Występowanie I Ochrona Nietoperzy W Konstrukcjach Drogowych I Kolejowych W Polsce Zachodniej

Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015): 30-52

Grzegorz Wojtaszyn, Tomasz Rutkowski, Iwona Gottfried, Tomasz Gottfried, Wojciech Stephan

WYSTĘPOWANIE I OCHRONA NIETOPERZY W KONSTRUKCJACH DROGOWYCH I KOLEJOWYCH W POLSCE ZACHODNIEJ

The occurrence and conservation of bats in road and railway structures in western Poland

ABSTRAKT: Artykuł przedstawia wyniki badań nad wykorzystywaniem przez nietoperze mostów i przepustów drogowych jako kryjówek. Nieregularne kontrole wykonywano zarówno zimą, jak i latem. Badania prowadzono w zachodniej Polsce, na terenie czterech województw. W latach 2002-2014 skontrolowano około 400 obiektów. Nietoperze, należące do 13 gatunków, obserwowano w 71 obiektach (mostach i przepustach). Konstrukcje drogowe były wykorzystywane zarówno w okresie rozrodu, jak i hibernacji. Badania wykazały, że ssaki te często zasiedlają mosty i przepusty. Dlatego niezmiernie waż- ne dla ich ochrony jest właściwe planowanie remontów i modernizacji tego typu obiektów. SŁOWA KLUCZOWE: Chiroptera, most, kryjówka, zachodnia Polska, droga, linia kolejowa.

ABSTRACT: The article presents the results of research concerning the use of bridges and culverts by bats as roosts. Irregular inspections were performed in winter and summer. Fieldworks were conducted in four provinces of western Poland. From 2002 to 2014 around 400 objects were checked. 13 bat species were found in 71 of them. Road constructions are often used both during the period of breeding and hibernation. Appropriate planning of repairs and modernization of these objects is important to protect these mammals. KEY WORDS: Chiroptera, bridge, shelter, western Poland, road, railway line

2008) jak i w Stanach Zjednoczonych (np. Wstęp Davis i Cockrum 1963, McCracken 1986, Mitchell-Jones 1989, Keeley 1994, Schwar- Występowanie nietoperzy w różnego ting 1995, Adam i Hayes 1996, Keeley 1997, typu obiektach mostowych było przedmio- Keeley i Tuttle 1998). Dotychczas zebrano tem badań zarówno w Europie (np. Roberts niewiele danych na temat wykorzystywania 1989, Smiddy 1991, McAney 1992, Stutz i przez nietoperze inżynieryjnych obiektów Haffner 1993, Koettnitz i Heuser 1994, Nor- drogowych i kolejowych w Polsce. Jedyne man 1995, Roer 1995, Freitag i Friedrich kompleksowe opracowanie dotyczy zasied- 1996, Billington i Norman 1997, Lemaire i lania przez nietoperze mostów w środkowej Arthur 1999a, 1999b, Dietz 2000, Uhrin et części kraju (Ignaczak i Manias 2004). Poza al. 2002, Ceľuch i Ševčík 2008, Tilova et al. tym istnieją doniesienia na temat wystę-

30 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... powania poszczególnych gatunków w tego 1978, Madaj i Wołowicki 2009). Nietoperzy typu kryjówkach (Wojtaszyn et al. 2000, Sa- poszukiwano w szczelinach tych budowli. chanowicz et al. 2004, Wojtaszyn i Rutkow- Kontrolowano obiekty zbudowane z ma- ski 2007, Wojtaszyn et al. 2008, Gottfried i teriałów różnego typu: zarówno ceglane, ka- Gottfried 2014), lub wzmianki w szerszych mienne, stalowe, betonowe, jak i drewniane. opracowaniach faunistycznych na temat W okresie zimowym hibernujące nietoperze stwierdzeń nietoperzy pod mostami i w oznaczano na podstawie cech zewnętrznych, przepustach drogowych i kolejowych (Jur- bez ich dotykania, oświetlając je światłem czyszyn 1995, Kowalski et al. 1996, Ignaczak elektrycznym. Latem, w większości przy- et al. 2001, Sachanowicz et al. 2001, Wojta- padków również oznaczano zwierzęta bez szyn 2002, Kasprzyk et al. 2003, Ciechanow- brania ich do ręki, nietoperze chwytano ski et al. 2006, Piskorski 2008, Szkudlarek et tylko wtedy, gdy bezbłędne oznaczenie nie al. 2008, Wojtaszyn et al. 2014). było możliwe. W przypadku trudności w Celem pracy jest przedstawienie zebra- oznaczeniu gatunku, gdy nietoperze były nych informacji na temat składu gatun- ukryte w głębokich szczelinach, określano je kowego nietoperzy zasiedlających mosty i jako chiroptera indeterminata (indet). Jed- przepusty w zachodniej Polsce oraz udoku- nego osobnika stwierdzonego w szczelinie mentowanie roli, jaką pełnią tego typu kry- mostu w Luboszowie oznaczono do grupy jówki dla nietoperzy. Przedstawiono także gatunków nocek wąsatek/Brandta/Alkatoe rozważania na temat możliwości ochrony (Myotis mystacinus complex). nietoperzy w tego typu konstrukcjach. Niektóre stanowiska były kontrolowane jednokrotnie, a część (szczególnie licznie zasiedlonych przez nietoperze) objętych jest Teren badań i metody corocznym monitoringiem. W sytuacji, gdy dysponowano danymi z dłuższego przedzia- Dane uzyskano podczas prowadzenia łu czasu, zaprezentowano dane z roku, w inwentaryzacji nietoperzy w zachodniej którym liczebność była najwyższa. Wyjątko- części kraju w latach 2002-2014. Obser- wo, w przypadku mostów w Ławszowej, Leś- wacje pochodzą z terenu województw: nej i przepustu w Trzciance, wykorzystano wielkopolskiego, zachodniopomorskiego, dane z kontroli, podczas której odnotowano dolnośląskiego i lubuskiego. W większości najwięcej gatunków, a nie osobników. Ze kontrole nie miały charakteru regularnych względu na niewielkie różnice w liczebności badań na wyznaczonym obszarze, lecz sta- osobników w czasie kontroli nie wpływa to nowiły przypadkowe i wybiórcze obser- w sposób istotny na dalszą analizę. wacje niektórych obiektów drogowych w Niektóre obserwacje uwzględnione w tej części kraju. W okresie letnim kontro- niniejszej pracy zostały już opublikowane lowano głównie mosty na różnej wielko- w następujących pracach: Wojtaszyn et al. ści rzekach, a zimą przepusty pod torami 2000, Wojtaszyn 2002, Wojtaszyn i Rut- i drogami. Na potrzeby tego opracowania kowski 2007, Wojtaszyn et al. 2008, Gott- mosty określano jako budowle drogowe lub fried i Gottfried 2014, Wojtaszyn et al. 2014. kolejowe nad rzekami, których odległość Stwierdzenia te oznaczono gwiazdką w tabe- pomiędzy skrajnymi filarami wynosi ponad li 1 i 2. trzy metry, przepustem natomiast nazywano Dla poszczególnych gatunków zasiedla- urządzenia (do trzech metrów szerokości), jących mosty i przepusty obliczono domi- często biegnące w nasypach dróg lub szla- nację D% = (Ni/N)x100% (gdzie: Ni – liczba ków kolejowych, które odprowadzają wody osobników gatunku „i” stwierdzonych pod opadowe lub przepływają pod nimi niewiel- mostami, N – liczba osobników wszystkich kie, najczęściej bezimienne cieki (Szczygieł gatunków stwierdzonych pod mostami)

31 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015)

oraz frekwencję F%=(na/n)x100% (gdzie: na ciej w przepustach, w których obserwowano – liczba obiektów, w których gatunek „a” był siedem gatunków (tab. 2, fot. 7). obecny, n – liczba wszystkich obiektów, w Pod mostami, w okresie aktywności których stwierdzono nietoperze). Ze wzglę- nietoperzy, najliczniej stwierdzano przed- du na zbyt małą liczbę danych nie analizo- stawicieli czterech gatunków. Wśród stwier- wano poszczególnych okresów fenologicz- dzonych osobników dominował nocek rudy nych. Dominację gatunków i frekwencję (dominacja: 34,8%), a następnie nocek duży, zasiedlania stanowisk wyliczono osobno dla nocek Natterera i gacek brunatny. Jeśli jed- mostów i przepustów jedynie w rozdzieleniu nak rozpatrujemy częstość stwierdzeń da- na okres aktywności nietoperzy i okres prze- nego gatunku to najwyższą frekwencję miał bywania w kryjówkach zimowych. gacek brunatny stwierdzony pod 16 mosta- Jako okres hibernacji przyjęto umow- mi (frekwencja 43,2%), a następnie nocek nie terminy od 1 listopada do 15 marca, a rudy i nocek Natterera (tab. 3). Mopki ob- okres aktywności nietoperzy od 16 marca do serwowano w sierpniu pod trzema mostami, końca października. Frekwencję i dominację mroczka późnego pod dwoma, a pozostałe obliczono dla mostów tylko z okresu aktyw- sześć gatunków wykazano tylko w pojedyn- ności nietoperzy, a dla przepustów z okresu czych obiektach (tab. 1, 3). W przepustach, hibernacji, ze względu na fakt, iż większość w okresie hibernacji, najliczniej obser- danych z przepustów pochodzi z okresu wowano nocka Natterera, który stanowił zimy (79% obiektów), a z mostów z okresu 49,22% wszystkich stwierdzonych nietope- aktywności (97% obiektów). rzy (n=126) i osiągnął wysoką frekwencję w zasiedleniu obiektów (62,96%). Licznie występował też mopek – 21,88%, którego Wyniki obserwowano w ośmiu obiektach (frekwencja 29,62%). Mniej liczne były gacki brunat- Łącznie skontrolowano około 400 obiek- ne i nocki rude (dominacja kolejno: 14,45% tów. Nietoperze odnaleziono w około 18% i 13,28%). Frekwencja obu gatunków była budowli (n=71), zarówno w szczelinach wysoka, gacki stwierdzono w 17 przepustach mostów (37), jak i przepustów (34) – fot. (62,96%), a nocki rude w 9 (33,33%). W jed- 1-5. W badanych obiektach występowało nym przepuście stwierdzono dwa osobniki 13 gatunków nietoperzy: nocek duży Myo- nocka dużego, a w innym tego typu obiekcie tis myotis, nocek Natterera Myotis nattereri, jednego gacka szarego (tab. 3). Tylko w jed- nocek rudy Myotis daubentonii, nocek wą- nym przypadku obserwowano nietoperze satek Myotis mystacinus, nocek łydkowłosy zimujące pod mostem nad rzeką Bruśnik w Myotis dasycneme, gacek brunatny Plecotus miejscowości Leśna (tab. 2). auritus, gacek szary Plecotus austriacus, mo- W czasie kontroli mostów odnotowano pek Barbastella barbastellus, mroczek posre- również kolonie rozrodcze nocka dużego, brzany Vespertilio murinus, mroczek późny nocka Natterera i nocka rudego (tab. 1). Nie- Eptesicus serotinus, karlik malutki Pipistrel- które z nich tworzyło nawet ponad 80 osob- lus pipistrellus, karlik większy Pipistrellus na- ników, jak w przypadku nocka Natterera i thusii i borowiec wielki Nyctalus noctula, a nocka dużego. także nietoperze oznaczone do grupy gatun- ków nocek wąsatek/Brandta/Alkatoe Myotis mystacinus complex. W okresie aktywności Dyskusja nietoperzy wykazano pod mostami 12 ga- tunków, a w przepustach trzy (tab. 1, fot. Nietoperze znajdują kryjówki pod mo- 6). Zimą nietoperze również stwierdzano w stami nad różnej wielkości rzekami, wyko- tego typu obiektach, z tym że znacznie częś- rzystują też elementy konstrukcyjne wia-

32 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona...

Fot. 1. Most nad rzeką Kwisą w Ławszowej, stanowisko pięciu gatunków nietoperzy (fot. T. Gottfried). Phot. 1. The bridge over the river Kwisa in Ławszowa, the site of five bat species. (Photo by T. Gottfried).

Fot. 2. Most nad rzeką Bruśnik w Leśnej, pod którym stwierdzono przebywanie nietoperzy zarówno latem, jak i zimą (łącznie pięć gatunków) (fot. T. Gottfried). Phot. 2. The bridge over the river Bruśnik in Leśna where bats were found both in summer and winter (five species altogether) (Photo by T. Gottfried).

33 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015)

Fot. 3. Przepust w Wieleniu, w którym stwierdzono zimowanie nocka Natterera Myotis nattereri i mopka Barbastella barbastellus (fot. W. Stephan). Phot. 3. Culvert at Wieleń where hibernating Natterer’s bat Myotis nattereri and barbastelle Barbastella barbastellus were found (Photo by W. Stephan).

Fot. 4. Przepust w Drezdenku, w którym stwierdzono zimowanie pięciu gatunków nietoperzy (fot. W. Stephan). Phot. 4. Culvert in Drezdenko where five hibernating bat species were found (Photo by W. Stephan).

34 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona...

Fot. 5. Przepust w Trzciance – liczne zimowisko nocka Natterera Myotis nattereri (fot. W. Stephan). Phot. 5. Culvert in Trzcianka – site of numerous hibernation of Natterer’s bat Myotis nattereri (Photo by W. Stephan).

Fot. 6. Kolonia rozrodcza nocka rudego Myotis daubentonii w szczelinie mostu w Ławszowej (fot. T. Gottfried). Phot. 6. Reproductive colony of Daubenton’s bat Myotis daubentonii in the slit of the bridge in Ławszo- wa (Photo by T. Gottfried).

35 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015)

Fot. 7. Nocki Natterera Myotis nattereri zimujące w szczelinach cegieł w przepuście w Trzciance (fot. W. Stephan). Phot. 7. Natterer’s bats Myotis nattereri wintering in crevices between bricks in culvert in Trczcianka (Photo by W. Stephan). duktów i przepusty pod drogami lub torami 1963, Mitchell-Jones 1989, Keeley 1994, kolejowymi (Keeley i Tuttle 1998), a wyjąt- Schwarting 1995, Adam i Hayes 1996, Ke- kowo także same tunele kolejowe (Uhrin eley 1997, Keeley i Tuttle 1998). W szczegól- 1994, 1995, Mleczek i Szatkowski 2013). ności słynna jest licząca ponad milion osob- Kolonie nietoperzy odnajdowane były w ników kolonia molosa brazylijskiego Tadari- mostach zarówno pod drogami lokalnymi o da brasiliensis zasiedlająca most w Austin w niewielkim natężeniu ruchu pojazdów (Ig- Teksasie. Wieczorne wyloty nietoperzy z tej naczak i Manias 2004), jak i pod autostra- kolonii stanowią istotną atrakcję turystycz- dami o bardzo intensywnym ruchu (Koett- ną. Kolonia jest też przedmiotem wielu ba- nitz i Heuser 1994, Freitag i Friedrich 1996). dań naukowych oraz ważnym miejscem dla Rozmaite konstrukcje drogowe i kolejowe propagowania ochrony i edukacji przyrod- wykorzystywane są przez nietoperze jako niczej (np. McCracken 1986, Keeley i Tuttle schronienia letnie, kryjówki przejściowe w 1998, Keeley i Keeley 2004, Reichard et al. okresie wiosny i jesieni oraz jako miejsca 2009). W Europie tak spektakularnych ko- hibernacji (Winslow 1995, Kugelschafter loni pod mostami nie wykazano, lecz znane i Harrje 1996, Keeley i Tuttle 1998, Sacha- są także duże zgrupowania tych ssaków, np. nowicz et al. 2004, Dietz 2005, Tilova et al. w zabytkowym moście Lavensauer w Kilonii 2008). hibernuje do 5000 borowców wielkich (Ku- Liczne informacje na temat zasiedla- gelschafter i Haarje 1996). Opracowania na nia przez nietoperze mostów pochodzą ze temat zasiedlenia mostów przez nietoperze Stanów Zjednoczonych (Davis i Cockrum wykonywane były w wielu krajach europej-

Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... Suma / Total / Suma

1 7 5 95 Chiroptera indeterminata Chiroptera

Nyctalus noctula Nyctalus

Pipistrellus nathusii Pipistrellus

Pipistrellus pipistrellus Pipistrellus

Eptesicus serotinus Eptesicus

Vespertilio murinus Vespertilio

Barbastella barbastellus Barbastella Plecotus auritus Plecotus

1 7 5

Myotis dasycneme Myotis

Myotis mystacinus/ brandtii mystacinus/ Myotis

Myotis mystacinus Myotis

Myotis daubentonii Myotis

Myotis nattereri nattereri Myotis Myotis myotis Myotis 84 (R) 1.08.06 5.06.05 21.08.05 27.08.06 Data / Date Data Mosty / Bridges Mosty UTM / UTM Polski) Polski) XU07 (06Fj) XU07 (06Fj) (kwadrat wg. wg. (kwadrat WU65 (04Gf) WU96 (05Gf) Atlasu ssaków Atlasu (Atlas of Polish Polish of (Atlas mammals square) river River River Położenie Położenie kanał Białka kanał Białka kanał Białka Canal Białka Canal Białka Drawa River, W River, Drawa starorzecze Noteci starorzecze gmina Trzcianka, W, W, gmina Trzcianka, W, gmina Trzcianka, W, gmina Trzcianka, / Krzyż municipality, / Krzyż administracyjne, rzeka / Trzcianka municipality, municipality, / Trzcianka / Administrative division, / Administrative W, oxbow lake of the Noteć the Noteć of lake oxbow W, / Trzcianka municipality, W, W, municipality, / Trzcianka W, municipality, / Trzcianka gmina Krzyż, W, rzeka Drawa Drawa rzeka W, gmina Krzyż, Wyniki Wyniki kontroli mostów i przepustów w okresie aktywności nietoperzy w latach 2002-2014 (od połowy marca do października): R – kolonia rozrodcza, D – woj. dolnośląskie, W – woj. wielkopolskie, Z – woj. zachodniopomorskie. Z – woj. wielkopolskie, W – woj. dolnośląskie, D – woj. rozrodcza, reproductive – R October): to March mid (from 2002-2014 in bats of period active the during culverts and bridges of inspection the of results The Province. Pomeranian Z – West Province, Poland W – Greater Province, Silesian D – Lower colonies, Biała I Biała Krzyż* Biała II Biała Gajewo/ Gajewo/ /Locality Ciszkowo Stanowisko Stanowisko 1 2 3 4 Lp Tab. 1. Tab. Tab. 1. Tab.

37 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015) 7 1 1 9 3 14 19 49 109 1 7 1 1 9 11 21 19 (R) (R) (R) 3 39 (R) 3 88 (R) 9 18.08.06 09.08.06 16.05.04 18.08.07 20.07.03 28.03.04 30.07.05 30.07.05 30.07.05 XT91 (08Ke) XT91 BC92 (09Ka) XT80 (08Kg) XT80 (08Kg) XT80 (08Kg) XT80 (08Kg) XT80 XT80 (08Kh)XT80 XU43 (07Ha) WU86 (05Gb) rzeka Prosna rzeka Trojanka River Trojanka rzeka Trojanka rzeka Bukówka River Bukówka rzeka Bukówka rzeka Jaźwiniec River Jaźwiniec River Jaźwiniec River Jaźwiniec rzeka Jaźwiniec Jaźwiniec rzeka Jaźwiniec rzeka Jaźwiniec rzeka W, Prosna River Prosna W, municipality, W, W, municipality, kanał Dąbrówka kanał Dąbrówka Canal Dąbrówka gmina Sośnie, W, gmina Sośnie, W, gmina Sośnie, W, gmina Sośnie, W, gmina Sośnie, W, gmina Sośnie, W, gmina Wieleń, W, W, gmina Wieleń, / Murowana Goślina / Murowana Młyńska Woda River Woda Młyńska River Woda Młyńska rzeka Młyńska Woda Młyńska rzeka Woda Młyńska rzeka gmina Przygodzice, W, gmina Przygodzice, gmina Sieroszowice, W, W, gmina Sieroszowice, / Sośnie municipality, W, W, / Sośnie municipality, W, / Sośnie municipality, W, / Sośnie municipality, W, / Sośnie municipality, W, / Sośnie municipality, / Wieleń municipality, W, municipality, / Wieleń / Sieroszowice municipality, municipality, / Sieroszowice gmina Murowana Goślina, W, Goślina, W, gmina Murowana / Przygodzice municipality, W, municipality, / Przygodzice Wielki Kocień Kocień Mariak Surmin Goślina Mariak/ Mariak/ Nadstawki Murowana Murowana Granowiec Moja Wola Moja Kałkowskie Droszewska Kałkowskie/ Kałkowskie/ Ołobok/ Wola Wola Ołobok/ 5 6 7 8 9 10 11 12 13

38 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... 1 3 1 1 1 3 2 4 16 3 1 1 1 1 1 2 1 2 3 16 (R) 8.08.08 7.08.08 7.08.08 30.07.05 12.08.07 15.08.07 15.08.07 16.08.07 18.08.07 XT30 (06Ki) XT30 XT71 (07Kf)XT71 XT51 (07Ke) XT51 (07Ke) XT51 XT20 (06Ke) XT20 XT01 (06Ka) XT01 XT40 (07Kg) XT40 XT71 (08Kd) XT71 XT91 (08Kb) XT91 Barycz River Barycz River Barycz River Barycz River Barycz River Barycz River Barycz River rzeka Baryczrzeka rzeka Baryczrzeka rzeka Baryczrzeka rzeka Baryczrzeka Baryczrzeka Baryczrzeka gmina Góra, D, D, gmina Góra, gmina D, Milicz, gmina Milicz, D, gmina D, Milicz, gmina D, Milicz, kanał Rów Śląski Rów kanał Rów Śląski Canal Śląski Rów gmina Wąsosz, D, gmina Wąsosz, gmina Żmigród, D, gmina Żmigród, D, gmina Żmigród, D, starorzecze Baryczy starorzecze gmina Przygodzice, W, gmina Przygodzice, lake of the Barycz of lake River / Milicz municipality, D, D, municipality, / Milicz D, municipality, / Milicz / Milicz municipality, D, D, municipality, / Milicz D, municipality, / Milicz / Wąsosz municipality, D, D, municipality, / Wąsosz / Żmigród municipality, D, D, / Żmigród municipality, / Żmigród municipality, D, D, / Żmigród municipality, gmina Milicz, D, rzeka Barycz rzeka gmina D, Milicz, / Góra municipality, D, oxbow oxbow D, municipality, / Góra / Przygodzice municipality, W, municipality, / Przygodzice Ruda Ruda Lubiel Milicz Jeziora Jeziora Wielkie Wielkie Żmigród Bartków/ Bartków/ Potasznia Trzcieliny Wróbliniec Wierzowice Wierzowice Świętoszyn/ Świętoszyn/ Gądkowice/ Gądkowice/ Żmigrodzka Gogołowice- 14 15 16 17 18 19 20 21 22

39 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015) 8 1 4 1 1 33 25 10 1 1 7 1 7 1 1 33 25 (R) (R) 4 1 1 7.08.08 7.08.08 3.09.04 24.07.13 28.10.06 17.10.06 18.08.08 28.05.13 XS17 (06Ld) XT51 (04Ke) XT51 XT01 (06Ka) XT01 XT01 (06Ka) XT01 XT00 (06Kd) XT00 WS15 (03Lk) WS15 XR49 (07Ng) XR27 (06Ob) River Bruśnik River rzeka Bruśnik rzeka Jeziorka River Jeziorka rzeka Jeziorka rzeka rzeka Równica rzeka kanał Świernia kanał railway bridge, bridge, railway Świernia Canal Świernia gmina Góra, D, D, gmina Góra, D, gmina Góra, gmina Leśna, D, gmina Leśna, D, Szprotawa River Szprotawa rzeka Szprotawa rzeka Młynówka River River Młynówka gmina Jemielno, D, D, gmina Jemielno, starorzecze Baryczy starorzecze starorzecze Baryczy starorzecze / Bystrzyca Kłodzka / Bystrzyca gmina Przemków, D, D, gmina Przemków, gmina Środa Śląska, D, Śląska, gmina Środa lake of the Barycz of lake River the Barycz of lake River / Leśna municipality, D, D, / Leśna municipality, torami, rzeka Młynówka Młynówka rzeka torami, / Ziębice municipality, D, D, municipality, / Ziębice municipality, D, Równica Równica D, municipality, / Jemielno municipality, D, D, municipality, / Jemielno gmina Ziębice, D, most pod most D, gmina Ziębice, / Przemków municipality, D, D, municipality, / Przemków gmina Bystrzyca Kłodzka, D, Kłodzka, D, gmina Bystrzyca / Góra municipality, D, oxbow oxbow D, municipality, / Góra / Góra municipality, D, oxbow oxbow D, municipality, / Góra / Środa Śląska municipality, D, D, municipality, Śląska / Środa Stary Borki Leśna Małe* Małe* Dolny Wielkie/ Wielkie/ Zakrzów Waliszów Waliszów Ostaszów Ostaszów Pomianów Pomianów Wierzowice Wierzowice Wierzowice Wierzowice Wierzowice 23 24 25 26 27 28 29 30

40 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... 2 4 1 9 1 2 85 29 7 1 1 2 2 1* 9 62 (R) 1 19 1 4 13 10 2.08.03 22.07.13 21.07.12 20.08.10 21.09.09 12.08.06 15.08.03 17.10.06 Przepusty / Culverts Przepusty WS29 (03Ki) (03Ki) WS29 (03Kl) WS29 XT00 (06Kd) XT00 WV91 (05El) WS29 (03Kl) WS29 WV69 (04Cl) WA40 (04Cd) WA40 WV86 (05De) Kwisa River Kwisa River Kwisa River Kwisa rzeka Kwisa Kwisa rzeka Kwisa rzeka Kwisa rzeka Parsęta River Parsęta rzeka Parsęta rzeka dopływ Radewi Dobrzyca River Dobrzyca rzeka Dobrzyca rzeka gmina Wałcz, Z, gmina Wałcz, gmina Z, Grzmiąca, pod drogą gruntową pod gruntową drogą Melechowska Struga Melechowska gmina Biesiekierz, Z, gmina Biesiekierz, gmina Osiecznica, D, gmina Osiecznica, D, gmina Osiecznica, D, gmina Osiecznica, D, culvert dirt under road / Wałcz municipality, Z, municipality, / Wałcz tributary of Radewtributary of River gmina Kołobrzeg, Z, rzeka Z, rzeka gmina Kołobrzeg, Melechowska Struga River Melechowska / Jemielno municipality, D, D, municipality, / Jemielno / Grzmiąca municipality, Z, municipality, / Grzmiąca / Kołobrzeg municipality, Z, municipality, / Kołobrzeg gmina Jemielno, D, przepust przepust D, gmina Jemielno, / Biesiekierz municipality, Z, municipality, / Biesiekierz / Osiecznica municipality, D, / Osiecznica municipality, D, / Osiecznica municipality, D, / Osiecznica municipality, Rudki Rudki Krosino Krosino Podczele Jemielno Świemino Świemino Luboszów* Kołobrzeg/ Kołobrzeg/ Ławszowa* Przejęsław* 1 31 32 33 34 35 36 37

41 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015) 1 3 1 3 1 1 1 2 1 3 1 1 1 28.10.06 26.04.13 26.07.02 18.08.08 15.09.04 20.09.14 XS09 (05Kl) XS01 (05Nc) WS76 (05Lg) WS76 WS15 (03Lk) WS15 XR49 (07Ng) XR38 (06Nl) gmina Leśna, D, gmina Wołów, D, gmina Wołów, gmina Ziębice, D, D, gmina Ziębice, culvert road under culvert road under gmina Głuszyca, D, D, gmina Głuszyca, przepust pod drogą przepust pod drogą przepust gmina Złotoryja, D, przepust pod torami pod torami przepust culvert railway under gmina Lądek Zdrój, D, gmina Lądek Zdrój, culvert dirt under road culvert dirt under road culvert dirt under road / Leśna municipality, D, D, / Leśna municipality, / Wołów municipality, D, D, municipality, / Wołów / Ziębice municipality, D, D, municipality, / Ziębice / Głuszyca municipality, D, D, municipality, / Głuszyca / Złotoryja municipality, D, D, / Złotoryja municipality, przepust pod gruntową drogą przepust pod gruntową drogą przepust pod gruntową drogą przepust / Lądek Zdrój municipality, D, D, / Lądek municipality, Zdrój Dolny Orłowiec Boraszyn Sierpnica Łaźniczki Szyszkowa Pomianów Pomianów 2 3 4 5 6 7 *dane były już przedstawiane w pracach Wojtaszyna i Rutkowskiego (2007), Wojtaszyna et al. (2008) oraz Gottfried (2008) oraz et al. i Gottfried (2014) (2007), Wojtaszyna i Rutkowskiego Wojtaszyna w pracach przedstawiane już były *dane Gottfried (2008) and & Gottfried et al. (2014) (2007), Wojtaszyn & Rutkowski in Wojtaszyn published *data

Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... Suma / Total / Suma

4 5 30 15 28 Chiroptera indeterminata indeterminata Chiroptera

1 1 Eptesicus serotinus Eptesicus

1 Barbastella barbastellus Barbastella

3 4 6 2 17

Plecotus austriacus Plecotus Plecotus auritus Plecotus

1 5 4 6 Myotis daubentonii Myotis

5 1 9 Myotis nattereri Myotis

2 4 9 Myotis myotis Myotis 05.01.14 20.01.13 16.01.08 20.01.13 20.01.13 Data / Date Data UTM / UTM XU38 (06Fi) XU38 (06Fi) XU38 (06Fi) XU38 (06Fi) WS15 (03Lk) WS15 ssaków Polski) ssaków Polski) (Atlas of Polish Polish of (Atlas mammals square) (kwadrat wg. Atlasu Atlasu wg. (kwadrat Mosty / Bridges Mosty Przepusty / Culverts Przepusty railway line railway line railway line railway type object of typ stanowiska gmina Kaczory, W, W, gmina Kaczory, W, gmina Kaczory, gmina Kaczory, W, W, gmina Kaczory, przepust pod torami przepust przepust pod torami przepust pod torami przepust pod torami przepust culvert under railway line culvert railway under / Administrative division, / Administrative Położenie administracyjne,Położenie gmina Leśna, D, rzeka Bruśnik rzeka gmina Leśna, D, gmina Miasteczko Krajeńskie, W, W, Krajeńskie, gmina Miasteczko / Leśna municipality, D, Bruśnik River D, / Leśna municipality, / Kaczory municipality, W, culvert under W, / Kaczory municipality, / Kaczory municipality, W, culvert under W, / Kaczory municipality, culvert under W, / Kaczory municipality, / Miasteczko Krajeńskie municipality, W, W, municipality, Krajeńskie / Miasteczko Leśna / Locality Byszewice Wyniki Wyniki kontroli mostu i przepustów z okresu hibernacji w latach 2002-2014 (od listopada do połowy marca): D – woj. dolnośląskie, L – woj. lubuskie, W – woj. wielkopolskie, Z – woj. zachodniopomorskie. Z – woj. wielkopolskie, W – woj. lubuskie, Province, Poland Greater – W Province, Lubusz – L Province, Silesian Lower – D 2002-2014: in culverts and bridge of checks winter of results The Province Pomeranian Z – West Rzadkowo I Rzadkowo Stanowisko Stanowisko Rzadkowo II Rzadkowo Miasteczko Huby Huby Miasteczko 1 1 2 3 4 Lp Tab. 2. Tab. Tab. 2. Tab.

43 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015) 3 3 1 3 1 3 7 1 25 54 18 13 1 1 1 6 1 2 1 1 1 1 3 4 6 3 9 2 2 9 1 3 2 1 21 48 2 9.01.05 5.02.13 5.02.13 14.01.06 17.02.11 09.03.12 22.01.12 15.01.06 14.01.08 18.02.04 18.02.04 16.01.05 XV21 (06El) XV21 XV21 (06El) XV21 XT91 (08Kf)XT91 XV10 (06Fb) XV10 XV11 (06Ek) XV11 XU18 (06Fh) XU28 (06Fh) WU97 (05Fl) WU97 (05Fl) XU27 (06Gc) XU 28 (06Fh) WU76 (05Ge) culvert road under culvert road under culvert road under culvert road under culvert road under culvert road under przepust pod szosą przepust gmina Trzcianka, W, W, gmina Trzcianka, W, gmina Trzcianka, / Piła municipality, W, W, municipality, / Piła W, municipality, / Piła / Piła municipality, W, c W, municipality, / Piła ulvert under railway line railway ulvert under / Wieleń municipality, W, W, municipality, / Wieleń culvert under railway line culvert railway under line culvert railway under line culvert railway under culvert under railway line culvert railway under Tarnówka municipality, W, W, municipality, Tarnówka przepust pod szosą i torami przepust / Chodzież municipality, W, W, / Chodzież municipality, / Trzcianka municipality, W, W, municipality, / Trzcianka W, municipality, / Trzcianka / Tarnówka municipality, W, W, municipality, / Tarnówka W, municipality, / Tarnówka / Tarnówka municipality, W, W, municipality, / Tarnówka / Przygodzice municipality, W, W, municipality, / Przygodzice culvert under road and railway line railway and culvert road under gmina Piła, W, przepust pod torami pod torami przepust W, gmina Piła, pod torami przepust W, gmina Piła, pod torami przepust W, gmina Piła, gmina Wieleń, W, przepust pod torami przepust W, gmina Wieleń, gmina Chodzież, W, przepust pod szosą przepust gmina Chodzież, W, gmina Tarnówka, W, przepust pod szosą przepust W, gmina Tarnówka, pod szosą przepust W, gmina Tarnówka, gmina Tarnówka, W, przepust pod szosą, przepust W, gmina Tarnówka, gmina Tarnówka, W, przepust pod torami przepust W, gmina Tarnówka, gmina Przygodzice, W, przepust pod szosą przepust W, gmina Przygodzice, Ptusza Wieleń Płytnica Piecewo Antonin Piecewo/ Piecewo/ Jastrowie Chodzież Trzcianka Czarnków Trzcianka- Piła Kalina Piła Piła Leszków Piła Piła/ul. Wawelska Piła/ul. 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

44 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... 8 1 2 4 1 4 1 1 1 14 17 2 3 17 1 3 1 2 2 4 1 1 1 2 1 1 7 1 4 9.01.05 18.02.04 30.01.04 25.01.12 11.02.12 26.01.12 28.01.12 15.02.02 04.01.14 05.01.13 08.03.04 VT93 (02Ji) XS79 (07Kl) XT51 (07Ke) XT51 XV00 (06Fd) XV00 XR16 (06Od) WU89 (05Fe) WS53 (04Me) WS53 VU83 (02Hb) WU98 (05Fh) WU55 (04Gf) WS82 (05Mh) WS82 gmina D, Milicz, culvert road under gmina Twardogóra, D, D, gmina Twardogóra, culvert dirt under road / Wałcz municipality, Z, municipality, / Wałcz / Milicz municipality, D, municipality, / Milicz / Lubsko municipality, L, municipality, / Lubsko / Witnica municipality, L, municipality, / Witnica culvert under railway line culvert railway under line culvert railway under line culvert railway under line culvert railway under culvert under railway line culvert railway under line culvert railway under / Drezdenko municipality, L, municipality, / Drezdenko przepust pod gruntową drogą przepust / Międzylesie municipality, D, D, / Międzylesie municipality, przepust pod torami i fabryką pod torami przepust / Jelenia Góra municipality, D, D, municipality, Góra / Jelenia D, municipality, Góra / Jelenia railway line and industrial facility industrial and line railway gmina Wałcz, Z, przepust pod szosą Z, przepust gmina Wałcz, gmina Człopa, Z, przepust pod szosą Z, przepust gmina Człopa, gmina Wałcz, Z, przepust pod torami Z, przepust gmina Wałcz, gmina Lubsko, L, przepust pod torami L, przepust gmina Lubsko, gmina Witnica, L, przepust pod torami L, przepust gmina Witnica, gmina Drezdenko, L, przepust pod torami L, przepust gmina Drezdenko, gmina Międzylesie, D, przepust pod drogą przepust gmina D, Międzylesie, / Wałcz municipality, Z, culvert road under municipality, / Wałcz gmina Jelenia Góra, D, przepust pod torami przepust D, Góra, gmina Jelenia pod torami przepust D, Góra, gmina Jelenia / Człopa municipality, Z, culvert road under municipality, / Człopa / Twardogóra municipality, D, culvert under D, municipality, / Twardogóra Rutwica Mierków Dąbroszyn Witankowo Prusinowo- Gogołowice Twardogóra Drezdenko* Jelenia Góra Jelenia Gniewoszów Wołowe Lasy Wołowe Boguszów Gorce 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 *informacja była prezentowana w pracy Wojtaszyn et al. 2014 et al. w pracy Wojtaszyn prezentowana była *informacja 2014 et al. in Wojtaszyn published *data

45 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015) ------F (%) 3,70 3,70 62,96 33,33 62,96 29,62 ------1 9 1 8 17 17 Liczba objects obiektów / Number / Number of inhabited inhabited of zasiedlonych ------D (%) 0,78 0,39 49,22 13,28 14,45 21,88 Przepusty / Culverts Przepusty ------2 1 34 37 56 126 Liczba osobników individuals / Number of of / Number - 5,40 2,70 2,70 5,40 2,70 2,70 2,70 8,10 16,22 18,91 35,13 43,24 F (%) - 6 7 2 1 1 2 1 1 1 3 13 16 Liczba objects obiektów / Number / Number of inhabited inhabited of zasiedlonych - D (%) 0,35 0,35 0,18 0,35 0,18 0,53 1,24 2,65 21,42 20,71 34,87 17,17 Mosty / Bridges Mosty - 2 2 1 2 1 3 7 97 15 121 117 197 Liczba osobników individuals / Number of of / Number Myotis myotis Myotis Plecotus auritus Plecotus Myotis nattereri Myotis Nyctalus noctula Nyctalus Myotis dasycneme Myotis Eptesicus serotinus Eptesicus Gatunek / Species Gatunek Plecotus austriacus Plecotus Myotis daubentonii Myotis Vespertilio murinus Vespertilio Pipistrellus nathusii Pipistrellus Dominacja (D) i frekwencja (F) poszczególnych gatunków nietoperzy stwierdzonych w obiektach drogowych w zachodniej Polsce w latach 2002- latach w Polsce zachodniej w drogowych obiektach w stwierdzonych nietoperzy gatunków poszczególnych (F) frekwencja i (D) Dominacja 2014. Dane z mostów dotyczą okresu aktywności nietoperzy (16.03 – 31.10), dane z przepustów okresu hibernacji (1.11 – 15.03). okresu z przepustów aktywności (16.03 – 31.10), dane nietoperzy okresu dotyczą z mostów 2014. Dane bridges the from Data 2002-2014. in Poland western in facilities road the in found species bat each of structure (F) frequency and (D) Domination period culverts periodhibernation activity to (1.11-15.03). the from bat to (16.03-31.10), data relate Pipistrellus pipistrellus Pipistrellus Barbastella barbastellus Barbastella Myotis mystacinus complex mystacinus Myotis Tab. 3. Tab. Tab. 3 Tab.

46 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... skich, na przykład w Wielkiej Brytanii (Ro- powaniu nietoperzy w przepustach i tune- berts 1989, Norman 1995, Billington i Nor- lach kolejowych zimą także pochodzą z nie- man 1997), Irlandii (Smiddy 1991, McAney wielu prac. Kasprzyk et al. (2003) wykazali 1992), Niemczech (Koettnitz i Heuser 1994, na terenie Pojezierza Nadwiślańskiego 67 Roer 1995, Dietz 2000, Gloza et al. 2001), nietoperzy w przepuście pod drogą Świecie- Austrii (Freitag i Friedrich, 1996), Szwajca- Bydgoszcz (61 nocków Natterera, trzy nocki rii (Stutz i Haffner 1993), Francji (Lemaire i rude, jednego nocka dużego i dwa mopki). Arthur 1999a, 1999b), Bułgarii (Tilova et al. Pięć gatunków nietoperzy wykazali Mleczek 2008) czy na Słowacji (Uhrin 1995, Uhrin et i Szatkowski (2013) w tunelu kolejowym na al. 2002, Ceľuch i Ševčík 2008). Pogórzu Dynowskim: nocka dużego, nocka Z terenu Polski niewiele jest danych na Natterera, mroczka późnego, gacka brunat- temat zasiedlenia mostów. Ignaczak i Manias nego i mopka (w tym bardzo liczne zimo- (2004), w środkowej części Polski, stwierdzili wanie tego ostatniego – 270 osobników). latem w szczelinach mostów siedem gatun- Hibernujące nocki Natterera, nocki rude ków nietoperzy wykazanych także w niniej- i gacki brunatne w przepustach wykazano szej pracy: nocka dużego, nocka Natterera, na Pojezierzu Wałeckim (Wojtaszyn 2000, nocka rudego, nocka łydkowłosego, gacka 2002). W Beskidach stwierdzono nocki duże brunatnego, karlika większego i mopka. Au- i nocki Natterera (Szkudlarek et al. 2008), a torzy ci stwierdzili dodatkowo gacka szarego, pojedynczego mopka w Lasach Sobiborskich natomiast w zachodniej części kraju obecny obserwował Piskorski (2008). był: mroczek późny, mroczek posrebrzany, Biorąc pod uwagę publikowane dane, borowiec wielki, nocek wąsatek i karlik ma- oraz przedstawione w niniejszej pracy infor- lutki. Gottfried i Gottfried (2014) w wyniku macje, w Polsce konstrukcje drogowe i kole- kontroli mostów nad rzeką Kwisą na Dol- jowe wykorzystuje co najmniej 13 gatunków nym Śląsku wykazali przynajmniej siedem nietoperzy. Więcej gatunków stwierdzono gatunków nietoperzy: nocka dużego, nocka dotychczas w mostach, gdzie oprócz stosun- rudego, nocka łydkowłosego, nocka wąsat- kowo licznych nocków Natterera, nocków ka/nocka Brandta, mroczka późnego, bo- rudych i gacków brunatnych obserwowano rowca wielkiego i gacka brunatnego. Pozo- również gatunki rzadkie: nocka łydkowłose- stałe dane dotyczą raczej doniesień na temat go czy mroczka posrebrzanego. Stwierdzono pojedynczych gatunków nietoperzy w tego także nie wykazywane dotychczas w Pol- typu kryjówkach lub pochodzą z opraco- sce w tego typu obiektach karliki malutkie wań faunistycznych konkretnych obszarów. i borowce wielkie. Obserwowano ponadto Nocki duże wykazano w mostach w Puszczy kolonie rozrodcze trzech gatunków (nocka Noteckiej (Jurczyszyn 1995), Puszczy Draw- dużego, nocka Natterera i nocka rudego), co skiej (Wojtaszyn i Rutkowski 2007) i Beski- wskazuje na istotną rolę tego typu obiektów. dach (Szkudlarek et al. 2008), nocki rude w Tylko w przypadku mostu w Leśnej obiekt Puszczy Kozienickiej (Kowalski et al. 1996) i był wykorzystywany zarówno w okresie let- Beskidach (Szkudlarek et al. 2008), mopki w nim, jak i stanowił zimowisko dwóch gatun- Puszczy Rominckiej, Kotlinie Kłodzkiej (Sa- ków: mopka i mroczka późnego, przy czym chanowicz et al. 2001, 2004) oraz w Dolinie ten pierwszy regularnie hibernuje w tym Baryczy (Wojtaszyn et al. 2008). Nocki wą- obiekcie (Szkudlarek et al. 2002). Również satki stwierdzono w Beskidach (Szkudlarek przepusty odgrywają lokalnie ważną rolę. et al. 2008), nocki Natterera w dolinie Słupi Stwierdzono w nich siedem gatunków, które (Ciechanowski et al. 2006), gacki brunatne nie tylko tutaj hibernują, ale także wykorzy- w Lasach Sobiborskich (Piskorski 2008), a stują je wiosną i jesienią. Dla nocka Natte- gacka szarego w moście w okolicy Sieradza rera czy mopka mogą to być lokalnie ważne (Ignaczak et al. 2001). Doniesienia o wystę- zimowiska.

47 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015)

Badania prowadzone w środkowej Pol- i kolejowych możliwe byłoby uwzględnie- sce przez Ignaczaka i Maniasa (2004) i pre- nie obecności tych zwierząt. W przypadku zentowane w tej pracy z zachodniej części miejsc zimowania ewentualne remonty lub kraju wykazały, iż w okresie letnim, na obu modernizacje powinny być wykonywane tych obszarach wysoką liczebność i fre- w okresie pozahibernacyjnym, a w sytuacji kwencję osiągnęły gacki brunatne i nocki zasiedlenia budowli przez kolonie rozrodcze rude. Wyraźnie zróżnicowana jest natomiast – po okresie usamodzielnienia się osobni- liczebność i frekwencja nocka dużego i noc- ków młodych. Przeprowadzenie remontów ka Natterera, które występowały licznie w takich obiektów w odpowiednim okresie zachodniej Polsce, podczas gdy w central- mogłoby zapobiec uśmiercaniu nietoperzy. nej części kraju stwierdzono tylko nieliczne Każdy obiekt jest charakterystyczny i nale- osobniki (Ignaczak i Manias 2004). żałoby oddzielnie planować zabiegi i ustalać Mimo iż zasiedlenie przez nietoperze terminy remontów tak, aby nie powodować obiektów mostowych nie było w całej Polsce strat w populacjach tych zwierząt i zachować przedmiotem regularnych badań, a dotych- najcenniejsze stanowiska. Ma to duże zna- czasowe poszukiwania miały przeważnie czenie zwłaszcza w przypadku powszech- przypadkowy charakter lub objęto nimi je- nego stosowania do budowy przepustów, dynie niewielkie fragmenty kraju, to uzyska- niekorzystnych dla nietoperzy konstrukcji ne wyniki dokumentują, iż tego typu schro- stalowych z blachy falistej. Brak odpowied- nienia stanowią ważne kryjówki nietoperzy. nich szczelin w tego typu obiektach powo- Dla niektórych gatunków obiekty drogowe duje, że liczba kryjówek mogących stanowić stanowią istotne miejsca przebywania za- schronienia dla tych zwierząt ulega ciągłemu równo w okresie letnim, jak i zimowym (np. zmniejszaniu. Dobre praktyki w tym zakre- nocka rudego i gacka brunatnego). Wydaje sie były przedmiotami rozległych opracowań się także, iż część wykazanych gatunków np. w Stanach Zjednoczonych, Niemczech może lokalnie występować w takich kryjów- czy na Wyspach Brytyjskich (Roberts 1989, kach licznie, np. nocek duży, nocek Nattere- McAney 1992, Koettnitz i Heuser 1994, Bil- ra czy mopek (por. tab. 1-3). W przypadku lington i Norman 1997, Keeley i Tuttle 1998, większych stanowisk liczebność i skład ga- Dietz 2000). W tych krajach inwentaryza- tunkowy może ulegać znacznym zmianom cja obiektów mostowych stanowiła element (Gottfried i Gottfried 2014). Tym samym projektów badawczo-ochronnych. Budowle jeden obiekt może pełnić różne funkcje dla mostowe zasiedlone przez nietoperze zo- poszczególnych gatunków w kolejnych okre- stały objęte monitoringiem i dla każdego sach fenologicznych. zaprezentowano istniejące i potencjalne za- Biorąc pod uwagę kwestie związane z grożenia oraz zalecane i niezbędne działania ochroną nietoperzy, celowe byłoby wykona- ochronne. nie inwentaryzacji tego typu obiektów pod Innym zagadnieniem jest ryzyko koli- kątem obecności tych ssaków na terenach zji z pojazdami nietoperzy, które zasiedlają administrowanych przez poszczególne za- obiekty drogowe. Wykonane dotychczas rządy dróg i kolei w Polsce. Zagadnienie jest prace dokumentujące śmiertelność nieto- istotne w związku z trwającą i planowaną perzy na drogach w Polsce (Lesiński 2007, intensywną rozbudową i modernizacją in- 2008, Lesiński i Gwardian 2008, Lesiński et frastruktury drogowej i kolejowej w naszym al. 2011), nie uwzględniały wpływu obec- kraju. Szczegółowa wiedza na temat wy- ności kryjówek nietoperzy w obiektach stępowania nietoperzy w takich obiektach mostowych na częstość kolizji nietoperzy pozwoliłaby scharakteryzować zagrożenia z pojazdami. Zagadnienie wymaga badań, dla nietoperzy. Podczas remontów, moder- jednak prawdopodobne jest, iż w przypadku nizacji i przebudowy obiektów drogowych licznego zasiedlenia przez nietoperze obiek-

48 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... tów mostowych śmiertelność tych ssaków wania się nietoperzy na drogę, a tym samym na drogach znajdujących się w ich sąsiedz- zmniejszających ryzyko kolizji z pojazdami. twie może być wyższa. Dotyczy to zwłaszcza Kwestie te wymagają dalszych badań. dróg o większym natężeniu ruchu pojazdów i wyższej dopuszczalnej prędkości jazdy. W Podziękowania tego typu sytuacjach, być może celowe by- Dziękujemy wszystkim osobom, które łoby stosowanie pewnych zabiegów polega- uczestniczyły w kontrolach mostów i prze- jących np. na sytuowaniu specjalnych ekra- pustów, w szczególności Radosławowi Jaro- nów ograniczających możliwość przedosta- sowi i Kamilowi Kryzie.

Literatura Adam M. D., Hayes J. P. 1996. Use of bridges by bats as night roosts in the Oregon coast range. Suislaw National Forest, U.S. Forest Service and Bureau of Land Management, Eugene district, Oregon. Billington G., Norman G. 1997. The conservation of bats in bridges project. A report on the survey and conservation of bat roosts in Cumbria, England. Lake District National Park, Cumbria, England. Ceľuch M., Ševčík M. 2008. Road bridges as a roosts for Noctules (Nyctalus noctula) and other bat species in Slovakia (Chiroptera: Vespertilionidae). Lynx (n. s.) 39: 47-54. Ciechanowski M., Anikowska U., Nalewaja A., Przesmycka A., Biała A. 2006. Nieto- perze (Chiroptera) Parku Krajobrazowego „Dolina Słupi”. Nietoperze 7: 19-37. Davis R., Cockrum E. L. 1963. Bridges used as day-roosts by bats. J. Mammal. 44: 428-430. Dietz C. 2000. Quartiernutzung von Brücken und Wasserdurchlässen durch Fledermäuse im Jahres- verlauf – Zulassungsarbeit an der Universität Tübingen, Tübingen. Dietz C. 2005. Fledermäuse schützen. Berücksichtigung des Fledermausschutzes bei der Sanierung von Natursteinbrücken und Wasserdurchlässen. Erfahrungsbericht aus der Straßenbauverwal- tung. Innenministerium Baden-Württemberg. Freitag B., Friedrich C. 1996. Hohlkastenbrücken von Autobahnen und Schnellstraßen der Ste- iermark (Austria) als Fledermaus-quartiere. Mitteilungen des Naturwissenschaftlichen Vereines für Steiermark 126: 223-226. Gloza F., Marckmann U., Harrje C. 2001. Nachweise von Quartieren verschiedener Funktion des Abendseglers (Nyctalus noctula) in Schleswig-Holstein – Wochenstuben, Winterquartiere, Balzquartiere und Männchengesellschaftsquartiere. Nyctalus (N. F.) 7: 471-481. Gottfried T., Gottfried I. 2014. Wykorzystanie mostów drogowych przez nietoperze na nizin- nym odcinku rzeki Kwisy. Nietoperze 13: 41-44. Ignaczak M., Manias J. 2004. Nietoperze zasiedlające mosty w środkowej Polsce. Nietoperze 5: 75-83. Ignaczak M., Radzicki G., Domański J. 2001. Nietoperze Parku Krajobrazowego Międzyrze- cza Warty i Widawki. Nietoperze 2: 125-134. Jurczyszyn M. 1995. Nietoperze (Chiroptera) południowo-wschodniej części Puszczy Noteckiej. Bad. Fizjogr. Pol. Zach. Ser. C 42: 75-79. Kasprzyk K., Tomaszewski M., Piwowarski T., Półchłopek P. 2003. Nowe zimowiska nietoperzy na obszarze Pomorza Nadwiślańskiego. Nietoperze 4: 83-92. Keeley B.W. 1994. Research begins on bat friendly bridges. Bats 12, 4: 18-19. Keeley B.W. 1997. Bats in bridges. Bats 15, 3: 8-10. Keeley A.B., Keeley B.W. 2004. The Mating System of Tadarida brasiliensis (Chiroptera: Molossi- dae) in a Large Highway Bridge Colony. J. Mammal. 85: 113-119.

49 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015)

Keeley B.W., Tuttle M.D. 1998. Bats in American Bridges. Bat Conservation International: 1-41. . Dostęp 21.01.2015. [http://www.batcon.org/pdfs/bridges/BatsBridges2.pdf ]. Koettnitz J., Heuser R. 1994. Fledermäuse in großen Autobahn-brücken Hessens. In: AGFH (Ed.). Die Fledermäuse Hessens. Verlag Manfred Hennecke: 171-180. Kowalski M., Krasnodębski I., Sachanowicz K., Dróżdż R., Wojtowicz B. 1996. Skład gatunkowy i wybiórczość kryjówek i miejsc żerowania nietoperzy w Puszczy Kozienickiej. Kulon 1, 1-2: 25-41. Kugelschafter K., Haarje C. 1996. Die Lavensauer Brücke bei Kiel als Massenüber winte- rungsstätte für Abendsegler (Nyctalus noctula). Z. Saeuget. 61: 33-34. Lemaire M., Arthur L. 1999a. Relations entre les ponts et les chiroptères en dehors de la période d’hibernation dans le département du Cher. Arvicola 11, 1: 13-19. Lemaire M., Arthur L. 1999b. Les ponts et les chauves-souris sur le département du Cher. Arvi- cola 11, 4: 12. Lesiński G. 2007. Bat roads casualties and factors determining their level. Mammalia 71: 138-142. Lesiński G. 2008. Linear landscape elements and bat casualties on roads – an example. Ann. Zool. Fennici 45: 277-280. Lesiński G., Gwardjan M. 2001. Nocek wąsatek Myotis mystacinus i nocek Brandta M. brandtii jako ofiary kolizji z pojazdami na drogach w środkowej Polsce. Nietoperze 2: 135–138. Lesiński G., Sikora A., Olszewski A. 2011. Bat casualties on a road crossing a mosaic landscape. Eur. J. Wildl. Res. 57: 217-223. Madaj A., Wołowicki W. 2009. Podstawy projektowania budowli mostowych. Wydawnictwa Ko- munikacji i Łączności, Warszawa. McAney K. 1992. Bats and bridges: A report on the importance of bridges to bats. National Parks and Wildlife Service, Galway, Ireland. McCracken G.F. 1986. Why are we losing our Mexican free-tailed bats? Bats 3, 3: 1-4. Mitchell-Jones A. 1989. Bridge surveys. Batchat 12: 5. Mleczek T., Szatkowski B. 2013. Nietoperze zimujące w tunelu w Szklarach. In: Warcha- łowski M. (Ed.). Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna. 22-24 marca 2013, Krynica Zdrój: 59-60. Norman G.M. 1995. Bats and bridges in Cumbria. The Carlisle Naturalist 3: 36-37. Piskorski M. 2008. Fauna nietoperzy Lasów Sobiborskich. Nietoperze 9: 3-17. Reichard J.D., Gonzalez L.E., Casey C.M., Allen L.C., Hristov N.I., Kunz T.H. 2009. Evening Emergence Behavior and Seasonal Dynamics in Large Colonies of Brazilian Free-tailed Bats. J. Mammal. 90, 6: 1478-1486. Roberst D. 1989. Bats under bridges in North Yorkshire. Bat News 16: 6-7. Roer H. 1995. Gefährdung und Schutz von Fledermäusen in Brücken-bauten, dargestellt an zwei Beispielen aus Westdeutschland. Tier und Museum 4, 2: 50-54. Sachanowicz K., Ciechanowski M., Paszkiewicz R., Szkudlarek R. 2004. Bridges as a new roost type for barbastelle bats, Barbastella barbastellus (Schreber, 1774), during summer and autumn. Nyctalus (N. F. ) 9: 412-413. Sachanowicz K., Marzec M., Ciechanowski M., Rachwald A. 2001. Nietoperze Pusz- czy Rominckiej. Nietoperze 2: 109-115. Schwarting H. 1995. Fledermäuse in nordamerikanischer Straβenbrücken sowie Einblicke in die Fledermausfauna von Punta Gorda/Südwest-Florida. Nyctalus (N. F.) 5: 421-440. Smiddy P. 1991. Bats and bridges. Ir. Nat. J. 23: 425-426. Stutz H.P., Haffner M. 1993. Richtlinien für die Erhaltung von Fledermausquartieren in und an Bäumen, Brücken und in Höhlen – Aktiver Fledermausschutz. Band II, Koordinationsstelle Ost für Fledermausschutz, Zürich. Szczygieł J. 1978. Mosty z betonu zbrojonego i sprężonego. Wydawnictwa Komunikacji i Łączności. Warszawa.

50 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona...

Szkudlarek R., Węgiel A., Węgiel J., Paszkiewicz R., Mleczek T., Szatkowski B. 2008. Nietoperze Beskidu Sądeckiego i Beskidu Niskiego. Nietoperze 9: 29-58. Szkudlarek R., Paszkiewicz R., Hebda G., Gottfried T., Cieślak M., Mika A., Rusz- lewicz A. 2002. Atlas rozmieszczenia nietoperzy w południowo-zachodniej Polsce – stanowiska zimowe z lat 1982–2002. Nietoperze 3: 197-235. Tilova E., Stoycheva S., Kmetova E., Nedyalkov N., Georgiev D. 2008. Discovery of a big hibernacula of Noctule bats, Nyctalus noctula (Schreber, 1774) (Chiroptera: Vespertilionidae) in the town of Plovdiv, Bulgaria. Historia naturalis bulgarica 19: 129-136. Uhrin M. 1994. Further occurrence of the longwinged bat, Miniopterus schreibersii (Mammalia, Chi- roptera) in the Murán plateau. Biologia Bratislavia 49: 287-288. Uhrin M. 1995. The finding of mass winter colony ofBarbastella barbastellus and Pipistrellus pipistrellus (Chiroptera, Vespertilionidae) in Slovakia. Myotis 32-33: 131-133. Uhrin M., Hapl E., Andreas M., Benda P., Bobáková L., Hotový J., Matis Š., Obuch J. Pjenčak P., Reiter A. 2002. Prehľad zimovísk netoperov Muránskej planiny. Vespertilio 6: 103-130. Winslow A. 1995. The provision of bat roosting sites in tunnels and bridges. Bat News 38: 3. Wojtaszyn G. 2002. Nietoperze Pojezierza Wałeckiego. Przegl. Przyr. 13, 1-2: 199-212. Wojtaszyn G., Gawlak A., Stephan W. 2000. Zimowe obserwacje nietoperzy w nietypowych schronieniach. Materiały konferencyjne, XIV Ogólnopolska Konferencja Chiropterologiczna 10- 12 listopada, Rogów: 33-34. Wojtaszyn G., Kmiecik P., Bartnik A. 2008. Nowe letnie stanowiska mopka Barbastella barbastellus (Schreber,1774) w obiektach antropogenicznych w południowo-zachodniej Polsce. Nie- toperze 9: 137-138. Wojtaszyn G., Rutkowski T., Stephan W., Jaros R. 2014. Nowe stanowiska gacka szarego Plecotus austriacus (Fischer, 1829) na granicy zasięgu. Nietoperze 13: 47-49. Wojtaszyn G., Rutkowski T. 2007. Kolonia rozrodcza nocka dużego (Borkhausen, 1797) pod mostem. Nietoperze 8: 70-71.

Summary Occurrence of bats in road and railway structures was studied in 2002-2014 in western Poland. These mammals were found in the crevices of 71 bridges and culverts of different size and type. 13 bat species were recorded in the surveyed objects: greater mouse eared bat Myotis myotis, Natterer’s bat Myotis nattereri, whiskered bat Myotis mystacinus, Daubenton’s bat Myotis daubentonii, pond bat Myo- tis dasycneme, parti-coloured bat Vespertilio murinus, serotine bat Eptesicus serotinus, common pipistrelle Pipistrellus pipistrellus, Nathusius’ pipistrelle Pipistrellus nathusii, noctule bat Nyctalus noctula, brown long eared bat Plecotus auritus, grey long eared bat Plecotus austriacus and the barbastelle bat Barbastella barbastellus. Objects of this type function both as hibernation sites and summer shelters. During summer and spring under the bridges the most numerous were four bat species: Daubenton’s bat, greater mouse eared bat, Natterer’s bat and brown long eared bat (domination: 34,87%, 21,42%, 20,71% and 17,17%, respectively). Culverts were mostly inhabited in winter. The most numerous were Natterer’s bats (49,22%), barbastelles (21,88%), brown long eared bats (14,45%) and Daubenton’s bats (13,28%). Other species occurred in smaller numbers. It is necessary to take into account the presence of bats during the repair of road facilities.

51 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015)

Adresy autorów:

Grzegorz Wojtaszyn, Tomasz Rutkowski, Wojciech Stephan Polskie Towarzystwo Ochrony Przyrody „Salamandra” ul. Stolarska 7/3, 60-788 Poznań e-mail: [email protected], [email protected], [email protected]

Iwona Gottfried Zakład Ekologii Behawioralnej Instytut Biologii Środowiskowej Uniwersytetu Wrocławskiego ul. Sienkiewicza 21, 50-335 Wrocław e-mail: [email protected]

Tomasz Gottfried Polskie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „pro Natura” ul. Podwale 75, 50-449 Wrocław e-mail: [email protected]