aanbod: € 73,5 miljoen minstens € 110 miljoen extra bedrijfsinvesteringen

3000 extra arbeidsplaatsen

BIDBOOK VERBREDING SLUIS KORNWERDERZAND FRYSLÂN, EN

1 *Het project ‘Verbreding Lorentzsluis Kornwerderzand’ wordt getrokken door de provincies Fryslân (penvoerder), Overijssel, Flevoland en de gemeenten Harlingen, Súdwest Fryslân, Fryske Marren, Meppel, Zwolle, Kampen en Urk. Met medewerking van tientallen bedrijven in de maritieme sector en de provincies Noord-Holland, en .

Case: Sluisverbreding lokt ruim Colofon Disclaimer Maritieme Servicehaven € 110 miljoen extra Noordelijk Flevoland bedrijfsinvesteringen uit Uitgave Bij de totstandkoming van deze uitgave is de grootst Dit is een gezamenlijke uitgave van de provincies mogelijke zorgvuldigheid betracht. Desalniettemin Fryslân, Overijssel en Flevoland en de gemeenten kan de uitgever geen verantwoordelijkheid nemen of 32 Súdwest-Fryslân, Harlingen, Fryske Marren, Mep- aansprakelijk worden gesteld voor mogelijk ver- pel, Zwolle, Kampen, Lelystad en Urk. keerde informatie. Case: Harlingen en Makkum Coördinatie 16 Provincie Fryslân en gemeente Súdwest-Fryslân Case: Concept, vormgeving en redactie Port of Zwolle Schrijfburo Terwisscha & Wagenaar | Twonline 24 © Provincie Fryslân, gemeente Súdwest-Fryslân, september 2015 Reikwijdte Sluisverbreding is groot 14

Column: strategisch belang sluis Kornwerderzand 36

22

2 3 Momentum en aanbod

Als samenwerkende bedrijven en overheden maken apparatenbouw) als het achterland. Niet voor niets Behalve de gunstige economische effecten en ge- ge bruggen levert een betrouwbare wegverbin- Partners we ons hard voor het verbreden van de Lorentzsluis wil het bedrijfsleven nu al € 110 miljoen extra inves- noemde investeringen in de IJsselmeerregio zijn er ding op over de ; Het project ‘Verruiming Lorentzsluis in Kornwerderzand van de huidige 14 meter naar teren als de sluis er komt. Dit bovenop de inmiddels andere redenen om het project snel uit te voeren: • Project komt tegemoet aan wens van de recrea- Kornwerderzand’ wordt getrokken de benodigde 25 meter. Dat zorgt er niet alleen voor voorbereide en deels uitgevoerde investeringen van tievaart en de Waddeneilanden die pleiten voor door de provincies Fryslân (pen- dat een knelpunt in de vaarverbinding tussen de enkele honderden miljoenen in bedrijven(terreinen), • Als breed collectief van bedrijven en overheden een betere bereikbaarheid van de Waddenzee voerder), Overijssel, Flevoland en de Waddenzee/Noordzee/Oostzee en het IJsselmeer ver- nieuwe havens, terminals, silo’s, hellingbanen en omarmen we het initiatief en leveren we een vanaf het IJsselmeer; gemeenten Harlingen, Súdwest-Frys- dwijnt, maar vooral ook voor een economische boost kadefaciliteiten in en rond Urk, Lelystad, Meppel, substantiële (financiële) bijdrage; • Naar voren halen vervanging 90 jaar oude lân, Fryske Marren, Meppel, Zwolle, in de IJsselmeerregio. Kampen en Makkum. • Grote delen van Nederland en het achterland bruggen en sluis (planning is 2050) leidt tot kos- Kampen en Urk. Met medewerking van tientallen bedrijven in de maritie- profiteren van de verbrede sluis en de verdiepte tenbesparing op de investering én de jaarlijkse me sector die samen € 26,5 miljoen Ons bod: € 73,5 miljoen Bedrijfsleven investeert vaarwegen. Dit sluit bovendien naadloos aan bij beheer- en onderhoudskosten; € 110 miljoen extra als inbrengen en € 110 miljoen extra inmiddels uitgevoerde en voorziene Rijks- en • Project voorziet gelijktijdig in betere en veiligere de sluis er komt investeren als de sluis en verdiepte Dat het ons menens is, blijkt onder meer uit het provinciale investeringen in weg- en waterinfra- ontsluiting van de plaats Kornwerderzand die vaarverbinding er komen. samen ontwikkelde projectplan, de talrijke binnen- structuur in Noordoost-Nederland; zich met de komst van de Vismigratierivier, het De economische effectstudie uit 2015 berekende en buitenlandse intentieverklaringen én de € 73,5 Project voorziet in infrastructuur die nodig is Afsluitdijk Wadden Center en de modernisering onder meer een werkgelegenheidsgroei in de IJs- • miljoen waar we als overheden en bedrijfsleven voor om extra groei bovenop de reeds geprognoti- van het Kazemattenmuseum ontwikkelt tot een selmeerregio van 3000 arbeidsplaatsen. Inmiddels staan. Daarmee zijn de meerkosten van het sneller seerde groei van het goederenvervoer over water toeristische trekpleister van formaat (150.000 werpt het sluisproject haar schaduw vooruit. De Maritieme strategie vervangen en installeren van een bredere sluis en mogelijk te maken; bezoekers jaarlijks). uitbreidingsplannen en investeringen rond Urk, Naast een betere benutting van vaar- bruggen ruimschoots gedekt en voldoen wij aan de Project kan aanhaken bij versterking Afsluit- Lelystad, Kampen, Meppel, Zwolle en Makkum • wegen zorgt de Rijksoverheid voor afspraak die hierover met de minister is gemaakt. dijk, met alle voordelen van dien; Het momentum is daar. Nu verzilveren betekent een raken in een stroomversnelling en zijn naar boven toekomstbestendige en betrouwbare Project kan ook rekenen op veel buitenlandse economische boost van formaat voor een groot aan- bijgesteld. Daarom is in 2018 opnieuw een nationale • vaarwegen en kunstwerken door We steken niet zonder reden veel tijd, energie en interesse en steun. Meerdere buitenlandse tal Nederlandse regio’s. Het tij is gunstig. MKBA uitgevoerd overeenkomstig de meest recente adequaat beheer en onderhoud. middelen in de projectvoorbereiding, lobby, finan- toeleveranciers, vervoerders en verladers willen methodieken. De resultaten daarvan zijn inmiddels Waar betere benutting onvoldoende ciering en realisatie. Het economisch belang van nieuwe overzeese verbindingen via Kornwerder- Met deze aanbieding verklaren de provincies Frys- soelaas biedt, vindt uitbreiding van de beschikbaar en opgenomen in deze uitgave. een verbrede sluis en verdiepte vaarroute voor zand opzetten; lân, Flevoland en Overijssel een regionale bijdrage capaciteit van vaarwegen en kunst- Nederland is evident. Zowel voor het internationaal 3000 structurele arbeidsplaatsen • Gelijktijdige vervanging van de storingsgevoeli- te leveren van € 73,5 mln. werken plaats. opererende maritieme cluster, de vele gespeciali- Bron: Nederlandse Maritieme Strate- seerde toeleveranciers (o.a. afbouw, machinebouw en gie 2015-2025

Arno Brok Andries Heidema Leen Verbeek 4 5 “Als we zo pronken met het feit dat de hele wereld “Het strategisch belang van de sluis Kornwerder- “Het bedrijfsleven in Nederland heeft veel belang hier hun luxe jachten laat maken, dan moeten we zand ligt in het faciliteren van het verdienvermo- bij de verbreding van de sluis bij Kornwerder- ons ook realiseren dat die steeds grotere schepen gen van een aantal sterke economische clusters zand in de Afsluitdijk. De bouw van de Sluis nog naar zee moeten kunnen varen. We hopen in de komende decennia. De maritieme maakin- creëert circa 2700-3000 nieuwe banen. Zeker dat het nieuwe kabinet inziet dat dit een goede dustrie met haar superjachten is een ijzersterke voor Noord- en Oost-Nederland is dit een mooie case is voor de BV Nederland en daar snel een parel. Daarnaast gaat het om sterke bestaande economische impuls. Het bedrijfsleven en regio- besluit over neemt” clusters en de potentie die deze clusters hebben nale overheden zeggen toe ruim € 100 miljoen in de handel met Noord- en Oost-Europa. Ten- extra te investeren bovenop de paar honderd Jan-Nico Appelman, gedeputeerde Flevoland slotte speelt de belofte van nieuwe economische miljoen euro die sowieso al geïnvesteerd wordt (portefeuille Maritieme Strategie) activiteiten als circulaire en biobased economy— in het IJsselmeergebied. De verbreding van de een ontwikkeling waar het Rijk actief op inzet— sluis past naadloos bij de Nederlandse Maritie- duurzame energiewinning en overige activitei- me Strategie 2015-2025 die de internationale con- ten op zee. Activiteiten die Noordoost-Nederland currentiepositie van Nederland moet waarbor- volop economische kansen bieden” gen en verstevigen. Als VNO-NCW juichen wij de bouw van deze nieuwe Sluis toe en wij bepleiten Bart Kuipers, senior researcher Erasmus Cent- dat het Rijk eind 2018 duidelijkheid verschaft re for Urban, Port and Transport economics wanneer met de bouw kan worden gestart”

Hans de Boer, voorzitter VNO-NCW

“We hopen dat het nieuwe kabinet inziet dat dit een goede case is voor de BV Nederland”

6 7 Harlingen

Cluster en kansen rond IJsselmeer Kornwerderzand Makkum Rondom het IJsselmeer liggen tal van (grote) op de weg. Het gebied rondom Port of Zwolle is één scheepswerven. Zo worden op de werven in van de snelst groeiende Nederlandse regio’s voor de Makkum, Vollenhove, Zwartsluis, Wieringerwerf, nieuwvestiging van bedrijven. Harlingen en Urk luxe superjachten gebouwd. Daar- naast worden in Lemmer, Urk, Harlingen, Kampen, Regionale kernlocaties in het (multimodale) trans- Meppel, Franeker, Burgum en Stroobos binnen- en port over water zijn Lelystad, Kampen, Zwolle, zeevaartschepen vervaardigd. De scheepsbouw- Lemmer, Meppel, Deventer, Harlingen en Delfzijl/ markt is internationaal georiënteerd en de werven Eemshaven. Zij profiteren volop van het verbreden werken samen met gespecialiseerde onderaanne- van de sluis en het verdiepen van de vaarroute over mers en toeleveranciers uit alle delen van het land het IJsselmeer. Dan kunnen bijvoorbeeld middel- Lemmer tot ver over de landsgrenzen. grote coasters de nieuwe havens van Lelystad en Kampen aandoen. De ontstane rechtstreekse routes Het transport over water, met binnen- en zeevaart, naar de Baltic, het Verenigd Koninkrijk en Noorwe- is een belangrijke economische pijler in Noord- en gen sparen tijd, kosten én het milieu. Oost-Nederland. Hoofdvaarwegen en scheep- vaartroutes verbinden de grote zeehavens met het Naar verwachting zal ook de recreatievaart tussen Europese achterland en ontsluiten de Noord- en IJsselmeer en Waddenzee profiteren van de verbe- Meppel Oostzee. De regio lift mee op de toenemende goe- terde passeerbaarheid van Kornwerderzand, met Urk derenstroom over water die door het Rijk wordt name in het hoogseizoen. Harlingen en de Waddenei- Vollenhove gestimuleerd. Het multimodale transport draagt bij landen profiteren van de verbeterde bereikbaarheid aan het verduurzamen van vervoersstromen en het en liften mee op het watertoerisme dat over de hele oplossen van de congestie in zowel de zeehavens als linie toeneemt.

Kampen Lelystad Zwolle Regio lift mee optoenemende goederenstroom over water die door Rijk wordt gestimuleerd

8 9 “De bouw van een brede sluis is een grote impuls voor de bedrijvigheid en werkgelegenheid in de regio rond het IJsselmeer.”

Jachtbouw een omzet van ruim € 1 miljard. Dat betekende een “We investeren niet zonder reden Goederentransport In Port of Zwolle vindt behalve (multimodaal) Annemarie Jorritsma, voormalig De Nederlandse jachtbouwwerven zijn sterk innova- stijging van een kleine dertig procent ten opzichte € 35 miljoen in een tweede, gro- De belangrijkste transportknooppunten rond containervervoer ook de overslag van bulkgoe- voorzitter Koninklijke BLN Schuttevaer tief en concurreren internationaal op kwaliteit, be- van het voorafgaande jaar. tere en geconditioneerde dokhal het IJsselmeer zijn Port of Zwolle (Kampen, deren plaats. De bedrijven zijn via weg, spoor (Nieuwsblad Transport, 7 september trouwbaarheid, vakmanschap en service. Ze zijn de en kantoorruimten in Makkum. Meppel, Zwolle) en de voorjaar 2018 geopen- en water verbonden met de logistieke Over- 2016) onbetwiste wereldmarktleiders in het topsegment. De resultaten en ook gunstige perspectieven voor de In onze tak van sport is een de Flevokust Haven in Lelystad. Dit gebied ijsselse hotspots Deventer en Twente, als ook Hun superjachten zijn vergelijkbaar met merken als lange(re) termijn – de orderportefeuilles zijn goed zoetwaterlocatie een vereiste. telt inmiddels drie containerterminals met met het Duitse achterland. de Learjet en Rolls Royce. gevuld – maken dat er in de sector fors wordt uitge- groeipotentie. Bovendien beschikken we hier “We would like your special attention breid en geïnvesteerd. Dit is ook noodzakelijk om Kampen en Lelystad anticiperen met forse over goed opgeleide medewer- to a project on one of the entry points In 2017 beleefden de Nederlandse superjachtbou- de steeds groter wordende superjachten te kunnen De terminals onderhouden dagelijkse ver- investeringen ook op de groeipotentie van het kers, een eigen opleidingscen- of the northern European trading wers een topjaar. De tien gespecialiseerde werven bouwen. bindingen met de havens van Rotterdam zeetransport met middelgrote coasters. Op- trum, hoogwaardige faciliteiten routes. The new locks at Kornwerd- leverden maar liefst 21 superjachten af. Goed voor en Antwerpen. Daarbuiten beschikken ook waardering van de Lorentzsluis en de IJssel- en omvangrijk netwerk aan erzand would give ancient Hanseatic Harlingen, Leeuwarden en Groningen over meerroute is daarvoor een belangrijke (rand) gespecialiseerde onderaanne- trading cities like Kampen and Zwolle terminals. voorwaarde. mers en toeleveranciers. Met -and newly formed cities like Lelys- de voorziene uitbreiding van tad- an entry point to the waterways de sluis is dit voor ons de ideale linked to the European trading routes Superjachtbouw locatie om niet alleen nog grotere as before mentioned. These locks • Mondiaal marktaandeel: 29,2% jachten te kunnen bouwen, maar will not only benefit local economies, (t.o.v. 21,6% in 2016) ook de refitmarkt optimaal te providing a better access to water- • Omzet: € 1,19 miljard (+28% t.o.v. kunnen bedienen. Met onze ways and creating a beneficial modal 2016) capaciteitsuitbreiding groeit ons shift. But also enhances the efficiency • Aantal opgeleverd: 21 personeelsbestand van 290 naar of trading routes crossing multiple • Gemiddelde prijs: € 57 miljoen 375 fte’s. De flexibele schil van northern European countries. We (+10% t.o.v. 2016) onderaannemers kan rekenen op regard the use of European funds as • Nieuwe opdrachten: 23 (t.o.v. 18 een groei van rond de 25%.“ a good investment with benefits for in 2016) Kampen en Lelystad the structural enhancement of the Sijbrand de Vries, European infrastructure. directeur Koninklijke anticiperen met

De Vries Makkum forse investeringen Thomas Herold (Chairman of the Board, op groeipotentie Wibo van Wier (Member of the Board) Marion Köhn (Managing Director) Omzet superjachten zeetransport Wirtschaftsbund HANSE 10 ruim een miljard 11 Maritieme toeleveranciers 2017 • Omzet: € 3,4 miljard • Werkgelegenheid: 16.413 volledige arbeidsplaatsen • Tijdelijke inhuur: 1460 fte

Nieuwbouw zeeschepen 2017 Maritiem cluster service. Hierin is sprake van sterke groei, met Urk “De brede sluis is van essentieel be- • Omzet: € 1,143 miljard De concurrentiekracht van de reguliere scheeps- als voorbeeld van een succesvolle omschakeling van lang voor de ontwikkeling van de • Exportaandeel: 57% bouw schuilt vooral in ontwerp en bouw van coasters visserij naar service en onderhoud van schepen. Er maritieme sector in het algemeen • Nieuwe orders: 56 (t.o.v. 42 in 2016) en specials als baggerschepen, chemicaliëntankers wordt in het maritieme cluster veel samengewerkt, en het succes van de buitendijkse en werkschepen voor de offshore. Er wordt dus waarbij ieder zijn specialisme inbrengt. haven in het bijzonder.” Nieuwbouw binnenvaart, visserij en kleine zeegaande niet op grootte en kwantiteit, maar op innovatie en schepen 2017 kwaliteit geconcurreerd (specials). Hetzelfde geldt Zo ontstaan clusters van watergebonden bedrijven Louwe Kramer, voorzitter bedrijven- • Omzet: .. voor de werven die binnenvaartschepen, coasters en die elkaar aanvullen. Het netwerk van aan het IJssel- kring Urk (4 januari 2018) • Aantal schepen: 155 (t.o.v. 116 in 2016) vissersboten afleveren. meercluster gelieerde toeleveranciers strekt zich uit • Orderportefeuille: 198 (t.o.v. 126 in 2019) van de Randstad tot over de landsgrenzen. Naast nieuwbouw, richt het sterke maritieme clus- ter zich ook op vernieuwbouw (refit), reparatie en

Maritiem cluster Nederland • Aantal bedrijven: 17.200 • Aantal werknemers: 271.500 • Toegevoegde waarde: € 23,3 miljard (2016)

Concurreren Er wordt in het op innovatie maritieme cluster veel samengewerkt 12 en kwaliteit 13 Case Internationale waardering “Als de grote sluis er komt, hebben “Vanuit deze regio gaan nu nog veel “Vergroting van de infrastructuur Royal Huisman viel januari 2018 in de wij een voordeel. We krijgen veel containers over de weg naar Rot- om Kampen te kunnen bereiken, stelt Port of Zwolle prijzen tijdens het Superyacht Design aanvragen voor refits die we nu niet terdam om daar te worden overge- ons in staat om een lange termijn Symposium in Kitzhühel. Met het 58 goed kunnen afhandelen. Daarvoor slagen op zeeschepen. Verder slaan programma voor de distributie van Port of Zwolle is het in 2015 opgerichte gezamenlijke haven- Een betere toegang via Kornwerderzand is ook interessant meter lange superzeiljacht de Ngoni, zouden we graag gebruik maken we hier veel veevoeders, schroot en biologisch geteelde granen naar bedrijf van de gemeenten Zwolle, Kampen en Meppel. Zo’n voor de in Kampen gevestigde scheepswerf Thecla Bodewes, won de onderneming awards in de ca- van de faciliteiten die op Urk worden bouwstoffen over. Kustvaart op Port Nederland vast te stellen. De aan- tweehonderd bedrijven opereren vanuit het havengebied, waar coasters worden gebouwd. En voor Royal Huisman te tegorieën Best Interior Sailing Yachts gerealiseerd door Balk. Of van de hal of Zwolle, via Kornwerderzand, zou passing van de sluis zal niet alleen waar vrijwel elke goederensoort vervoerd kan worden. De Vollenhove die met name superzeiljachten in het topsegment en Best Naval Architecture Yachts. van Veka in Lemmer. Momenteel voe- een enorme impuls betekenen voor positief zijn voor de Oekraïne, maar op- en overslag van containers ligt rond de 130.000 TEU, om- bouwt. ren we twee refits uit in Emden voor scheepvaart, scheepsbouw en bedrij- ook voor onze buurlanden.” gerekend 65.000 vrachtwagens. Daarnaast wordt er jaarlijks schepen van 90 en 93 meter lang. Die vigheid in de regio.” rond de 10 miljoen ton droge en natte bulk vervoerd. De investering in een tweede Zuiderzeehaven in Kampen krijgen we nu het IJsselmeer niet op, Boris Silenkov, Bio-Topservice, Kiev bedraagt zo’n € 50 miljoen. Het project wordt bij voorkeur in vandaar dat we voor 1 jaar in Emden Jeroen van den Ende, managing director Het havengebied is toegankelijk voor klasse Va binnen- de vorm van een PPP-constructie uitgevoerd. De overheid zal huren. Hopelijk is dat een eenmalig Port of Zwolle (16 juni 2017) “Het is voor deze omgeving ontzet- vaartschepen tot ruim 3000 ton en kleinere kustvaarders daarbij een derde van de kosten voor haar rekening nemen. avontuur. Te kostbaar en ons perso- tend belangrijk dat die sluis er komt, tot een tonnage van 2500 ton. Het havenbedrijf maakt zich neel vindt het te ver reizen.” “Als de sluis doorgaat kunnen we een daar blijf ik bij. Voor ons persoonlijk sterk voor verlenging en verdieping van de vaarweg naar - en De vaarweg IJsselmeer – Meppel wordt door het Rijk uiterlijk nieuwe hellingbaan bouwen om ook als bedrijf zeg ik: Ja, ik heb ook een verbreding van de sluis in - Kornwerderzand. Daarmee kan 2023 op CEMT-klasse Va gebracht (MIRT-project). Hiervoor Maurice Kok, logistiek manager Royal zeeschepen te kunnen slopen. Dat bedrijf in Harlingen, dus dan bouw Port of Zwolle, net als Lelystad, ook de lucratieve markt van is een budget van € 36 miljoen beschikbaar. Het project kent Huisman, Vollenhove kost € 3 miljoen en daar komt dan ik de bredere schepen daar wel. grotere coasters (tot 4000 ton) aanboren. In het verlengde voor € 8,2 miljoen overlap met het Kornwerderzand project. nog € 2 miljoen aan kranen en extra Maar als we kijken naar het verdien- hiervan worden er plannen ontwikkeld om de havencapa- Dit wordt dan ook gecoördineerd opgestart. “Als de sluis door gaat, zal ik extra materieel bij. En dan zullen we 5-10 model van deze omgeving, dan is het gaan investeren en de capaciteit van fte extra personeel nodig hebben. gewoon een noodzaak.” citeit in Kampen uit te breiden. Dat kan door de bestaande mijn bedrijf in Kampen uitbreiden. Daarnaast kunnen we dan zelf haven te upgraden of door weer een nieuwe Zuiderzeehaven Dat gaat dan om een bedrag van coasters laden en gaan exporteren Thecla Bodewes, directeur (II) te ontwikkelen. tussen de 5 en 8 miljoen euro.” naar landen als Frankrijk, Portugal TB Shipyards, tijdens inspraak gemeen- of Spanje.” teraadsvergadering Kampen (sept. 2015) Bert Weever, Graansloot Kampen BV Ralf Kerkstra, Hoeben metalen RDM, Feiten en cijfers Port of Zwolle Kampen (juni 2014) • Zuiderzeehaven (Kampen): 50 hectare, geschikt voor bedrijven t/m milieucategorie 5.2. Driekwart terrein is kadegebonden en sluit aan op hoofdvaarweg de IJssel. Havendiepte 4,70 meter. Door verdieping van het tracé naar het IJsselmeer vanaf 2020 toegankelijk voor klasse Vb en zeevaart • Haatlandhaven (Kampen): bereikbaar voor klasse Va binnenvaartschepen tot 3000 ton Thecla Bodewes Shipyards Sethehave (Meppel): bereikbaar voor klasse Va binnenvaartschepen tot 3000 ton, opslagcapaciteit 35000 ton • TB Shipyards is gespecialiseerd in het bou- Voorzieningen: 3 containerterminals • wen, onderhouden, verlengen en repareren • Kadelengtes: Kampen 4.350 meter; Zwolle 1.750 meter; Hasselt/Genemuiden/Zwartsluis 2.750 meter; Meppel 4.500 meter. Totaal 13.350 meter. Goederen op- en overslag: ca. 130.000 TEU van zeegaande coasters, passagiersschepen, • Bulk op- en overslag: ca. 10 miljoen ton duwboten, kotters en binnenvaartschepen. • Werkgelegenheid: 2400 De onderneming heeft vestigingen in Kam- pen, Hasselt, Meppel en Harlingen 14 15 Sluisverbreding lokt ruim € 110 miljoen extra bedrijfsinvesteringen uit

Naast de planontwikkeling is de afgelopen jaren, ter MKBA De baten vallen bij scheepswerven, havens, vervoerders onderbouwing van de planvorming en financiering, Voor het project is in 2018 een nationale MKBA uitgevoerd en hun toeleveranciers. En houden verband met scheeps- “Met een grotere sluis kunnen we de refits binnen- “We gaan nu € 10 miljoen investeren in onze nieuwe onderzoek gedaan naar de te verwachten spin-off van volgens de nieuwste richtlijnen. Hieruit blijkt dat de bouw, refit en nieuwe kustvaartverbindingen op Noord- halen wanneer we gaan samenwerken met de buitendijkse werf. Als de sluis wordt verbreed het project. Zo is er dit jaar een nieuwe maatschappe- totale baten netto contant tussen de € 235 miljoen (laag en Oost-Europa. Als gevolg hiervan zal er ook sprake zijn werven op Urk en Lemmer. Die afstand is voor ons, investeer ik € 5 miljoen extra en zet ik gelijk in op lijke kosten en baten analyse uitgevoerd (MKBA). Ook economisch scenario) en € 355 miljoen (hoog economisch van een modal shift; vrachtvervoer gaat van weg over in tegenstelling tot Emden nu, prima te overbrug- refits van 60 meter.” Ecorys onderzocht al eerder de te verwachten werkge- scenario) zullen liggen. Hiervoor is een totale investering naar het water en daarmee verduurzaming van de trans- gen. We gaan dan in Vollenhove € 25 miljoen extra legenheidseffecten. van € 200 miljoen nodig, waarbij een stuk onderhoud portsector. investeren en 100 fte nieuw personeel aannemen. Laurens de Boer, general manager VCU Urk vermeden kan worden. Ook de bedrijfswinsten zullen We zien verder geen locaties in Nederland die voor De MKBA ziet de huidige sluisbreedte in Kornwerderzand toenemen. Het totale maatschappelijk rendement (ratio Tijdelijk effect ons geschikt zijn en goed bereikbaar zijn voor ons en diepte van de vaarweg als een grote belemmerin voor wordt in het MKBA geschat op 2,1 en 3,1 voor respectieve- Het project leidt tot zogenaamde uitgelokte investeringen personeel. ” met name het in de wacht slepen van (meer) lucratieve lijk Laag en Hoog scenario. De werkgelegenheidsimpuls bij het nautisch bedrijfsleven in Noordoost-Nederland. nieuwbouw- en refitorders voor luxe jachtbouwers en in de IJsselmeerregio is door Ecorys apart vastgesteld op Denk aan de bouw van productiehallen, het vergroten van bouwers van speciale werkschepen (offshore bevoorra- 3.000 arbeidsplaatsen. kantoorcapaciteit en de aanleg van kades en hellingba- Maurice Kok, logistiek manager Royal Huisman, ding) en coasters. De laatste regionale baten zijn, conform nen. De investeringen die hiervoor nodig zijn, zijn eerder Vollenhove de nationale MKBA-systematiek, niet meegenomen in de Volgens de MKBA-rapportage draagt het project ook bij ingeschat op tussen de € 50 miljoen en € 200 miljoen. “Als de sluis er komt gaan we 5 miljoen investeren in rapportage. aan de werkgelegenheid voor met name midden- en hoger Concreet hebben bedrijven al voor € 110 miljoen aan extra een tweede productiehal zodat we niet vijf, maar opgeleid technisch personeel. Bekend van de jacht- en bedrijfsinvesteringen toegezegd als de sluisverbreding er tien schepen per jaar kunnen aannemen. Wanneer Ook de kosten die gemaakt worden voor ‘het naar buiten scheepsbouw is dat één extra arbeidsplaats op de werf, komt. de sluis is gerealiseerd kunnen we de werven van transporteren’ van de steeds kolossaler wordende sche- resulteert in drie extra arbeidsplaatsen bij onderaanne- Kampen en Harlingen logistiek koppelen en daar- pen wegen zwaar. Deze zijn becijferd op € 75.000 tot mers en toeleveranciers. Het draait in deze sector, waarin Deze bedrijfsinvesteringen zorgen tevens voor tijdelijke, “Als de sluis er komt ga ik gelijk extra investeren in door veel efficiënter bouwen.” € 150.000 per vaart. De meerkosten voor het niet op één vakmanschap en innovatie vereisten zijn, om co-maker- aanvullende werkgelegenheid van tussen de 635 en 2280 een grotere productiehal. Ook wil ik dan een droog- en dezelfde locatie kunnen afbouwen van schepen varië- ship. Samen met tal van gespecialiseerde Nederlandse arbeidsjaren, met name in de Bouw, GWW en dienstver- dok aanschaffen en neerleggen voor het onderhoud Pier Meinderts, TB Shipyards Kampen ren tussen de € 100.000 en € 3 miljoen. onderaannemers en toeleveranciers, leveren de werven de lening. van al onze schepen. En voor derden die reparatie- mooiste en meest innovatieve scheepsbouwproducten ter klussen en onderhoud willen laten uitvoeren. We Hierdoor komt niet alleen de concurrentiepositie van de wereld. De realisatie van het project zelf levert tijdelijke werkge- jacht- en scheepsbouwers onder druk te staan, ook blijken legenheid op die Ecorys becijfert op 1530 arbeidsjaren, hebben het dan over een extra investering van opdrachtgevers en kapiteins van schepen de risicovolle Ecorys waarvan 790 arbeidsjaren directe werkgelegenheid. € 5 miljoen. Nu wijken we voor het onderhoud van logistieke operatie om hun schip later opnieuw naar de Ook Ecorys deed in 2015 onderzoek naar de te verwachten eigen schepen uit naar Polen. Ik heb een derde van “Die sluis, werf te brengen – iets waarvoor zij zelf aansprakelijk zijn werkgelegenheidseffecten. Zij voorzien dat de verbreding de capaciteit nodig voor onze eigen schepen. Daar- “Als de sluis doorgaat zal ik extra gaan investeren – te vermijden. Daarmee worden refitorders gemist. van de sluis leidt tot een toegevoegde waarde voor de mee kan dat dok al uit. De resterende capaciteit en de capaciteit van mijn bedrijf in Kampen uitbrei- dat gaat wel scheepsbouw van tussen de € 80 en € 295 miljoen. kan ik vermarkten.” den om onder andere coasters te kunnen ontvan- Maatschappelijk gen. We hebben het dan over een bedrag tussen de goedkomen!” Johan Hartman, algemeen directeur Hartman 5 en 8 miljoen euro.” rendement tot 3,1 Shipbuilding Urk minister Melanie Schultz-van Haegen, Bert Weever, CEO Graansloot Kampen ondernemersbijeenkomst februari 2017 16 17 Case Flevokust Haven

Flevokust Haven is in 2018 geopend als nieuwe mul- belangrijke schakel in de maritieme strategie van het “Met de realisatie van Flevokust Haven zetten we “Als terminalexploitant zien wij hier goede kansen. Feiten en cijfers CTU Flevokust timodale binnenhaven met een overslagkade en een Rijk. De nieuwe haven ligt op een strategisch gunstige een belangrijke stap in het netwerk van binnenha- Met deze nieuwe regionale haven kunnen we • CTU is exploitant van containerterminal haven gebonden industrieterrein, gelegen ten noorden locatie, aan één van de belangrijkste binnenvaartrou- vens, ontlasten we het drukke wegennetwerk in vervoerders volop flexibiliteit en meer snelheid Flevokust Haven (5 hectare), als ook ter- van Lelystad. Door de centrale ligging vlakbij de A6 en tes van Nederland en vormt de ontbrekende schakel in de Randstad en dragen we bij aan de economische bieden bij het laden en lossen. Het Nederlandse minals in en Tiel. CTU onderhoudt aan de hoofdvaarroutes van Amsterdam via Delf- een netwerk van achterlandhavens. Na een verbreding structuurversterking van de regio. Door de actie- netwerk van binnenvaarthavens is met de aanleg frequente lijndiensten met havens van zijl naar Noord-Duitsland, naar Port of Zwolle en de en verdieping van de Lorentzsluis in Kornwerderzand ve verbinding tussen overheid, bedrijfsleven en van Flevokust Haven aardig compleet. Met de Rotterdam en Antwerpen IJssel en nabij vliegveld Amsterdam Lelystad Airport is ook shortsea transport met coasters richting de kennisinstellingen biedt Flevokust Haven boven- vergroting van de sluis in Kornwerderzand kun- • Diensten: logistiek, op- en overslag, en de Hanzelijn kan de haven zich ontwikkelen tot Oostzee en Noordzee mogelijk. Flevokust Haven is hier dien volop ruimte aan nieuwe initiatieven. Met de nen we lading van onze klanten voor een groot services en transport een belangrijke logistieke schakel. Temeer omdat ze al op voorbereid. verbreding van de Lorentzsluis in Kornwerder- deel direct naar belangrijke afzetgebieden rond • Terminal is juli 2018 in gebruik genomen midden in een prominent agrarisch productiegebied zand kan ook het transport over zee, in de relatie de Noord- en Oostzee transporteren. Daarmee • Kade in gebruik: 200 meter en 200 meter ligt, waarbij de binnenvaart een uitstekend alternatief Flevokust Haven is gerealiseerd door de provincie met Noord- en Oost-Europa, flink toenemen; dat zijn we flexibeler in onze dienstverlening en in optie is voor het wegvervoer. Vervoer over water is immers Flevoland en de gemeente Lelystad. De provincie draagt bij aan het bereiken van de doelen in de ontlasten we de drukke zeehavens waar we fre • Investering CTU Flevokust: € …….. miljoen schoner en vermindert de filedruk. De haven is ge- neemt de buitendijkse containerterminal en overslag- Nationale Maritieme Strategie” quente verbindingen mee onderhouden” • Verwachte overslag: 20.000 TEU in 2020 schikt voor op- en overslag van containers, projectla- haven voor haar rekening. De gemeente tekende voor ding en stukgoed. het binnendijkse, havengebonden industrieterrein. Jan-Nico Appelman, gedeputeerde Flevoland Etienne Morriën, Het project is belangrijk voor de economische struc- (portefeuille Maritieme Strategie) directeur CTU Flevokust Flevokust Haven is de laatst ontbrekende schakel in tuurversterking en de werkgelegenheid van Lelystad het Nederlandse binnenvaartnetwerk en ligt centraal en omstreken. Provincie en gemeente investeren in de noordelijke Rijn-IJsseldelta. Er zijn directe samen tientallen miljoenen in deze ontwikkeling. Het verbindingen met de zeehavens van Rotterdam, Ant- bedrijfsleven neemt eenzelfde investering voor haar werpen en Vlissingen en met de Europese corridors rekening in het gebied. naar Oost-Europa. Daarmee is Flevokust Haven een

Feiten en cijfers Flevokust Haven • Binnendijks bedrijventerrein (115 hectare, waarvan • Reeds gepleegde investering buitendijkse overslagha- eerst 43 uitgeefbaar), kavels voor bedrijven milieuca- ven en containerterminal: € 30 miljoen tegorie 3.1 – 5.3, categorie 2 mogelijk mits ondersteu- • Reeds gepleegde investering binnendijks industrieter- “Bijdrage aan de doelen nend en havengebonden rein: € ……… miljoen • Buitendijkse containerterminal en overslaghaven; 400 van de Nationale Maritieme Strategie” meter kade, 5 hectare haventerrein uit te breiden tot 18 19 10 hectare De vloot van de Duitse reder Deymann telt “Für uns als Containerreederie in der Binnen- “Na realisatie van de sluis in Kornwerderzand is ruim 30 moderne tank-, vracht- en contai- schifffahrt beginnt der Transport dort wo die het mogelijk om met feeders van 4.000 ton direct nerschepen. Ze vervoeren goederen op alle Seeschiffahrt aufhört. Wir bringen die Waren naar Noord-Duitsland en Scandinavië te varen. Europese waterwegen tussen de zeehavens weiter in Hinterland und Rheinaufwärts bis Dat levert een aantrekkelijk vestigingsklimaat Rotterdam, Amsterdam en Antwerpen over Basel. Ein Zugang für grössere Seeschiffe zum voor Flevokust op. CTU zal bij het passeren van de hele Rijn en het Europese netwerk van IJsselmeer würde den direkten Seetransport zu de 10.000 TEU grens een investeringsbeslissing waterwegen. Tot de klantenkringen behoren den anliegenden IJsselmeer Häfen ermoöglichen nemen over de te plaatsen containerkraan. Coas- logistieke dienstverleners als ook chemische und den Transport ins Hinterland mit Binnen- ters zijn breder dan binnenvaartschepen en om en petrochemische industrie. schiffen deutlich stimulieren. ze te kunnen laden en lossen is een grotere kraan nodig. Die extra investering is maximaal Wir, als Reederei Deymann, sehen die Bestre- € 5 miljoen.” bungen die Seeschleuse in Kornwerderzand zu erweitern sehr positiv.” Arenso Bakker, adviseur Flevokust Haven, Lelystad Martin Deymann, Reederei Deymann, management GmbH & Co.KG

“Direct naar Noord-Duitsland en Scandinavië varen”

20 21 Nieuwe economische activiteiten: ook belangrijke goederstromen mogelijk COLUMN Ten slotte verwachten Pielage et al.1 een belangrijke toekomstige rol van nieuwe economische activiteiten, zoals de biobased en circulaire economie, in de hotspots. Strategisch belang sluis Kornwerderzand Hierin is internationalisering, naar lokale herkomst, een belangrijk gegeven. Veel van de grondstoffen voor de biogebaseerde economie worden met zeeschepen aangevoerd vanuit herkomstlanden. Oost-Europa kan daarin een rol spelen. Bij de Ik schrijf deze visie vanuit mijn betrokkenheid bij recent onderzoek naar de 2019 superjachten tot 160 meter bouwen, maar verhuist daarvoor naar Amster- 1 B.A Pielage et al. (2018) Onderzoek naar de multimodale en circulaire economie gaat het om refurbishing en hergebruik, maar uiteindelijk ook ontsluiting van de logistieke hotspots in Overijssel1. Hiervoor schreef ik een visie, dam om bij open vaarwater te zitten4. Vergroting van de sluis is voor dit topseg- synchromodale ontsluiting van logistieke hotspots in Overijssel, om recycling. In Port of Zwolle wordt er inmiddels omvangrijk gerecycled (Hoebee nadat ik eerder een visiedocument voor het Trendbureau Overijssel opstelde2 ment in Noordoost-Nederland een must. De sterke specialisatie in deze sector Deventer: Witteveen+Bos Raadgevende ingenieurs BV bijvoorbeeld). Het recyclingproduct schroot is bijvoorbeeld verantwoordelijk voor vanuit de brede vraag: Waar verdient Overijssel zijn geld mee in 2030? maakt de regio kwetsbaar. Verhuizing is ook moeilijk vanwege de clusterrelaties 6 zes procent van de Nederlands export , uitgedrukt in tonnen. 2 in de regio. Toekomststudies naar de sector in 2040 of 2050 kunnen niet op basis B. Kuipers (2016) Het daagt in het oosten! Logistiek-economische In dit stuk vraag ik mij af: Waar verdient Noordoost-Nederland, de regio met goe- van scenario’s van het CPB/PBL plaatsvinden; die zijn veel te grof. Niche-onder- structuurveranderingen en de impact op Overijssel, Rotterdam: De kans is groot dat ook de scheepsbouw in de regio gaat profiteren van de groot- derenstromen gerelateerd aan de sluis in Kornwerderzand, in de toekomst zijn zoek en maatwerkscenario’s om het toekomstig verdienvermogen van de super- Erasmus Universiteit Rotterdam | Erasmus UPT. schalige bouw van windmolenparken. Hiervoor zijn gespecialiseerde vaartuigen geld mee? Dit document is het resultaat van bovengenoemde bronnen en dient jachtbouw te verdiepen zijn nodig. De sluis in Kornwerderzand speelt daarin een nodig voor onderhoud en bevoorrading. Omdat de tendens in deze markt richting 3 O. Raspe, A. Weterings, M. Geurden-Slis en G. van Gessel (2012) nadere verkenningen mogelijk te maken. belangrijke rol. grootschaligheid gaat, windmolens worden steeds groter, zal de benodigde vloot De ratio van ruimtelijk-economisch topsectorenbeleid, Rotterdam: ook bestaan uit relatief grote schepen. Planbureau voor de Leefomgeving en CBS., p.16. Sterke clusters met één topcluster bediend vanuit Kornwerderzand Shortsea shipping: het boomt in het Oosten Belangrijke, mogelijk aan de sluis Kornwerderzand gerelateerde, economische Pielage et al.1 verwacht ook positieve baten voor het shortsea-verkeer als de Een andere interessante ontwikkeling, en markt, is die van de zeelandbouw: de 4 M. van den Bossche et al. (2017) De Nederlandse Maritieme Cluster. activiteiten in de regio zijn de hightech maakindustrie, de chemische industrie, sluis wordt vergroot. Het omzeilen van de grote zeehavens noemt de studie als teelt van zeewier bijvoorbeeld. Ook hiervoor moeten in de toekomst schepen wor- Monitor 2017. Rotterdam: Nederland Maritiem Land, p.159-160. sectoren vallend onder clean-tech en de opmars van de logistieke sector. Daar- voordeel wanneer goederen uit de Baltic, Scandinavië en het Verenigd Koninkrijk den gebouwd. Net zo goed als er vervoerstromen op gang komen naar, en verwerkt naast is de agro-sector een factor van betekenis. rechtsreeks naar Overijssel, Drenthe of Flevoland worden vervoerd. De opbrengt zullen worden in, de Nederlandse binnenhavens; gericht op biobased verwerking. 5 CBS Statline. Drie grootste landen Oost-Europa: Polen. Hongarije & is moeilijk met bestaande CPB/CPB-scenario’s te berekenen, omdat daarin weinig Tsjechië, West-Europa: Duitsland, Frankrijk en VK. Economisch zeer kansrijk en in Fryslân en Overijssel sterk vertegenwoordigd rekening wordt gehouden met ontwikkelingen als near-sourcing en grootschalige Strategisch belang Kornwerderzand is de watersector. En dan met name de maritieme maakindustrie met als spil de investeringsprogramma’s zoals het ‘Belt and Road Initiative’. 6 Het strategisch belang van de sluis Kornwerderzand ligt in het faciliteren van het CBS Statline luxe-jachtbouw waarin Nederland wereldwijd toonaangevend is. Onderzoek naar verdienvermogen van een aantal sterke economische clusters in de komende de- het topsectorenbeleid merkt dit sterk geconcentreerde cluster aan als het enige Mijn eerdere visie voor Overijssel droeg als titel ‘Het daagt in het Oosten!’ De Ne- cennia. De maritieme maakindustrie met haar superjachten geldt als een ijzerster- cluster in het Noorden dat interessant is voor het rijksbeleid gericht op de top- derlandse invoer vanuit de drie grootste economieën in Oost-Europa groeide tus- ke parel. Daarnaast gaat het om sterke bestaande clusters en de potentie die deze sectoren3. Het is daarmee een economisch ‘kroonjuweel’ en zeer belangrijk voor sen 2010 en 2017 met 40 procent. De uitvoer steeg met 49 procent: ‘Het boomt in clusters hebben in de handel met Noord- en Oost-Europa. Tenslotte speelt de belof- de economische structuur van genoemde provincies en een cluster dat ook in de het Oosten!’ zou ik nu schrijven. In dezelfde periode groeiden de goederenstroom te van nieuwe economische activiteiten als circulaire en biobased economy— een toekomst gefaciliteerd moet worden. met de drie grootste economieën in West-Europa met slechts 20 procent. De im- ontwikkeling waar het Rijk actief op inzet—duurzame energiewinning en overige portgroei vanuit China ligt met 16 procent ook onder het niveau van Oost-Europa activiteiten op zee. Activiteiten die volop economische kansen bieden. Sluisverbreding belangrijk vanwege dynamiek superjachtbouw (exportgroei vanuit Nederland is wel 114 procent)5. Voorzien wordt een aanzien- Pielage et al.1 geeft aan dat de superjachtbouw sterk profiteert van een verbrede lijke toename van de Oost-Europese goederenstroom, waarin shortsea shipping Bart Kuipers, senior researcher Erasmus sluis en vaarweg. Temeer daar er sprake is van een wereldwijde volumevergro- een belangrijke rol kan spelen. Ook dit is moeilijk uit bestaande CPB-scenario’s te “Sluis faciliteert Centre for Urban, Port and Transport economics ting in deze sector. Luxe jachten worden langer, breder, hoger en dieper (en duur- halen en vraagt maatwerk. verdienvermogen aantal der). Bedroeg de lengte van het grootste jacht in ons land gebouwd in 2012 nog 95 sterke economische meter, in 2015 was dit toegenomen tot 110 meter. Royal Van Lent (Kaag) gaat vanaf clusters de komende decennia” 22 23 Case Harlingen en Makkum Harlingen telt maar liefst negen havens, waar- doorvoer van goederen is de route wel belang- Harlingen industriehavens Feadship is wereldmarktleider in het topseg- Uitbreiding Koninklijke De Vries, Makkum van de historische havens gericht zijn op recre- rijk. • Oppervlak: 100 hectare ment van de superjachtbouw. Jachten met Eind 2017 besloot De Vries Makkum een tweede kli- atie- en chartervaart (Bruine vloot). De Visserij­ • Beschikbaar: circa 7 hectare waarden van tussen de € 50 en € 150 miljoen maathal te bouwen van maar liefst 166 x41x28 meter, haven, Industriehaven, Nieuwe Industriehaven De reparatiewerven hebben weinig ruimte en er worden in Makkum ontworpen en (groten- • Functies: aan- en afvoer van goederen inclusief een droogdok van 140 x 21,5 meter. Hiermee (zeehavens) en haven Oostpoort (binnenhaven is in Harlingen geen uitbreidingsmogelijkheid via zee, weg en binnenvaart, container- deels) gebouwd. De werf in Makkum biedt anticipeert de bouwer van superjachten niet alleen op aan Van Harinxmakanaal) hebben een bedrijfs- meer bij de kwetsbare Waddenzee. Voor extra overslag, koel- en vrieshuizen, bewerking werk aan 400 arbeidskrachten. Personeel een groeiende opdrachtenportefeuille, maar ook op de matige invulling. orders zijn zij deels afhankelijk van samenwer- grondstoffen als zand en grind, scheeps- wordt door het ROC opgeleid op de eigen king met werven rond het IJsselmeer die als bedrijfsschool. bouw, en –reparatie, offshore, visveiling trend dat deze jachten steeds langer en breder worden, De zeehaven is belangrijk voor de regio. Afgezien toeleverancier van onder andere scheepssecties en thuishaven Harlinger en Urker kotters met meer diepgang. Het bouwen in een zoetwatermi- van kotters en veerboten, meren er coasters, zee- kunnen fungeren. Het wordt dan ook mogelijk Tweede klimaathal (visserijhaven) lieu, onder geconditioneerde omstandigheden, is een schepen en binnenschepen aan voor aan-, afvoer de grootste binnenvaartschepen (135 x 18 meter) De Vries heeft veel baat bij het verbreden • Goederenoverslag zee- en binnenvaart: en overslag van containers en goederen via weg- van Europa te gaan onderhouden; iets waarvoor van de sluis. Ze bespaart dan niet alleen fors vereiste. Met de nieuwe hal wordt hieraan voldaan. 4.12 miljoen ton (2017) en watertransport. Het Harlinger Overslag- en nu te weinig capaciteit is. Daarnaast gebruiken op het via Amsterdam naar buiten loodsen Met de investering van € 35 miljoen verwacht de werf Containers: 23.673 TEU Veembedrijf faciliteert de meeste activiteiten. de werven rondom het IJsselmeer de haven van • van slechts gedeeltelijk afgebouwde sche- een omzetgroei van circa 30% te realiseren, naar € 190 Belangrijke producenten in de haven zijn Esco Harlingen om hun schepen op te leveren en voor pen, maar kan vooral ook de lucratieve refit miljoen/jaar. Zout en de Spaansen Groep. Prominent aanwe- proefvaarten. markt (vernieuwbouw) beter bedienen. De zig zijn tevens de scheepswerven TB Shipyards, werf gaat een tweede (grotere) klimaathal Icon, Barkmeijer en Damen Shiprepair. Makkum met droogdok bouwen in Makkum. Ze neemt In Makkum heeft vooral Koninklijke de Vries, daarmee een voorschot op de verbreding van De industriehavens beschikken over 1500 meter én met haar een groot aantal gelieerde onder- de Lorentzsluis. Met deze investering, van Feiten en cijfers De Vries Makkum kade en zijn direct bereikbaar vanaf de Noord- aannemers en toeleveranciers in het achterland, rond de € 35 miljoen, is minimaal 85 fte di- • Omzet: € 150 miljoen zee via een vaargeul met een gemiddelde diepte belang bij de sluisverbreding. De Vries vormt recte werkgelegenheid en 25% extra flexibele • Werknemers: 400 (290 fte’s) van 7.50 meter. Gezien de ligging aan open zee, samen met Van Lent (Kaag en Amsterdam) en De inhuur gemoeid. Disciplines: staal, aluminium, werktuig- heeft Harlingen minder direct belang bij een Voogt Naval Architects sinds 1948 de Feadship • bouw en leidingwerk, timmeren interieur betere verbinding met het IJsselmeer. Voor de Group. In totaal werken hier 1800 mensen. Ook de recreatievaart op en vanaf Makkum en exterieur, RVS en schilderwerk achterlandverbindingen van de zeehaven en heeft belang bij de sluisverbreding die zorgt Verwachte extra werkgelegenheid (na voor een verbeterde toegang naar en vanaf de • Waddenzee. In de huidige situatie kunnen de uitbreiding: 100 (+ 85 fte) wachttijden in de zomer flink oplopen. • Effecten bij zusterbedrijven en aanne- mers: + 320 fte/jaar

24 25 “Wij juichen toe dat een top of the “Er wordt weleens gedacht dat we “Als de sluis er komt gaan we € 5 “Als de verbreding van de Lorentz- bill jachtbouwer in de wereld in de werf simpelweg kunnen oppak- miljoen investeren in een tweede sluis doorgaat, gaan wij een twee- Makkum wil uitbreiden. Dat bete- ken en elders kunnen voortzetten. productiehal zodat we niet vijf, de productiehal van 130 x 25 meter kent een impuls voor de werkgele- Maar zo werkt dat niet. Al was het maar tien schepen per jaar kunnen in Papendrecht bouwen. Een inves- genheid in de maritieme sector in maar omdat we ons hier hebben aannemen. Wanneer de sluis is tering van € 15 miljoen. De extra het Noorden. De werkgelegenheid omringd met een team vaklieden gerealiseerd kunnen we de werven grond kost nog eens zo’n € 5 miljoen. zal verdubbelen voor lassers, schil- dat in dit specialistische werk van Kampen en Harlingen logistiek Het personeelsbestand zal, net als ders, houtbewerkers en ontwikke- uit de voeten kan. Zoiets bouw je koppelen en daardoor veel efficiën- de inzet van flexibele co-builders, laars van hoogwaardige technolo- elders niet zomaar weer even op.” ter bouwen.” met zo’n 65 fte’s toenemen. “ gie. Een bijkomstig effect is dat de bedrijfsschool en de Yacht-builders Sijbrand de Vries, directeur Ko- Pier Meinderts, TB Shipyards Arjen Dekker, algemeen academy meegroeit. ” ninklijke De Vries, Kampen directeur Scheepswerf Slob, (interview VNO-NCW, 2014) Papendrecht Maarten Offinga, wethouder Súd- west-Fryslân (Friesch Dagblad, 18 april 2018)

“Dat betekent een impuls voor de werkgelegenheid in het Noorden.”

26 27 Vestigingsvoorwaarden maritieme sector

Arbeidsmoraal en aanwezigheid vaklieden en kennisinstellingen wegen zwaar Maar liefst 36 regionale partners zijn aan het initi- atief verbonden dat naadloos aansluit bij één van de De Nederlandse maritieme sector, die het in het internationale speelveld vooral van het leveren van speerpunten in de door het Rijk opgestelde Neder- toegevoegde waarde en innovatie moet hebben, is sterk gebaat bij – zo niet afhankelijk van – de landse Maritieme Strategie: aanwezigheid van goed opgeleide vakmensen en hoger geschoold personeel. Dit is een belangrijke vestigingsvoorwaarde voor in deze sector actieve bedrijven. En een belangrijke reden om niet te Het samen voorzien in adequate opleidingseisen en een verkassen als er hierin ter plekke wordt voorzien. Dit gaat op voor de havens in Rotterdam en Am- samenhangende onderwijsstructuur. sterdam, maar in dezelfde mate voor de maritieme sector in Noordoost-Nederland. Of zoals Sijbrand de Vries in een recent interview aangaf: “We zijn blij met onze vaklieden en de arbeidsmoraal waar Samenwerking we hier op kunnen rekenen. Dat bouw je elders niet zomaar weer even op.” In dezelfde lijn past ook de eerste aanzet tot samen- werking tussen de op de maritieme techniek gerichte Voor dezelfde De Vries Makkum is dat een belangrij- Het nautisch cluster werkt sowieso nauw samen met mbo-opleidingen in Rotterdam (STC Rotterdam), ke reden om uit te breiden in Makkum en niet elders. kennisinstellingen in het beroepsonderwijs. Zo tellen (Friese Poort), Groningen (MSO) en Den Helder Vanuit dezelfde redenatie investeert de onderneming, het nautisch vmbo, mbo en hbo 250 docenten, ruim (Defensie). Samen goed voor ruim 600 studenten. In binnen Feadship, in opleiding en (bij)scholing van 1400 leerlingen en studenten en 2500 cursisten jaar- Kampen (ROC Deltion) en Papendrecht (ROC Da Vin- medewerkers. Zo zijn Damen en Feadship de oprichters lijks. Op het terrein van Feadship in Makkum bevindt ci) worden de werven voornamelijk bediend vanuit van de Nederlandse Maritieme Academy (NMA) als ook zich bijvoorbeeld de (gezamenlijke) bedrijfsschool van de mbo-opleiding werktuigbouwkunde. de in 2017, met Rijks- en provinciale steun, opgerichte ROC Friese Poort voor de jachtbouw. Hiervan maakt Yacht Builders Academy. Beide in nauwe samenwerking ook het samenwerkingsverband Yacht Builders Acade- Op hbo-niveau wordt maritieme techniek aange- met regionale kennisinstellingen, branche-organisaties my gebruik. boden in Rotterdam en Leeuwarden (NHL Stenden als ook collega scheepsbouwers en (onder)aannemers en Hogeschool). Verder verstrekken de Friese Poort op toeleveranciers. Yacht Builders Academy Urk, STC in Rotterdam en de Maritieme Academie in De Yacht Builders Academy is in 2017, met steun van Harlingen nautische opleidingen, waarbij in Fries- Duurzame kennis het Rijk, de provincie Fryslân, gemeenten in Zuid- land ook de modernste simulatoren voor de zee- en Binnen de Maritime Academy ontwikkelen west-, het bedrijfsleven en ROC Friese Poort, binnenvaart beschikbaar zijn. scheepsbouwers, toeleveranciers en de brancheorga- opgericht om te voorzien in de toenemende vraag naar nisatie (NMT) trainingen die ze binnen het samenwer- goed opgeleid personeel in de jachtbouw. Het initiatief Jaarlijks kingsverband beschikbaar stellen. Onder meer op het zet niet alleen in op het adequaat en gericht opleiden gebied van speciale technieken en innovaties op het van vakmensen, maar heeft ook een aanzuigende 1400 leerlingen terrein van duurzame technologie, waarin Nederland werking op jongeren. Inzet is een groei van het aantal en 2500 cursisten wereldmarktleider is. studenten van 185 in 2017 naar 370 in 2021.

28 29 “We willen het aantal studenten graag “Onlangs is mij nog de werf in Zaandam “Onze kennis zit in de mensen. Het “Onze afdeling engineering/projectbe- Aanzuigende fors uitbreiden. Er is vraag genoeg aangeboden. Die zit op ruimer water. merendeel van ons personeel is geleiding blijft in Burgum. Die tachtig vanuit de markt, maar techniek is niet Ik doe dat niet, want dat zou een grote vakman. We hebben het dan over 462 medewerkers zijn ons belangrijkste werking zo populair. Wanneer de sluis er komt, mislukking worden. Dan verlies ik mijn medewerkers, waarvan 84 hbo-ers op werkkapitaal en die gaan niet verhui- starten we een grote wervingscam- personeel, mijn vakmanschap. Boven- de engineering en 378 mbo-ers in de zen. In 1999 hebben we de werf in Hoo- op jongeren pagne om tijdig voldoende personeel te dien moet ik helemaal opnieuw begin- werkplaats. Bijna iedereen is minstens gezand gesloten. Het personeel kreeg kunnen leveren. Daarvoor hebben we nen, dat kost jaren. Op Urk is mijn basis tien jaar in dienst en veertig jaar is 100% baangarantie, verhuisvergoedin- vorig jaar ook al met 36 partners de op orde en kan ik tijdig nieuwe mensen geen uitzondering. De meesten komen gen, reiskosten en meer aangeboden. Yacht Builders Academy opgezet.” opleiden. Mijn personeel is mijn werf.” op de fiets naar het werk.” Van de 76 personeelsleden, zijn er twee meeverhuisd naar Gorinchem. De rest Meinte Visser, opleidingsmanager Daan Balk, CEO Balk Shipyard Urk Maurice Kok, logistiek manager nam afscheid. Een enorme aderlating.” ROC Friese Poort Royal Huisman, Vollenhove Erik Schultz, Damen Shipyard Gorinchem

“Van de 76 personeelsleden, zijn er twee meeverhuisd naar Gorinchem. De rest nam afscheid. Een enorme aderlating”

30 31 Case Maritieme Servicehaven Noordelijk Flevoland

De Maritieme Servicehaven Noordelijk Flevoland schepen. De dimensionering van de nieuwe, zuide- Feiten en cijfers MSNF “De verbreding en verdieping van de “In 2020 starten we de bouw van onze “Ik heb hier nu 10 schepen gebouwd en Schepen worden steeds groter en heb- (MSNF) is een nieuw te realiseren buitendijkse haven lijk van de dorpskern gelegen, haven is afgestemd • De nieuwe servicehaven (10 sluis in Kornwerderzand betekent nieuwe werf op Urk. Normaal zou daar de 11e is onderweg. Ik moet ze ook elke ben meer diepgang, ook op de binnen- bij Urk die zich primair richt op (internationale) ma- op de verbrede sluis in Kornwerderzand. De haven hectare) komt buitendijks te een belangrijke impuls voor onze een scheepslift van 800 ton komen te twee jaar onderhouden. Dat doen we wateren. Dit gegeven, als ook de groei ritieme dienstverlening. Dit initiatief is een aantal gaat een belangrijke schakel vormen in de Nationale liggen en krijg een kadelengte bedrijfsvoering. De markt vraagt om staan. Maar wanneer besloten wordt nu bijvoorbeeld in Polen. Als de sluis er van de vervoersstromen over water, jaren geleden gestart onder de naam Flevoport. De Maritieme Strategie en er mede voor zorgen dat de van 1000 meter. steeds grotere superjachten en de dat de grote sluis in Kornwerderzand komt, investeer ik € 5 miljoen extra en vraagt om een bredere en diepere door- maritieme dienstverleners op Urk zijn topspelers in sector blijft meedraaien in de wereldtop. • De haven wordt uitsluitend huidige afmetingen van de sluis zijn een doorgaat, gaan we daar een scheepslift leg ik een droogdok in de haven neer.” gang via de Afsluitdijk én verdieping hun sector en binden wereldwijd bedrijven aan zich. gebruikt voor maritieme ser- belemmering in de doorgroei van onze van 1200 ton neerzetten en gelijk uit- van de vaargeul. Als dat niet gebeurt, Ze staat aan de wieg van belangrijke innovaties zoals Op verzoek van de ondernemers ontwikkelt de viceactiviteiten, zoals scheeps- activiteiten. Als de sluis er komt, ga ik breiden met 50 man extra personeel. De Johan Hartman, directeur Hartman wordt Urk ernstig belemmerd in haar pulsvisserij, nieuwe hybride aandrijvingssystemen provincie Flevoland de geschetste maritieme infra- bouw- en onderhoud. Laad- en € 5 miljoen extra investeren. Op Urk, extra investering is dan 5 á 6 miljoen Marine Group, Urk. maritieme groei-ambities. en scheepsmotoren voor beroepsvaart, hypermoder- structuur om de eenzijdige economie van Noordelijk losactiviteiten vinden in Flevo- want mijn werf is mijn personeel. Zon- euro en dat gaan we dan snel terug- ne schepen voor transport van windmolenonderde- Flevoland een bredere basis te geven en het mondiaal kust Haven plaats (Lelystad). der hen zou ik het niet doen.” verdienen met de extra orders die we Eef de Vries, bedrijfsleider haven Urk len, composiettoepassingen en sonarsystemen. Deze toonaangevende maritieme cluster op Urk te behou- • De servicehaven wordt voorzien krijgen.” innovaties vinden hun weg in andere sectoren en den. De realisatie van de nieuwe servicehaven is een van een golfbreker ter bescher- Daan Balk, CEO Balk Shipyard leveren wereldwijd toegevoegde waarde. miljoeneninvestering voor de Provincie. Datzelfde ming bij harde wind Lourens de Boer, general manager VCU Urk geldt voor de realisatie van het maritieme bedrijven- • De Provincie Flevoland inves- De ontwikkeling van de servicehaven versterkt de re- terrein door de gemeente Urk en voor de maritieme teert tientallen miljoenen in gionale economie en is noodzakelijk voor het behoud ondernemers. Zij investeren in de verplaatsing en de realisatie en infrastructuur (o.a. en de groei van de maritieme sector op Urk. Bedrij- uitbreiding van hun bedrijven. Alles bij elkaar gaat uit ZuiderZeeLijn-middelen) ven konden ook niet meer uitbreiden in de bestaande, het om investeringen van minimaal € 100 miljoen. Het bedrijfsleven investeert mi- in de dorpskern gelegen, haven die diverse functies De voorbereidingen voor de aanbesteding van de • herbergt. De uitbreiding is ook nodig vanwege de nieuwe servicehaven zijn in volle gang. Volgens plan- nimaal € 60 miljoen in bedrijfs- toenemende vraag naar steeds groter wordende ning wordt deze in 2022 opgeleverd. verplaatsingen, capaciteitsuit- breiding en de aanleg van een liftfaciliteit. • Oplevering gepland in 2022

Het bedrijfsleven op Urk investeert minimaal € 60 miljoen in uitbreiding, bedrijfsverplaatsingen en havenfaciliteiten

32 33 COLUMN Onvoldoende capaciteit

Eef de Vries, De Haven van Urk is van oudsher een echte visserijha- De Maritieme Servicehaven bij Urk zal ook bedrijfsleider haven Urk ven. Urk is al decennialang marktleider en trendsetter zonder de verbreding van de sluis een gezonde bedrijfs- op visserijgebied in Nederland. Door overheidsregels en voering kennen. Het project Kornwerderzand zal ech- sanering van de vloot is de visserij­sector gedwongen om ter tot extra private investeringen en omzetverhoging te schakelen naar duurzaam en innovatief. De meeste gaan . Zo zijn er bijvoorbeeld drie ondernemers vis wordt nu aangeland in Harlingen en Lauwersoog. bezig met het opzetten van een gezamenlijk hellingbe- Door het verdwijnen van de dagelijkse visserij kwam drijf. Wanneer het sluisproject doorgaat, gaan zij extra de opmars van het cluster maritieme bedrijven op Urk investeren in de capaciteit en omvang hiervan. in een stroomversnelling. Ondernemingen die van oudsher georiënteerd waren op de visserij sloegen hun De sluisverbreding en verdieping van de vaargeul is ook vleugels uit naar andere sectoren en verbreedden hun van groot belang voor onze bestaande activiteiten. De activiteiten. vissersschepen die Urk nu vanwege hun grootte niet of met veel moeite kunnen bereiken, zijn dan weer in staat Deze ontwikkeling gaf Urk op maritiem vlak vleugels. om naar de thuishaven Urk te komen voor onderhoud. Het cluster maritieme bedrijven op Urk blijkt uitermate concurrerend te zijn en trekt veel bedrijvigheid naar Urk telt veel jeugd. Ongeveer de helft van de inwoners de haven. Dit lijkt niet te stoppen. Urk ontwikkelt zich is jonger dan 23 jaar. Dit, gecombineerd met het feit dat in rap tempo tot het maritieme centrum van Noord-Ne- zo’n 80 tot 90 procent van de jeugd op Urk blijft wonen derland. De bestaande haven is te klein om de groei van en werken, vraagt veel nieuwe werkgelegenheid. Urkers het maritieme cluster te faciliteren. Havenuitbreiding staan bekend om hun grote arbeidsmoraal. Mede is hard nodig om te voorkomen dat bedrijven, kennis en daardoor is de werkloosheid zeer laag en dat willen we werkgelegenheid verdwijnen. Uniek is dat de uitgeefba- graag zo houden. Het faciliteren van de groeiambities re gronden van het te realiseren havencomplex op voor- van het maritieme bedrijfsleven is daarom essentieel. hand al zijn afgezet bij geïnteresseerde ondernemers. De verruiming van de sluis in Kornwerderzand en de verdieping van de vaargeul zijn voor ons dan ook van Schepen worden steeds groter en hebben meer diep- zeer groot belang. gang, ook op de binnenwateren. Dit gegeven, als ook de groei van de vervoersstromen over water, vraagt om een bredere en diepere doorgang via de Afsluitdijk én verdieping van de vaargeul. Als dat niet gebeurt, wordt Urk ernstig belemmerd in haar maritieme groei-ambi- ties.

34 35 Reikwijdte sluisverbreding groot Effectenuitbreiding Omzetgroei per regio

De sluisverbreding leidt niet alleen Mooie cijfers, maar opvallend is dat het Het Rijk hecht ook veel waarde aan tot extra, uitgelokte investeringen en werkgelegenheidseffect elders een factor een goede bereikbaarheid van havens directe werkgelegenheid in de IJssel- vier groter is. Dit strookt met cijfers die en achterland én het stimuleren van meerregio, maar heeft ook een sterk aangeven dat bouwers van luxe jach- multimodaal vervoer waarmee auto­ bovenregionaal effect. Zo worden de ten zelf zo’n 25% van de productie voor kilometers kunnen worden beperkt en door congestie op weg- en waterverbin- hun rekening nemen. 40% belandt bij het milieu ontlast. De IJsselmeerroute dingen bedreigde mainports Rotterdam, onderaannemers en 35% is inkoop. Dat over Kornwerderzand, van en naar Amsterdam en Antwerpen ontlast. een belangrijk deel van de omzetgroei Noord- en Noordoost-Europa, levert een Minstens zo interessant is dat de vele buiten de regio zijn beslag krijgt, zien belangrijke bijdrage aan deze doelstel- honderden miljoenen die samen door we in het andere plaatje. Het gaat hier lingen, waaronder een forse reductie van Rijk en bedrijfsleven in Noordoost-Ne- om leveranciers die niet tot de Feadship de CO2 uitstoot. derland worden geïnvesteerd in de rest groep behoren. van het land tot omzet- en werkgelegen- Deze facetten worden dan ook belicht en heidsgroei leiden. Dit effect mag niet Ook bij Royal Huisman in Vollenhove uitvergroot in de door het Rijk opgestel- worden onderschat. zorgen vergelijkbare investeringen voor de Nederlandse Maritieme Strategie dezelfde, bovenregionale effecten. 2015 – 2025 die er voor moet zorgen dat Mooi voorbeeld is het plaatje dat Konink- het Nederlandse maritieme cluster haar lijk De Vries overlegt naar aanleiding van De havens, die een impuls krijgen van de sterke, internationale concurrentiepo- de investering van € 35 miljoen in een sluisverbreding, zijn tevens belangrijke sitie minstens behoudt en waar mogelijk nieuwe, tweede klimaathal in Makkum. logistieke knooppunten die bedrijvig- versterkt. Een gunstig vestigingskli- Ze verwacht hiermee een omzetgroei heid aantrekken én versterken. Los van maat, goede bereikbaarheid, innovatie, van € 40 miljoen jaarlijks te genereren watergebonden activiteiten, vinden milieu- en veiligheidsaspecten en een en werk te bieden aan een kleine 100 we op haventerreinen ook industrie en samenhangende onderwijsinfrastruc- man extra personeel (85 fte’s). dienstencentra. De aanzuigende wer- tuur zijn daarin de speerpunten. king wordt ook door het Rijk onderkend en gefaciliteerd. Nederlandse Maritieme Bovenregionaal Strategie: internationale werkgelegenheids- concurrentiepositie effect groter samen versterken

36 37 Verbeteren achterlandverbindingen Een vlotte doorstroming van het netwerk is van groot belang met het oog op de achterlandverbin- dingen van de zeehavens. De Rijksoverheid zal in het kader van Beter Benutten samen met decentrale overheden en bedrijfsleven de benutting van de “We hebben een duurzame relatie met belangrijkste (inter)nationale achterlandverbindin- onze onderaannemers, onze co-buil- gen verbeteren, alsmede komen tot een efficiënter ders. 45% van een schip is bij ons inkoop gebruik van multimodale knooppunten en omliggen- (motoren, pompen, onderdelen, etc), 35% de bedrijfsterreinen. is eigen werk (vooral uren) en 20% is werk van de onderaannemers (timmerwerk, elektra, enz.).”

Gezamenlijke uitdaging Erik Schultz, Damen Shipyards Het optimaliseren van de positie van Nederland als logistiek knooppunt in Noordwest-Europa draagt bij aan het verder uitbouwen van de betekenis van ons land als maritieme natie. Overheid en bedrijfsleven staan hier voor een gezamenlijke uitdaging. De be- reikbaarheid van Nederland moet worden vergroot, waarbij congestie moet worden teruggedrongen. Hiervoor moeten alle modaliteiten worden ingezet, waarbij met name vervoer over de binnenwateren en short sea uitstekende mogelijkheden bieden.

Bron: Nederlandse Maritieme Strategie 2015-2025

38 39 Ambassadeurs Menig overheid, bedrijf en belangenorganisatie heeft de afgelopen periode te kennen gegeven baat te hebben bij - en achter de plannen te staan voor – de verbreding van de sluisdoorgang en verdieping van In onderstaande tabel een opsomming van de in de interviews genoemde bedragen de vaargeul richting Kornwerderzand. Op deze pagina een bescheiden greep uit de vele voorstanders.

Provincies Bedrijfsleven Centromost, Polen Fryslân Balk Shipyards Esco, Harlingen Flevoland Barkmeijer Shipyards Graansloot Kampen Overijssel Bodewes Groep MBI Beton Drenthe Claassen Shipyards Hoeben RDM Groningen Damen Shipyard Gargill Koninklijke De Vries Greenergy, Engeland Gemeenten Royal Huisman Prad, Polen Harlingen Hartman Marine Group Sestran, Schotland Súdwest-Fryslân Hoekman Shipbuilding Aamodt Fiskeri, Noorwegen Fryske Marren Isoclima S.p.A, Italy Vastra Götaland, Zweden Meppel Lanka Marine, Italy Vegoil, Zweden Kampen Peters Shipyards Zwolle Scheepswerf Slob, Papendrecht Noordoostpolder Shipyard Leda Lelystad TB Shipyards Urk Y.Co, Monaco Veka Bijlsma NGO’s Maritieme Servicehaven Noordelijk Flevoland VNO-NCW Flevokust Haven Koninklijke BLN-Schuttevaer Port of Zwolle EVO Zuiderzeehaven Kampen SEA Europe Harlingen/Makkum EFIP (European Federation of Inland Ports) CTU Flevokust Wirtschaftbund Hanse VCU Urk Bedrijvenkring Urk

40 41