İstanbul Bilgi Üniversitesi

TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları

İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi

KINALIADA’DA BİR ERMENİ OKULU: NERSESYAN

Lora Sucuyan

İstanbul 2019

Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019

Özet

Kınalıada’da bir ‘Ermeni Okulu’nun bulunduğu bilinmekle birlikte, konumu ve kaç okul olduğuyla ilgili dillendirilen farklı rivayetler bu çalışmanın hareket noktasıdır. Adadaki Ermeni nüfusunun 19. yüzyıl ortalarında artması ile ihtiyaç duyulan eğitimin nerede, hangi okulda ve nasıl verildiği ile ilgili bir çalışmadır.

Adanın tarihsel geçmişi ile birlikte Ermeni nüfusunun adaya yerleşimi, eğitim ihtiyaçlarının nasıl ve kimler tarafından karşılandığı, alınan eğitimin kalitesi ve öğrencileri, doğal afetler karşısında okulun nasıl ayakta kaldığı, eğitimin nasıl sürdürüldüğü, hedeflenen eğitimin nasıl ve kaç öğrenci ile ayakta kalabildiği merak edilmiştir.

Bu çalışmanın amacı, rivayetten öteye geçerek, Kınalıada’da olduğu söylenen bir veya daha fazla Ermeni okulunu kaynaklara dayalı doğru ve net bilgiyle ete kemiğe büründürmektir.

Anahtar kelimeler: Kınalıada, Ermeni Okulu, Nersesyan, Eğitim, Azınlık

2

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019

Giriş

Ermeniler, yaşadıkları yerlerde, eğitime önem verdikleri için okullar yapmışlar ve bunları genellikle kilise yakınına ya da bitişiğine konumlamışlar.1 Özellikle Osmanlı Devleti’nin hâkimiyet döneminde Anadolu coğrafyasında eğitime önem vermeleri, Avrupa ile devamlı temas halinde olmaları sebebiyle kültürel alandaki (matbaa, gazetecilik, okul, edebiyat vs.) faaliyetleri, yaşadıkları bölgelerde okul kurma çabalarını da beraberinde getirir. Onyedinci yüzyılda Ermeni matbaacılığın gelişmesi kültürel anlamda Ermeni toplumunun gelişmesine de neden olur.

1790 yılında Ermeni cemaatinin varlıklı ailelerinden Amire Miricanyan ve Eğinli Şnork Mıgırdıç devletten aldıkları izinle ilk resmi Ermeni okulunu Kumkapı Fıçıcı sokakta açarlar. 1834 yılında, Anadolu’da 120’ye yakın Ermeni okulunun bulunduğu kaynaklarda yer alıyor.

Bu tarihin hiç bilinmeyen bir parçası olan Kınalıada Nersesyan Ermeni Okulu ile ilgili araştırmalar sınırlı olduğundan, bu okulun eğitim verdiği dönemin aydınlatılması için okulun yaşadığı günlere tanıklık edenlerle görüşmeler dâhil daha derinlikli araştırmalar yapılmaya muhtaç. Bu çalışma ise yalnızca kısa bir girizgâh olarak düşünülmeli.

1 Bu çalışma, İstanbul’da farklı etnik gruplar hakkında çeşitli kültürel alanlarda faaliyet gösteren sivil toplum aktörlerine yönelik olarak 13 Ekim 2018 – 15 Mayıs 2019 tarihleri arasında İstanbul Bilgi Üniversitesi bünyesinde düzenlenen “Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi” kapsamında hazırlanmıştır. 3

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019

Kınalıada Nersesyan Ermeni Okulu

Asırlardan beri bize ulaşan rivayete göre, dördüncü yüzyılın ikinci yarısında Aziz Nerses, yani dördüncü asırda yaşamış olan ünlü Ermeni gatoğigosu büyük Nerses, Bizans İmparatorluğu’nun baş şehrini ziyaret eder. Bu ziyaret esnasında Bizanslı Vağes’in (364-378) emri ile Prens Adaları’ndan birine (tahminen Yassı Ada’ya) sürgün edilir.

Aziz Nerses, Prens Adaları’nın ayrılmaz bir parçası olmuştur. Öyle ki Kınalıada, Burgazada, Heybeliada, Büyükada, Sivriada gibi Nerses Adası olarak anılan ayrı bir ada olduğu rivayet edilir. Aziz Nerses’in sekiz ay sürgün hayatı yaşadığı söylenir. Rivayet odur ki sürgün edilmesinden asırlar sonra, adı Kınalıada Okulu’na ve Lusavoriç Kilisesi Korosu’na verilmiştir.

Adalı Ermeniler dini gereksinimleri için bir kiliselerinin ve çocuklarının eğitim görmeleri için de bir okullarının olmasını isterler. Bunun için Patrik Hagopos Balatetsi’ye başvururlar.

Eğitimci olarak ise Samatya’dan genç bir öğretmen olan Antreas Çizmeciyan’ı adaya davet ederler. Öğretmen Antreas, şimdiki Çınarlı Köşk’te, asırlık çınarların gölgesinde eğitim verir.

Yani bu anlatıya göre Kınalıada’da ilk Ermeni okulu, kiliseden evvel öğretmen Antreas’ın emekleri ile ondokuzuncu yüzyıl ortalarında ‘açık havada’ kurulmuştur.

Kınalıada Nersesyan Ermeni Okulu’nun Kuruluşu (1855)

1855 yılında kilise tarafından Nersesyan Ermeni Okulu’nun kuruluşu ile birlikte adalılar üç dersliği olan okullarına kavuşurlar. Adada o sırada iki Ortodoks Rum ilkokulu ve iki Müslüman ilkokulu bulunmaktadır.

Okul hakkındaki sınırlı bilgi, bugün adadaki Ermeniler arasındaki anlatıya dayanılarak şöyle özetlenebilir: Çınarlı Köşk Sokak’ta bulunan okul, ilk müdiresi Şuşan Solakyan döneminde altın çağını yaşar. Oryort2 Solakyan’ın, geliştirdiği eğitim modelleri ile döneminde fark yaratan bir eğitimci olduğu söylenmektedir.

Ermeni edebiyatında önemli yeri olan, yaşadığı dönemde (1863-1934) kız çocuklarının okuması ve okutulması için çaba harcayan Sibil takma adı ile bilinen Zabel Asadur’un kızı

2 Ermenicede Oryort, kadın öğretmenler için kullanılır. Yani burada söz konusu olan ‘Oryort Solakyan’ ismi yaklaşık olarak ‘Öğretmen Solakyan’ veya ‘Solakyan Hoca’ olarak Türkçeleştirilebilir. 4

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019

Fransız yazar Adrine Donelyan da bu dönemde okulda dört-beş yıl gönüllü olarak Fransızca ders vermiştir.

Rahip Vahan Hoyan ise din ve eski Ermenice dersleri vermiştir.

1867’de Nersesyan Cemiyeti’nin kuruluşu ile birlikte okula gelir getirecek yeni binalar inşa edilir. Cemiyetin 24 maddelik tüzüğünde belirtildiği gibi elde edilen gelirin büyük bir kısmı kız ve erkek öğrencilerin okuma yazma ve maddi manevi ihtiyaçlarını karşılamayı hedeflerken, aynı zamanda onlara meslek edindirmek amacıyla vasiler de belirlenir.

Çoğunlukla Ermenilerin oturduğu adada Türk öğrencilerin de Nersesyan Okulu’nda öğrenim görmüş, Ermenice öğrenmiş ve dersleri takip etmekte zorlanmamışlardır.

Aile Okulu (1876)

Nersesyan Okulu eğitimine devam ederken 1876 yılında Ermeni Katolik Krikor Oskiyan tarafından bir ‘Aile Okulu’ açılır. Adadaki ikinci Ermeni okulu olarak bilinen bu okul için Oskiyan, kira ile tuttuğu evinin salonunu eğitim için tahsis eder. Oluşturdukları ders programı ile kendi çocuklarına ve adadaki çocuklara sekiz yıl eğitim sağlar.

Okulda din bilgisi, Fransızca, İngilizce, Ermenice, tarih, coğrafya, matematik, tabiat bilgisi dersleri verilir. Ancak Krikor Oskiyan Maarif Nezareti görevine atanınca okul eğitim hayatına son vermek durumunda kalır.

1894 Depreminde Nersesyan Okulu

Konuyla ilgili makalemin sonunda yer alan literatürden, okulla ilgili olarak şunları öğrenmekteyiz: İstanbul yaşanan büyük 1894 depreminden nasibini alan Nersesyan Okulu ve Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi yıkılır. Aynı zamanda okula gelir sağlayan yerlerin de bir kısmı yıkılır, bir kısmı ise kullanılamaz hale gelir. Zorunlu olarak eğitime ara verilir.

Adalı Ermenilerin bağışları ve Patrikliğin yardımları sayesinde 500 altın lira toplanır ve bazı binalar yeniden ayağa kaldırılsa da yeterli olmaz.

Okulun ihtiyacı için Serkiz Efendi tarafından, Nersesyan Mektebi’nin yararına, Kınalıada Millet Gazinosu’nda bulunan tiyatro mahallinde bir oyun düzenlenmesinde bir mahzur olup olmadığı, 4 Eylül 1894 tarihli bir istidayla ve Şehremini aracılığıyla Ma’arif Nezâreti’ne 5

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019 sorulur. Bu istidada, 1894’deki büyük depremde hasar gören ve kısmen yıkılan mektebin 70 Osmanlı Lira açığı olduğu yazılıdır. Bu açığı kapatmak için 100 liralık bilet satışı konusunda izin istenmektedir. Oyun için gerekli ruhsat verildiğinde toplanması hedeflenen 10.000 kuruşluk (100 Osmanlı Lirası) veya 7.000 kuruşluk (70 Osmanlı Lirası) bilet geliri için kaç kişilik bilet satılmasının düşünüldüğü de aynı belgede gösterilmiştir.

Ma’arif Nezâreti, talebi değerlendirdikten sonra mektebin açığının 7.000 kuruş yani 70 lira ile çözülebileceğini, her birisi 100 kuruştan 16 adet loca, 20 kuruştan 200 adet birinci, 10 kuruştan 140 adet ikinci mevki biletinin basılmasının yeterli olacağını beyân etmiş ve bu şekilde bir ruhsatı onaylamıştır (4 Eylül 1894).

Oyunun sergilenmesi için düşünülen tarih ise istidadan tam bir yıl sonra, Eylül 1311 tarihidir (Eylül 1895). Yine aynı mektebin söz konusu etkinliği ile ilgili bir başka belgede ise 1309 yılında yardım maksatlı oyun sergilemek için ruhsat talep edildiği, 1894 yılında yapılması düşünülen etkinliğin o sene yaşanan deprem ve diğer sebeplerle ertelendiği, bu yüzden de oyunun gösteriminin 1896 yılında yapılmasının kararlaştırıldığı anlaşılmaktadır.

1907 yılında ise bu kez okulun yetersizliği ve sağlık açısından uygun olmadığı ile ilgili bilgilendirme amacıyla Ermeni Patriği’ne mektup yazılır.

1919 ve 1929 Yangınları ve Okulun Yeni Konumu

1919 yılında sahilde çıkan başka bir yangın ile okul hasar görür, cemaatin ileri gelenlerinin bağışları ve Nersesyan Cemiyeti’nin de desteği ile okul yenilenir.

Sonraki yıllarıyla ilgili bilgiye sahip olmadığımız Çınarlı Köşk Sokağı’ndaki bu okul, 1929 sonbaharında çıkan büyük çarşı yangını ile çevresindeki balıkçı evleri ve Atamyan Tiyatrosu ile birlikte kül olur. Böylece Ada’daki bir eğitim ve kültür kurumu tarihe karışır.

Bunun üzerine Dikran Kazazyan okulun eğitimine devam etmesi için, Saki Bey Sokağı ile Köşklü Sokak arasında kalan, yalnız yaşadığı 11 odadan oluşan bahçeli ahşap evini okul niyetine kullanılması için Kınalıada Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi’ne bağışlar. (Bugün Dikran Kazazyan’ın kabri Kınalıada Mezarlığı’nda yer almaktadır.) Halaçyan Efendi ise müdür tayin edilerek 18 Mart 1932’de yeniden eğitime başlar ve Garabet Yeridzyan, Hayrabet Şnorkyan, Krikor Kuyumcuyan’ın müdürlük dönemlerinde okul en parlak dönemlerini yaşar.

6

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019

Okul Kapanıyor

Nersesyan Okulu’nda eğitim Adapazarlı Mihran Bülbülyan’a kadar devam eder. Halk ve talebeler tarafından çok sevilen Bülbülyan zamanında öğrenci sayısı 150’ye kadar çıkmıştır. Bu öğrencilerin bir kısmı diğer adalardan, Kartal ve Pendik’ten eğitim için okula gelirler.

Kevork B. Hagopyan’ın İstanbul Ermenilerinin Eğitim Hayatı ve Okulları adlı kitabından (İstanbul: Paros Yayıncılık, 2016) öğrendiğimiz kadarıyla 1921 tarihinde toplamda 75 öğrenciden oluşan üç sınıfla eğitim devam eder. 1922-23 eğitim yılında 61 talebe, 1926-27 eğitim döneminde ise okulun 50 öğrencisi vardır.

Ancak, öğrenci sayısının gittikçe azalması okulun kapanışına sebep olur. Kurucu temsilcisi Karnik Cümbüşyan, öğrenci azlığı sebebiyle 1 Haziran 1938’de Eğitim Müdürlüğü’ne okulun kapanışını sunar.

Sonuç Yerine

Bu mütevazı çalışmayı ortaya çıkaran merak, Kınalıada’da var olduğu bilinen fakat yeri bilinmeyen bir ‘Ermeni Okulu’nun ve hatta başka okulların da olabileceğine dair rivayetlerdi. Bu rivayetlerin tozunu biraz da olsa alarak, ulaşabildiğim kaynaklardan Kınalıada Nersesyan Ermeni Okulu’nun izini sürmeye çalıştım.

Umudum odur ki, bu çalışma, Kınalıada’daki Ermenilerin eğitim kurumlarıyla ilgili daha derinlikli, belgelere dayanan ve belki de sözlü tarihin imkânlarının kullanıldığı daha derinlikli çalışmalara yol açar.

Kaynakça • Kevork, H. (2016) İstanbul Ermenilerinin Eğitim Hayatı ve Okulları. İstanbul: Paros Yayıncılık. • Şevki, O. (2004) Proti’den Kınalı’ya. İstanbul: Sel Yayıncılık. • Kd. Peder Damadyan, K. Seropyan, V (2007). Nersesyan Korosu - 150. İstanbul. • Karaca, B (1997) Bir Zamanlar Okuldu: Adaların Eğitim Ocağıydı. Agos. 7 Şubat 1997. • Soysal, U. 19. Yüzyıl Osmanlı Tiyatrosu’nda Ermeni Tiyatro Kumpanyalarının Mektepler Yararına Düzenledikleri Tiyatro Faaliyetleri, "III. Uluslararası İlkadım Sempozyumu: “Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi (18–20 Aralık 2015)” The 3rd International İlkadım Symposium December 18-20, 2015 / SAMSUN", s.1-18. • Ներսեսյան դպրոց (1855-1938), 2011/07/26, erişim tarihi: 5 Aralık 2019, http://akunq.net/am/?p=10958&fbclid=IwAR3vih1N1Lu3CbvjtPKbO3liV2WBOo5Y- BG6y0cJY-_8D0UWuW6zPxsI4tI • Kınalıada Surp Krikor Lusavoriç Ermeni Kilisesi Vakfı sitesi: http://www.istanbulermenivakiflari.org/tr/istanbul-ermeni-vakiflari/vakif-listesi/kinaliada- surp-krikor-lusavoric-ermeni-kilisesi-vakfi/39. Erişim tarihi: 5 Aralık 2019. 7

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019

EK 1: Kınalıada Nersesyan Okulu (1930)

Ek 2: Kınalıada Nersesyan Okulu (2019)

8

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi Lora Sucuyan, “Kınalıada’da Bir Ermeni Okulu: Nersesyan”, İstanbul, 2019

Ek 3: Kınalıada’da Ermeni Okulu Proje Çizimi

9

İstanbul Bilgi Üniversitesi TÜRKİYE KÜLTÜRLERİ ARAŞTIRMA GRUBU

Türkiye’de Kültürel Çoğulluğun Bağımsız Araştırmacıları ve Sivil Toplum Kuruluşları İçin Ağ Oluşturma ve Eğitimi Projesi