Występowanie I Ochrona Nietoperzy W Konstrukcjach Drogowych I Kolejowych W Polsce Zachodniej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015): 30-52 Grzegorz Wojtaszyn, Tomasz Rutkowski, Iwona Gottfried, Tomasz Gottfried, Wojciech Stephan WYSTĘPOWANIE I OCHRONA NIETOPERZY W KONSTRUKCJACH DROGOWYCH I KOLEJOWYCH W POLSCE ZACHODNIEJ The occurrence and conservation of bats in road and railway structures in western Poland ABSTRAKT: Artykuł przedstawia wyniki badań nad wykorzystywaniem przez nietoperze mostów i przepustów drogowych jako kryjówek. Nieregularne kontrole wykonywano zarówno zimą, jak i latem. Badania prowadzono w zachodniej Polsce, na terenie czterech województw. W latach 2002-2014 skon- trolowano około 400 obiektów. Nietoperze, należące do 13 gatunków, obserwowano w 71 obiektach (mostach i przepustach). Konstrukcje drogowe były wykorzystywane zarówno w okresie rozrodu, jak i hibernacji. Badania wykazały, że ssaki te często zasiedlają mosty i przepusty. Dlatego niezmiernie waż- ne dla ich ochrony jest właściwe planowanie remontów i modernizacji tego typu obiektów. SŁOWA KLUCZOWE: Chiroptera, most, kryjówka, zachodnia Polska, droga, linia kolejowa. ABSTRACT: The article presents the results of research concerning the use of bridges and culverts by bats as roosts. Irregular inspections were performed in winter and summer. Fieldworks were conducted in four provinces of western Poland. From 2002 to 2014 around 400 objects were checked. 13 bat spe- cies were found in 71 of them. Road constructions are often used both during the period of breeding and hibernation. Appropriate planning of repairs and modernization of these objects is important to protect these mammals. KEY WORDS: Chiroptera, bridge, shelter, western Poland, road, railway line 2008) jak i w Stanach Zjednoczonych (np. Wstęp Davis i Cockrum 1963, McCracken 1986, Mitchell-Jones 1989, Keeley 1994, Schwar- Występowanie nietoperzy w różnego ting 1995, Adam i Hayes 1996, Keeley 1997, typu obiektach mostowych było przedmio- Keeley i Tuttle 1998). Dotychczas zebrano tem badań zarówno w Europie (np. Roberts niewiele danych na temat wykorzystywania 1989, Smiddy 1991, McAney 1992, Stutz i przez nietoperze inżynieryjnych obiektów Haffner 1993, Koettnitz i Heuser 1994, Nor- drogowych i kolejowych w Polsce. Jedyne man 1995, Roer 1995, Freitag i Friedrich kompleksowe opracowanie dotyczy zasied- 1996, Billington i Norman 1997, Lemaire i lania przez nietoperze mostów w środkowej Arthur 1999a, 1999b, Dietz 2000, Uhrin et części kraju (Ignaczak i Manias 2004). Poza al. 2002, Ceľuch i Ševčík 2008, Tilova et al. tym istnieją doniesienia na temat wystę- 30 Wojtaszyn G., Rutkowski T., Gottfried I., Gottfried T., Stephan W. – Występowanie i ochrona... powania poszczególnych gatunków w tego 1978, Madaj i Wołowicki 2009). Nietoperzy typu kryjówkach (Wojtaszyn et al. 2000, Sa- poszukiwano w szczelinach tych budowli. chanowicz et al. 2004, Wojtaszyn i Rutkow- Kontrolowano obiekty zbudowane z ma- ski 2007, Wojtaszyn et al. 2008, Gottfried i teriałów różnego typu: zarówno ceglane, ka- Gottfried 2014), lub wzmianki w szerszych mienne, stalowe, betonowe, jak i drewniane. opracowaniach faunistycznych na temat W okresie zimowym hibernujące nietoperze stwierdzeń nietoperzy pod mostami i w oznaczano na podstawie cech zewnętrznych, przepustach drogowych i kolejowych (Jur- bez ich dotykania, oświetlając je światłem czyszyn 1995, Kowalski et al. 1996, Ignaczak elektrycznym. Latem, w większości przy- et al. 2001, Sachanowicz et al. 2001, Wojta- padków również oznaczano zwierzęta bez szyn 2002, Kasprzyk et al. 2003, Ciechanow- brania ich do ręki, nietoperze chwytano ski et al. 2006, Piskorski 2008, Szkudlarek et tylko wtedy, gdy bezbłędne oznaczenie nie al. 2008, Wojtaszyn et al. 2014). było możliwe. W przypadku trudności w Celem pracy jest przedstawienie zebra- oznaczeniu gatunku, gdy nietoperze były nych informacji na temat składu gatun- ukryte w głębokich szczelinach, określano je kowego nietoperzy zasiedlających mosty i jako chiroptera indeterminata (indet). Jed- przepusty w zachodniej Polsce oraz udoku- nego osobnika stwierdzonego w szczelinie mentowanie roli, jaką pełnią tego typu kry- mostu w Luboszowie oznaczono do grupy jówki dla nietoperzy. Przedstawiono także gatunków nocek wąsatek/Brandta/Alkatoe rozważania na temat możliwości ochrony (Myotis mystacinus complex). nietoperzy w tego typu konstrukcjach. Niektóre stanowiska były kontrolowane jednokrotnie, a część (szczególnie licznie zasiedlonych przez nietoperze) objętych jest Teren badań i metody corocznym monitoringiem. W sytuacji, gdy dysponowano danymi z dłuższego przedzia- Dane uzyskano podczas prowadzenia łu czasu, zaprezentowano dane z roku, w inwentaryzacji nietoperzy w zachodniej którym liczebność była najwyższa. Wyjątko- części kraju w latach 2002-2014. Obser- wo, w przypadku mostów w Ławszowej, Leś- wacje pochodzą z terenu województw: nej i przepustu w Trzciance, wykorzystano wielkopolskiego, zachodniopomorskiego, dane z kontroli, podczas której odnotowano dolnośląskiego i lubuskiego. W większości najwięcej gatunków, a nie osobników. Ze kontrole nie miały charakteru regularnych względu na niewielkie różnice w liczebności badań na wyznaczonym obszarze, lecz sta- osobników w czasie kontroli nie wpływa to nowiły przypadkowe i wybiórcze obser- w sposób istotny na dalszą analizę. wacje niektórych obiektów drogowych w Niektóre obserwacje uwzględnione w tej części kraju. W okresie letnim kontro- niniejszej pracy zostały już opublikowane lowano głównie mosty na różnej wielko- w następujących pracach: Wojtaszyn et al. ści rzekach, a zimą przepusty pod torami 2000, Wojtaszyn 2002, Wojtaszyn i Rut- i drogami. Na potrzeby tego opracowania kowski 2007, Wojtaszyn et al. 2008, Gott- mosty określano jako budowle drogowe lub fried i Gottfried 2014, Wojtaszyn et al. 2014. kolejowe nad rzekami, których odległość Stwierdzenia te oznaczono gwiazdką w tabe- pomiędzy skrajnymi filarami wynosi ponad li 1 i 2. trzy metry, przepustem natomiast nazywano Dla poszczególnych gatunków zasiedla- urządzenia (do trzech metrów szerokości), jących mosty i przepusty obliczono domi- często biegnące w nasypach dróg lub szla- nację D% = (Ni/N)x100% (gdzie: Ni – liczba ków kolejowych, które odprowadzają wody osobników gatunku „i” stwierdzonych pod opadowe lub przepływają pod nimi niewiel- mostami, N – liczba osobników wszystkich kie, najczęściej bezimienne cieki (Szczygieł gatunków stwierdzonych pod mostami) 31 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 2 (2015) oraz frekwencję F%=(na/n)x100% (gdzie: na ciej w przepustach, w których obserwowano – liczba obiektów, w których gatunek „a” był siedem gatunków (tab. 2, fot. 7). obecny, n – liczba wszystkich obiektów, w Pod mostami, w okresie aktywności których stwierdzono nietoperze). Ze wzglę- nietoperzy, najliczniej stwierdzano przed- du na zbyt małą liczbę danych nie analizo- stawicieli czterech gatunków. Wśród stwier- wano poszczególnych okresów fenologicz- dzonych osobników dominował nocek rudy nych. Dominację gatunków i frekwencję (dominacja: 34,8%), a następnie nocek duży, zasiedlania stanowisk wyliczono osobno dla nocek Natterera i gacek brunatny. Jeśli jed- mostów i przepustów jedynie w rozdzieleniu nak rozpatrujemy częstość stwierdzeń da- na okres aktywności nietoperzy i okres prze- nego gatunku to najwyższą frekwencję miał bywania w kryjówkach zimowych. gacek brunatny stwierdzony pod 16 mosta- Jako okres hibernacji przyjęto umow- mi (frekwencja 43,2%), a następnie nocek nie terminy od 1 listopada do 15 marca, a rudy i nocek Natterera (tab. 3). Mopki ob- okres aktywności nietoperzy od 16 marca do serwowano w sierpniu pod trzema mostami, końca października. Frekwencję i dominację mroczka późnego pod dwoma, a pozostałe obliczono dla mostów tylko z okresu aktyw- sześć gatunków wykazano tylko w pojedyn- ności nietoperzy, a dla przepustów z okresu czych obiektach (tab. 1, 3). W przepustach, hibernacji, ze względu na fakt, iż większość w okresie hibernacji, najliczniej obser- danych z przepustów pochodzi z okresu wowano nocka Natterera, który stanowił zimy (79% obiektów), a z mostów z okresu 49,22% wszystkich stwierdzonych nietope- aktywności (97% obiektów). rzy (n=126) i osiągnął wysoką frekwencję w zasiedleniu obiektów (62,96%). Licznie występował też mopek – 21,88%, którego Wyniki obserwowano w ośmiu obiektach (frekwen- cja 29,62%). Mniej liczne były gacki brunat- Łącznie skontrolowano około 400 obiek- ne i nocki rude (dominacja kolejno: 14,45% tów. Nietoperze odnaleziono w około 18% i 13,28%). Frekwencja obu gatunków była budowli (n=71), zarówno w szczelinach wysoka, gacki stwierdzono w 17 przepustach mostów (37), jak i przepustów (34) – fot. (62,96%), a nocki rude w 9 (33,33%). W jed- 1-5. W badanych obiektach występowało nym przepuście stwierdzono dwa osobniki 13 gatunków nietoperzy: nocek duży Myo- nocka dużego, a w innym tego typu obiekcie tis myotis, nocek Natterera Myotis nattereri, jednego gacka szarego (tab. 3). Tylko w jed- nocek rudy Myotis daubentonii, nocek wą- nym przypadku obserwowano nietoperze satek Myotis mystacinus, nocek łydkowłosy zimujące pod mostem nad rzeką Bruśnik w Myotis dasycneme, gacek brunatny Plecotus miejscowości Leśna (tab. 2). auritus, gacek szary Plecotus austriacus, mo- W czasie kontroli mostów odnotowano pek Barbastella barbastellus, mroczek posre- również kolonie rozrodcze nocka dużego, brzany Vespertilio murinus, mroczek późny nocka Natterera i nocka rudego (tab. 1). Nie- Eptesicus serotinus, karlik malutki Pipistrel- które z nich tworzyło nawet ponad 80 osob- lus pipistrellus, karlik większy Pipistrellus na- ników, jak w przypadku nocka Natterera i thusii i borowiec wielki Nyctalus noctula,