjoni oħra ta’ dan hija li r-rakkont ta’ xeħta awto-biografika mhuwiex bil-wisq differenti minn dak li Dandria rrakkonta quddiem il-Kummissjoni u li jinsab inkluż fil- proċess tal-inkjesta Parnis u li quddiemha xehdu madwar 150 persuna f’26 sessjoni differenti bejn Lulju u Settembru 1919.6 Dandria kien wieħed mill-membri tal-kleru li kien preżenti fl- Assemblea Nazzjonali. Hu kien ordnat saċerdot erba’ snin qabel.7 Ta’ 27 sena kien nominat fost tlieta biex fl-Assemblea jirrappreżenta liċ- Circolo Giovanile Foedus, organizzazzjoni relattivament ġdida li kienet twaqqfet biex taħdem fost iż-żgħażagħ fil-Belt Valletta u li tiegħu kien anki President għal xi żmien.8 Dandria kien preżenti kemm għal-laqgħa tat-22 ta’ Frar kif ukoll għat-tieni laqgħa tal-Assemblea li saret fis-7 ta’ Ġunju u li kellha tieqaf ħesrem minħabba l-inkwiet li nqala’ fit-toroq.

Element suġġettiv qawwi Fir-rakkont tiegħu Dun Enrico Dandria jispjega ma’ min kien, fejn u f’liema ħin; jirrakkonta x’għamel, x’ra u x’ħaseb. Il-perjodu li qed jitkellem dwaru ikopri 30 siegħa u 15-il minuta: bejn l-3.45pm tas- Sibt 7 ta’ Ġunju meta Dandria ħareġ mid-dar biex mar għal-laqgħa tal-Assemblea Nazzjonali u l-10pm tal-Ħadd 8 ta’ Ġunju meta Dandria rritorna f’daru wara li kien għadu kemm ipprietka fil-Knisja Ta’ Ġieżu. Li jagħmel dan ir-rakkont differenti u uniku huwa l-element suġġettiv u li minnu wieħed jista’ jipproponi li Dandria kien jgħodd ruħu mal- fazzjoni tal-moderati fl-Assemblea Nazzjonali. Dan joħroġ grazzi għal żewġ elementi partikolari. Kif ġie indikat aktar ’il fuq, il-fatt minnu nnifsu li Dandria għażel li jesprimi ruħu bl-Ingliż, f’kitba li hija personali ħafna, turi li hu ma kienx emozzjonalment tant marbut mat-Taljan li ried bilfors jesprimi ruħu bih biex iwassal ħsibijietu u ħsusu kif kienu jagħmlu politiċi bħal Fortunato Mizzi u ibnu Nerik, kif ukoll tant u tant akkademiċi u membri tal-kleru ta’ żmienu. Element ieħor li jindika li Dandria kien mal-moderati u mhux mal- estremisti huwa r-rwol li Dandria jgħid li ħa f’dawk is-sigħat ta’ tqanqil fil-Belt Valletta. Pereżempju Dandria żgur li ma kienx fost dawk li saret referenza għalihom mill-Kummissjoni Parnis għax tefgħu l-ġebla u ħbew 42 KNISJA 2000 n 132 idejhom billi stiednu l-folol biex jidħlu l-Belt u mbagħad baqgħu siekta u ma ħadux responsabbiltà ta’ dak li seħħ.9 Bil-kontra ta’ dawn ‘l-estremisti’, Dandria u ‘l-moderati’ jidhru bħala grupp ta’ Maltin li minbarra li kellhom sens politiku u ċiviku qawwi, ippruvaw attivament jikkalmaw il-qiegħa billi indirizzaw kemm lill-irjus sħan fost il-Maltin, kif ukoll l-aġir reazzjonarju tal-Ingliżi. Filwaqt li qed isir dan l-argument b’referenza partikolari għal dan ir-rakkont ta’ Dandria, bħal dejjem f’ċirkostanzi bħal dawn wieħed għandu joqgħod attent għall-bias, appuntu għall-element suġġettiv, li rakkont bħal dan minnu nnifsu miktub mill-perspettiva ta’ attur li għandu opinjoni fuq dak li ra u sema’, dejjem ikun preżenti.10 Imma min kienu l-moderati fis-Sette Giugno? U min kienu l-estremisti?

Il-kuntest Dwar is-Sette Giugno inkiteb ħafna, għalkemm forsi mhux biżżejjed. Jibqgħu mhux imwieġba għal kollox il-mistoqsijiet jekk kienx hemm xi “id moħbija” li kienet qed torkestra kollox, għalkemm ir-rapport tal-inkjesta imfassal mill-Kummissjoni Parnis jipponta subgħajh lejn “l-estremisti” fl-Assemblea Nazzjonali, identifikati bħala l-membri tal- Giovine Malta u s-segwaċi ta’ Dr Nerik Mizzi, li kemm fi Frar kif ukoll f’Ġunju “tellgħu il-folol il-Belt biex jagħmlu pressjoni fuq il-moderati u b’hekk tgħaddi tagħhom.”11 Analiżi kemmxejn nazzjonalista fis-sens wiesgħa tal-kelma, jekk mhux fi spirtu romantiku għall-aħħar, u li saret kemm-il darba, tikkonkludi li gruppi ta’ Maltin differenti li kellhom skopijiet u lmenti differenti, ħadmu għal dak li kienu jemmnu fih b’mod relattivament indipendenti minn xulxin, biex imbagħad l-id tal-istorja wasslithom jiltaqgħu flimkien fl-istess post u fl-istess ġurnata fejn żbroffa kollox u seħħ dak li seħħ. F’sitwazzjonijiet bħal dawn, se ssib dejjem min jenfasizza r-rwol tal- politiċi aktar minn kull ħaġ’oħra; filwaqt li oħrajn b’viżjoni kemmxejn Marxista tal-istorja jisħqu fuq l-element soċjali u r-rwol tal-ħaddiem bħala aġenti tal-bidla.12 Viżjoni bħal din żgur mhix anqas romantika minn dik li tfittex il-mezz tal-bidla fost il-politiċi. L-analiżi li ssir ħafna drabi tkun skont il-perspettiva ideoloġika li wieħed ikollu tal-istorja. Bla dubju li fis-Sette Giugno dawn iż-żewġ KNISJA 2000 n 132 43 elementi, politiku fuq naħa u soċjo-ekonomiku fuq in-naħa l-oħra (apparti elementi oħrajn ukoll) tassew li jidhru li ltaqgħu fl-istess spazju u fl-istess żmien biex flimkien ħolqu dak li xi wħud irreferew għaliha bħala “rivoluzzjoni”, “qawmien”, “rewwixta” jew saħansitra “protesta li marret ħażin”. Kienet x’kienet, jibqa’ l-fatt li fl-1919, gruppi differenti ta’ Maltin, għażlu li ma jibqgħux b’idejhom fuq żaqqhom iżda semmgħu leħinhom dwar dak li kien qed idejjaqhom. Sa minn tmiem is-snin 60 meta inkitbu l-ewwel studji storiċi dwar is-Sette Giugno, ir-rwol tal-Assemblea Nazzjonali kien mistħarreġ sew. Fis-7 ta’ Ġunju l-Assemblea kienet qed tiltaqa’ għat-tieni darba f’temp ta’ ħames xhur taħt il-Presidenza ta’ Filippo Sciberras, fit-tentattiv li quddiem il-Gvern Ingliż titressaq talba unitarja u b’saħħitha għal kostituzzjoni li tagħti tmexxija responsabbli tal-affarijiet interni lill-Maltin. Huwa ċar, anki minn kif ġew ippreżentati l-mozzjonijiet fl-Assemblea Nazzjonali, li dak l-organu kien fih elementi moderati u estremisti. F’dan il-kuntest tajjeb wieħed jinnota ir-rwoli ta’ La Giovine Malta u Nerik Mizzi bl-interessi politiko-kulturali tagħhom imnebbhin u influenzati mill-Italja. Fl-ewwel laqgħa tal-Assemblea li saret fil-25 ta’ Frar, Nerik Mizzi kien inħatar Segretarju u l-mozzjoni tal-Comitato Patriottico Maltese kienet kisbet l-approvazzjoni tal-maġġoranza biex b’hekk ġiet emendata r-riżoluzzjoni aktar moderata tal-President Sciberras nnifsu. Fit-tieni laqgħa, dik tas-7 ta’ Ġunju, kien hemm diskussjoni taħraq dwar ir-risposta tal-Gvern Ingliż bil-Comitato Patriottico jerġa’ jressaq mozzjoni iebsa b’oħrajn jisħqu għall-kawtela. Dan ukoll jindika b’mod ċar li fl-Assemblea kien hemm ‘żewġ partiti’ minbarra l-elementi anglo-fili bħal Augusto Bartolo li iżda kont tgħoddhom fuq id waħda. Fuq livell soċjo-ekonomiku, l-analiżi reċenti li saru tas-Sette Giugno saret enfasi kbira fuq il-prezzijiet tal-ikel u fuq kif dawn wasslu biex xi Maltin jeħduha qatta’ bla ħabel kontra n-negozjanti tal-qamħ. Saret ukoll analiżi tal-ħaddiema tat-Tarzna u tal-element Dimekkjan fosthom li kienu mħassbin jekk mhux urtati bix-xogħol prekarju li kellhom wara li spiċċat il-gwerra. Fl-analiżi jista’ jkun li tħallew barra l-istudenti universitarji: bejn għax fix-xhur ta’ bejn Novembru 1918 u Mejju 1919 kienu qed jiġġieldu biex iħarsu l-interessi tagħhom; u bejn għax probabbilment huwa faċli li wieħed jassoċjahom mal-element politiku 44 KNISJA 2000 n 132 intransiġenti rappreżentat minn dawk li kienu qed ifittxu awtonomija politika. Għaldaqstant jista’ jkun diffiċli biex wieħed jissepara l-istudenti universitarji, elitisti u ttaljanizzati, mill-grupp tal-Giovine Malta. Ftit li xejn inkiteb ukoll fuq is-sehem tal-Knisja fis-Sette Giugno mhux biss bħala istituzzjoni li kellha rwol importanti fid-direzzjoni politiko- spiritwali tal-Maltin, iżda wkoll bħala istituzzjoni li sal-bidu tas-Seklu 20 kienet sid ta’ bosta artijiet u kienet tirċievi ħafna qbiela. Filwaqt li huwa aċċettat li l-Ingliżi tul il-118-il sena ta’ qabel ippruvaw jagħmlu minn kollox biex jogħġbu lill-Knisja u jżommuha fuq wiċċ l-idejn, il- proposta ta’ introduzzjoni tas-Succession and Donation Duties fl-1918 fuq il-wirt setgħet ġabet liż-żewġ naħat f’konfront dirett. Fl-aħħar il- Gvernatur kellu jċedi u l-piż tat-taxxi kompla jintefa’ fuq il-ħaddiema tal-id u min kien jaqla’ l-inqas, jiġifieri dik l-istess kategorija ta’ nies li batiet minħabba ż-żidiet fil-prezz tal-ikel speċjalment il-ħobż. Aktarx li dawn l-istess nies kien hemm fosthom ħaddiema tat-tarzna li kellhom ix-xogħol tagħhom imdendel sforz it-tmiem tal-gwerra. Imma min kien li tella’ lill-Maltin il-Belt dakinhar tas-Sette Giugno? Żgur li ma kenitx il-fazzjoni ta’ Dandria u moderati oħrajn. Mir-rakkont ta’ Dandria nnifsu nindunaw li huwa kien aktar moħħu biex iferrex il-folla, irażżan lis-suldati Ingliżi li ltaqa’ magħhom, u jibgħat lil kulħadd lid-dar.

Iċ-ċirkostanzi li aġixxa fihom Dun Enrico Dandria F’dak li seħħ fis-7 u fit-8 ta’ Ġunju, bid-differenza ta’ ħafna oħrajn, Dun Enrico Dandria ma joħroġx bħala attur sieket iżda jieħu sehem attiv. Dan għaliex insibuh jifforma parti minn delegazzjoni ffurmata fost il- membri tal-Assemblea li f’xi ħin wara li beda jinqala’ l-għawġ, fittxet li tikkalma kemm tista’ lill-Maltin filwaqt li marret fil-bini tal-Qorti biex titkellem mal-Logutenent Gvernatur u eventwalment anki kellha sehem biex quddiem il-bini tal-Qorti ma jiġrix id-demm kif seħħ fi bnadi oħra tal-Belt. Huwa f’dan is-sens li jista’ jitqies li Dandria kien jagħmel parti mill-fazzjoni tal-moderati li attivament ippruvaw jikkalmaw il-qiegħa. Il-moderati sħabu li akkumpanjawh f’dawk il-jumejn kienu l-Kontino l-Avukat Dr Alfredo Caruana Gatto, l-Avukat Dr Serafino Vella, Monsinjur Giuseppe de Piro, Monsinjur Salv. Manduca, il-Kunsillier G. Vassallo u s-Sur Micallef Goggi.13 Fil-laqgħa li l-għada huma kellhom mal-Aġent KNISJA 2000 n 132 45

Gvernatur Hunter Blair fil-Palazz fil-Belt, id-delegazzjoni tmexxiet mill-President tal-Assemblea Nazzjonali Filippo Sciberras.14

Jikkalma lill-Maltin u jrażżan lill-Ingliżi Bħala moderati, Dandria u l-grupp tiegħu ma xtaqux li l-azzjonijiet tagħhom fil-jiem tas-7 u t-8 ta’ Ġunju jiġu interpretati bħala ta’ persuni li kienu qed jippruvaw isaħħnu l-irjus jew jinċitaw il-folla. Anzi, Dandria jispjega kemm-il darba li l-interventi tiegħu u ta’ sħabu kienu intenzjonati li “jikkalmaw” il-folla.15 F’dan il-każ m’hemmx raġuni għaliex wieħed għandu jiddubita kliem Dandria li hu u sħabu ma riedux inkwiet u ma riedux li l-affarijiet jiddeġeneraw. Fl-istess ħin ir-rakkont huwa miktub b’tali mod li dan il-punt jenfasizzah b’mod regolari, qisu Dandria ried jagħmilha ċara li hu u l-grupp tiegħu ma kienu bl-ebda mod involuti fl-inkwiet. Fil-laqgħa mal-Aġent Gvernatur Hunter Blair, li saret il-Ħadd kmieni wara nofsinhar, Dandria saħansitra jisħaq li sa fejn jafu huma, ma kien hemm ħadd li organizza lill-folla – dikjarazzjoni li Hunter Blair innifsu ma jemminx u li fil-verità hija ftit diffiċli titwemmen meta tqis dak li kien qed jinkiteb fil-gazzetti fil-ġimgħat ta’ qabel kif ukoll il-messaġġi li bdew iduru f’diversi postijiet fejn jiltaqgħu il-ħaddiema inkluż fit-Tarzna.16 Propju sa mill-ewwel paragrafu ir-rakkont ta’ Dandria jagħtina ħafna indikazzjonijiet dwar il-personalità tiegħu u dwar l-involviment tiegħu fil-ġrajjiet tas-Sette Giugno. Ir-rakkont ta’ Dandria jibda fil-mument li huwa telaq “mid-dar fl- 3.45pm biex jattendi l-laqgħa tal-Assemblea Nazzjonali bħala Delegat.” Huwa jgħid li fit-toroq ma nnota xejn partikolari ħlief “folla paċifika titlajja fit-toroq” li kienet telgħet il-Belt minħabba li dakinhar kien qisu “jum frank peress li l-ħwienet kollha magħluqin”.17 Huwa stramb kif Dandria ma nnota “xejn partikolari” meta fil-75 minuta ta’ qabel, il-folla kienet diġa sfurzat it-tniżżil tal-bandiera Ingliża u attakkat il-Liċeo; folla “kbira” intefgħet quddiem il-ħanut A La Ville de Londres u infexxet f’tgħajjir u bbuwjar; u seħħew xi inċidenti li kien jinkludi tfiegħ ta’ viti tal-ħadid u biċċiet tal-injam lejn it-twieqi tal-Union Club.18 Tajjeb wieħed iżomm f’moħħu li l-laqgħa tal-Assemblea Nazzjonali bdiet fl-4pm, kwarta wara li Dandria telaq mid-dar. Fil-bijografija ta’ 46 KNISJA 2000 n 132

Dandria, Max Farrugia jgħid li fl-1919 kien joqgħod f’numru 73, Triq San Kristofru fil-Belt Valletta.19 Dejjem jekk Dandria qed jirreferi għal dak il-fond partikolari, li kienet id-dar tal-familja Dandria, bħala d-dar li ħareġ minnha, il-mixja saċ-Circolo Giovine Malta fi Triq Santa Luċija kantuniera ma’ Strada Reale ma kenitx itwal minn 400 metru u probabbilment tieħu madwar ħames minuti. Wieħed jista’ jargumenta li Dandria ma ltaqax ma’ “inkwiet” tul dik il-mixja tiegħu mid-dar sal-Giovine Malta peress li dak il-ħin il-folla kienet mitfugħa fuq ix-xaqliba l-oħra tal-Belt: il-Liċeo jisporġi fuq San Kristofru (l-istess triq li fiha hemm id-dar tal-familja Dandria) iżda fuq in-naħa ta’ Triq il-Merkanti; il-Union Club kien jinsab fin-naħa ta’ fuq ta’ Strada Rjali; għalkemm tajjeb wieħed jinnota li l-istabbiliment A la Ville des Londres kien jinsab kantuniera biss ’il bogħod mis-sede fejn kienet se tiltaqa’ l-Assemblea Nazzjonali. Il-mistoqsijiet li jiġu f’moħħok wara li tanalizza l-ewwel paragrafu tar-rakkont ta’ Dandria huma ħafna. Kif seta’ Dandria jiddeskrivi l-folla li ra fil-Belt bħala “paċifika” meta sa mis-2.30pm din kienet diġà bdiet taħbat għal numru ta’ postijiet madwar il-Belt? Kif jista’ jkun li wieħed mid-delegati tal-Assemblea, nominat probabbilment minħabba l-intellett u l-awareness tiegħu, ma jindunax li s-sitwazzjoni fil-Belt dakinhar ma kenitx normali? Jista’ jkun li Dun Enrico Dandria ma kienx konxju ta’ dak li kien qed iseħħ fil-Belt? Jew kien qed jipprova jgħatti dak li verament kien jaf u ra? Li huwa interessanti huwa li Dun Enrico Dandria ma kienx l-uniku wieħed mid-delegati li jirrakkuntaw kif huma u sejrin għal-laqgħa tal- Assemblea ma nnutaw “xejn straordinarju”.20 Ieħor minn dawn kien il-Konti Alfred Caruana Gatto, il-bniedem li Dandria jirreferi għalih kemm-il darba fir-rakkont tiegħu: kien il-bniedem li miegħu kellu jaqsam ħafna ħin f’dawk il-jumejn, kemm waqt il-laqgħa tal-Assemblea, kemm bħala parti minn delegazzjoni biex jitkellmu mal-awtoritajiet Ingliżi f’tentattiv biex iwaqqfu l-folla, kif ukoll għaliex iltaqa’ miegħu tard il-Ħadd filgħaxija meta t-tnejn kien waslilhom il-ħin biex jirritornaw id- dar. Jista’ jkun li t-tnejn kienu “influwenzaw” lil xulxin biex interpretaw dak li kienu raw bl-istess mod? Jista’ jkun. Iżda din hija suppożizzjoni u diffiċli tiġi ppruvata. KNISJA 2000 n 132 47

Mir-rakkont ta’ Dandria wieħed jista’ jikkonkludi li Dandria u l-moderati sħabu ma xtaqux li jkun hemm inkwiet u ma ridux li l-ħidma tal-Assemblea tiġi assoċjata mal-inċidenti li bdew jinqalgħu fit-toroq. Iżda ġaladarba s-sitwazzjoni kienet iddeġenerat, kienu lesti jagħmlu xi ħaġa biex is-sitwazzjoni terġa’ lura għal xi forma ta’ normalità. Hekk pereżempju fit-tieni sentenza tar-rakkont tiegħu, Dandria jirreferi għall-mod kif wara l-5pm, it-tensjoni li fit-toroq bdiet tiżdied u li issa probabbilment anki hu kien sar konxju tagħha, kienet qed taffettwa b’mod negattiv dak li kien qed jiġri fil-laqgħa tal-Assemblea Nazzjonali. Dandria juża l-verb “hampered”, “imxekkla”, u kważi kważi bl-użu ta’ din il-kelma mill-ewwel jinħass li huwa ma kienx kuntent b’dak li qed jiġri.21 Qisu ried li l-laqgħa tkompli u ħadd u xejn, lanqas il-folla u l-ġrajjiet li kienu bdew iseħħu fit-toroq, ma kellhom jaffettaw dak li kien qed jiġri. U fil-fatt Dandria nnifsu jgħid kif huwa kellu jiġbed l-attenzjoni ta’ wħud mid-delegati, għal aktar minn darba, li bdew joħorġu fil-gallarija biex jaraw x’kien qed jiġri. Iżda kif nafu, dan kien kollu għalxejn. Saħansitra delegat minnhom, li b’xorti ħażina Dandria ma jidentifikahx u ma jgħidilniex min kien, lil Dandria qallu li l-poplu ried l-intervent tad-delegati tal-Assemblea għax is-suldati kienu qed joqtluhom. Dandria baqa’ jinsisti li l-Assemblea ma kellha xejn x’taqsam ma’ dik li kien qed jiġri fit-toroq, indikazzjoni oħra li Dandria jista’ jkun li ma kienx au courant ta’ dak li kien qed jinħema fil-ġimgħat u l-jiem ta’ qabel, probabbilment anki bl-involviment ta’ wħud mill-membri tal-Assemblea li ma kienux moderati bħalu iżda li aktar tard ġew deskritti bħala “estremisti”.22 Minn hawn ‘il quddiem, fir-rakkont tiegħu, Dandria jispjega kif hu u l-Konti Caruana Gatto ingħaqdu f’delegazzjoni ma’ oħrajn biex ifittxu jkellmu lill-Aġent Gvernatur. Ippruvaw joħorġu mis-sede tal-Giovine Malta iżda sabuha diffiċli; iddeċidew li ma jmorrux il-Palazz mingħajr ma jinfurmaw lill-Kummissarju tal-Pulizija għax beżgħu li jiġu akkużati li kienu huma li qanqlu l-folla u għaldaqstant qasmu t-triq sal-bini Qorti biex ikellmuh u jitolbuh protezzjoni. Kien f’dan il-mument li Dandria jgħid li huwa talab lill-folla biex tikkalma u ġġib ruħha sew.23 Dandria jgħid ukoll li daħal f’konverżazzjoni ma’ uffiċjal tal- pulizija u jinsisti miegħu li “sa fejn jaf” hu ma kienet ħarġet “l-ebda 48 KNISJA 2000 n 132 proklamazzjoni jew twissija” li kien se jinqala’ dak kollu.24 Lil-Logutenent Gvernatur Robertson id-delegazzjoni ta’ Caruana Gatto u Dandria offriet “l-assistenza lill-awtoritajiet biex l-ordni tkun stabbilita mill-ġdid”, sinjal ieħor li huma kienu qed jaħdmu jew jippruvaw jagħtu l-impressjoni li huma ma kellhom x’jaqsmu xejn ma’ dak li kien seħħ. Din id-darba ma kienx Dandria li indirizza lill-folla iżda mit-tieqa tax-xellug tal-bini tal- Qorti ħareġ Caruana Gatto li fir-rakkont huwa deskritt bħala “l-kelliem tagħna”. B’li qal, huwa rnexxielu jikkalma l-folla li mhux neċessarjament telqet kuntenta minn fuq il-post.25 Ir-rakkont ta’ Dandria ma jindikax li huwa qatt resaq lejn Triq l-Ifran fejn is-suldati fetħu nar u qatlu żewġ Maltin, jew lejn Triq it-Teatru fejn aktar kmieni kien inqatel Lorenzo Dyer. Madanakollu huwa u l-bqija tad-delegazzjoni jerġgħu jidħlu fl-azzjoni hekk kif fi Strada Rjali waslu r-Royal Marines. Dandria jassumi li dawn il-morini kienu għadhom ma rċevewx l-ordni biex jirtiraw u beża’ li kien se jerġa’ jinqala’ l-inkwiet. Huwa jirrakkonta kif il-morini waslu sal-għatba tal-qorti, daru lejn il-folla, għollew l-azzarini u mmiraw dritt lejha. Dandria rreaġixxa, talabhom bil-ħniena biex ma jisparawx u qabad il-kanna tal-azzarin ta’ wieħed mill-morini.26 Hekk kif ittieħdet id-deċiżjoni li l-morini jirtiraw, Dandria reġa’ intervjena tliet darbiet: lil-Logutenent Gvernatur talbu biex il-morini jneħħu l-bajonetti; mal-folla insista biex lis-suldati jħalluhom jitilqu bla kliem u bla sliem; filwaqt li lis-suldati talabhom jinjoraw l-ibbuwjar tal-Maltin. Dandria jsostni wkoll li kien beżgħan li ħdejn id-Dwana s-suldati setgħu jiġu attakkati minn xi folla ta’ Maltin u għaldaqstant segwihom biex ikun ċert li dan ma jseħħx.27 Skont Dandria sbieħ il-Ħadd 8 ta’ Ġunju fit-toroq tal-Belt reġa’ kien hemm folla mdaqqsa iżda s-sitwazzjoni kienet kalma. Jiddeskrivi l-ġbir ta’ flus fil-Pjazza tal-Palazz fejn jum qabel kien miet Lorenzo Dyer. Jerġa’ jinsisti li beda jdur mat-toroq jitlob lil kulħadd biex iżomm kalm meta f’daqqa u l-ħin minn Strada Rjali ra folla tikser mal-Ascot House bil-għaġla u tibqa’ nieżla tul Triq it-Teatru filwaqt li sema’ għajjat li kien jindika li xi ħadd kien qed jaqla’ xebgħa. Grupp ta’ Maltin kienu daru għal suldat li skont huma kien fost dawk li jum qabel kien spara fuq il-Maltin. Dandria jinsisti li anki f’dan il-każ huwa kien tħambaq mal-folla biex lir-raġel ma joqtluhx, anzi ma jmissuhx u jħalluh imut KNISJA 2000 n 132 49 bħal nisrani: Dandria kien ukoll lest jagħtih l-assoluzzjoni minkejja li ma kienx jaf jekk kienx Kattoliku, iżda mid-dehra kien hemm qassis ieħor li kien laħaq qablu.28 Aktar tard f’dik l-għodwa Dandria jirrakkonta kif waqt li kien fil- Knisja ta’ Ġieżu, messaġġier mibgħut minn Hunter Blair kien talbu jmur il-Palazz. Hemmhekk sab lill-istess delegazzjoni li kien ifforma parti minnha ġurnata qabel bid-differenza li din id-darba kien qed imexxiha Filippo Sciberras, il-President tal-Assemblea Nazzjonali. Wara siegħa jistennew, il-bieb tal-Palazz infetaħ u l-Aġent Gvernatur mill-ġdid talabhom jużaw il-forza tal-persważjoni man-nies biex jiġi evitat l-inkwiet u aktar minn kull ħaġ’oħra jiġi evitat l-intervent tal-militar. Lil Hunter Blair Dandria jgħidlu li l-poplu kien irritat li ma kienx hemm twissija li kienet se tintuża l-forza fil-konfront tiegħu. Huwa f’dan il-mument li Dandria jinsisti li l-protesti faqqgħu bla mistenni u ma kien hemm ħadd li kien qed jorganizza lill-folla. Hunter Blair, bir-raġun, ma jemmnux: mhux għax kellu xi dubju fih iżda għalih kienet ċara li kien hemm min saħħan l-irjus u organizzahom.29 Wara li l-Aġent Gvernatur indirizza lill-folla mill-gallarija tal-Palazz, diskors li kien tradott b’ċertu diffikulta minn Dr Filippo Sciberras, Dandria jgħid li mar għal-laqgħa dwar il-funeral tal-vittmi li kienet se ssir fil-Każin tas-Soċjetà La Valette fi Strada Rjali. Dandria hawnhekk jidher bħala wieħed minn tliet messaġġiera li ntbagħtu għand l-Isqof biex jitolbuh il-permess li l-funeral presente cadavere jsir fil-Konkatidral ta’ San Ġwann. Filwaqt li l-Isqof approva din it-talba, l-awtoritajiet ċivili ma kkonċedewx il-permess.30 Ir-rakkont ta’ Dun Enrico Dandria jintemm bid-deskrizzjoni ta’ laqgħa li huwa kellu il-Ħadd filgħaxija mal-Konti Caruana Gatto li “deher għajjien ħafna u bil-kemm felaħ jimxi” filwaqt li stqarr id-diżappunt tiegħu u ta’ sħabu l-Kanonku De Piro u l-Maġistrat Dr Serafino Vella li ma rnexxielhomx jikkontrollaw il-folla li kienet ħarbtet id-dar tal- Kurunell Francia. Huwa f’dan il-mument li Caruana Gatto jinduna li kien spiċċa vittma ta’ xi talin li kienu ħadulu l-portafoll bil-ħames liri b’kollox li kien fih:31 Mhux ta’ b’xejn Caruana Gatto lid-dimostranti tal-Ħadd filgħaxija jsejħilhom “differenti għal kollox minn dawk tal- ġurnata ta’ qabel” għax fosthom ra ħafna elementi kriminali li kien 50 KNISJA 2000 n 132 jafhom il-Qorti. Bħala politiku Malti, delegat u membru fl-Assemblea Nazzjonali li suppost kien qed jaqbeż għad-drittijiet tal-Maltin anki hu kien spiċċa vittma ta’ dik il-folla!32

Konklużjoni Minn dan ir-rakkont, Dun Enrico Dandria joħroġ bħala politiku moderat. Kien membru ta’ grupp ta’ nies – ilkoll delegati u membri tal- Assemblea Nazzjonali – li ma riedux inkwiet, anzi ppruvaw jikkalmaw is-sitwazzjoni aktar minn darba. Dak li kienu qed jiġġieldu għalih Dandria u l-grupp tiegħu kien differenti ferm minn dak li kienu qed jitolbu l-folol miġburin fi Strada Rjali, Strada Forni, Strada Mercanti u Strada Teatro. Madanakollu l-folla xorta fittxet lilhom biex jintervjenu f’isimhom mal-awtoritajiet sabiex il-militar Ingliż jieqaf jispara fuq il-Maltin – azzjoni li l-Maltin stess ma stennewx. Li jibqa’ interessanti huwa kif fl-ebda parti mir-rakkont tiegħu Dun Enrico Dandria ma jsemmi lil Dr Enrico Mizzi b’ismu. Mizzi kien meqjus bħala wieħed minn żewġ mexxejja radikali kontra l-ħakma Ingliża f’Malta.33 Kien konsistement jikkritika l-istil ta’ ggvernar mill-Ingliżi f’Malta, kien isejjaħ għall-għoti ta’ kostituzzjoni responsabbli, u kien esponent ewlieni tal-italianità ta’ Malta. Għal dan kollu Mizzi kien patta qares fl-1917 meta tressaq quddiem Qorti Marzjali.34 Madankollu huwa kien baqa’ konsistenti fit-twemmin tiegħu. Bħala Segretarju tal-ewwel laqgħa tal-Assemblea Nazzjonali li saret fi Frar appoġġja b’ruħu u b’ġismu mozzjoni iebsa li emendat ir-riżoluzzjoni oriġinali tal-President tal-Assemblea Sciberras. Dandria ma kienx tal-istess stoffa estremista ta’ Mizzi. Tant hu hekk li fl-1921 huwa kkontesta l-ewwel elezzjonijiet mal-Unione Politica Maltese ta’ Panzavecchia u mhux mal-Partit Demokratiku Nazzjonalista ta’ Mizzi. L-għażla tiegħu kienet imnebbha anki mill-fatt li l-UPM kienet favur il-pari passu – it-tagħlim tal-Ingliż u t-Taljan – bil-kontra tal-PDN li kien jisħaq fuq it-Taljan.35 Kien biss fl-1926 meta ż-żewġ partiti nazzjonalisti ingħaqdu u ffurmaw il-Partit Nazzjonali li Dandria u Mizzi dehru bħala kandidati tal-istess partit politiku. KNISJA 2000 n 132 51

Noti 1. Għal bijografija ta’ Dun Enrico Dandria ara M. Farrugia,Enrico Dandria: Qassis, Politiku, Patrijott, Malta, 2017; ara wkoll M. Galea, Monsinjur Enrico Dandria (1892-1932), Malta, 1987. 2. Ħajr lis-Sur Leonard Callus, mill-Arkivji Nazzjonali ta’ Malta, li ġibidli l-attenzjoni għal dan id-dokument waqt li konna qed naħdmu fuq id- dokumentarju ‘Culhat al Belt’ li ttratta l-ġrajjiet tas-Sette Giugno u li xxandar fuq Television Malta f’Ġunju 2019. 3. National Archives of Malta (NAM), Accession 2019/04. 4. ‘Ad Majorem Dei Gloriam’: tradott fl-Ingliż bħala “For the Greater Glory of God” jew fil-Malti bħala “Għall-Akbar Glorja ta’ Alla”. 5. M. Galea, 21. 6. L-inkjesta Parnis ġiet ippubblikata kemm-il darba. Reċentement din ġiet ippubblikata f’H. Frendo, The Sette Giugno in Maltese History 1919-2019, Midsea, 2019, 95-134. Ara wkoll P. Bartolo, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, Malta, 2019, 457-479. Siltiet mix-xhieda li jinsabu fil-proċessi tal-inkjesta ukoll ġew ippubblikati f’P. Bartolo op.cit., 81-284. 7. M. Galea, 3-4. 8. Ibid. 15-16. 9. Ara H. Frendo, 114. 10. Fuq l-attendibilità, il-psikoloġija u r-rakkonti tat-testimonjanzi u l-witnesses ara studji bħal S. L. Brodsky et al., ‘The Witness Credibility Scale: An Outcome Measure for Expert Witness Research’ ippubblikat f’Behavioral Sciences & the Law, 28(6):892-907, Novembru 2010. 11. P. Bartolo, xv. 12. Għal dibattitu interessanti dwar dan ara l-intervisti mal-Imħallef Emeritu Dr Giovanni Bonello u ma’ Mark Camilleri li ntużaw fid-dokumentarju awdjo-viżiv ‘Culhat al Belt’ li xxandar fuq Television Malta f’Ġunju 2019, Produzzjoni: Television Malta, L-Arkivji Nazzjonali, Malta Arts Council. Id-dokumentarju jinsab fuq Youtube: https://www.youtube.com/ watch?v=sCiZgWbCMUs&t=3s, aċċessat fit-22 ta’ Marzu 2020. 13. NAM, Accession 2019/04, f.3. 14. NAM, Accession 2019/04, f.17. 15. NAM, Accession 2019/04, f.3. 16. Diversi dokumenti inkluż ittri anonimi u rapporti fil-gazzetti juru li l-awtoritajiet setgħu jintebħu li kien hemm min qed jorganizza folla jew xi forma ta’ dimostrazzjoni għas-Sibt 7 ta’ Ġunju fil-Belt Valletta. Il-frażi ‘Culhat al Belt’ li inkitbet mal-ħitan tat-Tarzna u diversi xhieda li dehru 52 KNISJA 2000 n 132

quddiem il-Kummissjoni Parnis ukoll jindikaw li l-awtoritajiet u l-pulizija kellhom informazzjoni li kien se jiġri xi ħaġa. L-esperjenza ta’ dak li seħħ fit-22 ta’ Frar 1919 ukoll imissha fetħet għajnejn l-awtoritajiet. Madanakollu, għal xi raġuni, l-istess awtoritajiet ma ħadux azzjoni biex iwaqqfu dak li seta’ jiġri fis-7 ta’ Ġunju. 17. NAM, Accession 2019/04, f.1. 18. Għall-kronoloġija approssimattiva ta’ kif seħħew l-inċidenti nhar is-7 ta’ Ġunju 1919 ara P. Bartolo, Appendiċi 1, 441-451. 19. M. Farrugia 32-33 20. P. Bartolo, 168-169. 21. NAM, Accession 2019/04, f.1. 22. Hawnhekk Dandria jista’ joħroġ bħala bniedem li mhux neċessarjament kien qed iħoss il-polz tal-poplu. 23. NAM, Accession 2019/04, ff.6-7. 24. NAM, Accession 2019/04, f.5. 25. NAM, Accession 2019/04, f.8. 26. NAM, Accession 2019/04, f.9-11. 27. NAM, Accession 2019/04, f.12-14. 28. NAM, Accession 2019/04, f.15-16. 29. NAM, Accession 2019/04, f.17-19. 30. Il-funeral tal-ewwel tliet vittmi tas-Sette Giugno sar fil-Knisja Parrokkjali ta’ San Publju fil-Floriana. 31. NAM, Accession 2019/04, f.22. 32. Interessanti wkoll li fix-xhieda tiegħu quddiem il-Kummissjoni ta’ Inkjesta, il-Konti Alfredo Caruana Gatto jagħmel distinzjoni bejn il-folla tas-Sibt li kienet qed issemma’ leħinha u tipprotesta għal raġunijiet ġustifikati, u l-folla tal-Ħadd li kienet aktar moħħha biex tieħu kull ma ġie għal idejha. 33. P. Bartolo, ‘The Sette Giugno: How the Imperial Government pushed the Maltese into rebellion’, f’H. Frendo, The Sette Giugno in Maltese History 1919-2019, 69. Mexxej radikali ieħor li tkellem u kiteb kontra l-istil ta’ ggvernar mill-Ingliżi f’Malta huwa Manwel Dimech. Fis-Sette Giugno hu kien ilu ħames snin nieqes minn Malta hekk kif safa arrestat u ddeportat fl-1914. 34. H. Frendo, 5. 35. M. Farrugia, 175. KNISJA 2000 n 132 53

Bibljografija Bartolo, Paul, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno, Klabb Kotba Maltin, Malta, 2019. Farrugia, Max, Enrico Dandria: Qassis, Politiku, Patrijott, Kite, Malta, 2017. Fenech, Dominic, Responsibility and power in inter-war Malta, Book One, Endemic democracy (1919-1930), PEG, Malta, 2005. Frendo, Henry (ed.), The Sette Giugno in Maltese History 1919-2019, Midsea Books, Malta, 2019. Frendo, Henry, Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919, Malta, 1970. Frendo, Henry, Party-politics in a fortress colony: The Maltese Experience, Midsea Books, Malta, 1979. Galea, Michael, Monsinjur Enrico Dandria (1892-1932), Veritas Press, Malta, 1987.

Dun Enrico Dandria

Mons. Angelo Portelli u l-ġrajjiet tas-Sette Giugno 1919

Vincent Galea

Fl-2019 fakkarna l-ewwel ċentinarju mill-irvellijiet popolarment magħrufa bħala tas-Sette Giugno. Dawn l-irvellijiet ħafna jqisuhom bħala importanti ħafna fl-Istorja Kostituzzjonali ta’ pajjiżna, għax permezz tagħhom waslet il-Kostituzzjoni tal-1921 u Malta ingħatat dak li hu magħruf bħala s-Self Government. (1) Kollox kien jaf il-bidu tiegħu għall-Gwerra l-Kbira meta l-affarijiet kienu għolew immens u fl-1917 sar l-ewwel strike fit-Tarzna u l-ħaddiema ngħataw żieda ta’ għaxra fil-mija meta l-ħajja kienet għoliet aktar mid-doppju. Fl-1919 spiċċat il-gwerra u ħafna ħasbu li kollox kien se jerġa’ jiġi għan-normal fi żmien qasir, imma dan ma kienx il-każ.(2) Sir Filippo Sciberras laqqa’ l-Assemblea Nazzjonali fil-25 ta’ Frar 1919 u din għamlet petizzjoni biex Malta tingħata kostituzzjoni ġdida. Il-Gvern Ingliż wiegħed li malli jasal f’Malta l-gvernatur il-ġdid, l-ewwel dmir tiegħu ikun li jara x’kienu x-xewqat tal-poplu u jagħtihom kostituzzjoni demokratika. Sfortunatament, Plumer wasal Malta fl-10 ta’ Ġunju tlitt ijiem wara l-irvellijiet. (3) Waqt li fis-7 ta’ Ġunju kienet qed tiltaqa’ l-Assemblea li kienet qed tiddraftja kostituzzjoni ġdida li tissodisfa x-xewqat tal-Maltin, fil-Belt inġabret folla enormi bil-ħsieb li turi s-solidarjetà tagħha mal-Assemblea. (4) Meta l-folla tkun rasha sħuna l-iċken żelluma taf taqla’ l-akbar inkwiet u hekk ġara tabilħaqq. Fil-kantuniera ta’ Triq San Ġwann ma’ Triq ir-Repubblika kien hemm il-ħanut Al Ville de Londres popolarment magħruf bħala Ta’ Saverina, li dan dakinhar ma riedx jagħlaq bħalma għamlu l-ħwienet l-oħra u biex ikompli jgħaxxaqha fuq l-arblu kellu bandiera Maltija bl-union jack fin-nofs. In-nies ħaduha bħala sfida u għamlu għalih, qattgħulu l-bandiera u kissrulu kulma sabu fil-ħanut. 56 KNISJA 2000 n 132

(5) Il-folla marret tinsulenta lis-suldati Ingliżi fil-Main Guard u tista’ tgħid li spiċċa kull kontroll. Ġemgħa nies ħabbtet u farrket l-istamperija tad-Daily Malta Chronicle, gazzetta probrittanika li fl-istrajk ħaditha kontra l-ħaddiema. Ġemgħa oħra ħebbet għad-dar tas-sur Tonin Cassar Torreggiani, li kien negozjant tat-dqiq u ġemgħa oħra għad-dar tas-Sur Ċikku Azzopardi li kien magħdud bħala wieħed minn dawk li kienu kontra l-Maltin. Il-pulizija ma setgħetx issib kontroll u talbet l-għajnuna tal-militar, li dak iż-żmien kien jikkonsisti f’64 suldat tal-composite battalion. Waqt id-dagħdigħa nstemgħet sparatura li kompliet toħloq konfużjoni, is- suldati Ingliżi tilfu rashom u bdew jisparaw bl-addoċċ, liema sparaturi spiċċaw fi traġedja. (6) Fuq il-post deher mill-ewwel l-Isqof Portelli li beda jħeġġeġ lill-poplu jmur bil-kwiet id-dar. Il-kappillan ta’ San Duminku, il-maħbub Patri Wiġ Gatt, assistit mill-viċijiet Patri Timotju Sammut u Patri Kostantin Camilleri, li xi nies imdaħħlin sew fiż-żmien għadhom jiftakruh, ukoll għamlu li setgħu biex jikkalmaw lill-poplu. Fil-frattemp dawk tal-Assemblea għażlu deputazzjoni ta’ 5 persuni biex tmur tkellem lil Logutenent Gvernatur Robertson biex jirtira s-suldati u huma jassigurawh li se jibagħtu n-nies f’darhom. Robertson aċċetta u n-nies inġabru f’darhom. L-Arċisqof Caruana kiteb lill-Kummissarju tal-Pulizija biex jeħles lil dawk li kienu arrestaw, imma l-kummissarju għadda t-talba lil Hunter Blair, il-kummissarju tat-truppi li issa kien ħa f’idejh is-sitwazzjoni. Is-Sur Blair bagħat għall-Arċisqof Caruana biex ikellmu, iżda dan flok mar hu bagħat lill-Isqof Awżiljarju Portelli. Hawn naraw kemm Mons. Caruana kellu fiduċja f’Mons. Portelli u ħaseb li jkun aħjar li jitkellem hu mal-awtoritajiet ċivili minfloku, għax ma riedx li l-poplu jaħseb li Mons. Caruana kien qed jiftiehem mal-Ingliżi bil-moħbi, minn wara dahar l-istess poplu. Mons. Portelli kien milqugħ bl-unuri kollha u s-Sur Blair fissirlu li hu ma setax jirtira t-truppi u jeħles lill-arrestati li nqabdu jagħmlu ħsara fil-proprjetà privata tan-nies. Is- Sur Hunter Blair talab ukoll lil Mons. Portelli biex juża l-influwenza tiegħu mal-kleru biex jispjegaw lill-poplu li ma kienx se jittollera iżjed diżordni u fl-istess ħin iwiegħed li s-Sibt ta’ wara waqt il-funerali ta’ dawk l-imsejkna li tilfu ħajjithom ma kienx se jkun hemm preżenza ta’ suldati, madankollu ried li wara l-funerali kulħadd jerġa’ lura f’daru bil- KNISJA 2000 n 132 57 kwiet. Mgħobbi b’din ir-responsabbilità kollha Mons. Portelli wiegħed li jagħmel kulma jista’ biex jikkalma lill-poplu u assigurah li kollox isir bil-kwiet u l-ġabra kollha. (7) Mons. Portelli kellu fiduċja fil-poplu imma kien jibża’ li xi erba’ boloh jikkompromettu kollox. L-Isqof Portelli kien jaf li din kienet missjoni diffiċli u kien hemm min kellu mottivi ulterjuri biex jaqla’ l-inkwiet u għalhekk irrakkomanda ruħu lil Qalb Imqaddsa ta’ Ġesù u l-Qalb Immakulata ta’ Marija. Ordna lill-kappillani biex iħeġġu lill-parruċċani biex iġibu ruħhom sew. Ġara iżda li l-għada, daħlu l-Belt grupp ieħor ta’ nies li l-intenzjoni tagħhom kienet li jkissru u jissakkeġġjaw id-djar u komplew fejn kienu ħallew il-ġurnata ta’ qabel. Biex jikkontrolla l-folla l-kmandant tat-truppi Hunter Blair sejjaħ lill-baħrin u tahom ordni li ma jisparawx. In-nies ma qatgħetx qalbha u l-għada reġgħet daħlet il-Belt. Din id-darba kellhom f’rashom li jaħbtu għall-palazz tal-Arċisqof, għax kien jidhrilhom li Mons. Mauro Caruana kien ixaqleb wisq lejn l-Ingliżi. Jingħad li żewġ nisa kienu marru jgħidu lil Mons. Portelli li waqt li kienu fil-gallerija jgħidu r-Rużarju semgħu xi ġgajta rġiel jgħidu li l-għada kienu se jattakkaw il-Palazz Veskovili. (8) Mons. Portelli filgħodu kmieni rħielha lejn il-Palazz u hemm il-baħrin ma ħallewhx jgħaddi. Kienet diġà nġabret folla nies tgħajjat u thedded l-aktar meta rat il-preżenza ta’ daqs dawk baħrin. Mons. Portelli beda jfehimhom li ma kienx Mons. Arċisqof li bagħat għall-baħrin iżda l-awtoritajiet kienu bagħtuhom għas-sigurtà. Ħeġġiġhom biex imorru d-dar bil-kwiet u fakkarhom li kulma kien hemm fil-Palazz kien kollu proprjetà tal-poplu għax kienu l-antenati tagħhom li ħallewhom hemm. Għal dan il-kliem il-folla telqet u Mons. Portelli sab lill-Mons. Caruana mbezza’. Mons. Portelli talab l-awtorizzazzjoni ta’ Mons. Caruana biex imur ikellem lill-folla hu. Kif ħareġ fuq l-għatba tal-palazz sab li l-folla irduppjat iżda n-nies malli rawh bdew iċapċpulu. Dan issokta jagħmillu kuraġġ u għalhekk issa seta’ jkompli l-missjoni diffiċli tiegħu li jikkalma l-folla. Minn hemm irħielha lejn il-Pjazza tal- Palazz u hemm ra diversi fjuri mpoġġija fuq id-demm tal-vittmi li kien xterred. Mons. Portelli wara li talab għall-mejtin bierek il-post imbagħad tela’ fuq siġġu u beda jikkalma lill-poplu; spjegalhom li Mons. Arċisqof Caruana kellu għal qalbu ħafna l-foqra u għamel kulma seta’ biex 58 KNISJA 2000 n 132 jgħinhom fi żmien il-gwerra. Qalilhom li jkun għajb kbir jekk xi ħadd jazzarda jerfa’ idu u jattakka l-persuna ta’ Mons. Arċisqof. Ħeġġiġhom biex joqogħdu għal dak li jgħidulhom il-mexxejja tal-Maltin bħat-Tabib Filippo Sciberras, l-Avukat Caruana Gatto u Mons. Giuseppe Depiro. (9) Talabhom iħejju ruħhom sewwa għall-funerali u jġibu ruħhom b’maturità u bil-ġabra kif titlob l-okkażjoni. Il-folla kif indunat li dawn kienu erba’ kelmiet ħerġin mill-qalb laqgħethom u nfexxet f’applaws. Mill-pjazza tal-palazz, Mons. Portelli tela’ quddiem il-konkatidral ta’ San Ġwann biex ikellem lill-ġemgħa nies miġbura hemm. Hu kellimhom mill-gallarija ta’ fuq il-bieb il-kbir. Hawn reġa’ għamel l-appell li kien għamel fil-pjazza u wara tahom il-barka pastorali. Hawn ukoll il-folla nfexxet iċċapċap. Dak il-ħin waslu mill-Kurja Dun Manwel Vassallo u Dun Gejt Mifsud b’ittra mingħand l-Arċisqof biex jaqraha lill-folla. Wara li taha daqqa t’għajn induna li aħjar ma jaqraha xejn imma Mons. Vassallo ried jaqraha u kif semgħu l-isem ta’ Mons. Caruana n-nies bdew jgħidu li ma jriduhx u li riedu lill-Mons. Portelli. Għalkemm imbarazzat, Mons. Portelli rnexxielu jikkalma l-folla u meta niżel fuq iz-zuntier il-folla laqgħetu b’applawsi kbar. Minn hemm mar quddiem il-Villa ta’ Francia fi Strada Rjali għax kien mgħarraf li kien hemm xi ġgajta nies lesta tqajjem l-inkwiet. Hawn hu tela’ fuq it-taraġ tat-teatru u reġa’ għamel l-eżortazzjoni għat-tielet darba. Hawn ukoll intlaqa’ b’ċapċip u ġemgħa nies niżżlet twasslu sa daru tgħajjat Viva Mons. Portelli. Mons. Portelli flimkien ma’ nies oħra bħal Mons. Injazju Panzavecchia u Mons. Giuseppe Depiro għamel kulma seta’ biex l-inkwiet ma jikbirx u jiżdiedu l-vittmi fl-irvellijiet li setgħu jinqalgħu. (10) Waranofsinhar sar il-funeral tal-vittmi, li kien tassew funeral nazzjonali u fih ħa sehem kulħadd. Mons. Portelli xtaq li jkun hu stess li jwassal il-katavri mill-Isptar Ċentrali fil-Furjana saċ-Ċimiterju tal- Addolorata fil-Marsa, s’intendi kellu jimxi t-triq kollha, xi ħaġa xejn faċli għal wieħed mgħobbi b’ħamsa u sittin sena. Deher fit-triq kollha jżebbeġ il-kuruna tar-Rużarju u jitlob lil dik l-Omm tal-Ħniena għal dawk iż-żgħażagħ li xerrdu demmhom għal art twelidhom. Wara l-funeral il- folla reġgħet f’darha bil-kwiet kif xtaq Mons. Portelli. L-għada 10 ta’ Ġunju wasal il-Gvernatur Herbert Plumer li mill-ewwel beda t-taħditiet biex il-Maltin ikollhom sehem akbar fit-tmexxija. KNISJA 2000 n 132 59

Ta’ min jgħid li l-Isqof Portelli kellu jgħaddi minn saram personali waqt din ir-rewwixta. Neputih Vittorio Portelli mill-Belt Valletta kien ġie mixli u nstab ħati fil-qorti marzjali li ħa parti attiva f’dimostrazzjoni ostili u xewwex lill-folla bl-għajjat ta’ Viva La Patria. (11) Dan għall- isqof kien inkwiet kbir, l-aktar il-kundanna ta’ tliet snin priġunerija. Madankollu dan Vitor u l-ħamsa l-oħra li kienu ħatja tal-istess reati nħelsu ftit aktar minn sena wara bi proklama tal-Gvernatur Plumer li kienet iġġib id-data tas-27 ta’ Ottubru 1920. Fiha ntqal li kienu nies li jixraqilhom il-grazzja u l-ħniena. Is-sehem tal-Isqof Portelli fl-Irvellijiet tfaħħar minn kulħadd. Il- Maggur V.C. Micallef irringrazzjah f’isem il-Gvern u l-Forzi tal-Ordni. L-istess għamel il-Kummissarju tal-Pulizija s-Sur Joseph Frendo Azzopardi li mar personalment il-Palazz tal-Isqof jirringrazzjah. L-Isqof Caruana b’kaligrafija mill-isbaħ kitiblu l-ġmiel ta’ ittra li fiha wrieh l-apprezzament għall-mod prudenti u għaqli li bih mexa fiċ-ċirkostanzi (12) Tant xterdet il-fama tiegħu ta’ bniedem rikonċiljatorju li meta ftit jiem wara nqalgħet tilwima bejn il-ħaddiema tal-Port u l-Kontrollur tad-Dwana, dawn għażlu li jkun Mons. Portelli li jidħol bħala medjatur bejniethom, xi ħaġa li hu għamilha b’qalb kbira. Snin wara l-Professur Luigi Billion fil-poema bit-Taljan Omaggio kiteb kif Mons. Portelli kien dejjem lest f’nofs il-poplu bis-salib f’idu jwiddeb u jsabbar lil muġugħa. (13) Tassew li l-ħidma ta’ Mons. Portelli kienet ta’ fejda kbira għall-poplu Malti f’dawk iż-żminijiet ta’ għawġ. Fih il-poplu sab il-missier li ħenn għal uliedu, qabeż għalihom meta dan kien tant meħtieġ, kif fisser tant tajjeb Patri Filipp Mallia O.P. fil-bijografija tal-Isqof Portelli li ppubblika fl-1982 bl-isem L-Isqof‘ li Ħabbu Kulħadd’. (14)

Referenzi 1. Frendo Henry, Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919., Malta 1970. Hekk baqgħet magħrufa l-Kostituzzjoni tal-1921 li biha l-Maltin setgħu jmexxu ħafna mill-affarijiet interni tal-pajjiż. Naturalment kien hemm dawk li jissejħu materji riservati li fuqhom kien jiddeċiedi l-Gvernatur. 2. Bartolo Paul, X’kien ġara sew fis-Sette Giugno., Klabb Kotba Maltin 2019. 60 KNISJA 2000 n 132

3. Bartolo Paul, ibid. Il-gazzetti ħeġġu lill-poplu biex jattendi l-Belt nhar is-7 ta’ Ġunju. Il- Gvernatur Mathuen kien irriżenja fid-29 t’April u sadattant kien qed imexxi l-Ġeneral Hunter Blair bħala Aġent Gvernatur. Dawn kienu ċirkostanzi ideali biex iqum l-inkwiet anke meta wieħed jikkonsidra li l-pulizija kienu wkoll imdejqin bis-sitwazzjoni finanzjarja li kienu sabu ruħhom fiha minħabba li l-gvern ma kienx żidilhom il-pagi daqskemm xtaqu. 4. Bartolo Paul, ibid. 5. Arkivji tal-Palazz tal-President, Minuti tal-Evidenza li ngħatat lill- Kummissjoni li mexxiet l-Inkjesta dwar l-Irvellijiet tas-7 u t-8 ta’ Ġunju. 6. Arkivji tal-Palazz tal-President, Xhieda tal-Avukat Edgar Ganado. Wara l-protesti tas-7 u t-8 ta’ Ġunju kienet saret inkjesta quddiem kummissjoni mwaqqfa apposta. Bħala president kellha l-Imħallef Anzjan Alfredo Parnis u bħala membri kellha lil Mass. Debono, Viċi President tal-Kamra tal-avukati, il-Maġistrat Luigi Camilleri, it-Tenent Kurunell E.W.S. Brooke u t-Tenent Kurunell W.T. Bronfield. Din il-Kummissjoni semgħet ix-xhieda ta’ diversi persuni li kienu involuti. 7. Patri Markolin Mercieca OP fil-Ġuljana tal-Kunvent tal-Portu Salvu Valletta. Hija drawwa li fil-Monasteri u l-Kunventi jinżamm djarju ta’ dak kollu li jkun qed iseħħ fil-post u jingħata tagħrif dwar il-ħidma tal-membri tal- istess membri tal-komunità. Fil-Ġuljana tal-Kunvent tal-Portu Salvu nsibu tagħrif dettaljat dwar il-ħidma ta’ Mons. Anġelo Portelli li qabel inħatar Isqof Awżiljarju kien ukoll membru tal-istess komunità u anke kappillan tal-istess parroċċa. 8. Herbert Ganado, Rajt Malta Tinbidel Vol 1. 9. Mallia Filipp O.P., L-Isqof li Ħabbu Kulħadd, Lux Press 1982. 10. Ibid. 11. Paul Bartolo, X’kien ġara tassew fis-Sette Giugno, KKM 2019. L-Isqof Portelli kien anke għamel petizzjoni biex neputih Vittorio jinħeles mill- ħabs madankollu din ġiet miċħuda għax il-pulizija kienu rawh ixewwex lill-folla. Naturalment il-Gvernatur ma setax jeħles lin-neputi tal-Isqof u jħalli lill-oħrajn maqfulin u għalhekk meta ddeċieda li jeħlishom, xhur qabel tmiem is-sentenza, ħelishom lkoll f’daqqa. 12. Arkivju Kunvent tal-Portu Salvu Valletta: Dokumenti ta’ Mons. Angelo Portelli sezzjoni Korrispondenza. 13. Luigi Billion: Omaggio a S. E. Mons. Fra. Angelo Portelli O.P. nella fausta ricorrenza delle Nozze d’Oro, Empire Press Malta 1924. 14. Mallia Filipp O.P., L-Isqof li Ħabbu Kulħadd, Lux Press 1982. L-irvellijiet tas-Sette Giugno 1919 kif rakkuntati minn P. Markolin Mercieca OP

Fr Paul Gatt OP

L-istorja tal-Belt Valletta diffiċli tifridha minn dik tal-Patrijiet Dumnikani. Ħjiel ta’ dan joħroġ imqar mit-tema ta’ Wirja li kienet ittellgħet fil-kunvent minn Heritage Malta u l-istess patrijiet fis-sena 2018 fl-okkażjoni taċ-ċelebrazzjoni tal-Belt Valletta bħala l-Belt Kapitali Ewropea tal-Kultura. Infatti t-tema kienet Il-Belt Valletta u d-Dumnikani: Mixja Flimkien! Fil-fatt jista’ jingħad li l-patrijiet Dumnikani raw il-Belt tinbena mill-bidu nett tagħha u tieħu l-ewwel forma tagħha hekk kif, ta’ kuljum, kienu jaqsmu mill-Birgu, fejn diġà kellhom kunvent, biex jagħtu assistenza spiritwali lill-bennejja. Ġrajjiet ewlenin li rabtu lid-Dumnikani mal-Belt Valletta kienu, imbagħad, bla dubju ta’ xejn id-diversi imxijiet tal-pesta – meta l-patrijiet kienu baqgħu jservu lill-morda; iż-żmien tal-Franċiżi – meta l-komunità għamlet żmien ikkalzrata ġewwa l-Forti S. Iermu u wieħed minnhom, Fra Dumink Falzon, ġie saħansitra fuċilat f’Misraħ San Ġorġ minħabba akkużi li nġiebu kontrih; iż-żmien tat-Tieni Gwerra Dinjija li minbarra li s-sotterran tal-knisja ntuża bħala xelter, il-patrijiet baqgħu jservu lill- popolazzjoni kollha tal-Belt. Fl-avvenimenti tas-7 Giugno 1919, il-Patrijiet Dumnikani ma kenux assenti! Għalkemm ma jidhirx li ħarġu fit-toroq ma’ dawk li wieġbu għas-sejħa Culhat al Belt, qalbhom kienet mal-poplu, kienu qed jagħrfu t-talbiet leġittimi tal-Maltin ħuthom, u, iva, ħarġu fit-toroq – meta msejħa biex idewwu u jfarrġu! Ewlieni fost dawn kien l-Isqof Dumnikan Mons. Anġlu Portelli O.P. Vigarju Ġenerali tad-Djoċesi ta’ Malta. L-intervent tiegħu biex ‘idewwi u jfarraġ’ hu magħruf u dokumentat biżżejjed (ara, fost l-oħrajn, kitba dwaru f’din l-istess ħarġa ta’ Knisja 2000 u l-ktieb ta’ P. Filipp Mallia 62 KNISJA 2000 n 132

OP L-Isqof li ħabbu kulħadd, Malta (Lux Press 1982). Herbert Ganado, fl-Ewwel Volum tal-famużiRajt Malta tinbidel jikteb: L-Isqof Portelli, li kien Vigarju Ġenerali u li kien maħbub minn kulħadd, speċjalment mill-ħaddiema, għen kemm felaħ, flimkien mad-Dumnikani, biex jikkalma l-poplu u jgħidlu li jisma’ biss mill-mexxejja tiegħu.... (GANADO Herbert, Rajt Malta Tinbidel, L-Ewwel Ktieb 1900-1933, Malta 1974, p.228). Fis-sentenza li kkwotajt, kif wieħed seta’ jinnota, Herbert Ganado, lil Mons Portelli jsemmih flimkien mad-Dumnikani. P. Mallia, ħaġa naturali, hu iktar speċifiku u jsemmi espressament b’isimhom lill- Kappillan P. Wiġ Gatt O.P., u lill-viċijiet tiegħu P. Kostantin Camilleri O.P. u P. Timotju Sammut O.P. bħala dawk li wasslu ħafna l-isptar (ara op.cit. p. 197). Tajjeb ngħidu li l-ġrajjiet imdemmija fil-Belt ġraw fit-territorju tal-Parroċċa tal-Portu Salvu mmexxija mid-Dumnikani, u forsi għalhekk ukoll li l-ewwel u qabel kollox in-nies ġew jiġru għand il-patrijiet tagħna għall-għajnuna. P. Wiġ Gatt kien kappillan maħbub ħafna. Dejjem qrib tan-nies, u partikolarment ta’ dawk l-iktar fil-ħtieġa. Ħafna kienu jsibuh bħala ‘missier il-foqra’! Minħabba s-sensittività tiegħu lejn dawk li kienu qed jgħixu fil-faqar – li f’dawk iż-żminijiet ma kenux ftit – il-Gvern kien ħatru saħansitra biex ikun membru fil-Government Charity Board. Kien kappillan mill-1910 sal-1920 u mill-1927 sal-1935 meta miet (26 ta’ Frar) wara marda qasira fl-età ta’ 64 sena. P. Kostantin Camilleri O.P. kien ukoll imfittex ħafna minn kulħadd u serva bħala viċi kappillan għal madwar 13-il sena. Din il-ħidma hu wettaqha b’ħeffa u ħeġġa kbira, b’sagrifiċċji mhux żgħar, u kultant ukoll b’periklu għal ħajtu. L-akbar apostolat li wettaq kien mat-tfal tal- Oratorju tad-Duttrina tal-Parroċċa li tiegħu kien Direttur għal għoxrin sena. Barra li kien jiġborhom biex jgħallimhom u jħejjihom għall-Ewwel Tqarbina u l-Griżma tal-Isqof, kien jiġborhom ukoll, kull nhar ta’ Ħadd, għall-Quddiesa u l-Ora Santa, u jispjegalhom il-Vanġelu. Miet f’età żgħira ta’ 49 sena. P. Timotju Sammut O.P. serva bħala kappillan tal-Parroċċa tal-Portu Salvu bejn l-1921 u l-1925. Kuntrarjament għaż-żewġ patrijiet l-oħrajn, miet fl-età matura ta’ 83 sena fl-1952. Qabel ma beda l-ħidma tiegħu ta’ viċi kappillan tal-Portu Salvu kien diġà wettaq ħidma ta’ tagħlim KNISJA 2000 n 132 63 lill-Istudenti Dumnikani fir-Rabat, kif ukoll tagħlim tal-Latin, Taljan, Ingliż u Franċiż lil diversi żgħażagħ bħala privat. Patri Dumnikan ieħor li qajla xi ħadd jista’ jaqagħlu f’moħħu li b’xi mod jissemma fl-istorja tas-sette giugno kien l-istess Majjistru Ġenerali tal-Ordni Dumnikan, l-Olandiż P. Ludovico Theissling O.P. Dan inzerta kien f’Malta biex jagħmel dik li tissejjaħ il-Viżta Kanonika lill-kunventi tal-Ordni, u jidher li f’dawk il-ġranet tal-irvellijiet kien fil-kunvent tal- Belt Valletta. Theissling kien wasal Malta nhar id-19 ta’ Mejju u telaq lejn Sqallija nhar il-11 ta’ Ġunju, 1919. F’dan iż-żmien hu żar it-tliet kunventi tal-Belt, tar-Rabat u tal-Birgu, kif ukoll id-Dar Formata ta’ Ġesù Nazzarenu f’Tas-Sliema. Jidher li l-aħħar ġranet taż-żjara tiegħu għaddiehom fil-kunvent tal-Belt fejn, fost l-oħrajn, f’ċerimonji apposta, laqa’ terzjarji lajċi ġodda fl-Ordni, kif ukoll saċerdoti. Wieħed jistħajjel li ladarba kien Malta u ġewwa l-Belt Valletta, ma setax ma jsirx jaf x’kien għaddej ftit mijiet ta’ metri ’l fuq mill-kunvent, iktar u iktar meta, kif rajna, il-kappillan u xi patrijiet kienu ġew mitluba biex jitilgħu jassistu l-feruti. Skont dak li ħalla miktub P. Markolin Mercieca O.P. fil-Ġuljana tal-kunvent tal-Portu Salvu jidher li kien preżenti meta l-Isqof Portelli, wara li kkalma l-folol minn fuq il-gallerija tal-Konkattidral ta’ San Ġwann u folla oħra minn fuq it-taraġ tat-Teatru Rjal, ġie akkumpanjat sa daru minn folla mdaqqsa ta’ Maltin kollha grati għall-interventi siewja tiegħu. Ta’ min jgħid, hawnhekk, li d-dar tal-Isqof kienet fl-istess triq tal-kunvent tal-patrijiet, ftit metri biss imbiegħda minnu. Fl-Arkivju tal-Kunvent tal-Portu Salvu, Valletta, insibu r-rakkont li P. Markolin Mercieca O.P. kiteb tal-ġrajjiet tas-sette Giugno. Skont P. Mallia, P. Markolin mhux biss ra b’għajnejh għax kien preżenti fit- taqtigħa, imma sema’ wkoll kemm-il darba minn fomm l-istess Isqof Portelli li ta’ spiss kien joħroġ jagħmel passejn miegħu waranofsinhar (p. 195). Bl-ebda mod ma nistgħu nkunu nafu x’fehem eżatt P. Mallia meta qal li P. Markolin kien preżenti fit-taqtigħa. Imma jekk kien hekk tassew allura dan ir-rakkont ikollu iktar valur minkejja xi varjazzjonijiet fil-mod kif illum l-istudjużi tal-Istorja jirrakkuntaw il-ġrajja. Ta’ min jgħid li wieħed mill-uffiċċji li kellu P. Markolin Mercieca fil-kunvent kien dik ta’ kronista u arkivista. F’dan l-uffiċċju hu ħa ħsieb jiġbor dokumentazzjoni ferm interessanti dwar il-ġrajjiet li għaddew minnhom 64 KNISJA 2000 n 132 il-Patrijiet Dumnikani tal-Belt Valletta fil-medda ta’ diversi sekli. Dan ix-xogħol f’ħames volumi b’tagħrif li jibda mis-sena 1571 u jieqaf sal-1929, kważi sa tmiem ħajtu (1931) semmieh Notizie Storiche del Convento di Porto Salvo di Valletta. Xogħol bħal ta’ P. Mercieca, fil- kunventi komunement jirreferu għalih bħala l-Ġuljana! P. Mercieca kiteb bit-Taljan. Hawnhekk ir-rakkont qed inġibuh maqlub għall-Malti. Meta ntemmet il-gwerra, il-ħlasijiet tal-kera u l-prezz tal-affarijiet tal-ikel żdiedu kważi d-doppju, u l-kummerċ naqas ħafna, u minħabba f’hekk ħadd ma seta’ jkampa! L-iktar li batew kienu l-artiġjani u l-ħaddiema ż-żgħar! Il-Poplu, għalhekk, meta ra li l-Gvern ma kienx qed jagħti kas biex jikkontrolla n-negozjanti, il-proprjetarji tad-djar u s-sidien tal-ħwienet tal-ikel u tal-affarijiet bażiċi, iddarras – kibret l-iskuntentizza – u dawk in-negozjanti u kummerċjanti li saru sinjuri mill-gwerra bdew jagħfsu l-fqir u l-klassi tal-ħaddiema, u minn dan li faqqgħet ir-rivoluzzjoni! Il-ħaddiema tat-Tarzna u numru kbir ta’ nies qegħda ta’ kondotta ambigwa, imxewxin minn xi persuni mqanqla għall-għanijiet spekulativi tagħhom, imxew tul it-toroq ewlenin tal-Belt Valletta jkantaw, jgħajtu, jsaffru u jheddu bi kliem ħażin u nsulti lill-amminstrazzjoni tal-Gvern attwali, kontra s-sikkatura tal-impjegati f’pożizzjonijiet għolja, tal- proprjetarji tal-beni statali, u kontra s-Sur Ant. Bartolo, editur tal- gazzetta ta’ kuljum bl-Ingliż ‘Daily Malta Chronicle’, li, billi kien jissimpatizza mal-Gvern Ingliż attwali kien dejjem ifaħħar kulma hu Ingliż u jiddisprezza u jbaxxi l-Maltin. Il-Korp tal-Pulizija f’dawk il-ġranet kien fuq strajk minħabba l-ħlas baxx u ċ-ċaħda ta’ talba għal żieda fis-salarji; ir-Riġmenti Ingliżi kienu telqu lejn l-Ingilterra, u hawn Malta ma kienx hawn ħlief ir-Riġment tal-Milizzja u tal-Artillerija Maltija bi ftit Artillieri Ingliżi għall-ħarsien ta’ Malta. Dawn l-aġitaturi, ħadu din l-okkażjoni u kif raw li Malta kienet mingħajr Gvernatur - li kien telaq - mingħajr truppi u mingħajr pulizija, l-għada, jiġifieri nhar is-7 ta’ Ġunju, filgħodu kmieni, ħanqu t-toroq kollha tal-Belt Valletta, jheddu u jgħajtu, filwaqt li l-pulizija baqgħu passivi u ħallewhom jagħmlu. Sadanittant, mit-tliet Ibliet tal-Kottonera, minn tas-Sliema u mill- Ħamrun, waslu hawnhekk fil-Belt ġemgħat ta’ artiġjani bla xogħol, li KNISJA 2000 n 132 65 ngħaqdu mal-oħrajn, u għas-siegħa ta’ waranofsinhar taw l-assalt fuq il-Liċeo u l-Università, sfrundaw il-bieb, daħlu ġewwa, kissru kulma ġie f’idejhom – tefgħu bankijiet mit-twieqi għat-triq, u mbagħad kotba, reġistri, libreriji, strumenti tal-astronomija li kienu jiswew ħafna, u taw in-nar lil dak kollu li kien intefa’ f’nofs it-triq. Fid-dagħdigħa, ħajru żagħżugħ minn fosthom, li mar jaqla’ l-bandiera Ingliża li kienet tittajjar fuq it-turretta tal-Università, tefagħha fit-triq lejn sħabu li, dawn, wara li qattgħuha, ħarquha. Hawnhekk il-Pulizija kellha tintervjeni, imma għalxejn, għax kien tard wisq. Il-poplu kien ifferoċjat, u ħafna pulizija sfaw imsawta. Wara li ħarqu l-bankijiet, il-kotba u l-librerija, u kissru l-ħġieġ tat-twieqi tal-Liċeo, in-nies imbaqbqa telqu lejn is-Sede tal-ġurnal Ingliż Daily Malta Chronicle li kien f’Misraħ San Ġorġ u okkupaw il-lokal. Wara li kissru l-makkinarju tal-istamperija u qallbu l-korrispondenza kollha li kien hemm fl-uffiċċju, tefgħu għat-triq it-tipi u l-materjal kollu tal- istamperija, jiġifieri l-karti, il-linka, kxaxen, imwejjed, u ħwejjeġ oħra, u taw in-nar il-post. F’dan il-waqt, fost l-għajjat tal-popolin, waslet ġemgħa suldati Ingliżi li malajr okkupaw id-daħla tal-post li kien qed jaqbad, bl-azzarini ppuntati kontra l-folla tal-poplu ifferoċjat. Ftit wara xi wħud rashom sħuna ppruvaw jersqu lejn is-suldati biex jeħdulhom minn idejhom l-azzarini, imma sfortunatament, għal dan l-assalt, il- kaptan ta s-sinjal biex jisparaw fuq in-nies, u hekk f’ħakka t’għajn diversi Maltin dehru jaqgħu mal-art milqutin mill-balal u mimlijin demm! Tlieta mejtin u oħrajn feruti! Il-viċi kappillan tagħna tal-għassa, imsejjaħ b’urġenza, ġera malajr lejn il-post ta’ din ix-xena ta’ demm, u amministra l-Griżma tal-Morda lill-moribondi. Il-viċi kappillan kien P. Kostantin Camilleri OP li wera ħafna żelu u ħila, li akkumpanja wkoll diversi feruti gravi l-isptar. Intant f’dak il-waqt, kienet qed tiltaqa’ l-Assemblea Popolari fis- Sede tal-‘Giovine Malta’, u kienet qiegħda tħejji petizzjoni b’talba għall-Awtonomija biex tintbagħat Londra. Wara l-ġrajjiet imdemmija ta’ Misraħ San Ġorġ, il-mewġa tar-ribelli daret għal Triq l-Ifran qrib il-Knisja ta’ Santu Wistin, fejn ġiet attakkata d-dar tat-Traditur tal-Maltin Francesco Azzopardi, u rnexxielhom jaħarqulu u jeqirdulu kulma sabulu ġewwa. Filwaqt li dawn kienu 66 KNISJA 2000 n 132 għaddejjin b’dil-ħidma ta’ qerda, wasal kontinġent ta’ suldati Ingliżi li, wara li l-Kaptan kien ordna biex dawn ir-ribelli jitbiegħdu, fetaħ in-nar fuq il-poplu, u wieħed inqatel u ħafna ġew feruti. Fit-tard, dakinhar, tniżżlu kontinġenti ta’ baħrin Ingliżi minn fuq il-bastimenti tal-gwerra, bil-bajunetti f’idejhom, u ġew skjerati tul Triq Irjali u Triq Merkanti, u fit-truf tat-toroq prinċipali, u b’hekk wieħed seta’ jgħaddi lejl daqsxejn trankwill. L-għada, filgħodu l-affarijiet dehru li kienu raqdu, u l-Aġent Gvernatur, il-Ġeneral Hunter Blair, sejjaħ lill-Isqof Dom Mawru Caruana fil-Palazz, li pprova jitkellem mill-gallerija biex jikkalma l-poplu mqanqal. Imma malli l-Isqof fetaħ fommu u qal xi kliem, bdiet tqum ċertu għagħa, u xi wħud arjużi wieġbu b’leħen għoli: Int mixtri mill-Ingliżi. Inti għamlitek isqof l-Ingilterra, l-isqof tagħna hu Monsinjur Portelli li hu magħmul mill-Papa, u insultawh bħala partiġġjan tal-Ingliżi. Id-diżordni kompla, u l-Palazz tal-Isqof kellu jigi mdawwar b’baħrin Ingliżi minħabba l-biża’ minn xi attakk tal-Poplu fuqu. Il-Poplu, li issa kien iktar imbergħen u nkurlat, dakinhar waranofsinhar, li kien il-Ħadd, inġabar f’Misraħ San Ġorġ, u l-post li kien għadu mċappas bid-demm ta’ dawk li waqgħu fil-jum ta’ qabel kien mgħotti b’kuruni kbar tal-fjuri u bil-palm, u kollox imdawwar bi strixxi ta’ drapp irqieq iswed. Xi wħud mir-ribelli baqgħu jgħassu dak il-post għax beżgħu li l-pulizija tiġi u tneħħi l-fjuri. Għal xil-5.00 pm. ingħata s-salt fuq id-dar tal-Kurunell Francia, fejn wara li sfrundaw il-bibien, qerdu l-għamara kollha ta’ valur li kien hemm. Ir-ribelli kienu qishom imġienen, u għalhekk li zewġ kumpaniji tal-Milizja Maltija u waħda tal-Artillerija ġrew biex jikkalmaw l-irvell. Ftit wara wasal fuq il-post stakkament ta’ baħrin Ingliżi bil-bajunetti ppuntati lejn n-nies u ferew diversi Maltin li malajr ittieħdu l-isptar, filwaqt li sħabhom ħalfu li l-għada jivvendikaw ruħhom. Iktar tard ġie attakkat l-istabiliment tat-dqiq tas-Sinjuri Farrugia fil-Ħamrun, fejn insterqu xkejjer tad-dqiq, u ngħata n-nar lill-fabbrika. L-għada, it-Tnejn, il-Belt kienet dikjarata fi stat ta’ assedju, u stakkamenti ta’ baħrin armati bl-azzarini kienu jgħassu t-toroq. Filgħodu n-numru ta’ nies fil-Belt żdied għax ġew ħafna mill-irħula, kollha armati, anke nisa b’armi tan-nar taħt l-għonnella. KNISJA 2000 n 132 67

Filgħodu, Monsinjur Portelli ma kellux imur il-Kurja bħas-soltu, imma kmieni filgħodu żewġ nisa wasslulu li, dak il-lejl, filwaqt li kienu fil-gallerija tad-dar tagħhom għall-frisk, raw grupp ta’ rġiel resqin flimkien u semgħuhom jiftiehmu kif jagħtu s-salt lill-palazz tal-isqof, wieħed minnhom qal: għaliex ma naqbdux nagħmluha mill-ewwel? B’dinamite ntajru l-Kurja u l-Palazz tal-Isqof! Meta sema’ dan Mons. Portelli ddeċieda li jmur jgħin lill-Isqof. Meta wasal il-Palazz tal-Isqof sab grupp ta’ rġiel f’dagħdigħa waħda, b’dirgħajhom marbutin, jheżżu snienhom, waqt li l-baħrin Ingliżi kienu mixħutin fuq it-taraġ tal-palazz. Monsinjur Portelli, li kien jaf personalment lil ħafna minn dawk in-nies miġbura, indirizzahom bl-edukazzjoni u staqsiehom x’kienu qed jagħmlu hemm? Dawk, inkurlati, weġbuh: x’irid jgħid l-Isqof b’dal-baħrin Ingliżi? Forsi biex ibeżżagħna? Jekk ma jibgħathomx ’l hemm, gwaj għalih!! Mons. Portelli weġibhom: serrħu raskom, jekk l-Isqof jibża’ mir-ribelli, aħna għandna lilkom biex tħarsuna; lill-baħrin malajr nibagħtuhom; araw kif hekk se jkun. Mons. Portelli daħal il-Palazz u sab hemm lill-Mons. Dom Mawru f’post mill-iktar kenni, jibki u jitriegħed bil-biża’, u Mons. Portelli qallu: serraħ moħħok, imma fittex neħħi dawk il-baħrin li minħabba fihom il- poplu ddiżgustat. U hekk sar. Għalhekk Mons. Portelli qallu: tħallini mmur nindirizza n-nies? Dażgur, wieġbu Dom Mauro, agħmilli karità, mur, tkellem kif taf. Sadanittant kien hemm miegħu diversi kanonċi. Fil-bieb tal-Palazz, billi l-baħrin kienu diġà telqu ’l hemm, dawk l-irġiel laqgħu lil Monsinjur Portelli biċ-ċapċip; għal dan l-istorbju diversi nies oħrajn telgħu minn Triq Zekka u minn Misraħ San Ġorġ. Monsinjur Portelli beda jeżorta għas-sliem u t-trankwillità, waqt li wera fiduċja fil-poplu: allura talbuh biex imur fil-Misraħ li kien mimli bin-nies, tellgħuh f’post fil-għoli, u beda d-diskors tiegħu billi sellem lill-mejtin u talab għalihom bid-‘De Profundis’. Sadanittant hu kien beżgħan li xi kolp itajjarlu rasu. Minn hemm beda jispjega kif bħalma hemm id-drittijiet hemm ukoll id-dmirijiet; il-gwaj irreparabbli għas-soċjetà li kieku kellha ssir ħsara lill-Kurja tal-Isqof, u l-kobor tal-ħażen jekk xi ħadd ifettillu jagħmel ħsara lill-persuna qaddisa tal-Isqof; appella lil kulħadd għall- kalma. Il-Poplu laqa’ dawn il-kliem persważivi bl-applawsi, u riedu li jsir l-istess f’Misraħ San Ġwann. Monsinjur Portelli, fost il-miġemgħa 68 KNISJA 2000 n 132

L-Isqof Awżiljarju Mons. Anġlu Portelli OP KNISJA 2000 n 132 69 tal-Poplu, mar hemmhekk, tela’ fuq il-gallerija li hemm fuq il-bieb prinċipali ta’ San Ġwann, u minn hemm fisser lill-folla enormi l-istess affarijiet, waqt li żied li waranofsinhar għandha ssir dimostrazzjoni kbira ta’ tisħib mal-vittmi fiċ-ċimiterju, waqt li wegħedhom li ser jattendi hu stess, l-aqwa li kollox isir bil-kwiet u d-devozzjoni. Hawnhekk il-ġemgħa nfexxet f’applawsi u għajjat ta’ approvazzjoni; talab lil kulħadd jinżel għarkupptejh u tahom il-Barka tiegħu ta’ isqof. F’dal-waqt, bla mixtieq, wasal Mons. Vassallo, Segretarju, u Mons. Don Gaetano Mifsud, Kappillan tal-Isqof Djoċesan, b’ittra ta’ Mons. Dom Mauro Caruana biex tinqara dak il-ħin; biha l-Isqof ried juri kemm ried ġid lill-Poplu Malti, kemm kien qed jaħdem għall-gid tiegħu u tant ħwejjeġ oħra. Mons. Portelli ma riedx jaqraha, billi kien jaf x’kienu qed iħossu n-nies dak il-ħin; is-Segretarju imma insista li tinqara, u qraha hu stess. Il-Poplu, malli semgħuh isemmi l-isem ta’ Dom Mauro Caruana nfexxu jgħidu kliem kontrieh. Meta mbagħad is-Segretarju qalilhom li l-Isqof kellu l-ħsieb li jattendi għall-funeral tal-vittmi, il-ġemgħa infexxet tgħajjat: le, ma rriduhx; dak traditur; ara li ma jiġix; aħna rridu lill- Isqof Portelli, waħdu waħdu!!! Meta spiċċat din l-istorja, Monsinjur Portelli niżel mill-gallerija, u flimkien ma’ dak il-poplu immens, għajjien u sfinit, twassal id-dar tiegħu fost l-applawsi u kliem ta’ approvazzjoni. Għal din ix-xena kienu preżenti r-Revmu Patri Ġeneral Ludovico Theissling, flimkien mal-Prokuratur Ġenerali P. Filippo Caterini. L-Aġent Gvernatur Hunter Blair bagħat lill-aide de camp tiegħu d-dar ta’ Monsinjur Portelli biex iroddlu ħajr għall-ħidma li kien wettaq biex ireġġa’ s-sliem fil-pajjiż; u l-E.T. Mons Isqof Caruana bagħtlu (din l-ittra, li l-oriġinal tagħha bit-Taljan jinsab konservat fl-Arkivju tal-Provinċja Dumnikana Maltija): 70 KNISJA 2000 n 132

Mill-Palazz tal-Arċisqof Valletta, 12 ta’ Ġunju 1919 Wisq maħbub Vigarju tagħna, Ma nistgħux ngħaddu bla ma nibagħtulek din l-ittra biex niżvogaw id-dulur li ħassejna u li għadna nħossu għall-fattijiet swied il-qalb li ġraw f’dawn il-ġranet, u għaċ-ċirkostanzi koroh li fihom ninsabu. Dan id-dulur tagħna kiber iżjed meta minn dak il-kliem li smajna minn xi wħud tal-Kleru u Pajżani, sirna nafu li teżisti idea hażina fuq kif ġibna ruħna aħna speċjalment fi żmien il-gwerra. Kemm aħna ħabbejna ’l uliedna kollha, bla ebda distinzjoni, kemm inħobbuhom s’issa, kemm għamilna għall-ġid tagħhom, għas-sitwazzjoni politika u ekonomika tal-pajjiż, kemm, bl-għajnuna t’Alla dejjem aħna lesti biex nagħmlu għalihom, u jekk ikun hemm bżonn anki bit-telfa ta’ ħajjitna, huma ħwejjeg li inti tafhom. Din il-ferita miftuħa f’qalbna ġiet però malajr imfejqa minħabba l-azzjoni popolari li flimkien ma’ xi wħud tal-Kleru, inti kellek b’inkarigu tagħna. Infatti l-kliem tiegħek qawwi u konċiljanti xeħet fil-poplu il- persważjoni u l-kalma, u hekk irnexxielek tikwieta l-pajjiż. Għalhekk wara Alla u l-Qaddisin Protetturi ta’ din id-Djoċesi, aħna nirringrazzjaw b’qalbna kollha Lilek, għal dak li għamilt f’din ic-cirkustanza, u nittamaw fil-Providenza Divina illi kliemek u l-ħidma tiegħek tkompli titfa’ f’kulħadd sentimenti ta’ ordni u ta’ kalma. Filwaqt li nitolbu lil Aħwa kollha tagħna fis-Saċerdozju u lill-pajżani kollha biex iħaddnu u jissekondaw dan il-kliem tagħna, għandna t-tama li din il-Gżira tagħna, filwaqt li tikkonserva dejjem l-ispirtu reliġjuz li għalih tidher distinta fid-dinja kollha, tista’ takkwista ġid temporali iżjed u aħjar. B’din it-tama għandna il-pjaċir nistqarru li Aħna Tal-Eċċelenza Tiegħek Revma. Mauro O.S.B. – Arċisqof ta’ Malta Minn din l-Ittra tal-Arċisqof Mauro Caruana jidher wisq ċar kemm kienet kbira l-popolarità ta’ Mons. Portelli, x’forza u awtorità kellha l-kelma tiegħu fuq il-qlub ta’ kulħadd, u liema stima u rispett kien igawdi min-nies ta’ kull grad u kundizzjoni. The Sette Giugno and the Catholic Faithful: Giuseppe Serafino Cutajar and other Cutajar Families’ Story

Dr Simon Mercieca

When Fr Ray Gatt, editor of the journal Knisja 2000, asked me to write an article about the role of the Catholic laity in the Sette Giugno events, my choices were two: either to write on a topic about which nothing has yet been written or else rehash a piece of history on which much has already been said. My choice fell on the former and for this reason I am sharing with the readers of this journal my preliminary research on the persona of Giuseppe Serafino Cutajar, who for some time lived in Paola. This research is at the initial stage as unfortunately, I could not go in depth, because while I was researching, Malta too was hit by the Covid-19 outbreak. The archives, libraries and public registry office were closed. However, thanks to the support I found from the parish archives of Paola as well as from a number of individuals,1 I could reconstruct Giuseppe Serafino Cutajar’s story and place it within the context of his time. For this reason, I would like to thank them publicly for their support.

Giuseppe Serafino Cutajar The name of this gentleman is not important in the history of Maltese politics. Nor does it have a place in the history of Italian or Maltese literature in Malta. Robert Mifsud Bonnici refers to him fleetingly in his bio-bibliographic dictionary of Maltese personalities. He mentions a certain Giuseppe Cutajar who lived in the 20th century and wrote in Italian.2 Closer to our times, the biography of this person was the subject of a study by Grazio A. Grech.3 Grech focused on Cutajar’s literary contributions, in particular, his popular religious poetry and poems in praise of the Leone Band of Rabat Gozo4, the feast of Santa Marija and other hymns for the feasts of Żebbuġ, Kerċem and Xewkija.5 72 KNISJA 2000 n 132

Cutajar was born on the 11th March 1906 in Victoria, Gozo, son of Giuseppe and Carmela Borg.6 His family used to live in Triq Palma Rabat Gozo.7 On a parochial level, he was a staunch supporter of the Leone Band Club in Gozo. He was even a personal friend of a number of band masters who led the said band club such as Giovanni Giumarra, Giuseppe Stivala and Willie Attard.8 He was married to Michelina Xerri9 and died at Paola on 1st November 1972 at the age of 66.10 He described himself as nephew of the Gozitan Michael Angelo Borg V.G.W.11 Michael Angelo Borg was a civil officer by profession and the brother of Giuseppe Serafino’s mother. By profession, Giuseppe Serafino Cutajar was at first a legal procurator,12 but because of his political affiliation – and the extreme right views that he developed in his younger years, he started being persecuted by the British authorities in Malta. During the Second World War, he served as a gunner and afterwards became a prison warden,13 and in this new job, he was assigned teaching duties at the Paola prison. Yet, due to his political outlook in life, he did not make money, even though he descended from a rich family of merchants from Gozo.14 Towards, the end of his life, he is found living in the Government flats on Paola Hill and after his death, he was interned in the common graveyard at the Addolorata Cemetery.15 What made the life of this person distinguished is the fact that he excelled in writing poetry. He wrote poems in Maltese, but excelled in Italian poetry and wrote very good sonnets in Italian. He used these poems to make political statements. He was one of the last, in a long tradition of Maltese poets, writing good Italian poetry in Malta. Before the war, he was already writing poems, one of which was written in honour of his uncle Michael Angelo Borg.16 He also wrote poems praising Benito Mussolini, Francisco Franco and hailed Franco’s entry into Madrid.17 What is interesting is that he continued writing political poetry in Italian even after the Second World War, when poetry in Italian fell out of grace in Malta after Italy had lost the War. For someone to continue writing in Italian would have been frowned upon and associated with Fascist Italy.18 More important, Cutajar was one of the few who continued to keep the Sette Giugno flame alive. One needs to remember that the Colonial KNISJA 2000 n 132 73

Administrators did their utmost to make the people forget this sad episode in Malta’s history. After the solemn funeral given to the four victims, the remaining victims in this incident - at least another two - were forgotten. All the political parties that were formed after this tragedy had a vested interest to bury it. In practice, those party supporters who continued to keep the memory of this event alive, were those on the fringe of the political spectrum, the extreme-right and extreme left wingers.19 I would add that many of these individuals were staunch Catholics. I would even dare to state that the extreme right wingers were the most vociferous in keeping the memory of these victims alive.20 Those who are normally considered at the centre of the political spectrum sat on the political fence and avoided referring to the Sette Giugno so as not to upset the British administrators. The situation became even worse after the Second World War. Evasion became even stronger particularly after The Times of Malta published an article – just at the end of the War – accusing Benito Mussolini of having fomented the Sette Giugno riots.21 Leading intellectuals and university academics avoided mentioning it. The first academic to break this wall of silence was Henry Frendo.22 In fact, the story of the Sette Giugno was brought back from the back burner after Malta was granted independence. It was from this point onwards that it became opportune, for both main stream political parties, to speak about it.

Giuseppe Agius Giuseppe Agius, a pharmacist from Paola, was one of those students who protested during these events. For doing so, he was failed in the medicine course he was following at the University of Malta. Thus, he could not graduate as a doctor of medicine and instead, ended up a pharmacist. On a separate note, this man was a staunch Catholic who tried to practise his faith. Unwaveringly, he continued to adhere to his political ideals of social justice as inspired by the Gospels. He tried to express his Catholic commitment through his work as a pharmacist at a time when infant mortality was high and poverty was rife in Malta. His commitment did not stop with his profession. In the 1920s he even joined the Nationalist Party, becoming secretary of the Nationalist Party 74 KNISJA 2000 n 132

Club at Paola. This brought him in direct contact with Enrico Mizzi. In the 1930s, he even joined the newly formed Fascist Party in Malta but he soon realized that they were just a bunch of tugs.23 After the war, he became a supporter of Dom Mintoff, in particular, after the death of Enrico Mizzi and Dom Mintoff’s splitting from Pawlu Boffa. Boffa was the leader of the Labour Party before Mintoff. Thus, in the 1950s and 1960s, Agius saw in Mintoff, the politician who could bring about social change; a change for which he had protested back in distant 1919 and for which he paid a high price. It was within this social context that Agius wrote a strong worded letter in English to the Vatican in 1960s in support of Dom Mintoff. During that time, there was the onus of Mortal Sin on those who voted Labour, while the Labour Party Executive was interdicted. It was in this letter – a copy of which is in my possession – that Agius refers to the Sette Giugno and states that until recently – he was writing in the late 1960s – many avoided even to mention it. Eventually, Agius ended up distancing himself from Mintoff once he came to power in 1971. Agius felt that certain political decisions taken by Mintoff did not reflect the correct democratic principles for which he had struggled in life.24 Between Giuseppe Agius and Giuseppe Serafino Cutajar there is a connection that runs even deeper than the fact that both lived in Paola and both had the Sette Giugno at heart. Like Giuseppe Agius, Giuseppe Serafino Cutajar was a committed Catholic and this connection was sealed by Agius’s eldest son, Mario, who eventually became a priest.

Other Cutajar Families at Paola At Paola at the turn of the 20th century, there were a number of Cutajar families. The best known were those nick-named Tal-Inbid – or wine merchants. They hailed from Cospicua. There was Angelo Cutajar who was the wine merchant. All his three children became members of the Catholic Religious organization for the teaching of Christian doctrine, whose members are known in Malta as Tal-Mużew. His son Karmenu was instrumental in opening a centre for teaching Christian doctrine to young male pupils at Paola. His brother Leone was also a member of this organization. Angelo’s daughter Giannina was the woman, chosen KNISJA 2000 n 132 75 by Dun Ġorġ Preca, to set up the female branch of this association. Angelo’s brother, Ġorġ, also moved from Cospicua and came to live at Paola, in a house known as Villa Paola. He had no children. They had another brother whose name was Giuseppe who remained in Cospicua and there was another brother Alfonso. Their sister, Paulina, during the war, moved with all her family from Cospicua to Paola.25 While Tal-Inbid were reserved Catholics and honest families, at Paola there was another Cutajar, who became the protagonist of the political scene in Malta after the Second World War for the wrong reasons. I am here referring to Ġanni Cutajar, known by the nickname of il-Kanu. The word ‘kanu’ derives from the Italian word cane (dog). Ġanni Cutajar was involved in a serious political incident. Ġanni was in the Labour camp. He was born in 1904 and belonged to the class of party supporters that was being formed around the time of the 1919 riots. His family too was from Cospicua. He was known to be quick at using a flick knife. He believed in the use of violence to achieve a political end. After the split within the Labour Party in 1949, Ġanni joined the Boffa faction. Paola was a hotbed in the 1950s, which saw serious clashes between those who supported Boffa and those who supported Dom Mintoff. The popular saying back then, among Mintoff’s supporters, was ‘Boffa mmoffa’. This was a pun in Maltese, playing on the surname Boffa and adding to it the word ‘mould’ in Maltese. This was intended to show that Boffa’s time in politics was over. Ġanni Cutajar was involved in a serious attempt on the life of Dom Mintoff that took place at Żabbar Road Paola. A skirmish took place between Mintoff’s partisans and the supporters of Boffa on the 1st September 1950. Cutajar reacted by attacking Mintoff with a knife. However, Cutajar failed to hit Mintoff. Instead, he hit and wounded Victor Meli. Ġanni Cutajar was arrested and was brought to trial by jury on the 14th February 1951. He was accused of attempting to kill Mintoff (homicide). Eddie Attard has written at length about this case in his book ‘Mintoff u De Gray u l-Ġrajjiet ta’ dak li Ġara Wara’.26 Cutajar was sent to prison. It should be pointed out that this incident did not occur because of Mintoff’s disagreement with the Catholic Church. This happened because of the split between Pawlu Boffa and Mintoff. 76 KNISJA 2000 n 132

Ġanni Cutajar continued to see in Pawlu Boffa the political leader who could stand up for the cause of the workers. There is a strange account about this Ġanni Cutajar. Once freed from prison, Cutajar continued to live in Paola. Then, he simply disappeared out of circulation. According to Dun Mario Agius, who, as explained, was the son of the pharmacist Giuseppe Agius, once told me that a tomb was opened at the Tarxien cemetery for an internment, and his corpse was found buried there.

Sonnets on the Sette Giugno Recently, a copy book came into my possession with poems in Italian by Giuseppe Serafino Cutajar. In it are two sonnets in Italian commemorating the Sette Giugno. They are practically the same. The difference lies in that the second one has some changes. This copybook was in the possession of the above mentioned priest, Dun Mario Agius. I don’t think that these poems of Giuseppe Serafino Cutajar ended in Dun Mario Agius’ possession by coincidence. I think that there was a link, perhaps one of friendship between the pharmacist Giuseppe Agius and Cutajar. Dun Mario Agius spent practically all his life in Paola. Most probably, this copybook came to him after Giuseppe Serafino Cutajar’s death. Yet, what is peculiar about it is that it has the prison stamp on it. The dates correspond with the period that Ġanni Cutajar was in prison. Giuseppe Serafino was teaching at the prison during the time that Ġanni Cutajar was serving his sentence there. These poems were written on a copybook that was originally the property of the prison. The prisoners were given such a copybook and each page was stamped with the prison stamp – Malta Prisons. Giuseppe Serafino Cutajar came into possession of one of them and started writing his poems in it. Giuseppe Serafino Cutajar used to prefer writing his poems on the page that did not have the prison stamp. In this copybook, there are nine poems in Italian. The first one is type- written on a normal white paper and cut to fit the page of the copybook and glued onto it. The poem ‘Sulla Tomba di Enrico Mizzi’ is about the founder of the Nationalist Party, Enrico Mizzi. It was written in the KNISJA 2000 n 132 77 style of the perfect Petrarchian sonnet and dated 22nd December 1950. Immediately afterwards came a hand written poem also dedicated to Enrico Mizzi carrying the title Al Ritratto di Enrico Mizzi. Written on 30th April 1955 and also a sonnet. On the page with the Prison Stamp there was another poem also glued to the page. The poem was a variation of the first and called Guardando il Ritratto di Enrico Mizzi. The next poem is an ode in memory of the victims of the Sette Giugno. In this ode the victims are referred to as martyrs. This is another Petrarchian sonnet. The title is also significant. It is called Ai‘ gloriosi caduti del 7 giugno 1919’. No doubt Giuseppe Serafino Cutajar continued to treasure the memory of these victims. Again this sonnet is written on the part of the copy book where there is no prison stamp. On the page where there is the stamp of the prison, he glued a typed version of this poem dated 11th May 1955. The one on the left, which is hand written, is dated 12th May 1955. The difference between both sonnets is that the first two stanzas are the same but the last two are different. Yet, there is more. If Giuseppe Serafino Cutajar was following a logical order, then the one dated 11th May should have been on the left-hand side of the copybook and not on the right-hand side. In other words, he was not following a chronological order. Hence, I don’t think that this was just a coincidence that he was using this copybook, which on the cover had, like all the copybooks back then, an Imperial connotation. In this case, it had the image of Queen Elizabeth II and of Prince Philip with the word Royal on it. There was another sonnet with the title A. F. Mizzi. This was in reference to Fortunato Mizzi, Enrico’s father. On the next pages, there is a long hymn in Italian, an ode to the Nationalist Party flag with the titleAlla Bandiera Nazionalista. Inside the copybook were two loose sheets. The first is a typed sonnet in honour of Don Michele Scerri written on 3rd September 1951. The next one is a printed poem in honour of Pius XII. As the rest of the poems, these two are also in Italian. I am including them in the appendix.

The Sette Giugno Connection One might ask what these stories or anecdotes have to do with the events of the Sette Giugno? 78 KNISJA 2000 n 132

What can be concluded from this analysis is the following: Trying to analyse the different categories of what, for the British colonial rulers, appeared a mob would be a misnomer. There was a local literate elite supporting this episode and this elite, as the case of Giuseppe Serafino Cutajar shows, continued to honour the victims even at a time when many had forgotten them for political expediency. This elite was brought up in a very strong Catholic environment. This Catholic elite was not against the works as the current Marxist approach to history is trying to portray them. Nor were they divorced from the reality of the working classes. Giuseppe Serafino Cutajar did not only write odes in support of the Sette Giugno victims but in 1929, he published a paper, in Maltese, entitled Il-Kapital u x-Xogħol. It was a reply to Karl Marx book on capitalism. Clearly, he too had the worker’s cause at heart. In truth, Cutajar anticipated by decades the approach that the Socialist ideology would embrace; today this type of approach is defined as pink socialism. For having such an approach, Cutajar was branded a Fascist and was made to suffer by the politicians of his time. Thus, there was nothing contradictory in Cutajar’s approach to the Sette Giugno. In Valletta on the 7th June, not only the elite was present. There was also a mass of illiterate persons who shared Giuseppe Serafino Cutajar’s extreme devotion to Catholicism and social justice. These individuals were believers and were definitely not just simple church goers. But the illiterate on their own cannot keep a historical memory alive. Nor are they able to bring about social change. They need the support of the educated classes. What can be established is that the memory of the Sette Giugno was kept alive by Catholics who were not necessarily part of the mainstream Church but were nonetheless committed, either because they believed in the Nationalistic concept of Deo et Patria or else were driven by ideals of social justice which, in Malta, were inspired by the Church’s teaching of the Rerum Novarum. This is why individuals who are considered to have held extreme right ideas were also interested in the social improvement of the underprivileged classes. I chose to analyse this event from the perspective of the different Cutajar families, who were living at Paola during the 1950s or before. KNISJA 2000 n 132 79

In the case of Giuseppe Serafino Cutajar this even goes deeper for originally he came from a family that was a supporter of the Strickland Party. Most of the business families in Malta at the time supported the British. Yet, his love of the country and the cause of the working classes moved him to the extreme right of the political spectrum with the result that he started to be considered a turncoat for upholding Nationalist principles.27 In Cutajar’s eyes, the pro-British parties did not appear the true supporters of the workers’ cause or had an answer to the needs of the country. Here, I have tried to show how individuals, who shared the Church’s vision, continued to uphold the spirit of the Sette Giugno. It was that sector within the population that went somewhat astray and resorted to violence to achieve its political ambitions that risked turning the image of the worker from that of being a victim into one of being a perpetrator. This was something that both Giuseppe Serafino Cutajar and Giuseppe Agius avoided. Besides, as the personal story of Giuseppe Serafino Cutajar shows, because one is part of the educated elite does not mean that one is necessarily rich. Cutajar died in relative poverty. As often happens in politics, families started to take different routes once political parties started to be formed. Members within the same family started to move in different directions. Some continued sharing the views of Religio et Patria. Others wanted to get more involved in issues of social justice. These paths were less visible when the 1919 episode was unfolding, but they became extremely tangible after the Second World War.

Notes 1. Special thanks go to the Parish priest of Paola, Fr. Marc Andre Camilleri for his support. Words of thanks go to Michael Schiavone, Eman Bonnici and Salvu Busuttil for their help in the research on Giuseppe Serafino Cutajar. 2. Robert Mifsud-Bonnici, Dizzjunarju Bio-Bibliografiku Nazzjonali, Malta 1960, 153. 3. Grazio A. Grech, ‘Giuseppe Cutajar (1906-1972) Ossia Giuseppe Serafino Cutajar Egħluq il-100 sena mit-Twelid tal-Poeta Għawdxi’, Festa Santa Marija 2006, Soċjetà Filarmonika Leone, Malta 2006, 87-90. 80 KNISJA 2000 n 132

4. Giuseppe Serafino Cutajar remained known in Gozo, at least amongst the supporters f’Tal-Iljun band club for writing poems which used to be printed in honour of the Assumption of the Virgin Mary and thrown from the cathedral church during the feast. These are known in Maltese ‘karti volanti’. I owe this information to Fr. Anthony Mario Saliba. 5. Grech, 89. 6. Ibid, 87. 7. Information given to me by Fr. Anthony Mario Saliba. 8. Ibid., 88. 9. Paola Parish Archives, Liber Mortuorum, vol. iv, p. 380. 10. Ibid. 11. Mifsud Bonnici, 153. 12. Ibid. 13. Grech, 89. 14. Grech, 15. Addolorata Cemetery Registers, Register of Burials, 1972, entry no. 224462. 16. Mifsud Bonnici, 153. 17. Grech, 90. 18. See Appendix. 19. A left-winger, who kept the flame of the Sette Giugno alive, was Gerardu Azzopardi. It was through Azzopardi’s writings that Dom Mintoff came to know about this episode and its significance to the Labour movement. Until Azzopardi started writing, many in the Labour Party considered it a right-wing activity, particularly after the Labour Party made an alliance with Strickland. I owe this information to Mario Cacciottolo, who for a number of years worked in the secretariat of Dom Mintoff at the Office of the Prime Minister. 20. Giuseppe Serafino Cutajar was considered an extreme right winger before the war to the extent that he wrote poems in ode of Benito Mussolini, Francisco Franco and the conquest of Madrid by Franco’s army. Grech, 90. 21. Giorgio Peresso, ‘L-Italja Liberali u Faxxista fil-Ġrajjiet tas-Sette Giugno’, in Kultura, iii, Settembru 2019, 49-53. 22. Henry Frendo, ‘Ir-Rivoluzzjoni Maltija tal-1919: ħarsa mill-qrib lejn il- ġrajjiet storiċi tas-Sette Giugno, Malta 1970. 23. Simon Mercieca, ‘L-Ispiżjar Ġużeppi Agius u l-Konnessjoni tiegħu mas- Sette Giugno’, in Kultura, i, April 2019, 11-15. 24. Ibid. KNISJA 2000 n 132 81

25. This information was obtained through an unstructured interview with Josephine Frendo, grand-daughter of Paulina. The latter was the sister of Angelo, Ġorġ and Giuseppe Cutajar. 26. Eddie Attard, Mintoff u De Gray u l-Ġrajjiet ta’ dak li Ġara Wara’, Malta 2008, 173-175. 27. I would like to thank Mr. Grazio A Grech for this information.

82 KNISJA 2000 n 132

APPENDIX

A sonnet written in honour of the victims of the Sette Giugno on the 11th May 1955 KNISJA 2000 n 132 83

A revised version of the sonnet in honour of the victims of Sette Giugno dated the 12th May 1955 84 KNISJA 2000 n 132

A sonnet in honour of Enrico Mizzi written on the 22nd December 1950 KNISJA 2000 n 132 85

A poem dedicated to Pope Pius XII written on the 12th October 1958

KNISJA 2000 n 132 87

KONTRIBUTURI RIVISTA KNISJA 2000

Ħarġa Numru 132

Andrè P. Debattista twieled fid-9 ta’ Mejju tal-1987. HuwaVisiting Lecturer fl-Università ta’ Malta u riċerkatur fil-qasam tal-politika, il-ħajja pubblika u r-relazzjonijiet internazzjonali. Huwa artikolista regolari fil-gazzettiThe Times of Malta u Il-Leħen. Bejn l-2009 u l-2011 ħadem fil-qasam tar-relazzjonijiet pubbliċi. Fl-2013 ifforma parti minn tim ta’ riċerka fi ħdan is-Segretarjat tal-Commonwealth f’Londra. Bejn l-2018 u l-2020 għallem ukoll fl-Istitut tal-Formazzjoni Pastorali tal-Arċidjoċesi ta’ Malta.

Vincent Galea twieled il-Belt Valletta fl-1971, studja fl-Università ta’ Malta u għal diversi snin għallem f’diversi skejjel sekondarji governattivi. Bħalissa huwa l-Kap tad-Dipartiment tal-Malti fl-Iskola Sekondarja ta’ Santa Luċija. Huwa attiv f’diversi għaqdiet reliġjużi, soċjali u kulturali. Sa minn żgħożitu nkiteb membru tal-Lajċi Dumnikani u fl-aħħar sitt snin mexxa l-fraternità tal- Lajċi Dumnikani tal-Belt Valletta.

Fr Paul Gatt OP daħal fl-Ordni tal-Predikaturi fl-1972 u ġie ordnat saċerdot fl- 1979. Wara li ġab il-Liċenzjat fit-Teoloġija mill-Università PontifiċjaAngelicum ta’ Ruma, u sentejn jaħdem fil-Postulazzjoni Ġenerali tal-Ordni hu ġie Malta fejn, matul is-snin, ingħata diversi inkarigi: Promutur tal-Vokazzjonijiet, Surmast tan-Novizzi u l-Istudenti, Rettur tal-Kulleġġ San Albert il-Kbir, Kappillan tal- Parroċċa tal-Madonna tar-Rużarju ta’ Fatima fi Gwardamanġa u dik tal-Portu Salvu fil-Belt Valletta u Provinċjal tal-Provinċja Dumnikana Maltija. Bħalissa P. Pawl jifforma parti mill-Komunità Dumnikana tal-Belt Valletta u hu inkarigat mill-Arkivju tal-Provinċja.

Fr Raymond Gatt OP twieled fil-Belt Valletta fl-1966. Huwa ssieħeb mad- Dumnikani fl-1983 u ġie ordnat presbiteru l-1993. Huwa studja l-Filosofija (1986-89) u t-Teoloġija (1989-92) fl-Università ta’ Malta u wara kompla l-istudju fit-Teoloġija fl-Institut Catholique de Toulouse fi Franza fejn kiseb il-liċenzjat fit-Teoloġija fl-1994. Huwa serva f’diversi uffiċċji fl-Ordni Dumnikan kemm f’Malta u anki għal xi żmien fl-Albanija. Huwa ilu editur tar-rivista Dumnikana Knisja 2000 sa mill-1994. Bħalissa huwa qiegħed iwettaq il-ħidma pastorali tiegħu fil-Parroċċa ta’ Santa Marija tal-Porto Salvo fil-Belt Valletta. 88 KNISJA 2000 n 132

Dr Simon Mercieca: twieled fit-30 ta’ Jannar 1968 u għex f’Raħal Gdid. Huwa Senior Lecturer fid-Dipartiment tal-Istorja fl-Università ta’ Malta u jispeċjalizza fl-Istorja Demografika. Huwa ħa sehem f’diversi konferenzi internazzjonali u hu wkoll Visiting lecturer fl-Università ta’ Bari fl-Italja u f’Szeged fl-Ungerija. Huwa wkoll awtur ta’ numru ta’ artikli ta’ natura demografika u storika li ġew ippubblikati f’rivisti speċjalizzati kemm f’Malta kif ukoll barra.

Fr Tony Sciberras MSSP twieled fit-2 ta’ Ġunju 1952. Studja l-Filosofija u t-Teoloġija fil-Kulleġġ San Tumas t’Akwinu fir-Rabat. Ġie ordnat saċerdot fis- Soċjetà Missjunarja ta’ San Pawl fid-9 ta’ Lulju 1978. Kompla l-istudji tiegħu fit-Teoloġija fl-Università Pontifiċja Gregoriana u ħa d-Dottorat mill-Istitut tal-Ħajja Konsagrata f’Ruma fl-2005. Ħadem għal diversi snin fil-formazzjoni tas-saċerdoti u r-reliġjuzi, kien assistent u delegat tas-Superjur Ġenerali tas- Soċjetà Missjunarja ta’ San Pawl u hu Visiting Lecturer fl-Università ta’ Malta. Ippubblika diversi kotba u artikli fuq Mons. Ġuzeppi De Piro u hu l-postulatur tal-kawża tiegħu għall-qdusija.

Mario Xuereb qed jagħmel Dottorat fl-Istudji Maltin fl-Università ta’ Malta fejn qed janalizza u jistudja l-internament tal-komunità ta’ Tripolini Maltin matul it-Tieni Gwerra Dinjija. Huwa studja fid-Dipartiment tal-Istorja u kiseb Baċellerat u Masters mogħtija mill-istess Università. B’esperjenza ta’ 23 sena fil-ġurnaliżmu u x-xandir, tul is-snin huwa pproduċa diversi programmi awdjo- viżivi ta’ ġrajjiet kurrenti kif ukoll dokumentarji b’xeħta storika. Uħud minn dawn id-dokumentarji rebħu unuri mill-Istitut tal-Ġurnalisti Maltin u fil-Malta Television Awards. Fost id-dokumentarji li huwa pproduċa hemm Culħat al Belt (2019 – Television Malta) li jittratta l-ġrajjiet tas-Sette Giugno.

90 KNISJA 2000 n 132

1 L-Evanġelizzazzjoni (eżawrit) 38 It-Tfulija 2 Marija 39 Il-Movimenti Ġodda fil-Knisja 3 Iż-Żwieġ u l-Familja (eżawrit) 40 Min hu Ġesù Kristu? 4 Bioġenetika 41 Il-Valur tax-Xogħol 5 L-Ewkaristija (eżawrit) 42 Iż-Żgħożija 6 Iż-Żgħażagħ 43 Ir-Reliġjonijiet 7 It-Teoloġija tal-Liberazzjoni 44 L-Ispirtu s-Santu fil-Ħajja tan-Nisrani 8 Il-Lajċi 45 It-Talb: Ilbieraħ u Llum 9 Reliġjon u Kultura 46 Il-Missjoni Dumnikana fl-Albanija 10 Ir-Reliġjużi 47 L-Anzjani fis-Soċjetà 11 Is-Setet 48 Min hu Alla l-Missier? 12 Il-Papa jkellem lil Malta (eżawrit) 49 L-Ispiritwalità Dumnikana 13 Il-Magħmudija 50 Kelmet Alla f’Ħajjet il-Bniedem 14 Il-Paċi 51 Il-Ħarsien tal-Ambjent 15 Il-Konfirmazzjoni 52 Il-Knisja: Oriġini u Żvilupp 16 L-Adozzjoni 53 Il-Bniedem u l-Isport 17 Il-Liturġija 54 L-Eskatoloġija: Il-Ħajja Futura 18 Lejn Soċjetà Umana 55 L-Anġli: Simboli jew Realtà 19 Lejn Soċjetà Mġedda 56 L-Abort: il-Qtil tal-Innoċenti 20 Is-Sens Reliġjuż 57 It-Tagħlim Soċjali tal-Knisja 21 Valuri Umani 58 L-Ekumeniżmu 22 Spiritwalità Nisranija 59 L-Ewtanasja 23 Soċjetà u Kristjaneżmu 60 Il-Parroċċa: Il-Komunità li Temmen 24 L-Ordni Sagri 61 San Tumas ta’ Akwinu: 25 Iż-Żwieġ Ilbieraħ u Llum 26 Il-Qrar 62 Il-Globalizzazzjoni: 27 Twemmin – Xandir – Xhieda Vantaġġi u Żvantaġġi 28 Fidi u Politika 63 Sejħa – Dixxerniment – Missjoni 29 Il-Familja 64 New Age u Movimenti oħra 30 Knisja u Kultura 65 Il-Konċilju Vat. II: Fejn Wasalna? 31 Id-Dilka tal-Morda 66 Il-Kloning: il-Qerda tal-Bniedem 32 Is-Sesswalità Umana 67 L-Annimali fuq l-Aġenda Nisranija 33 Is-Sataniżmu (eżawrit) 68 Saħħa – Mard – Fejqan 34 Il-Bibbja 69 Id-Droga: il-Pjaga ta’ Żmienna 35 Il-Mewt 70 L-Islam: Fidi u Għajxien 36 Il-Mara 71 L-Omosesswalità mil-Lenti Kristjana 37 Il-Festi 72 Santu Wistin: Ħajtu u Ħidmietu KNISJA 2000 n 132 91

73 Alkoħoliżmu u Logħob 103 Id-Don u l-Pedagoġija tal-Fidi tal-Azzard 104 Post il-Persuni b’Diżabilità 74 Knisja u Edukazzjoni fis-Soċjetà 75 It-Tifsira taż-Żmien 105 Il-bżonn tal-mistrieħ u l-ħin liberu 76 San Pawl: l-Appostlu tal-Ġnus 106 Il-Quddiesa: storja, tifsira, għajxien 77 Dnubiet Soċjali 107 L-Evanġelju ta’ Papa Franġisku 78 Il-Prietka tal-Muntanja (Mt 5-7) 108 Noti fuq il-Poeżija Reliġjuża 79 L-Istudju tat-Teoloġija Maltija 80 Il-Kruha tar-Razziżmu 109 Nemmen fil-Ħajja Eterna 81 Nistaqsi, Nemmen, Ngħix 110 Indiċi (Mejju 1988 – Diċ. 2014) 82 Ġwanni Pawlu II, il-Kbir 111 L-Isqof: Sejħa u Missjoni 83 It-Teżor tal-Ħbiberija 112 Oscar Romero 84 Reliġjon u Letteratura 113 Bibbja u Ċinema 85 Is-Sagramenti f’Ħajjitna 114 Il-Ħidma tal-Iskular Bibliku 86 Theddid u Sfidi Dinjija fil-Knisja 87 “Hu… li Ħalaq is-Sema u l-Art” 115 Il-Ħniena t'Alla fil-Ħajja Nisranija 88 Insaħħu l-Familji Tagħna 116 Id-Dumnikani: għas-servizz 89 Bioetika: l-Aħħar Żviluppi tal-bniedem 90 Ir-Relazzjoni Fidi u Raġuni 117 Vjolenza u Terroriżmu: 91 Is-Saċerdozju Taħt il-Lenti Fejn sejrin? 92 It-Tmexxija Demokratika Llum 118 L-Għerf tal-Papiet fl-Enċikliki 93 Okkult u Sataniżmu: 119 Madre Tereża Fejn jiltaqgħu? 120 Il-Kultura Neo-Liberali 94 Marija ta’ Nazaret: Ikona għal 121 Il-Parabboli: Mir-Rakkont Ħajjitna għall-Azzjoni 95 L-Ordni Dumnikan: Ilbieraħ 122 Il-Problema tal-Faqar u Llum 123 Luteru u r-Riforma 96 Il-Fenomenu tal-Migrazzjoni 124 L-Isfida tal-Multikulturaliżmu 97 San Ġorġ Preca: l-Ewwel 125 Ħarsa lejn Missirijiet il-Knisja Qaddis Malti 126 L-Etika fil-Politika 98 Il-Feminiżmu u l-Mara fis-Soċjetà 127 Wirt Pawlu VI 99 Il-Mużika Sagra fil-Mixja Nisranija 128 Ħsibijiet fuq id-Divina Commedia 100 Lejn Evanġelizzazzjoni Ġdida 129 Ħarsa lejn id-Dutturi tal-Knisja 101 Il-Memorja tal-Olokawst (1939-45) 130 Fuq l-Era Diġitali 102 Ġurnaliżmu: Verità tal-Aħbar? 131 L-Għajta ta’ Ommna l-Art 92 KNISJA 2000 n 132

Il-Provinċja Dumnikana Maltija fl-1988 bdiet inizjattiva ta’ tagħlim nisrani għas-soċjetà Maltija permezz tal-volumi Knisja 2000. Il-Provinċja ta’ dak iż- żmien, taħt it-tmexxija ta’ Patri Pawl Cremona OP, illum Arċisqof Emeritu, kienet tenniet li dan għandu jkun strument biex jgħin fil-formazzjoni prattika u attwali tal-persuni kollha bil-għatx li jiskopru aktar kif jistgħu jgħixu l-kelma ta’ Alla fil-ħajja ta’ kuljum quddiem sfidi li jitfaċċaw.

Knisja 2000 żammet dan l-appuntament u llum qed nipproponu lilek biex inti tabbona f’din l-enċiklopedija ta’ tagħlim nisrani magħmula minn volumi li kull darba jittrattaw suġġett ta’ morali, teoloġija, fidi u issues soċjali li jfeġġu fis-soċjetà Maltija.

Nixtieq nabbona Nixtieq Nixtieq li tibgħatli fi Knisja 2000 nabbona għal dawn il-back għal sena tliet snin numbers bil-prezz ta’ bil-prezz ta’ €12 bil-prezz ta’ €26 €2.50 għal kull volum

PROVINĊJA DUMNIKANA MALTIJA