KARAMANLI MEDRESELERİ

Aptullah KURAN

GİRİŞ : med Karaman Devletinin, merkezi Konya olan bir beylerbeylik şeklinde Anadolu'da Türkmen Beylerinin Osmanlı İmparatorluğuna bağlandığını en önemlilerinden biri olan Karaman- ve büjiik oğlu Şehzade Mustafa'nın oğuUan, 1243 Kösedagı yenilgisinden Konya Beylerbej'i tâyin edildiğini ilân sonra siyasî kudretini kaybeden Ana­ etti. Karamanlı hükümdarı Pir Ahmed dolu Selçuklularının halefi olarak or­ Bey yenilgiyi kabul etmemişti. İçel böl­ taya çıkmışlar, 1308 yılma kadar Sel­ gesine çekildi ve yeni başkenti Silifke çuklulara, 1355 yılma kadar İlhanlıla­ olmak üzere Karaman Beyliği bu ha­ ra tâbi olarak, bu tarihten itibaren Os­ valide bir süre daha devam etti. 1482 manlılar tarafından ilhak edildikleri yılında Osmanlılar Karaman Beyliği­ 1482 yılma kadar Orta Anadolu'da nin bu son topraklarını da ele geçire­ müstakil bir beylik olarak hüküm sür­ rek bölgeyi İçel Sancakbeyligi olarak müşlerdir. 1399 yılmdan 1402 yılma İmparatorluğa kattılar. Devrin Kara­ kadar kısa bir süre Osmanlı Devletine manlı emiri Kasım Bey ve onun bir yıl katılan Karamanlı Beyliği Ankara Mu­ sonra ölmesi üzerine yine Karamanlı harebesinden sonra Timur tarafından ailesinden Kasun Beyin damadı Tur- ihya edilmiş ve Osmanlılarm fetret gutoğlu Mahmud Bey sancakbeyi tâyin devrinde Bursa'yı kuşatacak ve kısmen edildi. 1485 yılında başlayan Osmanlı - yıkacak derecede güçlenmiştir. Ancak Memluk Harbinde Turgutoğlu Mah­ Bursa'yı ele geçiremedikleri gibi, Os­ mud Bey'in Osmanlılar aleyhine faali­ manlılarla yaptıkları mücadelede başa­ yette bulunması üzerine Osmanlılar rı sağlayamadılar. Altın çagmda bu­ kendisini azlettiler ve Mahmud Bey günkü Konya, Kayseri, Ankara, Kırşe­ 1487 yılında Haleb'e kaçarak Memluk­ hir, Nevşehir, Niğde, İçel illeriyle An­ lara sığındı. Böylece, 1482 de toprak­ talya'nın doğu kısmına hâkim olan Ka­ ları Osmanlılar tarafından işgal edile­ raman Beyliği XV. Yüzyılın ortaların­ rek fiilen ortadan kalkan Karamanlı dan itibaren Osmanlılar tarafından is­ Devleti, beş yıl sonra Karamanlı aile­ tilâ edilmeye başlandı. Fatih Sultan sinden gelen son beyin de azledilmesiy- Mehmed'in 1451 yılında çıktığı Kara­ le tarihe karışmış oluyordu. man Sefer-i Hümâyûn'u Akşehir, Bey­ şehir ve Seydişehrin Karamanlılar ta­ Karamanlı Beyliğinin ilk başken­ rafından Osmanlılara bırakılmasıyla ti Konya Ereğlisi'dir. Devletin kurucu­ sonuçlandı. 1466 jalmda harekete geçen su Oğuzların Kaçar boyu beylerinden ikinci Karaman Sefer-i Hümâyûn'u ise olan Ahmed Saadeddin Bey'in oğlu Karaman Beyliğine bir daha kalkına- Nûre - Sûfi Bey (1250 - 1256) beyliği mıyacağı darbeyi vurdu. Bu seferde, bu şehirden idare etmiştir. Nûre - Sûfi Fatih Sultan Mehmed Konya'yı, Vezir-i Bey'in oğlu Kerîmeddin Karaman Bey Âzam Mahmud Paşa Karaman'ı (Lâ- (1256 - 1261) başkenti Ermenek'e gö­ rende) aldılar ve Fatih Sultan Meh­ türdü. Daha sonra. Karaman (Lâren- 210 APTULLAH KURAN de) başkent seçilmiş ve Karamanlı nm en güzel eserlerinden biridir. Son emirlerinin zaman zaman Konya ve yıllara kadar pek harap durumda ve beş yıl (1351-1356) Mut'ta oturmala­ güney tarafındaki revakı yıkık olan rına rağmen başkent 1466 yılında mec­ medrese Vakıflar Genel Müdürlüğünce buren Silifke'ye taşmıncaya kadar Ka­ onarılarak kurtanimıştır. raman şehri beyliğin merkezi olmuş­ Dış ölçüleri 27.75 m. X 27.30 m. tur. olan açık avlulu, üç eyvanlı (Şekil: 1) Karamanlılar altın çağlan olan Tol Medrese'ye doğu cephesinin orta­ XIV. yüzyılın ikinci yansıyla XV. yüz­ sındaki portalden girilir (Resim: 1). yılın ilk yansında hâkim oldukları Üstü bir oturtma çatıyla örtülmüş' topraklarda önemli yapılar inşa etmiş­ portal binamn önünde bir kule gibi lerdir. Siyasî bakımdan kendilerini yükselir ve bu yükseklik avlunun için­ Anadolu Selçuklulanmn varisi olarak de de belirli bir şekilde görülür (Re­ olarak gören bu beyhğin mimarisi stil sim: 2). Avlunun üç tarafı, gözleri ha­ bakımından Selçuklu geleneğini sür­ fif sivri kemerh bir revakla çevrilmiş­ dürmüştür. Karamanlı mimarisi kitle tir. Doğuda, orta yerde sivri beşik - to­ ve plân kuruluşu itibariyle Selçuklu nozlu giriş eyvanı, onun sağında ve so­ mimarisine çok benzer. Makalemizin lunda birer hücre, daha yanlarda ise, konusunu teşkil eden ve bugün tama­ güneydeki bir bölmeyle ikiye ayrılmış men veya kısmen ayakta duran sekiz olan birer oda bulunur. Giriş eyvanının Karamanlı medrese yapısmda bu ben­ güneyindeki hücre içinde çatıya çıkan zerliği açıkça görürüz. Bu medreseler­ bir merdiven, bölmeli odanın içinde den bir kısmı açık avlulu, bir kıs­ bir ocak yeri vardır. mı ise orta avlusu kubbeyle örtü­ lü olan kapalı avlulu tipte yapıl­ Revak kolonları kare daireler üze­ mıştır ki her iki tipi de Anadolu Sel­ rine konulmuştur. Başlıkları Karaman­ çuklu medreselerinde buluruz. Kara­ lı çağma ait olduğundan volonlarm bu manlı medreselerinin ekserisi tek katlı medrese için yapıldıkları anlaşılır. Or- fakat biri iki katlıdır. İki katlı medrese tasmda kare biçiminde bir havuz bvı- yapısını da daha önce Artuklu, Selçuk­ lunan 8.40 m. X 8.35 m. ölçülerindeki lu ve İlhanlı medreselerinde görmek­ avlunun güney kanadına dört hücre, teyiz. Öte yandan, Karamanlı medrese­ kuzey kanadına iki hücre ile bir eyvan lerinde portal ile ana eyvan nispetleri­ yerleştirilmiştir (Resim: 3). Yan eyvan nin değişikliğine ve bu bina elemanlan- merkezde olmajrıp, bir kenarda teıtip- nın daha önce raslamadığımız bir şekil­ lenmiş, eyvanın önünde bir kolon at­ de yükseldiğine şahit oluyoruz. Süsle- lanarak bu tarafta revak üç açıklıkh yici taş işçiliğinin de Karamanlı medre­ olarak yapılmıştır. Yan eyvan 5.25 m, selerinde Selçuklu medreselerine kı­ derinliğinde, 4.00 m. eninde ve avlu se­ yasla daha zenginleştiği ve bu mimari­ viyesinden 60 cm. yüksektedir. nin bazı yenilikler getirdiği bir gerçek­ Medresenin sivri beşik - tonozlu tir. yüksek esas eyvanın avlunun batı cep­ Karamanlı medreselerinin analizi­ hesini kaplar (Resim: 4). Derinliği 8.35 ne geçmeden önce şimdi söz konusu m., genişliği 7.70 m. olup, avlu zemi­ sekiz medreseyi inşa tarihi sırasına gö­ ninden bir basamak (30 cm.) yüksek re inceleyelim: yapılmıştır. Arka cephesinde üstteki yüksek ve sivri kemerli olan altlı üstlü TOL MEDRESE, ERMENEK :

Konya ilinin Ermenek ilçesinde 1. oturtma çatı 50 yıl kadar önce Naci Pa§a tarafından yaptınldıg^ı rivayet edilen bulunan Tol Medrese, Karamanlı çağı- onarımda konulmuş olsa gerektir. Kk9.mmL\ MEDRESELER! 211 iki pencere, alt pencerenin yanlarında kemeri bunun üzerine oturur. İçi oy­ iki niş görülür. Ana eyvan aslında çi­ malı basık kemerle yüksekte kalan niyle kaplıymış-. Bu çinilerden bugün stalâktit dolgu arasına da üzerinde herhangi bir iz kalmamıştır. kitabe levhası konulmuş olan söveli bir Medresenin batı köşelerini işgal pencere bulunur. Mihrabiyelerin üstü eden kubbeli salonlardan kuzeydekine de stalâktitli yapılmıştır. Dolguyu çe- yan eyvanın içindeki işlemeli kapıdan A'iren kemer üzerinde ahşap karakte­ girilir. 7.10 m. X 6.75 m. ölçülerindeki rinde bir oyma deseninin taşa işlen­ salonun moloz taştan yapılmış kubbesi miş şekli görülür. Kemerin tepesine - köşelerde üç bölümlü \^elpaze bingilere yanyana konulan dört ajurlu kabara oturur (Resini: 5). Salonun ikisi dışa­ özellikle dikkati çeker. rıya, biri esas e^n/anın içine bakan sö­ Tol Medrese'nin iki satırlık arapça veli üç penceresi vardır. Alt tarafına kitabesinde-* binanın Karamanlı hü­ ters «V» şeklinde çentikler açılmış bir kümdarı Bedreddin Mahmud Bey'in silme salonu çepeçevre dolanarak me­ (1300-1308) oğlu Emir Musa Bey'ta­ kâna bir süs elemanı daha katar. rafından 740 H. (1339) yılında inşa ettirilmişte-. Emir Musa Bey 758 H. Güneydeki salon kuzeydekinin eşi­ (1356) da Mut'ta ölmüş, cenazesi Er- dir. Yalnız, kapısı revakm ucunda olup, menek'e getirilerek Tol Medrese'nin esas e\-\-an içine bakan penceresi de türbesine gömülmüştür. Türbelerde yoktur. Tol Medrese'nin kubbeli salon- bulunan diğer mezarlar ailesinden bazı lanmn türbe oldukları 1964 - 1965 yıl­ kimselere aittir. larında burada yapılan sondajlar sonu­ cunda ortaya çıkmış bulunmaktadır'. Tol Medrese'de bir ikinci kitabe Türbelerin altında mezar mahzeni yok­ daha vardır. Yan ey\'an kemeri üzerin­ tur. Ölüler odaların kayalık zemininde de bulunan bu kitabede binanın 1120 açılan çukurlara defnedilmiş, üzerleri­ H. (1708)' yılında Şahin tarafından ne sandukalar konulmuştur. Sanduka­ onarıîdığı kaydedilmiştir. lar maalesef zamanımıza intikal etme­ miştir. Yapılan kazıda kuzeydeki türbe­ EMİR MUSA BEY MEDRESESİ, de üzerinde bir sıra kabartma yıldız KARAMAN : motifi bulunan alçı şeritleri, güneyde­ ki türbede çini kakmalı alçı sanduka Karanıan'da, Çekek Mahallesinde kalmtılanna rastgelinmiştir. bulunan Karamanoğlu Emir Musa Bey Medresesinden bugün sadece kubbeli Aslında çok süslü ve renkli olduğu arka odalarından, içindeki lâhitlerden anlaşılan türbe ve ana ejnan dışında türbe olduğu anlaşılan güneydekinin Tol Medrese'nin diğer bir süslü elema- bir kısım duvarlarıyla bir trompu kal­ m enfes portalidir. Selçuklu portalle- mıştır (Resim: 6). 1927 yılında yıktırı­ rinden oldukça farklı bir görünüş arze- larak taşlarıyla ilkokul binası yaptırı­ den portalin nişi dar ve çok yüksektir, lan bu medreseyi Sarre tamam olarak îç köşelerdeki gömme kolonlar başlık- görmüş, plânını çıkartarak neşretmiş- lan üzerinde de halat örgüsü biçimin­ de devam eder ve stalâktit dolgulu niş

4. Kitabenin Arapça ve Türkçeye çevril­ 2. Ernst Diez - Oktay Aslanapa - Mahmut miş metni için bk. İbrahim Hakkı Konyalı, Mesut Koman. Karamau Devri Sanatı, İstan­ AWdeleri ve Kit&t>eleri ile Karaman Tarihi, bul 1950, s. 24. İstanbul. 1967, s. 716.

3. Yılmaz Önge, «Karamanoğlu Devri Çi­ 5. Kitabenin Arabça metni İçin bk. I. H. ni ve Alçı Tezyinatına Ait Yeni Buluntular» Konyalı, aynı eser, s. 717. Kitapta kitabenin «Türk DıU Gazetesi», (özel sayı) .Karaman, tariVıi yanlışUkla "1120 H./1611 M." şekUnde 4 Haziran 1966. yaalmıgUT. 212 APTULLAH KURAN

tir* (Şekil: 2). Sarre'mn yanlışlıkla Taşkm Paşa Medresesi üst yapısı tama­ Hatuniye Medresesi'nin plân şeması men çökmüş ve beden duvarları yer olarak verdiği resme göre medrese, av­ yer temel seviyesine kadar yıkılmış du­ lusu kubbeyle örtülü kapalı tip medre­ rumdadır. Mevcut bazı bina elemanla­ selerden biridir. Mihraplı ana eyvanı­ rından asimda oldukça süslü bir yapı nın sağında ve solunda kubbeli odalar, olduğu anlaşılan ve plân şeması itiba­ avlusunun yanlannda revaklı dörder riyle de bazı özelliklere sahip olan bu hücre, ön köşelerde iki dikdörtgen bi­ XIV. yüzyıl medresesinin onarılarak çiminde oda ve giriş ej^ranımn güne­ kurtarılması sanat ve mimari tarihimiz yinde bir oda, kuzeyinde minare vardı. bakımından zorunludur. Portal, sade bir bordürle çevrili, nişi iri Köşe taşları ve pencere söveleri stalâktitlerle örtülü ve basık kemerliy­ dışında beden duvarları ahşap ha tüh dik Kapı kemerinin üstünde de kitabe moloz taştan inşa edilmiş olan Taşkın levhası vardı. Paşa Medresesi 23.85 m. X 22.60 m. öl­ Çok yüksek olan şerefe altı stalâk- çülerinde kareye yakın bir binadır. titli minare külahına kadar kesme taş­ Yalnız ana eyvan güney cephesinin tan yapılmış, gövdesi iki renkli taşla merkezinde 3.95 m. lik bir çıkmtı ya­ damalı olarak örülmüştü'. Küpünden par (Şekil: 3). Medreseye batı cephe­ itibaren yedi kuşak çiniyle süslüydü'. sinin orta yerinde bulunan yüksek por- Türbede Karamanoğullanndan Emir talden girilir (Resim: 7). Kapının ge Fahreddin Ahmed (ÖL 750 H. /1349), risinde deriıdigi 5.15 m., genişliği 3.80 Emir Şemseddin (Öl. 753 H. / 1352) ve m. olan ve duvarları kâmilen kesme Emir Bedreddin Bey'in kızı Dürhand taştan yapılmış giriş holü vardır. Ho­ Hatunun (Öl. 810 H./ 1407) mezarian lün doğusunda iç avluya, güneyinde vardır'". mescide açılan birer söveli kapı görü­ Medresenin kitabesinde tarih yok­ lür. Kuzey tarafındaki duvar ise yıkıl­ tur. Bu yüzden ne zaman yaptırıldığını mıştır. Ancak kalan izlerden bu ka­ kesinlikle söyliyemiyeceğiz. Emir Mu­ natta Ön cephe duvarına bitişik, çatıya sa Bey'in 1356 yılında Mut'ta ölüp, ce­ çıkan bir merdiven ve onun doğusun­ nazesinin Ermenek'e getirilerek Tol da yine giriş holüyle bağlantılı bir oda Medrese içindeki türbeye gömüldüğü­ olduğu anlaşılmaktadır. nü biliyoruz. Öldüğünde kaç yaşında Medresenin avlusu 8.55 m. X 8.25 olduğu belli değildir; fakat Karaman'- m. ölçülerinde kareye çok yakın bir daki medreseyi 1340-1356 yılları ara- hacimdir. Bu bakımdan açık bir avlu ..sında yaptırttığım düşünmek pek ha­ olmasap, üzeri kubbeyle örtülü bir av­ talı olmayacaktır sanırız. lu olması kuvvetle muhtemeldir. Du- TAŞKIN PASA MEDRESESİ, varlanmn üst kısmı yok olduğundan ÜRGÜP : bu konuda kesinlikle birşey söylemek mümkün değilse de, avluda yapılacak Ürgüp ilçesinde 20 km. güneyinde­ bir kazıda kubbeye ait yapı elemanla- ki Damsa köyünün kenarında bulunan nmn bulunabileceği gözönünde tutul­

6. F. Sarre, KoıUa, Seldschufeische Ban- malı ve bunlar araştırılmalıdır. 6.30 m, denkmâler, Berlin, I908,s. 20. Abb. 30. Bu plân X 6.15 m. ölçülerindeki ana eyvan a\ - resmini Dlez - Aslanapa - Koman neşretmiştir. Aynı eser, s. 21, şekil 72. lunun güneyinde bulunur (Resim: 8). 7. Bk. Karaman Devri Devri Sanatı, s. îkisi geride, ikisi de yanlarda olmak 52, şekil 74. üzere kesme taş söveli dört büyük pen­ 8. Bk. ayı» eser, s. 53, şekil 75. ceresi vardır ve bina kitlesinden dışarı 9. Konyalı, aynı eser, s. 458. 10. Mezartaşı kitâbeleri İçin bk. aynı taşınimak suretiyle belirtilmiştir. Ey­ eser, s. 459-460. vanın karşı tarafında (kuzeyde) mev- KARAMANLI AAEDRESELERl 213 cut izlerden ortada küçük bir eyvan, köşe kolonları geometrik şekilli yapıl­ onun yanlarında da iki küçük hacim mıştır. Niş kemerinin tepesindeki dik­ olduğu anlaşılıyor. Küçük hacimlerden dörtgen biçiminde boşluğun kitabe ye­ batıda bulunanı medresenin kuzeyinde­ ri olduğu söylenir'-. Kanaatimizce böy­ ki odaya geçit veren bir hücredir. İki le değil, penceredir. Giriş holünün kes­ mazgal pencereli odamn gerisine oriun me taş duvarlarının üç yanda aynı hi­ içinden geçilen penceresiz bir hücre zada bitmesi ve giriş kapısı üzerinde konulmuştur. Küçük eyvanın doğusun­ pencerenin epeyce altmda kalan tonoz daki hücreden medresenin kuzey - doğu izi, giriş holünün diğer hacimlere nis- köşesinde bulunan büyük odaya, bu pvetle alçak yapılarak üstüne bir oda odamn güneyindeki iki odaya da avlu­ konulduğunu ve bu odaya çatıya çıkan nun doğu duvanndaki kemerli kapılar­ merdiven yoluyla erişildiğini ispatlı­ dan geçilir. Doğu kanadındaki odalar­ yor. Portalin j^üksek inşa edildiği hal­ dan ikisinin yüksek mazgal pencereli lerde arkasına bir oda j^apılması daha olduğu görülür. Güney - doğu köşesin- Selçuklu çağında görülür. Meselâ Câ- dekinin ise kesme taş söveli büyük bir câbey Medresesinde olduğu gibi. Por­ penceresi vardır (Resim 9). tal nişi üzerinde pencereye Tol Medre­ sede de rastlanır. Taşkın Paşa Medre­ Avlunun batı yanma da iki tane ke­ sesinde de portalin yüksekliğinden fay­ merli kapı konulmuştur. Bunlardan dalanılarak arkasına bir oda inşa edil­ kuzeydeki avluya giriş holüne bağlayan miştir. kapıdır. Diğeri mescide açılır. Böylece mescide hem avludan, hem de giriş Porlalleri arasındaki bu eş eleman, holünden girilmek imkânı sağlanmış­ kitabesi bulunmayan Taşkın Paşa Med­ tır. Mescidin ölçüleri 6.45 m. X 5.00 m. resesinin XIV. yüzyıla ait bir Karaman­ dir ve kubbeli olmayıp", diğer odalar lı yapısı olduğunu ve Tol Medreseden gibi tonozlu olması gereklidir. Mesci­ pek uzak olmayan bir tarihte yapılmış din dikkat çeken elemanı bütünüyle olabileceğini gösterir. Yine Taşkın Pa­ yerinde kalmış mihrabıdır (Resim: 10). şa tarafmdan Damsa'da inşa ettirilen Stalâktitü mihrap nişinin içinde yine caminin avlusunda bulunan iki türbede­ tepesi stalâktitli bir ikinci niş yapıl­ ki lâhitler üzerinde görülen 1342, 1351 mış, kemerin tepesine kaytan bağından ve 1355 tarihleri" Damsa'nın altın çağı bir silme içine alınmış iki ajurlu ka­ hususunda bir fikir vermektedir. Yu­ bara ile bir rozet konulmuştur. Nişi karıda zikrettiğimiz tarihlere dayana­ çevreleyen palmet ve rumî süslü iki rak Taşkm Paşa Medresesinin XIV. sıra bordürün alt kısrmlan işlenme­ yüzyılın ilk yansına ait bir Karamanlı miş, yaran bırakılmıştr. yapısı olduğunu söylemek hatalı olma­ yacaktır sanırız. Bir ikinci süs elemanı da orijinal şeklini az çok muhafaza eden portaldir TAŞ MEDRESE, BEYŞEHİR : (Resim: 11). Basık kemerli dar kapı 25 cm. derinliğinde bir niş içerisinde­ Beyşehir'de Eşrefoğlu Camii'nin dir. Niş kemeri iki kademeli yapılarak batısmda bulunan Taş Medrese'den arka arkaya iki sütunceye oturtulmuş maalesef bugün sadece portaliyle bir ve dış kemer zambak motifleriyle, iç­ kubbeli oda kalmıştır (Şekil: 4). Gayet teki birbirine geçme yarım dairelerle güzel ve Karamanlı mimari stilinde ya­ süslenmiştir. İki sıra bordür rumî ve pılmış olan portahn (Resim: 12) gü­ palmetli, bunun dışındaki bordür ile neşliği 5.15 metredir; fakat niş kemeri

U. Diez - Aslanapa - Koman, aynı eser, s. 12. Ayıu eser, s. 188. 188. 13. Ayra «ser, s. 188. 214 APTULLAH KURAN seviyesinin üstü yıkılmış olduğundan*' Taş Medrese 1930 yıllarına kadar yüksekliğini kesinlikle söylemek müm­ harap fakat duvarları mevcutmuş. O kün değildir. Portali palmet ve örgü yıllarda taşlan inşaatta kullanılmak motifli üç bordür çevreler. Dış ve iç kö­ üzere sökülmüş", arsası üzerine de ba­ şelerde gömme kolonlar görülür. Ol­ zı evler yapıbmştır. Bu evler kaldırılıp dukça geniş (2.50 m.) niş kemerinin dolgu toprak temizlenirse binanın te içi on sıra stalâktitle örtülmüştür (Re­ roelleri bütünü ile meydana çıkabilir sim: 13). Stalâktitlerin altında iki sa­ ve medresenin plân şeması elde edilir. tırlık kitabe, dciha aşağıda yüzü zam­ Hatırlayanlarm ifzıdesine göre, medre bak motifiyle süslenmiş sivri kemerli senin avlusu açıkmış ve iki yanında ke­ kapı vardır. Kapı kemerinin yanlarına merleri mermer kolonlara binen re- iki, tepesine bir rozet konulmuştur. Or­ vaklar, eyvanın sağında ve solunda da tadaki diğerlerinden daha küçüktür. kubbeli odalar varmış. Bu odalardan Nişin sağma ve soluna ise içleri oluk­ bugün mevcut olan türbede Süt Dedt lu, tepeleri stalâktitli mihrabiyeler yer­ adıyla tanınan evliyanın yattığını sö> leştirilmiştir. lediler. Medresenin ayakta kalan diğer ele- Portalin üstündeki 770 H. (1368 ; mam, portalin güney - batısına düşen tarihli kitabeden öğrendiğimize gör.: odadır. Avlu toprakla dolduğundan ke­ medresenin bânisi İsmail Ağa'dır. Bu merli kapısı çok alçakta kalmış olan zat Anadolu'daki İlhanlı Beylerinde; , oda (Resim: 14) dikdörtgen biçimin­ biri olup, kardeşi Kutlu Şah'la birlikte de olup, iç ölçüleri 5.75 m. X 4.40 m. kendisine verilen Beyşehir - Ilgın böl dir. Fakat uzun kenarları yanlarda içe­ gesine yerleşmiş olan Halil Ağa'nm oğ riye doğru eğriltilerek kareye yakın bir ludur*. Büyük bir ihtimalle türbede üst yapı tabanı meydana getirilmiş ve yatan şahıs da İsmail Ağa'dır. tuğla kubbe bu taban üzerine dört tromp vasıtasıyla oturtulmuştur. 0da- OBA KÖYÜ MEDRESESİ, mn güneyinde yüksekçe bir seki, onun ALANYA : üzerinde de bir lâhit bulunur. Alanya'nın 15 kilometre kadar ku Kubbeli odamn kuzeyinde, porta­ zey - doğusunda, sırtım Toros Dağlarr lin tam karşısına düştüğü için ana ey­ nm eteğine dayamış olan Yukan Oba van olduğu anlaşılan hacim yer alır. Köyünde XIV. yüzyılın ikinci yarısına Duvar kalıntılanndan genişliğinin 5.25 ait bir medrese vardır. Köyün Belen m., derinliğinin 6.70 m. olduğunu tesbit Mahallesinde bulvman medrese bakım ettiğimiz bu hacim kubbeli odaya biti­ sızlıktan harap olmuş, avlusunda ot­ şik duvarmın ortasında bir kemer lar, ağaçlar bitmiş, fakat buna rağmen üzengisi, arka köşede ise bir tromp orijinal durumunu kaybetmemiştir. başlangıcı görülür. Bu üst yapı ele­ 1964 yılı Mayıs ayında görüp incelediği­ manları eyvanın ön kısmının sivri be­ miz çift eyvanlı, açık avlulu medrese­ şik tonozlu, arka kısmının ise köşeler­ nin en ilginç yanı ana eyvamnm yalnız de tromplara oturan yanm kubbe şek­ bir yanında kışlık dershane yapılıp, linde olabileceğine işaret etmektedir. öbür yammn boş bırakılmış olmasıdır (Şekh: 5).

14. Karaman Devri Sanatı kitabında por­ Dış ölçüleri 22.70 m. X 19.50 m talin tamamını gösteren eski bir fotoğraf ve­ rilmiştir (bk. s. 192, şekil 251). Bu resimler­ olup, moloz taştan inşa edilmiş Oba de köşedeki gömme kolonlarm tepelerinde ajurlu küreler, portal kemerinin yanlarmda kabaralar ve çatmm alaturka kiremitle örtü­ 15. Aynı eser, s. 193. lü olduğu görülüyor. 16. Aynı eser, s. 191-192. KARAfAANLI MEDRESELERİ 215

Köyü Medresesinin portali binanm tan inra edilmiş (Resim: 17), fakat içi kuzey cephesinde bulunur (Resim: 15). moloz taş yapılmıştır. Aslında sıvalı ol­ Portal gayet sadedir. İç köşeleri yuvar­ duğu anlaşılıyor. Batı duvarındaki altlı latılmış kesme taştan bir söveyle belir­ üstlü pencere sonradan örülerek kapa­ tilmiş, bunun üzerine tuğladan bir siv­ tılmıştır. Güneydeki tepe penceresi de ri kemer oturtulmuş ve derinliği 50 cm. iptal edilmiştir; fakat alttaki açık du­ olan niş içerisinde, kitabe yerinde ters ruyor (Resim: 18). çevrilmiş bir İyon kolon başlığı bulu­ nan basık kemerli kapı konulmuştur. Eyvanın doğusundaki kışlık ders­ Portal üzerinde rastgeldigimiz tek süs hanenin güney ve doğudaki altlı üstlü elemanı dış yüzü palmetli, iç yüzü geç­ pencereleri de açık bırakılmıştır. 5.65 meli kapı sövesidir ki sol sövenin üze­ m. X 5.10 m. ölçülerindeki odanın bir rine işlenen iki başlı ejder motifi özel­ de eyvanın içine bakan penceresi var­ likle dikkate değer". dır. Ocak yeri ise kuzeyde, kapının ya­ nındadır. Kubbe köşelerde üç bölümlü 4.70 m. X 2.00 m. ölçülerindeki siv­ bingilerle duvarlara oturur. Kışlık ri beşik - tonozlu giriş eyvanının sağma dershanenin içi sadedir. Öte yandan ve soluna dikdörtgen biçiminde odalar kapısı süslü yapılmıştır. İç kenarı balık yerleştirilmiştir. Boyları 6.50 m., enleri sırtı gibi silmeyle bezenmiş yıldız mo­ 3.95 m. olzm sivri beşik - tonozlu oda­ tifli bir bordürle çerçevelenmiş, yarım larda cepheye bakan birer mazgal pen­ daireye yakın kemerli kapı sövesinin cere, onların yanında ocak yeri ve uç- alt kısmı bitki desenleriyle işlenmiştir lannda bir niş bulunur. Doğudakinin (Resim: 19). Sövenin üst kısmı ya ya­ teı>esinde bir hava bacası vardır. 0da- rım kalmış ve taşlar işlenmeden yerine lann kemerli kapıları avluya açılır. Av­ konmuştur, ya da sonradan yapılan bir lunun derinliği 9.20 m., genişliği 10.30 onarımda taşlar düz olarak yenilenmiş­ m. dir ve her iki yamnda üçer hücre ter­ tir. tiplenmiştir. Hücrelerin hepsinin dış Oba Köyü Medresesinin kitabesi duvan ortasında bacaları ayakta duran yoktur; fakat binanm yapı karakteri bir ocak yeri görülür (Resim: 16). ve süslemesi civarda bulunan 1373 ta- Avlunun günejdnde ise esas ey\'an î ihli Gülefşen Camiine çok benzediğin­ ile kubbeli bir salon yer alır. Ey\^anın den medresenin de aynı tarihlerde inşa iki dış duvarında tepedekiler kemerli edildiğini söyleyebiliriz. Bu devirde olmak üzere altlı üstlü pencereler var­ Karamanlı Hükümdarı Mahmud Alâ- dır. Güneydeki ve batıdaki pencerele­ eddin AU Bey (1359- 1398) dir, fakat rin mermer sövelerinin aynı karakter­ Alanya'yı yan bağımsız olarak Bedred- de olması, aslında eyvamn batısında din Malımut Bey idare etmekteydi. An­ diğerinin mütenazırı bir kubbeli salo­ cak Oba Köyü Medresesinin Bedreddin nun bulunması, fakat sonradan yıkıl­ Mahmud Bey tarafından yaptırıldığım mış, ya da yıktırılmış olması ihtima­ gösteren bir vesika mevcut değildir". lini ortadan kaldırıyor. Zaten beden Bu durum.da, medresenin XIV. yüzyılın duvarlarında böyle bir ize lastlanmı- yor. 18. Diez - Aslanapa - Koman, medresenin Ana eyvanın ölçüleri 7.10 m. X 5.10 1373 yılında Emir Bedreddin Mahmud tara­ m. dir. Avluya bakan kemeri kesme taş- fından inşa edildiğini söylüyorlar. Aynı eser, s. 33; Konyalı, (Alanya Tarihi Turistik Kıla­ vuzu, İstanbul, 1946; Seton Lloyd-Storm Rice 17. Oba Köyü Medresesinin süslenmesi (.Manya Alâ'iyya). London, 1958 ve Sözen konusunda daha etraflı bil^ İçin bk. Metin (ayni makale) ise durumu aydınlığa kavuş­ Sözen, «Oba Pazarı Çevresi ve Oba Medresesi» turacak bir vesika yokluğunda kesin bir ta- «Elebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Yılüğı», I rihlendirme yapmaktan haklı olarak kaçın­ tstanbul, 1955, s. 143-154. mışlardır. 216 APTULLAH KURAN

İkinci yansına ait bir Karamanlı eseri derin (4^5 m.) ve düz tavanlı bir ha olduğunu söylemekle yetineceğiz. cim bulunur. Biz medreseyi 1964 yılın­ da gördüğümüz zaman onanm henüz HATUNİYE MEDRESESİ, bitmemiş ve dehlize bir şekil verilme KAÜAMAN : mişti. Burasının aslında ya yan avluya açılan bir geçit, ya da çatıya çıkan mev Karaman'da bulunan Hatuniye-ya diven yeri olduğunu sanıyoruz. da Nefise Sultzm . Medresesi pek ha­ Hatuniye Medresesinin arka (gü rap ve sağ (doğu) revakı tamamiyle ney) kanadı tipik medrese şeması gös­ yıkılmış durumdayken son yıllarda o- terir. Ortada sivri beşik - tonozlu e< nanlarak kurtanimış çok güzel bir van,vardır. Ölçüleri 8.70 m. X 7.20 m eserdir (Resim: 20). Kâmilen kesme olan ve arka cephede 95 cm. çıkıntı \ : taştan yapılmış medresenin plân şe­ pan yüksek eyvamn arka duvarında t, - ması düzenlidir; fakat birkaç noktada pedeki kemerli olan altlı üstlü pene simetrinin bozulduğu görülür (Şekil: reler, yan duvarlarında birer pence; 6). görülür. Eyvan kemerinin alnı palmc li bir şeritle süslenmiştir. Kalan izle Binanm çok süslü, monümantal den, bu şeridin dışında kemerin dıs portaJi kuzey cephesindedir (Resim: riya taşarak eyvanın önünde bir saç;;', 21) ". Kemerli kapıdan iki kademeli gi­ meydana getirdiği anlaşılıyor. Eyvan rı riş eyvamna, oradan açık avluya geçi­ sağmda ve solunda bir kenan 6.10 n lir. Derinliği 12.30 m., genişliği 7.20 m. olan kubbeH iki salon bulunur. Bv. . olan avlunun ortasında bir havuz, yan­ lardan doğudaki kışlık dershanedi larında sivri kemerli revaklar bulunur. Sivri kemerli kapısımn bordürü p, Revaklarm mermer kolonlan şpolyen met ve rumîlerle işlenmiş, üstüne i' olup, güneydekiler yuvarlak gövdeli fa­ satır halinde âyetler yazılmıştır. Bi kat kuzeydeki ikisi beyzîdir (Resim: güneye, öbürü doğuya bakan altlı üst' 22) . Sonunculann başhklan alçak, yatı­ İki pencereli salona iki basamak mer .' lan olukluj gövdeleri de yuvarlak olan venle çıkılır. Kesme taştan örülm lardan kısa kaldığı için altlanna kaide­ kubbe dört köşede stalâktitli trompl ler, üstlerine taştan kesilmiş ekler ko­ ra oturur (Resim: 23). Bir sıra stalâ nularak diğerlerinin yüksekliği elde tit de kubbe çemberinin altına koni ^ edilmiştir. Revaklarm gerisinde üçer muştur. tane kubbeli hücre vardır. Derinlikleri 3.20 m., enleri 2.80 m. ile 3.10 m. ara- Eyvamn batısmdaki kubbeli sak ı smda değişen hücrelerin hepsinde bir diğerine çok benzerse de aralarıncu; ocak ve dışanya bakan bir mazgal bazı kiiçük farklar göze çarpar. Bu si ­ pencere görülür. Kapılan sivri kemerli londa kubbeye geçiş yalmz bir köşe<.:; yapılmıştır. Hücrelerin önünde, doğu­ (kuzey - doğuda) stalâktitli tron:ıp]a daki köşede sivri tonozlu bir oda, giriş yapılmış, öbür köşelere ikili üçgen bin­ eyvanıyla onun arasmda yine sivri be­ giler konulmuştur. Türbe olan bu s a şik - tonozlu daha dar bir oda yer ahr. lonun sadece güneye bakan bir pence ­ Mukabilinde ise, köşede kubbeli bir resi vardır. Sivri kemerli kapısı palmei oda, onun yanında şekli dikdörtgen ol­ ve lotüs motiflerinden zengin bir bor - makla birlikte üstü kubbeli ikinci bir dürle çerçevelenmiş, sivri kemerin ie- oda, arka tarafmda ise dar (98 cm.), pestne akroteri andıran iri bir palme t yerleştirilmiştir (Resim: 24). Palmetiiî

19. Verdiğimiz fotoğraf 1964 yıü Mayıs yanlarında yazı şeritleri, onlann dışla­ ayında çekilmiş olup medresenin Vakıflar Ge­ rında iki kabara, daha yukarıda pal- nel MiidUrlülünce onanmı sırasmdjtkl duru­ mu göstermelctedir. metli bir friz, onun üstünde yine bir KARAMANLI MEDRESELERİ 217 yazı şeridi ve kapının tırtıllı çevre bor- Kitabesine göre^, medrese Kara- dürünün tepesinde ise içi palmet moti- manoglu Alâeddin Bey'in (Damad I. fiyle bezenmiş sekiz köşeli bir yıldız Mâeddin Ali Bey - 1359-1398) zevcesi görülür. ve Murad Hüdavendigâr'ın kızı Sultan Hatun (Nefise Melek Hatun) tarafm- Gerek türbenin, gerekse kışlık dan, ya da onıuı adına yaptınlmıştır. dershanenin yenilenen kubbelerinin te­ İnşa tarihi 783 H. (1381), miman Nu- pesinde açık gözler bırakılmıştır. Bu man bin Hoca Ahmed'dir. Mimann adı gözlerin asimda mevcut olmadığı kanı­ kapının sol köşesindeki altıgen pano­ sındayız; çünkü tepesi delik kubbeler nun içinde yazılıdır^^ yalnız orta avlularda ve altlarına havuz konulmak suretiyle yapılırdı. Son ona- AK MEDRESE, NİĞDE : nmdan önce binaja gören Diez - Asla- napa - Koman grubu eyvanda ve kub­ Niğde'nin içinde bulunan ve kâmi- beli saloıdarda çini izlerine rastlamış­ len beyaz mermerden yapılmış porta- lardır*. Biz medreseyi incelediğimizde line izafeten Ak Medrese diye tanınan bu izler ortadan kalkmıştı. Onarımda Ali Bey Medresesi iki katlı, dört eyvan- korunmaları iyi ve doğru olurdu. lı medrese tipinin deşiğik bir örneği­ dir (Şekil: 7. 8, 9). Plân şeması son de­ Hatuniye Medresesi'nin en muhte­ rece düzenli ve simetrik, taş işçiliği şem elemanı hiç şüphesiz portalidir. muntazam ve kalitelidir. Ak Medrese Cephe duvanndan 3.25 m. öne çıkan zamammıza iyi durumda intikal etmiş­ 7.50 m. genişliğindeki portalin niş ke­ tir. Binamn cephesinde portalin sağın­ meri seviyesine kadarki alt kısım be­ da ve solunda ikiz kemerli galeriler da­ yaz mermerden, üstü sarıya çalar taş­ ha sonra kapatılmış ve portalin iki ya­ tan yapılmıştır. Cephesi geometrik ve nma üst kata çıkan taş merdivenler ya­ bitkisel motiflerle işlenmiş beş sıra pılmıştı^''. Muhdes elemanlar kaldınl- bordürle çevrilmiş, iç köşelere gövdele­ mış ve cephe eski şekline getirilerek ri süslü gömme kolonlar konulmuştur. binanm orijinal havası ihya edilmiştir Niş kemeri asimda üzerinde âyet yazılı (Resim: 26). Ak Medrese bugün müze bir şeritle zenginleştirilmişti''; fakat olarak kullanılmaktadır. son onarımda sökülerek üstü yazısız Binanm portali kuzeydedir. Kapı­ olarak yenilenmesi hata olmuştur. Bu­ dan 5.55 m. X 3.25 m. ölçülerindeki gi­ gün âyetin sadece başlangıcmdam bir riş eyvanına, oradan da üç yam revaklı parça kalmıştır. Niş kemerinin içi on- açık avluya geçilir. Bir kenan 9.40 m. dört sıra stalâktitle doldurulmuş, iki olan ve ortasmda bir ku3nı bulunan ka­ yanma altı köşeli yıldızlar (mühr-ü Sü­ re biçimindeki avlunun revaklan her leyman) konulmuştur. 2.05 m. derini^ cephede üç açıklıklı olarak yapılmış­ ğindeki portal mşinin yemlarmda iâe te­ tır. Revak kemerleri zeminde kırık siv­ peleri stalâktitli, içleri paravana gibi ri (kaş) kemerli, üst katta iki merkezli kmk yapılmış mihrabiyeler vardır (Re­ sivri kemerlidir (Resim: 27). Yanlarda sim: 25). Î8d renkli mermerden inşa alt kemerlerin etrafı kaytan bağı silme- edilmiş kapı geniş olduğundan (2.15 m.) fazla basıkmış hissini verir. Kita­ 22. Kitâbenin metni için bk. Konyalı. Ka­ be levhası basık kemerin üstündedir. raman TariU, s. 466.

23. Altıgen panonun resmi ve metni için bk. uym eser, s. İ67. 24. Ak Medrese'nin restltüsyondan önceki 20. Aynı eser, s. 62 durumunu Gabriel fotoğrafla tesbit etml§tlr. 21. EJski bir fotografi Jçin bk. aynı eser, Bk. Albert Gabriel, Monuments Turcfi d'Ana- s. 63, «rekü 8& toUe I, plang lH, resim 1. 2İ8 APTULLAH KURAN lerle çevrilmiş, üst kem^erler süslemne- miş, onlann içine ortada mermer ko­ miştir. Fakat üstte her üç cephede de lonlara binen tepesi kalkık sivri ke­ ortadaki açıklık âym tip kaytan bağı merli pencCTeler açdmıştır. İkiz ke­ bordürle bir dikdörtgen çerçeve içine merli pencerelerin tepesine bir de yu­ alınmış ve binanm eksenleri belirtil­ varlak pencere konulmuştur. miştir. Süs bordiirün bu şekilde üst Galerilerle üst revakı bağlayan ka­ kata intikal ettirilmiş olması sebepsiz pılar revaklarm yan kollarının kuzey değildir. Medresenin alt katmda giriş uçlannda bulunur. Bunların mukabi­ eyvanı, ontm mukabilinde esas eyvan, linde birer kapı daha vardır. Tırtıllı yanlarda ise dörder hücre vardır. Böy­ bordürle çevrilmiş, kemeriyle söve ara­ lece zemin katı uzunlamasma eksen sı palmetlerle işlenmiş bu kapılar (Re­ üzerinde karşılıklı iki eyvan bulunan sim: 29), alttaki salonların kubbe ka­ tek eksenli bir tertip gösterir. Halbuki buğu yanmdan gizli olarak çatıya çıkan üst katta giriş eyvanıhıh iistündeki ey­ merdivenlerin girişleridir. vandan başka yanlara, revakm orta açıklıklarının gerisine birer eyvan ko­ Ak Medrese'nin portali Anadolu nulmuş ve enlemesine eksen tesis edil­ Türk mimarisine' pek çok yenilik ge­ miştir. Kısacası, alt katta tek eksenli tirmiştir. Binanm' iki katlı olmasına plân düzeni gösteren Ak Medrese üst rağmen çatı seviyesi üstünde bir kat katı itibariyle çift eksenli ve dört ey- dâha yükselir ve stalâktitli bir kornişle vanh bir mimari düzene sahiptir. Bu biter. Niş kemeri tepesi kalkık bir kaş konu üzeşrinde ileride daha etraflıca kemerdir ve stalâktitli gömme kolon duracağız. bâşlıklari tepesinde bulunan yine sta­ lâktitli konsollar üzerine biner. Sütun- Ak Medrese'nin iki kat yüksekli­ celerin gövdeleri oluklu; stalâktit niş ğindeki esas eyvanın derinliği 7.40 m., dolgiisu, Selçuklu eserlerine kıyasla, genişliği 6.30 m. olan sivri beşik - to­ daha ufak parçalı ve plâstisitesi daha nozlu bir mekândır. (Resim: 28). Dö­ fazladır. Basık kemerli kapı, portal ni­ şemesi aylu zemininden 70 cm. yüksek şinin içerisinde profilli bir mermer sö- yapılmış, kemeri kaytao bağı silmeyle veyle aynca belirtilmiştir. belirtilmiş ve daha dışta palmet mo­ tifli bir bordürle çerçevelenmiştir. Ey- Ak Medrese'nin kapısı üzerindeki vamh arka duvarinin orta yerinde sta- kitabesi iyi durumda bulunuyor. Kita­ lâktit kemerli mihrap, onun sağmda ve besine göre^ medrese Karamanoğlu solunda birer pencere vardır. Hükümdarı I. Alâeddin Bey'in oğlu II. Alâeddin Ali Bey tarafından kardeşi II. , Medresenin güney köşelerine iki Mehmed Bey'in hükümdarlığı zama- salon konulmuştur. Bir kenan 5.40 m. mnda.(1398 - 1423), 812 H. (1409) yı­ olan kare biçimindeld salonlann üstü lında, inşa edilmiştir. II.. Alâeddin Ali üçgen bingilere oturan kubbelerle ör­ Bey, Timur istilâsmdan sonra Mehmed tülmüş, her ikisinin de güney duvanna Bey'e tâbi olarak Niğde hükümdarı ol­ bir pencere açılmıştır. . muş, 1418 - 419 ydlannda Memlukların Ön köşelerde ise dikdörtgen biçi­ yardunıyla kısa bir süre için Karaman­ minde ve pencereleri yanlara bakan iki oğlu tahtmı ele geçimüştir. Ağabeyi tonozlu oda, onlârin iç taraflarmda Mehnıed Bey 1423 yılında öldükten merdivenler vardır. Kapılan revaka sonra da bir yıl süreyle tekrar tahta açılan merdivenlerden üst kattaki ga­ lerilere çıkılır.. Galeriler bir kemerle 25. Kitabenin Arapça metni ve Türkçe çe­ iki göze bölünmüş, her gözün cepheye virisi için bk.. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, «Ka- wuriarioffii AB Bey Vakfiyesi, «Vakıflar Der- bakan yüzü bir sivri kemerle belirtil­ giaû» n, Ankara, 1942 s. 49-62. KARAMANLI MEDRESELERİ 219

çıkmıştır. Daha sonra ortadan kaybol­ Giriş eyvanının saamda ve solun­ muştur. Nerede ve ne zaman öldüğü, da sivri beşik - tonozlu ikişer oda bu­ Ak Medrese'de gömülü olup olmadığı lunur. Kuzeydeki odaların derinliği bilinmemektedir^'. 3.75 m., ilkinin boyu 4.75 m., ikincisi- ninki 7.50 m. dir. Birinci odanın reva- ZİNCİRLİ MEDRESE, AKSARAY: ka açılan bir kapı ve bir penceresi, ikinci odanın sadece bir kapısı vardır. Bir zamanlar hapishane olarak Güneydeki tertip biraz farklı olup, bu­ kullanıldığından oldukça tahrip edil­ rada önce büyük bir oda ve onun ge­ miş, fakat son yıllarda ele alınarak risinde bölmeyle ayrılmış küçük bir onarılmaya başlanılmış olan Zincirli hacim yer alır. Büyük odanın kapı ve Medrese Aksaray ilçesinin içindedir. pencereleri revak tarafmdadır ve giriş Açık avlulu, dört eyvanlı medrese tipi­ eyvanına bitişik duvarında bir ocak nin güzel ve çok süslü bir örneği olan yeri görülür. Gerideki hücre ise ön bina (Şekil: 10, 11)'^, iki yanında yol­ cepheye açılan bir mazgal pencereden lar yüksek yapıldığından bugün 1.50 ışık alır. metre kadar toprağa gömülmüş ve be­ den duvarları çok alçakmış gibi bir hal Avlunun güneyinde, içinde bir lâ almıştır (Resim: 30). hit bulunan e^^'anm derinliği 4.85 nı., eni 4.20 m., yanlardaki odaların derin­ Medresenin gayet süslü portali do­ liği ise 4.00 m. dir. Batıda 7.40 m. bo­ ğu cephesindedir. Kapıdan derinliği yunda, iki pencereli bir oda, doğuda, 4.95 m., eni 3.95 m. olan giriş ej'vanına, 5.25 m. boyunda bir pencereli bir oda, oradan da 17.85 m. X 13.20 m. ölçüle- onun alt tarafında da 1.10 m. eninde rindeki üç yam revaklı avluya geçilir. basık tonozlu bir dehliz bulunur. Deh­ Sivri kemerleri dikdörtgen biçiminde lizin sonunda dışarıya açılan bir kapı ayaklara binen revak doğuda, giriş ey­ vardır ki bugün sadece kemerinin üst vanının önüne rastlayan orta açıklığı kısmı toprak üstünde kalmıştır. iki yamndakilerden fazla ve yüksek ol­ A\'lunun kuzeyindeki plân düzeni mak üzere üç gözlü (Resim: 31); gü­ üç husus dışında karşı taraftakinin eşi­ neyde ve kuzeyde ise, yan eyvanların dir. Bu kanatta dehliz yapılmayarak önündeki diğerlerinden daha \öiksek yeri eyvanın doğusundaki odaya veril­ ve onun ana eyvan tarafında iki dar ve miş ve böylece bu odanın boyu 6.90 diğer tarafta bir geniş olmak üzere m. ye çıkmıştır. Eyvanın batısındaki dört gözlü (Resim 32) yapılmıştır. Ye­ odanın üç penceresi vardır. Ve bu ka­ niden inşa edilen kuzey revakmda da­ natta dış duvar odalarm iç duvarına ha kolaylıkla görüldüğü gibi, gözlerin paralel olmadığından oda derinliği do­ kemerleri geometrik yıldız ve örgü mo­ ğuda 5.10 m. iken batıda 3.30 m. ye tifleriyle süslenmiş, her kemer profilli düşmektedir. silmelerle dikdörtgen çerçeveler içinde belirtilmiş ve eyvan önündeki açıklık­ Bu asimetrik düzen, medresenin lar diğerlerinden daha yüksek inşa edil­ batı kanadmda da devam eder. Ana mekten başka iç köşelerine gömme ko­ ey\an a\'lunun merkezinde tertiplen- nularak zenginleştirilmiştir. mişse de sağında ve solundaki odalar farklı genişlikte inşa edilmiş ve bu yüz­ den çarpık kuzey duvarına kubbeli kış­ 26. Aynı eser, s. 69. lık dershane hizasında 2.60 m. lik bir 27. Diez - Aslanapa - Koman'ın Karaman girinti yapılmıştır. Medresenin kuzey­ Devri Sanatı kitabında verilen plân hatalıdır (s. 181, şekil 239). 1940 yıllarında medrese batı köşesini işgal eden dershanenin hapishane olarak kullanıldığından binayı iyi derinliği 8.65 m., eni 6.15 m. dir. Tuğ- ölçememlş olsalar gerektir. 22ü APTULLAH KURAN ladan örülmüş oval kubbesi köşelerde mış; üzerinde kitabe bulunan sivri sivri kemerli tromplara oturtulmuş, portal kemeri yüksek tutulmuş, keme­ tromp kemerleri üstüne iki yanda kü­ rin iki yanındaki ajurlu kabaralar kare çük kemerler bindirilerek kubbe yu- biçiminde balık sırtı örgülü çerçeve varlağma geçiş kolaylaştırılmıştır (Re­ içine alınarak ayrıca belirtilmiştir. sim 33). Odanm duvarlarında pencere Zincirli Medrese, Çelebi Sultan yoktur. Kubbe kabuğuna dört pencere Mehmed'in damadı Karamanoğlu H. açılmış, bir de tepede göz yapılarak tbrahün Bey (1424-1464) tarafından içeriye ışık sağlanmıştır. inşa ettirilmiştir. İbrahim Bey Aksa­ Oval kubbeli odamn mukabilinde­ ray'da, babası Nâsıreddin Mehmed Bey ki salon da aynı derinliktedir; fakat (II. Mehmed Bey) tarafmdan başlanan genişliği 9.25 m. dir. Üst yapısı çök- Ulu Camii tamamlatmıştı. Medresesini müşse de köşelerdeki üçgen panolar de bu arada inşa ettirdiğini düşünüyor aslında yirmidört köşeli bir üçgenli ve binamn XV. yüzyılm ilk yarışma ait kuşcik üzerine binen kubbeyle örtülü bir eser olduğu kamsmda bulunuyoruz. olduğuna işaret ediyor. Odamn batı duvarında 1.45 m. eninde kemerli bir KARAMANLI MEDRESELERİNİN pencere izi vardır. Dışandan daha be­ ANALİZİ : lirli bir şekilde görülen pencere sonra­ dan (herhalde bina hapishane olarak İncelediğimiz sekiz Karamanlı med­ kullanılmaya başlandığmda) örülmüş­ resesinden Tol ve Ak Medreselerle, tür. Ana eyvanm arka duvannda da eni Oba Köyü, Hatuniye ve Zincirli Med­ 2.00 m. olan büyük ve kemerli bir pen­ reseleri açık avlulu. Emir Musa Med­ cere görülüyor. Bu pencere de öbürü resesi ise kapalı avlulu medreselerdir. gibi sonradan kapatılmıştır. Beyşehir'deki Taş Medrese, muhteme­ len açık avluluydu. Öte yandan, Taşkın Ana eyvamn ölçüleri 9.70 m. X 6.95 Paşa Medresesi'nin kapalı avlulu oldu­ m. olup, avlu zemininden 80 cm. yük­ ğunu samyoruz. Avlunun kare biçimi sek yapılmıştır. Sivri beşik - tonozu­ bu medresenin asimda kapalı olduğu nun üst kısmı çökmüş, cephesinin alt intihamı uyandırmaktadır. Burada ya­ kısmmdaki taş süsler tahrip edilmiştir. pılacak kazı, problemi açıklığa kavuş­ Fakat bunun dışmda orijinal durumu­ turacaktır. nu iyi muhafaza etmiştir (Resim: 34). Tepesi hafifçe yukarıya kalkık eyvan Karamanlı çağında inşa edilmiş kemerinin alnı, içleri geometrik motif­ olup, bugün pek az bir kısmı ayakta lerle bezenmiş, değişik çapta birbirine duran Emir Musa Medresesi'nin bir geçme dairelerle süslenmiş, üst köşele­ kapalı medrese olduğunu Sarre'nin rö- re iki ajurlu kabara konulmuştur. Bi­ löve ve fotograflanndan biliyoruz. Or­ rer ajurlu kabara da kubbeli odalarm ta avlusu kubbeyle örtülü medrese tü­ basık kemerli kapılannm tepesinde rü Anadolu'da iUc önce Dânişmentliler merkeze yerleştirilmiştir. Gerek ejrvan, tarafından inşa edilen Niksar ve Tokat gerekse sagmda ve solundaki kapılar Yağı-Basan Medreselerinde görülür. geometrik yıldız ve ör^ motifli bor- Anadolu Selçukluları da bu çeşit kapa­ dürlerle çerçevelenmiştir. lı avlulu medreseler inşa etmişlerdir. Kapalı avlulu medrese Beylikler çağın­ Portalde de aym motifli enli bor- da devam eder. Germiyanoğulları tara­ dürler göze çarpar (Resim; 35). îç kö­ fmdan Kütahya'da inşa edilen Vacidi- şelerde olduğu gibi, dzş köşelerde de ye Medresesiyle Nalh Medrese kapalı birer gömme kolon vardır. Nişin sta- avlulu medreselerdir. Bursa'daki Lala lâktit dolgusu son derece zengin yapıl­ Şahin Paşa Medresesi de orta avlusu KARAMANLI MEDRESELERİ 221 kubbeyle örtülü bir ilk devir Osmanlı Manisa'daki İshakiye Medresesi (1378) medresesidir. Aynı tip yapı zaviye ve iki katlı medreselerdir. Daha değişik imaret binalannda da görülür. Tokat'­ bir program arzetmesine rağmen Bur­ ta Halef Sultan, Niksar'da Çöreği Bü­ sa'daki Hüdavendigâr Cami - Medresesi yük, Amasya'da Pîr İlyas Tekkelerinde, de (1366) iki kath bir yapıdu:. Osmanlılar tarafmdan XIV. ve XV. yüzyıllarda çok sayıda inşa edilen Ey­ Bursa Hüdavendigâr Cami - Med­ van camilerde (zaviyeli - camilerde) resesinin Ak Medreseye benzeyen bir kullanılmıştır. Zaviyeli - cami tipinden yanı daha vardır. Her iki binada da mülhem, orta avlusu kubbeli bir ima­ giriş eyvanmm iki yanında bulunan ret binası da Karamanlı çağında yapıl­ merdivenler cepheye açılan üst galeriye mıştır. Konumuzun dışında kaldıgm- çıkar. Yahuz Hüdavendigâr'da alth dan Karaman'daki İbrahim Bey İma­ üstlü iki sıra revak olmasma rağmen retine (1433) bu makalede yer verme­ Ak Medrese'de alt kat sağır yapılmış, dik. merkezde iki kat yükselen portalin sa­ ğma ve soluna ikiz - kemerlerle belirti­ Karamanlı Medreseleri genellikle len çift gözlü galeriler konulmuştur. tek katlıdır. Yalmz tek katlı medrese­ Kısacası, birinci binada yanları açık lerden hiç olmazsa ikisinde - Tol Med­ ve devamlı olan beş gözlü bir galeri rese ile Taşkın Paşa Medresesi - porta- vardır. İkincisinde ise yanları kapalı 1in arkasma rastlayan ön kısmın iki ve çift gözlü iki galeri yapılmıştır. kath olduğunu düşünmek gerekir. Ön kısmı iki katlı olan medrese Karaman­ Karamanlı medreselerinde eyvan lı devrine ait bir yenilik değildir. Ana­ sayısı bakımından belirli bir tutum gö­ rülmez. Zincirli Medrese, dört ej^anh dolu Selçuklu çağmda inşa edilen ilk ve simetrik bir plân kuruluşuna sahip­ medreselerden biri olan Boyalıköy tir. Ak Medresenin alt katı iki eyvanlı- Medresesinde giriş holünün üstünde dır; fakat üst katta dört eyvanlı bir bir oda bulunur. Kırşehir Câcâbey ve tertip göze çarpar. Tol Medrese üç ey­ Erzurum'daki Yakutiye Medreselerin­ vanlı, diğer dört medrese iki eyvanh- de de iki katlı bir ön kısım görülür. dır. Taş Medrese'nin de iki ey\'anlı bir Bursa'daki Eyne Subaşı Medresesi de medrese olması gerekir. bu gruba girer. Tamamı iki kath olan medrese ise Niğde'deki Ak Medresedir. Zincirli Medrese'nin dört eyvanı İki katlı medrese için de daha eski ör­ avlunun her cephesinin orta yerinde nekler mevcuttur. Diyarbakır Mes'udi­ bulunur ve binanın uzunlamasına ve ye Medresesi iki katlı bir Artuklu ya­ enlemesine eksenlerini tesbit eder. Ak pısıdır. Selçuklu yapısı Tokat Gök Medrese'nin üst katında da aynı si­ Medrese, İlhanlı çağmın monümantal metrik düzeni görürüz. İki eyvanlı med­ medreselerinden Erzurum'daki Çifte reselerden Emir Musa, Oba Köyü, Ha- Minareli Medrese iki katlıdır. Sadece tuniye Medreselerinde ise ana eyvan ve Ön duvarı ayakta kalmış olan Sivas'ta­ onun karşısına konulmuş giriş eyva- ki Çifte Minareli Medresenin de iki kat­ nıyla tek eksenli bir düzen yaratılmış­ lı bir yapı olması kuvvetle muhtemel­ tır. Öte yandan. Taşkın Paşa Medrese- dir. İki kath medreseyi Beylikler ça­ si'nin iki eyvanı giriş ekseni üzerinde ğmda da görüyoruz. Mardin'de bulu­ olmayıp, portale dik bir şekilde tertip­ nan Sultan îsa Medresesi ile Akkoyun- lenmiştir. Tol Medrese'de ise uzunla­ lu yapısı Sultan Kasım Medresesi, Ha- masına ekseni tesbit eden giriş eyva- midoğullan çağmda inşa edilen Kor- nıyla ana eyvandan başka bir tarafta kuteli'ndeki Sinanüddin Bey Medrese­ tek bir eyvan vardır. Bu yan eyvan av­ si (1319) ile, Saruhanoğullanna ait lunun gerisinde bulunur. Selçuklu ça- 222 APTULLAH KURAN

ğında Ümmühan Hatun, Afgûnu ve Sa- ve Karamanlı medreselerinde olduğu raceddin Medreselerinde gördüğümüz gibi diğer beylikler çağı medreselerin­ bu özelliği Karamanlı çağında Tol Med­ de de kullanılmıştır. Örnek olarak reseden başka Sbrahim Bey tmaretinin Mardin Sultan îsa ve Manisa İshakiye yan eyvanlarının tertibinde de buluyo­ medreseleri, Bursa'da Yıldırım Medre­ ruz. sesi ile Yeşil Medrese'nin portallerini gösterelim. XIII. yüzyıl Anadolu medreseleri­ ne kıyasla Karamanlı Medreselerinde İlk devir Osmanlı medreselerinde eyvan nispetleri değişmiştir, iki kat ana eyvanın yanındaki kapalı dersha­ üzerine inşa edilmiş Artuklu, Selçuklu neler yapılmış ve ana eyvan genellikle ve İlhanlı medreselerinde (meselâ, Di­ medrese kitlesinde dışarı taşırılarak yarbakır Mes'udiye, Tokat Gök, Erzu­ ifade edilmiştir. Karamanlı medresele­ rum Çifte Minareli Medreselerde) kitle rinde ise binanın dörtgen ana kitle kuruluşu bakımmdan zorunlu olarak içindeki çözümlendiği Selçuklu gelene­ eyvanların iki kat yüksekliğinde yapıl­ ği devam eder. Bu bakımdan ana ey\'a- dığını görürüz. Ak Medrese'de ana ey­ nının sadece bir tarafında kapalı bir van iki kat yüksekliğindedir. Ancak hacim bulunan Oba Köyü Medresesi tek katlı Tol Medrese'de ve Hatuniye bir istisna teşkil eder. Zincirli Medre­ Medresesi'nde de ana eyvan binanın se'de gördüğümüz değişik ölçü ve bi­ saçak seviyesinde belirli bir şekilde çimdeki arka odalar da dikkate şayan­ yükseltilerek inşa edilmiştir. Zincirli dır. Özelhkle, bu odalardan kuzeydeki- Medrese'de bu yolda daha da ileri gi­ nin oval kubbesi daha önce rastladığı­ dilmiş ve ana eyvandan başka diğer mız bir yeniliktir. üç eyvan da saçak seviyesinin üstüne taşınlarak belirtilmiştir. Karamanlı Karamanlı medreselerinde hücre­ Medrese mimarisinde ortaya çıkan lerin üst örtüsü genellikle beşik - to­ bu özellik erken Osmanlı medrese­ nozlu olduğundan Selçuklu geleneğini lerinde de görülür. Bursa'daki Yıl­ devam ettirir. Yalmz Hatuniye Medre­ dıran, Yeşil ve Muradiye medreselerin­ sesi'nde hücrelerin kubbeli olarak ya­ de ana eyvan, medresenin diğer hacim­ pılmış olması çok önemli bir gelişme­ lerinden çok yüksek ve büyük yapıla­ dir. Osmanlı medreselerinde gerek ey­ rak göze batar şekilde ifade edilmiş­ vanın, gerek hücrelerin, hattâ avlu re- tir. vaklanmn kubbeli kare hacimler şek­ linde inşa edildiğini biliyoruz. Ancak, Karamanlı medreselerinde ana ey­ İznik'teki Süleyman Paşa Medresesi van gibi portal de yükseltilmiştir. Tol bir yana bırakılırsa Karaman'daki Ha­ Medrese tek katlı bir bina olduğu hal­ tuniye Medresesinin inşa edildiği 1381 de portali iki kat yükseltilmiş ve daha yılında Osmanlı medreseleri henüz her önce işaret ettiğimiz gibi arkasına bir hacmi kubbeli olan binalar haline in­ oda konulmuştur. Taşkın Paşa Medre­ tikal etmemişti. Bursa'daki Yıldırım, sesi'nde buna benzer bir tertip görü­ Yeşil ve Muradiye ile Merzifon'daki Çe­ lür. İki katlı bir yapı olan Ak Medrese'­ lebi Sultan Mehmed medreselerinin ey­ de portalin dar ve yüksek yapılarak yi­ vanları kubbeli yapılmışsa da hücreleri ne saçak seviyesi üzerine taşırılması bu beşik - tonozludur. Hücrelerin kubbeli hususun, belirli bir estetik anlayışının yapılması XV. yüzyıl ortalannda baş­ tezahürü olduğunu ortaya koyar. Dar lar. Bu bakundan, XIV. yüzyılda inşa ve yüksek portali ilk defa Afyon'un edilen Karaman'daki Hatuniye Medre­ Çay ilçesindeki 1278 tarihli Yusuf bin sesi Anadolu medrese mimarisinin ge­ Yakup Medresesi'nde görüyoruz. Bu lişmesinde önemli bir hamle olarak tip portal, XIV. yüzyılda benimsenmiş karşımıza çıkıyor. KARAMANLI MEDRESELERİ 223

Son olarak Karamanlı medresele­ ya karşılık Karamanlı mimarisinde rinin süsleme unsurlarına değinelim: gördüğümüz tantanalı süsleme Anado­ Karamanlı mimarisinde, süsleme lu'da bu iki sahip beyliğin mimari ko­ nusundaki tutumlarını aydınlatan bir konusunda da Selçuklu geleneğinin de­ husustur. Osmanlı mimarı mimarinin vam ettiğini görüyoruz. Şu farkla ki, temel prensiplerine inerek enerjisini Karamanlı taş oymacılığında desenler mekân, form ve yapı problemlerinin daha kesin ışık ve gölge oyunlarına yer çözümlenmesine teksif etmiştir. Kara­ verilen plâstik ve göze batar şekilde manlı mimarı ise Ortaçağ Selçuklu mi­ gelişmiş, geometrik ve bitkisel motifler marisinin ana çerçevesi içinden çıka­ karıştırılarak sade ve ölçülü Selçuklu mamış, Selçuklu bina kalıplarmı kü­ süsleme sanatınm yerini hareketli ve çük farklarla kabul edip, mimarinin zengin bir süsleme stili almıştır. Ana­ ihtişamını satıh plâstiğinde aramıştır. dolu ÎUıanlı medreselerinde gördüğü­ Ve bu tutum, Karamanlı mimarisini müz bu hareket ve zenginliğin Kara­ Selçuklu mimarisinin devamı olmak­ manlı sanatını etkilediği bellidir. XIV. tan, şuurlu bir gelişme sonucu yenilik yüzyıl Osmanlı mimarisinde görülen getirmek yerine bir geleneği yaşatmak­ sade süsler, hattâ süsten kaçınır hava­ tan ileri götürememiştir. KURAN

Res, 2 — Tol Medrese. Avlu ana eyvandan giriş eyvanına baKış.

«4 1

riH- -.

Res. 3 — Tol Medrese. Yan eyvan. KURAN

.a

Şek. 1 — Tol Medrese Plân. • KURAN

w xr -O n 17^ u J- ^ /k: ^ u 4 ,;^M 01

2

Şek. 2 — Emir Musa Bey Medresesi. Plân.

•yi

Res. 6 ~ Emir Musa Bey Medresesi. Trunıp kalıntısı Res. 1 — Tol Medrese Portal. i;,('s. '1 Tol Mcrli'f'.sc. An;i oyv •(tf - 2, i- --

'I'ni Mi'<|)r:-'p. Kı.;!ıif ıl"r'--|ı:ırıı>!ii;ı Ul

1 n

Şek. 3 — Taşkın Paşa Medresesi. Plân.

-V-

%4

Res. 7 — Taşkın Paşa Medresesi. Genel g-örünüş. Res. 8 — Taşkın Paşa Medresesi. Ana eyv eyvan.

.•M

- 9 — Taşkın Paşa Medresesi. Binanın doğu cephesi. Rer. 10 — Taşkın Paşa Medresesi. Mihrap.

T^ac 11 T'aolrTM 'Paça "Mdt^foactai "Pn^tal Res. 12 — Taş Medrese, Portal

'm A

-1 r

t**

Res. 13 — Taş Medrese. Portald-n detay. 4fe

Res. 14 — Taş medrese, Türbe.

I

SeR. 5 — Oba köyü Medresesi. Plân. Res. 15 — Oba köyü Medresesi Portal.

r-Mî

"i* mm

Res. 16 — Oba Köyü Madresesi, Genel görünüş. Oba Köyü Medresesi. Kubbeli odanın kapısı Şok. (i Halvıniyo Mccivowsi, l'lun. 1%

Res. 17 — Oba Köyü Medresesi, Ana eyvan.

- ^

Res. 18 — Oba Köyü Medreseli. Binanın güney cephesi. Res. 22 — Hatuniye Medresesi. Avlu revakı

23 — Hatuniye Medresesi. Kubbeli odada stalaktitli tromp 9 A

Res. 20 — Hatuniye Medresesi. Güneyden görüş.

•t

-I?-

Res. 21 — Hatuniye Medresesi portal. \

ŞeK, 8 - Ak Medrese. Üst kat plânı. / P.

,; i

Si

« ..1 I, J IM^

Res. 24 — Hatuniye Medresesi. Eyvanın dogusundalii kubbeli odanm kapısı

î'

Res. 25 — Hatuniye Medresesi. Portalden detay (mihrâbiye) I >

1

>^-^_ >,=^1

Ak Medrese. Alt kat plânı Şvk. T /.. V'/ .

n ; o Li ijy

Şek. 9 — Ak Medrese. Uzunlamasına kesit.

I

Res. 26 — Ak Medrese. Binanın ön cephesi. KURAN

Res. 27 — Ak Medrese, Avlj u

\

m f

•m

Res. 28 — Ak Medrese. Ana eyvan. Res. 29 — Ak Medrese. Çatıya çıkan merdivenin kapısı. Şek. 10 — Zincirli Medrese plân. Res. 30 — Zincirli Medrese. Binanın ön cephesi

Res. 31 — Zincirli Medrese. Avlu (ana eyvandan giriş eyvanına bakış) \ Res. 32 — Zincirli Medrese. Avlunun kuzey kanadı

Res. 33 — Zincirli Medrese. Kışlık dershaneden oval kubbeye geçiş. Res. 34 — Zincirli Medrese. Ana Eyvan

Res. 35 — Zincirli Medrese. Portal.