O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ALIS’HYeR NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI

TARIX TA’LIM YO’NALIS’HI «O’ZBEKISTON TARIXI» KAFEDRASI

«XIX ASR OXIRI XX ASR BOSHIDA QASHQADARYO VOHASI HUNARMANDCHILIGI TARIXI»

MALAKAVIY BITIRUV ISHI

Bajaruvchi: Ishnayeva Muxabbat

Ilmiy rahbar: prof. SH.S.G’afforov

Malakaviy bitiruv ishi ―O’zbekiston tarixi‖ kafedrasida bajarildi. Kafedraning 2014 yil ______majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya yetildi. (bayonnoma №____). Kafedra mudiri: dos.R.Sh.Хoliqulov Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2014 yil _____ iyundagi majlisida himoya qilindi va ____foizga baholandi (bayonnoma №____)

YaDAK raisi: ______A’zolari: ______

Samarqand-2014 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………….. 3-5 I BOB. QASHQADARYO VOHASI HUNARMANDCHILIGI TARIXSHUNOSLIGI………………………………………… 6-12 1.1. Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligining o’rganilish tarixi……………………………………………………………. 6-12 II BOB. XIX - XX ASR BOSHLARIDA QASHQADARYO VOHASIDAGI SIYOSIY VA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT………………………………………………………… 13-34 II.1. Vohadagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot………………... 13-18 II.2. Voha hunarmandchilik markazlari tavsifi…………………. 18-34 III BOB. VOHA HUNARMANDCHILIGI TURLARI TASNIFI……. 35-70 III. 1. To’qimachilik bilan bog’liq sohalar…………………. 35-52 III. 2. Kulolchilik…………………………………………… 52-61 III. 3. Metallga ishlov berish sohalari………………………. 61-70 IV BOB. ISHLAB CHIQARISH MUNOSABATLARI XUNARMANDCHILIKNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI……………………………………………. 71-83 IV.1. Hunarmandchilik uyushmalari, ustoz-shogird munosabatlari va an’analari……………………………………. 71-76 IV.2. Vohada savdo aloqalarining’ rivojlannshi va uning hunarmandchilikka ta’siri……………………………………… 77-83 XULOSA……………………………………………………………….. 84-89 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………… 90-102

3 KIRISH O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin xalq madaniy merosini va tarixiy haqiqatni tiklash, milliy urf-odatlar, qadimiy an’analarni ar tomonlama xolisona yoritish imkoshyati tug’ildi. Shu bois tarixchilar oldiga O’zbekiston tarixiga doir ko’pgina dolzarb masalalarni tadqiq etish, o’zbek xalqining ko’p asrlik boy madaniy va ma’naviy merosini mazmunan yangidan o’rganish hamda mavjud tarixiy dalillar asosida haqqoniy tarixini yaratish vazifasi qo’yildi. Ma’lumki, milliy qadriyatlar ota-bobolarimiz tomonidan yaratilib, asrlar davomida sayqal toygan. Bugungi kungacha yetib kelgan hunarmandchilik sohalari, amaliy san’at turlari, yozma manbalar hamda xalq og’zaki ijodiyeti namunalari o’zbek xalqi tafakkurining buyuk yutug’idir. Jumladan, kishilik jamiyati tarixi, madaniyati va xo’jaligining ajralmas rir bo’lagi bo’lmish xalq hunarmandchiligi o’zining ming yillik tarixiy ildizlarshk ega. Xalqning kundalik turmush tarzida o’ziga xos mavqyeyiga bo’lgan hunarlarnyng tarixiy asoslarini tadqiq etish bugungi kun tarix fanining dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. O’zbek xalqi ko’p asrlik tarixi davomida an’anaviy hunarmandchilik sohasida ham bebaho san’at asarlarini yaratgan. Ular hozirgi kunda ham o’zbek xalqi hayotining barcha jabhalarini qamrab olgan hamda mahalliy xalqning dunyoqarashi va milliy tafakkurining nechog’li teran ekanligini o’zida namoyon etadi. Dunyo madaniyatining gultojiga aylangan Samarqand, Buxoro, Qarshi, Shahrisabz, Termiz, Xiva, O’rganch kabi shaharlarimizning bunyod etilishi, rivojlanishi hamda ularda mavjud bo’lgan xalqimizga xos qadimiy hunarmandchilik turlari o’zining uzoq tarixiga ega. Bu shaharlar Buyuk Ipak yo’lida joylashgan bo’lib, dunyo mamlakatlarining o’zaro savdo va madaniy aloqalarida ko’prik vazifasini o’tagan. "Bu ko’hna tuproqsa milodgacha bo’lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshootlari, hali-hanuz o’zining ko’rku tarovatini saqlab kelayotgan osoru atiqalarimiz qadim-qadimdan o’lkamizda dehqonchilik va hunarmandchili madaniyati, me’morlik va shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojyaanganvdan dalolat beradi. Mamlakatimiz hududida mavjud bo’lgan to’rt mingdan ziyod moddiy-ma’naviy obida umumjahon merosining noyob namunasi sifatida YuNESKO ro’yxatiga kiritilgani ham bu fikrni tasdiklaydi"1. Buning amaliy isboti sifatida mamlakatimiz hududida joylashgan bir qator mashhur shaharlar, jumladashu Buxoro, Xiva, Samarqand, Termiz, Shahrisabz, Qarshi va Toshkentning yubileylari YuNESKO

1 Каримов И.А. Юксак маънавият — енгилмас куч. — Тошкент: "Маънавият", 2008. -30 - 31-бетлар. 4 bilan hamkorliqda nishonlanganini keltirib o’tish mumkin. Ushbu tadbirdarnshdaamalga oshirilishi jahon miqiyosida yuqorida nomlari kelshridgan shaharlar tarixini yanada mukamma o’rganish hamda ijgimoiy-iqgisodiy hayotda tuggan o’rnini tarixi dalilarasosida xolisona yoritib berishdek vazifani tarixchi olimlarimiz zimmasiga yuklaydi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentning «Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atini yanada rivojlantirishsh davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash chora-dadbirlari to’g’risida»gi Farmonining ijrosi zsa hunarmandchilik ohalarini rivojlantirish uchun, avvalo, ularning turlari, ishlab chiqarida jarayonlari, buyum shakllari va bezaklari, an’analarshi mukammal bilishni taqazo etadi. Tarixiy- arxeologik manbalarning guvohlik berishicha, mintaqamizda hunarmandchilikning to’quvchilik kulolchilik neolit davrida, metallga ishlov berish neolit davrvda paydo bo’lgan. Dehqonlar va chorvadorlar o’rtasida o’zaro mahsulot ayirboshlash tizimshshng vujudga kelishi esa xunarmandchilikning keyingi taraqqiyotida juda muhim axamiyat kasb etgan. Ma’lumki, Uzbekistan hududidan o’tgan Buyuk Ivdk yo’li ushbu hududning ijtimoiy-siyosiy, iqgisodiy hamda madaniy rivoji uchun katta hissa qo’shg’an. Ushbu savdo yo’li so’ngti o’rta asrlarda ham sharq va g’arb, shimol va janub xalklarini bir-biri bilan bog’lagan. Buning natijasida nafaqat savdo-iqtisodiy aloqalar, balki xalqaro madaniy aloqalar ham taraqqiy etgan. Tadqiqotchi opimlar tomonidan Qashkadaryo vohasining Shahrisabz hamda Qarshi kabi shaharlari ham qadimiy madaniyat o’choqlaridan biri ekanligi isbotlangan. Voha shaharlarida bunyod etilgan tarixiy me’moriy obi dal ar, tariximizning noyob durdonalaridan bo’lmish betakror modliy madaniyat namunalari ajdodlarimiz turmush tarzi, madaniyati va bunyodkorlik salohiyatidan dalolat beradi. Udarni tadqiq etish O’rta Osiyo xonliklari, xususan, Buxoro amirligining «qoloq chekka o’lkasi» sifatida tavsiflangan Qashqadaryo vohasida mavjud bo’lgan hunarmandchilik markazlari to’g’risida (Qarshi, Shahrisabz, Kitob va boshqalar), vohaning o’ziga xos iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hayoti, milliy an’analari, taraqqiyot darajasi haqida kengroq ma’lumotga ega bo’lshi imkonini beradi. XIX — XX asr boshlariga oid Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi deyarli o’rganilmaganligi bois ushbu mavzuni har tomonlama batafsil yoritish bugungi kun tarix fanining dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi. O’zbek xalq hunarmandchiligining mato to’qish, kashtachilik, zardo’zlik, gilamdo’zlik, bo’yoqchilik, misgarlik, degrezlik, temirchilik, zargarlik, kulolchilik, yog’och o’ymakorligi va boshqa shu kabi turlarida yaratilgan betaror, bebaho

5 san’at asarlarida mohir ustalarning o’ziga xos nozik didi va mahorati o’z aksini topgan. Ayniqsa, vohada yaxshi rivojlangan, bugungi kungacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan xalq hunarmandchiligi tarixini o’rganish ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. O’rta Osiyoning bir qator madaniy markazlarida o’ziga xos an’ana va ishlab chiqarish usullariga ega bo’lgan hunarmandchilik maktablari vujudga kelgan. Ushbu maktablarda yaratilgan mahrulotlar betakror shakllari, bezaklari bilan ajralib turgan. Shu bilan birga, hunarmandchilik markazlari o’rtasidagi uzluksiz madaniy aloqalar tufayli ularda o’zaro o’xshashlik va umumiyliklar ham mavjud bo’lgan. Qashqadaryo vohasi madaniy markazlari ham xuddi shunday o’ziga xos hunarmandchilik maktablariga ega. Ularni ilmiy jihatdan o’rganish, voha hunarmandchiligining o’ziga xosligi hamda mintaqaga xos umumiy tomonlarini ko’rsatib berish mavzuning dolzarbligini oshiradi. Shuningdek, ming yillar davomida shakllangan va uzoq taraqqiyot yo’lini bosib o’tgan qadimiy hunarmandchilik sohalarida erishilgan yutuklardan hozirga kunda xam milliy zamonaviy ishlab chiqarishni modernizasiya qilishda foydalanish mumkin.

6 I BOB. QASHQADARYO VOHASI HUNARMANDCHILIGI TARIXSHUNOSLIGI 1.1. Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligining o’rganilish tarixi O’rta Osiyo xayaqlari modsiy madaniyagi, xususan, Kashqadaryo vohasi hunarmandchiliga tarixini yorituvchizianbalarni ikki kism — yozma va moddiy manbalarga bo’lish mumkin. O’zbek xalqi tarixining turli davrlarini yoritishda asos bo’lib xizmat qiladigan moddiy manbalar — antik davr va o’rta asrlarga oid arxeologik yodgorliklar, ulardan topilgan turli uy-ro’zg’or buyumlari, ish qurollari, qurol-aslaha va boshqalar hisoblanadi. O’rta Osiyo, jumladan, Qashqadaryo vohasi tarixi va arxeologiyasini o’rganishda Turkiston arxeolog havaskorlari to’garagi (TAHT)ning faoliyati katta ahamiyatga ega. Turkiston general-gubernatori A.N.Vrevskiy tomonidan ushbu to’garak a’zolariga O’rta Osiyoning qadimgi tarixini yorituvchi materiallarni to’plash to’g’risida topshiriq berilgan. Lekin keyinchalik ushbu tugarak (TAHT)ning nizomi qabul qilinib, uning ikkinchi bo’limida o’lka tarixini kengroq o’rganish maqsadida bir qancha vazifalar belgilab olindi. Bunda: a) Turkiston o’lkasi hududida joylashgan qadimgi yodgorliklar bilan tanishish; b) ularni o’lka xaritasiga kiritish va ta’riflash; v) arxeologik yodgorliklarni muhofaza qilish; g) arxeologik qazyshmalar olib borishni yo’lgaqo’yish; d) mahalliy arxeologik materiallarni qayta ishlash va chop etish. Bundan tashqari, nizomda arxeologik qazishmalar natijasida topilgan moddiy manbalar, yodgorlik to’g’risidagi ma’lumotlar batafsil keltirilishi va Rossiya imperiyasining arxeologiya bo’limiga taqdim etilishi alohida ta’kidlab o’tilgan1. TAHT a’zolari va rus sharqshunos olimlarining O’rta Osiyo xalqlari moddiy madaniyati tarixi, xususan, xalq an’anaviy hunarmandchiligi tarixiga oid asarlari batafsilroq va nisbatan chuqurroq ilmiy yondapshlganligi bilan ajralib turadi. Ulardan L. A. Zimin, V. Balkov V. L. Vyatkin, V. V. Bartoldniyet asardari mintaqa madaniy markazlari, jumladan, Qashqadaryo vohasi shaharlari, an’anaviy hunarmandchiligi tarixini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. O’rta Osiyo xalqlari, xususan, Qashqadaryo vohasi tarixiga oid qimmatli yozma ma’lumotlar qadimda va o’rga asrlarda yashab ijod qilgan mashhur allomalarimiz

1 Открытие Туркестанского кружка любителей археологии. 11 декабря 1895. – Ташкент. Типо-Литография бр. Порцевых. 1985. –С.13. 7 asarlarida yozib qoldirilgan. Jumladan, uzbek xalqi tarixiga oid eng qadimiy yozma manbalar — Avesto kitobida, shuningdek, o’rta asrlarda yashab o’ggan buyuk ayalomalardan Abu Rayhon Beruniy, Mahmud Qoshg’ariy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Hofiz Tanish Buxoriy, Mir Muhammad Amin Buxoriy, Abdurahmon Tole, Muhammad Solih va boshqalar tomonidan yaratilgan asarlarsi keltirib o’tish mumkin. Bu asarlarda o’zbek xalq hunarmandchiligi tarixiga oid diqqatga sazovor mulohazalar bildirilgan. Ular bugungi kunda ham o’z qimmatini yo’qotmagan bo’lib, aqsincha, qimmatli yozma manbalar hisoblanadi. Ularda O’rta Osiyo madaniy markazlari, mintaqaning ijtimoiy-siyosiy va iktisodiy, savdo-madaniy aloqalari tarixi, an’anaviy hunarmandchiliЈ turlari, xom ashyovi, buyumlari shakli, xili, rangi, ishlab chiqarish munosabatlari va jarayonlari, soliq turlari va boshqalar to’g’risidagi ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Bu ma’lumotlarni yangi yymiy adabiyotlar, ilmiy tadqiqoshar natijalari bilan solishtirgan holda tadqiq etish o’rganilayotgan davrda alohida o’rin tutadi va bugungi kungacha saqlanib kelayotgan hunarmandchilik an’analarini o’tgan davrlar bilan solishtirish imkoniyatini ham yaratadi. Shuningdek, ushbu yozma manbalar tahlili asosida yozilgan ilmiy asarlar va tadqikotlar mavzu tarixshunosligiga doir manbaviy asos vazifasini o’taydi. Jumladan, K. M. Mirzayev, A. A. Semenov, M. Abduraimov, A. B. Vildanova va boshqalarning asarlarida Urta Osiyo xalqlari, xususan, Qashqadaryo vohosi tarixiga oid ba’zi muhim ma’lumotlar jamlangan. Vohada mavjud bo’lgan xo’jalik turlari, ularning taraqqiyot darajasi, iqgasodiy-ijtimoiy munosabatlar qdqida qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu mavzuni yoritish uchun etnografik ma’lumotlar ham qimmatli Moddiy manba hisoblanadi. Asrlar osha bizgacha yetib kelgan ushbu moddiy manbalar hozirda tarixiy muzey fovdlari shvatandsyaplarimiz bisotida yeakdanib kelinayoggan bo’lib, upar o’ebek xalqi an’anaviy hunarmandchiligi tarixini o’rgayishda katga axamiyagga ega. O’rta Osiyo xalqlari, xususan, o’zbek hunarmandchiliga tarixiga oid yozma manbalar sirasiga mintaqaga turli maqsadlarda tashrif buyurgan chet ellik mualliflar esdaliklari va hisobotlarini xam kiritish mumkin. Jumladan, XV asr boshlarida Amir Temur oaroyiga elchi bo’lib kelgan Rui Gonsales De Klavixo o’z Yudaliklarida Amir Tshur saroyining bezaklari va temuriy malikalarning mehmonlarni qabul qilish marosimlarida kiygan kiyim-kechaklari to’g’risida ma’lumotlar berib o’tgan.1

1 Руи Гонсалес Де Клавихо. Дневник путешествия ко двору Тимура в Самарканд (1403 — 1406 гг.) / Перевод, 8 XVI asrda O’rta Osiyoda bo’lgan ingliz savdogari A. Jenkinson ushbu mintaqada ishlab chiqarilgan hunarmandchilik buyumlari, xususan, turli mahalliy matolar to’g’risida ma’lumotlar keltirib o’yetan1. Venger olimi A. Vamberining O’rta Osiyoga sayoyhati natijasida yozib qoldirgan ma’lumotlari Buxoro hunarmandchiligi tarixiga oid, xususan, savdo-sotiq munosabatlari, savdo inshootlari to’g’risidagi qimmatli manbalardan biri hisoblanadi. XIX asrda O’rta Osiyoga tashrif buyurshan ko’plab sayyoqlar, elchilar, harbiylar hamda turli maqsadda uyushtirilgan ekspedisiyalar ishtarokchilarining esdaliklari va hisobotlarida mintaqaning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy tarixi, moddiy -ma’naviy boyliklari to’g’risida turli ma’lumotlarni uchratish mumkin. Jumladan, P. Nebolsin Urta Osiyo davdatlarining Rossiya bilan savdo aloqalari xususan ushbu hududdan olib ketilgan xom ashyolar, mahalliy aholi tomonidan ishlab chiqarilgan hunarmandchilik buyumlari, mato turlari, milliy kiyimlari, shuningdek, ishlab chiqarish munosabatlari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar yozib qoldirgan2. A. Borns va Meyendarf esa O’rta Osiyo mintaqasi markaziy shaharlari, bozorlari, ushbu hududda rivoj topgan xo’jalik turlari, xususan, hunarmandchiliknini rivoji uchun asos bo’lgan omillar tug’risida qimmatli ma’lumotlap yozib qoldirgan. Ular xususan, poshnali.etik, butun tanani o’rab turuvchi keng kiyimlar va katta oq salla ayollarning faxrli kiyimi boshlari ekanligini ta’kidlab o’tishgan3. Hind sayyohi Abdu-r-, Rauf ham O’rta Osiyo xalqlari tug’risida, xususan, Qarshi shahri hunarmandlarining yuksak mahorati xususida qiziqarli fikrlarni yozib qoldirgan. Uning ta’kidaashicha, Qarshi shahri hunarmandlari o’ziga xos to’qimachilik mahsulotlaridanzvrlacha to’qish va mis buyumlar tayyorlashda tengi yo’q mohir usta bo’lishgan4. Rossiya imperiyasi O’rta Osiyoni bosib olgandan keyin mustamlaka hududini mukammal o’rganish maqsadida o’lkada bir qator ilmiy ekspedisiyalar uyushtiradi. Ushbu ilmiy ekspedisiyalar natijasi o’laroq o’lka tarixi hamda mahalliy aholi moddiy va ma’naviy madaniyatiga bag’ishlangan qator ilmiy asarlar chop etiladi. Jumladan, B. N. Litvinov, N. V. Xanikov va N. A. Mayevlar O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasi shaharlari, ularning tuzilishi, bozorlari, xo’jalikturlari, aholisining etnik tarkibi, kiyim-kechaklari va boshqalar to’g’risida nisbatan batafsil ma’lumotlar keltirib o’tishgan. Buxoro amirligi aholisining an’anaviy

предисловие и комментарии И. С. Мироковой. — М: "Наука", 1990. - С. 293. 1 Дженкинсон А Путешествия в Среднюю Азию 1558 — 1560 гг. / Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. — Л.: ОГИЗ, 1932. — С. 293. 2 Небольсин П. Очерки торговли России со странами Средней Азии. — Спб, 1856. - С. 9 - 10, 13. 3 Борнс А. Путешествие в Бухару. Ч. III М., 1848. - С. 393, 410; Мейендорф Е.К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. - М.: "Наука", 1975. - С. 147 - 148. 4 Абду-р-Рауф. Рассказы индийского путешественника. — Самарканд, 1913. — С. 60. 9 hunarmandchiligi tarixiga oid e’tiborga molik mulohazalarni A.D. Grebenkin, A.Ya.Xoroshxin, D. N. Logofet asarlarida ham uchratish mumkin. O’rta Osiyo xalqlari tarixi, jumladan, mintaqaning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlari, aholisining etnik tarkibi, urf-odat va anFanalari, kiyinish madaniyati, turmush tarzi to’g’risidagi e’tiborga molik fikr-mulohazalar A. Kun, A. P. Fedchenko, M. Bekchurin, L. F. Kostenko, Ye. K.Meyendorf, P. I. Nebolsin, N. F.Petrovsiy, P. I. Pashino, K. K. Palen, B.I. Masalskiylar chop etgan asarlardan o’rin olgan. Bundan tashqari, tadqiq etilayotgan davrda vohadagi siyosiy vaziyat va ijgimoiy-iqgisodiy hayot, xunarmandchilik buyumlari ishlab chiqarish jarayonlari va savdo aloqalari tarixiga oid ma’lumotlar Uzbekistan Markaziy Davlat arxivi hujjatlarida qam qisman o’z aksini topgan. Sobiq ittifoq davrida yaratilgan bir qator ilmiy asarlar O’rta Osiyo xalqlari tarixini o’rganishda o’ziga xos o’rin tutadi. Ayniqsa, 1957 yildan vohada faoliyat yuritgan sobiq SSSR FA Etnografiya instituta hamda 1963 yildan boshlab esa ToshDUning maxsus ekspedisiyasi (KATE) faoliyati natijada to’plangan moddiy manbalar va ular tomonidan yaratilgan ilmiy adabiyotlarda o’yka tarixining turli sohalari va davrlariga oid qimmatli ma’lumotlarni uchratish mumkin. KATE a’zolari tomonidan vohaning so’nggi o’rta asrlarga mansub arxeologik yodgorliklarida keng qamrovli qazish ishlari 1980 yillardan boshlandi. 1985 yildan Yakkabog’ hududidagi Bekliktepa yodgorligi, 1989 yildan boshlab esa Shaxrisabz hududidagi O’rtaqo’rg’on yodgorligi ko’p yillik arxeologik tadqiqotlar obyekta bo’lib qolgan. Sobiq Ittifoq davrida bevosita o’z ilmiy tadqiqotlariga tayangan holda qimmatli ilmiy asarlar yaratgan V. G. Grigoryev, A. O. Suxareva kabi etnograf va sharqshunos olimlar tomonidan ilmiy ma’lumotlar vыdala tadqiqotlari asosida O’rta Osiyo xalqyaari tarixi, xususan, hunarmadchilik markazlari, o’zbeklarning an’anaviy hunarmandchiligi turlari, kiyinish madaniyati to’g’risida qator yangi maqola va ilmiy asarlar e’lon qilingan. Ye. M. Pishereva, M. K. Rahimov, N. S. Grajdankina, D. K. Mirzaaxmedovlarning chop etilgan ilmiy asarlarida O’rta Osiyo xalqlarining muhum kasb-korlari xisoblanmish xunarmandchilik, u bilan bogliq ishlab-chiqarish jarayonlari, ijtimoiy munosabatlar, hunarmandlarning uyushmalari, xususan, kulolchilik buyumlarini tayyorlash jarayoni, xom ashyo maxulotlar qurollari, buyum turlari, shakllari, bezaklari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar keltirib utiladi. Yukorida nomlari zikr etilgan mualliflarning asarlarida O’rta Osiyo shaharlarida xunarmandchilik buyumlari ishlab chiqarishga oid o’ziga xosliklar, ayniqsa, kulolchilik buyumlarini ishlab chiqarish sirlari borasidagi ilmiy

10 izlanishlari e’tiborga molikdir. G. J Chepeleveskaya va P. A. Goncharova esa o’zbek xalq hunarmandchiligining eng nafis turlaridan bo’lmish kashtachilik hamda zardo’zlik to’g’risida ilmiy izlanishlar olib borgan. N. S. Sodiqova, A. P.Sidorenko, A. P. Orshqov, P. P. Radjabov K.Tursunaliyev, T. Abduldayev, D. Faxretdinova, A. Hakiodov va boshqalar muzei eksponatlari asosida hunarmandchilik tarixiga ovd idaanishlad olib borgan. Ushbu olimlarning ilmiy asarlarida metalga ishlov berish sohalari, jumladan, misgarlik, degrezchilik temirchilik zargarlik bukshyaari, ularning turi, shakli, bezaklari to’g’risida qimmatli ma’lumotlar jamlangan. G. A. Pugachenkova, L. I. Rempel, V. L. Voronina faoliyati natijasida yaratilgan asarlarda O’rta Osiyoning turli hududlarsh xususan, Qashqadaryo vohdsi madaniy markazlari, voha shaharlarini amirlikda tutgan o’rni, me’moriy obidalar, xo’jalik turlari to’g’risida ma’lumotlar keltirib o’tilgzd.: P. P. Ivanov, H, Ziyoyev tomonidan yozilgan asarlarda esa O’rta Osiyo shaharlaridagi siyosiy-iqtisodiy hayot, qushni davlat va shaharlar bilan olib borilgan savdo-madaniy aloqalar tahlil etilgan. Sobiq ittifoq davrida faoliyat yuritgan yana bir g’uruh tadkdqotchilar - R. G. Mukminova, S.M.Mahqamova, X. Karmisheva, T. N. Tomina va boshqalar tomonvdan yaratilgan ilmiy asarlarda uy sharoitida ip-gazlama, ipakli, yarim ipakli vateri mahsulotlarvdan mash va ko’n tayyorlash jarayoni, ularni bo’yash usullari hamdaushbu jdrayonda ishtirok etuvi hunarmanddarning vazifalari tavsiflangan.Mazkur asarlarning deyarli barchasida yangi faktik materiallar jalb qilingan bo’lishiga qaramay, ushbu davr mualliflari o’z asarlarida tarixiy voqyelikni yoritishda, milliy merosimizga baho berishda hukmron siyosat nuktai- nazaridan kelib chiqqan holda haqqoniylik va xolislik mezonlaridan chetlashishgan. Zero, o’sha davr muhiti va siyosati shuni talab etgan. Shu sababli tadqiqrtda ushbu asarlar yangicha yondashuv va qarashlar e’tiborga olinib xulosalar chiqarildi. O’zbekiston o’z mustakdshshgini qo’lga kiritgandan keyingi davrda yaratilgan ilmiy asarlar va olib boridaan ilmiy tadqiqotlar natijalari majmuasi o’zbek dalq modday va ma’navyay madaniyati tarixini o’rganishda beqiyos ahamiyat kasb etadi. Chunki ushbu ilmiy asarlar yangicha yondashuvlar asosida yaratilgan. Bunda o’zbek xalq hunarmandchidig xususan, Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tdrixiga doir qator masalalar yozma manbalardagi ma’lumotlar, yangi arxeologik va etnozdeafik tadqiqotlar natijasida to’plangan moddiy manbashr tahlili hamda mualliflarning yoritilagan mavzuga doir fiklar umumlashtirilgan.

11 Ushbu davrda voha tarixiga oid qimmatli asarlar ;yratgan mualliflar sirasiga A S. Sadullayev, R. H. Sulaymonov, S. Bulatov, I. M. Jabborov, G. A. A’zamova, O’. M. Mavlonov, B. Aminov, G. Dresvyanskaya, I. Bogoslovskaya, L. Letveyeva, E. Tyul, B.Yakubov, Q. J:Jumayev, Sh. Abdulayeva, S. T. Davlatova, G. M. Tayyeva, D. Sh. Atadjanova va boshqalarni kiritish mumkin. O’zbek xalq amaliy san’ati tarixiga oid qimmatly ma’lumotlar S. Bulatov tomonidan to’plangan va tahlil etilgan. Ushbu asarda o’zbek xalqi amaliy bezak tantati, xususan, huyarmandchilikning XX asr oxirlarigacha yetib kelgan turlari, rgarda saqyaanib qolgan qadimga bezak turlari, yangi element O’zbekistay hududida joylashgan bir qator shaharyaarda rivoj topgan hunarmandchilik turlari, ulardagi umumiylik va o’ziga xos xususiyatlari yoritilgan. I. M. Jabborov va G. Dresvyanskayalar tomonidan yaratilgan asarlarda asa o’zbek xalqi etnologiyasi, ya’ni o’zbek halqining turmush tarzi, an’anaviy xo’jalik turlari, jumladan, hunarmandchilik turlari, ishlab chiqarish munosabatlari, jarayonlari, o’ziga xos an’analari to’g’risida ma’lumotlar berilgan. Ushbu asarlarda, asosan, uzbek halq an’anaviy hunarmandrga oid umumiy xususiyatlar yoritilgan bo’layab, voha hunarmandchiligining o’zvda xos tomoyenlari alohida yoritilmagan. O’. M.Mavlonov, B. Aminov, B. Yakubev, N. Norqulovlar tomonddan yaratilgan ilmiy asarlar va tadqiqot ishlarida vohr. madaniy markazlari tarixi, shaharlari tuzilishi, mudofaa devorlari, darvozalari, hunarmandchidik guzarlari, aholisining kasb-kori vohaning ijshmoiy-iqticodiy va siyosiy hayoti, savdo madaniy aloqalari kabi masalalar atroflicha yoritilgan. So’nggi o’rta asrlardaga O’rga Osiyo shaharlarida hunarmandchilik rivoji va savdo-madaniy aloqalari to’g’risida G. A. A’zamova asarlarida ham qimmatli ma’lumotlar uchraydi, lekin ularda ham voqa hunarmandchiligi tarixiga oid ma’lumotlar yetarli emas. Mashhur arxeolog olimlardan A S. Sadullayev va R. H. Sulaymonov tomonidan yaratilgan asarlarda voqada rqoylashgan hunarmadchiliq markazlari tarixiga oid qimmatli ma’lumotlar keltirib o’galgan. Bu asarlar arxeologik tadqiqotlar natijasida tuplangan ma’lumotlar asosida yozilganligi bilan alohida ajralib turadi. O’zbek xalqining, jumladan, Qashqadaryo voxasida yashovchi o’zbeklarning an’anaviy kiyimlari shakllanirsh tarixi va transformasiyasi S.T. Davlatova tomonidan tadqiq etilgan. Ushbu muallif tomonidan yaratilgan asarda vohada ishlab chiqarilg to’qimachilik mahsulotlari, mato ishlab chiqarish usullar kiyimlarning shakllanish tarixi, vohaning o’ziga xos kiyim kechaklari, taqinchoqyaari, ularvdng lokal va etnik xususiyatlar: farqlari, tranformasiyasi.

12 kiyimlar bilan bog’liq an’ana ham, urf-odatlar to’g’risida qimmatli ma’lumotlar keltirib o’tilga Uzbek milliy kiyimlari tarixi B. Matboboyev, G. Maytdinov, Ahrorov, M. Ashrafiy kabi tadqiqotchilar tomonidan yozilgan bi qator ilmiy maqolalarda ham o’z aksini toptan. Lekin ularda faqat o’zbek milliy kiyim- kechaklari tarixi yoritilgan bo’lib, boshqa hunarmandchilik turlari to’g’risida ma’lumotlar keltirilmagan. O’zbek xalq hunarmandchiligining ajralmas qismi bo’lga kashtachilik va do’ppido’zlik to’g’risidagi qimmatli ma’lumotlatlar E. Ismoilova, I. Bogoslovskaya, L. Letveyeva, E. Gyul kabi mualliflarning ilmiy asar va maqolalarida o’z aksini topgan Xususan, I. Bogoslovskaya, L. Letveyeva tomonidan yaratilgan asarda o’zbek xalq an’anaviy do’ppido’zlik san’ati, undagi lokal va etni xususiyatlar, farqlar, xususan, bir qator markaziy shaharlarda yaratilgan do’ppi turlari, xakllari, bezaklari, tikish usullary turlari kabi o’ziga xosliklar va O’rta Osiyo mintaqasiga xos bo’lgan umumiyliklar chuqur taxdil etililgan. San’atshunos olima E. Gyul esa o’zbek xalq an’anaviy kashtachiligi tarixiga oid bir qator ilmiy maqolalarida kashtachilik tarixi, jumladan, Qashqadaryo vohasi kashtachiligi, uning o’ziga xosliklari va boshqalar to’g’risida qimmatli Ma’lumotlar keltirib o’tgan. Bundan tashqari, E. Ismoilova, Sh. Baratova, Sh. Abdullayeva, Q, Jumayevlar o’z tadqiqotlarida uzbek kashtachiligining umumiy tomonlarini yoritashga harakat qilganlar. Lekin ularda voha kashtachiligi tarixiga oid ma’lumotlar kam uchraydi. Qashqadaryo vohasi madaniy markazlari, xususan, Qarshi bekligi tarixi G. Taniyeva tomonidan tadqiq etilgan. Muallif o’z tadqiqot ishida vohaning muhim madaniy markazlaridan biri bo’lgan Qarshi bekligi tarixi, beklikning markazi bo’lgan Qarshi shahrining tuzilishi, uning Buxoro amirligi ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tutgan o’rni, aholisining kasb-kori, etnik tarkibi kabi masalalarni yoritib bergan. Bundan tashqari, tarixchi olimlarimiz tomonidan so’nggi yillar davomida xalq hunarmandchiliyk tarixi masalasyda bir qator tadqiqotlar olib borilgan bo’lib, natijada o’zbek xalqi an’anaviy xunarmandchiligi tarixiga oid yangi fikr va mulohazalar bildirilgan qator ilmiy maqolalar chop etilgan. Mazkur ishning manbaviy asosini o’rta asr mualliflari tomonidan yaratilgan asarlar, tadqiq etilayotgan davrda O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasiga sayohat uyushtirgan chet el sayyohlari yumoi i dan to’plangan ma’lumotlar, arxiv materiallari, muzey fomdlarida saqlanayotgan eksponatlar tashkil etadi. Shuningdek, ishni yozishda tadkdqotchi tomonidan zamonaviy hunarmand ustal ar bilan olib borilgan suhbatlar, kuzatuvlar va to’plangan fogosuratlardan foydalanildi.

13

II BOB. XIX - XX ASR BOSHLARIDA QASHQADARYO VOHASIDAGI SIYOSIIYVA IJTIMOIY-IQTISODIY HAYOT

II.1. Vohadagi siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Qashqadaryo vohasi Buxoro amirliganing muhim ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri hisoblanga XIX — XX asr boshlarida Buxoro amirligiga qarashli bo’lgan 2 bekliqdan 6 tasi — Qarshi, Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’, G’uzor, Chiroqchi beltkklari Qashqadaryo vohasida joylashgan. XIX asrda Buxoro amirlari tobora izdan chiqib borayotgan markazi hokimiyatni boshqarishda jiddiy qiyinchiliklarga uchragan1. Jumladan, XVIII asrdan boshlab ajralishga intilib kelayotgan Shahrisabz kenagaslari yetakchi siyosiy kuchga aylanib borgan v ularning atrofida Buxoro hamda Qarshi mang’itlariga qarlsh vohada yashovchi bir qancha urug’lar birlasha boshlagan2. Buxoro amirlar tarqoqlikni bartaraf etish maqsadida ko’pgina bekliklarga jumladan, Shahrisabz va Kitob bekligiga qarshi urushlar borgan. Buning natijasida ushbu hududda joylashgan shahar v qishloqlar vayron etilgan, aholisining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli ogirlashgan. Buxoro amiri Muhammad Rahim (1756 — 1758) vohaga uyushtirib bir nechta mustaqil qo’rg’onlariga ega Shahrisabz, Kitob Sangfurush, Chiroqchi bekliklarini bo’ysundiradi. U Shahrisabzni qo’lga kiritib, ekinzorlar, bog’lar, quduqlar va sugorish inshootlarini ishdan chiqargan3. Shahrisabz-Kitob vohasida bo’lib turgan tinimsiz urushlar bekliklarning iqtisodiy, xo’jaligi, umuman voha hayotining barcha jabxalariga nixoyatda katta zarar yetkazgad Qaoshkadaryo vohasinyng eng yirik hunarmandchilik xamda madaniy markazi bo’lgan Shaxrisabz olib borilgan urushlar tufayli yo’qotib, zaiflashib borgan. Shu sababli amir va beklarni uzaro urushlaridan charchagan Buxoro, Samarqand, Shaxrisabz kabi markaziy shaxarlar aholisi endi chekka o’lkalardan boshpana izlab ketishga majbur bulishgan. Qarshi bekligi esa tinch sharoitli shaharlardan biri bo’lgan hamda Shahrisabz isyonchi beklariga qarshi kurashda Buxoroning asosiy tayanchm vazifasini o’tagan. Qarshi shahriying

1 Мир Мухаммед Амини Бухари. Убайдулла-наме/ Перевод с таджикского с примечаниями А. А. Семенова. — Ташкент: АН УзССР, 1957. — С. 42. 2 Сухарева О. А. К истории городов Бухарского ханства. — Ташкент: АН УзССРл 1958. - С. 133. 3 Қаранг: Бартольд В. В. К истории орошения Туркестана / Соч.Т.Ш. — M "Наука", 1963. — С. 208; Ахмедов Б. А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI — XVIII вв. / Письменные памятники. — Ташкент, 1985. — С.116. 14 yuksalib, Qashqadaryo vohasini asosiy markazga aylanishi va Shahrisabzning unga nisbatan ikkinchi darajali bo’lib qolishi aynan XVIII— XIX asrlarga to’g’ri keladi.1 Amir Haydar (1800-1825) Qarshida hokim bo’lib turgan vaqtida Shaxrisabz beklari bilan bir necha-marta to’qnashgan va shu sababli ularning qanaka kuchga egaligini yaxshi bilgan. Shuning uchun u Buxoro amirligi taxtiga o’tirgach kenagaslarga qarshi asosiy tayanch manzili sifatida Qarshi shahriga katta e’tibor qaratgan2. Amir Haydar har tomonlama Shaxrisabz beklariga qarshi kurash olib borishiga qaramay, bu davrda Shaxrisabz nisbatan mustaqilligini saqlab qolgan. Bunga shbab Buxoro amiri mamlakatning turli qismlarida quqonliklar, xitoy kipchoqlari, xorazmliklar va shahrisabliklarga qarshi urushlar olib borishga majbur bo’lganligi edi. Amir Nasrullo (1826 — 1860) Buxoro taxtiga chiqqan dyavrda Shaxrisabz anchagina kuchli va amirlik siyosiy hdyotida yana katta ahamiyatga ega beklikka aylangan. Ushbu davrga kelib, Shahrisabz beklari o’zlarini mustaqil deb e’lon qilishgan3. Amir Nasrullo Shahrisabzni jami 32 marta hujum qilib, 1856 yilda Shaxrisabz va Kitob bekligini zabt etgan. Lekin Buxoro va Shahrisabz o’rtasidagi kurashlar keyingi amirlar davrida ham davom ettan4. Ushbu tartibsizliklar natijasida mamlakat, xususay, Qashqadaryo vohasida ham ijtimoiy-iqtisodiy hayot izdan chiqib, xo’jaligya nochor holga kelib qolgan. Shunga qaramay, barcha jabhalarda qayot davom etib, XIX — XX asr boshlarida ham asosiy xo’jalik turlari dehqonchilik, chorvachilik va hunarmanchilikdan olingan soliqlap davlat xazinasini to’ldirib turuvchi daromad manbai hisoblangan. Amir Muzaffar (1860 — 1885) davrida nafaqat ichki zidsiyatlar, balki Urta Osiyo xonliklari o’rtasida, qolaversa Rossiya imperiyasining Buxoro amirligi hududlariga uyushtirgan ko’p sonli hujumlari natijasida siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy ahvol yanada og’irlashdi. 1868 yildan boshlab esa Buxoro amirligi Rossiya: imperiyasi mustamdakasiga aylantiriladi. Shundan keyin amirlik husudlarida sanoat qorxonalarining qurilishi va bu yerga zavod-fabrika mollarining kuplab kirib kelishi natijasida an’anaviy hunarmandchilik sohalarida ishlab chdqarilgan mahsulotlar soni hamda sifatining pasayib ketishi kuzatiladi. Huddi shunday vaziyat Amede Abdulahad (1885 — 1910) va Amir Olimxon (1910 — 1920)

1 Зимин Л. А. Нахшеб, Несеф, Карши. Их история и древности / Сб. в честь. В. В. Бартольда. -Ташкент, 1927. — С. 208. 2 Вяткин В. Л. Каршинский округ, организация в нем войска и события в период 1215 - 1217 (1800 - 1803) годов / ИСАОГРГО. - М.: 1928. Т. XVIII. - С. 12. 3 Узбекистон тарихи: давлат ва жамият гарақдиѐти. I кисм/ Сагдуллаев А. ва бошкалар. — Тошкент: "Академия", 2000. - 205 бет. 4 Якубов Б. С. Чоризм истилоси даврида Ўрта Осиѐ бекликлари (Шахрисабз ва Китоб бекликлари сиѐсий ҳаѐти мисолида) // Концертуал-методологик муаммолар. — Тошкент.1998.-- 114 бет. 15 davrlarida ham davom etgan bo’lib, Buxoro amirligi hududlarida, xususan, Qashqadaryo vohasida ham siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy hayot tang ahvolda edi. O’rta Osiyo shaharlari aholisi uzoq davr mobaynida ijtimoiy] munosabatlarda ikki guruh — amir boshchiushgidagi oliy tabaqa axush va dehqonlar, hunarmandlar, mayda savdogarlardan iborat mehnatkash tabaqa ahdidan iborat bo’lgan1. Ushbu davrda ham asosiy daromad manbai bo’lgan karvonsaroylar, bozorlar, do’konlar va hatto ko’pgina hunarmandchilik uyushmalari amir boshchiligidagi amaldorlar qo’l ostida bo’lgan. Bundan tashqari, ular ushbu daromad manbalarini ijaraga berish hamda savdo-sotiq ishlarini tashkillashtirish ortidan juda katta foyda olishgan. Ma’lumki, musulmonchiliqda sudxo’rlikka shariat yo’l qo’ymagan. Shu sababli ushbu faoliyat turi bilan, asosan, g’ayridinlar, ya’ni yahudiy va rus millatiga mansub aholi vakillari shug’ullangan. Kundalik ehtiyojda katta miqdorda talab etiladigan xunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda quyi tabaqa ahli mehnatiga kam haq to’langan. O’z mahsulogini o’zi sotadigan hunarmand ko’pincha bozordagi raqobatga bardosh bera olmagan. Buning natijasida ular daromadni uchinchi shaxs - dallol bilan bo’lishishga majbur bo’lgan. Turli to’lovlar, daromadning bo’linib ketishi, kundalik xarajatlar mustaqil hunarmandlarni xonavayron qilgan va yirik savdogar yoki boshqa bir badavlat. ustaning ko’l ostida ishlashga majbur ettan. Xonavayron bo’lgan hunarmand o’z urtaxonasini ishlatib turish sharti bilan sotgan yoki olgan qarzi maziga garovga qo’ygan. Mulkini garovga qo’ygan hunarmand uni ishlatib turish huquqiga ega bo’lsa-da, vaqti-vakti bilan garovga qo’yilgan mulkka egalik qilish huquqidan mahrum bo’lgan.2 XIX asrlarda amirlikka tashrif buyurgan rus sayyohlari Kashqadaryo vohasida mavjud xunarmandchilik uyushmalarini kichik fabrikalar deb nomlagan bo’lsa-da, boshqa bir tadkikotchilar ularni XV - VI asrlar Yevropa manufakturasi darajasiga ham yetmagan, bir nechta ishchiga ega bo’lgan hunarmandchilik ustaxonalari, deb ta’kidlagan3. XX asr boshlarida esa an’anaviy hunarmandchilikda manufakturaga yaqinlashish hollari kuzatilgan. Bu davrda mustaqil ishlashga imkoni bo’lmagan hunarmadlar hunarmandchilik uyushmalari, ya’ni kasabalarga birdashib, ishlab

1 Мукминова Р. Г. Социальная дифференциация населения городов Узбекистана конца XV - XVI вв. - Ташкент: "Фан", 1985. - С. 43. 2 Вильданова А.Б. Образцы частных среднеазиатских актов XVI векаю С наставлениями казиям. // Средневековый восток, история, культура, источниковедение. – М., 1980. –С. 69 3 Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии (XVI — середина XIX века). — М.: "Восточная литература", 1958. — C. 113. 16 chiqarishda faol ishtirok etishgan. Masalan, shu kabi yirik uyushmalarga Karshidagi 25 dan ortiq to’qimachilik uyushmalarini ko’rsatish mumkin. Ulardan biri «Oxun olacha» laqabi bilan mashhur shlgan usta hunarmayd Mulla Oxunga tegishli uyushma bo’lib, unda 40 ga yaqin to’qimachilik dastgoxlari ishlab turgan. Ularda ipak va paxtadan ip kalavalari, ipak va paxtali matolar, xususan, ko’p mikdorda olacha ishlab chyqarilgan. Uning qo’l ostida oltmishga yaqin ishchilar ishlagan bo’lib, ular ustazodalar, halfalar va shogirdlardan tashkil topgan. Kitob bekligida esa bu davrda usta Tursunjon cho’loq to’qimachilik uyushmasida mingdan ziyod to’qimachilik dastgohlari ishlab turgan. Bu yerda paxtali, ipak va yarim ipakli matolar ishlab chiqarilgan1. Bundan tashqari, O’rta Osiyo, jumladan, Qashqadaryo vohasi shaxar va qishlokdarida xarchiboflar (mato to’quvchilar) faoliyat yuritgan bo’lib, ular o’z oilalari hamda qisman bozor uchun mahrulotiga chiqargan. Hunarmandchilikda barcha ishlar, asosan, qo’lda bajarilganligi sababli biror-bir savdogar yoki hunarmandchili uyushmasi boshlig’i uy hunarmandlariga faqat xom ashyo hamda xizma haqqi berib tayyor mahsulotga ega bo’lishi mumkin bo’lgan. Uy xunarmandlari ayollardan iborat bo’pib, ular tomonidan gilamdo’zly va kashtachilik buyumlari ishlab chiqarilgan2. Bunday ishla chiqarishga ayollar kulolchiligini ham misol qilib ko’rsati mumkin. Ayollar kulolchshshgi ham uy hunarmadchiligi hisoblanigan bunda mahsulot faqat ichki ehtiyojlar uchun ishlab chiqarilgan3. Umuman olganda, XIX — XX asr boshlarida ham O’rta Osiyoda kalava ip, mato va kiyim-kechaklar ishlab chiqaradigan fabrikalap bo’lmagan. Bu sohada asosiy ishlab chiqaruvchi kuch shahar atrofida yashovchi dehqonlar va shahar hunarmandlari hisoblangan. Qishloqlarda yashovchi dehqon, hunarmandlar o’zlari yetishtirgan xom ashyodan ichki eqgiyoj va qisman bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishgan. Shuningdek, ular yarimtyyyor to’qimachilik xom ashyolari, xususan, tozalangan paxta, kalava ip, charm mahsulotlarini yetkazib berishgan. Shahar hunarmandlari esa ixtisosliklari bo’yicha buyurtma asosida va bozor uchun ko’p lshqdorda tukimachilik mahsulotlari ishlab chiqargan.

1 Сухарева О. А. К истории городов.. — С. 124, 138. 2 Каранг: Чепелевецкая Г. Л. Узбекистан сўзанаси. — Тошкент: "Гослитиздат" УзССР, 1961. — 34 б; Народное декоративное искусство советского Узбекистана. — Ташкент: "Текстиль", 1954. — С. 66; Булатов С. Узбек халқ амалий безак санъати. — Тошкент: "Меҳнат", 1991. — 312, 320, 335-бетлар; Гончарова П. А. Бухоро зардўзлиги санъати. — Тошкент: "Адабиѐт ва санъат", 1986. — 15 б. 3 Пешерева Е. М. Гончарное производство Средней Азии. — М — Л.: АН СССР, 1959. — С. 24; Кармышева Б. X. Узбеки-локайцы южного Таджикистана. — Сталинабад: АН Тадж. ССР, 1954. Т. XXVIII - Вып.1. - С. 141. 17 XIX - XX asr boshlarida ham savdo do’konlari, turarjoy, hovli-yer, xunarmandchilik ustaxonalari ijaraga berilgan1. Bundan tashqari, mulkni garovga qo’yish XVI asrda yozma shartnoma asosida, keyinroq XIX asrda aksariyat hollarda og’zaki shartnoma asosida amalga oshirilgan2. Agar qarzdor vaqtida qarzini uzmasa, garovga qo’yilgan mulk qarz beruvchi tasarrufiga o’ggan. Keyinchalik qarzdor qarzini ustama narx qo’shib to’lay olsa, mulkni qaytarib olishi mumkin bo’lgan3. Yangi ma’lumotlarga ko’ra, XIX asr o’rtalariga kolib savdo do’konlarini ijaraga berish hamda vasiylikka oid Shirtnomalar qisman yozma tarzda tuzilgani ketirilgan. Bundan tashqari, halfalar, yetim bolalar xurarmandchilik uyushmalarida yollannib ishlashta majbur bo’lishgan. Keliiguvga asosan, yollanma ishchi, ya’ni halfa o’z ixtisosligi bo’yicha mahsulot ishlab chiqarish jarayonida ishtirok etgan va unga kelishilgan olda haq to’langan. Ularga ish haqi yilda bir marta ketgan Xarajatlar ayirib tashlanga holda to’langan. Yetim bolalar esa xo’jayin uyida yoki ustaxonasida buyurgan barcha ishlarni bajargan. Xo’jayin esa uni o’zi ishlab topgan hisobidan yedirib-ichirgan Va kiyintirgan. Ko’pincha ushbu yetim bolalar ustaga shogird tushib, Yillar davomida hunarmandchilik sirlarini o’rgangan va halfa darajasiga ko’tarilgan. Tadqiq etilayotgan davrda vohaning shahar aholisidan tashqari, yer-suvga ega bo’lmagan dexkonlar va chorvasi yo’q qishloq aholisining bir qismini xunarmandchilik bilan shug’ullangan. Ular xunarmandchilik uyushmalarida yollanib ishlashgan. Bunday axvol nafaqat O’rta Osiyoda, balki boshqa davlatlarda ham mavjud bo’lgan4. Yeridan ajralgan dehqonlarning 98 % i, kam yerli deqqonlarning 73 % i shaharlarga ish qidirib kelishga majbur bo’lgan5. Davlat boshliqlari dexdqrnlarni orqaga kdytarish maqsadida ularga qo’shimcha soliq solmaslik va iqgisodiy zarar yetkazmaslikka va’da qilgan, lekin bu amalda bajarilmagan. Tarixchi olimlar tomonidan ayollar faoliyati ham qisman yoritilgan. Ammo ushbu ma’lumotlarning ko’pi yuqori tabaqa axugi ayollari haqida bo’lib, ular, asosan, savdo-sotiqishlarida faoliyat yuritganlari keltirib o’tilgan. Kuyi tabaqa ahli ayollari esa, yuqorida ta’kidlaganimizdek, tuqimachilik, kulodailikda turli-tuman

1 Курбанов Г. Н. Новые поступления Бухарского Государственного музея-1 заповедника // Обshественные науки в Узбекистане. — Ташкент, 2004. — № 4. — С. 137. 2 Мукминова Р. Г. Социальная дифференциация... — С. 69. 3 Давидович Е. А. Материалы для характеристики экономики и социальных отношений в Средней Азии // Известия отд. обsh. науки АН Тадж. ССР. 1961. — Вып. I.-C. 43. 4 Гудиашвили Д. А. Ремесленные организации городов Турции по «Саяхат-наме» Эвлии Челеби // Экономическое развитие стран Ближнего и Среднего Востока. — М., 1975. — С. 56. 5 Мусаев Н. У. Мустамлакачилик даврида Туркистонда ицгчиларнинг ижтидеоий-иктисодий ахволи // Ўзбекистоннинг янги тарихи. «Концегггуал-методологик муаммолар» мавзусиддги республика илмий амалий анжумани материаллари. — Тошкент: "Академия», 1998. — 134 бет. 18 ishlar bilan mashg’ul bo’lib, mahsulot ishlab chiqarishda faol ishtirok etishgan1. So’nggi o’rta asrlarda ham savdogarlar va hunarmandlarning ahli ayollariga nisbatan o’ta nohak munosabatda, bo’lingani, jumladan, yirik savdogarlar olgan qarzini uzolmagan hunarmand xotini bilan ajrashishgacha borib yetganligi haqida ham aytib o’tilgan. Eng achinarlisi shundaki, ushbu hukmlar ijrosida ayollarning zarracha xuquqi bo’lmay, ularning kelajagi hshdidagi savollar sudxo’r foydasiga hal qilingan2. Bunday hollarda qarz beruvchi qarzdorning xotini, ba’zan qizlarini asosan, xizmatkor-cho’ri sifatida sakdashgan. Agar olingan qarz to’lansa, ular ozod qilingan. Keyinroq XIX asr oxiri — XX asr boshlarida ushbu tartiolar anchagina o’zgargan bo’lib, qarzdorning qarzini biror vakil to’lasa, shartlar bekor qilingan3. Shunday qilib, shahar aholisining asosiy qismini tashkil etgan xunarmandlar va mayda savdogarlar amaldor boylar hamda din ulamolarining kuchli bosim ta’siri ostida bo’lgan. Oliy tabaqa ahli bozorlar, katta ep, karvonsaroylar, xunarmandchilik uyushmalari, ijaraga beriladigan mulklar va boshqalarga egalik qilganlar. Ular ishlab chiqarish va savdony tashkil etish orqali mayda ishlab chyqarish hisobidan hayot kechirganlar hamda qisqa muddatda katta boylik ortirishga muvaffaq bo’lgan.

II.2. Voha hunarmandchilik markazlari tavsifi Qashqadaryo vohasi sharqdan baland tog’lar bilan o’ralgan Kesh-Shaxrisabz vodiysi va Qizilkum kengliklari bilan tutashib ketgan Naxshab-Qarshining bepoyon dalalarini o’z ichiga olgan4. O’rta Osiyodan, xususan, Qashqadaryo viloyati xududidan kesib o’ttan Buyuk Ipak yo’li voha iqtisodining rivoji uchun juda katta hissa qo’shgan. Ushbu savdo yo’llari sharq va g’arb, shimol va janub xalqlarini bir-biri bilan bog’lagan. Xitoydan to O’rta yer dengizi soqillarigacha cho’zilgan xududda yashovchi turli millat va ellatlarga mansub xalqlarni o’zaro iqtisodiy, savdo va madaniy aloqalari rivojini ta’minlagan. Karvon yo’llari ta’sirida vohada ham bir qator madaniy markazlar rivoj topgan. Tadqiqotchi olimlar Qashqadaryo vohasini ikki yirik markazga bo’lib o’rgangan. Bular: Qarshi — Qadimgi Nasaf va Shaxrisabz – Qadimgi Kesh.

1 Қаранг: Петрушевский И. П. Ислам в Иране в Vil — XV веках (курс лекций).. — Л., 1966. — С. 176 — 177; Кисляков Н. А. Наследование и раздел имуshества у народов Средней Азии и Казахстана. * Л.: "Наука", 1977. — С. Ш; Мукминова "Р. Г. Социальная дифференциация... — С. 51; Чепелевская Г. Л. Узбекистон сўзанаси-С. 32; Исмоилов X. Анъанавий узбек кийимлари (XIX — XX аср бошлари).'*?-* Тошкент: "Фан", 1978. - 7 бет 2 Мукминова Р.Г. Социальная дифференциация….-С. 52. 3 Пеshерева Е.М. Гончарное производство Средней Азии…-С..328. 4 Равшанов П. Қашқадарѐ тарихи. –Тошкент: «Фан», 1995. – 9 бю 19 Qarshi shaxri Qashqadaryo viloyatini muhim hunarmandchilik markazlaridan biri hisoblanadi. U qadimda Naxshab yoki Nasaf deb nomlangan bo’lib, shahar qoldiqlari dastavval A. I. Terenojkin, S. K. Kabanov va M. Ye. Masson kabi arxeolog olimlar tomonidan o’rganilgan. Nasaf shaxri tarixi bo’yicha jiddiy tadqiqotlar XX asrning 70 yillaridan boshlab O’zbekiston FA Arxeologiya institutining maxsus ekspedisiyalari tomonidan olib borilgan. Ko’p yillik arxeologik tadqiqotlar natijasida bu yerdan shahar, voha xukmdorining saroyi, shahar exromi, dahma, maqbara, kulollar, temirchidar mahallalari qoldiqlari va boshqalar topilgan. Yerqo’rg’on topilmalari bizga yozma manbalardan ma’lum bo’lgan so’g’diylarning keng savdo va diplomatik alokdlar olib borganliklari haqidagi ma’lumotlarni tasdikdaydi. Yozma manbalarda Naxshabda IV — V asrlarda bunyod etilgan yirik va mustahkam qal’a VII — VIII asrlardayoq vohaning poytaxt shahriga aylangani keltirib o’tilgan. IX — X asrlardan boshlab Nasaf gullab-ishnagan o’rta asr shaharlaridan biri sifatidayodga olinadi1. Ushbu davrda ham Qarshi shaxri Buxoro — Balx karvon yo’lida joylashgan. Shaharda qal’a va rabod mavjud bo’lgan hamda shahar to’rtta darvozaga ega mudofaa devori bilan o’rab olingan2. XIII asrda esa shaharni mo’g’ul bosqinchisi Chingizxon bosib olgach, yondirilib, butunlay vayron etilgan. Tarixchilarning fikricha, yangi Qarshi shaxrining vujudga kelishi Kepekxon faoliyati (1318 — 1325) bilan bog’liq. XIV asrda qadimgi Nasafdan 5 km shimolda — hozirgi Qarshi shaxri o’rnida chig’atoy urug’idan bo’lmish Kepekxon tomonidan saroy bunyod etill va yangi shaharga asos solingan3. Qarshi atamasi barcha olimlar tomonidan birday qabul qilinmagan, balki shaharning eski nomlari bilan — Nasaf, Naxshab yoki Yerko’rg’on deb yuritilgan. Shahar nomi turli davrlarda turlicha nomlangan bo’lsa-da, u Naxshab vohasi poytaxt shahrining turli davlardagi taraqqiyot bosqichlarini o’zida mujassam etgan. Tarixchilarning fikricha, «Qarshi» so’zining ma’nosi xususida quyidagi fikrlar mavjud: M. Ye. Masson mo’g’ulcha «qarshi» so’zi «saroy» ma’nosini anglatadi, chunki mo’g’ul xonlarini rasmiy yig’inlari o’tkaziladigan saroy «Oltin qarshi» deb nomlangan, degan ma’lumotni keltirgan4. Zahiriddin Muhammad Bobur ―qarshi‖ so’zi mo’g’ulcha «go’rxona», ya’ni maqbara degan ma’noni bildirishini va bu nom

1 Бертгер Е. К. Извлечение из книги «Пути и страны» Абу-л-Касыма Ибн-Хаукаля // Труды САГУ. - Ташкент, 1957. - Вып. СХ1. - С. 20. 2 Махмуд ибн Вали. Бахр ал-асрар фи манакиб ул-ахѐр / Перевод Б. Ахмедова. – Ташкент, 1977. –С.27. 3 Массон Е. М. Столичные города в области незовьев Кашкадарьи с древнейших времен. - Ташкент: "Фан", 1973. - С. 43. 4 Массон Е. М. Столичные города... — С. 43. 20 mo’g’illar istilosidan keyin paydo bulgannini ta’kidlab o’tgan1. Muhammad Yoqub Buxoriy «G’ulshan ul-muluk» asarida esa «qarshi» so’zi uyg’urcha «saroy» ma’nosini bildirishini aytib o’ttan2. Shunday qiyib, Qarshi shahrining nodeini Kepekxon saroyi yoki uying xilxonasi nomidan kelib chiqqan deyish mumkin. XVI asrlardayoq Qarshi shahri ichki qo’rg’onga ega bo’lgan mustahkam shahar bo’lgan. Asr oxiriga kelib Abdullaxon tomonidan shaharda bir qator yangi binolar — madrasa, masjid, karvonsaroylar, sardoba, hammomlar va gumbazli savdo inshooti — chorsu, bozorlar hamda Qashqadaryo ustidan ko’prik barpo etilgan3. Mahmud ibn Valining yozishicha, bu katta va saranjom shahar jahoning katta shaharlari bilan tenglasha olgan4. P. P. Ivanovning ta’kidlashicha esa, XIX asr boshlarida Qarshi shaxri Buxoro va Samarqanddan so’ng uchinchi o’rinda turgan yyrik shahar bo’lgan.5 Tadqiq etilayotgan davrda Qarshi shahri tuzilishi jihatidan O’rta Osiyo shaharlariga xos tarzda uch qismdan iborat bo’lgan. Shahar o’rdasi noto’g’ri to’rtburchak ko’rinishidagi devor bilan o’ralgan bulib uning bitta saqlov darvozasi bor edi. O’rda 2,5 ga maydonni egallagan va kattaligi bo’yicha Shaxrisabz o’rdasi hamda Buxoro arkidan kattaroq bulgan6. Mang’itlar sulolasi hukmronligi davrida Qarshi o’rdasida Buxoro taxti vorislari ham istiqomat qilgan. XIX asr oxirlarida Qarshi shahrida bo’lgan rus tadqiqotchilari shaharning tuzilishi to’g’risida fikrlar bildirishgan. Jumladan, N.Xanikov Qarshi shahri tuzilishi to’g’risida quyidagicha yozadi: Shahar umumiy markazga ega bo’lib, 3 ta devor bilan o’rab olingan. Birinchisi, o’rdani eski shahardan, ikinchisi, esqi-shahar, ya’ni qo’rg’onni, uchinchisi esa yangi shahar-qal’ani o’rab olgan7. B. Litvinovning Litvinovning yozishicha esa, qal’a atrofidagi qo’rg’on devori va markaziy ko’chalarga ulangan darvozalari yaxshi saqlangan. Shaharda, asosan, yuqori tabaqa ahli o’y-joylari, ko’p rastali chorsu bozori va kardon sarsypar mavjud bo’lgan. Shahar atrofida esa qalin bog’lar barpo etilgan bo’lib, ularning orasida shaharlik boyvachchalafking yozda dam oladigan dala hovlilari, mahalliy aholi uy-joylari, bozorlari, hammom, masjid kabi jamoatchilik binolari joylashgan8.

1 Бобур Захириддин Мухаммад. Бобурнома. — Тошкент: "Юддузча", 1989. — 186 бет. 2 Вороновский Д. Г. «Гульшен аль-мулюк» Мухаммеда Якуба Бухари: Дис. канд. ист. наук. — Ташкент, 1947. — С. 179. 3 Ахмедов Б. А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI — XVIII вв. Письменные памятники. — Ташквйт: "Фан",1985. — С. 259. 4 Махмуд ибн Вали. Бахр ал-асрар фи манакиб ая-ахйар / Перевот Б. Ахмедова. - Ташкент, 1977. - С. 167- 5 Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии... — С. 120. 6 Ханыков H. Описание Бухарского ханства. - Спб, 1843. — С. 109. 7 Ўша жойда. — С. 108. 8 Литвинов Б. Карши // Туркестанские ведомости 1879. - №116. — С. 24. 21 Qarshi shaxri ham Buxoro amirligining bir qator yirik shaharlari kabi xunarmandchilik guzarlarga bo’lingan. Qarshining eski shahar qismida 20 -ta guzar aniqlangan. Shahar guzarlari quyidagilar: Mirdush, Mirzolat, Og’alik, Chubin, Xonaqo, Xarrot, Sharshara, Beklarbegi, Xitoy, Uyuyma, Eronguzar, Qozixona, Xaramsaroy, Darvozai Tutak, Boyguzar, Mirzolatif, Xalvogar, Temurchi, Kuloli, Chilangaron. Bundan tashqari, eski shahar tashqarisida 8 ta guzar mavjud bo’lib, bu guzarlar shahar guzarlaridan ancha katta bo’lgan va mahalla deb nomlangan1. Tarixiy hujjatlardagi ma’lumotlarga ko’ra, XIX asr o’rtalarida Qarshida madrasalar soni 4 ta, masjidlar soni esa (ichki va tashqi mahallalardagi bilan) taxminan 80 ta bo’lgan.2 XIX asr oxirlarida Qarshi guzarlarida joylashgan uylar soni 2,5 — 3 mingta bo’lsa, aholi soni taxminan 15—18 mingga yetgan3. 1926 yilgi ro’yxatga olish natijalari Qarshi shahri aholisining soni XIX asr oxirlaridagiga nisbatan ancha kamayganligini ko’rsatadi. Bunda, umumiy uy-joylar soni 3007 ta, oilalar soni 4 062 ta bo’lsa, ulardan mirgga yaqini XX asr boshida ko’chib kelgan rus va ukrainlarga tegishli bo’lgan. Sobiq ittifoqdavrida qayta ro’yxatga olish natijalariga ko’ra, shahar aholisining umumiy soni 15 198 nafar bo’lsa, shundan rus va ukrainlar 3097 nafarni, o’zbeklar esa 10 267 nafarni, shahar aholisining kichik bir qismini esa yahudiylar, eroniylar, tojiklar, arablar va uyg’urlar tashkil etgan4. Rus tadqiqotchi-sayyohlarining yozib qoldirishicha, Qarshi vohasi o’zbeklari orasida mang’it urug’i vakillari ko’pchilikni tashkil etgan5. Qarshida mang’itlardan tashqari qsychin urug’i vakillari ham istiqomat qilgan6. N. Xanikov ta’kidlaganidek, yangi shahar atrofi aniq chegarali devor bilan ajratilgan bo’lmasa-da, eski shahar devori shahar atrofidagi yerlarni ajratab turgan. XIX asr boshlariga kelib, Qarshi shahri aholisi ko’payib, shahar kengayganligi bois asta-sekin bozorlar, savdo do’konlari. masjidlar va boshqajamoatchilik binolari soni ortib, yangishahar paydo bo’lgan. Ushbu tashqi shahar-qal’ada, asosan, hunarmandlar qo’nim topgan7. Uning atrofidagi devor hdqida esa yozma manbalar va arxeologik tadqiqot ishlarida ma’lumotlar keltirilmagan. Shunday qilib, Qarshi qal’asi qo’rg’on devordan to Qashqadaryo ustidan o’tgan ko’prikkacha cho’zilgan. Tadqiqotchilarning yozishicha, ko’prikdan to eski

1 Сухарева О. А. К истории городов... — С. 115, 116. 2 Ўз МДА, И-1-фонд, 34-рўйҳат, 54-иш, 17-варақ. 3 Сухарева О. А. К истории городов... — С. 118. 4 Всесоюзная перепись 1926 г. Т. XV. УзССР. - С. 114 - 115. 5 Вяткин В. Л. Каршинский округ... — С. 22. 6 Ошанин Л. В. К сравнительной антгхшологайэтнических групп. // Материалы по антропологии населения Узбекистана. — Ташкент-Самарканд: 1929. Вып. 1. — С. 8. 7 ЎзР МДА, И-1-фонд, 34-руйхат, 54-иш, 11-варақ. 22 shahargacha mustahkam toshli yo’l o’tkazilgan1. Shahar atrofida yashovchi mahalliy aholi faqat Qarshi viloyatiga xos bo’linan xududiy bo’linma, ya’ni elga bo’lingan. Ularning soni ikkita bo’lib, o’z navbatida, bu ellar atrofida bir nechta mahalla va qishloqlar birlashtirilgan hamda eng yirik aholi manzili nomi bilan atalgan. Qarshi qal’asidajoylashgan mahallalar soni 8 ta bo’lgan. Bular: Charmgar, Qo’rgoncha, Zog’za, Buzrugravot, Besh-gumbaz, Maxsumovot, Qrrluqxona, Arabxona yoki Qumrabot2. Shahar markazidagi yuqori tabaqa joylashgan guzarlar ushbu bo’linmaga kirmagan. Elni xuddi hunarmandchilik birlashmalaridagi kabi bobo boshqargan. Qarshining zargar hunarmandlari nafaqat shahar atrofi, balki shahar ichidagi guzarlarda ham ko’pchilikni tashkil etgan. Jumladan, Boylar guzari, Xaramsaroy kabmtuzarlar Zargarlar guzari hisoblangan. Mahallalardan keyin esa ko’plab bog’-rog’, uzumzor, poliz va tomorqa maydonlariga o’langan mavzelar joylashgan3. B. Litvinovni yozishcha, "XIX asr o’rtalarida ularning soni 60 taga yaqin bo’lib, ular shunchalar zich joylashganki, bog’lar qayerdan boshlanib, qayerda tugaganini aytish qiyin4. Qarshi viloyati hududi 14 ta amloklikka bo’lingan. Viloyatda amlok egalariga qarashli 210 ta mavze va kishloqlar (Qamashi, Jeynov, Kasbi, Maymanak, Po’lati, Parvoza, Fayzobod, Beshkent, Fazli, Jumabozor, Xonobod, Chym, Koson va Dahi miyonaj) bo’lgan.5 Qarshi shahri va uning atrofidagi aholi to’kimachilik mahsulotlari bilan shuhrat qozongan. Qarshi hunarmandlari to’kimachilikning bir qancha turlari, jumladan, ipyigirish, turli xil matolar to’qish, tayyor kyimkechaklar tikish, gilam, paloslar to’qish va boshqalar bilan shug’ullanganlar. Zog’za guzarida ko’proq fo’ta va olacha ishlab chiqarilgan. Maxsumovot guzari aholisi esa adras ishlab chiqarish va yana ipak qurti boqish, ipak ip tayyorlash bilan shug’ullangan. Jumladan yigirilgan ip va turli-tuman gilamlar Qarshi atrofidagi cho’llarda (Qamashi va Chiroqchi) chorvador aholi tomonidan ishlab chiqarilgan. Ushbu to’qimachilik mahsulotlari nafaqat Qarshi bozorlarida, balki Samarqand, Buxoro, Boysun, Shahrisabz Xisor va qo’shni davlatlar bozorlarida ham mashhur bo’lgan. Qarshi bozorlarida esa gilamlar uchun alohida rastalar va ko’tara savdo uchun timlar

1 Гейер И. И. Туркестан. — Ташкент, 1909. — С. 209. 2 Сухарева О. А. К истории городов... — С. 116. 3 ЎзР МДА, И-1-фонд, 34-руйхат, 54-иш, 10-варақ. 4 Литвинов Б. Қарши… -С.24-25. 5 Таниева Г. М. Роль Каршинского вилаята в политической, социально-экономической жизни Бухарского эмирата (вторая половина XVIII — первая половина XIX в.): Автореф. дис. канд. ист, наук. — Ташкент, 2008. — C.18. 23 ajratilgan1. Ko’chmanchi aholi o’govlarini mustahkamlash uchun maxsus tayyorlangan ingichka tasmali gilamnusxa paloslar ham alohida rastalarda sotilgan. Qarshida ko’nchilik mahsulotlari ishlab chiqarish Xam yaxshi yo’lga quyilgan bo’lib, bu hunar bilan, asosan, Charmgar guzari aholisi shug’ullangan. Buzrug ravot guzari aholisi esa ko’nchilik mahsulotlarning alohida turi — kemxut teri ishlab chiqargan. Qarshida temirchilik, harrotlik, chilangarlish misgarlik kulolchilik, qandolatchshshk, yog’ mahsulotlari ishlab chiqarish ham rivoj topgan. Yuqorida sanab o’tilgan alohida hunarmandchilik turlari bilan shug’ullanuvchi aholi o’sha xunarmandchilik turi nomi bilan atalgan guzarda yashagan. Masalan, Qarshida Temirchiya Kulolguzar, Harrotlik, Halvogar, Chilangar kabi guzarlarni uchratish mumkin. V. V. Bartoldning ma’lumot berishicha, Qarshi turli xi shirinliklar va yog’ mahsulotlari tayyorlash markazlaridan biri bo’lgan2. Bu yerda yog’ochdan ishlangan turli xil buyumlarta (yog’och piyola, idiysh-tovoqlar, turli xil hajmdagi sandiq va sandiqchalar o’tovlarni ko’garib turuvchi o’qparga) ko’chmanchi aholining talabi katta bo’lgan. Bundan tashqari, Qarshi shahri hunarmdadchilikning bir qancha sohalarini turli xom ashyo mahsulotlari bilan ta’minlaydigan chorva mollari savdosi markazlaridan biri bo’lib, Qarshi cho’llarida yashaydigan chorvador aholi yetkazib bergan chorva mollari qo’shni tumanlarga ham chiqarilgan. Masalan, o’sha davrlarda ham G’uzorda bir nechta chorva mollari bozori bo’lganligi aniqlangan. Qarshida karvonlar uchun ot-arava va tuyalarni ijaraga berish ham mavjud bo’lgan. Shaharlarning mamlakatdagi mavqyeini belgilab beruvchi bozorlar uning ko’rki hisoblangan. O’rta Osiyo, jumladan, Qdshqadaryo vohasida ham bozorlar shaharlarning markaziy qismida aholi gavjum joyida joylashgan. Shahar markazida zargarlar, sarroflar, temirchilar, turli kiyim-boshlar va boshqa xunarmandchilik mollari bozorlari joylashgan. Qishloq xo’jaligi va chorvachilik mahsulotlarining ayrim turlari savdosiga ixtisoslashgan bozorlar esa ko’p hollarda shaqar chetlari va uning tashqarisida joylashgan edi3. Urganilayetgan davrda mavjud bo’lgan bozorlarning yana biri 'chorsu"lar bo’lgan. Ular, odatda, ikki yo’l kesishgan yerlarda bunyod etilgan bo’lib, usti gumbaz bilan yopilgan. XIX asr o’rtalarida Buxoro amirligi shaharlarida bo’lgan sayyohlar ular haqida quyidagi fikrlarni bildirgan: "Shunday chorrahalar borki, ular baquvvat ustunlar ushlab turgan gumbazlar bilan qoplangan. Ularda bo’yalgan ipak kashta, kashtatakilgan

1 Литвинов Б. Карши.,— С. 25. 2 Бартольд В. В. История культурной жизни Турецких народов Средней Азии / Соч. T.V. - М.: "Наука", 1968. - С. 242. 3 Аъзамова Г. А. Сунгги ўрта асрлар Ўрта Осиѐ шахарларида хунармандчилик ва савдою – Тошкент: «Ўзбекистон», 2000. -43 бет. 24 do’ppilar, tasmalar, gilamlar, pichoqyaar va boshqa narsalar bilan savdo qilingan"1. XIX asr manbalarida "Shahrisabz va Qarshi shaharlari Chorsusi - uncha katta bo’lmagan, usti gumbaz balan yopilgan aylana shakldagi inshootlar", deb ta’rif berilgan2. Shahar savdo rastalarining asosiy qismi qo’rg’oning shimoliy tomonida joylashgan. Qarshining eng katta bozorlari — Yuqoribozor qal’aning janubida Quyibozor esa shimolida joylashgan bo’lib, dushanba va shanba kunlari bozor kunlari sanalgan. Bundan tashqari, Qyrshi shaxri chorva mollari savdosi Markazlaridan biri bo’lib, Qarshi cho’llarida yashaydigan chorvador aholi yetkazib bergan chorva mollari qo’shni tumanlarga chikarilgan. Masalan, G’uzorda bir nechta qoramol bozori bo’lganligi aniqlangan. XIX asrning o’rtalarida Qarshi shahrida bo’lgan N.Xanikov shaharda uchta yirik karvonsaroy mavjud bo’lib, ulardan biri yahudiylarga tegishli bo’lganini yozib qoldirgan.3 1863 yilda Qarshiga tashrif buyurgan X. Vamberining yozishicha esa, bu yerda 10 ta karvonsaroy mavjud bo’lib, ularda chetdan keltirilgan maqsulotlarning ulgurji savdosi amalga oshirilgan va turli savdo shartnomalari tuzilgan4. P.I. Demezonning yozishicha, ―Qarshi... Buxoro va Xiva karvonsaroylari chetdan keltirilgan mahsulotlar bilan to’la edi"5. Shahar va uning atrofida joylashgan kichikroq karvonsanroylarga, asosan, kambag’ad yo’lovchilar, o’z tuyalarida yuk tashuvchi kichik savdogarlar to’xtab o’tishtan. Qarshi shahrining yuksalish sabablaridan birinchisi uning Buyuk Ipak yo’li chorrahalaridan biri Hirot — Kobul markaziy savdo yo’lida joylashganligi bilan bog’liq bo’lsa, ikkinchi sababi esa vohadagi tinch daaroit bo’lgan. XVIII asrda mamlakat ijgimoiy-iqtisodiy hayotida yuz bergan inqiroz hunarmandchilik markazlari taraqqiyotiga o’z salbiy ta’sirini ko’rsatgan. Markaziy shaharlar inqirozi ikkinchi darajali shaharlar ijtimoiy-iqtisodiy hayotining yaxshilanuviga sabab bo’lgan. Qarshi shaxri ham shunday shaharlar sirasiga kirgan. Bu yerda notinch markaziy shaharlard xavfsizlik izlab kelgan hunarmand ustalar xotirjam mehnat qilishi uchun qulay sharoit mavjud bo’lgan. Bundan tashqari, Qarshi shahri Shahrisabz va Xisor qo’zg’alonchi bekliklariga qarshi kurashda Buxoro amirlarining siyosiy tayanch punkti hisoblangan Shu sababli Qarshi doimo ularning diqqat markazida bo’lgan v shaharning mustahkamlanish va yuksalishi uchun zamin yaratgash. Shunday kdlib, ushbu davrsha Qarshi Buxoro amirligining eng madaniy markazlaridan biri hisoblanib, 1832 yilda bu yerga tashrif buyurgan

1 Мейендорф М. К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. — М., 1875. — С. 102. 2 Каразин Н. Рахмад-инак, бек заадинский // Туркестанский сборник. — СПб.: 1867. — Т. 54.-С. 85. 3 Ханыков Н. Описание Бухарского ханства... — С. 85. 4 Вамбери А. Путишествие по Средней Азии. – Спб., 1865. – С. 113-114. 5 Записки о Бухарском ханстве (Отчеты П.И.Демезона и И.В.Виткевича) -М., 1883. - С. 50 - 60. 25 A. Borns so’zlariga ko’ra, shahar va uning ulqa bozorlari kattaligi bo’yicha Samarkand va Balxdan qolishmas edi.1 Shahrisabz. O’rta asrlarda Kesh deb nomlashak Shaxrisabz vohasi Zarafshrn tog’lari etagi.va G’uzordaryo atrofida joylashgan tumanlarni o’z ichiga olgan. Arxeologlarning ta’kidlashicha, voha poytaxti ham Kesh nomi bilan atalgan. U Kitob va Shahrisabz o’rtasida joydashgan2. XIX — XX asr boshlarida Kesh vohasida Shaxrisabz va Kitob alohida markazga ega yirik shaharlardan hisoblangan. Manbalarda Shahrisabz shahri «Kesh-Kashsh», «Kas» va «Qis-Kis» shakllarida tilga olingan.3 Shaxrisabz atamasi ham shaharni kadimiy nomi bo’lib, yashil shahar ma’nosini bildiradi4. Shahrisab ilk o’rta asrlarda Kitob shaxri o’rnida joylashgan. KATE keltirgan ma’lumotlar, xususan, Sh. S. Kamoliddinov yozishida, vakt o’tish bilan shahar markazi hozirgi Shahrisabz atrofiga ko’chgan5. Jumladan, eski shahar tashqarisida yangi inshootlar qurilgan bo’lib, shahar hukmdori saroy va bozor ham shu yerda joylashgan6. Keyinchalik shaharning mudofaa devori bilan o’rab olinishi olinishi va mustahkamlanishi Amir Temur faoliyati bilan bog’liq. Shaxrisabz bu davrda aniq rejali, baland himoya devori va mustahkam minorata va bo’lgan 7 shaharga aylayngan . Ammo XVII asrning ikkinchi yarmiga kelib, iqtisodiy inqiroz sababli Shaxrisabz ham og’ir ahvolda qolgan. Bu hol XIX asr boshlarigacha davom etgan. Shaxrisabz shaxri ham uch qism — o’rta qo’rg’on, qal’a va raboddan iborat bo’lgan. Bek qo’rg’oni shaharning shimoli-sharqiy burchagida Joylashgan hamda u xalq orasida Shaxrisabz Afrosiyobi nomi bilan kalgan. Kurgonning ikkita darvozasi bo’lib, sharqiy darvoza To’pxona, janubiy darvoza Qo’k darvoza deb nomlangan8. Qo’rg’on oldida shaharning asosiy maydoni — Registon joylashgan. Shahar markazida joylashgan aylanma gumbazli Chorsudan shaqarning to’rt tomoniga ko’chalar ketgan va bu ko’chalar orqali shahar darvozalariga borilgan. Shaharni tashqi muhitdan ajratib turuvchi qal’a devorlarining 6 ta davrozasi bo’lgan. Shimoliy darvoza — Kitob, sharqiy darvoza — Kunchiqar, g’arbiy

1 Борнс А. Путешествие в Бухару. - Ч. 1. — М., 1848. — С. 374. 2 Сагдуллаев А.С. Гау Суғд – Наутака-Кеш // «San`at». – Тошкент, 2001. - №1. -7-10 бетлар 3 Камалиддинов Ш.С. «Китаб ал-ансаб» Абу Саъда Абулкарима ибн Муҳаммада ас-Саъмани как исторический источник по истории культуры Средней Азии. – Ташкент: «Фан», 1993. –С.108. 4 Массон М.Е., Пугаченкова Г. А. Шахрисабз при Темуре и Улугбеке //Труды САГУ. Новая серия. Гуманитарные науки. Археология Средней Азии. — Ташкент, 1953. Вып. 49. - С. 22. 5 Камалиддинов Ш. С. Историческая .география Южного Согда и Тохарйстана по арабоязычным, источникам. IX — начало XIII вв. — Ташкент: "Фан", 1996. — С. 21. 6 Бертгер Е. К. Извлечение из книги «Пути и страны». — С. 19. 7 Пугаченкова Г. А. Темуридское архитектурное наследие Шахрисабза // Шахрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида туттан ўрни. Халкаро илмий конференция маърузалари тезислари,Тошкент: 2002, Б. 10. 8 Дресвянская Г., Усманова 3. Из истории Кеша. — Ташкент, 1976. — С. 7. 26 darvoza – Kushxona, janubiy darvoza Charmgar deb atalgan. Bundan tashqary, janubi-sharqiy burchakda ikkinchi darajali Qalmiq darvoza va Simxona darvozalari ham mavjud bo’lgan. Shaharda 7 ta karvonsaroy va 2 ta hammom bor edi. Shahar guzarlarga bo’lingan va har bir guzar o’z masjidiga ega bo’lgan. Shuningdek, tadqiq qilinayotgan davrda Xo’ja Mirhamid va Hazrati Malik Ajdar masjidlari ham shaharni asosiy masjiddaridan hisoblangan. A. L. Kun keltirgashma’lumotlarga ko’ra, XIX asrning ikkinchi yarmida shaharda 14 ta guzar mavjud edi, XX asr boshiga kelib esa guzarlarning sosh 53 gaga yetgan. Bular: Xonaqo, Ko’knorxona, Kdtag’on, Chubin, Madoxon, Eshonipir, Telpakdo’z, Toqi chanor, Sangi Oxur, Rais, Xo’ja, Khltepa, Balohovuz, Alovuddin, Degrezi, Hauzi Mardon, Chakor, Ssdxona, Jo’yi Xaytak, Hazrati Imom, O’zbek, Qo’shhovuz, Meshgarlik, Katta Charmgar, Kichik Charmgar, Xabarliq, Kuli Xatbaka, Kunduzak, Yoyilma, Kulollik, Murdoshuy, Hazrati Щayx, Poxol, Qassoblik, Nazarmat, Dayzbobo, Qopqon, Namatmon, Xo’ja Mir Hamid, Sutbozor, Jilovxona, Xingaron, Isobek, Charrlik Maliki ajdar, Kitob, Xo’jaguzar, Eshonguzar, So’piguzar, Katt Chuyton, Kichik Chuyton, Arpabozor va boshqalar.1 Shaxrisabz guzarlari Buxoro shaxri guzarlari kabi uncha katta bo’lmagan. Ularning eng kattasi 100 ga yaqin xo’jalikni birlashtirgan bo’lsa, kichigida 20 — 30 oila irtiqomat qilgan. XIX asrda vohada bo’lgan yevropalik tadqiqotchilarniy asardarida Shahrisabz bekligi ahddisi to’g’risidagi ma’lumotlar turlichadir. O. A. Suxarevaningtadqiqotdari natijasiga ko’ra, uy joylar soni 2789 ta ko’rsatilgan. Umuman olganda, shahar guzarlari 3000 ga yaqin uy-joy mavjud bo’lgan. Agar o’rtacha hisobda-har bi uyda 6 kishidan istiqomat kalgan deb olsak, u holda shaharning umumiy aholisi 18000 kishini tashkil etgan2. Ushbu ma’lumotlarga tayanadigan bo’lsak, shahar ahli taxminan 18-20 ming atrofida bo’lgan deyish mumkin. Yuqorida Shaxrisabz shaxri aholisining umumiy soni haqidagi ma’lumotlarni shahar emas, balki beklar aholisi soni ekanini aytib o’tishi lozim. Shahar aholisining asosiy qismini o’zbeklar tashkil ettan yerda o’zbeklardan tashqari, tojiklar, yahudiylar va boshqa millat vakillari ham istiqomat qilgan. Shahrisabzda yahudiylarga tegishli o’nga yaqin uy-joylar mavjud bo’lgan. Yahudiylar g’ayridin hisoblangani uchun ularning musulmon guzarlariga kirishiga man etilgan va bu Shaxrisabz begi tomonidan nazorat qilingan3.

1 Суҳарева О. А. К истории городов... - С. 130. 2 Ўша жойда. — С" 131. 3 Қаранг: Бекчурин Й. Шахрисабзские владения по рассказам Джурабека Бабабека // Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник — Спб. 1873. Вып.II -С. 85. 27 Shaxrisabz shaxri beklikning siyosiy va iqtisodiy markaz hisoblanib, bu yerda bek qo’rg’oni joylashgan. Qo’rg’onda bek, uni oilasi va boshqaruvchi hokimiyat vakillari istiqomat qilgan. Capo a’yonlari bek qurg’onigayakdn guzarlarda yashagan. Masalan, Sangsh: zarida «Katshtodsholik uym» joylashgan buli,, unda bekliknin yuqori tabaqa aqyai icniqomat qilgan va hurmatli mehmonlar kush olingan. Shaharning shimoli-g’arbiy tomonida joylashgan So’piguzardf shahar din peshvolarining uy-joylari joylashgvdyaBundan tashqari Kultepa, Hazfkgi Shayx, Hazranb Imom guzarlaryda yashoZch: xujalar Hazrati Shayx va Hazrati Imom mozorlariga kelib tushgan xnyru ehsonlar hisobidan hayot kechirgan. Xo’jaguzar va Eshonguzar esa dehqonchilik va bog’dorchilik bilan shug’ullangan. Shahar aholisinyyg asosiy qismi xunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg’ul bo’lgan. Bu yerda ko’nchilik, kulolchilik, To’qimachilik, tikuvchilik, kashtachilik, zardo’zlik, Temirchylik, misgarlik, zagarlik va boshqa hunarmandailik turlari rivoj topgan. Shahrisabzda bir-biriga bog’liq xunarmandchilik turlari bilan shug’ullanuvchy aholi yonma-yon guzarlarda yashaganini kuzatish mumkin. masalan, Shahrisabzda ko’nchilik bilan bog’liq bo’ygan sovungar va yelimgag bilan shug’ullanuvchi aholi shaharning janubi-sharqvda joylashgan katta Charmgar, Kichik Charmgar, Meshgar hamda Chyilma guzarida yashagan. Shuningdek, poyabzal tikish bilan Shug’ullanuvchi hunarmandlar, xususan, kovushdo’zlar Namatmon guzarida, yuqori tabyqa ahli uchun yashil teridan nozik va yuqori Syfatli kovush tikuvchilar KitobGuzarida, etikdo’zlar Xo’ja Mir ||ymid Qalqon guzarida, Chuytbn guzarida yaxdondo’zlar va qomchindo’zlar, Kunduzak guzarida sovungarlar, TyoypakDo’z guzarida telpakdo’zlar va po’stindo’zlar, Qassoblik guzarida qassoblar Ko’pchilikni tashkil etgan. Chitgarlar Rais guzarida, Kulolchilik Va Hazrati Shayx guzarida, asosan, kulollar yashab, faoliyat yurittan. Ko’yollik guzarining bir qismi Charxchilik deb nomlangan va bu yerda temirchilar yashagyy/Shaxrisabz degrezlari, asosan, Degreziy va Jo’yi Xaytak guzrlarida, Miyegarlar Xauzi Mardon, zargarlar Esa Balohovuz, Hauzi Mardon hamda Kunduzak guzarlarida Istiqomat kilgan Shaxrisabzda ham, asosan, bir xil xunarmandchilik turi bilan shug’ullanuvchi aholi yag naydi ga n guzarlar o’sha hunarmanchilik nomi bilan atalgan. Shuningdek, guzarlarda boshqa hunarmandchilik turlari bilan shug’ulanuvchi hunarmandlarni ham uchratish mumkin bo’lgan. Masalan: Jo’yi Xaytak, Kunduzak guzarlaryda degrezlar va zargarlardan tashqari, to’quvchilik, gachilik, etikdo’zlik, kovushduzlik bilan shug’ullangan hunarmandlar ham istiqomat qilishgan.

28 Shahar ahlining yana bir qismi ho’narmandchilik bo’yumlari savdosi bilan shug’ullanadigan savdogardan iborat bo’lgan. Ular Shahrisabaz bozorlarida o’zlarining alohida rastalariga ega bo’lishgan. Yirik savdogarlar shaharlararo savdo-sotiq bilan shug’ullangan. Jumladan, Shaxrisabz begi ham savdo uchun mzshu mablag’ saqlagan. Oavdogarlarning asosiy qismi shahar bozorlarig yaqin guzarlarda istiqomat qilishgan. Shehrisabzning markaziy bozori Chorsu bek o’rdasidan janubida joylashgan. XV asr oxiri — XVI asr boshlarida bunyod etilgan ushb Chorsu bozori hozirgacha yaxshi saqlanib qolgan. Shaharda har kun savdo bo’ladigan ushbu bozordan tashqari, bir qancha mayda bozorla ham mavjud bo’lgan. Jumladan, shaharning g’arbiy qismida joylashgan Somon bozorida chorva mollari savdosi olib borilgan Bundan tashqari, Shaxrisabzda savdo aloqalarda muhim o’ri tutgan bir nechta karvonsaroylar mavjud bo’lib, XIX asrning 60 yillarida ularning soni 7 taga, XX asr boshiga kelib esa 28 tag yetgan1. Eng muhim karvonsaroylardan biri Chorsuning g’arbiy tomonida, ya’ni hozirgi kinoteatr o’rnida joylashgan. Und boshqa shaharlardan kelgan savdogarlar to’xtab o’tgan. Shaharnik g’arbiy qismidagi Somon bozori hududida ham kattagina karvonsaroy mavjud bo’lib, unda g’arbiy hududdan kelgan va, asosan, chorva mollari savdosi bilan shug’ullanuvchi savdogarlar to’xtab o’tganlar. Yana bir nechta karvonsaroylar tog’li xududparda joylashgan va ularda kdshloqlaridan kelgan aholi, mayda savdogarlar to’xtab o’gishgan. Shahdrda hunarmandchilik guzarlari, bozorlar, karvonsaroylar bilan birgaliqsa, ko’shtab masjidlar, madrasalar, hammom va boshqa jamoatchilik binolari ham qad ko’gargan. Umuman, Shahrisabz shaxri nafaqat xunarmandchilik, balki yirik savdo va madaniy markaz ham edi. Kitob shaxri Kesh vohasida joylashgan yana bir muhim xunarmandchilik markazi hisoblangan. Manbalarda keltirilishicha qadimgi va ilk o’rta asrlarda Kesh vohasining markazi Kitob shaxri o’rnida joylashgan2. XVIII asrlarda ilk o’rta asrlarga oid shahar xarobalari o’rnida Kitob qo’rg’oni barpo qilingan. Unin atrofiga ko’plab aholi ko’chib kelib joylashishi natijasida, yangi shaharga asos solingan va bu shahar asta-sekin rivojlana borgan.

1 Масальский В. И. Туркестанский край. — Спб., 1913. — С. 666 2 Каранг: Кабанов С. К. Археологические разведки в Шахрисябзском оазисе // Известия АН УзССР. - Ташкент: 1951. - Вып. 6. - С. 286; Крашенникова Н. И. Разрез крепостной стены древнего Согда // ОНУ. — Ташкент, 1968. — № 8. — С 60; Уша муаллиф. Изучение цитадели Кеша // Археологические открытия 1971 года. ~ М., 1978. - С. 527; Сагдуллаев А. С, Лушпенко О. Н. Новые данные и изучению древнесогдийских поселений // ОНУ. — Ташкент: 1989. — № 12. — С. 41; Камалиддинов Ш. С. К истории топографии средневекового Кеша // ОНУ Ташкент: 1994. - № 6. - С. 40. 29 Tarixchilarning fikricha, «Kitob» atamasining ma’nosi hakdda quyidagi fikrlar mavjud. Bir guruh tadqiqotchilar shahar nomi Qashqadaryoning yuqori oqimidaga Kashaf jilg’asi nomi bilan bog’laydi1. Boshqa bir guruhi tojikcha «kift» — yelka, «ob» — suv, ya’ni «suv bo’yidagi shahar» degan ma’noni bildiruvchi «kiftob» so’zidan kelib chiqqan desa2, yana bir guruh tadqiqotchilar joy manosini anglatadigan so’g’diycha «kat» va suv ma’nosini beruvchi tojikcha ―ob» so’zidan, ya’ni «suv bo’yidagi shahar» ma’nosidagi «katob birikmasidan kelib chiqqay deb ta’kidlashadi3. Ma’lumki XVIII asrning birinchi yarmida Qashqadaryo vohasing sharqiy qismida Sangfurush, Ulash, Kitob kabi qo’rg’onlar vujudga kelgan bo’lib, keyinchalik ular orasida faqatgina Kitob qo’rg’oni taraqqiy etgan hamda shahar darajasiga ko’tarilgan4. Tarixiy manbalarda keltirilishicha, shahar 6 ta darvozaga ega bo’lgam va ular shahar ko’chalari orqali o’zaro bonlangan. Shimoliy darvoza Samarkand, sharqiy darvoza Kunchiqar, janubiy darvoza Sharbatxona, janubi-g’arbiy darvoza Xo’ja Rushnoiy, g’arbiy darvoza Govxona, shimoli-g’arbiy darvoza Darvozai Charmgar nomlari bilan atalgan. Tadqiqotchilarning ma’lumotlariga ko’ra, XIX asr oxiri XX asr boshlarygacha shahar darvozalari yaxshi holatda saqlangan5. Shahar markazida joylashgan oltiburchak shakldagi bek qurg’oni g’arbdan sharqqa tomon 2 000 metrga shimoldan janubga tomon 750 metrga cho’zilgan. Shahar maydoni umumiy uzunligi 4 600 metr bo’lgan paxsa devor bilan o’ralgan6. Qo’rg’onning ishmoli-g’arbida Masjid, unvdg old qismida esa Registon maydoni joylashgan va shahar markazidan darvozalarga boruvchi yo’llar shu yerdan boshlangan. Shaharning katta bozori Registon maydoniga tutashib kettan. XIX asrda Kitobda bo’lgan rus sayyohpari shaharda 3 ta madrasa bir nechta juma masjidlari, 3 ta karvonsaroy, 1 ta hammom hamda ko’plab bozorchalar mavjud bulganligini yozib qoldirishgan7. XIX asr oxiri — XX asr boshlarida

1 Чориев А, Ҳамроев Т. Кеш манбаларда // Шахрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни... — 25 — 26- бетлар.

2 Набиев А. Тарихий ўжашунослик (Ўлкани ўргашшшинг асосий манбалари). Тошкент "Ўқитувчи‖ 1996. -398 бет. 3 Муҳаммаджонов А.Р. «Кеш» ойконими ва «Кат» субстрактининг этимони// Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни…-12 бет; Ўша муаллиф. Кеш – уй, яъни Ватан демакдир// «Мозийдан садо». – Тошкент: 2003. – «2(18). -44 бет. 4 Қадимги Кеш-Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар/ А.Сагдуллаев таҳрири остида. – Тошкент: «Шарқ», 1998. - 174-б. 5 Маев Н. Очерки Бухарского ханства // Ежегодник. — Спб. 1879. Вып. V. — С. 85; 6 Кадимги Кеш-Шахрисабз тарихидан лавҳалар... — 176-6. 7 Маев Н. Очерки Бухарского ханства... — С. 85. 30 karvonsaroylar soni 6 ta bo’lga aniqlangan1. Ularning barchasi bozor atrofida joylashgan. ToshDU arxeologiya kafedrasi xodimlari Kitob shaharidagi 8 ta guzar nomini anikdashgan. Bulardan 11 tasi guzarlarniy ikkinchi nomi bo’lib, guzarlar soni rus sayyohlari ta’kidlaganidek 51 ta emas, 71 ta bo’lgan hamda ulardan 69 tasining o’rni aniqlanganu Kitobda har bir guzar uz masjidiga ega bo’lgan. Bular: Ayronchy Arabxona, Baland masjid, Beklik masjidi, Gavxona, JuxutoS Degrez, Do’nglik, Duradgorlik, Dusvoy, Yetti uylik I, Yetti uili II, Yorog’amil, Zargarlik, Ipakchilik, Eshonguzar, Qabroxun Qozixona, Qorapoycha, Qorasuv, Kosagarlik, Kovushqishlokx Kichik zargarlik, Kichik charmgarshk, Qo’qoni qo’rg’on, Ko’garma, QushariKy Qilich tegirmon, Lo’lixona, Laklakon, Minglar, Mirzaboy, Mulladarvesh, Miltiqsozlik, Naqshin masjid, Poxol guzar, Og’aliq, Ravotoq, Rahdeon masjid, Registon, Sallaxona, Somonbozor, Sarbozor, Surumcha, Tagi qal’a, Toqchi, Toshlozi Tegirmonboshi, Halfa Shakar, Xonaqo, Xo’ja Sattor, Xo’ja Buxoriy, Xo’ja Rushnoiy, Chalpak masjid, Xo’ja qishlosh Chakpido’zlik, Charmgarlik, Chinorlik, Chittarlik, Chuqurchashma, Shavvat Shodmonxo’ja, Shayxon, Shakoulik, Shaqi, Shohko’prik, Shotut va hokazo2. Yuqorida keltirilgan guzar nomlaridan ko’rinib turibdiki, ularning aksariyati Kitob shahri aholisining turmush tarzi vya ular mashg’ul bo’lgan asosiy kasb-kor turini o’zida ifoda ettan. Jumladan, 3 ta savdo, 19 ta xunarmandchilik turi bilan bog’liq jami 22 da guzar nomi aniqlangan. Hunarmandchilik guzarlari shaharning ma’lum qismida, ba’zi hollarda u yoki bu hunarmandchilik turi uchun zarur bo’lgan tabiiy sharoit inobatga olingan. Masalan, qassoblar, teri oshlovchilar ip, umuman, ko’p mikdorda suv ishlatishga ehtiyoji bo’lgan turdosh kasb egalari shaharni harbiy qismi, ya’ni soy hamda buloqlar Mavjud bo’lgan sersuv qismida joylashgan. Kitob bekligi va shaxri aholisi soni haqida tadqiqotchilar turli fikrlar bildarishi jumladan, A. Kun Kitob bekligi iqolisini 35 ming, shahar aholisini esa 18 ming 500 nafar, S. R. Kanopka shahar aholisini 15 ming, Ye. Skayler 15 ming, V. I. Masalskiy, Yu. A. Suxarevalar esa 30 ming nafarga yaqin bo’lganini keltirib o’tishgan3. Ushbu keltirilgan ma’lumotlarga tayanib shahar aholisi sonini XVIII asr oxiri - XIX asr o’rtalarida 15-18 ming kishi atrofida bo’lgan mumkin. Kitob bekligining umumiy aholisi to’g’risida esa manbalardagi ma’lumotlar va tarixiy

1 Крашенникова Н. И. Прошлое Китаба // Вехи времен. Альманах. — Ташкент:] 1989. - С. 32. 2 Қадимги Кеш-Шахрисабз тарихий лавхалар... - 178-6. 3 Кун А. Очерки Шахрисабского бекства // ЗИРГО по отд. Згаографии. — Вьш. VI. — Спб., 1880. — С. 223; Конопка С. Туркестанский край. — Ташкент, 1912. — С. 280; Масальский В. И. Туркестанский край... — С. 660; Саидбобоев 3. Америкалик дипломат Е. Скайлернинг Китоб-Шахрисабз тарихига оид юаълумотлари... - 27 — 28-бетлар 31 topografik kuzatuvlarga asoslanib, 30 — 35 ming kishi atrofida bo’lgan deyish mumkin. 1960 yil KATE tomonidan Kitob shahrining tarixiy topografiyasi o’rganish borasida uyushtirilgan izlanishlar natijasida ko’pgina guzarlarda XIX asr oxiriga kelib hayot to’xtaganligi aniqlangan. Jumladan, A. Kun ro’yxatga kiritgan «Gavxona, Dusvoy, Minglar, Xo’ja Rushnoiy, Chitgari, Yetshuyliy, Sharbatxona guzarlari XIX asr oxiri — XX asr boshlariga kelib tashlandiq holga kelgan hamda ularning ba’zilari o’rnida jamoat inshootlari qad ko’targan1. Kitobning vujudga kelyyshi kenagas urug’idan tashkil topgan bekliklar faoliyati va ushbu urug’ ari bilan bog’liq bo’lsa-da, shaharning shakllanishida tojiklarning ham o’rni katta bo’lgan. Kitob shaxrida ham vohyoying boshqa shaharlaragi kabi mato to’qshi, kashtachshshk, kulolchilik, ko’nchshshk, temirchilik, degrezlik, shrgarlik va boshqa xunarmandchilik turlari rivoj topgan. Ko’rib chiqilayotgan favrda vohaning asosiy shaharlaridan tashqari, G’uzor, Yakkabog’, Chiroqchi kabi shaharchalar ham voha qayotida katta o’rin tutgan. G’uzor shaxri ham vohaning muhim va yirik savdo markazlaridan biri hisoblanib, dasht va tog’li hududlarda iborat bo’lgan hamda Buxoro — Qarshi — Termiz savdo yo’lida joylashgan. G’uzor o’rta asrlardayoq Naxshab va Kesh kabi janubiy So’g’dning viloyati sifatida tilga olingan va xadryubalari ulka tepaliklar_ ko’rinishida saqlanib qolgan. Huzor nomi bilan yuritilgan. Navkat, Subax, Quraysh yerlari ham G’uzorga qarashli bo’lgan. XVI asr boshlariga taalluqli manbalarda ham Qashqadaryo vohasida Kesh Nasafdan tashqari, G’uzor viloyati ham aytib o’tidadi.2 Viloyat markazi bo’lgan G’uzor shahri esa muhim strategik ahamiyatga ega eqanligi ta’kidlagan V. V. Bartoldning fikricha Subax shaxul hozirgi G’uzor o’rnida bo’lgan3. Lekin KATE tomonidan olgab borilgan keyingi arxeologik tadqiqotlarga ko’ra, Subax shahri G’uzordan 8 km shimoli-g’arbda joylashgani aniqlangan. G’uzor shahri qulay geografik sharoiti tufayli tez rivojlanib borgan hamda XIX asrga kelib shahar ikki qism — o’rda va qurg’ondav iborat bo’lgan. Mahalliy bekning qarorgohi hisoblangan o’rda G’uzor daryosining o’ng qirg’og’ida joylashgan. Hozirgi paytda bek o’rdasining xarobasi To’raqo’rg’on deb ataladi. To’g’ri to’rtburchak ko’rinishiga ega o’rdaning janubiy tomonida bitta darvozasi bo’lgan. O’rda atrofida katta bozor, savdo rastalari, karvonsaroylar, bir qancha

1 Массон Е. М. Работы Кешской археолого-топографической экспедиции ТашГУ... // Сборник научных трудов ТашГУ. - Ташкент, 1977.-Вып. 533.- С. 143. 2 Бобур Заҳириддин Муҳаммад. Бобурнома….-47 б. 3 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашенствия. Соч. Т.1. –М.: 1963, - С.191. 32 jamoatchilik binolari va paxsa devor bilan o’rab olingan aholi turarjoylari joylashgan1. Shahar mudofaa devori bilan o’rab olingan. Shaharning shakllanishi va rivojranishida buyerdan o’gga savdo yo’llarining ahamiyati katta bo’lgan. XX asr boshlarida G’uzor yana bir yangi karvonsaroy - Oqsaroy barpo etilgan2. Shaharda asosiy bozor kunlari haftaning payshanba va yakshanba kunlari hisoblangan. Shaharda bir nechta karvonsaroylar, masjid va bonn jamoatchilik binolari ham mavjud bo’lgan. G’uzorda to’qimachilik uchun zarur bo’lgan chorvadan olinadiga xom ashyo — jun, kalava iplar, teri mahsulotlari nafaqat vohagya balki qo’shni shaharlarga ham yetkazib berilgay. Bundan tashqari G’uzor viloyati aholini ham mato to’qish, kashtachilsh, kulolchshshk ko’nchshik, temirchilsh, degrezlik, zargarlik va boshqa xunarmandchilik turlari bilan shug’ullanishgan. Umuman olganda, G’uzor shahri Qarshi vohasi va butun amirlikning muhim savdo markazi hisoblangan. Shuningdek, ushbu Shahar Buxoro amirligining g’arbiy va sharqiy qismlarini bog’lovchi ko’prik vazifasini o’tagan. Yakkabog’ shahri vohaning muhim iqgisodiy tayanchi hamda Yakkabog’ bekligining markazi bo’lgan. Bu shahar XVIII asr o’rtalarida Mang’itlar sulolasi tomonidan tashkil etilgan Yakkabog’ qo’rg’oni shu davrdan boshlab Buxoro amirligining muhim strategik markazi rifatida katta o’rin tutgan. Shaxrisabz vohasini Hisor o’lkasi bilan bog’lovchi eng qisqa yo’l Toshqo’rg’on dovoni Yakkabog’ hududida joylashgani shahar ahamiyatini oshirgan. XIX asrda shahar ikki qism — o’rda va qo’rg’ondan iborat bo’lgan. Urda uch qatorli mudofaa devori bilan o’rab olingan Shahar tabiiy tspaliklar ustida joylashganligi sababli notekis qurilgan bek Urdasi markazida bekning saroyi joylashgan. O’rdaning mudofaa devorida 1 ta, shahar mudofaa devorsha esa 3 ta darvoza bo’lgan3. 1985 — 1986 yillarda bek qal’asi xarobalarida arxeologik qazishma ishlarini olib borgan KATE a’zolari arknisg kirish qismini o’rganib, bek saroyining bir qancha xonalarini ochgan. Tadqiqotlar natijasida bu hudud ilk o’rta asrlardayoq aholi tomonidan o’zlashtirilgani aniqlangan4.

1 Рекогносцировка Бухарских владений Петрова 1884 и 1885 гг. / Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. Вып| XXV. - СПб., 1886. - С. 75. 2 Абдурасулов Р. Р., Ремпель Л. И. Неизвестные памятники архитектуры бассейЯ Кашкадарьи //Из материалов искусствоведческой экспедидаи институт Искусствоведения АН УзССР. 1961 г. — Ташкент: "Уздавнашр", 1962. - С. 13.] 3 Логофет Д. Н. В горах и на равнинах Бухары. — Спб., 1913. — С. 533. 4 Отчеты кафедры Археологии ТашГУ за 1986 г. — Л. 21. 33 Bek o’rdasining shimoliy qismidagi tekislikda Yakkabor qo’rgoni joylashgan. Yakkabog’ shahrida ham karvonsaroylar, bozorlar, savdo do’konlari bo’lgan. Shahar bozorlarida yaxdaiydavdogarlar savdo qilganliklari keltirib o’tilgan. Yakkabog’ atrofida soylashgan barcha tog’ va tog’ildi qishloqlaridan keltirilgan mahsulotlar shahar bozorlari orqali vohaning boshqa hududdariga ham chiqarilgan. Ushbu dalillar o’rganilayotgan davrda Yakkabog’ shaxri Sharqiy Qashqadaryoning muhim savdo markazlaridan biri bo’lganini ham ko’rsatadi. Bundan tashqari, Yakkabog’da yetishtirilgan meva-sabzavotlar nafaqat beklik bozorlariga, balki vohaning boshqa shaharlari bozorlariga ham yetkazib berilgan. XIX asrga kelib esa Qashqadaryo vohasida shaharlar soni ko’payadi. Chiroqchi bekligining markazi bo’lgan Chiroqchi va Koson kabi kichik shaharlar shular jumlasiga kiradi. Chiroqchi qal’asi to’g’risidagi ma’lumotlar mahalliy manbalar xususan, «Ubaydullonoma» asarida ham tilga olin-ad Azltarxoniylar davrida yirik mudofaa qo’rg’oni sifatida faoli ko’rsatgan Chiroqchi tumani mang’itlar davriga kelib Chiroqch bekligiing markazita aylanadi va shahar sifatida keladi Chiroqchi ham ikki qism — o’rda va qo’rtondan yborat bo’lgan. Hozirgi kunda Chiroqchi shaxrining shimolida joylashgan o’rdasi xarobalari Chiroqqchitepa deb ataladi. XIX asrda Chiroqchi katta bozor, savdo do’konlari va bir nechta karvonsaroylar bo’lsa Bu davrda Chiroqchi Keshdapn G’uzorgacha bo’lgan dashtlarda uchun yirik savdo markazi xidsoblangan. Vohaning boshqa shaharlarilagi kabi bu yerda ham haftada 2 marta bozor kuni hisoblangan. XX asr boshlariga qadar Chiroqchida rus mollar sotilmagan1. Kasbi qo’rg’oni XIX - XX asr boshlarida vohanint muhim yirik aholi punktlaridan biri hisoblangan. Tarixiy tadqiqotlar ko’ra, Qashqadarayoning quyi qismida joylashgan bu hududda aholi manzili ilk o’ra asrlardayoq paydo bo’lgay. IX - XII asrga oi manbalarda Kasbi juma masjidiga ega bo’lgan katta qishloq sifatida ta’riflangan Kasbi orqali bu davrda Buxoro — Termi savdo yo’li o’tgan.2 XVT asrda Kasbi Quyi Qashqadaryo vohasining muhim strategik ahamiyatta ega bo’lgan qo’rg’oni sanalgan. Hozirgi paytda Kasb qo’rg’oni baland tepalik shaklida saqpanib qolgan. Kasbi qo’rg’on yonida Sulton Mirhaydar majmuasi mavjud. XIX— XX asr boshlarida Kasbi Buxoro amirligining muhim strategik ahamiyatta ega bo’lgan qurg’onlaridan biri bo’lgan. U orqali Buxoro - Qarshi

1 ЎзР МДА, И-1-фонд, 34-рўйхат, 172-иш, 21-варақ. 2 Бартольд В. В. Туркестан в эпоху мангольского нашествия, .л-- С. 191. 34 hamda Buxorodan Nishon orqali Amudaryodaga Kerki kechuviga olib boruvchi savdo yo’li o’tgan. Umuman olgaynda, XIX - XX asr boshlarida Qarshi, Shaxrisabz Kitob kabi shaxarlar vohaning asosiy madaniy markazlari sirasiga kirgan. Ular mudofaa devori bilan o’rab olingan qal’a, ko’rg’on va raboddan iborat bo’lgan. Shaharlar bek qo’rg’onidan tashqari, bir qancha jamoatchilik inshootlari, jumladan jome masjidlari, bozorlar, savdo do’konlari, hammomlar, karvonsaroy va boshqalar joylashgan. Qashqadaryo vohasi shaharlarida ham Buxoro va Samarqanddagi singari bir necha o’nlab xunarmandchilik guzarlari ravjud bo’lib ularda shahar axling asosiy qismi istiqomat qilgan. Vohada xunaridchilik bilan birgalikda, dehqonchilik, chorvachilik, bog’dorchilik rivojlangan. Shahar ahlining asosiy daromad manbai xunarmandchilik va savdo-sotik hisoblangan. Yirik madaniy markazlazlarda joylashgan kichik shaharchalar — G’uzor, Yakkabog’, Chiroqchi hamda Kasbi qo’rg’oni kabi aholi manzillari voxaning iqtisodiy tayanchi hisoblangan. Bu yerlarda xunarmandchilik Qarshi, Shaxrisabz, Kitobdagi kabi rivojlanmagan bo’lsa-da, qishloq xo’jaliligi va chorvachilikdan olinadigan manbalarni yetkazib beruvchi muhim markazlardan htsoblangan. Shahar bozorlariga dehkonchilik va chorvachilik bilan birgalikda asosan, ushbu xududlardan yetkazib berilgan. Shuningdek, voxaning shahardan tashqari hududlarida dexqonchilik, chorvachilik bilan birgalikda, hunarmandchilikning bir qancha turlari, xususan, to’kimachilik, ayniqsa jun va paxtadan ip yigirish, bo’yoqchilik, ko’nchilik va boshqo’a hunarlar rivojlangan edi.

35

III BOB. VOHA HUNARMANDCHILIGI TURLARI TASNIFI

III. 1. To’qimachilik bilan bog’liq sohalar

Qashqadaryo vohasida qadimdan bir qancha xo’jalik turlari, xususan, dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilikning rivojlanishi uchun qulay sharoitlar mavjud bo’lgan. Voha xunarmandyailiganing rivoji uchun zarur bo’lgan xom ashe manbalari dehqonchilik, chorvachilik va qazilma boyliqdar hisobidan ta’minlangan. Voha hududida qadimdan hunarmandchilikning mato to’qish, kashtachilik, ko’nchilsh, gilamdo’zlik, kulolchilik, temirchilik, misgarlik, kandakorlik, zargarlik, naqqoshlik va boshqa turlari riyuj topgan. To’qimachilik qadimdan rivoj topgan hunarmandchilik turlaridan biri bo’lib, sohaning asosiy xom ashyo manbai dehqonchilik va chorvachilikdan olingan paxta, ipak, kanop va jundan iborat bo’lgan. O’rta Osiyo xududida to’qimachilik eneolit davridan rivojlangan. O’rta Osiyo, jumladan, Qashqadaryo vohasida qadimdan uy sharoitida paxta, jun, ipak va kanopdan yigirilgan ipdan mato tuqishgan va teridan kiyim-kechaklar tayyorlashgan. O’zbekiston xalqlarining uy tuqimachiligi haqvda qator ilmiy ishlar yaratilgan bo’yaib, ushbu asarlarda matolarning to’qilishi, ishlab chiqarish usullari va jarayonlari haqida ma’lumotlar mavjud. To’qimachilik uchun zarur bo’lgan xom ashyo, ya’ni paxta, ipak, kanop, jun va teri, asosan, vohaning o’zidan yetishtirilgan. To’qimachilikdg. zaruriy xom ashyolardan biri paxta bo’lib, XIX — XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasi, xususan, Qarshida paxtaning 2 navi, ya’ni g’o’zai safid za g’o’zai makka navlari o’stirilgan1. Paxta hosili yig’ib olingach, har bir xonadon o’ziga keraklisini chigitdan ajratib olib, mato to’qishga tayyorlab qo’ygan. Uy sharoitida paxtadan ip yigirish va mato tayyorlash uchun oldin chig’iriq yordamida paxtaning chigiti ajratilgan. Chig’iriq yoki xalaji mahalliy duradgorlar tomonidan yasalgan va ular bozorda sotilgan. Ushbu sohaning yana bir muhim xom ashyo manbai bu chorvachilikdan olinadigan mahsulotlar — jun va teri bo’lib, ular ham ichki ehtiyojlardan tashqari, qo’shni davlatlar bozorlariga katta miqorda chiqarilgan. Vohada chorvadarik yuqori darajada rivojlangan bo’lib, tog’ va tog’oldi tumanlarda qo’y, echki, qoramol boqilgan bo’lsa, shuningdek, bepoyon cho’l hududlarida yilqichilik

1 Ханыков Н. Описание Бухарского ханства…-С.112 36 hamda tuyachilik rivojlangan. Chorvachilik mahsulotlarining katta qismini cho’l xududi aholisi yetkazib bergan. G’uzorda ham bir qancha chorva mollari bozori mavjud bo’lgan. Chorvachilik mahsulotlari ichida qorako’l terilariga talab katta bo’lib, ular, asosan, Kdrshi atrofidagi chorvador aholi va ko’chmanchi arablar tomonidan yetkazib berilgan. Har yli kuzda Karshi yaqinida chorva mollari savdosi bo’lib o’ttan. Bundan tashqari, vohada yilqichilik va tuyachilik ham rivoj topgan bo’lib, butun Buxoro amirligi hamda qo’shni dazlatlarda Qarshining ikki o’rkachli tuyalari va Shaxrisabz qorabayr otlarshga talab katta bo’lgan1. Jun urchuk, chillak yoki iptav kabi asboblar yordamida yigirilgan. Mutaxassislarining fikricha, bu asboblar dan hunarmandlar miloddan avvalpf ikkinchi mingyillikniyg o’rtalaridan beri foydalanib kelishgan2. To’qimachilik uchun zarur bo’lgan asosiy xom ashyolardan yana biri ipak bo’lib, ipakchilik voha qishloq xo’jaligiyyng yana bir muhim tarmoqlaridan hisoblangan. Qashqadaryo vohasida tadqiq etilayotgan davrda ham ipak qurti boqish va ipak ipl&yyorlash keng Tarqalgan. Vohada tayyorlangan ipak qo’shni shahar va davlatlar bozorlariga ham chiqarilgan. Pillani pishirish vaundan ipak olish jarayonlari ancha murakkab bo’lib, ko’p ishchi kuchini talab ettan. Bunda katta- kichik qozonlar va chafxlar ishlatilgan. Marg’ilon- Xo’jand, Samarqand, Buxorodagi kabi Qashqadaryo vohasi shaharlarida ham maxxsus pillakashlik ustaxonalari bo’lgan. O’tmishda ipak ip tayyorlash bilan ko’proq ayollar shug’illangan bo’lsa, keyinchalik ushbu og’ir yumush erkaklar qo’liga o’ttan. XIX — XX asr boshlarida ustaxonalarda erkak ishchilarni yollab ishlatash rasm bo’la boshlagan. Iplarni bo’yash uchun oldin ular yaxshilab yuvib, tozalangan, keyin do ishqorli suvda qaynatilgan va har suvda chayilgan. Ipning suvi qurigach, unga rangli suv qaynab turgan qozonga solib rang berilgan. Voha shaharlarida, xususan. Qarshida ip va matolar to’q yashil, zarg’aldoq, to’q qizil, to’q sariq, qora pushti zangori ranglarga, Shaxrisabz va Kitobda esa och sariq, to’qpushta, moviy ranglarga bo’yalgan. XIX asr oxiri XX asr boshlarigacha to’qimachilikning asosiy quroli to’quv do’koni bo’lgan. Ushbu moslama tuzilishi jihatidan sodda bo’lib, yog’ochdan yasalgan. To’qiladigan matolarning asosi uchun tortilgan iplar tanda yoki o’rish deb, ularga ko’ndalang o’tkazilgan ip esa arqoq deb atalgan. Moki tanda orasida o’tkazilib, do’kon dastasi bilan har safar urib, jipslashtirilib borilgan. Do’kondan;

1 Мейендорф Е. К. Путешествие из Оренбурга в Бухару... — С. 104. 2 Исмоилов X. Анъанавий ўзбек киймлари (XIX — XX аср бошлари). — Тошкент: "Фан", 1979. - 9-бет. 37 ikki marta olingan mato bir kiyimlik hisoblangan. XIX asr ohirlarigacha 1 matolarning eni juda tor, aksariyat hollarda 35 — 40 sm bo’lgan . XX asr boshlaridan esa keng enli matolar to’qish odat tusiga kirgan. Matolar sarich, gaz kabi'ugschovlarda o’lchangan. O’rta Osiyoda keng tarqalgan paxtali matolardan biri karbos, ya’ni bo’z bo’lib, uni ishlab chiqarish hozirgacha davom etib kelmokda. Pishiq qilib to’qilgan bu mato qalinligi va rangiga qarab bir necha turli bo’lgan. Bo’z, asosan, sarg’ishtob yoki ko’kishtob mato bo’lib, uning sakkiz ranglisini (oq, qora, yashil, siyohrang, sinjobrang, sariq, kulrang va ko’k rang) uchratish mumkin bo’lgan. Ular ichyda eng sifatlisi karbos dunumbandi deb nomlangan. Qishda issiq, yezda esa salqin tuguvchi bu mato shahar hamda qishloq ahli tomonidan nafaqat o’z ehtiyojlari uchun, balki sotish uchun ham ishlab chiqarilgan. Bo’z XVIII asrda O’rta Osiyodan Rossiyaga eksport qilingan gazmollar ichida ko’p marta tilga olinadi. Fazlulloh ibn Ruzbexonning yozishicha, ko’chmanchi aholining ham bo’zga talabi katta bo’lgan2. Olacha ham qadimdan O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasida ko’plab ishlab chiqarilgan yo’l-yo’l matolaridan biri hisoblangan. olachaning eng yaxshi navi zibak deb atalgan3. Qarshi hunarmandlari Shshcha ishlab chiqarishda tengi yo’q usta sanalgan. Olacha Shazfisabz ii Kitobda ham ishlab. chiqilgan. Bu yerda ishlab chiqarilgan olacha ringining ochligi bilan ajralib turgan. Voha shaharlarida shu mltoni ishlab chiqarishga ixgisoslashgan guzarlar ham mavjud bo’lgan. Olacha yuqori sifatli rangdagi ipak va paxta tolalaridan to’qilgan yo’l-yo’l chiziqli ola- bula mato bo’lib, uning nomlaiishi ham Sundan kelib chiqqan. Xuddi shunday olacha Rossiya bozorlarida sh\ ola-bula, ya’ni pestryad nomi bilan mashhur bo’lgan. XVII asrdan XX asr boshlarigacha Rossiyaga eksport qilingan mollar ishda pestryad nomi ko’p bor keltirilgan4. Adras. Marg’ilon, Xo’jand, Buxoro, Samarqand, Qarshi, Shaxrisabz va boshqa joylarda ishlab chiqarilgan hamda bu mato nafaqat ichki bozorda, balki Buyuk ipak yo’li bo’ylab Sharq Mamlakatlari bozorlarida ham sotilgan. Adras tanda ipi tabiiy ipakdan, arqog’i paxta ipdan to’qilgan yarim ipakli mato turiga kirgan. Undan turli xil yozlik va qishlik kiyimlar tikilgan. Shoyi. Buxoro amirligiga qarashli qator shaharlarda to’kilgan sof ipakli mato bo’lib, unin kanaus nomli turi keng tarqalgan. Undan ayollar yozlik kiyimlari, belbog’, kashtachilik buyumlari uchun asos sifatida foydalanilgan.

1 Исмоилов Xt. Анъанавий ўзбек кийимлари... — 10-6. 2 Фазлуллах ибн Рузбехан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара ("Записки бухаркого гостя") / Перевод, предисловие и примечания Р. П. Джалиловой? — М.: "Наука", 1976. - С. 101. 3 Аъзамова Г. А. Сўнгти ўрга асрлар Ўрта Осиѐ шаҳарларида хунармадчилик ва савдо... — Б. 19. 4 Мукминова Р. Г. Очерки по истории ремесел в Самарканде и Бухаре... — С. 53. 38 Futa yengil shaffof mato bo’lib, eshilmagan ipak va jun isdai To’qilgan. Futa, asosan, Samarqandda ishlab chiqarilgan. Ma’lumki, Shaxrisabz va Kitob qo’proq Samarqand to’qimachiligi yo’nalishi ta’sirida bo’lgan hamda ko’plab usta- hunarmandlar samarqandlik ustalardan hunar sirlarni o’rganishtan. Buning ta’sirida Shahrisabz va Kitobda ko’proq Samarqanddagi kabi fo’ta, tafta, chit, kimxob Kabi gazmollarni ishlab chiqarish yo’lga qo’yilgan. Qaton — gtishiq, qimmatbaho paxta tolasidan ishlab chiqarilgan mto. Undan yuqori tabaqa axuti uchn dasturxon, to’shak, chopon va hokazolar tikilgan. Ba’zida qatondan tikilgan choponlar zar ip va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan. Zandanachi bir qator Sharq mamlakatlarvda azaldan mashhur mato turi bo’lib, uning nomi Buxoro yaqinida joylashgan Zandana qishZtog’i bilan bog’liq1 Ushbu matoni ishlab chiqarish ilk o’rta asrlardan to so’nggi o’rta asrlargacha davom etgan. Zandanachi matosin-ing dubandi, sebandi, qirmizi, qora kabi turlarshmavjud bo’lib, ular turlicha narxlangan va ootilgan. Qashqadare vohasida, xususan, Qarshida ushbu matoni ishlab chiqarishda shuhrat krzongan guzar aholisi va shahardan tashqarida yashovchi yakka to’kuvchyya xunarmanddar haqida ma’lumotlar mavjud. Bu kabi matolar ko’p miqdorda eksport kdilyngan. XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib O’rta Osiyoda ipakchilik va ipak matolar to’qysh o’zining yuqori taraqqiyot bosqichiga ko’tarilgan2. Bu davrda mahalliy aholi tomonidan ishlab chiqarilgan ipak mato va liboslar Rossiya fabrika mollari bilan raqobatlashibgina qolmay, balki Yevropa bozorlarida ham mashxur va xaridorgir bo’lgan3. Qo’l mehnatiga asoslangan hunarmandchilik xunari nafaqat qadimiy an’analar, balki davrlar osha mohir ustalarining mahorati natijasida taraqqiy eta borgan. Matolar xunarmandchilik uyushmalarida va hunarmandlarning uylarida to’qijan. To’qimachiliqda ishlab chiqariglshing, asosan, ikki turi — ichki ehtiyojlar uchun va buyurtma bilan uyda mahsulot tayyorlash hamda bozor uchsh to’qideachiliq ustaxonalarida maxsus ixtisoslashgan yrshlab chiqarish mavjud bo’lgan. Savdogarlar, asosan, tayyor to’qimachilik buyumlarining savdosi bilan shug’ullangan. Tikuvchilik. Kiyim-kechaklar asrlar davomida muayyan o’lchovda yosh, jinsi bo’y-bastni hisobga olgan holda o’ziga xos did bilan tikilgan. Har bir davrning o’ziga xos kiyinish madaniyati va shunga ko’ra, kiyim- kechak turlari bo’lgan. Tadqiq etilayotgan davrda tikuvchilar hozirgidek

1 Абу Бакр Мухаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи / Форс тилидан А. Расулев таржимаси. — Тошкент. "Камалак", 1991. — 101-бет. 2 Петровский Н. Ф. О шелководстве и шелкомотании... — С. 106. 3 Пален К. К. Отчет по ревизии ТуркестанскоЛ) края... — С. 172. 39 buyurtmachining bo’y-bastini yelka kengligi yoki qo’l uzunligini o’lchamagan. Chunki bu islomda gunoh hisoblangan. Bundan tashqari qadimgi kiyimlar andazasi nihoyatda sodda bo’ltanligidan, deyarli hamma ayollar kyyim tikishni bilganlar. Ammo hamma ayollar ham kiyim bichmagan, har qaysi qiylyqning bichuvchisi bo’lib, kiyimlarni ular bichib bergan. Qizlarga sligidan tikish o’rgatilgan. Bichuvchilar matolarni qo’l bilan yirtyb, ayrim qiyiq joylarini pichoq bilan kesgak. Kiyim qismlari, asosan, bo’y, vng va yon kdiyiqlardan iborat bo’lib, aksariyat qo’lda tikilgan. Bichuvchi va tikuvchilar u yoki bu kiyimlik uchun oliygan matolarni iloji boricha tejab, qiyqim chiqarmaslikka harakat kdyaShY? Ko’ylaklarning oldi va orqasi to’g’ri, yelkasi chokyyz, yenglari qo’ltiq osti bilan yeng uchlari bir xil kenglikda, qo’ltyQ ostlariga esa xishtak qo’yilgan holda tikilgan. Yoqalari esa yelka yoqa, ochiq yoqa tarzida bo’lgan. To’n, yaktak kabi oldi ochiq kiyimlarda esa yoqa bo’lmagan. Milliy kiyim-kechaklar ma’lum hududning tabiiy iqlim Sharoiti, o’sha hududda yashovchi xalqning urf-odati va qadriyatlari hisobga olingan holda ipak va paxtadan ishlangan matolardan yozlik, Paxta va jun magalardan qishlik qilib tikilgan. G. A Pugachenkovaning yozishicha, O’rta Osiyo xalkdarining XVI asr miniatyuralarida tasvirlangan kiyimlar o’zbek va tojiklarning XIX asr oxiridagi Yuyyimlariga juda o’xshash bo’lgan1. Yozlik kiyimlar, asosan, bir qavat, astarsiz va paxtasiz, qishlik kiyimlar esa astarli va paxtali bo’lgan. Kiyimlar uni kiyadigan kishining yoshiga, oila va jamiyatdagi mavqyeiga qarab turli matolardan har xil uslub va bichimda tikilgan. Щuningdek, kiyim-kechak uchun tanlangan matoning rangi ham katta aqamiyat kasb etgan. Shu boisdan tikuvchi kiyim tikishda oldindan uning kimga va qachon kiyishga mo’ljallanishini so’rab-surishtirgan. Keksa chevarlarning aytishlaricha, kiyimlar nafaqat ko’rinipsh, balki rangiga ko’ra ham xursandchilik yoki qayg’uning ramzini ifodalagan. Kiyim-kechaklarni tikish, asosan, ayollarning ishihisoblangan| Lekin shaharlarda erkak dikuvchilar ham faoliyat yuritgan bo’liYa ular asosan po’yetin, telpak, chakmon, poyabzal, komar, ot-ulov asbob-anjomlari tikkanlar. Erkaklar kiyimi. O’tmishda, xususan tadqiq etilayotgan davrda ham erkaklar uchun maxsus ichki kiyimlar tikilmagan. Salqin va sovuq kunlarda erkaklar yozgi yengil kiyimlari ustidan qalip§ matodan tikilgan to’n, qalin ishton, chakmon, po’stin va boshqa kabi ustki kiyimlar kiyishgan.

1 Пугаченкова Г. А. К истории костюма Средней Азии и Ирана XV — первой половине XVI в. по данным миниатюр // Исторические науки. — Ташкент: 'Тослитиздзт", 1956. Кн. 12. -аа€Ш)6. 40 XIX — XX asr boshlariga mansub erkaklar kyyim-kechagi orasida keng tarqalganlari yelka yoqali, kiftaki, o’yma yoqali kabilar bo’lib bunday kiyimlarning bichimi to’g’ri va keng, yelkasida choki bo’lmagan. Bughil kiyimlarni ko’proq katta yoshli kishilar va bolalar kiygan. Ularning yolari oddiy jiyak yoki qo’lda tikilgan kashtali hoshiyadar bilan bezatilgan. Yenglari uzun va keng, bo’yn esa tizzadan pastta tushmagani. Shuningdek, ushbu davrda yelkalarida choki bo’lmagan, bo’yi va yenglari uzun, yoqasi hamda yonida kiyimning old qismini yopish uchun qo’shimcha bog’ichi bo’lganko’ylaklar ham keng tarqalgan. Ko’kraklari kashta bilan bezatilgan bunday ko’ylaklar bog’ichide’ atalgan. Erkaklarning yengil kiyimlaridan yana biri yaktak-ko’ylak bo’lib, u Fargona vodyysi hamda Kyalxhadaryoda keng tarqalgan. Yaktash ko’ylakniig oldi ochiq bo’lib, yoqasining ichidan to’rtburchak shakdsagi qo’shimchasmato qo’yilgan. Mazkur kiyimni Farg’ona vodiysida kalta yoshdagi kishilar kiygan. bo’lsa, Qashqadaryoda esa 18 — 20 yoshga kirgan yigitlar o’spirinlikdan yigitlikkjo’tganlik ramzi sifatida kiyishgan. Shuning uchun hm bu ko’ylak bo’z bola ko’ylak yoki Shaxrisabz hamda Qarshi vohasi qishloqlarida chor yoqa ko’ylak nomi bilan yuritilgan. Yaktak uzun va kedayengli oldi ochiq eng ko’p tarqalgan erkaklar yozlik kiyimi bo’lib, olacha va qalami kabi mahalliy matolardan tikilgan. Yaktak Qashqadaryo vohasida yaktaxiya deb yuritilgan. Yaktaxiyattt oldida bog’lanadigan bog’ichlari, o’ng tomonida yon cho’ntagi bo’lgan va ustidan belbog’ bog’langan. Manbalarda shtat so’zi XII — XIII asrlardan ma’lum bo’lib, yektoy deb keltirilgan.1 Bolaliktepadan topilgan suratlarda yaktak kiygan erkaklar ham tasvirlanganini ko’rish mumkin. Guppi erkaklar kiyimining yana bir turidyr. Gugtpining, asosan, ikki turi tarqalgan. Birinchisi uzun va keng bo’lib, kishi badanini Urab turgan. Ikkinchisi uzunligi tizzadan balandroq bo’lib, «nidan bogich bilan bog’langan. Ushbu tur erkaklar ko’ylagining Sharkay Turkiston aholisiikiyim-kechaklari bilan ko’pgina o’xshash tmonlarini borligini ko’rish mumqin2. Erkaklar kiyadigan kiyimlardan yana biri ishton bo’lib, u ham turlicha nomlangan. Erkaklar ishtoni poyjoma, dambal, ilbas kabi Turlicha nomlanishiga qaramay, uning bichimi va nusxasi hamma Joyda bir xil bo’dgan. Qalin mato, jun yoki yupkdcharmdan tikilgan erkaklar ishtonlari shim, chalbar, chembarrf nomlangan. Ular qishda on qa ishtonlar usti dan kiyilgan.

1 Попе Н. А. Монгольский словарь «Мукаддиматул ал-адаб». — М., 1936. Т. 1. — С. 146. 2 Восточней Туркестан в древности и раннем средневековье (Архитектура, (Искусство, Костюм) / Под. ред.: акад. Б. А.. Дитвинсного: — М.: "Восточная литература", 2000."- С. 339. 41 Qashkddaryog vohasida to’n uzun va keng bo’lib, mahalday mato — (machad&n tikshDsh-g Qalin paxtali to’nlar mayda qidab qo’lda qavilgan. Qish vaqtlarida ikki-uchtadan to’n kiyilgan hamda virinchi vaikqinchi to’nlzr ustidan belbog’ bog’langan. Ular ustidan kiyilgan uchinchi paxtasiz yupqa avra chopon ustidan esa belbog’ fog’lanmagan. XVI asr miniatyuralarida ham yuqoridagi tarzda to’n Kiygan odamlar rrsvirlangan. Qashqedaryo za Surxondaryo vohalarkda to’n ustidan kiyilgan uchinchi paxtasiz to’n avra to’n yoki avrachopon deb nomlangan. Ushbu to’nlarning bichimi qalin to’nlardagi kabi oldi o*shq, uzun va keng yengli bo’lib, to’ndan farqi astarsiz Va paxta solib qavilmaganida bo’lgan. Keng tarqalgan erkaklarning ustki kiyimidan yana biri shakli .To’nga o’xshashdstarsiz, faqat avradan iborat chakmon bo’lib, uning boqoti, bosma, qoqma, tivitli, silkma jya6i xillari mavjud. Chakmonning yoqasi, yeng uchlari va etaktariga rezak sifatida qora, So’kish, pushsh jigarrang matolardan yoki turli rangli ipaklardan tikilgan jiyaklar qadalgan. Chakmon, asosan, tuya yungidana kamdan- kam hollarda esa ko’y junidan tayyorlangdan Kebanak ham qadimiy o’zbek kiyimlaridan dassblanadi. ichi esa kigizdan, uzun, keng qilib tikilgan bu kiyimni Ko’proqchorvador aholi ksygan. Qariyalarning ma’lumot berishicha, ushbu erkaklar ustki kiyimi Qarshi cho’llarida chorvadorlik bilan doug’ullanuvchi yarim ko’chmanchD; aholi kiyil sechaklari sirasiga kirgan. Ayollar kiyimi, asosan, kuylak-lozish to’n, mursak, jelak, nimcha, transhi, do’ppi, ro’mol va hokazolardan yboryt. Ayollar ko’ylaklari keng va uzun qilib tikilgan, ularning ham yelkalarida choki bo’lmagan. Xotin-qizlarning eyn ko’p uchraydigafko’ylaklari yelka orqali yoki kiftaki deb nomlangan. Bu ham erkaklarning shu nusxali ChSo’ylaklari yoqasiga o’xshab, yelkadan bog’ichli ktdlib tikilgan. Bu ko’ylaklarni, asosan, qariyalar va yosh qizlar kiygan. Xotinlarning ko’ylaklari old yoqali, lekin uzun bchilmagan, yomburchak shaklda bo’lgan. Odatda, bunday ko’ylaklar yoqasiga boshqa matodan ziy qo’yilgan yoki qo’lda tikilgan jiyaklar bilan bezak bsrilgan. Bolalik ayollar kiyadigan ko’ylaklarning yoqasi inlikda kyyiladigan ko’ylak yoqalaridan uzunroq va kengroq tiishb tikilgan. Mutaxassislarning ma’lumotlariga qaragrada, XIX asr oxirlarida chetdan kirib kelgan takyoq jo’ylaklar kiyish rasm bo’lgan1. Mazkur tikyoqa ko’ylak ityoqa yoki idtiqodeb nomlangan. Umuman olganda, ayollarning ko’ylaklaridagi farq, asosan, [vqdsida bo’lib, o’lchovlari deyarli bir xil bo’lgan. Keksa chevarlarning ma’lumot berishicha, ilgari

1 Народы Средней Азии и Казахстана. - М., 1962. 1. 294; Ершов H. Н., Широкова 3. А. Альбом одежды таджиков. — Душанбе, 1969. — С. 43. 42 qizlarning ko’ylagi kiftaki, kelinlagan ko’ylagi parpar yoqa, o’rta yoshlilar ko’ylagi darvozqa, qariyalar ko’ylagi esa bog’ini nomi bilan qat’iy ajratilgan. Manbalarda ayollar ich ko’ylagi terinchak yoki terlik deb nomlangan bo’lib, paxtali matodan yengeiz qilib tikilgan.1 Ayollar ichki kiyimlaridan yana biri lozim bulib, uning bichimi erkaklar ishtonidan deyarli farq qilmagan. Ular o’rtasidagi farq birinchidan, tikilgan- shatosida bo’lsa, ikkinchidan, ayollar lozimlarining poychasiga rang-barang ipashshyardan tikilgan jiyaklar qadalgan. Erkaklar ishtoni, asosan, bir xil paxtali matolar bo’z va chitdsh, ayollar lozimi esa ko’ylakdan chikib turadigan qismi ko’proqqshushatbaho ipakli matolar — atlas, adras, shoyidsh, yuqori qismi esa paxtali matodan tikilgan. Tadqiqotlar natijasi ayollar lozimining ikkshil matodan tikilishi nafaqat so’ngga davrlarda, balki ancha qadimgi davrlarga borib taqalishini ko’rsatadi. XIX — XX asr boshlarida ayollarning eng ko’p tarqalgan ustki kiyimlaridan biri ayollar to’ni bo’lgar. Ayollar to’ni erkaklar to’nidan farqli o’laroq, O’zbekistonning turli hududaarida turtsh ko’rinishga ega bo’lgak. Xotin-qizlar to’nlari ikki xil — pgo’g’r to’n va belli to’i Щlgan. To’g’ri sho’n besh qismdan iborat bo’lgan. yeng, bo’y, yon, chalg’ay, yoqa. Bunday to’nlar mahalliy matolardan paxtali avra-astarli, yoqasiz qilib tikilgan. Qashqadaryo vohasida to’g’r pgo’nni ko’proq katta yoshli ayollar kiygan. Belli to’nshshg. belgach bo’lgan qismiyetanaga yosishib turg’an, beli qisiq, beldan payev bir necha bo’limli keng qilib tikilgan. U avra- astarli, kichkis tik yoqali bo’lgan. Etaklari, yeng uchlari; yoqasi va odd qismi ingi~ jiyak bilan bezatilgan belli to’nlarni, asosan, yangi kelinlar v yosh qizlar kiygan. Ust kiyimlardan yana biri astarsiz, fakdeavradang iboratkiyim bo’lgan. U ko’pincha olachadan tikilgan va etaklari»>Fyg uchlari yoqasi, olda qismi ingichka jiyak bilan bezatilgan. Paranji ayollar yopinchig’i bo’lib, ayollar ustki kiyimlari turig kirgan. Paranjishng avrasi ko’pincha banoras, duxoba, kimxob, shoyi, olacha matoyaridan, astari esa chit yoki fzdan bo’lgan. Tadqi etilayotgan davrda Qashqadaryo voqasi yarim ko’chmanchi chorvad aholisi ayollari jelak paranji yoningan bo’lib, uning avrasi olachadan, astari ko’pincha kulrang chit yoki bo’zdsh tikilgan. Paranjishshg yenglari soxta bo’lib, orqaga tikib qo’yilgan. Unyy yoqasi, etagiga chalma jiyak, toqma jiyak, gulli jiyaklar bila bezak berilgan. Nimcha ham ayollar ustki kiyimlaridan biri bo’lib, u kayata] yoqasiz, yengsiz, oldi ochiq qilib tikilgan, astarli va paxtali kiyim bo’jshSh&xtali nimchalar ham xuddi

1 Маҳмуд Қошғарий. Девони луғотит турк / М.С.Муталибоев тарж. – Тошкент: «Фан», 1963. «Фан» - 415 б; Алишер Навоий. Наводир уш-шабоб. –Тошкент. 1963. Т.II. - 104-б. 43 paxtali qaliy»to’nlar| kabi mayda qilib qo’lda qavilgan. Yashtlarning avrasi ko’pincha baxmal, kimxob kabi Qalin matolardan, astari esa chit yoki ranglsh bo’zdsh tikilgan. Bundan tashhari, Qashqadaryoda paxtasiz, avrayoiga to’ldirib kashta tikilgan yliq kunlarda yengil ko’ylaklar ustidan kyyiladigan nimchalar sinavancha deb nomlangaSh.' Hozirgacha urf bo’lib kelayotg’an ayollar bosh kiyimi do’ppidar. O’rganilgan davrda ipak bilan tikilgan gulli do’ppilarni yosh qizlar, zarli do’ppilarni yangi kelinlar kiygan. Urta va katta yoshli ayollar do’shi emas ko’proq kulta nomli bosh kiyim kiyishgan. Bu bosh kiyimining boshga kyyiladigan joyi dumalo orqasiga tushib turadigan soqopi bo’lgan. Qashqadaryo vohasidaushbu bosh kiyim qultapo’shakdf nomlangan. Qdrshi vohasida birinchi farzaod ko’rgan kelinlarga kultapo’shak kiydirilgan. Voha ayollari orasida ro’mol keng tarqalgan. Ro’mol tayyorlangan Matosiga qarab ip ro’mol, jun ro’mol, g’ijim ro’mol, doka ro’mol, to’r rumoLuЩak ro’mol, shol ro’mol, balxi ro’mol kabi turlarga ajratilgan \imda ayollar bu ro’mollarni qaysi faslga mo’ljallanganiga ko’ra, y i l bo’yi o’rashgan. Bolalar kiyimlari yumshoq mytodan tikilgan ko’ylak-ishtoncha, Sho’ncha, nimcha, belbog’, do’ppi, mahsi-kovush tikcha va boshqalardir. B$ kiyimlar bichimi va vd|yexasi kattalarniki bilan bir xil bo’lgan. Faqat chaqals|zrarning kiyimdari choyushri ustidaligi, yeng uchlari ia edaklari qaytarilmagani bilan farq kdagan. Charmgarlik. O’rta Osiyojumladan, Qashqadaryo vohasida charmgarlik, ya’ni kosibchilik ham rivojlangan bulib, ular turli xil telpaklar, etik, mahsi-kovush, chori popush, Toshtavon, choriq-poisho’y kabi oyoqkiyimlarni yyglab chikdryshgan. Asrlar davomida har qaysi xunarmandchilik markazida, jumladan, Qashqadaryo vohasida ham charmgar-ko’nchilar, etikdo’z, mahsido’z, zsshfonachilar, yamoqchi- ko’hnado’zlar faoliyat ko’rsattan. Voha hunarmandlari tomonidan ko’ylab ishlab chiqarilgan charm mahsulotlaridan biri erkaklar telpagi bo’lib, ishlatilgan xom ashyosiga ko’ra, turli xil boltan. Masalan, qorako’l telpak, qunduz telpa tulki telpak va hokazo. Telpaklarning ayrim qismlari, ya’ni mahalliy matolardan mayda kosiblar tomonidan tayyorlangan, ustki qismi esa bozordan sotib olingan. Charm mahsulotlarining esh qimmatbahosi po’stin bo’lib, ichi qo’y, tulki,ovsar va boshqa hayvonlar mo’ynasidan, usti esa oshlangan va bo’yalgan teridan iborat bo’lgan. Po’stinning barra po’stin, suvsar po’stin kabi turlari mavjud bo’lib, keng va uzun qilib tikilgan. Uni sovuq vaqtlarda to’n, chakmon kabi qishlik kiyim ustidan kiyish mumkin. Po’stin qishda sovuqdan asrovchi eng kulay, chiroyli va qimmatbaqo

44 kiyim bo’lgan. Uni ko’proq o’zyga to’q, boy oila a’zolari va chorvadorlar kiygan, jumladan, po’stin Qashqadarsh vohasi cho’l xududida yashovchi chorvador aholining asosiy qishki kryimlaridan biri hisoblangan. Qashqadaryo vohasining ko’pgina joylarida eshak terisidan ko’k charm tayyorlanib, undan kovush tikilgan. Turli xil naqshlar bilan b|yeatilgan ushbu kovuiashng bozori chaqqon bulgan shuningdek, qalin va qo’pol sariq rangli charmdan tayyorlangan malla kovush topatoy hamda og’darma deb nomlangan. Vohaning tog’oldi hududlari aholisi qishda mo’kki va toshtovon nomli oyoq kiyimlarini ham kiyishgan. XIX XX asr boshlarida O’rta Osiyodan Rossiya bozorlariga olib ketilgan mahsulotlar ichida ikki o’rkachli tuya, Shahrisabz qorabayir oglari, qorako’l teri, qoramol terisi, tulki mo’ynasi, turli xvd telpaklar, chakmon, kamaryoa boshqalar ham mavjud bo’lgan1. Kashtachilik ipakchilik negizida taraqqiy etgan O’rta Osiyoning I barcha hududlari, jumladan, Qashqadaryo vohasida ham ryvojlangan hunarmandchilik turlaridan biri hisoblangan. Asrlar davomida aatoddan avlodga o’gib kelayotgan kashtachilikt tashqi dunyodan ayro yashgashga majbur bo’lgan ayollarning ijodiy qydaliyatlfi, orzu-umiddari, tabiatga, go’zallikka bo’lgan muhabbati namoyon bo’lgan. Qiz bolalarni yaxshi kashtachi bo’lib yegishishi uchun ularga yoshligidan hunar o’rgatgan O’rta Osiyo, jumladan, voha ayollarining barchasi oilasi chun katachilikk yumlarini tikishgan. Kashtachilik buyuyshari sirasiga so’zana, joynamoz, taxmonpech, bo’g’joma, yostshpush, zardevor dorpech choyshab, palak, belbog’, do’ppi va hokazolarni kiritish mumkin. Hozirgi kungacha saqlanib qolgan kashtalarning asosiy qismi XIX asr ykkichi yarmi — XX asr boshlariga tegishli bo’lib, XIX asr kashtalari o’zining go’zalligi, nozik tikilish uslubi, ranglar mutarosibligi qadimiy bezak naunalari bilan ajralib turadi. Mugaxassislarning fikricha, bu davrda kashtachiliЩoksak darajaga Ko’garilgan. Turli kashtalarning ko’rinishi, shakli, o’lchovi, asos, ya’ni tag matosi, gul naqshlari hamda tikilysh uslubrja qarab ularning turmushda tutgan o’rni belgilangan. Masalan, devorlarga osiladigan va yoshlarning to’shaklari ustiga yopiladigan so’zanalar (bo’yi 230 — 280, eni 170 — 200 sm.) markaziy gul-naYori va hoshiyali bir butun ko’rinishga ega bo’lgan.

1 Зияев X. Экономические связи Средней Азии с Сибирью в XVI — XIX вв. — Ташкент: "Фан", 1983. - 107; Михалева Г. А. Узбекистан в XVIII — первой половине ХГХ века (Ремесло, торговля и пошлины). — Ташкент "Фан", 1991. — С. 76. 45 Taxmonga yig’ilgan to’shaklarning ustiyi yopish uchun ishlatlyyaadigan taxmonpo’sh so’zanadan o’lchovining kichikligi (bo’yi 170 — 250, eni 120 — 150 sm) bilan farqlangan. Sandalpo’sh esa kvadrat yMyushda, ya’ni to’rt tomoni bir xil (150 —150 yoki 170 —170 sm) o’lchamda bo’lgan. Joynamozvit o’rtasiga gutikilmagan. Bosh tomoni va ikkala chetidagi naqshli hoshiya bir-bidy bilan ravoq hosil qilib birlashadi. Joynamoz (bo’yi 130-150, eni 90 — 110 sm) va ro’yjo (bo’yi 260 — 285 sm, eny 165 — 200 sm) ning past tomoniga oshiya tikilmay, ochiq qoldirilgan. Yirik so’zanalarni tikish uchun uzoq vaqt ketgan. Bunda gul bosilgan mato bo’laktak bo’lib biri alohida tikilgan va keyin yaxlit holga keltirilgan. Bunisg natijasida, bzdzida naqshlar bir-birga to’g’ri kelmay qolgan hollar ham uchraydi. Kashtalarga qalamkash yoki chizmakash debom olgan mohir kashtachilar uchi ingichka qamish qalam bilan matoga gul chizgash Ular ko’plab naqshlarni yoddan bilgan va yangi bezak turlarini yaratishgan hamda kapgta gullari rangini b$lgilab bergan. Chizmakash o’z asarlariga asos qilib asrlar bo’yi saqlanib kelayotgan taqsh turlaridan foydalangan va uni o’z ijodiy yangiliklari bqlan boyittan.Shu jumladan, kashtachilikda kdsimiy naqsh turlaridai biri qalampirnusxa o’z maftunkorligi bsran acpojap davomida ijodkorlar diqqat markazida turgan ga turli shadsldadagi bezak sifatida tasvirlanib, sayqallanib kelgan. XIX asr 80-yillarigacha sanalar oq karbos yoki sariqrangli qalin matolarga tikilgan. Ushbu kashtalar maftunkorligini naqshlar rang-barangligi, nozik tikilish usuli vatabiiy bo’yoqdarda bo’yalgan ipak iplar jozibasi bilan izohlash mumkin. Kashtalarni takishda ipak iplardan tashqari, och qizil rangli jun iplardan ham foydalanishgan. Tadaiqotchilarning fikricha, bunday jun iplar O’rta Osiyoga Hindistoqdan keltirilgan bo’dib, kashtachilikda XIX asr o’rtalarida paydo bo’lgan va 80-yillarida yana yo’q bo’lib kettan1. Keyinroq esa kashta tikish uchun mahalliy hunarmandlar tomonidan ishlab chiqarilgan bshshfsha, ko’k, jigarrang sidirg’a matolar, Rossiyadan keltirilgan oq va rangdor gdadamalar hamda ko’proq sun’iy ranglarg’a bo’yalgan maqalliy ipaklardan keng qo’llanilgan. Shu jumladan, XIX asrning 80 — 90-yillaridan ipaklarni arzon anilin bo’yoqlari bilan bo’yash urf bo’la boshlagan. Bu esa kashtachilik buyumlari sifatiga o’z ta’sirini o’tkazgan. Bu bo’yoq tabiiy bo’yoqlar rangidan muglaqo farq qilib, ipakka keskin ochiq rang bergan.

1 Сухарева О. А. К эволюции декоративной вышивки Самарканда //..Искусство и литература Узбекистана. — Ташкент: 1937. — № 6. — С. 121 46 Qashqadaryo vohasi kashtachiligit so’zanashrtg bosma va yo’rma choklarining yaurli xillari bilan sidirg’a matoga to’pdirib gul tikish xos bo’lgan. Bezak naqshlari ham shu choklarda tikilgan. Sanama uslubida asos uchun ykki qavat chit bo’ronboy ski bo’z qo’yilib, keyin gullarning o’rni belgilangan. Ba’zi tnjribali tikuvchilar bezak naqshini yoddan bilsa, ko’pchilik kashtachilar oldida ma’lumbir namuna tutgn vao’sha namunadan ko’chirma olgan. Odatda, gushgarning o’rni qora rangda tikib chiqilgyR Keyin Chkashta gllarining ichi to’ldirilgan. Bu usulda kashta tIkishda rang taYlash ko’proq tikuvchining xohishiga bog’liq bo’lgan. Shahrisabz an’anasiga ko’ra, ko’proq yashil rang duppshshSh: quri shchun ishlatilgan bo’lsa, ko’k va oq rangli ipak iplar, asosan, Yo’ppi hamda sinavanchalarning asosini tikishda ishlatilgan. Do’ppi Gullari ko’proq och hamda to’q nyilmi .jigarrang, sariq hamda siyexrang iplarda tikilgan. Sanama uslubLshng o’ziga xos hamda ahamiyatga molsk tomoni Yundaki, bu usulda tikilgan naqsh shakllari juda anyq chiqqan va bir-biridan ajralib turgan. Naqshdde orasidagi masofa bir Mil bo’lgan. Tikish davomida atiga bir katak adashilsa \sh9 shakl buzilgan, o’lchamlari farqli;sh&shb qolgan. Bunday hrlatda ishni Vuzib, qayta tikishga to’g’ri kelgan. Shu sababli sanama uslubida tikuvchidan ko’proq diqqat talab etilgan. Chizma uslubida ham asos huddi sanama uslubidagide bir xil. Bu usulning sanamatn farqi shundaki, bunda shakllar sanab emas, balki chizma qilib tikilgan. Burda ishning sifati yuqoridagi Kabi kurkam chskgshsh, kashta tikotiga emas, ko’proq chizmachiga bog’liq bo’lgan. Chizma uslubi ko’proq bodomgul shaklini tikishda ishlatilgan. Bu yerda rang tanlash :shkuvchi ilan birgalikda chizuvchining ham xohishiga bog’liq bo’lgan. Kandaxayol uslubida naqsh bo’lagidagi uzun tomonining bin chtidan ikkinchi chetiga ip tortilgan va ko’ndalang chok bilanE tikib chiqilgan. Keyingi ip oldingi bo’ylama tortilgan ipga yopishtirib tortilgan va xuddi avvalgisidek eniga tikilgan. Bu usudda uunasiga tortilgan ip xuddi bosma choqdagidek gullar bo’ylab| choklar bilan qiya, ko’ndalang qilib tikilgan. Orqasida esa mayda choklar qatori ho;sil bo’ladi. Kandaxayol chokining o’ziga xoslipvdy naqshlar shakliga biroz qabig’roq ko’rinish berilishi bilan ifodalash mumkin. Bu asriy choklardan tashqari, ancha murakkab bo’lgan va kam uchraydigan ipakuok ham uchrab turadi. Bu chokda avdal gul bo’ylaf xiyol hyemirilgan holda ipak tortilgan, keyin ular ko’ndalangiga orasi ochiqbosma chok qatori.bilan chatib chiqilgan. Bosma choklari gul bo’ylab tortilgan ipdan bir nechasini birala chatib

47 ketilgan., Chiroyli chiqsin uchun boshqa rangdagi ipakda tikilgan. naqshning qizil va och pushti rangli qismlari ustidan bosma chokda to’q pushti rangli ipagi o’ggan. Qashqadaryo viloyati kashtachiligida so’zana tikishda yo’rma chokdsh ham keng ifoydalanilgan. Bu chok qadimiy tikish turlaridan qisoblanib, uzbek kashtalari naqshlarining deyarli hammasida uchraydi. Yo’rma chok uzluksiz zanjirchalar qatoridan iborat bo’lib, bu zanjirchalar tikilayotgan gul shakli bo’ylab va uni bir necha qismlarga bo’lishda ishlatilgan. Gul shaklining cheti tikib bo’lingandan so’ng, gulning ichiga turli tasvirlar tikib chiqilgan. Katta gullarni yo’rma zanjiri bilan tuldirishda kashtachilar erkin uslubga suyangaylar. Natijada kashta yuzasi qo’shimcha dekorativ bo’linishlarga ega bo’ladi hamda yaltirok shoyining rang-barang tyvlanishi bilan uyg’unlashib., chiroyli manzara qosil qiladi. Yo’rma choki igna yoki chambarakka tortib ilmoq bilan tikilgan. Kam uchraydigan xomdo’zi usuli, asosan, ikki tojshiga gul tikiladigan mayda buyumlarda qo’llaniladyG/Ikki tomoni gulli bo’lishi shart bo’lmagan yirik devoriy kashtalar bir tomonlama tikilgan. Har bir hunarmandchilik markazida u yoki bu tikish usuli o’ziga xos ahamiyat kasb etgan. Masalan, Nurota, Samarqand va Toshkentda ko’proq bosma, Buxoroda yo’rma chokdan ko’proq foydalanilsa, Shahrisabz va Kitobda kandaxayol hamda iroqi chokidan mohirlik bilan foydalanilgan. Bundan tashqari, har bir xunarmandchilik markazida ma’lum bir kashta turining yaratilishi o’sha yerning tabiiy sharoiti, tasviriy an’analari, aholisini milliy tarkibi hamda Madaniyatining umumiy darajasiga bog’liq bo’ladi. Qashqadaryo vohasi ham o’ziga xos mahalliy xususiyatga ega bo’lgan hudud bo’lib, xususan, Shaxrisabz suvga mo’l, serdaraxt, hosildor vodiyda joylashgan. Shaxrisabz kashtachilari amir saroyi uchun yetkazib bergan kandaxayol Va iroqi uslubda tikilgan o’ziga xos kashtanshshk buyumlarida ushbu tasvirlar o’z aksini topgan. Shu jumladan, XIX asr boshlarida ular tomonidan tikilgan rang-barang gulli dasturxonlar nafaqat amir saroyida, balki rus podshosiga, amaldorlariga yuborilgan sovg’a-salomlar va mahalliy bayramlarda tortiq qilinadigan uhfalarni tugishda ham ishlatilgan. Bzydan tashqari, voha hunarmandlari tomonidan ishlab chiqarilgan ushbu dasturxonlar Markazida doyra shaklidagi gul bezak hamda to’rtta burchagida islimiy hamda geometrik nakshlari o’ziga xos rang-barang shakllarda tikilgan. Shaxrisabz tabiati aks etgan kashtachshshk san’ati buyumlaridan yana biri kashta do’ppshar (ayol va erkaklar uchun), sinavanchalar faqattina Shahrisabz maktabining takrorlanmas mahsulidir. Shahrisabz vohasida do’ppi va sinavanchalarsh. tikish

48 uchun XIX asr oxirlarigacha asos sifatida kanava olingan. Keyinroq bo’ronboi dan ham keng foydalanilgan. Kanavaiit dokadan farqi shundaki, unyng kataklari katta- katta bo’lib, tikuvchini ishini osonl ashtirgan. Bundan tashqarikashtachilik buyumlarining asosi uchun yupqa bo’zdsh ham foydalanish mumkin bo’lgan. Kashta, asosan, ipak iplarda tikilgan. Keyinchalik kashtalarni jun iplarda tikish hamkeng tarqalgan. Kashta ipak ip bilan tikilganda juda nafis ia chiroyli chiqqan. Jun ipda tikilgan ishlar tez bitishi, ranglarning uzoq saqlanib qolishiga qaramay, sifatsizroq chiqqan. Oftobparas nomli naqsh turida bir qator,uyosh shaklini beruvchi doirali naqshlar to’plami aks etgan. To’pchindz. alohida-alohida tup gullar turli ranglar uyg’unligida tasvirlangan. Shahrisabz kashtachiligi aloxdda maktab, alohida mahrlliYa xususiyatlarga ega bo’lishiga qaramay, unda Samarqand va boshqa kashtachilik maktablartingtsirini ko’rish mumqin. Masalan, bosma va kandaxayol chokida tikilgan Shaxrisabz so’zanasining bir nusxasi qo’shni hunarmandchilik markazlariga teg’ishli mahalliy xususiyatlarni ham o’zida jam etgan. Undagi bargsimon tasvirlar bilan -o’ralgan doira — turunjlari va gullaridagi nursiz rang Samarkand kashtasini eslatsa, jonli ishlangan ko’p sergul bezagi ykihatdanm Buxoro va Nurota kashtalariga uxshash bezaklar Щaxrisabzga xos an’anaviy tikish usuli va ranglar jil osi bilan uyg’unlashtirilgan Rangli fonda mohirona ishlangan Buxoro kashtalariga o’xshash Shaxrisabz kashtachilik buyumdarshrn yostispo’sh yo’rma chokda o’n to’rt rangdagi ipakda tikilgan. Markaziy k$mida lirasimon ko’zacha tasvirlangan bulib, uning ichidan buralib chiqayotgan olov shakli tushirilgan. Hoshiyada esa yirik quyoshnusxa va doiranusxa naqshlar aks ettirilgan. Ushbu nakdsharshshg yuzasi har xil shaklli; nurli qismlarga bo’linib, ko’ndalang tikishlar bilan alohida bo’laklarga ajratilgan.Ranglari tqzangori rangga och kukrash\d qirmizi rangga pushtirang, sariq rangga tillarang yashn tikilgan. Shu bilan birga, bunda qaradoa-qarshi ranglar — binafsha rang-sariqrang bilan, ko’k rang qizil rang bilan shkilgaSrsh ko’rish mumkin. Har bir shaklning hoodryasi och kdeszil va qora chiziqdar bilan yo’rma chokda o’rab tikib chiqilgan. Quyoshnusxa naqsh nurlari kamalak ranglarda aks ettirilgay. Doiranusxa naqshlarda och qizil rangli jun ipda takilgan bir juft qushcha tasviri tushirilgan. Ko’proq mevaga o’xshash dumaloq shaklli barg bezaklar och yashil va ko’k rang bilan tikilgan. Jigarrang Yo’l-yo’l shoyiga tikilgan Shaxrisabz so’zanasida esa markaziy qisyida o’zakdan o’sib chidkdn novda va barglar tik holatda tasvirlangan. Hoshiyalarning guli joylashishi jihatdan qayrilma band hosil qiluvchi yirik

49 kamalak quyosh ko’rinishida tasvirlangan. Yirik naqshlar usti iroqi chokda tikilgan mayda gullar bilan to’dalgan. Bunda ham yuqoridagi kabi bir-biriga yaqin ranglar va qarama-qarshi ranglar o’yg’unligini ko’rish mumkin. Choponlarga mos ravishda tikilgan ot yopqichlari ham bezaklarga juda boy bo’lgan. An’anaga ko’ra, ot jabdukdarini bezashga ham alohida e’tibor berilgan. XX asr boshlarida bunday bezaklarni urgangan nemis tadkdshotchisi Fon Shvars: «O’rta Osiyo aholisi ranglar va qimmatbaho matolarni did bilan tanlashda kulrang osmon rygiga o’rganib qolgan Yevropa rassomlaridan ancha ustun turadi»1, — deb yozadi. Voha adshtachiligida ayollar va erkaklar uchun tikshran do’ppilar ] ham asosiy mahsulot turlaridan bo’lib, bu yerda, asosan, aylanafaklli dugshilar tikilgan; Bular osmol gumbazi, osmol subba kabi shakllar bo’lr, O’rta Osiyoning kuchmanchi xalqlari yashash joylari — o’govlar, shuningdek, islom me’morchiligiga xos ro’lgan binolar shmbazi shaklida ham takrorlangan. Voha shaharlari kashtachiligida kuggpsha kashtachilimuyumlari va kiyim- kechaklarning ziylarini bezashda jqdafoydalanilgan. Jiyak o’ziga xos to’|ish uskunasida to’kdladklad)- geometrik, islimЩsh zoomorf naqshlar bilan bshatilgan. Har bir bir joyini chala qoldirish odaSi ham 6yj§j|6, keksa kashtachilar so’zlariga qaraganda,u «to’y ketidan to’y kelsin, kashtalar tikilishi uzilmasin, boshimiz xursandchilikdan chiqmasin», — degan niyat bilan bog’liq ekan. Qadimdan kelayottan odat bo’yicha, kashta, gullariga yoshlarnii «yomon kuzdan saklovchi» tamorqachalar ko’shib tikilgan. Voha kashtachiligi o’ziga xos mahalliy an’analarga ega bo’lib, bunda kandaxayol, irosi yoki yo’rma chokda, asosan, islimiy va zoomorf bezaklar tikilgan. Shaxrisabz kashtachiligi gul bezaklarning mo’lligiga ko’ra Buxoro va Nurota kashtachiligaga yaqin turadi. Shuningdek, bunda Hirot islimiy bezayugarini ham uchratish mumkin bo’lib; asosan, hoshiyalarga tiqilgan bu naqshlar shunchalar mavhumlashtirilganki unda biror-bir aniq o’simlikni ilg’ash qiyin. Ba’zi tur kashtadarda bir qator tikishlari uyg’unlashib ketgan. Shahrisabz kashtachilik buyumlarida ko’p shgshatilgan ranglar ko’k va to’q pushtirang bo’lib, naqshr turiga qarab, boshqa turli-tuman ranglar bilan boyitilgan. Shaxrisabz maktabininning xos bezak turlaridan shobarchin, oftobcharos, tupchi, bodosht nusxalarini kashtachilikda Shaxrisabz timsoli deb aytish mumkin. Gilamduzlik ham vohadaurivoj topgan to’qimachilik turlarvdad biri hisoblanib, asrlar davomida gilamduzlik an’analarini davom ettirib kelayotgan aholi Qarshi

1 Кальтер Й. Аспекта культуры верховой езды // Каталог «Узбекистан. Наследие Шелкового пути». ~ Штутгарт: 1997. — С. 174. 50 cho’llarida yashovchry yarimko’chmanchsh chorvador o’zbeklar, arablar va turkmanlar bo’lib, ular Qamashi, Jeynov, Chiroqchida yashagan va hozda yashaydilar. Ularqigan gilamduzlik buyumlari sirasiga bozor gilam, qiz gilam, julxirs\ golam, arava gilam, qoqma gilam, jun gilam, patsiz palaslar, Щrli buyumlar solib qo’yiladigan gilam xalta —to’rvalar, Shurjun va boshqalarni kiritish mumkin. Ushbu gilamduzlik buyumlari nafaqat amirlik xududada, balki |o’shni davlatlarda ham juda ashhur bo’lgan. Voha bozorlarida %a gilamduzlik mollari uchun alohida timlar ajratilgan. Voha gilamdo’zlari ko’proq patsiz gilamlar to’qigan. Vohada gilamduzlik hunarmandchilikning boshqa turlariga qaraganda kam tarqalgan bo’lea-da, XIX — XX asr boshlariga mansub Gilamduzlik mahsulotlari o’zining yuqori sifati va naktllarining rang-barangligi bilan ajralib turadi. Gilamlar, asosan, tabirgy bo’yoqlarda bo’yalgan jun va paxta, juda kam hollarda esa ipak tolalaridan to’qilgan. Qashqadaryo gilamlarida dasht chorvador qabilalarining gilamduzlik san’ati qadimiy an’analari davom etgan. Voha gilamdo’zligidr., asosan, geometru naqshlar va qisman islimiy bezaklar ishlatilgan va bu an’ana hozirgacha davom etib kelmoqda. XX ash boshlarida rus hukumati tomonidanJilamdo’zlikni rivojlantirish maqsadida maxsus farmon chiqarilgan. Ushbu farmonda joylardayangi uyushgan gilamduzlik ustaxonatari ochish, mshkazlarda ko’rgazmalar tashkil etish, gilamduzlik ustaxonalariga nazoratchilar tayinlash va sifatsiz bo’yokdar, ya’ni anilindan foydalanishni ta’kidlash to’g’risidagi bandlar qayd etilgan. Gilamduzlar, asosan, ayollardan iborat bo’lib ularga xizmat haqi to’langan1. Bo’yoqchilik ham mato ishlab chiqarish bilan uzviy bog’liq bo’lgan kasb turi hisoblanadi. Ip va matolar, asosan, o’simliklardan olingan o’tkir rangli bo’yoqlar bilan bo’yalgan. Tabiiy bo’yoqlarda bo’yalgan iplardan to’ylgan O’rta Osiye katolari rangi o’chmasligi shlan ajralib turadi. Masalan, Bibixonim qabridan topilgan mato bo’laklarining ishlanganiga 500 yildan oshgan bo’lishiga qaramay, rangi va tasvirlari saqranib kalgan2. Bo’yoqchilik ham qadimdan alohida hunar hisoblanib, bo’yoqchilar arabcha sabbog’, forscha rangrez deb atalgan. O’simlrklardan va minerallardan bo’yoqlarni olish alohida kimyoviy bilimlarni talab ettan. Bo’yoqlarsh tayyorlash uchun esa o’ziga xos o’lchov birligiga ega bo’lgan tarozu vshtayilardan foydalanilgan. Bo’yoqlarnidayyorlash usuli uzoq yillik tajriba va mehnat mahrudi bo’lib, doatda, bu usullar sir saqlangan. Bo’yoqchilik ishlari maxsus ustaxonalarda va uy sharoitida amalga oshirilgan. Bunday ustaxonalar Do’koni sabbog’ yoki Do’koni rengrez deb

1 ЎзР, МДА, И-1-фонд, 12-рўйҳат, 1775-иш. 2 Сухарев. А. Позднефеодальный город Бухара конца XIX - начала XX века. -Ташкент: АН УзССР, 1962. - С. 80. 51 nomlangan. Shuningdek, bo’yoqchi ustalar ismiga ham sabbog’ yoki rangrez so’zlari qo’shib doshatilgashg Bo’yoqchilar, asosan mahalliy o’simliklardan tayyorlanadigan bo’yoqlardan keng foydalanishga xususan, ro’yan o’simligining to’rt yil mobaynida quritilgan ildizini qaynatib, undar to’q qizil, to’q hamda och pushti ranglar olingan. Olma,- yong’oq daraxtlari po’sti hamda bargidan, anor, piyoz po’chog’i, o’sma, xina, va boshqa ko’plab o’simliklar ildizi, mevasining po’sti, urug’i hamda gulidan ham turli-tuman rangli bo’yokdar oljt’n.-Bo’yoschilikt pil va indigo bo’yog’idan keng foydalanilgan. Bu bo’yoqdarni savdogarlar Afg’oniston, Hindiston va Misrdan olib kelganlar. Bo’yoqchilik xunarini o’rganish uzoq vaqtni talab etadi. Odatda, bo’yoqchilar shogirdlikka asosan o’z oilasi a’zolaridan birini tanlagan. Bo’yoqchilik ustaxonalari alohida rastalarda hamda ushbu hunar bilan bog’liq boshqa hunarmandchilik utaxonalari qatorida joylashgan. Ularga nafaqat shahar hududida ishlab chiqarilgan to’qimachilik buyumlari, balki viloyatning boshqa hududlaridan ham ko’plab to’qimachilik mahsulotlar bo’yash uchun keltirilgan. Xulosa qilsak, XIX-XX asr boshlarida O’rta Osiyo shaharlari to’qimachilik mahsulotlarini tayyorlashda o’ziga xos an’analarga ega bo’lgan. Xususan, Qashqadaryo vohasi odatda to’qishda mashhur bo’lgan. Do’ppido’zlik ham quyidagi hududiy farqlarni ko’rsatib o’tish mumkin. Chust do’ppisi qora fondagi oq rangli, markaziy qalampir bodomcha naqshi bilan, Andijon do’ppisi qalampirnusxa naqshining nozik va cho’ziqroq qilib tikilishi bilan, Toshkent vohasi esa butunlay o’zgacha nozik zar ip bilan zamindo’zi uslubida tikilgan chakmato’r nusxali do’ppilari bilan ajralib turadi. Buxoro guldo’zi va zamindo’zi uslubida tikilgan, sidirg’a baxmal zaminli nafis do’ppilari bilan, Samarkand esa o’ziniyg metall plastinkalar bilan bezatilgan qubbali piltado’zi do’pilari bilan mashhur bo’lgan. Gullagan sershoh daraxt va barglarini asosiga bosma chokda ipak ip bilan to’ldirib gul tikilgan Shahrisabz gilam do’ppilari va Qarshi cho’li kuchmanchi aholisinint konussimon-chakmato’r uslubda tikilgan kashtali va paxtali kuloxtari Qashqadaryo vohasiga xos bo’lgan bosh kiyimlardir. Qoraqalpoq do’ppilaridan cho’qqisi bir oz oldinga egilgan gumis taqiya va to’balik hamda sauqyele nomli bosh kiyimlari qadimiy an’analarni davom ettirgan holda bugungi kungacha saqyaanib qolgan. Ularninghammasi zar ip va qimmatbaho toshlar, xususan, yashil feruza va qizil marjon bilan bezatilgan. Vohaning cho’l va dasht hududi, xususan, Qarshi, Chiroqchi, Qamashida yashovchi yarimko’chmanchr chorvador aholi o’rtasida gilamduzlik san’at

52 darajasiga ko’tarilganlarni to’qibsotish ba’zi bir chorvador oilalar uchun asosiy dzromad manbai qisoblangan. XIX asr oxirlarida Rossiya bilan savdo aloqalariningta’sirini kashtachilikda ham kuzatish mumkin. Endi turli hajmdagi manzarali kashtaladai har bir oila o’zi uchun emas, balki bozor va buyurtsh talabi bilan tika boshlagan. Kashtalarni bozor uchun kuplab tikish, ularning bir qo’ldan chiqmasligi, nusxa ko’chirish, ijodiy kashta gullari va ranglarining kambag’alashuvi, buyumlar sifatining pasayishiga olib kelgan. XIX asr oxiri — XX asr boshlariga kelib sun’iy bo’yoqlardan foydalanish ham kashtachilik buyumlari sifatining pasafshi sabablaridan biri bo’lgan. III. 2. Kulolchilik Kulolchilik ham Qashqadaryo vohasining barcha hududlarida keng tarqalgan hunarmandchilik turlaridan hisoblanadi. Tadkiqotchilarning fikricha, kulolchilikiing rivoji uchun, avvalo, o’troq hayot sharoiti, asosiy xom ashyo manbalarining ishlab chiqarish markazlariga yaqinligi va ushbu buyumlarga bo’lgan talab darajasining yuqoriligi asosiy omillardan bo’lib xizsht qilgan1. Qashqadaryo vohasi hududida qadimdan o’troq dehqonchiliq madaniyati markazlari aniqlayegan. Bu yerda kulolchilikni ko’pgina tuproq turlarini uchratish mumkin va kulolchilikiing rivoji uchun zarur barcha sharoyt mavjud bo’lgan. Qolaversa O’rta Osiyo xalqlari orasida sopol buyumlarga talab bir davrda keskin pasayib kettan hollar uchramaydi. Kddimdan, xususan, tadqiq etilayotgan davrda ham kulolchilik uchun zarur yom ashyo manbalarini ybhaning barcha hududlaridan topish mumkin bo’lgan. Kulolchilik mahsulotlarining barchasi uchun bir xil xom ashyo -gluproq to’plangan. Hozirgi paytda arxeologik va etnografyk tadqiqot ishlari natijasida to’plangan kulolchilik buyumlarining kimyoviy tushli natijasida ularning O’rta Osiye hududida keng tarqalgan tuproqpardan bir necha yuz yillar davomida ishlab chiqazib kelinganligi aniqlangan. XIX — XX asr boshlarida ham Qashqadaryo vohasi kulollari qadimgi kulolchilik an’analarini davom ettirib, mahalliy tuproqlardan keng foydalanishgan. Shaxrisabz vohdsining tog’, tog’ oldi tekisliklarida kulolchilikda ipshatilgan tuprokaygyng barcha turlarini uchratish mumkin. Ulardan asosiy kulolchilik mahsulotlari uchun qulay bo’lgan turlari — temirli tuproqlar, gilmoya va gilvot hududlari, jumladan, Shaxrisabz atroflarida ham uchraydi. Umuman, kulolchilik

1 Arnold D. Е. Ceramic theori and cultural process. — Cambridge etc.: Cambridge univ. press, 1985. XI. - P. 50. 53 mahsulotlari ishlab chikarishda mahsulotning qanday tuproqdan ishlanganiga ko’za, turli sifat darajalariga bo’lish mumkin. Mahalliy tuproqyaarning o’ziga xosligy ularning qayyshqokdigi va o’ggachidamliligidadir. Shunga ko’ra, kulolchilikni ishlatiladigan tuproqlar, asosan, 2 turga qayishqoq, ya’ni shirali tuproqlar va shirasiz tuproqlarga bulinadi. Shirali tuproqlar, asosan, katta hajmdagi uzunchoq idishlar — xumlar, xurmachalar, ko’zalar va tandir tayyorlashda foydalanilgan. Shirasiz tuproqlardsh unchalik katta bo’lmagan yalpoq idishlar, masalan, har xil hajmdagi kosatovoq, likopcha, ko’zacha, tog’ora, chiroq va har xil o’yinchoqlar yasashda foydatanilgan. Shirali loy qattiq va bo’sh hollarda ham turli shaklga kirish xususiyatiga ega bo’lib, ular mahsulotning sifatli chiqishida muhim rol o’ynagan, lekin u quritish va pishirish jarayonida ba’zi bir Qiyinchiliklar tug’dirgan. Masalan, o’ta kryishqoq loydan yasalgan idishlar quritish jarayonida qiyshayib qolgan. Shuningdek, pishirish jarayonida ham bir xil pishmay, mahsulot sifatining pasayishiga olib kelgan. Shuning uchun kulollar tuproqning qayishqoqlik darajasiga qarab, yana boshqa xil tuprsjyaardan ham * aralashtirib ishlatishgan. Masalan, Shaxrisabz kulollari o’ta qayishqoq qizil tuproqqa 50% miqdordagilbot va o’tga chidamli o’rtacha qayishqoq tuproq qo’shib foydalanishgan. Aksincha, tuproqning qayishqoqlik darajasini oshirish uchun turli yordamchi materiallar qo’shilgan. Kulolchilik tuprokdarining turini uning rangiga qarab farqlash mumkin bo’lgan. Masalan, hiyla qayishqoq bo’lgan qora va kulrang tuproq — gilmoya, o’rtacha qayishqoqlik darajasiga ega bo’jan oqish rangli tuproq esa gilbot deb nomlangan. Tarkibida temir moddasi bo’lgan qizil tuproqning qayishqoqdik darajasi turli xil bo’lgan. Rangli tuproqlar tayyor mahsulotlarni bo’yash va angoblashda ham keng foydalanilgan. Odatda, qayishqoqlik darajasi kuchli bo’lgan qizil tuproqqa gilbot va boshqa o’tta chidamli qayishqoqtuproqlar aralashtirilgan loy angoblash va bo’yashda muhim vosita hisoblangan. Jumladan, voha kulollari ham qizil tuproqdan sopol buyumlarni angoblash va bo’yashda keng foydalangan. Umuman olganda, barcha turdagi tuproqlar kulolchilikda asosiy xom ashyo manbai hisoblanib, ular boshqa turdagi ashyoviy manbalarga Nisbatan ko’proq talab qilingan. Shaxrisabz kulollari tuproqni, ysosan, shahar atrofidan olib kelishgan. Tuproqzahirasi, asosan, qish faslida ishlatish uchun to’plangan. Kulolchilikda muhim ashyoviy manbalardan yana biri bu oq qum Vyoqtosh bo’lib, ulardan kulolchilik mahsulotlarini angoblash va sirlashda keng foydalanilgan. Kum, asosan, dare va soylardan olisgan. Sir hosil qilishda tarkibida kvarssimon aralashmasi bo’lgan oq kum ishlatilgan. Oq qum barcha hududlarda bir

54 tekisda uchramasligi tufayli, ustalar oqtoshlardan keng foydalanishshYa Shahrisabz vohasining tog’ vag’oldi hududlarida bunday toshlarni uchratish mumkin bo’lib, ularni avval hzondqizdirib, so’ng maydalangan. Kulolchilikda ishlatiladigan muhim xom ashyolardan yana biri ohak bo’lib, XVII asrgacha me’morchilikda fayans tayyorlashda kenya foydalanilgan. Ma’lum vaqg fayansga bo’lgan talab pasayib ketishi natijasida ohak deyarli ishlatilmay qolgan XVIII — XIX asr oxiriga kelib yana fayansga bo’lgan talab oshgan va bu davrda Shahrisabz me’morchiligida tarkibida 7 — 12% miqdorda ohak mavjud bo’lgan fayanslar ishlatilgan1. Bundan tashqari, ohakdan ma’lum mikdorda angob hosiyagoyvda ham foydalanilgan Voha kulollarining yordamchi materiallari — lux, jun, somon, toshko’mir bo’lakchalari va har xil o’simlyklardan olingan bo’yoq va ishqordan iborat. Ulardayyorlangan loynyng qayishqoqliYa dagZyrkasini oshirish, tayyorlash jarayonida qulayliklarga zga bo’lish va mahsulot sifatini oshirish uchun iishatilgaMasalan, katta idishlar va tandir tayyorlashda kyoyg qo’llanilgan jun loyning mustahkamligini oshirish uchun xizMat qilgan. Somon esa loyning mustahkamligini oshirish bilan birga, majulotaing yorilib ketmasligi va undagi suvning tezroq chiqib ketishida qo’l kelgan. Lux sopol idishlar, ayniqsa, uy- ro’zg’or buyumlarining silliq chiqishida va tezroq qurishida muhim vosita hisoblangan. Luxdaryo va ko’llarda ko’plab o’sib, ustalar uni bir yilga yetadigan mikdorda g’amlab qo’yishgan. Voha kulollari sopol buyumlarni bo’yash va sirlash uchun mahalliy o’siygsiklardan olinadigan tabiiy bo’yoqyaardan foydalangan. Bular qirqbo’g’in, choraynak, saritirnoqkabi o’simliklar bo’lib, ulardan ygnqor olingan va sir hosil qilish uchun ishlatilgan.2 Kulolchilikda asrlar davomida shakllanib, rivojlanyb kan mahsulot tayyorlash jarayoni deyarli bir xil bo’lib, bu jarayon qo’l mehnatiga asoslangan. Sopol buyumlarga bo’lgan talabning kuchayishi natijasidishlab chiqarish darajasi oshib, yangi usullar va vositalardan keng foydalana boishanged.ugaxasislar rivojyaangan o’rta asrlar kulolchyligini ishlab chiqarish darajasiga kura, ayollar kulolniligi va shahar kaolchiligita ajratib, o’rgyngan. Tadqik ytylayotgan davrda ham sohada ushbu bo’linish saqlanib qolgan. Ayollar kulolniligi qo’l mehnatiga asoslangan bo’lib, bunda, asosan, ayollyr tor doiradagi iste’molchilar, ya’ni o’z oilasi, qarindosh-urug’lari uchun mahsulot tayyorlagan va buyumlar tovar xarakteriga ega bo’lmagan. Kulolchilikni bu turi,

1 Гражданкина А.С. Очерки развития облицовочной керамики в архитектуре Узбекистана. // Гражданина Н.С., Рахимов М.К., Плетнев И.Е. Архитектурная керамика Узбекистана. –Ташкент: «Фан», 1968. –С.49. 2 Рахимов М.К. Художественная керамика Узбекистана. – Ташкент: АН УЗССР, 1961. – С.76 55 asosan, qishloqlar, tog’oldi xududlarida keng tarqalgan. Mahsulot ishlab chiqarish jarayoni oddiy va sodda bo’lgan. Bunda ayol hunarmadlar faoliyat yuritgan bo’lib, buyumlar tayyorlash oddiy asboblar yordamida boshidan oxiriacha qo’lda bajarilgan. Mahsulot tayyorlash jarayoni ochiq joyda amalga oshirilgan. Chunki buyumlar kam mikdorda hamda yilning issiq kunlarida tayyorlanganligi uchun maxsus xonalarga ehgiyoj bo’yayygan. Ochiq joy yaxshilab tozalangan yoki yerga sholcha tashlanib, uning ustiga tozalangan tuproq to’kilgan. Loy qilingandan keyin 3 -4 soat davomida yaxshilab oyokda tepib, ishlov berilgan. Loyga ishlov berishning birinchi bosqichida unga jun, somon va tuzli suv ko’shish mumkin bo’lgan. Bundan, asosan, Surxandare, Qashqadaryo viloyatlarida tandir tayyorlashda keng foydalanilgan. Shundan keyin tayyor bo’lgan loyning usti yopilib, bir necha ba’zi joylarda, xususan, Qashqadare vohasqda ham loy 20 kungacha dam yeb loy qancha ko’p tursa, shunchalik mustahkam bo’lar ekan. Loyga ishlov berishning ikkinchi bosqichida ham loy 4 — 5 soat oyokda tepib, idishlar yasash uchun tayyor kdaishay. Buyumlarni yasash bir yoki bir necha ayollar tomonidan ochiq joyshmalga oshirilgan. Kulol ayollar o’tirgan holda loy uyumidan olingan zuvalani ustiga qo’yib idish tayyorlaganlar. Ular tayyorlanayotgan idishning hajmiga qarab, turli usullardan foydalanishgan. Kosa, likopcha, ko’zacha kabi mayda idishlarga pastdan boshlab shakl berib ishlangan. O’rtacha hajmdagi idishlarni tayyorlash iqki bosqichda olib borilgan Avvaliga ularning pastidan o’rtasigacha bo’lgan qismiga shakl berilib, keyin u bir chetga qo’yilgan va ikkinchi bosqichyni tayyorlashga kirishilgan. Ikkinchi bosqichida idishlarning yuqori qismiga shakl berilgan va birinchi qismi bilan birlashtirilib, tayyor holga keltirilgan. Bunday hajmdagi idishlar tayyorlash jarayonida yog’och tovoq ustiga yalpoq tosh joylashtirib, keyin ustiga loy qo’yib idish yasalgan. Bu tosh idishga shakl berish jarayonida aylantirib turilgan. Katta hajmdagi idishlarga kulol ayol idish atrofida aylanib yurib, uch bosqichda — toshdan idishning o’rtasigacha, o’rtasidan bo’yin qismigacha, keyin esa bo’yin qismidan yuqorigacha shakl bergan. Dastagi esa idishlar guruhi tayrlanib bo’lgandan keyin o’rnatilgan. Bunda ozgina loy bo’lagi ikki qo’lda uzunchoq holga keltirilib, oldin idishning yuqori qismiga keyin pastki qismiga yopishtirilgan va sillikdangan. Kulol ayol idishlarni tayyorlash va silliqyaash jarayonida suv, laggamaxsus taxtacha, yog’och qoshiqchadan foydalangan. Barcha idishlar silliqyaangandan keyin xavfsizroq joyda 3 — 4 kun davomida quyosh nuri tushmaydigan soya joyda, keyin esa quyosh nurida quritilgan. Pishiriladigan kuni ertalab tarkibida temir moddasi bulgar tuproqni yaxshilab aralashtirib, idishlarning atrofiga latta

56 yordamida ishqalab chiqilgan. U idishlarni tez qizishiga va rang hosil bo’lishiga yordam bergan. Shu bilan idishlarni tayyorlash jarayonitugab, keyinular pishirilgan. Ko’pgina joylarda kulolchilik mahsulotlarini pishirish oddiy usulda — tashqarida amalga oshirilgan. Tayyorlangan idishlar ma’lum bir joyga hajmiga qarab joylashtirilgan. Katta idishlar o’rtada, ularning ichiga kichkinalari joylashtirilib, atrofi toshlar bilan o’ralib, olov yokrlgan. Idishlar bir kecha dayomida o’rtacha olovda pishirilgan va ertasiga saralangan. Sifatsiz idishlar o’sha yerning o’zida sindirib tashlangan, qolganlari esa ichiga suv to’ldirilgan holda yana bir necha kun davomida qoldirilgan. Bu bilan ularning yoriqlari bor yo’qligini tekshirib ko’rilgan va tayyor idishlar sifatiga qarab ajratilgan. Shahar kulolniligi keyg ishlab chiqarish hajmiga va ishlab chiqargan mahsulotlari tovar xarakteriga ega bo’lgan. Bunda buyumlar usta kulollar tomonidan ustaxonalarda, kulolchilik charxlari yordamida keng iste’molchilar doirasi uchun ishlab chiqarilgan1. Shahar kulolniligi ayollar kulolchiligidan yuqori sifatli ishlab chiqarish darajasi va hajmiga egaligi bilan keskin farq qilgan. Voha shaharlarida ham, boshqa shaharlarda bo’lgani kabi, kulolchilik charxlaridan foydalanilgan. Voha kulolchilik ustaxonalarida charx burchaqda joylashtirilgan. Charx, asosan, o’rtada tik turgan markaziy o’qqa biriktirilgan ikkita yog’och doira va qo’shimcha vositalardan iborat edi. Mahsulot tayyorlash jarayonida kulollar dastgoxda idishga shakl berish uchun ishlatiladigan mola, idiiG’chekkashfyni tekislash uchun kamarcha, tirnab naqsh berishda ishlatiladigan xarosh, naqsh verish uchun ko’p tarokdi taroq, yuqori doira va loy taxtani tozalash uchun kapcha, bo’yoqli naqsh berysh uchun charm bo’lagidan yasalgayqalam, terrakotik doira, terrakotik qolip va boshqalardan IYsalanishgan. Ma’lumky, idishlar guruhi tayyor bo’lgach, quritilgan va xumdonda pishirilgan. Urta Osiyoning barcha shaharlaridagy kabi, voha kulbgyanotyk ustaxonalarida ham xumdbn ustaxonaningo’zida joylashgan. Xumdonlar pishiriladigan idishlar turiga qarab 2 xil — ko’zaxumdon va kosaxumdon bo’ltan. Ular xom g’ishtdan terilgan va sgomonli tgoyda suvalgan. Xumdon kovlangashad 30 40 sm balandlikda joylashgan olovxoya va sopol buyumlar joylapyiladigan xonalardan iborat bo’ltnsh|balanddiga 2 metr bo’lzyb. ikkala xonasi aloqida eshikka ega bo’lgan.

1 Пеshерева Е. М. Гончарное производство…-С.133 57 O’rta Osiyo kulolchshshk xumdonlari deyarli bir xil bo’lgan va bir xil vazifani bajargan. Ular yuqori haroratdarx issikdikka chidamli bo’lib, sirli idishlarni pishirish uchun 500 — 600 S0 haroratdagi issikdik talab qilingan. Naktlli idishlarni pishirishga mo’ljallangan xumdonlar rapli yoki tovali bo’lgan. Ular bezakli idishlarni gj-birshigeshaydigan tarzda joylashga mo’ljallangan. Bezaksshidishdar ichma-ich to’ldirib terib chiqilgan va xumdonlari ragteiz bo’lpy. Sirli idishlarni gshishrishda maxsus sarilardan xm foydalanilgan. Ular gultuvak ko’rinishida bulib, yirik idishlar uchun mo’ljallangan sarilar balandligi 8 — 9 sm bo’lgan. Alohida idishlar uchun gulmak va sopol kabi loydan yasalgan tagliklardan ham foydalanilgan. Idishlarni pishirish kechqurun boshlangan. Tayyor idishlar xumdonda kechasi bilan olovda toblanib, ertalab o’choqning og’zi loy bilan suvalgan va 2 soat davomida shunday qoldirilgan. Kulollar xumdonga vdishlar bilan birgalikda ohak toshlar qo’shib solishgan. Bu toshlar xumdonning og’zi yopilgandan keyin ma’lum darajada issiqlikni saqlab turish uchun xizmat qilgan. Pishib bo’lgan idishlar chiqarib olingan va saralangan. Har bir shahar yoki kulolchilik ustaxonalarida kulolchilik buyumlarini pishirish ma’lum kunda amalga oshirilgan. Voha kulollari ham XX asr boshlarida sopol buyumlarni pishirishni chorshanba kuni bajarishgan. Qashqadaryo viloyati zamonaviy kulollari hozirgi kunda ham qadimiy an’analarni davom etgirib kelmokdalar. Mutaxassislaring fikricha, O’rta Osiyo, jumladan voha kulollary2 toifa — ko’zagarlar va kosagarlarga bo’lingaya Shahrisabz ko’zagarlari ko’za, xurma, do’lcha, qo’shquloq va boshqa buyumlarni ishlab chiqargaJ. Ko’za uyda suv saqlash yoki dalaga olib borish uchun ishlatilgan. Shaxrisabzda ishlab chiqarilgan ko’zalarning eng kattasi 15 — 20 litr suyuqlikni saqlashga mo’ljallangan. O’rtacha hajmdagigisi nimko’za deb nomlangan va unga 10 litr suyuqlik ketgan. Kichik hajmdagi ko’zalar ko’zacha deb nomlanib, 8 litrgacha bo’lgan suyuqlikni saqlashga mo’ljallangan. Ko’zalar hajmiga qarab bir necha xil nomlansa-da, ularning tuzilishi bir xil bo’lgan. Ularning barchasi o’rtacha uzunlikdagi to’g’ri va keng bo’yinli, yuqorisida qalin girdishli aylanaga ega bo’lgan. Ko’zashtt tanasi bo’yinning tugash joyidan kengayib ketgan va idishning qorin qismidan pastga qarab qisqarib borgan. Tagi Јyeng, tekis , aylanasi esa ko’zaning balandligiga nisbatan 1:3 o’lchamda bo’lgan. Ko’za dastasining bir uchi og’zining qalin gardishiga ulanib, bir necha sm tortilgan va keskin ravishda pastga bukilib, ikkinchi uchi idishning yelka qismiga ulangan. Xurma sut mahsulotlarini saqlash va biror yerga olib yurish uchun xizmat qilgan. Ular haM o’lchamiga, hajmiga qarab nimxurma va xurmacha deb

58 nomlangan. Shahrisabz ko’zagarlari ishlab chiqargan xurmalar 2 xil ko’rinishga ega bo’lgan. Birinchi ko’rinishdagi xurma va xurmachalar og’zi keng, tepadan pastga qarab qisqarib borgan, idishning biqin qismidan pastga keskin qisqartirilib ma’lum nuqgada to’xtatilgan va yana yon tomonga biroz bukilgan. Bunda uning tagida keng taglik hosil bo’lgan. Ularning tagi yalpoq, ogzi qalin girdishli bo’lgan. Dastasining bir uchi ogiz girdishi tagidan birlashtirilib, idishga perpendikulyar tarzda joylashgan va o’shir burchak hosil kalgan holda ikyushchi uchi idishning biqin qismiga birikkan*Y11rik/?l1Sh1arda tag diametri va og’iz diametri 1:3 o’lchamda bo’lgan. Kichik hajmdagi nimxurma va xurmashlarta, xususan, yuqori aylanasi 33 — 35 sm va pastki aylanasi 11 — 13 sm o’lchamli idishlarga talab katta bulgar, Kichik hajmdagi xurmachalar eng yirigining balandligi 45 — 50 sm bo’lsa, eng kichigining balandligi 25yjf 28 sm bo’lgan. Ikkinchi ko’rinishdagi xurma, nimxurma, xurmachalar keng oshrli, qisqa bo’yinchali va yumaloq qorinchali shaklda bo’lgan. Idishning qisqa va keng bushshchasi tagidan kengayib, yumaloqlashib borib, faqatgina qdishning qorin qismi pastki chegarasidan tagiga qarab qisqarib ketgan. Ushbu kurishedidagi xurma va rmachalarshnt ikkita dumaloq shaklli dastasi bo’lib, uning birinchi uchi idish og’§ining yuqori chegarasidan pastroqdan ulangan va ikkinchi uchi ishshsh balandaigining yuqoridan 3:1 o’lchamida ulangan. Bunday idishlarning eng yirigi balandligi 30 sm bo’lgan. Do’lcha sut va yog’ni saqlash yoki olib yurish uchun ishlatilgan. Bunday idishlarning og’zi keng, bo’yni qisqa bo’lib, bo’yinchasidan pastga qarab kengayib borgan va kift qismidan pastga qarab qisqarib ketgan. Balandligiga nisbatan tag aylanasi 3:1 o’lchamda. Dastasi bitta, og’zinyng yuqori chegarasi pastrog’idan birikkan, bir necha santimetr yon tomonga tortilib, o’sha balandlikda vertikal holatda pastga tushgan va kiftiga biriktirilgan. Odatda, do’lchalar ichi sirlangan, balandligi esa 30 — 35 sm bo’lgan. Qo’shquloq — hayvon yog’lari va saryog’ saqlashda ishlatiladigan idiy. Ichi sirlangan, ko’rinishi do’lchaga juda o’xshash, lekin dastasi ikkita. Balandligiga nisbatan yuqori va pastki aylanasi bir xil bo’lgan. Qo’shquloqnint balandligi 50-60 sm bo’lgan. Shahrisabzda juda yirik xumlar yasalmagan. Bunga sabab mahalliy tutgroqlar tarkibida mayda toshlarning ko’pligi bo’lib, kupincha yirik hajmli idishlar quritilayottanda devorlari yoyyoshb ketgan. Shahrisabz kosagarlari tovoq, kosa, shokosa, nimkosa, dukkikosa, qalandari, tog’ora kabi sopol buyumlarni ishlab undan tashqari, Shaxrisabz kulollari tozShnidan kir yuvish, xamir qorish uchun tog’oralar ham ishlab chiqarilgan. Tog’oralarning Shakli tovoqcha ko’rinishiga yaqin bo’lyb, ulardan hajmi yirikligi

59 bilan farqlangan. Ular sirlangan va sirlanmagan olda ishlab chiqarilgan. Sirlangan togoralar ichi ola-buly dog’lar bilan qoplangan. Sopol buyumlar sirli va sirlanmagan turlarga bo’lingan. Sirlanmagan sopol buyumlarga, asosan, tandir, yirik hajmli xumlar va ayol kulollar tomonidan ishlab chiqarilgan sopol buyumlar kirgan. Qolgan barcha sopol buyumlar qisman yoki bugunlay sirlangan va rang-barang naqshlar bilan bezatilgan. Kulolchilik buyumlarini bezashning keng tarqalgan turlaridan biri bu idishlar sirtiga tarkibida temir moddasi mavjud bo’lgan loyni surtish orqali dog’lar hosil qilish bo’lib, bu qishloqlarda va hududdarda keng tarqalgan. Bu usul shahar kulolchiligida ham qisman uchraydi. Bu odat sehrgarlik va ishohiylik xarakteriga ega bo’lib, go’yo yomon ko’zdan asrar emish. Bu odat Buxoro shaxri va Shaxrisabz vohasida XX asr boshlarigacha saqlanib qolgash' Sirlanmagan idishlar atrofiga, xususan, ularning bo’g’ziga bir yoki bir nechta to’g’rilqinsimon, jingalak chiziqlar chizili©* ularni qiya chiziqlar orqali tutashtirish bilan ham bezatilgan. Ba’zhollarda ko’za og’zining ichki tomoni va tutqichlariga ham turli xil chiziqli naqshlar solingan. Bturli bezak idishlarni tayyorlash jarayonida amalga oshirilgan. Kulolchilik buyumlari, asosan, islimiy, zoomorf, geometrik shaklli naqshlar bilan bezattshashKyattgkddaryo voxdeykulolchiligida naqsh berishning keng shrkdlgan turlaridan biri bo’rttirib yopishtirilgan naqshlardir. Bu, asosan, zoomorf nasshlar bo’lib, ko’zoynaksimon ilon, ayol ko’kragi, so’chsor shoxi kabi tasvirlar ko’p uchraydi. Ular qadimiy bezak turlaridan biri bo’lib, Shaxrisabzning tog’ va tog’oldi hududla]rida ayollar kulolchiligshsh XIX asr oxirlarigacha saqlfshb qolgan. Voha kulolchiligida ko’p uchraydigan bezak turlaridan yana biri geometrik shakllar bo’lib, ayniqsa, ular shahar kulolchiligida katta urin tutgan. Sopol buyumlarga to’g’ri chiziqli, to’lqinsimon va boshqa geometrik naqshlarni tushirish uchun pichoq, taroq, turli shaklli qolipchalar va naychalardan foydalanilgan. Urta Osiyo, jumladan, Shaxrisabz kulollari tomonidan ishlab chiqarilgan sopol buyumlarda zulfak, sergul ko’proquchrasa, Buxoro va G’ijduvonda jiydagul, chertak, bo’tagul, chbrdomcha, mortula, Kattaqo’rg’onda esa panjagul, salamchindasta, shona, chashmik, bulbush kabi nashi turlari keng arqalgan. Zoomorf bezaklar, asosan, kosagar ustalari shshoshshan keng qullanilgan. Bunday tasvirlarga morachi g’o’zanak, morachptohut, dumi burgut, murg’i safit, boshush, guli tovus va boshqalarni misol qidib ko’rsatish mumkin. Arxeologiya va etnologiya kafedrasi shzeyi||rakdaayotgan XIX asrga oid O’rtaqo’rg’on arxeologik yodp>ligidan topilgan ichiga ilos tasviri tushirilgan sopol kosa Shaxrisabz kulollari

60 tomonidan tayyorlangan bo’lib, uning zoomorf bezagi Urta Osiyoning boshqa kulochilik markazlarida yasalgan kosalarishuxshash. Buvdan tashqari voha kosagar ustalari sirli idishlarni bezashda O’rta Os$r me’morchiligida keng kushattgashmadyubiy islshiy koshin, modahil, gajak, panjar&kabi naqsh turlaridan foydalanganlar. Idishlarga naqsh chizishda xat qalamyavsar qalash tagi $alamlardan keng foydalanilgan. Idishlarni sirlatloladsh/qda eng murakkab jarayon bo’lib, sirlash ishi kulollar tomonidan uzoq davr mobaynida ishlab chiqarish srri hshyublanib kelgan va ustalardan yillar dovomida shogirdlarga kayeb siri sifatida qoldirgan. Kulollar idishlarni sirlash uchun oq qum, oq tosh, qalay va mis oksiddari, mag’il, kobalt hamda qirqbo’g’i*, choraynak, saritirnoq kabi o’simliklardan foydalanganlar. Masalan, tam ko’k rang hosil qilish uchun matldan,-qizg’ish rangli sir uchun misn’ksididan, sariq rajuyaun esa temir oksididan foydalanilgan1. Shaxrisabz kulolchiligida, asosam, qizil rangli sir keng tarqaygan: Angob ko’pincha tuprokdan tayyorlangan. Sifatli idishlarni angoblashda tarkibida temir moddasi bo’lgan o’tta chidamli jo’sha tuprokdan (qizil rang berish uchun), Syfatsizroq idishl angoblashda qora gilbotdan foydalanilgan2. Sir idishga yaxshi singishi uchun o’simliklardan tayyorlangan ishqordan foydalanilgan. Ishqor qirqbo’g’in, choraynak, saritirnoq va boshqalardan olingan3. Shahgisabzlik kulollar ko’proq choraynaka qirqbo’g’indan foydalanishtasz Soshkl buyumlarni bo’yashrdarlash va turli -tumsh nakdshr bilan bezash, asosan, usty kulollar tomonidan O’rta Osiyoning turli hududlarida bo’lgani sshari Kdshqada vohasi kulolchiligida ham sirli idishlar tarafdan bo’yoq oqizib belgi qo’yish usuli bo’lgan. Ayniqsa, bu odat qishloqlarda tarqalgan ayollar kulolchiligida keng foydalanilgan. Xulosa qilib aytganda, soddalYoik va oddiyli ko’rfadigan musudmonchilikda sopol bukshlarnishshlaysh savob hisoblangan va mahalliy ahrli uadro’zg’or buyumlarin asosiy qismi sopol buyumlarda tashkil topgan. Bu esa sopol buyumlarni ishlab chiqarishga bo’lgan talab ushbu devrda ham yuqori darajada, bo’lganini ko’rsatadi. O’rta Osiyo kulolniligi XVII acp ikkinchi yarmidan XVIII asr o’rtalarigacha inqirozga yuz tutgan.Щibu davrda sopol buyumlari ham, ularga berilgan nakdd turlari, ishlatilgan sirlarning siti hamgasayib ketgan. XVII asr boshidari ko’k, yashil, to’kjigarrang naqshli idishlar endi sariq, ochshshil, oq va ko’kimtir sirlar bilan bezatila boshlashshn. Ushbu davr sopol buyumlarininr ko’pchiligida bezak umuman uchramaydi. idishlar, ayniqsa, XVIII asrga oid

1 Сайко Э. В. Среднеазиатская глазурованная керамика XII — вв. — Душанбе: "Дониш", 1969. - С. 78. 2 Аминджанова М. 2L Сайко Э. Керамика, стекло и фарфор в Средней Азии (с древнейших времен^до наших дней). - Ташкент: "Узбекистан", 1968. - С/7.

61 ko’zachashiog’zidan och yashil rangli sir oqizib qo’yilishi keng tarqalgan. XVffl asrning ikkinchi yarmidan kulolchilik idishlarining sifati va bezagi da, ayniqsa, idish naqish fonida jonlanishni payqash mumkin. XIX asr ikkinchi yarmidan O’rta Osiyo bozolariga chet el chinni va fayans buyumlarining kirib kelishi edahalliy kulolchilikni ijobiy ta’sir ko’rsatgan. Ushbu davrda sopol buyumlar yangi sifat darajasiga ko’tarilgan. Voha kulolchiligida mahalliy xususiyatlar bilan birga, butun O’rta Osiyo hududiga xos ilg’or an’analar o’z aksini topgan bulib, ayniqsa Buxoro va Samarqand kulolchilik maktablari ta’siri sezilardir.

III. 3. Metallga ishlov berish sohalari

Metallga ishlov berish sohasi ko’p asrlik tajriba va an’analar asosida rivojlanib kelgan. Qashkddaryo vohasi shax markazlarida nomlari saqlanib qolgan masalaning o’tmini taxdil qilish imkoniyati kuchayadi. Qarshi shahrida Temirchi, Degreziilangaron guzarlari, Shahrisabzda Degrezchi va Haytak guzarlari, Kitobda Zargarlik, Kichik zargarlik, Miltiqsozlik qabi guzarlar anikdangan. Qadimda konchilarni, asosan, tez eriydigan va uncha chuqurlikda bo’lmagan ma’danlar qiziqgirgan. Miloddan avvalgi III ming yillik oxirlariga kelib mis, qalay, oltin kabi ma’danlarni qazib olish keng yo’lga qo’yilgan. Ularni eritib, turli shakldagi qoliplarga quyib buyumlar yasay boshlangan. O’rta Osiyo va Qozog’iston hududlarida ochiqma’dan konlari va ular atrofidagi metall eritish ustaxonalarining topilishi yuqoridagi fikrimizning dalilidir. O’rta Osiyoda qadimgi va o’rta asrlar Davri tog-kon metallari qazib olingan markazlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Toshkent vohasi (Chotqol — Qurama tog’lari), Zarafshon vohasi (Turkiston tog’ tizmlari), Tyan Shan — Oloy tot tizmalari, Kyashqadaryo vohasi (sharqiy Hisor tog’ tizmalari), Surxon vohasidan (Boysun Ko’hitang va Bobotog’ tizmalari) metall eritib olinganligi olimlar tomonidan aniqlangan1. Qashqadaryo vohasida konchilik ishlari ilk o’rta asrlardan keng rivojlanganligi anikdangan. Bu hududda o’rganilgan ma’danlardan temir yetakchi o’rin tutganligi ma’lum. Rangli metallar va temir konlari joylashgan manzillar Hisor tog’ tizmasining sharqidagi kichik dare vohalarida tarqalgan2. Tadqiqotchilarning fikricha, so’shti o’rta asrlarda bu sohada tushko’shshk kuzatiladi. Bu davrda foydali qazilmalarni o’zlashtirish keskin kamayadi.

1 Исломов О. И. Из истории геологических знаний в Средней Азии. (История геологических знаний в Средней Азии в феодальный период V в. — начало XIX в.). - Ташкент: "Фан", 1977. –С. 16-17. 2 Пругер Е. Б. Древние горнопромышленные объекты юга Узбекистана // Материалы по истории, историографии и археологии. Труды ТашГУ. — Ташкент: 1980. Вып. 630. - С. 34. 62 Konchiliqda tushkunlikning asosiy sabablariningbiri, XVI asrda ko’chmanchi qabilalar tomonidan O’rta Osiyoning zabt etilishi tufayli iqgisodiy hayotda yuz bergan o’zgarishlar va ularning tog’-kon xo’jaligiga ko’rsatgan salbiy ta’siri bo’lsa, ikkinchisi, XVII — XVIII asr boshlarida o’lkani qamrab olgan inqiroz holati iqgisodning mazkur sohasini ham izdan chiqarib yuborganligvda edi. Keyinchalik voha iqgisodi biroz yuksalgan davrlarda ham konchilik ishlab chiqarishi o’zining ilk va rivojlangan o’rta asrlardagi holatiga ko’garilmagan. Qashqadaryo vohasida konchilik ishlarining holati haqidagi turli fikrlar maJvjydligini ko’ramiz. A Kun Shahrisabzdan tabiiy qazilmalar yetarli darajada qazib olinmaganini, I. Bekchurin vohaga chetdan keltirilgan mahsulotlarning katta qdamini temir va mis tashkil etganini yozib qoldirgan bo’lsa, Ye. K. Meyendorf ularga zid ravishda Shaxrisabzdan temir kup mikdorda qazib oltshganligi va hatto Rossiyaga eksport kdlshtganligi haqida yozadi1. Fikrimizcha, bu ma’lumot haqiqatdan uzoq bo’lib, ushbu davrda temir ko’p mikdorda Rossiyaga eksport kdoinmagan, aksincha, O’rta Osiyoga keltirilgan. XVI - XIX asrlarda ham amirlikda turli metallarni qazib olish davom ettan. Shaxrisabz tog’laridan temir G’uzor tog’laridan qo’rg’oshin qazib olingan, ularning asosiy qismi poytaxt Buxoroga olib kelingan va bu yerdan boshqa hududlarga tarqatilgan. So’ngga o’rta asrdar davrida Shaxrisabz,tog’ yonbag’irlaridagi G’ilon, Ommag’on kЈLokdarida, xususan, Cho’yanchi nomdi o’rta asr manzilida temir konlari mavjud bo’lgani, mahalliy aholi tomonidan qadimdan cho’yan eritilganligi va beqlik davrida ham bu ishlar davom etganligi ma’lum. Yuqorida keltirganimizdek, Qashqadaryo vohasi hududida rivoj topgan metallga ishlov berish hunarlari sirasiga temirchilik, degrezchshshk, misgarlik, kandakorlish, zargarliyut kiritishimiz mumkin. Tadqiq etilayotgan davrda vohaning barcha shaharlarida rivojlangan xunarmandchilik turlaridan biri temirchilik hisoblangan. Temirchilar uy-ro’zg’or buyumlaridai qurollari, transport yoki ot-ulov anjomlari va harbiy qurol-aslahalar ishlab chiqarganlar. Masalan, o’yma naqshli va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan enli kamarlar, qalqon, dubulg’a, shamshir, xanjar, oybolta, ketmon, bel, o’roq, teish, bolta, pichoq, mux, yena, zulfak, qulf-kalit va boshqalarnikeltiri o’tish mumkin. Voha shaharlarida degrezchilar ham faoliyat yuritgabo’lib, ular ham turli xil qishloq ho’jaligi buyumlaridan omoch, kurak, turli hajmdagi cho’j qozonlar, chiroq

1 Кун А. Л. Очерки Шахрисабзского бекства... — С. 231; Бекчурин И. Шахрисабзское владение по рассказам Джурабека и Бабабека // Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник. Вып. II. — Спб., 1873 - С. 87; Мейендорф Е. К. Путешествие из Оренбурга... — С. 79. 63 va boshqalarni maxsus oliplarga quyib yasaganlar. Degrezchi ustalar vohaning barcha shaharlarida faoliyat yuritgan. Ularning xizmatidan qurol-yarbn yasashda ham keng foydalanilgan bo’lib, XIX asrda Kitob va Shahrisabzda afg’on hamda eronlik ustalar yordamida kichik zambaraklar tayyorlangan1. XIX — XX asr boshlarida misgarlik ham yaxshi rivojlangan. Bu davrda qo’shni davlatlar bilan savdo-iqtisodiy, madaniy aloqalar rivojlanishi natijasida vohaga kirib kelpsh mahsulotlar ta’sirida mahalliy ustalar o’z mahsulotlari turi, shakli va bezagini boyitishga muvaffaq bo’lishgan. XIX — XX asr boshlariga oid Uzbekiston badiiy mis buyumlar namunalari muzeylarimiz kolleksiyalarida eng saralari hisoblanadi. Bu davrlafda yirik shahar markazlari — Buxoro, Samarqand, Qo’qon, Xiva, Shaxrisabz, Qarshi misgarlik va zargarlik buyumlari ishlab chiqaradigan markazlardan bo’lgan. Ayniqsa, XIX asr boshlari mis buyumlar turining boyligi bilan ajralib turadi. Mahalliy hunarmandlar ishlab chYqargan choydish, misko’za, mischoynak va hokazolar keng tarqalgan. Shuningdek, miskosa, sharbatkosa, mislagan, mistovoq, misbarkash, la’li, idish ustini yopish uchun savri, kashkul"', satil, sarxumi, do’lcha, chumst kapgir va boshqalar aholi turmushidagi asosiy uy-ro’zg’or buyumlari hisoblangan va aholining bu mahsulotlarga ehgiyoji ham katta bo’lgan. Suv yoki choy uchun ishlatilgan mis idishlar shakli, o’lchami va bezaklari bilan ham bir-biridan farqqilgan. Ulardan dumaloq, bodomcha shaklli, qanotli, rixli va pallali turlari keng tarqaltan?. Shuningdek, ular tagligi, tumshug’i, dastasining bor yo’qligi bilan ham farq qilgan. To’rtburchak shakldagi la’li va laganlar XIX asrning ikkinchi yarmidan rus fabrika mollari ta’sirida paydo bo’lgan. Tayyor mis buyumlar uchta hunarmand mehnati mahsuli hisoblangan. Misgarlar qizil yoki sariq misdan idishning andozasini tayyorlagan va uni qalay yurgizib oqartirgan. Rextagarlar buyumning alohida qismlarini (dastak, qubbali qopqoq, chumak uchi-sanula, oshrtq-moshiqlar va hokazolar) yasagan. Kandakorlar esa buyumlarga naqsh berib, bezagan. Qashqadaryo vohasida mis pichoqlarga naqsh berish, kandakorlik ham rivojlangan bo’lib, naqsh turlari va ishlov berish usullari bir-birini takrorlamaydi. Umuman, Urta Osiye shaharlarida mis buyumlarni bezash usullari keskin farq qilmagan. Kandakorlar, asosan, chekma (zarb), o’yma va nafis kesma turlaridan keng foydalanganlar. Ayniqsa, mayda pardoz buyumlariga naqsh berish ustalar nozik did va mahorat talab etgan. Ba’zan chelak, qozon kabi yirik idishlarham oddiy naqshlar bilan bezatilgan.

1 Юлдашева М. Ю. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XVI - XVII вв. - Ташкент, 1964. - С. 15. 64 Kandakorlik ishlari do’dat qalam yordamida qo’lda bajarilgan. Malakali ustalar buyumga naqsh shaklini chizmasdan bevosita iskana yordamida chekib qavergan. Naqsh berish ishlari tugagach, uning chiziqlari tozalagan, naqsh shakllari nafi dashtirilgan, so’ngra naqshlarning tagi — zaminzarboriga ishlov berilgan. Hunarmand o’z ishini idish yuzasini ishqalab pardoz berish bilan tugatgan. XVIII asr oxiri - XIX asr boshlariga oid buyumshr naqshi o’zaro mutanosibligi, bejirimliga, mazmunan boyligi va o’ziga xos shakllari bilan ajralib turadi. XIX asr ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida fabrika mrllarining kirib kelishi iste’molchilar didiga o’z ta’sirini o’tkazadi. Natijada dabdaba va hasham buyumlariga talab o’sa boshlaydi. Kandakorlik ishlarida esa buyum bilan naqsh o’rtasidagi mutanoiblikka putur yetadi, buyumlarning tashqi ko’rnishi qo’pollashadi, ularning shaklidagi gul va bezaklarga zo’r berila boshlaydi. Fabrika mollari ta’sirida xalhunarmandchiligi buyumlaridagi ravonlik izdan chiqib, tartibsizlikla avj olgan. XIX asr fkkinchi yarmida ishlab chiqarilg buyumlarga naqsh berish usullari boshqa davrlardan keskin farq qilgan. Bu davrda ilgarydan davom etib rlayotgan o’ymakorlik an’analaridan voz kechilib, rte fabriku mollariga takdid va nisbatan drzonroq mahsulotddra bo’lgan talab natijasida bosma hamda chekma naqshlardan keng foydalanilgan. Buning natijasida ushbu davr buyumlarida o’ymakor naqsh nafisligi yo’qolib borgan. Shuningdek, XIX asr oxiri — XX asr boshlaridagi buyumlarni qora va qizil rangli bo’yokdar bilan bo’yash, ranglangan buyumlarni qimmatbaho toshlar hamda oyna bo’lakchalari bIlan bezash rayem bo’lgan. Idishlarning qapqog’i?astasi va tagini bezashda shabak-kesma usulida gul g’unchalari shaklidagi bezaklardan ko’proq foydalanilgan. Buyumlar, asosan, islimiy, geometrik va zoomorf naqshlar bilan bezatilgan. Qisman epigrafik yozuvlar va astral bezaklar ham uchrab turadi. Urta Osiyoning barcha hududlarida bo’lgani kabi, Qashqadaryo vohasida ham islimiy bezaklardan gulzor, madoxil, bargak, bodom, buja, muxja, chorbarg va hokazolar ko’plab uchraydi Zoomorf bezaklardan chashmi bulbul, qo’chqoroq, pushti baliq, kirmak, zuluk, kapal ak, ilon izi va boshqalar voha mis buyumlari bezagida alohida o’rin tutadi. Ilon, qo’chqf boshi, qush qanog kabi bezak shakllaridan, asosan, idish dastasi, chummagii qopqoqdariki bezashda foydalanilgan. Geometrik shakllardan, asosan, alohida naqshlar majmuasini ajratib turishda foydalanilgan. Ularning uchburchak shayipg g’ishtin, mehrob, zayJir, modoxil kabi turlaridan keyp foydalanilgan.

65 O’rta Osiyo xududlarida tayyorlangan mis buyumlar ko’pgina o’xshashliKlar bilan birga, shakli va bezaklarida o’ziga xoslyklaryy bilan ajralib turadi. Masalan, Farg’ona vodiysi misgarlari ishlab iqargan g’oz.yaklli oftobalari va boshqa buyumlari mazmunan sayoz, lekin o’yib ishlangan aninaqshlari, asosan, turli gullar tasviridan iborat. Qo’qon buyumlari bezagi islimiy bezakninn turli mayda elementlar majmuasidan tashkil topgan. Margilonda bodom va qalampir bezagidan ko’p foydalanganlar. Toshkent miyy buyumlari bezaklari Qo’qon va Samarqandnikiga o’xshasa-da, myyda elementlardan xoli, asosan, yog’ochga o’yib ishlangan pargari, kapal yelpig’ich, zuluk, belanchak, doira kabi bezak shakllaridir. Buxoroda esa buyumlarni ishlab chiqarish va bezashda qadimiy usullar ko’proq saqlanib qolgan. Ularda soddava aniq tasvirlar, asosan, epigrafik yozuvlardan iborat kundayulidagi yirik bezaklar ko’proq uchraydi Samarkand mis buyumlaridan choydish, gajak dastali sharobdon boshqa hududlarda deyarli uchramaydi. Bezaklaida esa boshka hududlarda XVIII asrlardayoqunutilgan o’ymakorlik uslubidan kup foydalanilgan bo’lib, bu nafis naqshli mis buyumlar Samarkandning o’ziga xosligini biddiradi. Bunda, asosan, islimiy bezaklar, xususas, chorbarg ko’p uchraydi. Xorazm misgarlik maktabi sohiblari tomonidan ishlab chiqarilgan tung, tungcha, qumg’on, nosshisha kabi mis buyumlar, asosan, chuqur o’yma, parallel to’lqinsimon chiziqli chekma bezagi, qizil va qora bo’yoqlar bilan bezatilgan. Bunda buyumlar bezagi spiralsimon aylanma islimiy naqsh bilan boyitilgan. Kashqadaryo vohasi misgarlari ishlab chiqargan mahsulotlari o’ziga xos ruakli va ko’rinishi bilan ajralib turadi. Jumladan, Qarshi mvdgarlari ishlab chiqargan oftoba, tupkunak va tog’oralar bunga misol bo’ladi.Bunda, ayniqsa, yotiq devorlq.- yuvinishda foydalanilgan qopqog’i shxta chanrg’iga o’xshash bo’lib, tog’ora yerdan ktarilganda, uning .qopqog’i o’zi Zdalishi bilan boshqa yerda uchramaydigan mis buyum turi sifatida o’ziga xoslik kasb etadi. Shaxrisabz va Qarshilik miyegarlar ishlab chiqargan buyumlarning bezaklari, asosan, bosma usulda bo’lib, qimmatbaho toshlar, asosan, feruza va oyna bo’laklari bilan bezatilgan. Umumdn, o’zbek kandakorlik buyumlari bezaklarining asosiy yo’nalishidagi diqqatga sazovorlik bu — naqsh majmuasining yaxlit mazmunni tashkil etgan bosh mavzusi hoshiyayar bilan chegaralanishidadir1. Miye idishlar, asosan, boy oilalarda ishlatilgan. Ular mis buyumlarni uy bezagi sifatida ham saklashgan. Oddiy oilalar kundalik hayotda sopol buyumlarni ko’proq

1 Абдуллаев Т., Фахретдинова Д., Хакимов А. Песнь в маталле. Народноев искусство Узбекистана. – Ташкент, 1986. –С.20. 66 ishlatgan. Bu musulmonchilikda farz deb bilingan va sopol buyumlar mis buyumlarga nisbatan ancha arzon bo’lgan. Umuman, Urta Osiyoda gossiya istilosiga qadar mis buyuyaylar mulk sifatida syyykgan;. Chunki favqulodda holatlarda ularni bexavotir joyda saqlash va zarurat yuzasidan pullason bo’lgan. XIX — XX asr boshlarida Qarshi, Shaxrisab va Kitob shaharlari ham zargarlik buyumlari ishlab chiqarilgan markazlar hisoblangan. Voxa shaharlarida joylashgan zargarlik guzarlari bunga misol bo’ladi. Tadkiqotchilarning ta’kidlashicha, xunarmandchilikda dastavval ayollar taqinchoqlari paydo bo’lgan bo’lsa-da, kryinchalik erkaklar ham turli xil taqinchoqlar taqishgan. Masalan, rangli toshlardan egasini ismi-sharifi muhr- uzuklar yirik savdogarlar uchun maxsus tayyorlangan. Arxeologlar tomonidan eng qadimgi metall topilmalar O’rta Osiyoning janubi- g’arbiy hududlaridan topilgan1. Arab boskinigacha bo’lgan davrda zargarlik buyumlarida hayvonlar va qushlarning tasviri ko’p uchragan2. Arab bosqini davrida zargarlik buyumlari bezagida aniq tasvirlar, xususan, qush va hayvon ko’rinishidagi naqshlar yo’qolib, uning o’rniga afsonaviy hayvon yoki manzaralarni tasvyrlash ko’i uchraydi. Ushbu davrning yana bir o’ziga xosligi islimiy bezak turlarining epigrafik bezaklar bilan uygunlashib ketishida namoyon bo’ladi3. Lekin bu davrda ham hayvonlar tasviri butunlay yo’qolib ketmagan. Undan keyingi davrlarda yasalgan zargarlik buyumlarining bizgacha yetib kelgan namunalari, xususan, bronza, mis, kumushdam yasalgan tumor, turunj, to’qnog’ich, kamar tug’a va boshqalarda hayvonlar yoki ularning ba’zi qismlari tasviri sakdanib qolgan. Mo’g’ullar bosqini davridagi inqirozdan keyin ushbu xunarmandchilik sohasida yana jonlanish paydo bo’ladi. XV - XVIII asrlarda bronza va misdan yasalgan buyumlar yuqori darajada ishlangan, murakkab o’ymakorlik usulida bezatilgan4. Mazkur davrda buyumlarni bezashda husnixat yozuvlaridan foydalanish yangiliyu bo’lib, ular bilan turli hayvonlar tasviri yuzasi bezatilgan. Hayvon va qush tasvirini husnixat yozuvlari bilan bezatish bir-birini inkor etish o’rnida biri ikkinchisini ma’no jihatidan? to’ldirib turgan. XIX — XX asr boshlarida ham oltin, kumush, brinch, mis, yaltiroq qimmatbaho toshlar va shishadan zeb-ziynat buyumlari yasash davom etgan.

1 Bactrian Gold (frov the excavations of the Tilla-tepe nicropolois in northem Afganistan)/ Aurora Art Publishers. Leningrad, 1985. – P.101. 2 Лунева В.В. О традициях и особенностях согдийского ювелирного искусства..-С.60 3 Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта. –М.:1960.-С.50; Историческое искусство Узбекистана. – М., 1965.-С.29. 4 Абдуллаев Т. Каталог медных и медночекканых изделий Узбекистана XVIII-XX вв. – Ташкент: Ан УЗССР, 1974. –С.7. 67 Xususan, tilladan; uyumlarga tilla suvi yuritishda keng foydalanilgan. Sababi shariatda erkaklarning tilla buyum taqishi man etilgan. Bu taqiqlar yuqori tabaqa axdi erkaklarini tilla taqinchsrdardan cheklay olmagan. Ular irtiga- tilla suvi yuritilgan kumush yoki boshqa metallar qotishmasidan yasalgam zargarlik buyumlarini taqishib, shu orqali go’yoki shariaya qonunlariga qilganlar. XX asr boshlarigacha qassoblar, sartoroshlar, g’assollar orasida maxsus uzuklarni taqish 1 odati bo’lgan . Tashqi dabdabaga o’chdaroy axdi talabi natijasida XIX asr oxiriga kelib taqinchoq yasashda tilladan ko’proq foydalanilgan2. Kimmatbaho toshlarga ham sehr-jodu ko’zi bilan qarash, ya’ni ular iney .nardan asrovchi, kasalliklardan xal os etuvchi, jamiyatda kishining mavqyeini belgilovchi vosit vazifashnk bajargad. Bu odat XVIII — XX asr boshida ham davom etgan bo’lib, ular va xalojor.trk qudratiga ega, insoYe takdirini o’zgartirish, baxt-saodat va omad keltirish, tabiatiga ta’sir eta olish,rmg’ir yog’dirish xususiyatlariga ega, deb shonishgan. Zargarlikda. ishlatilgan qrmmatbaho toshlarning har qaysisi o’ziga xos xususida qashmda ramzni etgan qarab, taqinchokdar turlicha bezatilgan. Masalan, feruza baxt-sayuat, omad va farovonlikni bilduruvchi tosh bo’lgan. Yoqut esa eng qimmatli va chiroyli qimmatbaho tosh xdisoblanib, uni vaboni daf etuvchi xususiyatga ega deb bilishgan. Ulardan oybaldoq ko’rinishidagi sirg’a, shokilalar yasalgalgan yurakni mustahkamlovchi xususiyat bor, deb hisoblashgan. U feruza, lojuvard, marjon, tilladan balgan munchokdarga qo’shib ishlatilgan. Marjon dardni daf etuvchi zumrad esa ko’zga nur bshuvchi xususiyatga ega deb bilishgan. Yuqori tabaqa yaxshi ko’rgan kdimmatbaho metall va toshlari - tilla, kumush, olmos, yoqug muhabbat ramzini bildirgan. Badaxshon la’li, topazni esatoj zebi deb bilishgan. Bundan tashqari, qahrabo, tog’ billuri, xrizolit, sadaf kabi yarqirovchi toshlar ham zargarlikda juda keng qo’llanilgan3. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Qashqadaryo vohasi ayollari an’anaviy takyychoqlari ham kumush, oltan, jezmis, bronza kabi qimmatbaho metallardan turli uslub va naqshlar gyyshda zeb berib yasalgan.Voha zargarlik buyumlari qayerga taqilashiga ko’ra 4 ta asosiy guruhga bo’linadi: 1. Boshga va burunshtakdgsadigan taqinchokdar: tshshasoshoargak, silsila, mohigtlla, zulfitilla, gajak, hatabak, sirg’a, baldoq, oybaldoq; 2. Ko’krak, bo’yin, kiftga taqiladigan taqinchokdar: nozigardan, zebigardon, tumor, marjon munnoqlar.

1 Бронза Н.Г. Виды женских ювелирных украшений у народов Средней Азии и Казахстана //СЭ. –М., 1974. - №1. –С.33. 2 Абдуллаев Т., Фахретдинова Д., Хакимов А. Песнь в маталле. Народноев искусство Узбекистана. – Ташкент, 1986. –С.146. 3 Ўша жойда. –С.144. 68 3. Belga o’raladigan va taqiladigan taqinchokdar: kamar. 4. Qo’l taqinchoqyaary: uzuk va bilaguzuklar. Hozirgi kungacha sakdanib qolgan tillaqosh XIX — XXgasr boshlarida ko’pincha kumushdan ishlangan. Unga turli shaklga ega bo’lgan mayda taqinchoq bezaklar hamda turli xil qimmatbaho toshlar yoki shish&dan yasalgan ko’zlar qadalgan. Silsila ham keng tarqalgan taktlnchoqturi hisoblanib, qadimiy silsilalar to’rt qism — xatabak, silsila, go’ysha va chakkado’rjj iborat bo’lgan. Silsilada kumushday yasalgan shakllar bir-biiga' zanjir orqali ulangan. Xatabak to’q rangli duxobadan tikilgan. Silsila hatabak ustidan taqilgan. Go’ysha esa ikki o’rimdan iborat turli shaklli kumush taqinchokdar osiladigan, o’rtasida tilla shar, atrofida esa har xil tillarang taqinchoqlar qadaladigan tasmi bo’lib, tomoq ostidan o’tkazilib taqilgan. Bu taqinchoq ikki quloq yonidan o’tadigan, ko’krakkacha osilib turadigan uchburchak tumorlar, kumushdan yasalgan bodomnusxa mayda taqinchokdar bilan bezatilgan. Bular ham bosh kiyim ustidan taqilgan. Ushbu taqinchoqlar, asosan, tuy-tantanalarda taqilgan. Bo’yinga va kkrakka taqiladigan taqykchoqlar ko’pinch munchoqmarjon kurinishida bo’lib, bulardan nozimarjosh qalampirmarjon kengtarqalgan. Shuningdek, zebigardon, nozigardon javak, xapamand kabi kumush tumorlar ko’plab ishlab chiqarilgan. Sochga va bo’yinga taqiladigan taqinchoqlar tayyorlashda eski tangalardan ham keng foydalanilgan. Zargarlik buyumlari ichida engko’p ishlab chiqarilgan erkak va ayollar uchun turli xil uzuklar va xotin-qizlar zirayaaridir. Bular iste’molchilar talabiga ko’ra qmmatbaho metall va toshlardan yoki arzonroq metall hamda toisharlardan yasalgan. Zargarlar qimmatbaho metall va toshlardan taqinchoq yasaydan ustalardan tashqari, o’rtahol aholi ehgiyojidan kelib chiqqan holda, arzonroq metall va toshlardan nafis taqinchokdar ishlab chiqaradigan ustalsh ham faoliyat ko’rsattan. Ba’zi ustalar turli xil ziynat buyumlari, ba’zilari esa faqat birgina taqinchoq turi yasashga ixtisoslashgan. Shu jumladan, XIX — XX asr boshlarida Buxoro airligining bir qator xunarmandchilik markazlari singari, Kdshkdldryo vohasida ham uzuksoz, ziraksoz va boshqa turli taqinchoq ishlab chiqaruvchi zargar ustalar faoliyat yuritgani ma’lum. Ba’zi bir zargarlar qimmatbaho metallar bylan ishlashda kerak bo’ladigan kimyoviy bilim va mahoratga ega bo’lishgan. Kasbining ustasi bo’ltzsh moqir zargarlar kengomma talabini e’tibfga rlgan holda, arzon metall, tosh, shisha va zasg’ori sirkor sopoldan maftunkor uyqinchokdar yasay olgan. Zangori sir kambagal aholi:|g~chun feruza o’rinini bosibgina qolmay, yasalgan buyum chirini ochgan. Shaffof yuzasiga yopishtirilgan 69 ko’zlar va:yma hamda kesma naqsh berib sishl angan munchoqlar o’tda toblangan.-Shu yo’sinda ko’z shayutida ishlangan ko’zmunchokdar paydo bo’lgan. Arzon zargarlik buyumlari ham nozik, nafis va jozibador chiqishi uchun ular qimmatbaho metall hamda toshlardan yasalgan taqinchoqlarni yasashdan ko’proq mehnat talab etgan. Bunyng uchun usta oldin ma’danni qolipga quyishi, toblashi, qvralashi, oqlashi, yasama ko’zyoki munchosdonalarini qadab chiqishi, tilla suvi yuritishi zarur bo’lgan, XIX asr zargarlik buyumlarining shakli va bezaklari uchun bad-biriga sira o’xshamaydigan shakllar — islimiy, geshetrik, samoviy maxluqot dunyosi asos qilib olingan. Masalan, ushbu davrda tilla gardish bo’ydab baliq tangachalariga o’xshatib, sim to’rga mayda muncho&, xususan, feruza qadab yasalgan bezak turi baliq tanga yoki bozban deb nomlangan1. Bundan tashqari, Urta Osiyo, xususan, Qashkddaryo vohasida ham tovus, tustovuq. xo’roz kabi parrandalar va ayrim qisshari gdaaklida yoki ularning tasviri tushirilgan naqsh bilan bezatilgashyag’aqinchoqlar ko’p uchraydi. Jumladan, Buxoro amirligi hududlarida XX asr boshlariga qadar keng tarqalgan mohitillo, bibishas sarsuzon, shshduo, sush kokili kabi taqinchoqlarni keltirib o’tish mumkin, Qimmatbaho zargarlik buyumlariga talab tor doirada bo’yag’ani uchun boshqa hunarmanddik buyumlariga dasbshsan kam mikdorda ishlab chiqarilgan ushbu buyumlarning asosiy xaridori saroy ahli va chetdan kelgan savdogarlar bo’lib, ular ygra zargarlarga turli xil qvdmatbaho taqinchokdar uchun alohida buyurtmalar berishgan. Zargarlik uyetrxfnalari alohida qatorda joylashshn va mashhur ustalar o’zining doimiy mijozlariga ega bo’lgan. Ular buyurtma bilan va bozorga mahsulot ishlab chiqarixvdan tashqari, amirfchun tozoltin va qimmatbaho toshlargyoilan bezatilgangjamar, uzuk, pichoq, xanjar soplari va hokazodar ishlab chiqarishgda. Bundan tashqari, chetdan amir va univd oilasi uchun tuhfa sifatida turli-tumrn qimmatbaho zargarlik buyumlari keltirilgan. XIX asrningbirinchi yarmida erkaklar va ayollar uzuklarini bezashda ishlatilgan yaltiroq haqiq yomon kuzdan saqlash hususiyatiga ega deb hisoblangan. Zargarlar haqdqqa turli tasvirlarushirish uchun mojjevelnik bargi va sigjadyn foydalanishgan. Tasvir tushirilgandan keyim u olovda toblangan. Shunda tushirilgan tasvir yoki yozuv oq ranget kyrganyqaqiq esa qizil rangini saqlab qolgan2. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, tadqiq etilayottan davrd&ham voha aholisi barcha xunarmandchilik turlari bo’yicha an’anaviylikni davom ettirgan holda

1 Альмеева Д. Бухорои шарифнинг заргарлик санъати // "Мозийдан садо". —Тошкент, 2002. №3 (15). - 9-6. 2 Абу-л-Фазл Хубайс Тифлиси. Описание ремесел. (Байан ас-санъат) / Перевод с персидского, введение и комментарий Г. П. Михалевича. — М., 1976. - С. 83. 70 o’ziga xos hududiy xususiyatlari bilan ajralib turgan. Qashqadaryo vohasida ishlab chiqarilgan hunarmandchilik buyumlari, xom-ashyo mahsulotlariga nafaqat voha, balki qo’shni shahar va davlatlar aholisi o’rtasida ham talab katta bo’lgan. Bu davrda ham xunarmandchilik buyumlari nafaqat kundalik ehgiyojlar uchun, balki saroy ahli, boy amaldor oilalarga alohida buyurtma hamda bozor uchun ko’p mikdorda ishlab chiqarilgan. Yana shuni qo’shimcha qilib aytish mumkinki, o’sha davrdy1ishlab chiqarilgan kashtachilik va zargarlik buyumlari o’ziyyng bejirimligi va mohirona ishlanganligi biMn birgalikda, ularning bezak naqshlarida o’sha zamon va inson kayfiyati, ruhiy holati sezilib turadi. Xususan, ulardagi bu kayfiyat buyum ishlangan davrdagi mamlakat tinchligi hamda ijgimoiy-iqgisodiy ahvoliga ham bog’liq bo’lgan. Jumladan, siyosiy notinchlik, ik$yeodiy inqiroz davrida tushkinlik, aksincha holatda esa quvoych va yuksalish kayfiyati buyum bezaklarida aks ettanligio’rinadi. Bu shundan dalolat beradiki, o’sha davr usta-hunarmandlari nafaqat mohirligi bilan, balki o’z ishiga ijodiy ham alohida ajralib turgan. Rus fabrika va zavodlari mahsulotlarininkirib kelishi metall buyumlarni ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishiga olib kelgan. Shunga qaramay, ba’zi bir mahalliy metall buyumlar (choydish, misko’za, dastisho’y, oftoba va boshqalar)ni fabrika va zavod metall buyumlari ham siqib chiqara olmagan. Bundan tashqari, bo’davrda vohaning barcha shahar va qishloqlarida pichoqchilik, o’ymakorlik, kandolatchilik, novvoylik, oshpazlыk va boshk,a xunarmandchilik turlari ham rivoj topgan bo’lib, bu soqalarda xam qadimiy an’analar darm ettirilgani holda mahsulot ishlab chiqarishda qator yangiliklar yaratilgan. Tadkdq etilayottan davr me’morchiligi avvalgi davrlardagiga nisbatan past darajada bo’lib, ushbu davrda yirik mahobatli inshootlar deyarli kurilmagan. Har bir tarixiy davrda xunarmndchylikning.qay turi mahsulotlariga bgan talab katta bo’lsa,ynan shu soha va u bilan bog’liq syhalarning rivojlanigi darajasi yuqori bo’lgan.

1 Абу-л-Фазл Хубайс Тифлиси. Описание ремесел. (Байан ас-санъат) / Перевод с персидского, введение и комментарий Г. П. Михалевича. — М., 1976. - С. 83. 71

IV BOB. ISHLAB CHIQARISH MUNOSABATLARI XUNARMANDCHILIKNING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI

IV.1. Hunarmandchilik uyushmalari, ustoz-shogird munosabatlari va an’analari

O’rta Osiye xalqlari hunarmandchiligining o’zira xos xususiyatlaridan biri bu ma’lum bir soha xunarmandlarining muayyan ijtimoiy tashkilotlarga birlashishidir. Bu o’ziga xos jamoatchilik an’analariga tayangan maxsus uyushmalarga birikish kurinishiga ega bo’lgan. Bunday uyushmalar ma’lu xunarmandchilik turining rivojlanishiga zamin yaratgan. Ushbu uyushmalarning o’z oqsoqollari bo’lib, birlashma faoliyati maxsus hujjat — risola asosida amalga oshirilgan. Risolada sohaga oid axloqiy, xuquqiy va ijgimoiy me’yorlar shariat qonunlariga asoslangan holda bayon etilgan. Jumladan, mazkur hujjatda texnologik jarayonlar, mahsulotlarning turlari va sifati, mehnat qurollari va hunarmandchilikning ushbu sohasiga oid turli xil urf-odat va marosimlar batafsil bayon etiladi. XIX — XX asr boshlarida ham hunarmandlar o’z uyushmalariga ega bo’lgan. Bunday uyushmalar barcha hunarmandchilik turlarida mavjud bo’lib, O’rta Osiyoning mahalliy aholisi orasida kasaba deb atalgan. Mutaxassislarning fikricha, O’rta Osiyoda xunarmandchilik uyushmalari X asrlardayoq mavjud bo’lgan. Bunday uyushmalar to’laligicha XIV — XV asrlarda shakllangan1. Ularning paydo bo’lishiga yirik xunarmand-savdogarlar manfaati sabab bo’lgan. Bunday savdogar-ustalar atrofida chetdan boshqa raqobatchinini paydo bo’lishini istamagan hamda xunarmandchilik uyushmalarida bir necha ustalarga bosh bo’lib, mahsulot ishlab chiqargan. Tadqiqotchilarning fikricha, G’arbiy Yevropa mamlakatlarida ma’lum bir xunarmandchilik buyumlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan shahar xunarmandlari sexlari mavjud bo’lgan. G’arbiy Yevropa mamlakatlarida sexlarga birlashish X asrlarda boshlagan bo’lsa-da XII- XIV asrlarda ular yirik uyushmalarga aylangani haqida ma’lumotlar mavjud2. Yevropa mamlakatlari va O’rta Osiyo hunarmadchshjk uyushmalardagi birgalikda, ular o’rtasida bir qancha o’ziga xesh farq tomonlarni ham ko’rsatib o’tish mumkin. Masalan, O’rta Osiyoda xunarmandlarning uyushmalarga ryrikishlaridan asosiy maqsad ishlab chiqarishni jadallashtirish, mahylot Shfatiny, sonini oshirish va ko’proq foyda olshs budsa,

1 Пеshерева Е.М. Гончарное производство…С.378. 2 Харитонович Д. Э. Жизнь города и деятельность горожан /Город средневековой цивилизации Западной Европы. Т.2. - М.: "Наука", 1999, — С. 118

G’arbiy Yevropa mamlakatlarida esa xunardadar Yershagzga asosan bir-biridan ruhiy madad va ilhom olish uchun birlashishgan1. Tadqiq etilayotgan davrda O’rta Osiyoning barcha xunarmandchilik markazlari xunarmandchilik guzaridan tashkil topgan. Yuqorida keltirib o’tganimizdek bunday guzarlarni Buxoro amirligi xunarmandchilik markazlari — Samarkand, Buxoro, Shaxrisabz, Kitob, Qarshida ham uchratish mumkin bo’lib, ularning har biri bir necha o’nlab guzarlarni sanab o’tish mumkin. Bunday guzarlarda, asoalohida hunarmandchilik turi bilan shugullanuvchi xunaranddar yashagan va ularning ustaxonalari o’zlari yashayotgan hovlilarda joylashgan. Bundan tashqari, bozorda yoki savdo rastalariga yaqin yerda alohida do’kon qamda ustaxonasiga hunarmandlar uyushmalari ham mavjud bo’lgan. O’rta Osiyo. jumladan. Kashqadaryo vohasi shaharlaridagi hunarmandchidik uyushmalariga misol qilib kulolchilik uyushmarini ko’rsatii mumkin kulolchilik uyushmalari, asosan uy-hovlilarida joylashgan bo’lib, bir necha xonadan iborat bo’lgan. Xonalarga kulolchilik chaxlari, sopol idishlarini pishtiradigan xumdonlar, tegirmon toshlari joylashtirilgan. Loyxona ham charxlari bilan bir xonada joylashgan. Hovlida tayyor va yarim tayyor mahsulotdarni saklaydigan xonalar mavjud bo’lgan. Hovlidan esa tuprosaqlash zaxrast sifatida hamda ob-havo issiq kunlrida idishlarni quritishda foydashnilgan. Uyushma boshida bobo shfssosol turgan. Lrhsulot ishlab chiqaruvchilar — ustalar, yollanma ustalar va shogirdlardt iborat bo’lgan. Bobo kadaba boshlig’i bo’dib, obro’lizrnarmandlar ichidaksaylangan va aksariyat hollarda umrining oxirigacha shu lavozimdsh turgan. XIX — XX asr boshlarida bobo lavozimi to’simachiliksh novvoylik va ogpboqarsho’dg. ham saqlanib qolgan. Boshqa bir qator xunarmandchilik turlari, jumladan, temirchilik, degrezlik, misgarlik, o’ymakorlik, ko’nchilik va boshqalarda kasaba boshlikdari oqsoqol yoki g’olibdeb nomlangan. Kulolchilik hamda to’qimachilik ustaxonalarida ham bobo, ham oqsoqol lavozimi mavjud bo’lib, ikkalasi ham ustakor hunarmandlardan saylab qo’yilgan. Ularssh saylashda uyushmaniyg barcha a’zolari qatnashgan. Ossosolshsha saylanuvchi ustaning yoshi ahamiyat kasb etmagan va u umr bo’yi shu lavozimida qolmasligi ham mumkin bo’lgan. Ya’ni, u uyushma a’zolari noroziligi bilan lavozymidan chetaashtirili)rsi mumkin bo’lgan. Kasabaning haqiqiy boshlig’i bobo bo’lib, oqsoqol uning yordamchisi xisoblangan. Zargarlar esa uyushma byyshikdari sarkor deb nomlangan va ular ko’pincha saroy amaldorlaridan bo’lgan. Tadqiqotlar natijasi, Buxrro amirligida ham zargarlarning ko’pgina imtiyozlari bo’lib, ular yuqori tabaqa axdi vakillari

1 Ўша жойда. - С. 119.

bo’lgan1. Jumladan, XIX asr oxyry — XX asr boshlarida Buxoro shahry zargarlariga amir Abdulahadxon tomonidan qarshilik zargar Usto Sa’diy sarkor etib tayinlangan2. Bobolar uyushma a’zolari oldida ushbu hyarmandchilik sohasi piri nomidan ish tutgan. Qolaversa, o’z hunariga oid risolani yoddan to’liq bilishi shart bo’lgan. U haftaning ma’lum kunlarida qo’lida risola bilan ustaxoY& va do’konlarta birma-bir kirib, shogirdlari ishidan xabar olgaЩ; hunarmandchilik qonun qoidalari bilan tanishtirib borgan. Bobo boshliq sifatida, shogirdlarni ustalikka o’tkazish uchun fotiha berga ustazoggYa bo’lmagan har qandaygShogirdni oila, ya’ni uyushma ustasi qilib qabul qilish faqat bobo tomonidan qal etilgan. Bundan taisharsh uning qo’li ostida uyushmaning barcha halfalzri birikkan bo’lib, ular bobo uyidan makon topgan. Shuningdj, bobo ossosol bilan halfalar o’rtasidagi kelishmovchiliklarni xal qilgan, yordamga muhgoj yoki bemor halfalarni qo’llab-quvytlagalagan Ular esa o’z karzlarini ishga chiqqanlaridan keyinuzganlar. Ba’zi bir badavlat bobolar nafaqat o’z uyushmasi «balki boshqa hunarmandchilik uyushmalari a’zolari tbmonidan katta xurmatga sazovor bo’lib, nochor ahvolda qolgan kasaba boshlikdari ulardan yordam so’raganlar. Masalan, obro’li badavlat bobolar tomonidan ishchi kuchiga muhtoj bo’lgan boshqa uyushmalarga ishchilar junatilgsh shunday hollar ham bo’lganki, halfalar bobogz. ustaxona boshlig’i bilan kelishmovchiligini hal qilishni so’rab murojaat qilganlar. Bobo o’z poykori orqali ushbu muammolarni hal qilgan. Poykrr boboning byrcha togshshrikdarini bajargan, ya’ni yollanma ishchilarni ishdan bo’shatgan, usta kerak bo’lgan ustaxonalarga shchy&arni joylashtirgan. U o’z xizmaty uchun kelisholmayotgaYo har ikkata tomondan ikki tangadanndirib olgan. Ba’zan vaziyatni aniqlab, kelishmovchilikni ustaxona boshlig’i zarariga hal egyan, masalyn uning ustaxonasini bir necha kunga yopib qo’ygan. Bobo qo’l ostida nafaqathunarmandlar, balki savdogarlar ham birikkan. Masalan, to’qimachilik mollarga buyurtmalar faqat bobo orqali o’tgan. Yuqori tabaqa ahli mahsulbtga bobo orqali buyurtma bergan va tayyor mahsulot ham oddin uning ko’rigidan o’tib, keyin buyurtmachiga yetkazib berilgan. Oqsoqollar ham uyushma ishchilari nazoratidan tashqari, bozorga bog’liq masalalar bilan shug’uyalanganlar. Ular mahsulot sifatiyi nazorat qilgangamda ushbu mahsulot sifatiga yarasha sotilishini ta’minlagan. Ular ishtirokida alohida ustalar bilan buyurtmaga og’zakidaartnomalar tuzilgan. O’z xizmati uchun oqsoqollar yiliga to’rt marta bir bozor kunining butun foydasi hisobiga haq olgan.

1 Беленицкий А. М., Бентович И. Б., Большаков О. Г. Средневековый город Средней Азии. — Л.: "Наука", 1973. — С. 288; Чвырь Л. А. О таджикских ювелирных украшениях. — М.: "Искусство", 1977. — С. 89. 2 Андреев М.С., Чехович О.Д. Арк Бухары. — Душанбе, 1972. — С. 74 — 75

Bunday kunlarda daromaddan kimdir o’marib ketmasligi uchun qattiq nazorat qilingan. Keyinchalik yirik shaharlarda, asosan, o’zbek millatiga mansub aholisi ko’p bo’lgan shaharlarda bobo lavozimi, o’qolib borgan va ularning o’rnini oqsoqol hamda yuliblar egallagan. Chekka o’lkalarda bobo lavozimi kasaba boshlig’i, pirlar o’rinbosarlari sifatida uyuodmalar qancha faoliyat qo’rsatgan bo’lsa, shuncha mavjud bo’lgan. Jumladan, Qashqadaryo vohasi markaziy shaharlari — Qarshi, Shaxrisabz, Kitob va boshqalarda ham shu hol kuzatiladi. Xunarmandchilik uyushmalari quyidagi tartibdagi hunarmandlar guruhidan tashkil tosgan. Uyushma boshida bobo, oqsoqol\ undan keyin ustakor, halfalar, oxirgi o’rinda esa shogirdlar turgan Halfalar o’z ustaxonasiga ega bo’lmagan usta- hunarmand ilojsizlikdan uyushmalarda yollanib ishlashgan va mehnatiga yarasha ish haqi olishgan. Urta Osiye shaharlari xunarmandchilik uyushmalari a’zolaridan usta va ustazodalarning kasabadagi o’rni alohida ahamiyatga ega bo’lgan Chunki ular mustaqil ishlab chiqaruvchilaasoblanib, modditminotta muhtoj bo’lmagan. Shuningdek, ular shogirdlaa tayyorlashda ustoz vazifasini o’tovchi asosiy shahs hisoblangan. G’arbiy Yevropa mamlakatlari shaharlarida ham xunarmandchilik sexlarida mustaqil usta-xdaarmandlarning mavqyeda baland bo’lgan. Ular bir ixtisosdikkka ega yollanib ishlashga majbur hunarmandlarni o’z qo’l ostida biriktirib, ada’naviy hamda moddiy tomoshankullab-kuvvatlab turganlar1. Hunarmandchilikuyushmalarida tasiya ham mavjud bo’lib. qo’llab- kuvvaedgash, tayanch, boshpana, dam olishjoyi degan ma’nolarni anglatgan. Taqiya uyushma a’zolari tomonidan yig’ilgan pul hisobiga kurilib, hujralar va choyxonadan iborat bo’lgan. Unda vaqginchalik boshpanalar ham mavjud bo’lib, shaharga iiya izlab kelgan yollanma ustalar yashaganlar. Yuqori m al akali ustal taqiyada yashamaganlar, ular ustaqrr uyida yashagan, Taqiya, shuningdek, uyushma dam olish maskani vazifasini gam bajaribu yerda xunarmanddar hordaqniqarganlar. Urta Osiyoning barcha shaqarlaridagi kabi Qashqadaryo vohasydy ham halfalarga bo’nak berish mavjud bo’lgan. Qarzdor halfa qarzini uzguncha, boshqa ustaxonaga o’tishi ta’qikdangan. Agar boshqa ustaxonYa egasi uning qarzini uzsa, o’ziga o’tkazishi mumkin bo’gan. Bo’nak, asosannko’p sonli yollanma ishchi kuchi kerak bo’lgam uyushmalarda, jumladan, etikdo’zyaar, to’qimachilik mavjud bo’lgan. Bu an’ana misgarlar, zargarlar va zarduzlarsh uchramagan, chunki ularda halfalao’deyarli bo’lmagan. shbu

1 Харитонович Д.Э, Жизнь города и деятельность горожан. –С.118.

xunarmandchilik turlarida ustalar shogirdlariii ma’lum darajada kasbga o’rgatganlariDan so’ng, ustalikka fotiha berishgan. Keyin ularga ustaxona ochishga ko’maklashishgan yoki o’z ustaxonalarida usta bilan bir qatorda ishlashpariga ruxsat berishgan1. Yuqorida keltirganimizdek, xunarmandchilik uyushmalari a’zolarinyng quyi tabaqasi vakili shogirdlar hisoblangan. Shogirdlar chetdan ustaga yoshligidan xunar o’rganish uchun yollanib, 5 — 15 yil davomida yoyamchi ishlarni bajarishga majbur bo’lgan. Ulaf'ish haqi olish hukuqiga. ega bo’lmaganlar va, asosan, qora ishlarni bajarganlar. Ularning ma’lum ish vaqti belgilanmay, gongtbtgandan kun botgunga qadar davom etgan.2 Zargarlar va zardo’zlarsa chetdan kamdan-kam hollardagina shogirdlikka olingan. Bu xunarmandchilik turlarida, asosan, kasb-kor meros qoldirilgan , bo’lib, ularning deyarli barchasi ustazodalar bo’lgan. XVI asrda shogirdlikka olish to’g’risidagi shartnomalar yozma tuzilganligi va shogirdlik muddati ham ktsqarok ya’ni 5 yilgacha bo’lgan3. XIX — XX asr boshlarida zargarlikda ham chetdan olingan shogirdlar mavjud bo’yagan. Lekin ularga xunar o’rgatish yuddati 10 yildan 15 yilgacha cho’zilganiva xujjatlar yozma imzolanmagani ilmiy adabiyotlarda keltirib o’tilgan4. G’arbiy, Yevropa mamlakatlari shaharlarida xunarmandchilik sohasidagi shogirdlik muddati odatda 2 — 7 yil davom etgan. Ba’zi xrllarda shogirdlik muddati 10 — 12 yilgacha cho’zilganligi haqida ham ma’lumotlar mavjud. BungaYogird o’zi tanlagkn soha bo’yicha ustozi tan oladig&nG darajada san’&Ґ namunasini odatdagi o’kuv MuLsaida yarata olmagany sabab bo’lgan. Shogird o’stalikka qabul qilinishyuchun xuddi shu shartni bajarishi zarur bo’lib, bunga tezda eryshgan shogirdlar avval usta yordamchisi, keyin esa mustaqil usta- xunarmand, deb tan olingan5. XX asr boshlarida shogirdlarshlng ahvoli ancha yaxshilangan. Arxiv xujjatlariga kura, bu davrda xunarmandchilik korxonalarida ishyaayotgan 17 yoshgacha boltan shogirdlar umumiy ovqatlanish vaqgidan tashqari, soat maktabda o’qishga kelishga hakdiligi ta’kidlangan6. Hunarmandchilikning barcha turlarida hunar otadan bolaga meros qoldirilgan va uni davom ettirshslik gunoh hisoblangan. Aytishlaricha, ota hunari davom etshrylmagan uyda pirrar chiroqsiz qolgan. Shuning uchun o’g’il farzandi

1 Пеshерева Е, М. Гончарное производство... — С 321. 2 Мукминова Р.Г. Очерки истории ремесла…-С.157 3 Мукминова Р. Г. Социальная дифферешшация... — С.81. 4 Гулямов Х.Г. Из истории дипломатических отношений России с Бухарским ханством XVIII в. – Ташкент, «Фан»1992. - С. 29. 5 Харитонович Д.Э. Жизнь города и деятельность горожан. — С.119. 6 ЎзР МДА, И-1-фонд, 12-рўйхат, 1775-иш.

bo’lmagan usta qizini o’zining eng yaxshi shogirdiga uzatgan va uni o’z*fagaanddari qatoriga kirittan. O’rta Osiyo hududi, jumladan, Qashqadaryo vohasining barcha hududlarida hunarmandlarning o’zlari e’tiqod qiladigan grlari bo’lgan. Pirlarni e’zozlash hunarmandchilik taraqqiyotida va hunarmandlarning hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Pirlar ma’lush sohadagi xarmashdarni, jipslashtirib turishda ma’naviy vosita hisoblangan. Piri bir xunarmandlar birodar hisoblanib, barcha marosimlarda yig’ilib turishgan. Qashqadaryo vohasi ayollar kulolchiligida Momo Havo.lug’ sanalgan bo’lsa, Sayd Dtaoltni Shamsshdin Kulol barcha kulollar piri sanalgan. U, ayniqsa, Yirik sopol idishlar yasaydigan kulodlar tomonidan ulug’langas. Kosa, SyRDa kabi mayda lrpol buyumlar yasaydigan kulollar, jumladan,. Shaxrisabz kosagarlari Shayx Hasan Basryyni ham o’zlariga pir deb bilishgan. Bahovuddin Naqshband esa yollanib ishlaydigan uo’’-halfalar va shogirdlarshsh: piri hisoblangan. Olov bilan ishlovchilar, ya’ni zargarlar, temirchilar.degrezchilar,, shvvoylar va kulollarnij bir qismi hazrati Drvudni o’zlariga.lir deb bilishgan1. Isha bilan ishlovchilar, yazdsh tikuvchilar zardo’zlar, etikdo’zlar Boboi Porado’zni o’z pirlari deb bundan ashqari, zardo’zlar Hazrati Yusufni o’z hunarlari piri deb ulug’lashgan. O’rta Osiyo, uxususan, Qashqadaryo vohayeida voyatasettan, ya’ni biror hunarni egalday olgan yosh usta Kasaba yig’ini chaqirib, bergas. Shu yerda usta urvonini olgan shogird beliga belbog’ bog’langan va bo’lajak uta pirlarniyag davomchisi bobo hamda ustziga sarupo qilgan. Ayollar pirlar rkqiga chiryklar yoqishgan va ulagd|ring haqiga non, shiryrliklar hamda oq gshmol ulashganlash piri bir xarmyndlar, hatto bir kasb-kor axdi bo’lmasa-da, birodar hisoblanib, turli marosimlarda yig’ilib vdrishgan. Ushbu an’analakhunarmandlarni asrlar davomida bir-biriga bog’lab kelshn. Qshavsa, xunarmandchilik tarmokdari, uyushmalarida mavjud bshgan bunday tarrblar vaqt tan can hamiyatish yo’qotgan. Jumladan, XX asr boshlarish qyelib, bobo uyushmashri o’z ahamiyatini yo’qotgan oo’lishiga qaramay, bu kabi an’analar xalqimiz tomonidan qadrlay hamda hozirgi kudadek saqlanib qolgay. Hunarmandchilikka oid an’analarning aksariyati avdshlarni yodga olish bilan bog’liq bo’lib, ayniqsa, usta tomonidan o’z shoshrdiga fotiha berish marosimida, ajddjdar. Gurihiga minnatdorchlik bildirish ko’rishshida yaqqrl namoyon bo’ladi. O’rta Osiyo hunarmandchiligining o’ziga xos xususiyatlaridan biri bu har bir sohaning hisoblangan pirlariga ega bo’lishidadir.

1 Сулаймонов P. X. Нахшаб — унутилган тамаддун сирлари,..,.— 43-бет.

IV.2. Vohada savdo aloqalarining’ rivojlannshi va uning hunarmandchilikka ta’siri

O’rta Osiyo xududlari, jumladan, Qashqadaryo vohasida ham iqgisodiy yuksalish va ishlab chiqarish kuchlari rivojining muhim omillaridan biri ushbu hududlardan kesib o’tgan karvon yo’llari edi. U, xunarmandchilik ishlab chiqarishi rivoji, turli xalqlar madaniyati o’zaro ta’sirining kuchayishi va garchi asta-sekinlik bilan bo’lsa-da, yangi ijtimoiy munosabatlarning ildamlashuviga katta hissa qo’shgan. Asrlar davomida, jumladan, XIX — XX asr boshlarida ham O’rta Osiyo xonliklarining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy yuksalishida ichki, tashqi va tranzit savdoning yirik markazlari sifatida mashhur bo’lgan Samarkand, Buxoro,

Toshkesh, Shaxrisabz, Qarshi, KitoXiva, Urganch, Qo’qon? Marg’ilon, Andijon kabi shaharlarning tutgan o’rni benihoya katta bo’lga% Bunday s|ahar bozorlarida mahalliy xunarmandlar tomonidan yaratilgan kundalik turmush ehtiyojlari uchun zarur bo’lgan har xil mahsulotlardan tortib, turli xunarmandchilik sohalari uchun zarur bo’lgan xom ashyolar, mohir ustalar tomonidan yuksak did bilan yasalgan badiiy xunarmandchilik buyumlari, qo’shni shaharlar, mamlakatdar va dasht axdi tomonidan ishlab chiqarilgan mollar bilan savdo qilingan. Shaharlarnig yirik savdo markazlariga aylanishida bozorlarring ahamiyati beqiyos edi. Bozorlarning katta yoki kichikligi, boyligi va boshk;a jihatlari shaharlarning mamlakatda tutgan yuktimoiy-iktisodiy o’rni va siyosiy vazyyat bilan chambarchas bog’lyq bo’lgan. Savdo markazlari bo’lgan bozorlar shaharlarning kurki bo’lib, bu yerda turli mahsulotlar bilan savdo qiluvchi shaharliklarni, qishloq hamda dasht ahlini, uzoq va yakin mamlakatlardan kelgan savdogarlarni uchratish mumkin edi. Jumladan, XIX asrda Buxoro amirligida bo’lgan A. Vamberi, shahar "...bozorlari o’zga yurtlikning nigohida undagi xalkar, shyimlar, urf-odatlarning turlzsmanligi bilan kuzni qamashtiradiganrnzara namoyon buladi", — deb aytgan edi1. Tarixchi olima A.G. Agzamovaning yozishiyaao’nggi o’rta asr shaharlaridagi bozorlar ma’lum turdagi marulotni sopshga ixtisoslashgan2. Ruhshsh Budrinning yezishicha, XIX asr 20-yillarida ham Buxoroda qar bshr molning o’z bozori bo’lgan3. XIX — XX asr boshlagrsha ham O’rta Osiyo, jumladan, voha shaharlari bozslarida ushbu tartlib saqlanib qolgan edi va ularda turli xunarmandchilik

1 Вамбери А. Путешествие по Средней Азии... — С.363. 2 Аъзамова А. Г. Сўнгги ўрта асрлар... — 40-6. 3 Русские в Бухаре в 1820 году (Записки очевидца). — С.26.

burmlari savdosi uchun aloxida timlar ajratilgan. XIXasr o’rtalarida Buxoroda bo’lgan H. Xanikovning yozishicha, bozorlarda turli hunarmandchilik mollar jumladan, echki terisidan tikilgan etshlar bozori, bo’z (karbas) bozori, teri bozori, ot egar-jabduqlary bozori, pichoq bozri, gilam bozori, paxta bozori, sabzavssh bog’dorchilik mahsulotlari bozori va boshqa bozorlar mohida bo’lgan. O’rta Osiyo xonliklarida mahsulot ishlab chiqarish rivojidagi katta o’zgarvdglar XVIII asrninchi ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi. Ushbu davrda Urta Osiyo xonliklari Rossiya imperiyasining ta’sir doirasiga tushgan va xalqaro savdo-sotiq doirasiga tortilgar Tadkdqotchilarningta’kidlashicha, «xalqaro, shu jumladan u Rossiya bozori XVIII asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoning xom ashyo manbai bo’lishi va ba’zi bir xunarmandchilik mahsulotlariga talabgorlik qilyshi bilan birga mahalliy ishlab chiqarish munosabatlarida imkon darajada qayta kurishni rag’batlantirgan»1. O’rta Osiyo xonyiklariyyng Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinyAshg natijasida o’lkada davom etib kelayotgan tinimsiz o’zaro to’qnashuvlar barham topadi. Natijada, iqtisodiyot va madaniyat iziga tusha boshlaydi hamda o’zaro munosabatlar keng miqyosda qayta jonlanadi. O’lkada tinchlikning o’rtatilishi savdo aloqalaryShng qayta tiklanishiga va ko’lamining yanada kengayishiga olib keladi. Mahalliy xunarmandlarning mahsulotlari Rossiyaga jo’natila boshlaydi va ularga, shuningdek, ichki Shozorlarda ham ehtiyoj ortib boradi. XIX asrning 60-70 yillarida rus tadbirkorlari orasida birinchilar qatorida katta foyda olish qsida Urkiston o’lkasiga fabrikada ishlab chiqarilgan to’qimachilik mahsulotlarini olib kelgan yevropalik tadbirkorlar omadsizlikxa uchraydilar. Ularning mahsulotlari khallyy sharoitga moslashtarilmaganligi tufayli aholi tomonidan ularga unchalik qiziqish bildirilmagan2 Shunday qilib, rus mahalliy madayiyatning by-biriga o’zaro taShyri ikki tomonlama xarakter kasb etadi. XIX asrning 80-yillarida Turkistonda temir yo’llarning qurilishi natijasida, rus mahsulotlari uchun mahalliy bozorlarga keng yo’l ochiladi. Bunday vaziyat mahalliy hunarmandlarnish ahvolini og’irlashtirdi. Natijada ko’ylab xunarmandchilik ustaxonalari kasodga uchray boyshlaydi. Mahalliy ustalar ishlab chiqargan hunarmandchilik mollari, asosan, shahar bozorlari, qo’shni shahar va qo’shni davlatlar bozorlarida sotyyggan. Bundan tashqari, O’rta Osiyo, xususan, Qashqadaryo vohasida ishlab chiqarilgan hunarmandchilik mollari va xom ashyo mahso’lotlari Rossiya, Eron, ldendiston, Afg’oniston, Xitoy va boshqa davlatlar bozorlariga ham chiqarilganed

1 Иванов П. П. Очерки истории Средней Азии... — С. 113. 2 Хороshхин А. П. Сборник статей, касаюshихся до Туркестанского края. I Спб., 1876. -г С. 201

Tadqiqotchilarning fikricha, buxoroliklar tomonidan Rossiyaga olib borilgan paxtaning katta qismi Shahrisabzda yetishtirilgan. X1X — XX asr boshlarida ham O’rta Osiyoda Rossiya bozorlariga uchta aloqa yo’li orqali to’kmachidshk xom ashyo mahsulotlaridan paxga, ipak, ulardan yigirilgan kalava iplar, tayyor matolardag olacha, bo’z, doka, zandanachi, baxmal, kimxob, parcha, turli-tuman gilamlar, rus amaldorlari uchun sovga-salom sifatida zardo’zlik buyumlari chiqarilgan. Bundan tashqar ikki o’rkachli tuya, Shahrisabz qorabayir otlari, qorako’l teri, tulki mo’ynasi, qoramol terisi, telpak, chakmon, kamar, zargarlik buyumlari, qimmatbaho toshlar va kuruq mevalar ham Rossiya bozorlariga chiqarilgan mahsulotlar jumlasiga kirgan1. Manbalarda ushbu mahsulotlarning turi va sifatiga qarab narxlageltar.o’tilgan2. O’rta Osiyodan Rossiyaga olib ketshpsh teri xom ashyosi hukumat tomonidan qatshvdibbiy nazoratdan ugkzshgan3. XX asr boshlarida voha hudzshiga chorva mollari vadshardan olinadigan xom ashyo mahstaotaariiy tekshirish uchun maxsus veterinar vrach chakirilgan4. XIX asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo bozorlariga Angliya sanoat mollariga boltan talab katta bo’lgan. Angliya sanoat mollari bilan, asosan, hind savdogarlari savdo qilgan. Angliya bila raqobatda bo’lgan Rossiya hukumati sifatli ingliz mollarini-nafaqat O’rta Osiyo balki Sibirga ham kirib borishidan cho’chigay va natrgjada hind-ingliz mollariga solingan solikdar miqdoriny oshirishga majbur bo’lgan5. Ularni O’rta Osiyo bozorlaridan siqib chiqish va bu yerda mutlaq hukumronligini o’rnatish maqsadida Buxor amiri Sayd Muzaffarxon bilan Rossiya hukumati o’rtasida savdo sohasida har ikkala tbmon savdogarlariga bid qancha imkoniyatlar yaratib beruvchi bitim tuzilgan6. Shundangkeyiy bozorlarda ingliz mollari kamaygan vakt Rossiyadan keltirilgan turli-tuman mollar savdosi uchun katta yo’l ochiltan. Rus savdogarlari to’qimachilik mahsulotlari, xususan, rus chitlarini mahallish savdogarlarga udoq muddatli qarzga berish evaziga sotgan va kelishuv ikkala tomonni ham qoniqgirgan7. Buxoro amirligi madaniy markazlaridan Buxoro, Samarqand, Shaxrisabz, Qarshi va boshqa shaharlar doimsya gavjum savdo markazlari hisoblanib, bu

1 Қаранп Бартольд В. В. Хлопководство в Средней Азии с исторических времен до прихода русских / Соч. Т.Н. - М: "Наука", 1963. С. 437 - 438; Зиѐев Ҳ. 3. 2 Хороshхин А. П. Сборник статей, касаюshихся до Туркестанского края. Спб., 1876. -г С. 201 3 Қаранг: Небольсин Й. Очерки торговли России с Средней Азии. — СПб., 1855. — С. 10; Добромыслов А. Материалы по истории России. Оренбург, 1900. Т*Й, — С. 47; Байкова Н. Б. Роль Средней Азии в русско- индиских торговых связях (первоя половина XVI — второя половина XVIII в.). — Ташкент, 1964. — С. 21- 22. 4 Қаранг: Бартольд В. В. Хлопководство в Средней Азии с исторических времен до прихода русских / Соч. Т.Н. - М: "Наука", 1963. С. 437 - 438; Зиѐев Ҳ. 3. 5 ЎзР МДА, И-З-фонд, 1-рўйхат, 557-иш. 6.ЎзP МДА, И-1-фонд, 20-рўйхат, 215-иш. 7 Оглобин В. Н. Промышленность и торговля Туркестана. — М., 19lЈf — С. 40.

yerlarda deyarli hamma vaqt Rossiya, Xitoy, Eron, Kashmir, Kobuldan kelgan savdogarlarni uchratish mumkin bo’lgan. Hind savdogarlari tomonidan O’rta Osiyo xonliklariga indigo bo’yog’i katta mikdorda olib kelingan bulib, bu yerda unta talab juda katta bo’lgan. Bundan tashqari, Hindistondan olib kelinadigan yuqori sifatli to’qimachilik mollari nafaqat Rossiya bozorlarda, balki O’rta Osiyo xududida xaridorgir mollardan hisoblanganligi tugrisida ma’lumotlar mavjud1. Yuqoridagi Sharq mamlakatlariga Buxoro savdogarlari tomonidan yetkazib berilgan mahalliy to’qimachilik xom ashyo mahsulotlaridan ipak, paxta, jundan yigirilgan kalava iplar, shuningdek, rus zavod hamda fabrika mollariga talab katta bo’lgan2, Mahalliy bozorlarda esa xunarmandchilik mollarini sotish hunarmandlarning o’zlari, dallollar va savdogarlar tomonidan amalga oshirilgan. Kelishuvga ko’ra, savdogarlar hunarmanddardan tayyor mahsulotlarning yarim pulini tulash sharti bilan olishgagan.Shahar bozorlaridxunarmandchilik turlari uchun maxsus rastalar ajratilgan. Hutgarmandlarning o’zlari esa mahsulotlarini ustaxona do’konlarida sotishgan. XIX asr oxiri XX asr boshlariga kelib, savdogarlar mahalliy bozorlarda do’kon ochishlari uchun Rossiya xukumatining Buxorodagi vakilidan yozma ravishda ruxsatnoma olishi zarur bo’lgan3. Buning uchun ochmoqchi bo’lgan do’koni va unda sotilishi rejalashtirilayotgaryullar tugrisida to’yaiq ma’lumotlar berilgan. Msulotlar, asrshan, naqd pulga sotilgan, lekin ma’lum mikdorda tovar ayirboshlash ham sakdanib qolgan. Nakd pulga savdo, asosan, shahar axdi bilan olib borilgan bo’lsa, tovar ayirboshlash esa cho’l zonasi aholisi va qisman shahar atrofida yashovchi dehqonlar bilan olib borilgan. Cho’l ko’chmanchi aholisi xunarmandchilik mollarining barcha turlariga katta talabgor hisoblangan. Ular katta miqdordagi hunarmadchilik mahsulotlariga qo’y, echki, qoramol kabi chorvalar bilan birgalikda to’kmachilik, ko’nchiliq sohalariga zarur xom ashyolar — jun, teri va turli-tuman gilamduzlik mahsulotlarini ayriboshlagan. Dexdonlar esa o’zlari yetishtirgan turli-tuman dehqonchilik mahsulotlarini xunarmandchilik mahsulotlariga qisman ayriboshlaganlar. XIX — XX asr boshlarida ham-roliqlar turi 40 ga yaqin bo’lgan. Bundan tashqari; favqulodda holatlar vaqtida soliqlar bir necha baravar ortgan va oldindan undirilgan. Bu hol ko’proq Buxoro amirligida uchragan va bunday hollarda amirlikda soliqlar yetti baravar hajmda yig’ib olingan. Vaziyat haddan tashqari

1 Рычков П. И. Топография Оренбургской губернии. — Оренбург, 1887. Соч. Т.2. Ч. 1.- С. 325-327. 2 Туркестанский сборник. — Т. XXX. — С. 116. 3 ЎзР МДА, И-З-фонд, 1-рўйхат, 557-иш.

og’irlashib ketgan hollarda soliq yig’uvchilarga qarshi bosh ko’tarishlar va ularga qaroqchilar tomonidan hujum qilish hollari ham uchrab turgan. Hunarmandlar va savdsygarlardan olinadiga soliqlarning asoyiysi daromad solig’i tamg’a hisoblanib. musulmon savdogarjrdan donabay mahsulotlardan 40 tadan 1 dona biqalaridan jami tovarning 40/1 qismi miqdorida yoki mahsulbtbahosining 2,5 % mikdorida solundirilgan. Musulmon bo’lmagan savdogarlardan esa donabay mahsuAotlardan 20 tadan 1 donSh donabay bo’lmagan mahsulotlardan 20/1 qism mikdorida yoki mahsulot bahosining mikdorida soliq undirilgan. Arab halifaligi davrida 5fnatilib, asrlar davomida sakdanib kelgan zakot solig’i undirish qoidalari XIX — XX asr boshlarida Yncha o’zgargan bo’lib, bu davrda soliqni yuqorida keltirilganidan ko’proq undirilgan1. Bunga g’ayridin yeavdogarlardan ySirrShgan zakot solig’i mikdoriningtartib- qoidalardan ancha yuqori bo’yagani misol qilib ko’rsytishimiz mumkin. Rus savdogarlaridan zakot miqdori 5 — 40% mikdorgacha unditylgan. Bozorda qaysi mamlakatdan bo’lishiga qaramay, musulmoy savdogarlardan har bir rasta uchun 40 chervon chet el tangasidan bir mikdorda undya bo’lsa, rus savdogarlaridan 12 chervongacha undirilgan. Bozvrga tushirilgan qu-qo’zilar yoavdosida esa 40 boshga bir mikdorda soliq undirilgan. XIX asr iykinchi yarmida Turkiston o’lkasi general-gubeatori general-adyutant Fon-Kaufman va Buxoro amiri Amir Muzaffarxon (1860 — 1885) o’rtasida o’zaro bitam tuzilgan. Ushbu bytimda Rossiya Щ Buxoro savdo aloqalariDOva Buxoro amirligi hududi orkdli boshqa Sharq davlatlary bilan olib borilayotgan karvon savdosida savdogarlarnyng har ikki davlatda xavfsizlikyaari ta’minlanishsh Buxorodaus savdogarlarining tovarlaridan ham 2,5 % dan ortyf soliqundirilmasligi, amir rus savdoyrlariga amirlik hududida mustaqil savdo kdyishga va o’zYmborxonalarini oFyashiga monelik qilmasligi, Rossiya hukumati tomonidan yuborilgan maxsus missiya a’zolari amirlik xududida mustakHarakatda bo’lishiga ro’xsat berilishi va hokazolar keltirib o’gilgan2: toyxd amirligida qrim tatar savdogarlari bir qancha imtiyozlarga ega bo’lib, musulmon bo’lgani uchun ular O’rta Osiyoning barcha xududlarida bexavotir va| ortiqcha tashvish hamda to’lovlarsiz savdo qilishlary mumkin bo’lgay Shu bilan birga zakot to’langanligi haqidagi yozma guvohnoma olgan har bir savdogar xonlikning barcha hududlarida bemalol savdo qilishi mumkin bo’lgan. Agar bu borada savdogarlarda birordshd muammo paydo bo’lgudek bo’lsa, u oqsoqolta. murojaat qilishi va ushf muammoni hal etib berishni mo’mkinbo’lgsh. Agar bu muammony bqsoqol Dal etolmasa, unda bu bilan kushbeginiyg» o’zi shug’ullaan va mayoalany hal qilgan. BoyyY

maxЈulotlari uchun zakoJ to’lamay, mol oZshb kirgan savdogar soyi qilingan, savalangan va qushbegi tomonidan belgilangan jarima undirilgan. Hunarmandlarga ham ishlab chiqargan mahsulotini sotishdan olinadigan daromadning 40/1 mikdoridagi zakot soligi solingan. Hunarmand va savdogarlardan undirilgan yana bir soliq turi o’lpon bo’lib, uni tupash mayda hunarmand va savdogarlar uchun juda ogir Tadqiq etilayotgsr davrda amirlik, jumladan, Qashqadaryo vohasida mavjud yana bir ooliq turi xiroj bulib, uning yilda ikki marta — baxrr va kuzda ygatdadigan xaraji vazifa yoki xaraji muazzaf hamda hosilga qarab olinadigan xaraji muxassama kabi turlari mavjud bo’lgan1. Ibodulla Orifxuja Buxoriyning «Risolai Habibiy» asarida keltirshrshshcha, xaraji muxassama hosilning 3/1, 5/L qism daqdorida yoki davlat boshlig’i belgilagan (shiq mrpridDrlingaA Tltirryanlardan tashqars, hunarmanddar va savdogarlar amiv yoki mahalliy boylar xazinasiga turli xil mayda soliqlardei ham to’lashga majbur bo’lganlar. Bozorlarda mahsulotlarni sotish uchun mahsulot umumiy miqsoshning 7% mikdorida dallol puli to’langan. Dallol hizmat haqini, ya’ni dallol pulini ko’pfoqhunarmandlar va savdogarlar o’rtasida, vosachilik qilgani uchun kelishuvga muzofiq xaridor hamda sotuvchidak olgan. Bulardan tashqari, bozorlarda joy puli, *yuy puli, bozor puli kabi to’lovlar ham bultvd Yer solit, odatda, hosilning 3/1 — $Ј1 mikdorda bo’lsa-da, amalda bir necha barobar kdlib oldindan undirsb olingan3. Qiedmatbaho metallar, xususan, oltin qazib olinadigan joy aholisi davlatga xarajat soligi to’lagan. Bu sollshusha viloyagning eng asosiy solikdaridan biri 4 bo’lib, hdr yili har bir qishloq bir necha sshkrldsh&lllsh ig’i.bihazinagtopir}rgyan . Qishloq xo’jaligini rivojlrntirshmaqsadida amir,S1ohmurod qo’sh puli solg’ini joriy kdlganAmirlikning butun aholisidan undirzdadigdn ushbo’goliqO t$roblik$rdan 4fl tiyinga yaqin mikdorda undirilgan. Biroq keyingi amirlar Haydar, Nasrullo va Muzaffarxonlar davrida bu soliqning mikdori 9 barobargacha ko’garilgan5. Muzaffar davrida Rossiya bilan bo’ladigan urush xarajatlari uchun aminona solig’i undirilgan. Ruslar istilosidan so’ng 1889 yildan 1896 yilgacha soliqlar 40 %ga oshgan1. Shu jumladan, ushbu davrda voha chorvadorlaridan ham yig’ib

1 Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI — первой половине XIX века. Ташкент: «Фан», 1966. — С. 165.

olingani to’g’risida ma’lumotlar mavjud1. Bundan tashqari, Rossiya xukumati tomonidash XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab, mahalliy bozorlarga qo’shni shaharlar, bekliklar va xonliklardan kirib yelayottan tovarlarni nazorat qilish hamda ulardan boj solig’ini undirish tugrisida maxsus farmoyish chiqarilgan2. Buxoro amirligida soliqlar tizimyurtadq etgan $utaxasislarning yozishicha, mavjud soliqlardan xiroj maxsulot bilan, tanobona pul biyakn olinadigan solikturi hisoblangan. XIX asr boshlarida amir Haydarning Qarshi begi Sayd Ahmadga yozgan xatida xiroj hosilning 3/1 va 5/1 mikdorida mahsulot bilan yyg’ilishi zarurligi uqgirilgan3. Manbalarda XIX asr o’rtalarida Qarshi viloyatiiing o’zidan bir martada Tlak, ya’ni*'200 ming tangashn ortiq soliq yigib olingani haqida ma’lumot kyoltirib o’gylgan4. Solikdarning ortib ketganligi, pul islohotiying og’ir oqibatlari amirlikning turli hududlarida, shuningdek, Qashqadaryo vohasida ham xalqning qatgiq noroziligiga sabab bo’lgan. Xususan, 1871 yilda G’uzorda turli- tuman olikdar yig’ib odynishi oqibatida kdshshokdashgan 20 ming aholi shahar bozorlarini talagan. Shu yili Qarshi shaxri va uning atrofida joylashgan qishlokdarda yashovchi kambag’al aholisi shahar hokimining vafotydan foydalanib, qo’rg’onga xujum qilgan hamda bozor va do’konlarni talagan5. Solikdardan bek va uning oila a’zolari, navkarlar, sarbozlar, yuzboshilar, qozilar, oqsoqollar, din peshvolari, vasyylari bo’lmagan 13 yoshga kirmagan yetimlar ozod qilingan. Bundan tashqari, hunaryand va savdogarlar ko’chmanchi qozokdar hamda cho’l chorvador aholisidan ayirboshlash evaziga olgan mahsulotlar uchun soliq to’lamagan. XIX - XX asr boshlarida voha hududida mavjud bo’lgan barcha xunarmandchilik birlashmalari o’zining asrlar davomida shakllanib kelgan urf-odat va marosimlariga ega bo’pgan. Ular o’z oldiga G’arbiy Yevropa mamlakatlari xunarmandchilik birlashmalari kabi yagona maqsad, ya’ni xunarmandlar manfaatlarini, ularning faoliyatini isloh qilish yo’li orqali himoya etishdan iborat bo’lgan. Ammo O’rga Osiyo xunarmandchilik uyushmalarining o’ziga xos tomonlaridan biri jamiyatning boshqa sohalarida kuzatilgani kabi ushbu sohada ham patriarxal munosabatlarning mustahkam sakdanganligidir. Shu tufayli mazkur ijgimoiy munosabatlar uzoq vaqg davomida hyech qanday o’zgarishlarsizsaqlanib qolgan.

1 Кун А. Л. Очерки Шахрисабзского бекства... — С. 159. 2 Қадимги Кеш - Шахрисабз тарихидан лавҳалар... — 185-6. 3 Махмуд ибн Вали. Бахр ал-асрар фи манакиб ул-ахер... — С. 38 — 39, 117. 4 Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии... — С. 123. 5 История Бухары... — С. 177.

XULOSA

Tadqiqotlar shuni kroatadiki, har –bir davr qadimiy an’analarni davom ettirgan holda o’ziga xos xususiyatlari bilan ham ajralib turgan. Huch bir davr boshqasini aynan takror etmaydi va hyech biri o’zgarishlarsiz hamda yangilanishsizlarsiz kechmaydit XIX asrning o’rtalariga kelib ishlab chiqarsh kuchlari va tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi, natural rentaning pul bilan almashinuvi natural xo’jalik tartiblarining yemirilishiga olib keldi. Bu esa, o’z navbatida, feodal ishlab chiqarish usulining inqirozini keltirib chiqardi. Xonliklarning iqtisodiy tarixida yangi davr boshlandi. O’lka shahar va qishlokdarining turli xil etnoslari orasida qizg’in iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi natijasida bozorlar soni ko’paydi va tashqi savdo munosabatlari kuchaydi. Shundan kelib chiqib, XIX — XX asr boshlarida Qashqadaryo vohasi madaniy markazlari, ularda rivoj topgan xunarmadchilik turlari, an’analari, xususan, ustoz-shogird munosabatlarini o’rganish natijasida kuyidagi xulosalarga kelindi: - XVIII asrdan boshlab XX asr boshlarigacha Buxoro amirlari va Shaxrisabz beklari o’rtasida olib borilgan siyosiy kurashlarning keskinlashuvi natijasida mamlakat, xususan, Shaxrisabz vohasi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti chuqur inqirozga uchraydi. Buning natijasida boshqa barcha sohalarda bo’lgani kabi xunarmandchilik mahsulotlari sifatining keskin pasayib ketishi kuzatiladi. Ushbu inqiroz nafaqat siyosiy-iqgisodiy sohalarda, balki madaniy hayotda ham aks etgan. - XIX — XX asr boshlarida vohadagi yirik va asosiy xunarmandchilik markazlaridan Shaxrisabz o’z mavqyeini yo’qotib, ikkinchi darajali shaharga aylanadi. Ushbu davrda Buxoro amirligi siyosiy-iqgisodiy hayotida Qarshi shaxrining mavqyei yuksaladi. Buning birinchi sababi Shahrisabz beklarining isyonkorligi natijasida olib borilgan janglar shahar iqgisodiy salohsyatini pasaytirib yuborganligi bo’lsa, ikkinchisi Buxoro amirligining Shaxrisabzga qarshi kurashida Qarshi shaxrining asosiy tayanch manziliga aylantirilishi bo’lgan. Buvdan tashqari, doimiy urushlar sababli tinchini yo’qotgan mehnatkash aholi, xususan, ko’pgina usta-xunarmanddar Buxoro, Samarqand, Shaxrisabz kabi markaziy shaharlardan nisbatan tinch sharoit mavjud bo’lgan chekka shahar va qishloqlarga boshpana izlab kelishgan. Shunday shaharlardan biri Qarilshaxri bo’lib, ularning bu yerda uzoq muddaa? qolib keshshi shaharking iqgisodiy yuksalishiga katta hissa qo’shgan. — Kadimdan hozirgi kungachavohadagi kulay tabiiy geografik sharoit barcha xo’jalik turlaridan, xususan, chorvachilik, dehqonchilik va ulardan olingan xqjn

ashyo hamda tabiiy boyliklarning ko’pligi xunarmandchilik hamda savdo-sotiqning taraqqiy etishiga keng imkoniyatlar yaratib bergan.

— Voha shaharlari o’z tuzilishiga ko’ra O’rta Osiyo shaharlariga % xos tarzda qurilgan va taraqqiy etgan vohada olib borilgan arxeologik imanishlar. natijasida XIX — XX asr boshlarida voha xunarmandchilik markazlari bek qarorgohi, shahar qo’rgoni, rabod hamda uning atrofida joylashgan mayda mustaxkamlangan qishloqlardan iborat bo’lgan. —Markaziy shaharlarda asosiy bozorlar shahar markazida joylashgan va ularda xdr kuni savdo bo’pgan. Bundan tashqari, shahar va qshshyuqparda haftaning ma’lum kunshrida savdo bo’ladigan kichik bozorlar ham mavjud bo’dib, ularda dehqonchilik mahsulotlari va chorva mollari savdosi olib borilgan. Savdo aloqalarida ahamiyatli o’rin tutgan karvonsaroylarda ham ulgurji savdo ishlari olib borilgan. —Vohada- deyarli barcha xunarmandchilik turlari, ya’ni mato to’qish, tikuvchilik, kashshachshik, zarduzlik, kulolchilik, temirchilik, degrezlik, misgarlik, zargarlik, kunshshik, duradgorlik, qandolatchilik va boshqalar rivojlangan bo’lib, ular uchun zarur bo’lgan xom ashyo manbalari, asosan, mahalliy xududlardan yetkazib berilgan. Ba’zi bir xom ashyo turlari, jumladan, turli xil metallar, sun’iy bo’yeqlar, qimmatbaho toshlar, zar ip, tilla, kumush simlar va boshqalarga bo’lgan talab chetdan keltirilgan xom ashyo maxrulotlari evaziga krndirilgan. —To’qimachilikda qishloqyaardan, asosan, xom ashyo va yarimtayyor mahslotlar yetkazib berilgan. Shahar xunarmandchilik guzarlaryda turli-tumar ipak va paxtali matolar,ishlab chiqarilgan. Ba’zi guzarlar ayrim matolarni ishlab chiqarishga ixshsoslashgan bo’lib, ba’zi birlarida esa bir necha turli matolar va ipak ip tayyorlangan. Jumladay, Zog’za guzarida ko’proq fo’ta va olacha ishlab chiqarilgan. Maxsumovot guzari aholisi adras ishlab chiqarish va ipak qurti boqish, ipak ip tayyorlash bilan shugullangan. — Kashtachilikda shahar va qishlokugarda jfriima6 chiqarilgan kashtachilik buyumlari ham bozor talablariga javob beradigan darajada sifayli va nafis ishlangan:' Bunday mahsulotlar tovar hisoblanib, sotuvga chiqarilgan. Kashtachilik bilan faqatgna ayollar shug’ullangan. — Gilamduzlik vohaning chul hududiga xos xunarmandchilik TURI bo’lib, jundan yigirilgan iplar va turli-tuman gilamlar, asosan, Kdrshi shaxri atrofidagi cho’llarda (Qamashi va Chiroqchi) yashovchi chorvador aholi tomonidan ishlab chiqarilgan. Ushbu to’qimachiLik mahsulotlari nafaqat ichki bozorda, balki Samarqand, Buxoro, Boysun, Shaxrisabz, Hisor kabi shaharlar va qo’shni davlatlar

bozorlarida ham mashhur bo’lgan. Qarshi bozorlarida esa gilamlar uchun alohida rastalar va ko’tara savdo uchun timlar ajratilgan. Ko’chmanchi ahrli o’tovlarini mustahkamlash uchun maxsus tayyorlangan ingichka tasmali gilamnusxa paloslar ham aloqida rastalarDa sotilgan. — Metallga ishlov berish xunarlaridan temirchilik, degrezlik, misgarlik, kandakorlik, pichoqchilik, zargarlik, asosan shaharlarda rivojlangan bo’lib, qishloq ahli zarur buyumlarni shahar bozorlaridan tayyor holda olganlar. Ayniqsa, vohada temirchilik va pichoqchilik mahsulotlariga bo’lgan talab katta bo’lgan. — Mis buyumlar esa qimmatbaho buyum hisoblanib, ulardan boy oilalar uy- ro’zg’or buyumi sifatida, kambag’al aholi esa uy bezagi hamda qammatbaho mulk sifatida foydalanishgan. Mis buyumlarni tinchlik paytlarda uy ro’zg’or buyumi sifatida ishlatish, aksincha notinch sharoitlarda esa ularni bexavotir joyga yashirish yoki pullash mumkin bo’lgan. — Zargarlik buyumlari ham qimmatbaho buyum hisoblangyan. O’rganilayotgan davrda turli xil zargarlik buyumlarini ishlab chiqaruvchi zargar ustalar faoliyat ko’rsatishgan. Ular saroy axli uchun qimmatbaho, o’rtahol va kambag’al aholi uchun arzoroq zargarlik buyumlari ishlab chiqarishgan. — Xunarmandchilik turlari voha shaharlari bilan birga qishloqlarda ham taraqqiy etgan. Shahar hunarmandchilyi qishloqdagidan keskin farq qilgan. Lekin gilamduzlik va kashtachilikda nafaqat shahar, balki qishloqlarda ishdab chiqarilgan turli xil buyumlar bozor talablariga javob beradigan darajadd sifatli va nafis ishlangan. Ushbu to’qimachilik mahsulotlari nafaqat voha bozorlarida balki, qo’shni shahar va davlatlar bozorlarida ham mashhur bo’lgan. —Xunarmandchilik buyumlarini bezashda islimiy, zoomorf, geometrik, epigrafik hamda astral-samoviy bezaklar keng ishlatilgan. Voha hunarmanddari ishlab chiqargan xunarmandchilik buyumlarida nafaqat O’rta Osiyoga xos an’anaviylik, balki vohaning o’zigd xos mahalliy xususiyatlari ham aks etgan. —XIX asr boshlarida xunarmandchilik sohalarida ishlab odqarilgan xunarmandchilik mahsulotlari turi va shakli ortgan. Ular qadimiy an’analarni o’zida jam etgan holda mohir ustalarning yangi uslub va yezaklari bilan boyib borgan. Masalan, misgarlikda qadimiy va nafis kesma turlari bilan birgalikda mis buyumlarni turli xil qimmatbaho toshlar bilan bezash keng tarqalgan. —XIX asr ikkinchi yarmidan boshlab, xunarmandchilik: ishlab chiqarishida yangi davr boshlandi. Chetdan tayyor zavod va fabrika mahsulotlarining kirib kelishi natijasida ba’zi bir xunarmandchilik turlari, xususan, to’qimachilik va misgarlikda ishlab chiqarish sifatining pasayib ketishi kuzatiladi. Kulolchiliqda esa

mahsulotlar yeifati, turi va soni ortgan hamda ularga bo’lgan talab darajasi avvatgidek yuqori bo’lganligini ko’rish mumkin. — Voha xunarmandchiligi o’rganilayotgan davrda ham qadimiy an’analarni o’zida jam etgan holda o’ziga xos yo’ldan rivojlangan. Voha xunarmandlari ham O’rta Osiyoning boshqa hududularidagi kabi xunarmandchilik uyushmalariga birlashib, faoliyat yuritganlar. Harmandchilik uyushmalari boshida bobo va oqsoqol turgan. Ushbu davrda hunarmandchilik uyushmalarida faoliyat ko’rsatgan xunarmandlar uch tabaqa: oqsoqol boshchiligidagi mustaqil faoliyat yuritishga imshoniyati bo’lgan ustazodalar; xunarmandchilik uyushmalariga shartnoma asosida yollanib ishlashga majbur bo’lgan halfalar', mustaqil ustalar qo’l ostita xunar o’rganish maqsadida ishga kelgan shogirdlartz. bo’lingan. Bu davrda shartnomalar asosan og’zaki tuzilgan. Xunarmandchilik turiga qarab shogirdlarning hunar o’rganish muddati turlicha, ya’ni 5 — 15 yilgacha bo’lgan. Shahar axdaning asosiy daromad manbai bo’lgan bozor, do’kon, karvonsaroy va xunarmandchilik ustaxonalarining katta qismi amir boshliq yirik amaldorlar qo’l ostida bo’lgan. Ular xunarmandchilik ustaxonalarini ijaraga berish, savdo-sotiq yshlarini tashkillashtyrish ortidan muntazam ravishda katta daromadga ega bo’lib boraverganlar. Umumiy ehtiyojni qondirish uchun chiqarilgan asosiy mahsulotni yetkazib byoruvchi aholi mehnatyoqori tabaqa vakillari tomonidan arzon baholangan. —Xunarmandchilik an’analafidan yana biri pirlar masalasi bo’lib, ko’rib chiqilgan davrda ham barcha xunarmandchilik turlari o’z pirlariga ega bo’lgan. Piri bir hunarmandlar hatto bir kasb-kor ahli bo’lmasa-da, birodar hisoblanib, bayramlar va turli yarosimlarda yig’ilib turishgan. Ushbu an’analar asrlar davomida hunarmandlar o’rtasidaga aloqalarni mustahkamlab kelgan. Voha hunarmanddari ham butun O’rta Osiyo hunarmandlari kabi o’z kasbi rivoji va yutuqlarini pirlar madadiga bog’lagay: Bu an’aya qadamdan saqlanib qolgyn bo’lib, rivojlangan o’rta asrlarda yangi pirlar siymolari bilan boyigan. —Tadqiq etilayottan davrda ham vohadan Buyuk Ipak yo’li bo’ylab savdo munosabatlari davom etib, qo’shni shahar va davlatlar, xususan, Rossiya davlati bilan bo’lgan savdo asosiy o’rinda turgan. Savdo yo’llari ustida joylashgan Shahrisabz va Qarshi O’rta Osiyoning qo’ishi davlatlar bilan bo’lgan savdo-sotiq ishlarida muhim o’rin tutgan. —Vohadan chetta turli xil xom ashyolar, xususan, paxta, ipak, jun, qorako’l teri, qoramol terisi, ipak va paxtadan tayyorlangay kalava iplar, turli xil hunarmandchilik buyumlari va quruq mevalar chiqarilgan. Vohaga esa Rossiya va boshqa Yevropa mamlakatlari zavod hamda fabrikalarida ishlab chiqarilgan sanoat

mollari, hind choyi, ziravorlar, bo’yoqyaar, qimmatbaho toshlar, shakar, dori- darmon kabi horijiy mahsulotlar keltirib sotiyvgan. — Xunarmandchilik savdo-sotiq munosabatlari bilan uzviy bog’liq soha bo’lib, ushbu davrda ham savdo va xunarmandchilikdan olingan soliqlar tizimi mavjud bo’lgan. Tadqiq etilayottan davrda savdo va hunarmandchiliqdan olingaN'Soliq turlari sirasiga tamyu, zakot, xiroj, bozorlarda dallol puli, joy puli, noy puli, bozor puli va boshqalarni kiritish mumkin. Shunday qilib, Buxoro amirLigining «qoloqchekka o’lKalari» sifatida talkyn qilib kelingan bir qator bekliklar, hususan Qarshi, Shahrisabz, Kitob, G’uzor, Chiroqchi, Yakkabog’ kabi bekliklar madaniy markazlari* xo’jaligi va madaniyati tadqiq etilayottan davrda siyosiy tarqoqlik tufayli katta zarar ko’rgan bo’lsa-da, tushkun ahvolda qolibsetmagan. Ularda iqgisodiy va madaniy hayot asta-sekin taraqqiy etib borgan hamda sezilarli yutuqlarga erishilgan. Ushbu davrda voha hunarmandchiligi, asosan an’anaviylikni saqlab qolgan va bu sohalarda bo’lgan o’zgarishlar jiddiy burulish yasay olmagan. Yuqorida keltirilgan dalillar madaniy jarayonlar tarakdayotida hunarmandlarning ssasi bekdyos bo’lganligidan dalolat beradi. Shuningdek, XIX — XX asr boshlarini Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixida o’ziga xos rivojlanish davri desak ham, mubolag’a bo’lmaydi. Ushbu tadqiqotni amalga oshirish jarayonida erishilgan xulosalarga asoslanib quyidagi takliflarni bildiramiz. —Bugungi kunda yangi ilgor texnologiyalarga asoslangan milliy sanoatni an’anaviy xunarmandchilik asosida shakllantirishzarur. Chunki xalshizning milliy urf-odati va an’analariga moye keladigan mahsulotlar tayyorlash bunga zamin yaratadi. —Xalqimizning qayta tiklanayotgan urf-odat va an’analari, hunarmandlarning ijodiy mehnatlari, shogird tayyorlaiishni tashkil etish, rejalashtirish hamda boshqarishdagi tajribalarini yosh avlodga singdirish va ularning ijodiy kamolotida bundan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. —Xunarmandchilik tarixini o’rganish orqali amalda maktab, akademik liseylar, kasb-hunar kollejlari, oliy o’quv yurtlarida ta’lim olayotgan talaba vaquvchilar, qolaversa, aholi o’rtasida ajdodlarimizdan meros ma’naviy va moddiy qadriyatlarni targ’ib qilish hamda kelajak avlodga yetkazish borasida maxsus dasturlar, qo’llanmalar, tavsiyalar vayo’riqsomalar ishlab chiqish zarur. —Oliy o’quv yurtlari hamda o’rta maxsus ta’lim muassasalari talabalariga mo’ljallangan o’quv qo’llanmalar va darsliklar yaratishda "Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixi" ilmiy tahlilidan foydalanish mumkin.

Xullas, Qashqadaryo vohasi hunarmandchiligi tarixini ilmiy asosda o’rganish, o’zbek xalqi moddiy va ma’naviy madaniyati tarixi, turmush tarzi, qadimiy urf- odat hamda an’analarini o’rganishda katta ahamiyatga egadir.

FOYDALANILGAN ADABIYoTLAR I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenta I. A. Karimov asarlari 1.1. Каримов И. А. 1997 йил 31 мартда имзолаган фармони // Ўзбекистон Республикаси Олий мажлисининг Ахборотномаси. - Тошкент, 1997. -№ 3. – 21- 23-бетлар. 1.2. Каримов И. А. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Тошкент: "Маънавият", 2008. -176 б.

II. O’zbekiston Respublikasi Makaziy davlat arxivi hujjatlari II.1. И-1-фонд. II.2. И-3-фонд. II.3. И-11-фонд. II.4. И-19-фонд. II.5.АФИИ.ИА.М.36. III. Manbalar III. 1. Абдурахман-и-Тали. История Абулфайзхана / Перевод с таджикского с примечанием и указателем проф. А. А Семенова. - Ташкент: АН Уз CСР, 1959. - 176 с. III.2. Абд-ур-Рауф. Рассказы индийского путешественника (Бухара как она есть) / Перевод с персидского А.Н. Кондратьева. -Самарканд, 1913. III.3. Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи / Форс тилидан А. Расулов таржимаси. -Тошкент: "Камалак", 1991. - 82 - 175- бетлар. III.4. Абу-л-Фазл Хубайс Тифлиси. Описание ремесел. (Байан ас-санъат) / Перевод с персидского, введение и комментарий Г.П.Михалевича. –МС., 1976. III.5. Абу Райхан Беруний. Собрание сведений для познания драгоценностей. (Минералогия) / Перевод и примечания А. М. Белиницкого. Под ред. Г. Г. Леммлейна и др. -М,: АН СССР, 1963.-518с. Ш.6. Алишер Навоий. Наводир уш-шабоб. -Тошкент, 1963. -Т.2.-426 б. III.7. Бекчурин И. Шахрисабзское владение по рассказам Джурабека и Бабабека // Материалы для статистики Туркестанского края. Ежегодник. - Вып. 2. -СПб, 1973. III.8. Бертгер Е. К. Извлечение из книги «Пути и страны» Абу-л-Касыма Ибн-Хаукаля // Труды САГУ. - Ташкент, 1957. Вып. CXI.-C. 13-46. III.9. Бобур Заҳиридцин Муҳаммад. Бобурнома. -Тошкент, 1989.

III.10. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. -Сб., 1865.-361 c. III.11. Камалиддинов Ш. С. «Китаб ал-ансаб» Абу Саъда Абдулкарима ибн Мухаммада ас-Самъани как источник по истории и истории культуры Средней Азии. -Ташкент, «Фан» 1993. - 422 с. III.12 Махмуд ибн Вали. Бахр ал-асрар фи манакиб ул-ахѐр / Перевод Б. Ахмедова. -Ташкент, 1977. III.13. Маҳмуд Қошғарий. Девони луғотит турк / С. М. Муталлибов таржимаси. - Тошкент: "Фан", 1963. Т. 3. -460-б. III.14. Мир Мухаммед Амини Бухари. Убайдулла-наме / Перевод с таджикского с примечаниями А. А. Семенова. -Ташкент: АН УзССР, 1957. III.15. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома. -Тошкент: «Адабиѐт ва санъат", 1989. III.16. Руи Гоцралес Де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Тимура (1403 -1406 гг.) / Перевод, предисловие и комментарии И. С. Мироковой. -М.: "Наука", 1990. III.17. Фазлаллах ибн Рузбехан Исфахани. Михман-наме-йи Бухара ("Записки бухарского гостя") Перевод, предисловие и примечания Р. П. Джалиловой. –М., "Наука", 1976. III.18. Хафизи Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухори. Шароф-нама-йи шахи / перевод, с пере., введение, примечание и указатели М. А. Салахетдиновой. Ч. 1 -М., 1983. IV. Asosiy adabiyotlar IV.1. Абдуллаев Т. Каталог медных и медночеканных изделий Узбекистана XVIII -XX вв. -Ташкент: АН УзССР, 1974. -100 с. IV.2. Абдуллаев Т., Фахрединова Д., Хакимов А. Песнь в металле. Народноев искусство Узбекистана. –Ташкент. 1986. - 252 с. IV.3. Абдураимов М. А Вопросы феодального землевладения и феодальной ренты в письмах эмира Хайдара. -Ташкент: АН УзССР, 1961.- 110 с. IV.4. Абдураимов М. А. Очерки аграрных отношений в Бухарском ханстве в XVI -первой половине XIX века. Т 1. –Ташкент «Фан»', 1966. - 286 с. IV.5. Абдурасулов Р. Р., Ремпель Л. Неизвестные памятники архитектуры бассейна Кашкадарьи. (Из материалов искусствоведческой экспедиции института Искусствоведения АНУзССР. 1961 г.). - Ташкент: "Уздавнашр", 1962. -118 с. IV.6. Алиева С. Риштоннинг мовий сополи // "San`at". -Тошкент, 1998 -

№ 1 -3. -34 -35-бетлар. IV.7. Алиева С. Темурийлар даври кулолчилиги: янги услуб шаклланиши "San'at» Тошкент, 2000. - № 2 24-26-бетлар IV.8. Алимов У. А., Мирзаахмедов Д. К. К Истории мавзолея Бобои- Порадуз в Бухаре // История материальной культуры Узбекистана. - Ташкент, 1982. Вып. 17. - С. 169 - 186. IV.9. АлмееваД. Бухорои шарифнинг заргарлик санъати. // "Мозадан садо" Тошкент, 2002. - № 3 (15). – 6-9- бетлар. IV.10. Аминджанова М. А., Сайко Э. Керамика, стекло и фарфор Средней Азии (с древнейших времен до наших дней). -Ташкент: "Узбекистан", 1968. -48 с. IV.11 Андреев М. С, Чехович О. Д. Арк Бухары. - Душанбе: "Ирфон", 1972. -163 с. IV.12. Арутюнов С. А. Инновации и культура этноса и их социально- экономическая обусловность // Этн. ист. развития культуры. - М.: "Наука", 1985. IV.13. Ахмедов Б. А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI - XVIII вв. Письменные памятники:. -Ташкент, "Фан", 1985. – 262 с. IV.14. Аҳроров И. Тақинчоқлар таърифи // "Саодат'. -Тошкент, 1997. - № 3. - 27-бет. IV.15. Ашрафий М. Ўрта Осиѐда ўрта асрлардаги либослар: тараққиѐт босқичлари (VII – XVI асрлар) // "San'at". -Тошкент, 2001. -№ 3. -18-бет. IV.16. Аъзамова Г. А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиѐ шаҳарларида ҳунармандчилик ва савдо. -Тошкент: «Ўзбекистон", 2000. - 53-6. IV.17. Аъзамова Г. А. Шаҳрисабз -иқтисодий ва маданий ҳаѐт маркази (XVII- XIX асрнинг биринчи ярми) // Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни. -Тошкент, 2002. -49-50-бетлар. IV.18. Байкова Н. Б. Роль Средней Азии в русско-инддийских торговых связях (первая половина XVI -вторая половина XVIII в.). - Ташкент: Госиздат УзССР, 1964, IV.19 Баротова Ш. Ўзбек сўзаналари /"San'at» Тошкент, 1998, №1- 3. -36 38-бетлар. IV.20. Бартольд В. В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. Т. I. -М.: 1963. -760 с. IV.21. Бартольд В. В. Хлепководство в Средней Азии с исторических времен до прихода русских. Соч. Т. II. М.: "Наука", 1963. – 1020 с.

IV.22. Бартольд В. В. К истории орошений Туркестана / Соч. Т. III. - М.: "Наука", 1965. - 711 с. IV.23. Бартольд В. В. История культурной жизни турецких народов Средней Азии / Соч. Т. V. - М.: "Наука", 1968. - 757 с. IV.24. Белиницкий А. М., Бентович И.Б., Большаков О. Г. Средневековый город Средней Азии. -Л.: "Наука". -Ленингр.отд.: 1973. -374 с. IV.25. Бичурин Н. Я. (Иакинф) Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. М-Л.; АН СССР 1950. Т. II. - 312 с. IV.26. Богословская И., Левтеева Д. Тюбитейки Узбекистана XIX - XX веков. - Ташкент, 2006. 175 с. IV.27. Борис А.Путешествие в Бухару. 4.1. -М.: Издание П. B. Голубкова, 1848. - 528 с. 1V.28. Боронза Н. Г. Виды женских ювелирных украшений у народов Средней Азии и Казахстана / "Советская этнография". - М., 1974. - № 1. - С. 32 - 44. IV.29. Булатов С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. -Тошкент: "Меҳнат", 1991. - 384-6. IV.30. Вильданова А. Б. Образцы частных среднеазиатских актов XVI века. С наставлениям казиям . // Средневековый восток, история, культура, источниковедение.-М 1980. —C. 69. IV.31. Вороновский Д. Г. «Гульшен аль-мулюк» Мухаммеда Якуба Бухари: Дис. канд. ист. наук. -Ташкент, 1947. -С. 179. IV.32. Воронина В. Л Национальная традиция археологов Узбекистана. - М: "Наука", 1951, -113 с. IV.33. Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье (Архитектура, искусство, костюм) / Под ред. акад. Б. А. Литвинского. -ML: "Восточная литература", 2000. - 687с. IV.34. Вяткин В. Л. Каршинский округ организация в нем войска и события в период 1215 -1217 (1800 -1803) годов/ ИСАОГРГО. - М., 1928. Т. "XVIII. - 26 с. IV.35. Гейер И. И. Туркестан. -Ташкент, 1909. IV.36. Гончарова П. А Бухоро зардўзлиги санъати. -Тошкент. "Адабиѐт ва санъат", 1986. -112 б. IV.37. Горелик М. В. Среднеазиатский мужской костюм в миниатюрах XV -XIX вв. // Костюм народов Средней Азии. - Москва, 1979. - С. 49 - 79. IV.38. Гражданкина Н. С, Рахимов М. К., Плетнев И. Е. Архитектурная

керамика Узбекистана. -Ташкент: "Фан", 1968.-157 с. IV.39. Гудиашвили Д. А. Ремесленные организации городов Турции по «Саяхат-наме Эвлии Челеби // Экономическое развитие стран Ближнего и Среднего Востока. -М., 1975. IV.40. Гул Э. Амалий санъатда этник-маданий анъанадар / / "San'at". - Тошкент, 1998. - № 1 - 3. - 32 - 33-бетлар. IV.41. Гул Э. Бухоро сўзаналарида Ҳирот нақшлари // "San'at". - Тошкент, 2000. - № 2. - 26 - 28-бетлар. IV.42. Гул Э. Бухоро сўзаналарида Ҳиротшақшлари // "San'at". - Тошкент, 2002. - № 1. - 26 - 27-бетлар. IV.43. Гул Э. Шаҳрисабз кашталари // "San'at". -Тошкент, 2002. - № 1. - 14 - 18-бетлар. IV.44. Гулямов X. Г. Из истории дипломатических отношений России с Бухарским ханством XVIII в. -Ташкент: "Фан", 1992. - 108 с. IV.45. Давидович Е. А. История денежнего обраshения средевековой Средней Азии (Медные монеты XV -первой четверти XVI в. в Мавераннахре). -М.: "Наука", 1983. -359 с. IV.46. Давидович Е. А. История монетного дела Средней Азии XVII – XVIII вв. - Душанбе: 19-б IV.47. Давидович Е. А. Материалы для характеристики экономики и социальных отношений в Средней Азии // ИООН АН Тадж. ССР. Душанбе, 1961. – Вып.1. 1V.48. Давлатова С. Қашқадарѐ миллий кийимлари: анъанавийлик ва замонавийлик. Қашқадарѐ воҳаси ўзбеклари кийимлари (XIX аср охири -XX аср). -Тошкент: "Янги аср авлоди", 2006. - 178 б. IV.49. Дженкинсон А. Путешествия в Среднюю Азию 1558 ~ 1560 гг. Английские путешественники в Московском государстве в XVI в. /Перевод с английского Ю. В. Готье, -Л.: ОГИЗ, 1932. - 308 с. IV.50. Добромыслов И. Материалы по истории России. -Оренбург, 1900. Т. 379 с. IV.51. Дресвянская Г., Усманова 3. Из истории Кеша -Ташкент, 1976. IV.52. Ершов Н. Н., Широкова 3. А. Альбом одежды таджиков. - Душанбе, Ан Тадж. ССР, 1969. - 35 с. IV.53. Жабборов И. М., Дресвянская Г. Духи, святые, боги Средней Азии (очерки по истории и религии). -Ташкент: "Узбекистан", 1993. - 234 с. IV.54. Жабборов И. М. Ўзбек халқи этнографияси. -Тошкент, 1994, 312-б 1V.55. Женshина в мифах и легендах. / Состав. О. П. Валинская. -

Ташкент, 1985. IV.56. Жумаев Қ. XIX-XX аср бошларида Бухоро ипак каштачилиги // Бухоро маданий мероси тарихидан материаллар. -Бухоро, 1995. -37- 59- бетлар. IV.57. Записки о Бухарском ханстве (Отчеты П.ИДемезона и И.В.Виткевича) - М.,1883. - С. 50- 60. IV.58. Зимин Л; А. Нахшеб, Несеф, Карши. Их история и древности. // Сб. в честь В. В. Бартольда. -Ташкент, 1927. -С. 197-214. IV.59. Зиѐев Ҳ.В. Ўрта Осиѐ ва Волгабўйлари (XVI асрнинг иккинчи ярми - XIX асрлар). -Тошкент: "Фан", 1965, 238-6. IV.60. Зиѐев Ҳ. 3. Экономические связи Средней Азии с Сибирью XVI - XIX вв. - Ташкент: «Фан», 1983. IV.61. Зиѐев Ҳ. 3. Тарих -ўтмиш ва келажак кўзгусии (Тарихнинг долзарб масалалари). -Тошкент, 2000. IV.62. Иванов П. П. Очерки по истории Средней Азии (XVI -середина XIX века). -М: "Восточная литература» 1958, -248 с. IV.63. Исломов О. И. Из истории геологических знаний в Средней Азии. (История геологических знаний в Средней Азии в феодальный период V - начало XIX в.). -Ташкент: "Фан‖, 1977. - 136 IV.64. Исмоилов X. Традиционная одежда арабов Кашкадарьинской области // Костюм народов Средней Азии. - Москва, 1979. - С. 228 - 239. IV.65. Исмоилов X. Анъанавий ўзбек кийимлари (XIX -XXаср бошлари).Тошкент: "Фан", 1979. IV.66. История Бухары с древнейших времен до наших дней. - Ташкент: "Фан", 1976. – 38с. IV.67. Историческая искусство Узбекистану-М.: 1965. IV.68. Кабану С. К. Археологические разведки в Шахрисябзском оазисе // Известия АН УзССР. ТАШКЕНТ, 1951.-№6.-С^86. W.69. Қадимги Кеш-Шаҳрисабз тарихидан лавҳалар / А. С.Саъдуллаев таҳрири остида. Тошкент: "Шарқ". -208-6. IV.70. Сальтер И. Аспекты культуры верховой езды // Каталог Узбекистан. Наследие Шелкового пути. Штутгарт: 1997.-С. 173 -176. IV.71. Камалиддинов Ш.С. К истории топографии средневекового Қарши// Обshественные науки в Узбекистане, (қуйида ОНУ). - Ташкент: 1994. - № 6. - С. 40-43. IV.72. Камалиддинов Ш. С. Историческая география южного Согда и Toxapистана-по арабоязычным источникам IX –начало ХШ вв. - Ташкент:

"Фан", 1996. .422 с. IV.73. Карабин Н. Рахмад-инак, бек заадинский // Туркестанский сборник. -Т.54. -Спб, 1867. IV.74. Каримова М. XIX аср иккинчи ярмида Россия товарларининг Ўрта Осиѐ бозорларини эгаллаши // Ўзбекистоннинг янги тарихи. «Концептуал- методологик муаммолар» мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани материаллари. -Тошкент, 1998. -135 -138-бетлар. IV.75. Каримова М. Х1Х аср ўрталарида Туркистон ва Хитой ўртасидаги савдо алоқалари //Академик Убайдулла Каримов номидаги ѐш шарқшуцослар илмий конференциям тезислари. -Тошкент: 2006. -16 -18-бетлар. IV.76. Кармышева Б. X. Ткачество и прядение у народов южных районов Таджикистана и Узбекистана (XIX –начало XX в.) // Проблемы типологии и этнологии. -Москва, 1979. - С. 258 - 259. IV.77. Киеляков Н. А. Наследование и раздел имуshества у народов Средней Азии и Казахстана. -Л.: "Наука", -Ленинг.отд., 1977. -131 с. IV.78. Конопка С. Туркестанский край. -Ташкент, 1912.-468 с. IV.79. Костюмы народов Средней Азии: Историко-этнографические очерки // АН СССР. Инст. эти. им. Н, Н. Миклухо -Маклая / СШ. ред. О. А Сухарева. "Наука", 1976. - 378 с. IV.80. Крашенинникова Н. Н Разрез крепостной жены древнего Согда // Обshественные науки в Узбекистане. -Ташкент, - № 8. - С. 60. IV.81. Крашенинникова Н. И. Изучение цитадели Кеша // Археологические открытия 1977 года. -Москва, 1978. -С: 527. IV.82. Кун А. Л. Очерки Шахрисабзского бекства ШЗИРГО по отд. Этнографии. -Вып. VI. -Спб., 1880. IV.83.Курбанов Г. Н. Новые поступления Бухарского Государственного музея-заповедника // ОНУ. -Ташкент, 2004. -№ 4.-С. 137^140. IV.84. Кустарные промыслы в быту народов Узбекистана XIX -XX вв. / Садыкова Н. С, Лефтеева Л. Г., Султанова Н. К., Турсуналиев К. -Ташкент: "Фан", 1986. -164 с. IV.85. Литвинов Б. Карши // Туркестанские ведомости. -1879.-№.116-С. 24-25. IV.86. Логофет Д. Н. В горах и равнинах Бухары. -Спб., 1913.-619 с. IV.87. Лунева В. В. О традициях и особенностях согдийского ювелирного искусства // ОНУ. -Ташкент: 2001 № 2. -С. 55 -62. IV.88. Маев Н. А. Очерки Бухарского ханства. Ежегодник. -Спб 1879. Вып.У.-382 с.

IV.89. Маев Н. А Город Карши //Туркестанские ведомости - 1879. - №. 24,25. - С. 14 - 15. IV.90. Маньковская Л. Ю. Архитектурные памятники Кашкадарьи. – Ташкент, 'Узбекистан",1971, 56-с.. IV.91. Масальский В.И. Туркестанский край. -Спб., 1913. IV.92. Массон Е. М. Столичные города в области низовьев Кашкадарьи древнейших времен. -Ташкент: «Фан»,1973. -92 с. IV.93. Массон Е.М Работы Кешской археолого-топографической экспедиции ТашГУ по изучению восточной половины Кашкадарьинской области. (Археология Средней Азии -1977) // Сборник научных трудов ТашГУ; -Ташкент. 1977. Вып. 533. -170 с. IV.94. Массон М. Е., Пугаченкова Г. А Шахрисабз при Темуре и Улугбеке. Труды САГУ. «Ташкент, 1953. Вып. 53. - С. 17 -98. IV.95. Матбобофв Б., Майтдинов Г. Аждодларимиз либоси // "Фан ва турмуш". -Тошкент, 1991. № 4. -Т:8-бет. IV.96. Махкамова С. Узбекские абровые ткани. -Ташкент: "Гослитиздат. УзССР", 1963. - 55 с. IV.97. Махкамова С. Беқасам. – Тошкент, "Фан", 1971. - IV.98. Мейендорф Е. К. Путешествие из Оренбурга в Бухару. –Т, 1875.- 182 с IV.99. Мирзахмедов Д. К истории художественной культуры Бухары. - Ташкент: ТаЩПИ, 1990. -85 с. IV.100. Михалева Г. А Узбекистан в XVIII -первой половине XIX века. (Ремесло, торговля и пошлины). -Ташкент "Фан", 1991. -114 с. IV. 101. Мошкова В. Г. Ковры народов Средней Азии конца Х1Х;г начала XX вв. -Ташкент: "Фан", 1970. 255-с. IV.102. Мукминова Р. Г. Очерки по истории ремесла в Самарканде и Бухаре в XVШ. -Ташкент: "Фан» 1976. -234 IV.103. Мукминова P.Г. Социальная дифференциация населения городов Узбекистана конца XV -XVI вв. -Ташкент: "Фан", 1985.- 136 с. IV. 104. Мусаев Н. У. Мустамлакачилик даврида Туркистонда ишчиларнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи № II Ўзбекистоннинг янги тарихи. «Концептуал-методологик муаммолар» мавзусидаги республика илмий-амалий анжумани материаллари. -Тошкент, 1998. 131 -134-бетлар. IV.105. Муҳаммаджонов А. Р. «Кеш» ойконими ва «Кат» субстрактининг этимони // Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тугган ўрни. -Тошкент, 2002. -12 -15-бетлар.

IV.106. Муҳаммаджонов А. Р. Кеш -уйни Ватан демақдир // "Мозийдан садо". -Тошкент, 2003. -№ 2 (18). -44 -45-бетлар. IV.107. Набиев А. Тарихий ўлкашунослик (Ўлкани ўрганишнинг асосий манбалари). –Тошкент, ―Ўқитувчи", 1996. - 336-6. IV.108. Народное декоративное искусство советского Узбекистана. - Ташкент: "Текстиль", 1954. -196 с. IV.109. Народы Средней Азии и Казахстана. -М.: АН СССР, 1962. -

М-Л.: "Госиздат", 1960. IV.122. Попе Н. А. Монгольский словарь «Мукаддиматул ал-адаб». - М.: "Наука", 1936. Т. 1, -146 с. IV.123. Промышленность и торговля // "Туркестанский сборник". 1867; - СПб., 1869. - С. 306 - 316. IV. 124. Пругер Е. Б. Древние горнопромышленные объекты юга Узбекистана // Материалы по истории, историографии и археологии. Труды ТашГУ. -Ташкент: 1980. Вып. 630. -С. 27 -34. IV. 125. Пугаченкова Г. А. К истории костюма Средней Азии и Ирана XV -первой половине XVI в. по данным миниатюр // Исторические науки. - Ташкент, "Гослитиздат", 1956. 12.-С. 204-207. IV.126. Пугаченкова Г. А. Темуридское архитектурное наследие Шахрисабза // Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни. -Ташкент, 2002. -С. 8 -10. IV. 127. Пугаченкова Г. А., Ремпель Л. И. Выдаюshиеся памятники архитектуры Узбекистана. -Ташкент: "Гослитиздат", 1958. - 174 с. IV. 128. Пустовая Е. С. О ценах на рынках узбекских ханств в XIX веке // ОНУ. - Ташкент, 2000. - № 2. С, 35 - 37. IV. 129. Пустовал Е. Из истории торговых отношений между узбекскими ханствами и Россией в XIX веке // ОНУ. -Ташкент, 2003. -№3.- С 55^58. IV.130. Равшанов П. Қашқадарѐ тарихи.(Энг қадимги даврлардан XIX аср II ярмига қадар). - Т.: "Фан", 1995. -783-6. IV. 131. Рахимов М. Художественная керамика Узбекистана. - Ташкент: АН УзССР, 1961. - 244 с. IV. 132. Рашидова Т. Шаҳрисабздаги гузар масжидлари ва ўрта аср ҳаммоми // Шаҳрйѐабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни. - Тошкент, 2002. - 70 - 72-бетлар. IV. 133. Рекогносцировка равниной части Бухарского ханства, произведенная в 1883 г; / Генерального штаба капитаном Архиповым. Сб. геог. топог. и стат. материалов по Азии. Вып.Х. - Спб 1884. IV.134. Рыжков П.И. Топография Оренбургской губернии. - Оренбург, 1887. 406 с. IV.135. Сагдуллаев А. С, Луйшенко О. Н. Новые данные к изучению древнесогдийских поселений // ОНУ. –Ташкент, 1989. - № 12. С. 41. IV. 136. СаъдуллаевА. С. Кадимги Узбекистон илк манбаларда. - Тошкент: "Ўзбекистон", 1996. -112-6. IV.137. Саъдуллаев А. С. Гау Суғд - Наутака – Кеш. "San'at". - Ташкент,

2001. - № 7 - 10-бетлар. IV.138. Саидбобоев 3. Америкалик дипломат Е. Скайлернинг Китоб- Шаҳрисабз тарихига оид маълумотлари (XIX асрнинг 20-йиллари) // Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни. -Тошкент, 2002. -27 -28- бетлар. IV.139. Сайко Э. В. Некоторые вопросы технологий ангоба средневековой среднеазиатской керамики. -Душанбе: АН Тадж. ССР, 1962. - 222 с. IV.140. Сайко Э. В. Среднеазиатская глазурованная керамика XII - XV вв., | Душанбе: "Дониш", 1969. - 187 с. TV. 141. Сулейманов P. X. Нахшаб -унутилган тамадпун сирлари. - Тошкент: "Маънавият", 2004. -48-6. IV. 142. Сухарева О. А. К эволюции декоративной вышивки Самарканда // Искусство и литература Узбекистана. -Ташкент, 1937. - J$ 6. - С. 119 IV. 143. Сухарева О. А. Вышивка // Народное декоративное искусство Советского Узбекистана. Ташкент, 1954. -С. 133 -134. ГУ. 144. Сухарева О. А К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки). -Ташкент: АН УзССР, 1958.-147 с. IV. 145. Сухарева О. А. Ислам в Узбекистане. -Ташкент: АН Уз ССР, 1960.-86с. IV. 146. Сухарева О. А. Позднефеодальный город Бухара конца XIX - начала XX века. – Ташкент, УзССР, 1962?-194 с. IV.147. Сухарева О. А. История среднеазиатского костюма. Самарканд (2-я половина XIХ -начало XX в.). у М.: "Наука", 1982. - 141 с. IV. 148. Толстов С. П. По древним дельтам Окса и Яксарта. -М., 1960. IV.149. Тураева С. Хива хонлигининг Бухоро билан кумуш савдосига оид айрим маълумотлар. (Архив ҳужжатдари асосида). // Академик Убайдулла Каримов номидаги ѐш шарқшунослар илмий крнференцияси тезислари. -Тошкент, 2006. - 37 - 38-бетлар. IV. 150. Турсунов Н. Из истории ремесленные цехов.Средней Азии (на материалах ткацких промыслов Ходженда конца XIX -начала.ХХ вв.)'// Советская этнография^-1VL, 1972. -№1.-С. 110-119. IV. 151. Typсунoв А. Хорижилик тадқиқотчилар Шаҳрисабз ҳақида // Шаҳрисабз шаҳрининг жаҳон тарихида тутган ўрни. -Тошкент, 2002. -41 -42- бетлар. IV. 152. Ундерева Л. В. Узбекская народная одежда конца XIX -XX в. (К проблеме взаимообусловленности содержание и формы). - Ташкент: "Фан",

1994. - 104 -с, IV. 153. Фахреддинова Д. А. Декоротивно-прикладное искусство Узбекистана. -Ташкент: "Гослитиздат" УзССР, 1972. -162 с. IV.154. Фахреддинова Д. А. Ювелирное искусство Узбекистана. - Ташкент: "Литература и искусство", 1988. -204 с. IV. 155. Федоров М. Н. К вопросу о ценах в Средней Азии в XVII - XVIII веках // ОНУ. - Ташкент, 1993. - № 2. - С. 52 -56. IV. 156. Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. -СПб.: 1843.-363 с. IV.157. Харитонович Д. Э. Жизнь города и деятельность горожан / Город средневековой цивилизации западной Европы Т.2. -М.: "Наука", 1999, 124-с.. IV. 158. Хорошхин А. П. Сборник статей, касаюshихся до Туркестанского края. -Спб., 1876. -532 с. IV. 159. XVIII -XX аср бошлари узбек хонликларида санъат ва ҳунармандчилик: таназзулми ѐки юксалиш? // "San'at -Тошкент, 1999. -№%'- 32 -35-бетлар. IV. 160. Чвыр Л. А О таджикских ювелирных украшений. -М.: "Искусство", 1977. - 172 с. IV.161. Чепелевецкая Г. Л. Ўзбекистон сўзанаси. -Ташкент: "Гослитиздат' УзССР, 1961.- 156-6. IV.162. Чориев А., Ҳамроев Т. Кеш манбаларда // Шаҳрисабз шаҳрвдинг жаҳон тарихида тутган ypни. -Тошкент, 2002. -25 -26-бетлар. IV.163. Шаҳрисабз -минг йиллар мероси / Муаллифлар жамоаси. Альбом. -Тошкент: "Шарқ", 2002. -228-6. IV.164. Шониязов К. Ш., Исмаилов Х. И.. Этнографические очерки материальной культуры узбеков (конец XIX -начало XX в.). - Ташкент: "Фан", 198^ IV.165. Юлдашева М. К. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XVI -XVII вв. -Ташкент: "Уздавнашр", 1964. - 173 с, IV. 166. Якубов Б. С. Чоризм истилоси даврида Ўрта Осиѐ бекликлари (Шаҳрисабз ва Китоб бекликлари сиѐсий ҳаѐти мисолида) // Концептуал- методологик муаммолар. -Тошкент, 1998. -110- 114-бетлар. IV. 167. Ўзбекистон тарихи: давлат ва жамият тараққиѐти / Сагдуллаев А., Аминов Б., Мавлонов Ў., Норқулов Н. -Т.: "Академия", 2000. l-қисм. -272- 6.

V. Xorij adabiyoti

V. 1. Arnold d.e. Ceramik the oiy and cultural process. -Cambridge etc: Cambridge univ.press, 1985. -XI. -268 p. (New studie in archaeology). V.2. Bactrian Gold (from the excavations of the Tilla-tepe nicropolois in northern Afganistan) Aurora Art Publishers. -Leningrad, 1985.

VI. Dissertasiya va avtoreferatlar

VI. 1. Абдуллаева Ш. Узбекская традиционная вышивка XIX -начала XX вв. (К проблеме изучения художественных особенностей региональных школ по материалам ГМИРУз): Автореф. дис. канд. искусст. наук. -Ташкент, 2001. -24 с. VI.2. Давлатова С. Т. Қашқадарѐ воҳаси ўзбеклари анъанавий кийимларининг трансформацияси (XIX аср охири —XX аср): Тарих фанлари номз. дис. -Тошкент, 2006. -175 б. VL3. Вороновский Д. Г. «Гульшен аль-мулюк» Мухаммеда Якуба Бухари: Дисс. канд. ист. наук. -Ташкент, 1947. -252 с. VT.4. Жумаев Қ. Ж. XIX аср охири -XX аср бошларида Бухоронинг анъанавий каштадўзлик санъати: Тарих фанлари номз. дис. - Тошкент, 2003. - 158 б. VI.5. Иброхимов М. Ф. История традиционного ткачества таджиков: Автреф. дис. канд. ист. наук. -Душанбе, 2003. -28 с. VI.6. Мавлонов У. М. Торговые и культурные связи Кашкадарьинского оазиса в XVII -XIX вв.: Дис. канд. ист. наук. - Ташкент, 1994. - 155 с. VI.7. Таниева Г. М. Роль Каршинского вилаята в политической, социально-экономической жизни Бухарского эмирата (вторая половина XVIII -первая половина XIX в.): Автореф. дис. канд. ист. наук. -Ташкент, 2008. -30 с V1.8. Файзиева 3. Кустарное-ремесленное производство в Туркестане во второй половине XIX –начале XX века. Автореф. Дис. Кандист.наук.- Ташкент, 1979. -18 с. VI.9. Якубов Б.С. Шахрисабское и Китабское бекство во второй половине XVIII – 60 гг. XIX вв. Автореф. Дис. Кканд.ист.наук. – Ташкент, 1997, -26с.