Aanvraag Cultureel Erfgoedconvenant Voorkempen

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

INHOUD INHOUD ...... 1 1 INLEIDING ...... 5 1.1 Woord vooraf ...... 5 1.2 Van droom tot uitvoering ...... 5 2 VIA PARTICIPATIE NAAR EEN GEDRAGEN PLAN ...... 8 2.1 Een erfgoedforum voor Erfgoedcel Voorkempen ...... 8 2.2 Creeren van EEN Voorkempense erfgoedgemeenschap -EN FORA– DE GROTE ERFGOEDTOER . 9 2.2.1 Kalender van onze grote erfgoedtoer ...... 11 2.2.2 Een ruimere blik op het erfgoedveld door de erfgoedenquête ...... 12 2.3 Een stevige lokale verankering via het BESLISSINGSTEAM ...... 13 2.3.1 Samenstelling van het beslissingsteam ...... 13 2.3.2 Overzicht bijeenkomsten ...... 13 2.4 Een deskundig WERKTEAM voor een onderbouwd dossier ...... 14 2.4.1 Samenstelling ...... 14 2.4.2 Overzicht bijeenkomsten ...... 14 2.5 De dagelijkse opvolging door het KERNTEAM ...... 14 2.6 Andere partners in het erfgoedveld ...... 15 3 MISSIE, VISIE & VOORKEMPENSE TROEVEN ...... 16 3.1 Missie ‘Erfgoedcel Voorkempen’ ...... 16 3.2 Visie ‘Erfgoedcel Voorkempen’ ...... 16 3.3 VOORKEMPENSE TROEVEN ...... 17 Inleiding ...... 17 Kempen ...... 17 Polder 18 Militair erfgoed ...... 18 Hoven van playsantie ...... 19 transport als drager voor de voorkempense ontwikkeling ...... 19 Een betrokken Cultureel erfgoedveld Voorkempen ...... 21 4 OMGEVINGSANALYSE ...... 22 4.1 Beleidsmatig luik ...... 24 4.1.1 Huidig beleid en toekomst voor cultureel-erfgoedconvenants ...... 24 4.1.2 Intergemeentelijke samenwerking met raakvlakken tot cultureel erfgoed ...... 24 4.1.3 Intergemeentelijke samenwerking rond cultureel erfgoed ...... 27 4.1.4 Cultureel erfgoed in de huidige gemeentelijke meerjarenplannen ...... 29 4.1.5 Gemeentelijke ondersteuning voor cultureel erfgoed ...... 31 4.1.6 Een geïntegreerd cultureel-erfgoedbeleid, relatie tot andere beleidsdomeinen ...... 35 4.1.7 Maatschappelijke trends op het cultureel-erfgoedveld in de Voorkempen ...... 37 4.1.8 Conclusie ...... 39 4.2 Inhoudelijk luiK ...... 41 4.2.1 Een historisch overzicht ...... 41 4.2.2 Immaterieel cultureel erfgoed in de Voorkempen ...... 43 4.2.3 Roerend cultureel erfgoed in de Voorkempen ...... 59 4.2.4 de Voorkempense cultureel-erfgoedactoren uit de doeken ...... 74 SWOTANALYSE ...... 100 4.3 Sterktes ...... 100

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.4 Zwaktes ...... 101 4.5 Kansen ...... 101 4.6 Bedreigingen...... 103 5 DOELSTELLINGEN VAN HET CULTUREEL-ERFGOEDCONVENANT VOORKEMPEN104 5.1 Overzicht doelstellingen ...... 104 5.2 Toelichting bij de doelstellingen ...... 105 6 PARTNERS VAN ERFGOEDCEL VOORKEMPEN ...... 118 7 MEERJARENPLANNING ...... 119 8 Colofon ...... 126

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

1 INLEIDING

1.1 WOORD VOORAF Wordt vervolledigd na het opzetten van de finale structuur van de projectvereniging.

1.2 VAN DROOM TOT UITVOERING De intentie om een erfgoedcel in de Voorkempen op te richten, is niet nieuw. Midden 2008 kwamen Brecht, Wuustwezel, Merksplas, Rijkevorsel, Baarle-Hertog en Hoogstraten een eerste keer samen om over intergemeentelijke samenwerkingsmogelijkheden te praten. Vooral voor een samenwerking rond erfgoed was er veel interesse. De gemeenten besloten om in de cultuurbeleidsplannen na te gaan rond welke gemeenschappelijke erfgoedthema’s samenwerking mogelijk was. Voornamelijk Hoogstraten, Rijkevorsel, Baarle-Hertog en Merskplas voelden zich met elkaar verbonden, terwijl Wuustwezel zich eerder een buitenbeetje voelde. Een haalbaarheidsstudie moest in dit kader aantonen welke gemeenten het best met elkaar rond erfgoed konden samenwerken. Hoogstraten trad op als trekker en diende een projectsubsidiedossier bij het Agentschap Kunsten en Erfgoed in. De gemeenten Brecht, Merksplas, Wuustwezel, Brasschaat, Essen, Rijkevorsel en Baarle-Hertog waren betrokken partners. In het najaar van 2009 vernamen de gemeenten dat de subsidieaanvraag niet werd goedgekeurd, aangezien een haalbaarheidsonderzoek niet in aanmerking komt voor een projectsubsidie. Kort nadien, op 30 oktober 2009 gaf Erfgoedcel Noorderkempen aan de verschillende gemeenten een toelichting over een eventuele aansluiting bij hun samenwerkingsverband. Voor Hoogstraten, Merksplas, Ravels en Baarle- Hertog was dit interessant1, maar Brecht, Essen, Brasschaat en Wuustwezel voelden geen echte verbondenheid met de Noorderkempen. Op 22 november 2009 vond er een nieuw overleg plaats tussen de gemeenten Brecht, Wuustwezel, Brasschaat en Essen. Tijdens dit overleg werd voorgesteld om opnieuw een intergemeentelijke samenwerking rond erfgoed op te zetten, mits uitbreiding naar andere gemeenten, zoals Kappellen, Schilde, Stabroek, Zoersel, Schoten, Malle en Kalmthout. Brecht was deze keer trekker. Aangezien uiteindelijk enkel Brasschaat, Brecht en Wuustwezel wilden instappen, werden de plannen terug opgeborgen, aangezien het opstarten van een cultureel-erfgoedconvenant met slechts drie partners geen haalbare en realistische kaart bleek2. Nochtans bleef ondanks de eerder mislukte pogingen, de wens om samen te werken groot. Dit zou blijken uit de samenwerking rond het leaderproject van de Associatie van de Processies van de Noorderkempen (= processies Brecht – Wuustwezel – Hoogstraten) en de nieuwe poging voor de oprichting van een cultureel-erfgoedconvenant die weldra zou ondernomen worden.

In 2013 nam Wuustwezel opnieuw het initiatief om een intergemeentelijke samenwerking rond cultureel erfgoed op te starten. De gemeente besloot deze onderneming echter niet alleen uit te voeren en contacteerde het Regionaal Landschap de Voorkempen (RLDV). Het RLDV is een vzw die instaat voor het behoud en beheer van het landschap in 15 Voorkempense gemeenten en 3 districten van de Stad Antwerpen. De vereniging beschikt over de nodige gemeentelijke contacten om als trekker voor de oprichting van een cultureel-erfgoedconvenant in de Voorkempen op te treden. In de zomer van 2014 slaagde RLDV er in om negen gemeenten (Brasschaat, Essen, Stabroek, Kalmthout, Wuustwezel, Wijnegem, Schilde, Zoersel en Zandhoven) uit de Voorkempen te overtuigen om deel te nemen aan de oprichting van een cultureel-erfgooedconvenant en de nodige middelen ter beschikking te stellen om een aanvraagdossier op te maken. Van oktober 2014 tot april

1 Zij sloten in 2009 aan bij de projectvereniging Erfgoed Noorderkempen. 2 Informatie verkregen van de gemeente Wuustwezel 5

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

2015 werd een erfgoedmedewerker door het RLDV aangesteld om het aanvraagdossier te schrijven.

Tabel 1 deelnemende gemeenten met hun absolute en relatieve oppervlakte en inwoners

Gemeente oppervlakte (ha) Inwoners

(1 jan 2014)

Brasschaat 3.850 37.502

Essen 4.750 18.256

Kalmthout 5.940 18.165

Schilde 3.600 19.400

Stabroek 2.150 18.304

Wijnegem 790 9.131

Wuustwezel 8.940 19.872

Zandhoven 4.010 12.729

Zoersel 3.870 21.573

Totaal 37.900 174.932

Bron: Jaarverslag 2014 RLDV

Als het aanvraagdossier wordt gehonoreerd, kan het cultureel-erfgoedconvenant Voorkempen de bestaande blinde vlek tussen de kunststad Antwerpen, het cultureel- erfgoedconvenant Kempens Karakter en het cultureel-erfgoedconvenant Noorderkempen opvullen en ook voor deze regio een overkoepelend cultureel-erfgoedbeleid uitwerken. Ze zou hierdoor het zesde cultureel-erfgoedconvenant vormen binnen de provincie Antwerpen.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Overzichtskaart van alle bestaande besturen met een cultureel-erfgoedconvenant Bron: Faro, 2015

Deelnemende besturen met een cultureel-erfgoedconvenant Regionaal Landschap de Voorkempen anno 2015

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

2 VIA PARTICIPATIE NAAR EEN GEDRAGEN PLAN

2.1 EEN ERFGOEDFORUM VOOR ERFGOEDCEL VOORKEMPEN Een aanvraagdossier voor de oprichting van een cultureel-erfgoedconvenant schrijf je niet alleen. Nog vóór de oprichting van het intergemeentelijk samenwerkingsverband, opteerden we een groot erfgoedforum in de Voorkempen op te richten. Het erfgoedforum zou bestaan uit vier met elkaar communicerende overlegplatformen of groepen: de lokale fora in de gemeenten, een kernteam, een werkteam en het beslissingsteam. Al deze partners zouden samenwerken aan één gemeenschappelijk doel, nl. de oprichting van het cultureel- erfgoedconvenant voor de Voorkempen.

Visuele voorstelling van het erfgoedforum ‘Erfgoedcel Voorkempen’ Bron: RLDV 2014

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

2.2 CREEREN VAN EEN VOORKEMPENSE ERFGOEDGEMEENSCHAP -EN FORA– DE GROTE ERFGOEDTOER Om een groot draagvlak voor erfgoed binnen de Voorkempen te creëren, vonden we het van meet af aan heel belangrijk om alle lokale actoren (zowel verenigingen, organisaties als particulieren) bij het planningstraject te betrekken.

Daarom organiseerden we een GROTE ERFGOEDTOER, waarbij we gedurende negen gemeentelijke erfgoedsessies zoveel mogelijk informatie trachtten te bekomen over het lokale gemeentelijk erfgoed of het ‘erfgoed rond de kerktoren’. Zo stelden we aan de hand van enkele workshops vragen over het lokale cultureel erfgoed, over de erfgoedactoren, de sterktes en zwaktes, de noden en behoeften, de aanwezige erfgoedexpertise en de verwachtingen ten opzichte van een cultureel-erfgoedconvenant. Tussen de workshops door, konden de actoren elkaar en onszelf beter leren kennen in ons praatcafé. Dit was een ideaal netwerkmoment.

Tijdens de eerste intergemeentelijke erfgoedsessie ‘erfgoed over de grenzen heen’ brachten we de actoren uit de verschillende gemeenten op één locatie samen om na te denken over mogelijke intergemeentelijke acties of projecten rond cultureel erfgoed. Op basis van de persoonlijke keuze van de deelnemers werden er onder meer projectvoorstellen uitgewerkt rond smokkelverhalen, het militair verleden, volksliederen, heksenverhalen en brouwerijen.

De tweede intergemeentelijke erfgoedsessie ‘onze grote erfgoeddroom’ vormde de basis voor het formuleren van onze missie en visie. Tijdens een drietal workshops dachten de actoren na over datgene wat het Voorkempens cultureel erfgoed uniek en specifiek maakt en welke waarden ze van fundamenteel belang vonden voor de werking van een toekomstige cultureeel-erfgoedcel. Na de workshops brachten we samen met alle actoren een bezoek aan het Gunfiremuseum in Brasschaat. Hiermee werd meteen één van onze Voorkempense erfgoedactoren in de kijker geplaatst.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Tijdens de ‘erfgoedfinale’ stelden we ten slotte het dossier aan al onze actoren voor. Ook deze sessie werd afgerond met een gemoedelijk praatcafé, waarbij er ook duchtig werd nagedacht over een mogelijke naam voor de erfgoedcel.

Dat de erfgoedtoer een groot succes zou zijn, was al gauw duidelijk. In totaal namen er 188 mensen deel. Dat het cultureel erfgoed in de Voorkempen leeft, staat dus vast, dat er behoefte is om samen te werken en expertise uit te wisselen nog meer. Dit blijkt ook uit het feit dat er zowel aan de gemeentelijke, als aan de intergemeentelijke sessies ook actoren deelnamen uit gemeenten, die (nog) niet aan het traject deelnamen. Zo namen er zowel uit Schoten als uit Kapellen erfgoedactoren deel. Bovendien was er ook een zeer actieve en enthousiaste groep actoren die - vanuit hun passie voor erfgoed en uit curiositeit voor de resultaten in andere gemeenten - naast hun gemeentelijke erfgoedsessie ook deelnamen aan andere gemeentelijke erfgoedsessies en de drie intergemeentelijke sessies.

Promofolder van onze grote erfgoedtoer, die in alle gemeenten werd verspreid. Bron: RLDV 2014

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

2.2.1 Kalender van onze grote erfgoedtoer

WERKVORM WAAR DATUM INHOUD AANTAL

Lokale Brasschaat 4 november 2014 Voorstelling erfgoedcel 5 erfgoedsessie Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak

Lokale Essen 6 november 2014 Voorstelling erfgoedcel 20 erfgoedsessie Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Lokale Schilde 12 november Voorstelling erfgoedcel 19 erfgoedsessie 2014 Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Lokale Kalmthout 13 november Voorstelling erfgoedcel 27 erfgoedsessie 2014 Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Lokale Stabroek 17 november Voorstelling erfgoedcel 11 erfgoedsessie 2014 Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Lokale Wijnegem 18 november Voorstelling erfgoedcel 10 erfgoedsessie 2014 Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Lokale Wuustwezel 20 november Voorstelling erfgoedcel 16 erfgoedsessie 2014 Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Lokale Zandhoven 24 november Voorstelling erfgoedcel 9 erfgoedsessie 2014 Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Lokale Zoersel 26 november Voorstelling erfgoedcel 11 erfgoedsessie 2014 Workshop lokaal ‘erfgoed rond de cultureel erfgoed, kerktoren’ creëren lokaal draagvlak Intergemeentelij Wuustwezel 10 december Workshop: mogelijke 17 ke sessie I: 2014 intergemeentelijke ‘Erfgoed over de erfgoedprojecten grenzen heen’ Creëren intergemeentelijk draagvlak Intergemeentelij Brasschaat 24 januari 2015 Workshop: missie-visie 18 ke sessie II: + gezamenlijk bezoek ‘Onze erfgoedactor erfgoeddroom’ Gunfiremuseum Creëren intergemeentelijk draagvlak dmv praatcafé Intergemeentelij Zoersel 4 maart 2015 Voorstelling resultaten, 25 ke sessie III: ‘De oproep bedenken naam, erfgoedfinale’ creëren intergemeentelijk draagvlak dmv praatcafé TOTAAL 188 deelnemers

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

2.2.2 Een ruimere blik op het erfgoedveld door de erfgoedenquête

Hoewel we een grote voorstander zijn van persoonlijke contacten met al onze cultureel-erfgoedactoren, was het voor de voltijdse erfgoedmedewerker onmogelijk om elke actor gedurende de zes maanden ook individueel te bezoeken en te bevragen. Daarom hebben we naast onze grote erfgoedtoer ook een erfgoedenquête uitgevoerd3. De erfgoedenquête was grotendeels gebaseerd op de prisma-enquête die FARO (het steunpunt voor cultureel erfgoed) in 2009 uitvoerde en de erfgoedenquête die de erfgoedmedewerker, gedurende haar tewerkstelling in 2008 bij Erfgoedcel Noorderkempen opstelde. Aangezien beide enquêtes erg uitgebreid waren, werden ze geëvolueerd en grondig ingekort. Door het brede draagvlak dat we tijdens onze erfgoedsessies hadden gecreëerd, waren de deelnemers niet weigerachtig om de enquête in te vullen, in tegendeel. In totaal ontvingen we 66 digitaal ingevulde enquêtes en zes schriftelijk ingevulde enquêtes, goed voor 72 erfgoedenquêtes. Via Alexander Van Stichelen – stafmedewerker van Faro vzw - ontvingen we daarnaast ook nog de resultaten van 14 ingevulde prisma- enquêtes, waardoor we een beeld konden vormen van de aanwezige erfgoedcollecties en erfgoedactoren uit onze regio.

Een bredere bevraging door middel van plaatsbezoeken en andere methoden zal na de opmaak van het dossier uiteraard van prioritair belang zijn om de sector en het cultureel- erfgoedveld nog beter te leren kennen. Een randopmerking die wel dient gemaakt te worden, is dat de enquête (ook die van Faro en Erfgoedcel Noorderkempen) zich hoofdzakelijk richt op cultureel-erfgoedactoren die in een vereniging zitten en over een cultureel-erfgoedcollectie beschikken. Geïnteresseerde particulieren vonden het niet evident om de enquête in te vullen omdat de enquête niet voldoende met deze doelgroep rekening hield. Een toekomstige bevraging zou zich bijgevolg specifiek tot deze doelgroep kunnen richten.

3 De erfgoedenquête is toegevoegd in bijlage.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

2.3 EEN STEVIGE LOKALE VERANKERING VIA HET BESLISSINGSTEAM Negen Voorkempense gemeenten hebben zich geëngageerd om samen met het RLDV een cultureel-erfgoedconvenant op te richten. Aangezien het van fundamenteel belang is dat dit plan gedragen wordt door alle betrokken lokale besturen, hebben we een beslissingsteam opgericht. Dit beslissingsteam is zowel uit een bestuurlijke, als een ambtelijke afvaardiging vanuit elke gemeente samengesteld. De lokale schepenen voor cultuur en/of erfgoed en de cultuurbeleidscoördinatoren vormen immers de intermediair tussen het lokale cultureel- erfgoedveld en het lokaal bestuur. Naast de bestuurlijke en ambtelijke afvaardiging namen ook Gregory Vercauteren, stafmedewerker cultureel-erfgoedconvenants van Faro, Ines Van Limbergen, coördinator en Nathalie Gagelmans, erfgoedmedewerker van het RLDV deel. Het beslissingsteam kwam in functie van de sturing en goedkeuring van het aanvraagdossier vier keer samen gedurende het traject. Daarnaast zorgde ze ook zelf voor de nodige input door de deelname aan enkele workshops. De cultuurbeleidscoördinatoren en de erfgoedmedewerkers kregen bovendien de vraag om de nodige informatie aan te leveren over intergemeentelijke samenwerking, gemeentelijke ondersteuning voor cultureel erfgoed, cultureel erfgoed in de voormalige cultuurbeleidsplannen en de huidige meerjarenplannen.

2.3.1 Samenstelling van het beslissingsteam

GEMEENTE BESTUURLIJKE AFVAARDIGING AMBTELIJKE AFVAARDIGING

Brasschaat Karina Speleers Koen Palinckx Essen Jokke Hennekam Wekke Buyens Kalmthout Lukas Jacobs Gudrun Van Tichelen Schilde Kathleen Krekels Katrien Vrints/Erik Binon Stabroek Rik Frans Walter Schepers Wijnegem Paul Van Dael Marc Van den Heurck Wuustwezel Mai Van Thillo Sarah Kennis/Jan de Meester Zandhoven Richard Bastanie Kristel Lembrechts Zoersel Danny Van de Velde Bart Van Santvliet

Stafmedewerker Faro Gregory Vercauteren Coördinator RLDV Ines Van Limbergen Erfgoedmedewerker RLDV Nathalie Gagelmans

2.3.2 Overzicht bijeenkomsten

WERKVORM LOCATIE DATUM AGENDA

Startoverleg Zoersel 9 oktober 2014 Goedkeuring plan van aanpak – beslissingsteam workshop speerpunten gemeenten en sterktes/zwaktes/kansen en bedreigingen lokaal erfgoedveld

Tussentijds overleg Wuustwezel 18 december 2014 Goedkeuring inhoudstafel beslissingsteam omgevingsanalyse en SWOT – workshop missie-visie

Tussentijds overleg Zandhoven 17 februari 2015 Goedkeuring voorstel missie/visie, beslissingsteam basisaanzet doelstellingen

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Eindoverleg Ranst 17 maart 2015 Goedkeuring doelstellingen en acties, beslissingsteam meerjarenplanning, meerjarenbegroting. Beslissing over de naam van de erfgoedcel, verder traject

2.4 EEN DESKUNDIG WERKTEAM VOOR EEN ONDERBOUWD DOSSIER Om het aanvraagdossier inhoudelijk nog sterker te onderbouwen, werd er naast het beslissingsteam ook een werkteam opgericht. Dit werkteam werd samengesteld uit enkele lokale erfgoeddeskundigen, die de verschillende hoofdstukken uit het aanvraagdossier nakeken en deskundig becommentarieerden. Van februari tot begin maart 2015 kwamen ze drie keer samen.

2.4.1 Samenstelling

Jan De Meester Voorzitter Heemkundige Kring Wesalia II en diensthoofd bibliotheek en toerisme Wuustwezel

Jan Deckers Voorzitter Raad van bestuur Karrenmuseum

Jan Denissen Voorzitter Heemkundige Kring De Groot Zoerselse Geschiedenis

Elke Verhoeven Dienst Erfgoed – provincie Antwerpen

Ines Van Limbergen Coördinator RLDV

Nathalie Gagelmans Erfgoedmedewerker RLDV

2.4.2 Overzicht bijeenkomsten

WERKVORM DATUM AGENDA overleg I 10 februari 2015 Bespreking omgevingsanalyse – aanzet missie/visie overleg II 23 februari 2015 Bespreking missie/visie – overlopen ontwerp doelstellingen en acties

Overleg III 9 maart 2015 Bespreking meerjarenplanning en meerjarenbegroting

2.5 DE DAGELIJKSE OPVOLGING DOOR HET KERNTEAM Het kernteam zorgde voor de redactie en dagelijkse opvolging van het dossier, de organisatie en uitvoering van de workshops tijdens de erfgoedtoer en de organisatie en verslaggeving van de vergaderingen van het beslissingsteam en werkteam. Het kernteam bestond uit de erfgoedmedewerker Nathalie Gagelmans en de coördinator van het RLDV Ines Van Limbergen. Het kernteam kwam op zeer regelmatige basis samen.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

2.6 ANDERE PARTNERS IN HET ERFGOEDVELD Aangezien er in het werkingsgebied verschillende grote professionele en semi-professionele4 (ergoed)organisaties actief zijn, vonden we het erg belangrijk om onze visie met betrekking tot de oprichting van een erfgoedcel in de Voorkempen, bij hun af te toetsen. In dit kader heeft het werkteam overleg gepleegd met onderstaande organisaties. De houding van deze partners ten opzichte van de oprichting van een erfgoedcel in de Voorkempen was steeds erg positief. Hierdoor geraakten we nog meer overtuigd dat dit de bestaande cultureel- erfgoedwerking alleen maar zou kunnen versterken.

ORGANISATIE DATUM WIE

Dienst Erfgoed – provincie 8 december 2014 Joke Bungeneers – Frank Antwerpen

Heemkundige Gouw Antwerpen 9 december 2014 Ludo Helsen – Jozef Verckens – Harry Vermeir

Cultuurraad Voor- en 28 februari 2015 Schepenen en voorzitters cultuurraden Voor- en Noorderkempen Noorderkempen

4 De term professioneel betekent hier beroepsmatig, dus organisaties waarin mensen beroepshalve met erfgoed bezig zijn. Dit ten opzichte van semi-professioneel waarbij mensen vrijwillig met erfgoed bezig zijn. De termen geven geen kwalitatieve indicatie van de manier waarop men met erfgoed bezig is.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

3 MISSIE, VISIE & VOORKEMPENSE TROEVEN

3.1 MISSIE ‘ERFGOEDCEL VOORKEMPEN’ Erfgoedcel Voorkempen staat voor een dynamische erfgoedcel, die een wervend verhaal over het immaterieel en het roerend cultureel erfgoed uit de Voorkempen tot bij haar doelgroepen brengt. De erfgoedcel hanteert hiervoor een innovatief, integraal en geïntegreerd cultureel-erfgoedbeleid en functioneert als aanspreekpunt die cultureel- erfgoedactoren ondersteunt en stimuleert tot een duurzaam en kwalitatief behoud, beheer en ontsluiting van het cultureel erfgoed. Als bruggenbouwer, kijkt ze over de grenzen heen, gaat ze nieuwe bondgenootschappen aan en benadrukt ze het belang van kennis- en expertiseuitwisseling, zowel met lokale, als bovenlokale partners. Door enkele van haar sterkste troeven uit te werken en in te zetten op identiteit, inspireert en activeert ze haar bestaande en nieuwe partners.

3.2 VISIE ‘ERFGOEDCEL VOORKEMPEN’ De erfgoedcel stelt binnen haar werking een aantal uitgangspunten voorop, gegroeid uit het participatief proces.

Dynamisch Dankzij het ‘dynamische’ van de erfgoedcel kunnen we snel tot resultaat komen. Innovatieve projecten worden opgezet met een creatieve, inhoudelijke en financiële inbreng van cultureel-erfgoedactoren en partners om op deze manier een multiplicatoreffect te bekomen.

Versterken De erfgoedcel bouwt een multidisciplinair en professioneel team uit om kwaliteitsvolle en gedragen projecten te realiseren in de regio. Dit doet ze door te denken, te doen en anderen te inspireren. We zorgen steeds voor maatwerk op basis van lokale kwaliteiten om inwoners en bezoekers nauwer in contact te brengen met het streekeigen cultureel erfgoed. Daarnaast werken we een ondersteuningsbeleid op maat uit voor onze lokale cultureel- erfgoedactoren. Het opvolgen van de nationale en internationale ontwikkelingen cf. Unesco- conventies, behoren ook tot haar taken.

Verbinden Het cultureel-erfgoedveld is de drager voor een duurzame erfgoedwerking. De erfgoedcel verbindt beleid en praktijk, mensen en erfgoed, erfgoed en andere sectoren (toerisme, economie, onderwijs, natuur, jeugd, …) om tot echte levende netwerken te komen in onze diverse en interculturele samenleving. De erfgoedcel is steeds op zoek naar nieuwe partnerschappen en bondgenoten ‘over grenzen heen’ om als bruggenbouwer het erfgoedbeleid van de Voorkempen te versterken. Het evenwicht tussen al deze sectoren is een grote uitdaging waarbij een zorgzame vertrouwensrelatie de basis vormt voor een gedragen werking.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Identiteit De identiteit van deze erfgoedregio wordt gevormd door het landelijk en tegelijk verstedelijkt karakter, voorzien van uitgestrekte landschappen met oude heidegronden, polderlandschappen, parken met hoven van plaisantie en het aanwezige militair erfgoed. Het bijzondere aan de Voorkempen is dat het rijke erfgoed verteld, verzameld en uitgedragen worden door het rijke verenigingsleven en dat tevens ontelbare buurtschappen en individuen zich inzetten om het Voorkempens erfgoed te capteren en door te geven. Het cultureel-erfgoedconvenant wil samen met de vele erfgoedactoren die op het werkterrein aanwezig zijn, het typische Voorkempens cultureel erfgoed valoriseren en bewaren voor het nageslacht.

Beleven We zijn er van overtuigd dat cultureel erfgoed bijdraagt tot een betere maatschappij. Door erfgoed te ontsluiten en toegankelijk maken op een manier waar beleving centraal staat, proberen we bewoners en bezoekers trots te maken op de regio waarin ze wonen, werken en recreëren. Via duurzame educatieve en recreatieve projecten, tentoonstellingen, lezingen, enz. maken we het erfgoed ‘bekend en bemind’.

3.3 VOORKEMPENSE TROEVEN

INLEIDING In onderstaand overzicht belichten we de troeven die typerend zijn voor de Voorkempen. Het opzetten van acties rond deze troeven door de cultureel- erfgoedcel en haar partners draagt bij tot het versterken van de streekidentiteit.

KEMPEN Het Voorkempense landschap bestond in oorsprong een uitgestrekte heidevlakte met vennen, moerassen, venen en duinen. De bewoning bestond uit gehuchten of hoeves, omgeven door kleine akkers, graslanden en houtkanten. Dankzij de inzet van de abdijen en de continue volhardenheid van de kempense inwoner is het gebied met zijn arme zandgronden ontgonnen.

De eerste kleine landbouwnederzettingen ontstonden in het landschap en de potstal deed zijn intrede. Vanaf de tweede helft van de 18e eeuw werden grote delen van de woeste heidegronden door grootgrondbezitters opgekocht en bebost met voornamelijk naaldhout.

Omstreeks WOI steeg de vraag naar landbouwgronden nog en werd het landschap verder ontgonnen, wegen en kanalen werden aangelegd en het heidegebied werd kleiner. Dit vormde het begin van het huidige uitgestrekte open landschap ten noorden van Antwerpen. 17

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Een gebied dat met zijn typische bewoning en nog enkele historische heiderelicten over unieke erfgoedwaarde beschikt. Dichter bij de stad Antwerpen vermeerdert haar invloed en treffen we een meer verstedelijkt gebied aan dat wordt gekenmerkt door een groene bosgordel met dreven, kasteeldomeinen en later met residentiële woonwijken of woonparken.

POLDER Het ‘Poldergebied van Stabroek met overgangszone naar de Kempen’ is gelegen op grondgebied van de gemeenten Stabroek en Kapellen en behoort tot de Scheldepolders, waar ook het district Berendrecht-Zandvliet-Lillo en het district Ekeren toe behoren5. Dit oorspronkelijk moerassige gebied werd vanaf de 13de eeuw ingepolderd.

Ten gevolge van dijkdoorbraken, maar ook door oorlogsperikelen kwam het gebied al dan niet opzettelijk, herhaaldelijk onder water te staan. Dit vormde de reden dat de nederzettingen van het huidige Stabroek met deelgemeente Hoevenen naar een zandrug op hogere gronden werden verplaatst. Stabroek en Hoevenen betreffen nog steeds poldergemeenten, waarbij het bebouwde gedeelte zich ook nog op de zandrug bevindt.

De openheid van dit unieke gebied binnen de provincie Antwerpen biedt ruimte voor prachtige vergezichten en een sterk verbonden cultureel erfgoed zoals het ganzenrijden, ….

MILITAIR ERFGOED Typerend voor de Voorkempen is het nog aanwezige militaire erfgoed dat heel het gebied doorkruist. Ter verdediging van de stad Antwerpen werden gespreid over twee eeuwen twee verdedigingsgordels aangelegd en versterkt. De eerste fortengordel werd opgericht tussen 1860-1864 en staat bekend als de Brialmontomwalling. Aangezien de bakstenen forten van deze eerste omwalling niet meer voldeden en te dicht bij stad gelegen waren, werd er een tweede fortelgordel op ca. 16 km van de stad opgericht. Deze buitengordel bestond uit een dertigtal militaire gebouwen, geplaatst over een lengte van 94 km en opgericht tussen 1878 en 1914. Na de beschieting van Antwerpen moest de gehele fortengordel opgegeven worden. Aan de vooravond van WO II werd tussen de forten en schansen van de tweede fortengordel in 1939 de antitankgracht aangelegd als verdediging tegen een mogelijke Duitse inval. Deze antitankgracht doorkruist de Voorkempen (waaronder de deelnemende gemeenten Schilde, Brasschaat en Stabroek) over een lengte van 33 km. De militaire betekenis bleef echter beperkt.

5 Kapellen, het district Berendrecht-Zandvliet-Lillo en het district Ekeren nemen niet deel aan het cultureel- erfgoedconvenant.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Een ander belangrijk wapenfeit in onze regio is de inplanting van het Kamp van Brasschaat (een militair oefenterrein en kazerne) te Polygoon (Maria Ter Heide) in de jaren na 1820. Sinds 1887 werd het terrein door de Genie gebruikt voor ballonobservaties. Rond dit nu nog bestaande militair domein ontwikkelde zich in de 19de eeuw een dorpsgemeenschap gericht op het leven in het kamp van Brasschaat. Op 1 mei 1911 werd er een van de eerste militaire vliegvelden van België aangelegd, ook wel bekend als Brasschaat-Polygoon. In mei 2006 werd het als militair vliegveld opgeheven. Het spreekt voor zich dat rond de aanwezigheid van dit miliatair erfgoed, tal van erfgoedprojecten kunnen uitgewerkt worden die de identiteit van de Voorkempen als een regio met een rijke militaire geschiedenis kunnen versterken.

HOVEN VAN PLAYSANTIE De aantrekkingskracht van de Voorkempen als groene rand rond de stad Antwerpen is altijd erg groot geweest. De rijke adel richtte vanaf de 15de eeuw zijn ‘hoven van plaisantie’ op in de landelijke Voorkempen. In de 19de en 20ste eeuw werd deze traditie voortgezet in de vorm van buitenverblijven voor de rijke burgerij. Ook het ontluiken van het toerisme in de heidegebieden hing met deze ontwikkeling samen.

De Voorkempen beschikt over het grootst aantal kasteeldomeinen in de provincie. Vanaf de 15de eeuw bouwden vele welstellende Antwerpenaren er een buitenverblijf, zomerresidentie of ‘Hof van Playsantie’ of verbouwden een oorspronkelijke burcht tot zomerresidentie. De Voorkempen is dan ook rijk aan talloze kasteelparken, zoals het Catershof, Hof ter Linden, Kasteel van ’s-Gravenwezel, Lassonhof,etc.

Hoewel deze gebouwen zelf behoren tot het onroerend erfgoed, beschikken ze wel over een belangrijke immateriële component door de talloze verhalen die er betrekking op hebben.

We denken hierbij ondermeer aan de verhalen van de bewoners en de bouwheren, de verhalen van het aanwezige dienstpersoneel, de hoveniers, de mentaliteitsgeschiedenis in het gebruik van ruimtes binnen het kasteel en de etiquette bij de ontvangst van gasten, de verhalen over de invloed van deze kastelen op het omringende platteland, de kasteelparken, de kasteelhoeven, het gebruik van de landerijen, de voedselvoorziening,….

TRANSPORT ALS DRAGER VOOR DE VOORKEMPENSE ONTWIKKELING Door de ligging nabij de stad Antwerpen en Nederland werd de streek doorheen de eeuwen goed ontsloten. De eerste wegen waren de typische Kempense zandwegen die o.a. als 19

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen drijfwegen werden gebruikt maar later ook dienden om dorpen te verbinden en handel op te zetten. Langs deze wegen zorgden oriëntatiepunten zoals oude bomen, kapelltjes, …voor bakens in het landschap. De stad Antwerpen werd letterlijk gevoed door het plattelang van de Voorkemepn. Vanaf de 14de eeuw werd in de natte veengebieden turf gestoken dat via een netwerk van turfvaarten tot in de havens of turfmarkten werd gebracht om te vervoeren naar Antwerpen, Breda en Bergen op Zoom.

Op het einde van de 18de eeuw werden de eerste steenwegen vanuit Antwerpen naar het hinterland aangelegd. Grensposten, herbergen en opslagloodsen werden langsheen de steenwegen opgericht en vormden de achtergrond en inspiratie voor talrijke historische verhalen. Na de industriële revolutie kwam de streek terecht in een nieuwe wereld van kansen en verliezen. Kanalen verschenen met grote sluiscomplexen waarlangs o.a. mest vanuit Antwerpen werd vervoerd naar de regio. Langsheen de kanalen verschenen fabrieken en arbeiderswoningen.

Het platteland werd door de aanleg van het buurtsporennetwerk rechtstreeks verbonden met de stad. De tram bracht arbeiders vanuit de dorpen tot in de stad Antwerpen. Sanatoria en preventoria boden rust en ontspanning voor zieke stedelingen en kinderen, rijke stadskinderen konden in de talrijke openluchtscholen en colleges uit onze regio les volgen, er ontstonden kunstenaarskolonies in Kalmthout, Wuustwezel en Zoersel aangezien het platteland door de aanleg van de buurtspoorwegen plots gemakkelijk bereikbaar was.

Spoorwegen werden aangelegd en ontsloten het gebied verder. Aan de spoorlijn Antwerpen – Rotterdam zorgde het historische rangeerstation en de Quarantainestallen in Essen voor de controle van goederen.

Door de spoorwegen ontstond ook het plattelandstoerisme in Kalmthout en omgeving. De gegoede burgerij kwam vanuit Antwerpen naar de Kalmthoutse Heide voor de mooie landschappen en de gezonde lucht.

De uitgebreide transportmogelijkheden waren een gevolg van de ontwikkelingen in de regio maar zij dienden tegelijkertijd ook als een katalysator van deze ontwikkelingen.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

EEN BETROKKEN CULTUREEL ERFGOEDVELD VOORKEMPEN Zoals gebleken uit ons participatief proces, beschikt onze regio over een zeer rijk verenigingsleven, ontzettend veel erfgoedgeïnteresseerden en erfgoedexperten.

Het kan dan ook niet anders dat ons rijke cultureel-erfgoedveld naast de inhoudelijke Voorkempense troeven niet in dit lijstje mag ontbreken. Het blijven waarderen en ondersteunen van dit verenigingsleven met zijn talrijke buurtschappen, de taltijke privéverzamelaars en experten en het blijven versterken en professionaliseren van dit erfgoedveld, vormt een prioritaire opdracht voor de cultureel-erfgoedcel.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4 OMGEVINGSANALYSE

De gegevensverzameling

De omgevingsanalyse van het Voorkempense cultureel-erfgoedveld is tot stand gekomen dankzij de gegevens die we verzamelden tijdens onze grote erfgoedtoer en de ingevulde erfgoedenquêtes, informatie die we terugvonden in vakliteratuur en het raadplegen van de websites van expertisenetwerken en andere nuttige websites. Daarnaast ontvingen we ook nuttige informatie van het beslissingsteam en het werkteam.

De structuur van de omgevingsanalyse

De omgevingsanalyse bevat eerst een beleidsmatig luik, waarin we achtereenvolgens de Vlaamse, de intergemeentelijke en de gemeentelijke context rond cultureel-erfgoed toelichten. Het beleidsmatig luik wordt afgesloten door een beschrijving van de maatschappelijke en bestuurlijke trends die een invloed kunnen hebben op het cultureel- erfgoedveld.

Na het beleidsmatig luik volgt het inhoudelijk luik, waarin we eerst de historiek en de ontwikkeling van de Voorkempen toelichten. De inventaris van het cultureel-erfgoed laten we aanvangen met een overzicht van het immaterieel cultureel-erfgoed omdat we merkten dat voornamelijk dat type cultureel erfgoed in onze regio sterk aan bod komt. Voor de indeling van het immaterieel cultureel erfgoed hanteren we de soorten of categorieën die door UNESCO zijn opgesteld. Het gaat hierbij over de orale tradities en uitdrukkingen, podiumkunsten, sociale vaardigheden en gebruiken, kennis en ervaring met betrekking tot de natuur en het universum en traditionele vaardigheden en ambachten6. Het spreekt voor zich dat niet elke traditie even uitgebreid voorkomt. Daarnaast zijn er ook bepaalde tradities die moeilijk in één van deze categorieën onderverdeeld worden. Hoe dan ook maakt deze eerste categorisering duidelijk dat er nog heel wat werk aan de winkel is om een volledigere inventarisatie te bekomen.

De inventaris van het roerend cultureel erfgoed is eenvoudiger op te maken omdat dit type erfgoed ook gemakkelijker in grote categorieën op te delen is. We hebben ervoor geopteerd om de basiscategorieën zoals collecties en verzamelingen, archieven en archeologische collecties aan te vullen met de categorieën literair erfgoed, fotografisch en filmisch erfgoed en levend en natuurlijk erfgoed omdat dit type collecties of erfgoed ook duidelijk in onze regio aan bod komen. In het deel ‘collecties en verzamelingen’ maken we vervolgens een onderscheid tussen schilderen beeldhouwcollecties, religieuze collecties, collecties van verenigingen, particuliere verzamelingen en overige collecties. In het tweede deel ‘literair erfgoed’ geven we een overzicht van het striperfgoed, belichten we de literatuur van Voorkempense schrijvers & dichters, bespreken we de literatuur over het aanwezige erfgoed in de Voorkempen en de Voorkempense tijdschriften. In het derde deel ‘archieven’, maken we een onderscheid tussen gemeentearchieven, archieven van verenigingen, religieuze archieven en particuliere archieven. In het vierde deel ‘fotografisch en filmisch erfgoed’ geven we een overzicht van het fotografisch en filmisch erfgoed bewaard bij gemeentearchieven en verenigingen, bij foto- en filmclubs en bij particulieren. In het voorlaatste hoofdstuk ‘archeologisch erfgoed’ belichten we kort de archeologische vondsten, die in onze regio werden aangetroffen en in het laatste deel

6 http://www.immaterieelerfgoed.be/.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

‘levend en natuurlijk erfgoed’ hebben we het ten slotte over de bijen, veerassen en gewassen die typerend zijn voor onze regio.

De categorisering van de cultureel-erfgoedactoren is ten slotte grotendeels gebaseerd op de indeling die Faro hanteerde in het kader van het PRISMA-onderzoek. Het gaat hierbij over: verenigingen voor (erfgoed)studie, verenigingen voor erfgoedbeleving, verenigingen voor erfgoedbemiddeling en-participatie, verenigingen voor (materiële)erfgoedzorg en ten slotte verenigingen voor heemkunde, lokale en regionale geschiedenis. Aangezien Faro zich in het veldonderzoek toespitst op het in kaart brengen van de lokale erfgoedverenigingen, hebben we onze inventaris enerzijds aangevuld met grotere organisaties of instellingen als musea en archieven en anderzijds met individuele spelers zoals verzamelaars en erfgoedexperten.

Het voorlaatste luik van de omgevingsanalyse bestaat uit een toelichting over de grotere cultureel-erfgoedactoren rondom ons.

Bloemencorso Loenhout

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.1 BELEIDSMATIG LUIK

4.1.1 Huidig beleid en toekomst voor cultureel- erfgoedconvenants

Om een cultureel-erfgoedconvenant voor de beleidsperiode 2015-2020 af te sluiten, moesten de bestaande en nieuwe intergemeentelijke samenwerkingsverbanden in april 2014 een aanvraagdossier indienen. Eind november 2014 nam de Vlaamse regering een beslissing over de subsidiëring van deze convenantwerkingen. Van 2015 tot 2020 krijgt een groep van 22 steden en regio’s, werkingssubsidies van de Vlaamse gemeenschap voor de uitvoering van hun lokaal cultureel-erfgoedbeleid. Hoewel de aanvragen van deze samenwerkingsverbanden grotendeels zijn gehonoreerd, zijn de toegekende subsidiebedragen door de besparingen lager dan verwacht. Dit betekent dat de betrokken lokale besturen en de samenwerkingsverbanden enkele fundamentele keuzes moeten maken in de convenantswerking7. Voor de nieuwe aanvragen, waaronder onderhavig aanvraagdossier was er eveneens minder goed nieuws. Door de moeilijk budgettaire context besloot de Vlaamse regering dat er in 2015 geen nieuwe aanvragen mochten ingediend worden, dit terwijl wij en ook vier andere regio’s reeds enige tijd werkten aan de opmaak van een dossier. In 2016 kunnen er mogelijk wel terug aanvraagdossiers ingediend worden voor de beleidsperiode 2017-2020, maar ook de volgende jaren zal het niet evident zijn om extra middelen vrij te maken8. De toekomst zal dus moeten uitwijzen of onze aanvraag vanaf 2017 zal gehonoreerd worden. Minister Gatz onderkent in zijn beleidsnota duidelijk de waarde van cultureel-erfgoedconvenants en wil ze als instrument behouden. De werking van de bestaande cultureel-erfgoedconvenants zal dan ook worden meegenomen bij de uitwerking van een bredere erfgoedvisie die in 2016 zal resulteren in een nieuw cultureel- erfgoeddecreet9.

Intussen hebben zowel het RLDV, als de betrokken besturen besloten dit dossier alsnog af te ronden, aangezien we in het erfgoedverhaal hebben geïnvesteerd en we de opgebouwde dynamiek in onze erfgoedgemeenschap niet willen verliezen.

4.1.2 Intergemeentelijke samenwerking met raakvlakken tot cultureel erfgoed

Hoewel de negen deelnemende gemeenten tot op heden nog niet samen verenigd waren in een formeel samenwerkingsverband, zijn er wel verschillende samenwerkingsverbanden met raakvlakken tot cultureel erfgoed waarin enkele of al de gemeenten vertegenwoordigd zijn. In onderstaand overzicht bespreken we deze samenwerkingsverbanden. Hoewel er dikwijls ook andere gemeenten aan deze samenwerkingsverbanden deelnemen, sommen we hier hoofdzakelijk de gemeenten op die deelnemen aan het toekomstig cutureel- erfgoedconvenant.

Intergemeentelijke samenwerking rond toerisme

In de onderzochte regio zijn er vier samenwerkingsverbanden rond toerisme actief. De Noordertuin van Antwerpen is een samenwerkingsverband op toeristisch en recreatief vlak waar naast Kappelen en Brecht ook de gemeenten Brasschaat, Essen, Kalmthout,

7 http://www.faronet.be/ 8 Handelingen Vergadering Commissie voor Cultuur, Jeugd, Sport en Media van 11 december 2014 9 Groenboek interne staatshervorming. 24

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Wuustwezel en sinds kort ook Stabroek toe behoren10. De gemeenten Schilde en Wijnegem maken naast Schoten deel uit van Toerisme Voorkempen vzw11. Terwijl Zoersel en Zandhoven, naast de gemeenten Lille, Malle en Ranst behoren tot het toeristisch samenwerkingsverband Land van Playsantiën12. Alle gemeenten zijn opgenomen in het samenwerkingsverband Toerisme Provincie Antwerpen13.

Intergemeentelijke samenwerking rond het behoud en beheer van het landschap

Het Regionaal Landschap de Voorkempen is gesitueerd in het noordwesten van de provincie Antwerpen. De vzw werkt aan het behoud en het verbeteren van het landschap en het vergroten van het draagvlak voor natuur- en landschapszorg via projectwerking en de zorg voor het landschap en klein cultuurhistorisch erfgoed. De negen gemeenten die deelnemen aan het cultureel-erfgoedconvenant zijn lid van dit samenwerkingsverband dat zich uitstrekt over 15 Voorkempense gemeenten en 3 districten van de stad Antwerpen14. De vzw Kempens Landschap is actief in 65 gemeenten in de provincie Antwerpen. De doelstelling van deze vereniging is het veiligstellen van het typische Kempense landschap door gebieden aan te kopen of in beheer te nemen en te beschermen15. Het LEADER- gebied Regio Noord bestaat uit 14 gemeenten, waaronder Essen, Kalmthout, Stabroek, Wuustwezel en Zoersel. De gemeente Zandhoven behoort tot het LEADER-gebied Regio- Zuid dat in totaal 11 gemeenten telt. Leader wil met zijn projecten ondernemers leren omgaan met de omgeving waarin ze werken, bewoners betrekken bij het ontwikkelen van de landschappelijke kwaliteit en het verhogen van de leefbaarheid in de dorpen. Daarnaast wil ze de kennis over het platteland verbeteren, het cultureel en levend erfgoed leren waarderen en toeristische producten en diensten ontwikkelen16. Met uitzondering van Zandhoven zijn alle deelnemende gemeenten lid van Bosgroep Antwerpen Noord vzw. Een bosgroep helpt boseigenaars om hun bos makkelijker en duurzamer te beheren. De gemeente Zandhoven is lid van Bosgroep Antwerpen Zuid vzw17. In de onderzochte regio zijn verschillende Natuurpuntafdelingen actief. Natuurpunt is een organisatie die zich inzet voor natuurbehoud in Vlaanderen. Daartoe koopt en beheert ze natuurgebieden, brengt ze de staat van de natuur in kaart en treedt ze in dialoog met beleidsmakers. De gemeenten Schilde en Wijnegem maken deel uit van Natuurpunt Schijnvallei vzw. Brasschaat, Stabroek en Wuustwezel horen dan weer bij Natuurpunt Antwerpen-Noord vzw. Essen en Kalmthout zijn lid van Natuurpunt Noorderkempen, terwijl Zoersel hoort bij Natuurpunt Voorkempen18. Het grenspark 'De Zoom - Kalmthoutse Heide' is opgericht als eerste grensoverschrijdend natuurpark. De beheerders en eigenaren, zowel overheden waaronder Kalmthout, Essen en Stabroek als particulieren, werken aan gezamenlijk natuur- en waterbeheer19.

10 www.noordertuin.be 11 www.toerismevoorkempen.be 12 https://landvanplaysantien.wordpress.com/ 13 http://www.provincieantwerpen.be/aanbod/dvt/toerisme-provincie-antwerpen.html 14 http://www.rldevoorkempen.be/projecten/erfgoed/3006 15 www.kempenslandschap.be 16 http://www.provincieantwerpen.be/content/dam/provant/dwep/dienst-landbouw--en- plattelandsbeleid/documenten/platteland/Leader%20flyer%20slotevent%20nov14_34450.pdf 17 www.bosgroepen.be 18 www.natuurpunt.be 19 http://www.grensparkzk.be/ 25

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Intergemeentelijke samenwerking rond onderwijs, cultuur, bibliotheken, archieven en jeugd

De gemeentelijke basisscholen van Kalmthout, Essen en Wuustwezel vormen samen de scholengemeenschap Gemeentelijk Onderwijs Grens. ‘s-Gravenwezel en Wijnegem behoren samen met Malle, Brecht en Sint-Lenaarts tot de interlokale Scholengemeenschap Voorkempen20, terwijl Essen, Kalmthout en Wuustwezel naast Kapellen deel uitmaken van de Katholieke Scholengemeenschap Noorderkempen21. De Regionale Academie voor beeldende kunsten Academie Noord is een interlokale vereniging die deeltijds kunstonderwijs verschaft voor leerlingen van het lager onderwijs in de aangesloten gemeenten Brasschaat, Essen, Schilde, Stabroek en Wuustwezel22. De gemeenten Wijnegem, Schilde en Zoersel zijn verenigd in de Muziek- en Woordacademie Zoltan Kodaly23. De gemeente Brasschaat zit samen met Kapellen in de Muziek- en woordacademie Marcel Van Heuven24. De gemeenten Essen en Kalmthout zijn verenigd in Muzarto, academie voor Woord en Muziek25. De gemeenten Brasschaat, Essen, Wijnegem en Wuustwezel maken ten slotte deel uit van het Samenwerkingsplatform ICT voor deeltijds kunstonderwijs. Alle deelnemende gemeenten zijn verenigd in de Cultuurraad Voor- en Noorderkempen. Dit is een overkoepelend overleg tussen de voorzitters van de cultuurraden en de schepenen van cultuur om allerhande zaken omtrent cultuur te bespreken en ideeën uit te wisselen. Het samenwerkingsverband van de Cultuurcentra provincie Antwerpen (CCPA) bespreekt onderwerpen die de cultuur en gemeenschapscentra van de provincie aanbelangen26. In 2005 werd het samenwerkingsverband Bibburen opgericht. Naast de gemeenten Malle, Wommelgem, Ranst en Borsbeek zijn ook Zoersel, Wijnegem en Zandhoven lid van bibburen27. Dit samenwerkingsverband wil leesplezier en creativiteit stimuleren en verschillende doelgroepen laten kennismaken met de bibliotheek. Jaarlijks organiseert ze een theatervoorstelling voor kleuters en/of leerlingen van het eerste leerjaar en verschaft ze opleiding voor bibliotheekpersoneel. De gemeenten Essen, Stabroek en Wuustwezel zijn gegroepeerd in een gelijkaardig samenwerkingsverband voor samenwerking en uitwisseling tussen bibliotheken. Het PBCA (Provinciaal bibliotheekcentrum Antwerpen) heeft als doel de bibliotheken te ondersteunen bij de introductie van nieuwe technologiën, overleg, publiekswerking, vorming en advies en het collectiebeheer28. De gemeenten Brasschaat, Essen, Stabroek en Wuustwezel zijn aangesloten bij het PBCA. De Werkgroep Bibliothecarissen Regio Antwerpen-Mechelen verenigt de bibliothecarissen en is gesprekspartner voor het Provinciaal overleg. De Werkgroep Kempense Bibliotheken is een onafhankelijk ontmoetingsforum voor bibliothecarissen op zuiver professionele en collegiale basis29. Ze ontwikkelen initiatieven waaraan het lokaal- en streekbelang van bibliotheken baat hebben. Bij KAPA, het samenwerkingsverband en

20 www.sgvoorkempen.be 21 www.kns.be 22 www.academie-noord.be 23 www.academiewijnegem.be 24 www.muziekacademiebrasschaat.be 25 www.muzarto.be 26 https://www.antwerpen.be/nl/kanalen/cultuurcentra 27 http://www.wijnegem.be/vrije-tijd/bibliotheek/content.php?hmTitle=vrije- tijd&smTitle=bibliotheek&ssmTitle=de-bib-vroeger-en-nu&hmID=1829&smID=1842&ssmID=329&print=y 28 http://www.provincieantwerpen.be/aanbod/dcul/streekgericht-bibliotheekbeleid.html 29 http://www.vvbad.be/sites/www.vvbad.be/files/artikel/file/META_201105_Artikel_Rondetafelgesprek.pdf 26

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen netwerk voor lokale en regionale archivarissen van de provincie Antwerpen, zijn de gemeenten Kalmthout en Schilde aangesloten30.

Het intergemeentelijk samenwerkingsverband jeugd Wijnegem en Schilde zorgt voor het organiseren van activiteiten voor kinderen tijdens de paas- en zomervakantie, het begeleiden, ondersteunen en de vorming van animatoren31. Kalmthout, Essen, Wuustwezel, Brasschaat en Stabroek zijn samen met nog enkele andere gemeenten, de provinciale jeugddienst en Jacpunt verenigd in een intergemeentelijk jeugdoverleg (onder meer voor organisatie T-day)32.

4.1.3 Intergemeentelijke samenwerking rond cultureel erfgoed

De negen deelnemende gemeenten hebben nog geen overkoepelend cultureel- erfgoedproject uitgevoerd. Wel zijn er al verschillende projecten georganiseerd tussen kleinere groepjes van aan elkaar grenzende gemeenten, zowel in de (Voor)kempen als over de landsgrenzen heen. De samenwerking werd opgestart vanuit de gemeentelijke cultuurdiensten, de toeristische diensten, de toeristische samenwerkingsverbanden, RLDV, scholen enz. Zowel Brasschaat, Schilde als Stabroek werkten reeds met aangrenzende gemeenten samen voor de organisatie van Open Monumentendag. Rond de organisatie van Erfgoeddag, de hoogdag van het cultureel erfgoed in Vlaanderen is er nog niet samengewerkt, hoewel zes van de negen gemeenten reeds geregeld deelnamen aan dit evenement33. In onderstaand overzicht lichten we enkele recent uitgevoerde en enkele lopende cultureel-erfgoedprojecten toe.

Recent uitgevoerde en lopende intergemeentelijke cultureel-erfgoedprojecten

Turfrelciten in beeld, een toekomst! Van 2012 tot 2014 werd een transnationaal project opgezet om de turfgeschiedenis over de landsgrenzen heen in de kijker te zetten. In de gemeenten Wuustwezel, Essen en Kalmthout maar ook in West-brabant werd tussen het midden van de dertiende en achttiende eeuw grootschalig turf ontgonnen. De partners werkten grensoverschrijdende acties uit die moesten zorgen voor draagvlakverbeelding, het in de kijker zetten van de turfgeschiedenis en het versnipperd aanbod van kennis samenbrengen en verspreiden. Het turfproject werd gerealiseerd door RLDV in samenwerking met LEADER Baronie en LEADER Brabantse Wal (Nederland)34.

De Striproute Aangezien onze regio het summum van de Vlaamse stripauteurs herbergt, hebben Brasschaat, Kalmthout, Wuustwezel en Zoersel naast Kappelen, Brecht en Schoten samen met RLDV in 2013 een samenwerking opgezet rond de uitwerking van een stripfietsroute of stripbelevenisroute, www.striproute.be. Naast de stripelementen kunnen de deelnemers ook de culturele troeven van de regio ontdekken.

De Antitankgracht De Antitankgracht is één van de troeven van de Voorkempen. In 1939 werd ze gegraven als deel van de verdedigingsgordel rond Antwerpen. Ze is 33 km lang en 6 meter breed. Het RLDV heeft samen met alle gemeenten langs de antitankgracht educatieve infoborden rond

30 www.kapa.be 31 http://binnenland.vlaanderen.be/sites/default/files/regioscreening/antwerpen/SWV_WIJNEGEM.pdf 32 Informatie cultuurbeleidscoördinator Gudrun Van Tichelen, Kalmthout. 33Informatie cultuurbeleidscoördinatoren 34 www.rldevoorkempen.be 27

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen erfgoed, natuur en landschap gemaakt. In elke gemeente staat een bord langsheen de anti- tankgracht35.

Associatie Processies Noorderkempen De gemeentebesturen en kerkfabrieken van Wuustwezel, Brecht en Hoogstraten en LeaderMarkAante Kempen zijn er in geslaagd om een restauratie- en vernieuwingsproces door te voeren van drie Kempense processies, waaronder de Heilige Quirinusprocessie van Loenhout. Dankzij de oprichting van stichtingen kon de eigenheid en het unieke karakter van deze processies bewaard blijven. Dit bewaren gebeurt door het onderhouden, conserveren en restaureren van het processiemateriaal, door het vestigen van aandacht op dit kostbare erfgoed, door de jeugd warm te maken voor het processiegebeuren en aan te moedigen om mee te doen. Alle informatie over het project is terug te vinden op de website http://www.processiesvandenoorderkempen.be.

Grensoverschrijdend archiefproject Kalmthout-Essen-Roozendaal De gemeenten Essen en Kalmthout maken deel uit van het cultuurhistorisch netwerk Roosendaal-Essen-Kalmthout. Dit netwerk is eind de jaren ’90 van de 20ste eeuw opgericht om de gezamenlijke (gemeentelijke) archieven te ontsluiten. In 2013 hebben de drie gemeenten met de steun van de Stichting Mastboom-Brosens, de aktes van de burgerlijke stand en de parochieregisters online gezet36. Naast het cultuurhistorisch netwerk is ook het Voortouw ontstaan. Deze organisatie richtte jaarlijks een lezingencyclus en een ‘congres’ met een grensoverschrijdend historisch thema in. De lezingencyclus bestaat nog steeds37.

Hoevebenamingen De vzw Centrale Landelijke Gilden bracht dankzij LEADER-steun het ruraal en immaterieel cultureel erfgoed uit de (Voor)Kempen onder de aandacht via het concept van hoevebenamingen, waarbij een bijhorend boek duiding gaf over de geschiedenis van deze namen38.

Zingen & koken in de Kempen De erfgoedcellen Kempens Karakter, K.Erf en Noorderkempen organiseerden met de steun van twee Antwerpse LEADER-gebieden een gebiedsdekkend samenwerkingsproject over het culinair en gezongen erfgoed van de Kempen.

Oorlogsgeweld in de Noordertuin Naar aanleiding van de herdenking van WO I heeft de Noordertuin van Antwerpen een publicatie gemaakt over het militair erfgoed en de lokale oorlogsverhalen uit de toeristische regio.

Den Doodendraad In Kalmthout en Essen loopt in de periode 2014-2018 het project Den Doodendraad. Essen en Kalmthout werden tijdens WO I door de aanleg van de elektrische ‘Doodendraad’ van elkaar gescheiden en afgesneden van de rest van België en het neutrale Nederland39. Om deze periode te herdenken, besloten ze een gezamenlijk project uit te werken. Zo komt er een fietsroute en een tentoonstelling waarin elke gemeente zijn uniek verhaal vertelt. Het

35 Informatie Ines Van Limbergen, coördinator RLDV 36 http://www.roosendaal.nl/gemeentearchief/ 37 Informatie Wekke Buyens, cultuurbeleidscoördinator Essen 38 http://www.standaard.be/cnt/5p2970ho 39 Den doodendraad scheidde al de Belgische grensgemeenten van Nederland. 28

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen smokkelfenomeen en de vluchtelingen die richting Nederland en Engeland vluchtten zal er eveneens aan bod komen. In 2018 zullen beide gemeenten ook de herdenking van 100 jaar bevrijding gezamenlijk organiseren. Verschillende verenigingen hebben zich geëngageerd om mee te werken aan het project via muziek, theater en voordrachten. Informatie over het project is terug te vinden op www.dendoodendraad.be.

De Grote oorlog in Schilde De erfgoedvereniging Schilde-‘s Gravenwezel organiseert in de periode 2014-2018 talrijke activiteiten ter herdenking van WO I. Één van deze activiteiten is het organiseren van een educatieve uitstap over WO I met de scholen aan de redoute. Ter gelegenheid van de uitstap maakte de erfgoedvereniging ook een educatieve brochure voor de leerlingen. Door het grote succes in 2014 besloten de scholen uit Wijnegem deel te nemen aan het project40.

4.1.4 Cultureel erfgoed in de huidige gemeentelijke meerjarenplannen

Aangezien de deelnemende gemeenten pas in 2014 een definitieve beslissing konden nemen over hun toetreding tot het cultureel-erfgoedconvenant en de integrale meerjarenplannen bij de aanvang van 2014 moesten ingediend zijn, is de actie ‘opstart erfgoedcel of oprichting erfgoedcel41’ pas in een latere fase toegevoegd aan de gemeentelijke strategische meerjarenplannen. De gemeente Wuustwezel had de actie ‘opstart van de erfgoedcel’ initieel reeds opgenomen in het strategisch meerjarenplan, aangezien deze gemeente het proces heeft opgestart en deze actie ook reeds in het lokaal cultuurbeleidsplan van 2013 had opgenomen. Los van de nieuwe actie ‘opstart erfgoedcel’ had elke gemeente zelf reeds een invulling gegeven aan zijn/haar toekomstig cultureel- erfgoedbeleid. Dit beleid was in de gemeenten Brasschaat, Kalmthout en Wuustwezel reeds duidelijk opgenomen in de actieplannen, terwijl het bij de andere gemeenten al dan niet concreet werd opgenomen in de verschillende acties die ze willen organiseren.

Cultureel erfgoed in het actieplan van Brasschaat: ‘Brasschaat heeft veel aandacht voor de eigen geschiedenis en stimuleert de zorg voor het lokaal roerend en onroerend erfgoed’. Uit dit actieplan blijkt dat de gemeente vooral vanuit de waarde die ze hecht aan erfgoed, als stimulator wil optreden om andere actoren zorg te leren dragen voor erfgoed.

Cultureel erfgoed in het actieplan van Kalmthout: ‘Uitbouwen van een cultureel-erfgoedbeleid’. Aangezien de gemeente Kalmthout pas sinds 2014 is ingestapt op het decreet van het lokaal cultuurbeleid is dit actieplan een krachtig signaal en een duidelijke keuze om meteen op een cultureel-erfgoedbeleid in te zetten.

Cultureel erfgoed in het actieplan van Wuustwezel: ‘Verhoogde aandacht voor erfgoedzorg en de ontsluiting van materieel en immaterieel cultureel erfgoed’.

40 Informatie van Heemkring Scilla. 41 De wijze waarop dit vermeld is in de strategische meerjarenplannen kan verschillen.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

De gemeente Wuustwezel wil nog meer aandacht voor de zorg vóór en het toegankelijk maken van het erfgoed. Dit zowel voor het roerend als immaterieel cultureel erfgoed.

In de gemeenten Stabroek, Wijnegem en Zandhoven is het cultureel-erfgoedbeleid niet duidelijk opgenomen in de strategische meerjarenplanning, terwijl onroerend erfgoed wel aan bod komt. De wens van deze gemeenten om toe te treden tot het convenant is echter een belangrijke eerste stap om hun eigen cultureel-erfgoedbeleid voor de toekomst vorm te geven. Dat deze gemeenten de aanwezige erfgoedverenigingen wel al ondersteunen komt duidelijk aan bod in het volgende hoofdstuk. Zowel de gemeenten Brasschaat, Essen, Kalmthout, Schilde, Wuustwezel en Stabroek hebben de herdenking van WO I uitdrukkelijk in de strategische meerjarenplannen vermeld, maar dat betekent niet dat er in de andere gemeenten geen initiatieven zullen ondernomen worden. Verschillende gemeenten voorzien in de strategische meerjarenplannen actieplannen en acties met betrekking tot de musea die op hun grondgebied gelegen zijn (privé of andere overheid). Brasschaat benadrukt dat ze met betrekking tot het aanwezige militair erfgoed verder wil samenwerken met ‘het museum Gunfire’. De gemeente Essen blijft het karrenmuseum ondersteunen. De gemeente Kalmthout vermeldt dat het kunsthuis van Ernest Albert zal heringericht worden en dat het bijenteeltmuseum verder zal uitgebouwd worden, onder meer door de integratie van de nieuwe IBRA collectie. Ook het onthaal van de Kalmthoutse heide wil de gemeente gedurende deze beleidsperiode aanpakken. De gemeente Schilde blijft de vaste collectie van het Museum Albert Van Dyck promoten en tijdelijke tentoonstellingen en cultuur-educatieve activiteiten rond de collectie organiseren. De gemeente Wuustwezel wil initatieven nemen om het volkskundemuseum (privé) maximaal in de gemeente te verankeren. De gemeente Zoersel wil ten slotte in samenwerking met toerisme Zoersel het lindepaviljoen omvormen tot een attractief en hedendaags museum. Zowel Essen als Wuustwezel willen tijdens deze legislatuur een digitaliseringsproject uitvoeren. Het inventariseren van erfgoed komt zowel in Brasschaat (opstellen lijst van namen die verwijzen naar Brasschaatse figuren, plaatsnamen en toponiemen), Schilde (opmaken en bekendmaken van erfgoedinventaris) en Zoersel (inzetten op het inventariseren, bewaren en ontsluiten van het cultuurhistorisch en natuurpatrimonium) aan bod. Uiteraard worden er in alle gemeenten ook erfgoedprojecten door of in samenwerking met lokale erfgoedactoren of werkgroepen of deelraden erfgoed uitgevoerd. In Essen gebeurt de organisatie van de Erfgoeddag bijvoorbeeld door de gemeentelijke evenementenvzw Kobie. De zorg voor erfgoed komt uitdrukkelijk voor in de acties van Brasschaat, Wuustwezel, kalmthout en Schilde. Deze laatste gemeente voorziet ook middelen voor het uitvoeren van conservatie- en restauratieprojecten. Essen, kalmthout, Schilde, Wuustwezel en Zoersel vermelden het belang van de ontsluiting van het cultureel erfgoed. In de gemeente Schilde wil men een totaalvisie uitwerken voor het archief waarbij men ook rekening zal houden met het cultuurhistorisch archief. De samenwerking met of de link met toerisme komt naar voor in de acties van Essen, kalmthout, Wuustwezel en Schilde. Het immaterieel erfgoed komt uitdrukkelijk aan bod in het actieplan van Wuustwezel ‘Verhoogde aandacht voor erfgoedzorg en de ontsluiting van materieel en immaterieel cultureel erfgoed’ en de acties die men er rond wil ondernemen ‘uitwerken van leaderinitiatieven rond de processies Noorderkempen’, ‘reus sterke peer 100 jaar’, ‘betoelaging bloemencorso’. In Stabroek wil men de aanvraag om het ganzenrijden te laten erkennen als immaterieel erfgoed ondersteunen en evenementen zoals kermissen, het ganzenrijden, kerstmarkt, braderij Putte enz. faciliteren. De heemkundige kringen van alle gemeenten worden ten slotte ook ondersteund. Sommige gemeenten vermelden dit uitdrukkelijk als actie, bij de andere gemeenten wordt 30

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen dit algemener vermeld onder steun voor de socio-culturele verenigingen. In het volgend hoofdstuk wordt dit uitgebreid toegelicht.

4.1.5 Gemeentelijke ondersteuning voor cultureel erfgoed

Met het oog op het ontwikkelen van een globaal intergemeentelijk ondersteuningsbeleid voor cultureel erfgoed brengen we alle bestaande lokale ondersteuningsmechanismen in kaart42. De deelnemende gemeenten bieden allemaal ondersteuning aan de aanwezige socio-culturele verenigingen. Aangezien het cultureel-erfgoeddecreet geen verplichting oplegt om een aparte regeling voor de ondersteuning van lokale erfgoedactoren te treffen, gebeurt de structurele ondersteuning van deze verenigingen via het decreet op het lokaal cultuurbeleid.

4.1.5.1 Financiële ondersteuning Wat de financiële ondersteuning betreft, maken we een onderscheid tussen ad nominatimsubsidies, structurele of werkingssubsidies die verkregen worden via een subsidiereglement voor socio-culturele verenigingen, projectsubsidies die zijn opgenomen in een ander subsidiereglement en andere toelagen.

Ad nominatimsubsidies

Essen, Stabroek, Wijnegem, Wuustwezel, Kalmthout en Zoersel geven nominatieve subsidies aan erfgoedverenigingen in hun gemeente. Zandhoven heeft geen subsidiereglement voor socio-culturele verenigingen43, maar geeft aan elke socio- culturele vereniging een nominatieve subsidie. Ook de decretaal verplichte 0,8€ per inwoner zit vervat in het budget voor de nominatieve subsidies. Zowel Essen, Wuustwezel, Zandhoven als Zoersel kennen jaarlijks een nominatieve subsidie toe aan de lokale heemkringen, terwijl Kalmthout een subsidie verleent aan de Oudheidkundige Kring. VVV toerisme Kalmthout en het bijenteeltmuseum krijgen eveneens jaarlijks een nominatieve subsidie. Essen verleent ook een nominatieve subsidie aan de VVV, het karrenmuseum en de evenementenorganisatie vzw Kobie. De subsidie voor het karrenmuseum bedraagt tot en met 2016 jaarlijks 100.000€, maar vanaf 2017 vermindert dit bedrag tot 90.000€. Stabroek verleent een nominatieve subsidie aan de twee ganzenrijdersverenigingen en Wijnegem verleent een nominatieve subsidie aan AVRA en de oudstrijdersbond. Wuustwezel kent ten slotte ook nog een subsidie toe aan de bloemencorso.

Structurele of werkingssubsidies voor socio-culturele verenigingen

Met uitzondering van Zandhoven, beschikt elke deelnemende gemeente over een subsidiereglement voor erkende verenigingen. In Brasschaat, Essen en Stabroek worden er via dit subsidiereglement alleen basis- en werkingssubsidies toegekend. In Kalmthout kunnen cultuurverenigingen en anderen op basis van het subsidiereglement sociaal-culturele verenigingen en waardevolle culturele initiatieven een projectsubsidie bekomen. In Schilde, Wijnegem en Wuustwezel kunnen ook vrijwilligers in niet- georganiseerd cultureel verband en in Schilde en Wuustwezel ook niet-erkende verenigingen een projectsubsidie bekomen via de subsidiereglementen voor socio-culturele verenigingen.

42 Informatie cultuurbeleidscoördinatoren 43 Aangezien Zandhoven pas in 2014 is ingestapt op het Decreet voor het Lokaal Cultuurbeleid, beschikt de gemeente niet over dit subsidiereglement. 31

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Projectsubsidies via afzonderlijke reglementen

In Brasschaat kunnen zowel verenigingen als inwoners via het subsidiereglement voor gemeenschapsvormende projecten een projectsubsidie bekomen. In Essen kunnen verenigingen en andere organisaties een toelage krijgen voor een bijkomende vorm van cultuureducatie. De gemeente Zoersel kent subsidies toe voor bijzondere socio- culturele projecten. Deze subsidie kan zowel door erkende verenigingen, een samenwerkingsverband van socio-culturele verenigingen of een individu worden aangevraagd. Daarnaast kent de gemeente ook subsidies toe voor éénmalige culturele projecten voor jongeren. Indien een vereniging een aparte jongerenwerking opstart kan ze een toelage krijgen die 80% van de kosten dekt, met een maximum van 1.250 €. In het kader van een volledige herziening van de subsidiereglementen zullen deze projectsubsidies in 2015 wellicht worden afgeschaft. De gemeenten Stabroek en Zandhoven kennen ten slotte geen projectsubsidies toe.

Andere subsidies of toelagen

Met uitzondering van Essen en Zandhoven voorzien alle gemeenten toelagen voor straat-, wijk of buurtfeesten. Doorgaans gaat het hier over een subsidie van 100 tot 125 € en bijkomende logistieke ondersteuning. Kalmthout, Schilde, Essen en Wuustwezel geven subsidies voor jubileumvieringen van verenigingen. Kalmthout voorziet zelf een extra subsidie als de vereniging zijn festiviteiten openbaar maakt. Stabroek en Wijnegem geven een jaarlijkse toelage voor de herdenking van WO I. Essen en Kalmthout ondersteunen het grootschalige project den dooden draad, waarbij Essen voor de totale prefinanciering zorgt. Essen en Kalmthout organiseren met hun Koninklijke Nationale Strijdersbonden ook jaarlijks de herdenking van de bevrijding (WO II). Brasschaat, Essen, Stabroek, Wuustwezel, Zandhoven en Zoersel kennen nog andere subsidies toe. Zo kunnen Brasschaatse erfgoedverenigingen ad hoc subsidies aanvragen voor erfgoedpublicaties. Essen voorziet jaarlijks een budget voor de digitalisering van filmfragmenten. Inwoners die nog videobanden, dia’s of andere dragers hebben met historische beelden kunnen deze binnenbrengen bij de cultuurdienst die ze laat digitaliseren. Essen voorziet in 2016 ook een investeringssubsidie voor de verbouwing van het heemhuis. Aangezien de ganzenrijders van Stabroek in 2015 het keizerrijden organiseren, voorziet de gemeente een eenmalige extra toelage. Daarnaast ondersteunt ze de ganzenrijders ook financieel om het ganzenrijden te laten erkennen als immaterieel cultureel erfgoed. Wuustwezel kent aan erfgoedverenigingen die een uitzonderlijke actie uitvoeren voor het behoud van waardevol erfgoed een subsidie toe tot 500 €. Via de cultuurraad kunnen de onkosten voor de deelnemers aan de erfgoeddag dan weer vergoed worden voor een bedrag van +/- 50 € per deelnemer. Zandhoven kent jaarlijks een subsidie toe voor de organisatie van de dag van de landbouw. Een erkende vereniging in Zoersel die een lokaal wil oprichten kan daarvoor een startsubsidie of bouwtoelage krijgen. Erkende verenigingen die hun lokaal met het oog op energiebesparing willen verbouwen, kunnen een subsidie voor energiebesparende maatregelen krijgen. De subsidie bedraagt 50% van de kosten met een maximumsubsidie van 20.000€ per jaar per vereniging.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.1.5.2 Logistieke of materiële ondersteuning Uniek gebruik zalen/terreinen

Stabroek, Wijnegem en Wuustwezel stellen gratis infrastructuur ter beschikking van hun heemkringen of andere grote erfgoedverenigingen. Essen stelt gratis grond ter beschikking aan het karrenmuseum. Schilde stelt ook gratis infrastructuur ter beschikking aan de harmonie De Vrije Verenigde Vrienden, heemkring Scilla en de heemkring de Drie Rozen, maar deze verenigingen dienen wel het elektriciteits- en gasverbruik te betalen. In Brasschaat huurt de heemkring lokalen in het Gemeentepark. Verder dienen ze ook de nutsvoorzieningen te betalen. De Heemkundige Kring Zoersel is gehuisvest in het heemhuisje en betaalt daarvoor een jaarretributie.

Gebruik van gemeentelijke lokalen/zalen

In Wijnegem kunnen adviesraden en erkende verenigingen gratis gebruik maken van de vergaderlokalen in het gemeenschapscentrum voor besloten bestuursvergaderingen. In bijna al de gemeenten wordt er gewerkt met verschillende huurderscategorieën. Gemeentelijke adviesraden en werkgroepen betalen niets of het laagste tarief. Erkende verenigingen betalen in al de gemeenten een lager of een gunsttarief voor de huur van zalen en lokalen.

Gebruik van gemeentelijke materialen

In Kalmthout en Wijnegem kunnen alle erkende verenigingen gratis gemeentelijk materiaal ontlenen bij de gemeentelijke uitleendiensten. In Essen en Zandhoven is het meeste materiaal met enkele uitzonderingen (zoals de huur van een sanitaire wagen) ook gratis voor erkende verenigingen. In Brasschaat, Schilde, Stabroek, Wuustwezel en Zoersel betalen erkende verenigingen een lager tarief.

Overige

In Essen gebeurt het (groen)onderhoud van het museumpark door gemeentepersoneel. In Wuustwezel kunnen de heemkring Wesalia en Berkenbeek voor een digitaliseringsproject ten slotte gratis gebruik maken van een lokaal in GC Blommaert en digitaliseringsapparatuur.

4.1.5.3 Promotionele ondersteuning Gemeentelijk infoblad, website en digitale nieuwsbrief

Zowel in Brasschaat als in Stabroek kunnen verenigingen hun activiteiten kostenloos laten opnemen in het gemeentelijk infoblad, de gemeentelijke website en de digitale nieuwsbrief. In Schilde, Wijnegem, Wuustwezel en Zoersel kan dit ook maar onder bepaalde voorwaarden. In Schilde en Wijnegem kunnen alleen activiteiten worden opgenomen die in samenwerking met gemeentelijke diensten worden uitgevoerd. In Wuustwezel en in Zoersel moeten de activiteiten die in het infoblad verschijnen open staan voor alle inwoners. In Brasschaat, Essen, Kalmthout en Zandhoven kunnen de verenigingen hun activiteiten aankondigen in de er in opgenomen activiteitenkalender. De activiteiten die verenigingen uit Schilde publiceren op de Uit kalender, publiceert de gemeente maandelijks in de 2970 actief, die huis aan huis bedeeld wordt. Wijnegem geeft op vaste tijdstippen en bij grote evenementen een ‘Tussentijds’ uit, dit is een thematisch nummer dat ook huis aan huis bedeeld wordt. Op zowat alle gemeentelijke websites is informatie 33

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

(korte info over type vereniging, ontstaan, werking en contactgevens) over de socio- culturele verenigingen en dus ook de cultureel-erfgoedverenigingen te vinden. De gemeenten Essen, Schilde, Wuustwezel en Zoersel beschikken over een erfgoedpagina op de gemeentelijke website. De cultuurdienst van Wuustwezel stuurt ten slotte maandelijks een e-nieuwsbrief.

Lichtkranten, digitale tv-schermen, aankondigingsborden en plakzuilen

In Brasschaat, Stabroek en Wijnegem kunnen erfgoedverenigingen kostenloos hun activiteiten promoten via de gemeentelijke lichtkranten. In Schilde kunnen de activiteiten van erfgoedverenigingen ook op aanvraag gepromoot worden via de digitale tvschermen die op vier locaties zijn aangebracht. In Kalmthout, Schilde, Wuustwezel, Zandhoven en Zoersel kunnen verenigingen aankondigingsborden aankopen en zelf beschilderen. In tegenstelling tot Zoersel waar de verenigingen zelf hun aankondigingsborden dienen op te hangen, gebeurt dit in de andere gemeenten door gemeentepersoneel. In Wuustwezel en Zoersel kunnen verenigingen hun activiteiten promoten op de gemeentelijke plakzuilen.

Culturele agenda

Het culturele aanbod van de meeste gemeenten is terug te vinden op de gemeentelijke ‘UIT IN …’ kalenders. De gemeente Zandhoven maakt per deelgemeente een cultuurkalender op. Verenigingen die activiteiten organiseren in het cultuurcentrum Brasschaat, het gemeenschapscentrum van Wuustwezel, Essen en Zoersel kunnen deze uitgebreid promoten via de seizoensbrochures of de maandelijkse cultuuragenda. In Schilde wordt de culturele agenda van gemeentelijke activiteiten op de webpagina van de cultuurdienst gepubliceerd. Deze activiteiten zijn al dan niet georganiseerd in samenwerking met socio-culturele verenigingen.

Overige

In Brasschaat, Essen, Kalmthout en Wuustwezel worden gratis affiches en/of flyers van verenigingen over de verschillende gemeentegebouwen en/of affichekasten verspreid. Het aantal van deze affiches en/of flyers is wel beperkt. Schilde, Wijnegem en Stabroek geven jaarlijks een vrijetijdsgids of cultuurgids uit waarin alle gegevens van de verenigingen zijn opgenomen. Schilde, Brasschaat, Wijnegem en Zandhoven organiseren op geregelde basis een verenigingendag waar verenigingen hun werking kunnen promoten aan de inwoners. In Stabroek en Wuustwezel kunnen erkende verenigingen aan een gunstig tarief kopiëren. Alle communicatie- of informatiediensten van de verschillende gemeenten maken gebruik van twitter en facebook voor de promotie van activiteiten.

4.1.5.4 Personele ondersteuning Cultuurdiensten, archivarissen

De gemeenten beschikken allemaal over een cultuurbeleidscoördinator die instaat voor het ontwikkelen van een duurzaam en kwalitatief lokaal cultuurbeleid en de ondersteuning van de aanwezige verenigingen en de cultuurraden. In Zandhoven is de cultuurbeleidscoördinator in 2014 aangesteld en in Kalmthout in 2015, aangezien deze gemeenten pas recent zijn ingestapt op het decreet voor het lokaal cultuurbeleid. In Zandhoven, Stabroek en Wuustwezel bestaat de cultuurdienst uit 1 persoon. Als de gemeente naast de cultuurdienst ook over een cultuurcentrum, gemeenschapscentrum, museum of evenementenbureau beschikt, zijn er 1 of meerdere medewerkers in de 34

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen cultuurdienst. Een uitzondering hierop is de gemeente Wuustwezel. Hoewel er een gemeenschapscentrum is, zijn er geen extra medewerkers op de cultuurdienst. Met uitzondering van de gemeenten Schilde, Essen en Kalmthout die over een archivaris beschikken, hebben de andere gemeenten geen archivaris voor het beheer van het gemeentelijk archief. In Essen is de gemeentelijke archivaris ook voorzitter van de heemkundige kring.

Uitleendiensten, evenementenloketten, vrijetijdsbalies

Voor het ontlenen van materialen, de huur van zalen, de ticketverkoop en administratieve ondersteuning bij de organisatie van evenementen, straat- of buurtfeesten is er in elke gemeente wel een uitleendienst, aangevuld met een vrijetijdsbalie, evenementenloket of vrije tijdsdienst. De evenementenvzw Kobie in Essen zorgt voor de praktische uitwerking van culturele activiteiten en voorziet dus een aanvullend aanbod.

Werkgroepen erfgoed

Brasschaat, Schilde, Kalmthout, Essen en Zoersel beschikken over een werkgroep erfgoed, een deelraad erfgoed, een erfgoedcel of een werkgroep erfgoed & patrimonium. Meestal zijn ze een onderdeel van de respectievelijke cultuurraden en bieden bijkomend advies over het erfgoed binnen de gemeenten en organiseren erfgoedactiviteiten zoals Erfgoeddag en Open Monumentendag. Naar aanleiding van uitzonderlijke gebeurtenissen zoals de herdenking van 100 jaar WO I zijn er in Wijnegem en Wuustwezel afzonderlijke werkgroepen opgericht om activiteiten op te zetten. Naar aanleiding van 850 jaar Essen werd er een werkgroep opgericht die een website en beeldbank heeft ontwikkeld ‘Essen in beeld’. Via Leadersteun werd er ook erfgoed kwartetspel gemaakt.

4.1.6 Een geïntegreerd cultureel-erfgoedbeleid, relatie tot andere beleidsdomeinen

Zoals eerder vermeld moesten lokale besturen op basis van het Gemeentedecreet een integraal meerjarenplan indienen. Dit betekent dat het beleid moest vertrekken van de noden en verwachtingen van de brede lokale bevolking en niet meer sectoraal of verkokerd kon werken. Een duurzaam en slagkrachtig cultureel-erfgoedbeleid staat eveneens niet op zich, maar wordt ook verankerd in andere beleidsdomeinen en sectoren. Door een samenwerking aan te gaan met sectoren zoals cultuur, jeugdwerk, toerisme en economie, welzijn, onderwijs,… kan de maatschappelijke relevantie en het potentieel van een overkoepelend cultureel-erfgoedbeleid voor onze regio alleen maar toenemen.

Cultuur

De cultuursector is de meest vanzelfsprekende partner voor de erfgoedcel. Ondanks het feit dat het vernieuwd decreet op het lokaal cultuurbeleid geen expliciete verwijzing bevat over cultureel erfgoed, kunnen er binnen de Vlaamse beleidsprioriteiten voor cultuur zoals ’het stimuleren van gemeenschapsvorming, educatie en het bereiken van kansengroepen’, toch linken gelegd worden met erfgoed44. Bovendien stimuleert het Decreet Lokaal Cultuurbeleid een integraal lokaal cultuurbeleid, waar cultureel

44 H.PLAS, G. VERCAUTEREN, Waarom investeren in erfgoed? En hoe? , Brussel, 2013, p.23-27. 35

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen erfgoed uiteraard deel van uitmaakt45. Het feit dat erfgoed was opgenomen in de gemeentelijke meerjarenplannen van alle betrokken partnergemeenten bewijst dit nog meer. De betrokkenheid van de lokale cultuurbeleidscoördinatoren bij het cultureel- erfgoedconvenant is van groot belang. Zij vormen immers de intermediair tussen het gemeentebestuur en de lokale heemkring, coördineren vaak deelnames aan de Erfgoeddag en Open Monumentendag, zetelen in de deelraden of werkgroepen erfgoed en krijgen ook vaak vragen rond technische aspecten van bewaring en ontsluiting. In de valorisatie van het cultureel erfgoed binnen het beleidsdomein cultuur en de opvolging van het project rond de erfgoedcel vormen ze een belangrijke intermediair in de gemeenten.

Jeugdwerk via jeugddiensten, jeugdbewegingen & onderwijs

Door een samenwerking aan te gaan met onderwijs & jeugddiensten, jeugdraden en jeugdbewegingen kunnen jongeren gemakkelijker warm gemaakt worden voor erfgoed. Naast de gemeentelijke jeugddiensten beschikt onze regio over tientallen scholen (voor basis, secundair, bijzonder onderwijs en deeltijds kunstonderwijs ), die actief kunnen betrokken worden bij de uitvoering van erfgoedprojecten. Het is daarbij vanzelfsprekend dat leerkrachten gesensibiliseerd worden en dat er aansluiting wordt gezocht bij de eindtermen uit het onderwijsprogramma. Praktische voorbeelden die tijdens de erfgoedsessies werden aangehaald om meer jongeren te betrekken zijn: ontwikkelen van educatieve spelletjes en thematische lespakketten op maat van de jongeren, gebruik makend van nieuwe media, uitwerken van cultuurprogramma’s waarin erfgoed wordt gepromoot o.a. via poppentheater of strips, jongeren via korte engagementen betrekken, onder andere via de jeugdbeweging, zoeken naar een hippere term voor erfgoed, eindwerken en scripties laten maken rond erfgoedthema’s, leerlingen of studenten stage laten lopen in het erfgoedveld of bij de erfgoedcel en hun medewerking vragen voor het opzetten van projecten en themadagen, zoeken naar gemeenschappelijke elementen tussen de jongeren van nu en het erfgoed van vroeger en het bewustmaken dat jeugdbewegingen ook een lange traditie hebben, …

Toerisme en economie

Net zoals cultuurbeleidscoördinatoren kunnen toeristische diensten en –medewerkers zorgen voor de valorisatie van het erfgoed in de regio, cf. supra. Toeristische diensten, gidsenverenigingen, vvv’s en intergemeentelijke samenwerkingsverbanden spelen immers vaak in op het lokale of regionale erfgoed d.m.v. het organiseren van erfgoedwandelingen, fietstochten rond de geschiedenis van de streek, tochten rond plaatselijke legenden, tochten waarbij het culinair erfgoed uit de gemeente in de kijker wordt geplaatst ….Daarnaast kan de aanwezigheid van erfgoedtoeristen ook bijdragen aan de versterking van de lokale economie. Het verkopen van streekproducten, het uitstippelen van routes waarin ook lokale handelaars en bv. B&B worden betrokken zijn maar enkele voorbeelden.

Welzijn

Een andere belangrijke partner voor de erfgoedcel vormt de welzijnssector. Zo kunnen bijvoorbeeld projecten mondelinge geschiedenis worden opgestart in samenwerking met rvt’s en kunnen vrijwilligers vanuit de welzijnssector ook betrokken worden in erfgoedprojecten.

45 http://www.locusnet.be/portaal/Locus/LokaalCultuurmanagement/Lokaalerfgoedbeleid/ 36

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.1.7 Maatschappelijke trends op het cultureel-erfgoedveld in de Voorkempen

Erfgoed is onlosmakelijk verbonden met de ruime maatschappelijke en bestuurlijke context. In onderstaand overzicht verduidelijken we welke trends invloed hebben op de cultureel- erfgoedwerking in de Voorkempen.

Vergrijzing

De vergrijzing van de bevolking biedt een groot aantal kansen voor de cultureel- erfgoedsector. Ouderen hebben gemiddeld een sterke interesse voor geschiedenis en erfgoed. Bovendien zijn vele mensen uit de babyboomgeneratie (geboren tussen 1945 en 1960) die vandaag met pensioen gaan, relatief kapitaalkrachtig en hebben ze veel vrije tijd om deel te nemen aan het verenigingsleven. Dit vormt dan ook een belangrijke en aantrekkelijke doelgroep voor de vrijetijdssectoren en de cultureel-erfgoedsector in het bijzonder. Zoals reeds in het vorige hoofdstuk kort werd aanngehaald, liggen er vanuit een integrale benadering heel wat mogelijkheden open om samen te werken met bijvoorbeeld dienstencentra, instellingen voor ouderenzorg, welzijnsorganisaties en vrijwilligers. Een interessant voorbeeld is bijvoorbeeld het gebruik van reminiscentiekoffers in woonzorgcentra. Door ouderen hiermee te confronteren worden beelden en herinneringen opgeroepen die ze nu nog met elkaar kunnen delen. Ook de registratie/opname van de verhalen van deze mensen naar aanleiding van bv. herdenkingsactiviteiten of het capteren van immaterieel cultureel erfgoed is maatschappelijk en historisch waardevol46. Aangezien deze ouderen bovendien over heel wat ervaring en deskundigheid beschikken, is het belangrijk dat we ze blijvend aansporen om deel te nemen aan of zich in te zetten voor het verenigingsleven47.

Kortere engagementen vrijwilligers

Waar mensen vroeger van wieg tot graf bij één organisatie actief bleven, zijn de engagementen nu korter en wisselend. Het verenigingenaanbod is daarnaast groter dan ooit, zodat er voor elke behoefte, interesse of belangstelling wel een vereniging bestaat waarbij men zich kan aansluiten. Het aanbod aan activiteiten dat hierdoor potentieel beschikbaar wordt, is dan ook enorm. Vrijwilligers ‘shoppen’, nemen minder lange engagementen op en combineren gelijktijdig verschillende engagementen. De toegenomen dagelijkse mobiliteit zorgt er bijkomend voor dat de interessesfeer van mensen zich niet langer beperkt tot de onmiddellijke en nabije omgeving. Hoewel dit voor de continuïteit van een bestuur een hele uitdaging vormt, kan de cultureel-erfgoedsector op deze trend inspelen door in plaats van langdurige engagementen af te sluiten, meer kortstondige, duidelijk afgebakende of projectmatige activiteiten te organiseren48. Ook voor jongeren kunnen kortere engagementen het verenigingsleven aantrekkelijker maken.

Culturele diversiteit versus maatschappelijke diversiteit

Onze samenleving wordt steeds meer divers en heterogeen en dit zowel in de stedelijke als meer landelijke gebieden. Grote steden en bepaalde regio’s bestaan uit een smeltkroes van nationaliteiten en etnische achtergronden. Elk van deze bevolkingsgroepen heeft eigen tradities, verhalen en objecten waardoor het erfgoed een multiculturele dimensie krijgt.

46 H. PLAS, G. VERCAUTEREN, Waarom investeren in erfgoed? En hoe?, Brussel, 2013, p.31. 47 http://www.wuustwezel.be/ouder-worden-wuustwezel. 48 www.kwadraet.be/pdf/vrijwilligersbeleid_organisaties.pdf 37

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Aangezien lokale besturen er voor alle inwoners moeten zijn, moeten ze actief werken aan het interculturaliseren van hun beleid. Erfgoedcellen kunnen hier onder andere toe bijdragen door etnisch culturele minderheden als parter te betrekken bij de organisatie van activiteiten of door andere organisaties te sensibiliseren en informeren over interculturaliteit en diversiteit,…. Culturele diversiteit is namelijk een permanent en noodzakelijk gegeven om een moderne samenleving levend, dynamisch en rijk te maken en te houden. Naast de culturele diversiteit neemt de maatschappelijke diversiteit manifest toe. De economische crisis laat de gemeentelijke investeringen dalen, bedreigt de werkgelegenheid, verscherpt zo de duale samenleving en creëert nieuwe vormen van al dan niet verborgen armoede. Het vergroten van de toegankelijkheid blijft een belangrijk streefdoel in de bestrijding van de duale samenleving. En ook de inspanningen voor andere groepen zoals de alleenstaande ouders, personen met een beperking,… blijven nodig. Erfgoed kan hierbij een middel zijn om bruggen te helpen slaan49.

Digitalisering

De komst van het internet en de digitalisering heeft de mogelijkheden om cultureel erfgoed te ontsluiten exponentieel doen groeien. Maar het succes van deze vernieuwing hangt sterk af van de spreiding van voldoende kennis, middelen en vaardigheden. Zo kan een exclusieve inzet op digitale dienstverlening, de dualisering in de hand werken. In dit kader staat de erfgoedcel voor de uitdaging om naast de digitale toepassingen voldoende alternatieven aan te bieden. Daartegenover staat dat de digitalisering ook kansen kan bieden om de dualisering enigszins tegen te gaan. Digitale registratie van deelnemers aan erfgoedevenementen of museumbezoeken biedt bijvoorbeeld de mogelijkheid om het bestaande aanbod te evalueren en bij te sturen. Er moet dus ook gewerkt worden aan digitale inclusie, waarbij het identificeren en wegwerken van drempels voor brede lagen van de bevolking centraal kan staan50.

Globalisering versus glokalisering

Onder invloed van de toegenomen globalisering gaan mensen steeds meer op zoek naar houvast en willen ze hun lokale eigenheid en identiteit extra beklemtonen. Dit patroon wordt glokalisering genoemd. De cultureel-erfgoedsector sluit goed aan bij deze trend. Ouderwets wordt plots weer nieuwerwets. De aandacht voor deze lokale identiteit en authenticiteit vormt enerzijds kansen, maar anderzijds ook uitdagingen. Enerzijds zien we dat het draagvlak voor erfgoed sterk is toegenomen, waarbij vooral het dagelijks leven, de gewoonten en rituelen van onze ouders en voorouders op stevige belangstelling kunnen rekenen. Anderzijds kan deze nostalgische reflex ook beperkend werken. Het benadrukken van de lokale identiteit mag niet leiden tot een verenging of een verkokering die bepaalde groepen uitsluit. Een erfgoedbeleid moet daarom focussen op de eigen tradities en cultuur van 100 jaar geleden, maar moet ook nieuw erfgoed van bijvoorbeeld migranten en nieuwkomers aan bod laten komen en verbanden zoeken met de andere culturen en gemeenschappen51.

49 H. PLAS, G. VERCAUTEREN, Waarom investeren in erfgoed? En hoe?, Brussel, 2013, p.31. 50 Sven Gatz Vlaams Minister van Cultuur, Media Jeugd, en Brusse,l Beleidsnota Cultuur 2014-2019, p. 11. H. PLAS, G. VERCAUTEREN, Waarom investeren in erfgoed? En hoe?, Brussel, 2013, p.31. 51 H. PLAS, G. VERCAUTEREN, Waarom investeren in erfgoed? En hoe?, Brussel, 2013, p.35-36. 38

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Bestuurlijke veranderingen & economische crisis

Lokale besturen staan voor heel wat veranderingen (cf. de installatie van een managementteam, BBC, de introductie van front- and backoffice, bevoegdheidsverdeling tussen de Vlaamse overheid, de Provincie en gemeentebesturen). De decentralisatie geeft weliswaar een grotere autonomie, maar niet automatisch meer beleidsruimte aan de gemeenten. Dat de financiële crisis samenvalt met het aantreden van nieuwe gemeentebesturen vormt een nog grotere uitdaging. Door de besparingen wordt heel wat bevraagd op zijn relevantie en waarden. Uitgaven voor vrijetijdsbesteding en cultuur en erfgoed komen daarbij altijd snel in het vizier, hoewel culturele en maatschappelijke ontplooiing een grondrecht is. Om voldoende draagvlak te creëren bij de bevolking voor nieuwe regels of investeringen, die voortvloeien uit de talrijke gemeentelijke hervormingen krijgen burgers meer inspraak. Netwerken en samenwerken, wordt meer en meer noodzakelijk. Intergemeentelijke samenwerking tussen naburige gemeenten blijft van groot belang voor de versterking van de bestuurskracht met name van plattelandsgemeenten, maar ook voor kleinere gemeenten in de periferie van een grotere52.

4.1.8 Conclusie

In de regio zijn er verschillende samenwerkingsverbanden met raakvlakken tot cultureel erfgoed actief. Samenwerking met deze netwerken is voor de cultureel-erfgoedcel nuttig in het kader van het ontwikkelen van een integraal cultureel-erfgoedbeleid en het verbreden van het maatschappelijk draagvlak voor cultureel erfgoed. Verschilllende gemeenten hebben al rond thematische projecten zoals bv. turf, WO I, de striproute met elkaar samengewerkt, maar een meer structurele intergemeentelijke samenwerking rond erfgoed ontbreekt. De opgebouwde expertise kan een leidraad vormen voor toekomstige samenwerking.

Ondanks het feit dat de meeste gemeenten bij de opmaak van de strategische meerjarenplannen nog niet wisten dat ze zouden gevraagd worden om deel te nemen aan het traject voor de oprichting van de cultureel-erfgoedcel, hebben ze in hun strategische meerjarenplannen toch reeds aandacht voor cultureel erfgoed op actieplan- en/of op actieniveau. De gemeenten Stabroek, Wijnegem en Zandhoven hadden oorspronkelijk enkel acties opgenomen met betrekking tot onroerend erfgoed, maar door deel te nemen aan dit traject, is het ook duidelijk dat zij willen investeren in cultureel erfgoed. Hoewel alle gemeenten in onze regio al ondersteuning bieden is de omvang van die ondersteuning en het type ondersteuning in de verschillende gemeenten erg divers. Een gelijkvormig en overkoepelend ondersteuningsbeleid kan het cultureel- erfgoedveld uit onze regio kwalitatief versterken. Dat de maatschappelijke trends een grote invloed zullen hebben op de werking van het cultureel-erfgoedconvenant staat vast. Het cultureel-erfgoedconvenant staat bijgevolg voor heel wat uitdagingen, maar heeft ook heel wat kansen om hier op een positieve manier mee aan de slag te gaan.

52 H. PLAS, G. VERCAUTEREN, Waarom investeren in erfgoed en hoe?, Politeia. 39

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.2 INHOUDELIJK LUIK

4.2.1 Een historisch overzicht

De eerste sporen van bewoning, landbouw en handnijverheid in de Voorkempen dateren uit het Mesolithicum en Neolithicum (9600 – 2100). Kleine nederzettingen vestigden zich in het natte, venige en moerassige gebied, langsheen de oevers van de Schelde en de Schijn. Sporen van prehistorische nederzettingen zouden ondermeer op de Tommelberg in Loenhout53 zijn aangetroffen. De Kelten en de Galliërs trokken door de Voorkempen, maar zouden zich nadrukkelijker op de vruchtbare leembodem ten zuiden van de Voorkempen hebben gevestigd. Desondanks werden tijdens opgravingen tussen het Albertkanaal en de Houtlaan in Wijnegem sporen van bewoning uit de late ijzertijd aangetroffen. Zandhoven zou eveneens reeds voor de komst van de Romeinen bewoond zijn. Met de verovering van onze gebieden door Julius Caesar kwamen de Voorkempen onder Romeinse invloed. De Voorkempen werd doorkruist door de Romeinse heirbaan Bavai-Utrecht, waarlangs Gallo-Romeinse nederzettingen waren ingeplant. Hiervan getuigen ook de opgravingen in Wijnegem. Naast de sporen van nederzettingen uit de late ijzertijd werden immers ook sporen van Romeinse nederzettingen uit de vroeg-Romeinse eerste, tweede en derde eeuw na Christus aangetroffen54. In Pulle een deelgemeente van Zandhoven werden eveneens bodemvondsten uit de Romeinse Tijd aangetroffen. Vanaf 275 na onze tijdsrekening geraakte de streek grotendeels ontvolkt, waardoor er in de vierde eeuw slechts een klein aantal bewoners overbleef. De eerste dorpskernen werden vanaf de vierde eeuw na onze tijdsrekening door de Salische Franken gevormd. Sporen van dergelijke oud-Frankische woonkernen zij aangetroffen in Essen (oud-Frankisch dorpscentrum), Kalmthout (vorming van de dorpskernen Hillo, Foxemaat, Cametholt,..), Wuustwezel (het dorpscentrum en in het gehucht Westdoorn, Loenhout (Huffelplein), Zoersel (gehucht einhoven), Halle, Viersel en Zandhoven. De eerste Middeleeuwse dorpen bestonden uit enkele woningen en verspreide hoeven gegroepeerd rond een kerk of kapel. De Voorkempense gemeenten werden vanaf die periode ook voor het eerst vermeld in oorkonden (Massenhoua 1144, Esschen 1146, Calmetholt 1146, Wijnegem 1161, ’s Gravenhalle of Magerhalle 118155, Schinla 1183, Zandhoven 12de eeuw , Pulle 12de eeuw, Vooirschote 121356, Wesele 122957, Wuustwezel 1250, Loenhout 1256, Stabroek 1258, Surcele 1240, Brecsgata 1267, Pulderbos 13de eeuw58, Hoevenen 133459, Jucshot 15de eeuw)60. Kloosters en abdijen speelden de belangrijkste rol in de ontginning van het gebied61. Zo zorgden zij voor de ontginning van heide- en dennenbossen, bouwden modelhoeven en exploiteerden moergronden. In de Voorkempen stond de abdij van Tongerlo in voor het beheer van de heerlijkheid Essen-Wuustwezel-Huijbergen (nederland). Verder ontgon ze

53 Loenhout= deelgemeente van Wuustwezel 54 www.avra.be. 55 Halle is sinds 1977 een deelgemeente van Zoersel. 56 Pulle en Viersel zijn deelgemeenten van Zandhoven. 57 Wesele staat hier voor ’s-Gravenwezel, deelgemeente van Schilde. 58 Pulderbos is een deelgemeente van Zandhoven. 59 Hoevenen is een deelgemeente van Stabroek sinds 1977. 60 Daar waar we over de oudere benaming beschikken, hebben we die genoteerd. Elders wordt de huidige naam geschreven. 61 Lekker Kempens, een rondreis langs lokale producten en gerechten, Davidsfonds, 2013, p.97.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen ook de heide tussen Kalmthout, Essen, Wuustwezel en Brasschaat. De Sint-Bernardsabdij beschikt in Zoersel over verschillende goederen en de abdij van Affligem had het beheer over verschillende goederen in Schilde. Naast de abdijen en kloosters hadden ook de wereldlijk leiders veel invloed. Vanaf het midden van de twaalfde eeuw noemden de Leuvense vorsten zich Hertog van Brabant en voerden ook de titel van Markgraaf van Antwerpen. Het markgraafschap Antwerpen was op zijn beurt onderverdeeld in kwartieren. In het kwartier genaamd Land van Ryen lagen ondermeer Wuustwezel, Schilde, Essen, Kalmthout en Wijnegem. Tot de Meierij Zandhoven hoorden onder meer Zandhoven, Pulle, Massenhoven, Viersel, ’s- Gravenwezel, Halle, Pulderbos en Zoersel. Het Land van Breda of de Vrijheid van Hoogstraten had ondermeer Brasschaat, Hoevenen en Loenhout onder zijn beheer en de Vrijheid Turnhout ten slotte Stabroek. Naast de kloosters, abdijen en hertogen of marken kwamen veel heerlijkheden in het bezit van adellijke families en welstellende Antwerpenaren, die de goederen verder beheerden. Vanaf de zestiende eeuw werden heel wat oude kastelen verbouwd of nieuwe buitenverblijven of ‘Hoven van Playsantie’ opgericht omdat de welgestelde burgerij hier ontspanning kwam zoeken. De Voorkempen is dan ook rijk aan talloze kasteelparken. Dat deze vijftiende en zestiende-eeuwse voorspoed niet zou blijven duren, zou spoedig duidelijk worden. In de zestiende en zeventiende eeuw werd de regio geconfronteerd met langdurig oorlogsgeweld, plunderingen en epidemieën. Zo ondernam Maarten van Rossem in 1542 een plundertocht naar Antwerpen, waarbij hij op zijn tocht vele dorpen en kastelen verwoestte. Niet alleen de doortocht van Maarten Van Rossem bracht schade en vernieling. De meeste dorpen en gehuchten werden namelijk ontvolkt, geplunderd en/of verwoest tijdens de godsdiensttroebelen (zestiende - zeventiende eeuw). De poldergemeenten Stabroek en Hoevenen werden daarnaast ook meermaals onder water gezet tijdens vijandelijkheden rond Antwerpen. Tijdens de Spaanse Successieoorlog (1702–1713) hebben voornamelijk de gemeenten Brasschaat, Schilde en Halle zwaar geleden onder de militaire invallen. Zo werd in 1701 in opdracht van Lodewijk XIV een verdedigingslijn aangelegd aan de zuidgrens van Schilde langs de Schijn, en in het uiterste noorden van de gemeente sloegen de Fransen in 1703 hun kamp op. Op 30 juni 1703 vond in Brasschaat een bloedig treffen plaats tussen de Fransen en geallieerden onder de Hertog van Marlborough. De deelgemeente Halle werd in 1705-1706 verwoest. Te Schilde-Brecht vond ten slotte op 14 juni 1746 de zogenaamde ‘Convooislag’ plaats tussen Fransen en Oostenrijkers. Na de Spaanse en de Oostenrijkse successieoorlogen, kenden one gewesten tijdens het Oostenrijks Bewind (1713-1792, 1793-1794) onder keizerin Maria-Theresia (1740-'80) opnieuw een relatieve welvaart. De ordonnantie van 25 juni 1772 op de ontginning van heide en woeste gronden, had veel invloed op de ontwikkeling van de gemeenten Brasschaat, Essen en Kalmthout. Vanaf dan werd de heide-ontginning versneld en ontstonden in de negentiende eeuw mastbossen. Samen met de heideontginning werd begonnen met de verbetering en de verharding van de wegen. In het begin van de achttiende eeuw werden er "echte" wegen van Antwerpen naar Brasschaat en naar Sint-Antonius aangelegd. De Franse overheersing (1792, 1794-1814) heeft verstrekkende veranderingen teweeggebracht. Zo werden kerken abdijgoederen geconfiskeerd en nadien verkocht. Monniken en pastoors werden uit de abdijen en kerken verdreven of moesten de eed van trouw aan de republiek afleggen. In of kort na de Franse overheersing werden de meeste gemeenten ook zelfstandig. Ze maakten de overgang mee van een kerkelijk bestuur - de parochie, naar een burgerlijk bestuur, door burgemeester en gemeenteraad. Onder Napoleon werd, evenals in de achttiende eeuw, de ontginning van de Kempische heidegronden verder bevorderd en de wegeninfrastructuur uitgebreid; zo werd de steenweg

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Antwerpen - Brasschaat doorgetrokken tot Wuustwezel en Breda en de steenweg Antwerpen - Schilde tot Turnhout en Eindhoven.

Opmerkelijk in de geschiedenis na de onafhankelijkheid van Belgie (1830) en ook kenmerkend voor onze regio is de aanleg van de fortengordel rond Antwerpen. Gespreid over twee eeuwen werden een eerste fortengordel (Brialmontforten 1860-1864) en een tweede fortengordel (hoofdweerstandstelling of buitengordel 1878-1914) aangelegd en versterkt. In 1939 werden een aantal forten en schansen van deze tweede fortengordel door een antitankgracht zigzaggend over het grondgebied van acht gemeenten met elkaar verbonden. In Brasschaat werd een militair oefenterrein aangelegd (1815-1830). Van de Brialmontomwalling is er in geen enkele gemeente uit onze regio een fort bewaard. Fort 1 van deze omwalling was gelegen in Wijnegem en werd in 1959 afgebroken. Van de tweede fortengordel zijn nog forten bewaard in ’s-Gravenwezel, Stabroek en Brasschaat. In Schilde, Massenhoven en Stabroek zijn er nog schansen bewaard. Na de ingebruikneming van de spoorlijn Antwerpen - Roosendaal in 1854 werd Essen een belangrijk grensstation en een verplichte halte voor de internationale treinen. Door de intrede van de buurtspoorwegtram konden voor het eerst ook alle buitengemeenten goed bereikt worden. De eerste buurtspoorweg binnen de provincie Antwerpen reed op 15 augustus 1885 tussen de Turnhoutse poort in Borgerhout en de Vaart in Wijnegem. Door de verdere uitbreiding van het wegennet en de bouwactiviteit tijdens de negentiende en de twintigste eeuw, groeiden de dorpen en gehuchten aan elkaar en ontstonden grotere gemeenschappen. Op 1 januari 1977 werden verscheidene gemeenten uit het gebied gefusioneerd. Stabroek is ontstaan door de fusie van de kerngemeente Stabroek met deelgemeente Hoevenen. Wuustwezel is ontstaan door de fusie van de kerngemeente Wuustwezel met deelgemeente Loenhout. Deelgemeenten Pulderbos, Pulle, Viersel en Massenhoven zijn in 1977 bij Zandhoven gevoegd en Zoersel is ontstaan dankzij de fusie van de opgeheven gemeente Halle en de aanhechting van St. Antonius dat voorheen tot Brecht behoorde62.

4.2.2 Immaterieel cultureel erfgoed in de Voorkempen

Zoals al in de methodologie is vermeld, is het immaterieel erfgoed typerend voor onze regio. Immaterieel erfgoed zorgt voor verbinding, het brengt mensen samen en stimuleert gemeenschapsvorming. Aangezien het vaak over unieke, individuele kennis gaat, dreigt veel van dit erfgoed verloren te gaan. Het is bijgevolg van fundamenteel belang dat de cultureel-erfgoedcel het immaterieel cultureel erfgoed uit onze regio opspoort en inventariseert. In onderstaand overzicht, doen we een eerste poging om de gegevens die we verzamelden tijdens de erfgoedsessies, in de literatuur en op nuttige websites te bundelen en het in te delen volgens de categoriën die Unesco voor het immaterieel cultureel erfgoed heeft opgesteld. Aangezien het aantal actoren dat de erfgoedenquête invulde slechts een fractie vormt van het totaal aantal erfgoedactoren en het aantal personen die de vragen met betrekking tot het immaterieel cultureel erfgoed invulden nog kleiner was, kunnen we de resultaten moeilijk als representatief beschouwen. Een grotere bevraging kan in een latere fase door de erfgoedcel worden uitgevoerd. Interessant om melden is dat de gemeente Zoersel en toerisme Zoersel het lindepaviljoen willen omvormen tot een Kempens Verhalenmuseum. De lindeboom en de beeldhouwwerken beelden immers vele verhalen uit die men op een interessantere en eigentijdsere manier aan de bezoekers kan meegeven. Bovendien komt

62 J. GERITS, Gids voor Vlaanderen, toeristische en cultuurhistorische encyclopedie van de Vlaamse gemeenten, 1985; O. VANDEPUTTE, Erfgoedbibliotheek van de Belgische gemeenten – Antwerpen, Tielt, 2011; Tussen Antwerpen en de Kempen. 43

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen het verhaal van het kempense platteland op dit ogenblik weinig aan bod in het museale en het toeristische aanbod.

4.2.2.1 Orale tradities en uitdrukkingen Mondelinge geschiedenis

De Voorkempen herbergt een schat aan mondelinge kennis die samengaat met historische thema’s, typerend voor onze streek. Veel van deze kennis is bewaard bij individuen. Het kan hierbij gaan over oudere mensen die nog herinneringen hebben aan gebeurtenissen uit het verleden, over vertellers, dorps- of toeristische gidsen die voor hun vertellingen en rondleidingen informatie hebben vergaard over hun gemeente of over informatie die door geschiedkundigen of heemkundige kringen verzameld is. Het zoeken naar een methodologie om deze kennis te inventariseren, capteren en overdragen is noodzakelijk om dit waardevolle erfgoed niet verloren te laten gaan. Tijdens de erfgoedsessies kwamen reeds een groot aantal onderwerpen aan bod, maar het spreekt voor zich dat deze slechts een fractie vormen van het bredere erfgoedverhaal van de Voorkempen. Verder onderzoek dient de lacunes in het erfgoedverhaal aan te vullen.

Mogelijk te onderzoeken thema’s:

 De geschiedenis van het landelijk leven in onze regio. Zo zijn er ongetwijfeld heel wat verhalen over het in cultuur brengen van de heidegronden, de bedijking van de polders, het ontginnen van turf, het harde leven van de heiboeren en keuterboeren op het platteland, enz. die men kan inventariseren.

 De beleving van het landschap door de vele bezoekers aan de streek. De Voorkempen was vroeger een geliefd toevluchtsoord voor vakantiegangers, immigranten, kunstenaars, schrijvers,…die door het onbezorgde en gezonde buitenleven63 en de schoonheid van de omgeving werden aangetrokken en in lokale herbergen of hotels verbleven64.

 Typerend voor de regio is dat er ook talrijke preventoria en sanatoria werden opgericht. In Pulderbos werd in 1939 het preventorium “De Kievit” voor jongens en meisjes met tbc opgericht65, terwijl in Brasschaat (De Mick-1927), Schilde (sanatorium Paters van Scheut), Zoersel (Joostens 1903-1905) en Essen (Het Lazaret 1913) sanatoria werden opgericht66. Vermits tbc door de opkomst van antibiotica en verbetering van de leefomstandigheden afnam, besloot de overheid in 1987 alle sanatoria te sluiten. Naast deze sanatoria werden ook andere gezondheidsinstanties opgericht, zo vermelden we Gesticht Rustoord in Brasschaat dat werd opgericht voor de behandeling van zenuwziekten (1911)67 en Bethaniën in Zoersel, een klooster met psychiatrische instelling (1ste helft 20ste eeuw).

 Naar school in de Voorkempen Ook de scholen op het platteland waren erg in trek bij de stedeling. Openluchtscholen dienden aanvankelijk om noodlijdende kinderen uit de stad op te vangen. De eerste openluchtschool van Vlaanderen werd in 1904

63 Lekker Kempens, een rondreis langs lokale producten en gerechten, Davidsfonds, 2013, p.111. 64 Erfgoedbank Kempens erfgoed 65 http://www.revapulderbos.be/startpagina-startpagina_7.html 66 http://www.demick.be/algemene_informatie.html#Geschiedenis; http://www.delcampe.net/page/item/id,233056736,var,A0545-SCHILDE--SANATORIUM-DER-PATERS-VAN- SCHEUT-1914,language,D.html; http://www.zoersel.be/index.aspx?SGREF=43767&CREF=48770 http://www.essen.be/product/449/bouw-lazaret 67 Het “gesticht” Rustoord onder de zusters van Opwijk: ontstaan en vroege jaren (uit: Breesgata 2005). 44

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

opgericht in de wijk Heide in Kalmthout68. De meeste Voorkempense colleges werden gesticht door voormalige abdijen. Het Sint-Michielscollege in Brasschaat werd in 1929 opgericht door de abdij van Averbode, terwijl het college van het Eucharistisch Hart in Essen reeds in de 17de eeuw werd opgericht door de abdij van Tongerlo69.

 Verhalen over de buitenplaatsen of hoven van plaisantie en andere gebouwen. De Voorkempen telt met uitzondering van de districten rondom Antwerpen het grootste aantal kastelen in de provincie Antwerpen. Zo waren er in de 16de eeuw reeds 33, in de 17de eeuw 50 en in 18de eeuw 64 buitenplaatsen70. Hoewel deze kastelen tot het beleidsdomein van onroerend erfgoed behoren, kunnen ze niet losgezien worden van hun immateriële component. We denken hierbij onder meer aan de verhalen over hun oprichters (cf. het verhaal van de zotte baron in Schilde) en bewoners, de dienstboden en hoveniers, de gebruiken met betrekking tot de ontvangst van bezoekers, de voedsel- en drankvoorziening,...

 Kennis en verhalen over het militair verleden. We denken hierbij ondermeer aan de impact van de aanleg van de fortengordels, de antitankgracht, den doodendraad, het militair oefenveld en kamp van Brasschaat op de omgeving en de bewoners of over de beleving van WOI en WO II door de aanwezige soldaten. Daar waar de overlevenden van de WO II schaarser worden, is dit voor de overlevenden van WO I nog meer aan de orde. Snelle interventie is hier aangewezen zodat de verhalen niet verloren gaan. Een ander belangrijk gegeven over het militair verleden uit onze regio is immigratie van Joodse families in de wijk Heide. De wijk Heide kende tussen WO I en WOII een snelle uitbreiding met de bouw van villa’s en kasteeltjes voor de stedelijke Antwerpse burgerij waaronder een groot aantal joodse diamantairs, die van Heide hun geliefde vakantie- of verblijfplaats maakten. Tijdens WO II werden de residerende Joden verklikt en weggevoerd. Van de 199 Joden die geregistreerd in Kalmthout woonden of gewoond hadden, overleefde slechts één, David Zylbergeld, de vernietigingskampen71.

 Smokkelverhalen. Door de ligging aan de grens ontstonden er heel wat smokkelverhalen. Essen was bovendien het laatste grensstation met een douanepost. Een belangrijk smokkelproduct was boter. Na WO II was dit in Nederland de helft goedkoper dan in België72. In Wuustwezel zijn er reeds smokkelverhalen over de grensstreek geïnventariseerd.

 Ten slotte vermelden we nogmaals de impact die de ingebruikname van de spoorlijn en buurtspoorweglijnen moeten betekend hebben voor de ontsluiting van het platteland voor pendelaars sinds de 2de helft van de 19de eeuw. Bovendien vormde dit ook de aanzet voor de verdere ontwikkeling van de gemeenten. De eerste hotels, pensions, villa’s, weekendhuisjes en kampings begonnen mede hierdoor te verschijnen73.

68 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/206834 69 https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/13073. 70 Roland Baetens, Het ‘soete’ buitenleven. Hoven van Plaisantie in de provincie Antwerpen 16de-20ste eeuw, Antwerpen, 2013, p.69. 71 http://joodsactueel.be/2009/03/23/geschiedenis-van-de-joodse-aanwezigheid-in-heide-kalmthout/ 72 Lekker Kempens, een rondreis langs lokale producten en gerechten, Davidsfonds, 2013, p.53. 73 www.zoersel.be/index.aspx?SGREF=12658&CREF=63191 45

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Volksverhalen

De West-Vlaamse volkskundige Hervé Daras vertoefde geregeld in de regio aangezien zijn ouders in Zoersel een buitenverblijf hadden. Voor zijn eindwerk aan de KULeuven ‘Volkssagenonderzoek in de Antwerpse Kempen’ verzamelde hij meer dan 2497 sagen uit de Antwerpse Kempen74. In 2002 werd aan de Katholieke Universiteit Leuven een project gestart met als titel ‘op verhaal komen’. Sinds de jaren 1940 hadden immers tal van Leuvense studenten, waaronder Hervé Daras hun licentiaatsverhandeling gewijd aan ‘sagenmotieven’ of aan ‘mondeling overgeleverd cultureel erfgoed’. Aangezien deze verhalen niet toegankelijk waren voor het publiek is men een digitale databank opgestart, waarop deze volksverhalen via het internet kunnen geraadpleegd worden. De volksverhalen uit de Voorkempen zijn nog niet ontsloten via de databank, maar er is wel reeds een publicatie uitgegeven van Stefaan Top ‘Op verhaal komen’. Sagen uit de provincie Antwerpen, Davidsfonds, 200775. Het raadplegen van dit werk, het werk van Hervé Daras en het consulteren van de lokale heemkundigen, particulieren, lokale dorpsgidsen en vertellers zoals Maria Gommeren uit Essen, Anna Ooms76 en Willy Struys uit Stabroek, Paul Vekemans uit Schilde en Jos Verhaegen uit Zoersel en andere verenigingen zoals de heksen van Essen of verteltheatergezelschappen zoals de Hoorakelbende van Brasschaat, de Huiskamer Brasschaat en de Huiskamer Wuustwezel kan wellicht een aanzienlijke inventaris van volksverhalen uit onze regio opleveren. In de gemeenten Brasschaat en Zoersel werd bovendien reeds een inventaris van lokale volksverhalen gemaakt. In Brasschaat gebeurde dit in het kader van erfgoeddag 2010 waarbij gewerkt rond het thema volksverhalen en lokale helden en in Zoersel gebeurde dit op basis van artikels die vroeger in het gemeenteblad werden gepubliceerd.

Voorkempense schrijvers, dichters en stripauteurs

Zoals reeds aangehaald inspireerde en inspireert het Voorkempense landschap en de Voorkempense bevolking talrijke schrijvers en dichters. De bekendste onder hen is ongetwijfeld Hendrik Conscience (1812–1883), die het Zoerselbos, de Zoerselse heide en het boshuisje ter inspiratie voor zijn boeken bezocht en die lange tijd in afspanning het Keizerhof in Schilde verbleef en er enkele van zijn boeken schreef77. Andere schrijvers die door het Kempense landschap geïnspireerd werden en die tijdens onze erfgoedtoer aan bod kwamen waren Georges Eekhout (1854-1927) , jeugdschrijver Alouïs Blommaert (1912-1958), Emiel van Hemeldonck (1897-1981), Robine Hannelore (°1937), Jean bastiaensen (°1964), Cyriel Van de Peer (°1937), Emmanuel de Bom (1868- 1953), dichter Paul Van Ostayen (1896-1928), Stan Hendrickx (°?- 1985), dichteres Rose Gronon (1901-1979), Johan Van Oers (°1952), René Melis (°1946), Humbert Lampo (1920-2006), Jos Sleecks (1935), Ward Jacobs (?), Pastoor Dockx (?), Juul Wouters (?) en Louis Peeters (?). Dat er nog vele meer zijn, staat vast. Verder inventarisatie dringt zich bijgevolg op.

Naast deze schrijvers en dichters mogen we ook niet het summum van de Belgische stripauteurs vergeten, die hun helden vaak duidelijk portretteerden in het Voorkempense landschap. Willy Vandersteen (1913-1990) bezieler van Suske en Wiske en De Rode Ridder woonde, leefde en werkte in Kalmthout. Zijn woonst is nu omgevormd tot een provinciaal Suske en Wiske-kindermuseum, cf. infra. Hier is ook Studio Vandersteen gehuisvest waar Luc Morjaeu en Peter Van Gucht heden vorm geven aan de avonturen

74 http://www.heemkunde-vlaanderen.be/uploads/binnenkrant/binnenkrant09_4.pdf, Jan Denissen voorzitter heemkundige kring Zoersel. 75 http://www.volksverhalenbank.be/ 76 Anna Ooms is 92 jaar en dorpvertelster van Stabroek. 77 Informatie Erik Binon, themaconsulent Museum Albert Van Dyck Schilde. 46

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen van het duo78. Karl Biddelloo (1943-2004) die na het overlijden van Van der Steen, het tekenen en schrijven van de Rode Ridder overnam, woonde in Wuustwezel79. Bob Mau (1926-2006) schepper van de avonturenstrip voor de jeugd Kari Lente leefde in Brasschaat80. Robert Merhottein, alias Merho (°1948) is vooral bekend om zijn De Kiekeboes reeks. Toen Merho naar Zoersel verhuisde plaatste hij De Kiekeboes geregeld voor Zoerselse gebouwen en parken81. Marc Sleen (°1922) is zelf niet afkomstig van Wuustwezel, maar liet strippersonage Tuzentfloot meermaals ‘De slag van Wuustwezel’ winnen82.

Dialect, spotnamen & toponymie

Tijdens de erfgoedsessies werd het plaatselijke dialect herhaaldelijk als voorbeeld van immaterieel cultureel erfgoed aangehaald. De dialecten konden per gemeente verschillen, maar soms waren er zelf binnen de gemeenten verschillende dialecten per wijk of gehucht. Het in kaart brengen van deze erg lokale dialecten is geen eenvoudige opdracht, hoewel er al veel onderzoek over zou bestaan. We verwijzen hiervoor ondermeer naar het Idioticon van het Antwerpsch dialect en het aanhangsel en bijvoegsel die tussen 1899 en 1939 werden uitgegeven door Pieter-Jozef Cornelissen (zelf inwoner van Sint-Antonius en onderwijzer in Halle) en Jan Baptist Vervliet83. De woorden en betekenissen die in deze dialectwoordenboeken zijn opgeslagen zijn ook digitaal opgeslagen in de Woordenbank van de Nederlandse Dialecten (www.woordenbank.be). Dit is een initiatief van ‘Variaties’, koepelorganisatie voor Dialecten en Oraal Erfgoed in Vlaanderen. Een ander wetenschappelijk overzichtswerk ‘Dialekt van Kempenland’ werd gepubliceerd door A.P de Bont84.

In het verleden werden er veelvuldig spotnamen gebruikt. Spotnamen die aan personen werden gegeven, verwezen naar een beroep of naar een bepaald gebrek van die persoon. Soms gebruikte men een spotnaam om mensen met een zelfde naam van elkaar te onderscheiden. De Voorkempense gemeenten en gehuchten droegen in het verleden ook een spotnaam. Als reden voor het ontstaan van die spotnamen wordt vaak het isolement of de afzondering van de plattelandsdorpen door een gebrek aan wegen en verkeersmiddelen opgegeven. Onze voorouders bleven meestal in hun eigen gemeente en hadden weinig contact met andere dorpen. Dit gaf aanleiding tot wantrouwen en vijandschap. Om met de bewoners van de nabij gelegen dorpen te schimpen, nam men alles te baat. En eens de spotnaam in voege was, werd deze overgeleverd, hoewel jongeren deze spotnamen heden dikwijls niet meer kennen85. Het in kaart brengen van deze spotnamen en afgeleiden zoals de bijhorende rijmpjes, uitdrukkingen, gedichten en liederen kan de herinnering eraan levend houden.

78 http://www.studio-vandersteen.be/GESCHIEDENIS/willyvandersteen.html 79 http://nl.wikipedia.org/wiki/Karel_Biddeloo 80 http://nl.wikipedia.org/wiki/Bob_Mau 81 http://www.striproute.be/stripfiguur/kiekeboe 82 http://www.striproute.be/stripfiguur/tuizentfloot 83 Voor de verwijzing naar het Idioticon zijn we schatplichtig aan Jos Rombouts, taalkundige en voormalig onderwijzer aan de tolkenschool. Jos Rombouts nam deel aan de erfgoedsessies van Zandhoven en Zoersel.Jos Rombouts, een particulier die deelnam aan de erfgoedsessies heeft een interessante erfgoedcollectie met boeken en tijdschriften op het gebied van historische taalkunde, naamkunde, dialectologie en sociolinguïstiek, het complete idioticon van P.J.Cornelissen en J.B. Vervliet en een aantal werken van Jozef Cornelissen.

84 http://dbnl.nl/arch/bont013dial02_01/pag/bont013dial02_01.pdf 85 http://www.henkdeconinck.be/kroegje/roeplijst.html 47

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Voor de studie van de lokale geschiedenis, de levensgewoonten en het historisch landschap vormen plaatsnamen of toponymen eveneens een zeer interessante bron. Dr. Ward Van Osta, Germaans filoloog uit Brasschaat gaf reeds verschillende publicaties uit over toponiemen en werkte ook mee aan het boek over de herkomst van Vlaamse gemeentenamen86. In verschillende gemeenten uit onze regio zijn de plaatsnamen, straatnamen en de herkomst ervan ook al onderzocht door de lokale heemkundige kring of een lokale geschiedkundige. In Essen en Zoersel resulteerde dit in de oprichting van straatnaamborden die werden aangevuld met een verklaring over de naam. Door dergelijke publieksgerichte erfgoedprojecten wordt er een draagvlak gecreëerd bij de lokale inwoners en de bezoekers voor het gemeentelijk immaterieel erfgoed. In andere gemeenten zoals Brasschaat bijvoorbeeld wordt er door de cultuurraad, via de deelraad erfgoed regelmatig advies gegeven voor nieuwe straatnamen vanuit de insteek erfgoed/toponymie. In Wuustwezel wordt er advies gevraagd aan de heemkundige kring.

4.2.2.2 Podiumkunsten

Volksliederen

Volksliederen werden tijdens de erfgoedsessies veelvuldig opgesomd als kenmerkend voorbeeld van immaterieel cultureel erfgoed uit onze streek. Hoewel er enkele voorbeelden konden opgesomd worden zoals ‘op de purperen hei’ van Armand Preud’homme of het Hals ‘pierenlied’, ‘Zoerseldorpke’ en de liederen van Fons Dils is onze kennis over deze volksliederen aan het verminderen. Volksliederen zoals ‘Pierlala’, ‘Reus sterke Peer’, ‘Hedde gei de heide al gezien’ en ‘wij Wuustwezelse knaepen’ werden recenter geschreven. Het initiatief Kempen Zingt87 dat in 2011 werd opgestart, is een mooi voorbeeld om de Kempense volksliedjes en zangcultuur in kaart te brengen. Aangezien de reikwijdte van het project de hele Antwerpse Kempen bestreek, kan het voor de inventarisatie van de volksliederen uit onze regio, nuttig zijn om de resultaten voor de Voorkempen op te vragen. In dit kader kan het ook nuttig zijn om de talrijke koren, fanfares, harmoniën en andere muziekverenigingen uit onze regio te bevragen over hun muziekrepertorium. Sommige van deze verenigingen bestaan reeds sinds de 19de eeuw, terwijl andere veel recenter zijn opgericht. Vele van deze koren en muziekverenigingen brengen oude liederen opnieuw tot leven, hoewel de uitvoering door overlevering en interpretatie van de uitvoerders kan verschillen. Uiteraard zijn er in onze regio ongetwijfeld veel particulieren die nog oude volksliederen kennen, terwijl heemkringen in hun archieven misschien ook over oude liedteksten beschikken. Ten slotte vermelden we nog het project van zanger Axl Peleman rond het inventariseren en herlanceren van oude volksliederen www.axlpeleman.be/volksliekes/liedjes.

Bedelzingen

Bedelzingen neemt een bijzondere plaats in binnen onze feestcultuur. Naast de meer traditionele types van bedelzangtradities zoals Nieuwjaarke zoete (31 december) en Driekoningen (6 januari), komen op sommige plaatsen ook sterzingen (tussen kerst en Nieuwjaar) en oudjaarzotten (31 december of 6 januari) voor. Sterzingen wordt heden niet meer door bedelaars beoefend, maar door organisaties die voor een goed doel centen willen inzamelen. Oudjaarzotten is een traditie waarbij tieners of volwassenen zich verkleedden en bij vrienden en/of familie rondtrekken om geld in te zamelen voor hun feest

86 http://www.politeia.be/articles.aspx?search_type=quickSearch&keyWord=gemeentenamen&page=1 87Op initiatief van de drie Kempense erfgoedcellen, LEADER Midden-Kempen Beweegt, MarkAante Kempen, Rurant en Vormingplus Kempen 48

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen of om samen te drinken88. Deze traditie werd in het verleden nog in St.Antonius uitgevoerd. In Brasschaat bestond vroeger een groep genaamd de ‘Aloude driekoningenzangers’. De voorzitter Sim Cootjans is overleden, maar zijn echtgenote zou nog over informatie over deze groep beschikken. Of er nog andere bedelzangtradities in onze regio voorkwamen, dient verder onderzocht te worden. Ondanks het feit dat er in sommige gemeenten zoals bv. Sint-Antonius nog veel gezongen wordt, is het een gebruik dat in andere gemeenten dreigt te verdwijnen. In dit kader is het interessant om het onderzoek (+ inspiratiebrochure) dat in 2013 door Erfgoedcel k.ERF werd uitgevoerd rond bedelzangtradities, te raadplegen89.

Instrumentale muziek

Zoals eerder vermeld, zijn er in de Voorkempen heel wat fanfares en harmoniën actief die nog historische Voorkempense muziekstukken kennen en kunnen opvoeren. In hoeverre het gaat over originele opvoeringen of bewerkingen doorheen de tijd, weten we niet. Tijdens de erfgoedsessies werden verschillende namen van muzikanten, componisten of dirigenten, afkomstig uit onze regio vermeld. Vlaams componist en dirigent Lodewijk de Vocht (1887-1977) was tussen WO I en WOII actief en schreef voornamelijk koormuziek. Hij woonde in ’s-Gravenwezel90. Tijdens de erfgoedsessie in Brasschaat werd de accordeonist, componist en oprichter van een accordeonschool Henri Coene (°?-1961) vermeld91. Toondichter Arthur Verhoeven (°1889-1958) was afkomstig uit Zandhoven. Hij was een orgelimprovisator en als verdienstelijk Vlaams componist voornamelijk actief tussen 1910 en 193092. Ook heden worden muzikanten nog beïnvloed door Kempense gebeurtenissen. Zo maakte componist Bart Vermeirsch (°1965) naar aanleiding van de opschudding die rond het Peerdsbos ontstond naar aanleiding van de aanleg van de hogesnelheidslijn een pianostuk voor klassieke muziek93. De hierboven vermelde lijst van muzikanten, componisten en dirigenten is niet volledig, maar kan wellicht met behulp van Resonant ‘het Centrum voor Muzikaal Erfgoed’ worden aangevuld.

Volksdans

Traditionele Voorkempense groepsdansen op eenvoudige melodieën worden in onze regio nog beoefend door volksdansgroepen uit Schilde, Brasschaat, Wuustwezel, Zoersel en Pulle. Oorspronkelijk waren deze dansen door iedereen gekend en werden ze overgeleverd. Doorheen de tijd zijn sommige volksdansen verdwenen, zijn er nieuwe volksdansen in het leven geroepen en werden volksdansen beïnvloed door dansen uit andere landen of streken. Grotere figuurdansen zoals de Molenmazurka, de Oogstkoekenkermis en de Karnaval zouden typisch Kempisch zijn94. Onderzoek dient uit te wijzen of deze ook in de Voorkempense dorpen beoefend werden. Naast de volksdansgroepen, beoefenen ook sommige schuttersgilden gildedansen. Volgens E. Van Autenboer95 zouden dit geen gildedansen zijn, maar populaire volksdansen, die van elders kwamen en graag gedanst werden. Anderzijds beweert een meerderheid van de Kempense schuttersgilden dat ze traditionele Kempense gildedansen uitvoeren. Een concreet voorbeeld zou de rozenwals

88 http://www.zing-ze.be/bedelzangtraditie/driekoningen 89 http://www.zing-ze.be/over-bedelzangtradities 90 http://www.muziekcentrum.be/identity.php?ID=134513 91 www.brasschaat.be/Download.aspx?ID=4341 92Jan Dewilde, studiecentrum voor Vlaamse muziek. http://www.muziekcentrum.be/identity.php?ID=136339#sthash.VWK7R19H.dpuf 93 S. ADRIAENSSENS, K. VERHEYDEN, Oude bossen van de Antwerpse Kempen, Davidsfonds, p.203. 94 http://danspunt.be/vlaamse-volksdans 95 E. Van Autenboer schreef het artikel ‘de gilden en de volksdans, in: T.MARIEVOET E.A, Zeg kwezelken wilde gij dansen? Volksdans in Vlaanderen, Tielt-Amsterdam, 1978, p. 55-57. 49

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen zijn die door de Sint-Jorisgilde Loenhout en de St.Jorisgilde Nieuwmoer nog wordt beoefend. De dans van de schout is een andere dans die door de St. Jorisgilde Loenhout wordt beoefend. De Sint-Sebastiaansgilde van Essen zou de Kadril van Essen en de lancierskadril beoefenen96.

Theater

In elke Voorkempense gemeente is wel een theatergezelschap actief. Sommige van deze gezelschappen bestaan reeds sinds de 19de eeuw, andere zijn recenter. Vermoedelijk lieten ze zich in hun repertorium inspireren door het kempense verleden. Naast de theatergezelschappen zijn er in de Voorkempen ook enkele poppentheaters. Deze volkspoppenspelen zijn eveneens gestoeid op oude tradities en zijn streekgebonden. De makers putten dus ook in deze podiumkunst uit het rijke Voorkempense verleden. In het kerstdorp Einhoven in Zoersel wordt reeds 24 jaar een kerstspel georganiseerd.

4.2.2.3 Sociale gebruiken en rituelen De sociale gebruiken en rituelen hebben we in verschillende hoofdstukken onderverdeeld. Zo bespreken we achtereenvolgens ‘kermis, jaarmarkt, braderie en kerstmarkt’, ‘reuzen, stoeten en processies’, ‘rituelen’, ‘feesten en vieringen’, ‘volksspelen’, ‘volkssport’ en ‘volkscafés’.

Kermis, jaarmarkt, braderie en kerstmarkt

In de Voorkempen worden al eeuwenlang kermissen georganiseerd. Ze zijn ontstaan uit de middeleeuwse ‘kerkmissen’ voor de inwijding van een nieuwe kerk. Vele mensen waren aanwezig bij dit gebeuren. Nadien werd jaarlijks een kerkmis georganiseerd op de sterfdag van de heilige verbonden aan de betreffende kerk en op andere religieuze feestdagen. In stedelijke gebieden verloor de kermis vaak zijn band met het religieuze feest dat eraan ten grondslag lag, maar in vele dorpen gaan beide nog hand in hand en gaat er op de wijdingsdag soms ook nog een processie uit97. In Pulderbos, Loenhout, Wuustwezel-dorp, Hoevenen, Heide en wijk hoek in Essen gaat de kermis door op de wijdingsdag of een datum die er dicht aan grenst. Of de processie dan ook nog uit gaat, zullen we in een volgend hoofdstuk belichten. In alle gemeenten wordt kermis ook rond een kerkelijke feestdag (Pasen, Pinksteren en 1mei) georganiseerd. In Wijnegem en Essen vindt er jaarlijks een carnavalkermis plaats. In Stabroek en ’s- Gravenwezel (Schilde) wordt er nog steeds een kermiskoers georganiseerd. Dit betreft een wielerwedstrijd die plaatsvindt tijdens een kermisweekend. In Schilde is de kermiskoers uitgegroeid tot het internationaal Dernyspektakel - Europacup Derny Schilde, cf. infra, terwijl het in Stabroek is uitgebreid met een kermisloop. Een bijzondere vermelding verdient de kermis van Pulderbos, die steeds het 1ste weekend na 15 augustus gevierd wordt en tal van activiteiten omvat. De in oorsprong middeleeuwse jaarmarkten groeiden uit tot bijeenkomsten waar handel en amusement hand in hand gingen. Heden is een jaarmarkt vaak vergezeld door een kermis en zijn er vaak ambachtslieden aanwezig98. De eerste jaarmarkt in Essen ontstond in 1920 naar aanleiding van de jaarlijkse verplichte provinciale stierkeuring. Het succes was overrompelend en sinds 1932 vindt deze jaarmarkt tot de dag van vandaag plaats op tweede Paasdag99. In ’s-Gravenwezel, Wijnegem, Pulderbos en Halle vindt er naast de jaarmarkt een kermis plaats. Twee andere types zijn nog de Vlaamse kermis en de braderie. Wellicht vonden ook in onze regio Vlaamse kermissen plaats. Soms

96 S. TOP & Leca vzw, Gildetradities. Een verhaal van beleving en herbeleving, 2013, p.46-47. 97 http://www.lecavzw.be/tradities/rituelen/kermis 98 http://www.lecavzw.be/tradities/rituelen/kermis 99 http://www.essen.be/product/451/eerste-jaarmarkt 50

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen organiseren scholen nog een Vlaamse kermis. Braderiën worden nog geregeld in periodes van solden georganiseerd. De kramen zijn dan bezet door winkeliers en niet zozeer door rondreizende handelaars100. Zowel in Brasschaat, Wuustwezel, Zoersel en Pulderbos wordt er jaarlijks een kerstmarkt georganiseerd. Naast de kerstmarkt worden er tal van andere activiteiten georganiseerd, zoals bv. een kerstspel in Zoersel, cf. supra en een kerststallententoonstelling in de Sint-Jozefkerk in Brasschaat. Naast de kerk wordt ook een week voor de kerstmarkt een grote kerststal in Kempische stijl opgesteld met levensgrote kerstbeelden en levende dieren. Het bouwen van kerststallen is ook een traditie die in onze regio veel voorkwam.

Reuzen, processies en stoeten

Reuzen

In het kader van dit traject hebben we een zestal reuzen in onze regio teruggevonden. Dat er vroeger nog meer waren, staat vast. In Brasschaat zou er bijvoorbeeld een reus Kapittel geweest zijn, die jammer genoeg in de jaren 1990 stukging en verdween101. Met uitzondering van de Zandhovense reuzen zijn de meeste Voorkempense reuzen na 1978 gecrëerd. Aangezien er geen reuzenverenigingen hebben deelgenomen aan de erfgoedsessies en de erfgoedenquête, hebben we geen zicht op hun noden en behoeften. Volgens een onderzoek ‘rond de rokken van de reus’ dat LECA en Reuzen in Vlaanderen vzw in 2010 uitvoerden102, zouden de meeste reuzenbeheerders echter geconfronteerd worden met dezelfde zwaktes, bedreigingen, noden en behoeften. Om reuzenbeheerders hierbij te ondersteunen werd in 2014 een inspiratiebrochure uitgegeven met als titel ‘rond de rokken van de reus’. Mogelijk kan dit ook onze Voorkempense reuzenbeheerders inspireren om de toekomst en de evolutie van het reuzenerfgoed uit onze regio veilig te stellen. Het spreekt uiteraard voor zich dat specifieke noden voor onze verenigingen in de toekomst ook in kaart kunnen gebracht worden. Daarnaast kunnen ook de herdenkingsactiviteiten ter ere van ‘Reus Sterke Peer’ in 2015 in Wuustwezel, inspiratie bieden om ook de andere Voorkempense reuzen terug in de kijker te plaatsen.

Overzicht van enkele Voorkempense reuzen:

 Reus Sterke Peer (Wuustwezel)  Stoffel, Berga en Chareltje (Zandhoven)  Peer en Marie (Pulle)  Jaan De Turfsteker (Kalmthout)  Baas Gansendonck (Schilde)

Processies

In de deelnemende Voorkempense gemeenten gaan er jaarlijks nog drie processies uit. Dat de Sacramentsprocessie van Pulle in 2014 voor de laatste keer is uitgegaan, laat blijken dat het voortbestaan van dit immaterieel cultureel erfgoed toch onder druk staat. De reden voor de afschaffing van de Sacramentsprocessie door de pastoor en het parochieteam, bleek het gebrek aan belangstelling. ‘Vroeger was de processie nog thans een heel gebeuren, waarbij alle verenigingen en schoolkinderen meededen en wie niet meeging in de processie, kwam kijken op de hoeken van de straat. De laatste jaren was er

100 http://www.lecavzw.be/ 101 Informatie Willy Cornelissens, Heemkring Breesgata 102 http://www.reuzeninvlaanderen.be/site/nl/nieuws/inspiratiebrochure-rond-de-rokken-van-de-reus

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen echter steeds minder belangstelling en werd de procesie slechts bijgewoond of gevolgd door een kleine groep deelnemers’103. Dat de Mariaprocessie in Pulderbos wel nog voortbestaat heeft mogelijk te maken met het feit dat de processie samengaat met de kermis, de veeprijskamp en tarijke andere activiteiten, cfr. supra. Het restauratie- en vernieuwingsproces dat de Associatie Processies Noorderkempen heeft uitgevoerd voor drie Kempense processies, waaronder de Heilige Quirinusprocessie van Loennhout, cfr.supra104 kan de nodige inspiratie bieden aan parochies waar het voortbestaan van de processies in gedrang komt. Inmiddels werkt Leca samen met het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) en Kadoc om bestaande en verdwenen processies in kaart te brengen op ODIS, een onlinedatabank105.

Overzicht Voorkempense processies:

 De Sint-Quirinusommegang in Loenhout  De sacramentsprocessie Nieuwmoer Kalmthout  De Mariaprocessie of de Processie Onze - Lieve-Vrouw Hemelvaart  De Sacramentsprocessie van Pulle is in 2014 afgeschaft, cfr. supra.

Stoeten

In onze regio zijn er een 18-tal stoeten, die jaarlijks uitgaan. De meer bekende carnaval- en sinterklaasstoeten gingen vroeger in bijna elke gemeente uit. Heden is dit gebruik sterk afgenomen. Of er in onze regio ook jubileumstoeten zijn, dient verder onderzocht te worden. Vroeger waren deze er wel. Kenmerkend voor de stoeten is de samenhorigheid die wordt gecreëerd door de belangeloze inzet en samenwerking van talloze geëngageerde en dynamische vrijwilligers. Gedurende maanden werken ze samen aan één resultaat, de stoet. Het werk aan deze stoeten wordt soms van generatie op generatie doorgegeven. Bovendien worden ook kinderen soms heel vroeg betrokken bij de opbouw van de stoeten106. Dat er in onze regio zeer belangrijk stoeterfgoed aanwezig is, mag blijken uit het feit dat de bloemencorso van Loenhout sinds 30 augustus 2013 samen met de andere vier bloemencorso’s in Vlaanderen is toegevoegd aan de inventaris Vlaanderen voor Immaterieel cultureel erfgoed107. Dat de stoeten tot zeer mooie resultaten leiden, staat vast, maar het is ook voor deze verenigingen niet altijd evident. Zo wordt er onder andere ook opgemerkt dat de stoeten wel regionaal veel aandacht krijgen, maar dat de naambekendheid buiten de eigen gemeente geringer is. Tijdens de intergemeentelijke erfgoedsessie in Wuustwezel werd er voorgesteld om een grensoverschrijdende samenwerking op te bouwen tussen de verschillende soorten stoeten uit de regio. Deze verenigingen kampen immers vaak met dezelde problemen. Overzicht Voorkempense stoeten:

 De bloemencorso van Loenhout  De lichtstoet van Wuustwezel  De pompoenstoet van Essen  De carnavalstoet van Essen  De duivenstoet van Essen  Verschillende carnaval- en sinterklaasstoeten

Rituelen en volksgebruiken

103 http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20140313_01023702 104 http://www.processiesvandenoorderkempen.be/ 105 http://www.lecavzw.be/nieuws/naar-een-inventaris-van-de-processies 106 http://www.lecavzw.be/tradities/feesten/bloemencorso-loenhout-wuustwezel 107 http://www.bloemencorso.be/nieuws/persberichten/item/108-bloemencorso-s-vlaanderen-erkent-als-vlaams- immaterieel-cultureel-erfgoed

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

In onze Voorkempense gemeenten bestonden vroeger en soms ook nu nog heel wat rituelen of volksgebruiken. In onderhavig overzicht lichten we er twee toe.

Tijdends de erfgoedsessies werden geregeld ‘religieuze gebruiken’ als immaterieel cultureel erfgoed aangehaald. Een gebruik dat in dit verband werd aangehaald was bijvoorbeeld het pesjoenkelen. Dit gebruik houdt verband met een aflaat die op Allerzielen werd verleend voor de zielen van de overledenen108. Heden is de invloed van het Christendom sterk afgenomen, waardoor ook het voortbestaan van enkele typerende religieuze gebruiken dreigt te vervallen. Aangezien deze echter deel uitmaken van onze mentaliteitsgeschiedenis, is het belangrijk dat we deze gebruiken in kaart brengen. In dit kader kan een samenwerking met het KADOC, CRKC en LECA aangewezen zijn. Naast de katholieke godsdienst kende ook de joodse godsdiens een grote vertegenwoordiging in onze regio. Zo haalden we de immigratie van Joodse families in de wijk heide in Kalmthout reeds aan, cfr. supra.

Het ‘mezenvangen’ is een typisch Antwerps volksgebruik. Vandaag bestaat het gebruik alleen nog in Wijnegem. Geleidelijk aan werden de optochten opgefleurd met zang en muziek en trokken ook fanfares mee. Heden is de tocht geëvolueerd tot een leuke uitstap, waarbij de nadruk op het bezoek van cafés ligt. In 2014 werd 150 jaar mezenvangen in Wijnegem gevierd109. Naar aanleiding van deze gebeurtenis schreef Vik Werrebroek, voorzitter van heemkring Jan Vleminck een boek over hun historiek. Tijdens de erfgoedsessie liet hij verstaan dat hij graag de traditie van het mezenvangen zou laten opnemen in de Vlaamse inventaris van het immaterieel cultureel erfgoed.

Feesten en vieringen

In dit hoofdstuk maken we een onderscheid tussen de feesten die in bijna alle deelnemende gemeenten worden gevierd en de feesten die eerder lokaal zijn. (waar we ons hier beperken tot een opsomming). Deze lijst is wellicht niet volledig en kan door de erfgoedcel verder aangevuld worden. Feesten zoals Sinterklaas, Nieuwjaar, kerst, Driekoningen en Pasen worden in heel België en zels internationaal gevierd, waardoor we ze hier niet extra opnemen. Nochtans zijn de oorsprong en de betekenis van ook deze feesten en de eraan verbonden tradities niet meer bekennd biij volwassenen en jongeren. Getuigenissen van ouderen en historisch onderzoek kunnen hier meer duidelijkheid over brengen.

Meer voorkomende feesten:

 De Sint-Hubertusverering met dierenwijding (Brasschaat, Essen, Stabroek, Schilde, Zandhoven)  De Sint-Antoniusviering (Brasschaat, Wuustwezel, Zoersel)  Verloren Mondag (algemeen)  Maria-Lichtmis (vroeger algemeen, nu bijna verdwenen)  Teerfeesten, gildefeesten en heemfeesten  Landjuweel

Lokale feesten:

 Kasteelfeesten Stabroek en Brasschaat  Over d’Aa feesten Essen  Hamamelisfeesten Kalmthout  Septemberfeesten Kalmthout  Hoevefeesten Kalmthout

108 http://nl.wikipedia.org/wiki/Pesjoenkelen 109 http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20131005_00776087 interview Vic Werrebroeck voorzitter heemkundige kring Wijnegem en Bart Vercammen voorzitter Mezenvangers. 53

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Sinksefeesten of straatfeesten van Kalmthout  Molenfeesten en landbouwdagen Pulderbos  Klokkenfeest Pulle  Paardenwijding Zandhoven

Volkspelen

Tijdens de erfgoedsessie in Stabroek werden er twee traditionele volksspelen vernoemd, namelijk het gansrijden en konijntonslagen. Hoewel beide aan elkaar verwant zijn, bestaat heden enkel nog het gansrijden. Het volksspel konijntonslagen is vermoedelijk tussen 1950-1960 verdwenen. De eeuwenoude traditie van het gansrijden wordt nog steeds actief beoefend in de Antwerpse polderdorpen110. In Brasschaat zou dit volksspel echter ook ooit beoefend zijn in de wijk Kaart. Een variant ervan ‘het hanenkappen’ vond plaats in het dorp111. Hoogtepunt van het gansrijden is het keizerrijden. De ganzenrijdersverenigingen van Stabroek en Hoevenen willen het ganzenrijden laten opnemen in de Vlaamse inventaris voor immaterieel cultureel erfgoed. Ze worden hiervoor financieel ondersteund door Stabroek, maar de erfgoedcel zou hier ook een begeleidende rol in kunnen spelen.

Tijdens de erfgoedsessie van Zoersel werden de lokale volksspelen als typerend voorbeeld van immaterieel cultureel erfgoed vermeld. Tijdens de kermis van Sint-Antonius worden er naar jaarlijkse gewoonte kindervolkspelen en schoonwandelen georganiseerd. Het schoonwandelen wordt door jong en oud aanzien als één van de grappigste evenementen van het jaar. Tijdens het schoonwandelen brengen een zestal theatergroepjes in verschillende sketches hun versie van de actualiteit met de nodige spot. In Essen worden er al 60 jaar Uilse volksspelen georganiseerd. TORJOKRAKOWIP organiseert volksspelen voor blinden en slechtzienden112. Bij een bezoek aan de heemkundige kring Breesgata zagen we het schilderij ‘De winnaar van de Ossenkoers’ van Jan Frans Simons uit 1885 hangen. Dit schilderij toont aan dat de ossenkoers op de Miksebaan in Brasschaat-Centrum werd gereden. Deze ossenkoers was vanaf ca. 1870 een volksvermaak, maar werd vanaf het uitbreken van WO I niet meer georganiseerd. Bij de feestelijkheden rond het 100-jarig bestaan van Brasschaat op 8 september 1930 is de ossenkoers nog éénmalig gereden. Hiervan zijn filmbeelden bewaard113.

Volkssport

Als belangrijkste volksporten voor onze regio werden tijdens de erfgoedsessies het wielrennen en de veldritten, de achtkamp van Brasschaat, de schutterij en de duivensport vermeld.

Wielrennen & veldritten

Wielrennen is in de Voorkempen altijd erg populair geweest. Tientallen bekende wielrenners kwamen uit onze regio. Zo kunnen we ondermeer Karel Verbist (1883 - 1909) die in Wijnegem woonde, Arthur ‘ijzeren tuur’ Vanderstuyft uit Essen (1883-1956), Henricus ‘Rik’ Vanhole uit Wijnegem (1915-2000), Dolf Verschueren uit Wijnegem (1922-2004),

110 Informatie van Heemkring Molengalm. 111Informatie Willy Cornelissen, Heemkring Breesgata: van het Gansrijden bestaat een affiche dat deze op 5 september 1955 in het gemeentepark werd gereden. 112 Informatie Jokke Hennekam, schepen van cultuur Essen. 113 Informatie Willy Cornelissen, Heemkring Breesgata. 54

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Gust Verhaegen uit Pulle (°1941), Jules Marinus uit Pulderbos (1943 +1998) en Rik Van Steenbergen (1924-2003) die in Zoersel woonde vermelden, maar er zijn er ongetwijfeld nog veel meer114. Bovendien zou de Royal Antwerp Bicycle Club uit Brasschaat, de oudste wielerclub van België zijn. Ze werd gesticht op 31 maart 1882115. Dat België en de Voorkempen een diepgewortelde wielertraditie heeft, blijkt ook uit hoe intens wielerwedstrijden in onze contreien worden beleefd. Daar waar de Koninklijke Wieler- en Atletiekclub “Wezel Sportief” vzw in 1953 startte met de organisatie van de kermiskoers voor amateurs, groeide de organisatie uit tot een internationaal prof criterium – dernyspektakel - Europacaup Derny Schilde116. De gemeente Stabroek ligt geregeld op het parcours van drie grote en historische wielerwedstrijden. Zo vermelden we de Nationale Sluitingsprijs Putte-Kapelle die in 1929 voor de eerste keer werd gereden117, daarnaast vermelden we de Schaal Sels die in 2015 voor de 90ste keer wordt gereden118 en ten slotte de Antwerpse Havenpijl, die in 1990 voor de eerste keer plaats vond119. De gemeenten Schilde, Wijnegem en Zandhoven liggen dan weer op het parcours van de Groote Scheldeprijs, die in 1907 voor de eerste keer plaatsvond120. Maar naast het wielrennen is ook het veldrijden of de cyclocross erg populair in onze regio, dit werd ook aangehaald tijdens de erfgoedsessies van Essen, Wuustwezel en Kalmthout. Zo vond de eerste cyclocross van Essen plaats in 1965. Eind jaren ‘70 van de 20ste eeuw kreeg deze wedstrijd bovendien internationale prestige121. De Azencross is sinds 1984 een jaarlijkse cyclo-cross wedstrijd gehouden in het Belgische Loenhout122. In Wuustwezel worden ook de provinciale kampioenschappen veldrijden gereden123. Tot 2014 werd in Kalmthout ten slotte de internationale veldrit Bosduincross gereden124.

De achtkamp van Brasschaat

Een andere populaire sport uit onze regio is de achtkamp van Brasschaat. In 2014 vond deze werdstrijd voor de 65ste maal plaats. De achtkamp bestaat uit volgende proeven: 1km tijdrit, 200 m verspringen, 6,5 km tijdrit, 1500m kogelstoten, Veldloop en veldrit. De bezieler van de achtkamp is Frans Laureyssens125.

Schuttersgilden

Een traditionele sport van een heel andere orde wordt nog steeds beoefend door de talrijke schuttersgilden en sportschutters uit onze regio. In het kader van de opmaak van dit dossier beperken we ons tot de schuttersgilden. Oorspronkelijk vormden de schuttersgilden (privé-)milities, die de wapens van hun tijd gebruikten om de gemeenschap te beschermen tegen aanvallen van buitenaf. De gilden verloren gaandeweg hun militaire functie en werden een vrijetijdsvereniging van schutters, maar een gilde omvat nog veel meer. Zo zijn de broederschap, solidariteit, de rituelen en tradities minstens even belangrijk126. In 2010

114 P. SIPIDO, S.VAN BOUWEL, T.SOULLIAERT, S. GEVAERTS, T.LANDUYT EN W. VAN BESIEN, Wielerhelden, catalogus tentoonstelling Ter Boelaarpark, Borgerhout, 2011. 115 http://www.rabc1882.be/index.php?id=geschiedenis 116 http://kwacwezelsportief.be/index.html 117 http://www.sluitingsprijs.be/geschiedenis.html 118 www.schaalsels.be. 119 http://www.antwerpsehavenpijl.be/ 120 http://www.scheldeprijs.be/

121 http://molenheidevrienden.be/ 122 http://nl.wikipedia.org/wiki/Azencross 123 http://www.wacteam.be/index.php/nieuws-archief/laatste-nieuws/196-provinciale-kampioenschappen- veldrijden-te-wuustwezel 124 http://www.nieuwsblad.be/sportwereld/cnt/dmf20140408_012 125 http://www.achtkamp.be/ 126 S.TOPS, Gildetradities. Een verhaal van beleving en herbeleving,Leca, Hoge Gilderaad der kempen, 2013.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen organiseerde LECA in samenwerking met de Hoge Gildenraad der Kempen een grootschalige enquête om de rijkdom van de gildetradities in kaart te brengen. In totaal werd de enquête ook door 8 gilden uit onze gemeenten ingevuld. De resultaten van de enquêtes werden verwerkt door professor Stefaan Tops en samengebracht in de publicatie ‘gildetradities een verhaal van beleving en herbeleving’. Mede op basis van dit boek kunnen we nadenken over de toekomst van dit immaterieel cultureel erfgoed en de wijze waarop we het draagvlak ervoor kunnen vergroten. Afhankelijk van waar er nood aan is, kan er gewerkt worden rond het identificeren, documenteren, inventariseren, onderzoeken, zichtbaar maken en promoten van het immaterieel cultureel erfgoed. Ook kunnen er educatieve programma’s worden georganiseerd.

Duivensport

De duivensport is een andere Belgische traditie, die ook in de Voorkempen nog veel wordt beoefend. De sport is in de eerste helft van de 19de eeuw in Belgische steden ontstaan en werd na 1880 ook populair op het platteland. Het duivenmelken werd in veel families van de ene generatie aan de andere doorgegeven127. Aangezien geen duivenmelkers aanwezig waren tijdens de erfgoedsessies en ze ook geen erfgoedenquête invulden, hebben we nog geen zicht op de noden en behoeften van deze verenigingen. Er is in het verleden wel al expertise opgebouwd. Zo gaf erfgoedcel Kempens Karakter het boekje bevlogen Passie - duivensport in de Kempen' uit.

Volkscafés

Vroeger waren er in elk dorp, langs elke steenweg en op elk kruispunt wel een paar volkscafés. Nochtans werd dit type van immaterieel cultureel erfgoed slechts in één gemeente vermeld tijdens de erfgoedsessies. Net door hun alledaagse karakter zijn volkscafés een wezenlijk onderdeel van ons cultureel erfgoed. Niet alleen de vaak waardevolle interieurs, maar ook de geschiedenis, de verhalen en anekdotes mogen niet zomaar verloren gaan. Met elk volkscafé dat verdwijnt, gaat niet alleen het materieel erfgoed verloren, maar valt er ook een sociaal vangnet weg dat voor velen belangrijk is. Op de website van LECA kan men de volkscafékaart raadplegen. Momenteel staan er slechts vier volkscafé’s voor onze regio op. Uiteraard dient dit overzicht verder aangevuld te worden128.

Volkscafé’s:

 De Ivoren Bal (Brasschaat)  Het Zand (Brasschaat)  De Gulden Poort (Schilde)  De Vroege Morgen (Wijnegem). Dit laatste volkscafé is 53 jaar oud en zou vroeger ook over een clublokaal beschikt hebben, waar duivenmelkers samenkwamen.

4.2.2.4 Kennis en vaardigheden betreffende de natuur en het universum Voorkempense culinaire tradities

127 http://www.lecavzw.be/tradities/rituelen/duivensport 128 http://www.lecavzw.be/tradities/volkscafes/overzicht

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Tijdens de intergemeentelijke erfgoedsessie werd de bourgondische aard van de Voorkempenaar aangehaald. In dit hoofstuk overlopen we de typische culinaire tradities die nog steeds in de Voorkempen bestaan. Enerzijds zijn er gerechten die nog steeds in het kader van feestdagen worden gegeten, maar die niet noodzakelijk Voorkempens zijn. Anderzijds geven we een korte opsomming van culinaire tradities die wel uit deze regio komen.

Meer verspreide culinaire tradities:

 Worstenbrood en appelbollen op Verloren maandag  Hubkes of Sint-Hubertusbroodjes op hubkesdag  Sint-Antoniusmaaltijd en Sint-Antoniuspens  Koningstaart op driekoningen  Pannenkoeken op Maria Lichtmis

Lokale culinaire tradities:

 Stabroekse zoentjes  Wycam’s borstbollen (kalmthout)  Witkap bier (Brasschaat)  Koffie Mokapi (Wijnegem)  Likeur Louis Meeus (wijnegem)  Sint-Antoniusbeulingen (Zoersel)  Gerookt paardje van Equinox (Wijnegem)  De Polder (choco, yoghurt, platte kaas,..)  Putse Janhagel (Stabroek)

4.2.2.5 Traditionele ambachten en vaardigheden In onderstaand overzicht delen we de ambachten en vaardigheden die tijdens de erfgoedsessies zijn vernoemd en die we in de literatuur over onze regio terugvonden in vier verschillende types in. Er zullen ongetwijfeld nog meer traditionele ambachten en vaardigheden in onze regio beoefend zijn, die niet in de lijst voorkomen. Dit overzicht dient dan ook verder aangevuld te worden. Soms zijn er nog relicten van de ambachten bewaard, maar in andere gevallen horen ze tot het verleden en beschikken we alleen nog over archivalische, fotografische en mondelinge bronnen.

Ambachten of vaardigheden die voedsel & drank als eindproduct opleveren:

 Imkerij  Brouwerijen (oa. De Drie Linden in Brasschaat, Cassimon en de Kroon in Kalmthout, De Ster en Wesenbeek in Essen, Schilda in Schilde, Veraart in Stabroek, Areda en Saveniers in Wijnegem,…)  Stokerij (bekende Louis Meeus in Wijnegem,…)  Molens of maalderijen (oa. molen Sebrechts en Raeymackers in Zoersel, windmolen Pulderbos)  Melkerij (oa. de Eendracht in Essen, Ceres in Stabroek)  Melkmeisjes  Suikerfabriek (oa. Lonca suikerwarenfabriek in Essen)  koffiebranderij (oa. Laene in Essen)  Mouterijen (oa. Dingemans in Stabroek, Kalmthout,…)  Slachterstradities (Schilde)  Peedrogen ( Stabroek)

Ambachten of vaardigheden die brandstof opleveren:

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Turfsteken (vnl. in Essen, Kalmthout en Wuustwezel)  Houtskoolmeilers (oa. relicten in Zoerselbos)  Mutsaard maken (oa. Stabroek)

Ambachten, vaardigheden met een specifieke relatie tot de grensstreek:

 Douane, tolbeamten, grenswacht (oa. Essen, Wuustwezel, Stabroek, Kalmthout)

Overige streekgerelateerde ambachten en vaardigheden:

 Diamantnijverheid (oa. Brasschaat, Kalmthout, Stabroek, Wijnegem, Wuustwezel, Zandhoven)  Touwslagerij (oa. Kalmthout)  Klompenmakerij (oa. Wijnegem)  Houtdraaier (oa. Wijnegem, Massenhoven)  Steenbakkerijen (oa. Smeyers in Essen, Wildert , het Steengeleg in Zoerselhof, Wuustwezel)  Boomkwekerij (oa. Mus Luyckx in Essen)  Karrenmakerij (oa. Essen)  Matten- of mandenvlechten (oa. Stabroek)  Paternosterbollekesmakerij ( Stabroek)  Leerlooierij (oa. Van Neel in Essen)  Wasserijen of wasfabrieken (…)  Conservenfabriek (Picolo in Stabroek)  Sigarenfabriek (oa. Buermans in Essen en Wuustwezel)  capsulefabriek (oa. Deventer in Essen)

4.2.2.6 Conclusie immaterieel cultureel erfgoed

Onze regio is uitzonderlijk rijk aan immaterieel cultureel erfgoed. Er zijn talrijke thema’s op basis waarvan we het verleden kunnen reconstrueren, maar het opstellen van een prioriteitenlijst van dit omvangrijke onderzoeksveld dringt zich op. Dit voornamelijk omdat de getuigen over het verleden schaarser worden. Daarnaast is het ook noodzakelijk dat het cultureel-erfgoedconvenant zich inschrijft in het ICE-Netwerk en meewerkt aan het ontwikkelen van een methodiek voor het capteren, borgen en ontsluiten van dit waardevol erfgoed. De laatste jaren is er door verschillende partners binnen het ICE-netwerk al waardevol onderzoek gebeurd, we denken hierbij bv.aan het project ‘rond de rokken van de reus’, ‘kempen kookt en kempen zingt’, ‘de gildetradities’,…. De erfgoedcel kan hierdoor gebruik maken van de opgedane kennis en expertise om de inventaris voor onze regio verder aan te vullen. Bovenstaand overzicht vormt namelijk een eerste aanzet, maar dat de erfgoed- en expertisekaart van het immaterieel erfgoed uit onze regio nog veel breder is, staat vast. Een verdere bevraging van het erfgoedveld en het verder in kaart brengen van dit immaterieel erfgoed zal dan ook een hoofdactiviteit worden voor de toekomstige cultureel-erfgoedcel.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.2.3 Roerend cultureel erfgoed in de Voorkempen

In onderstaand hoofdstuk bespreken we het roerend cultureel erfgoed uit de Voorkempen. Als basis voor de analyse maakten we gebruik van de gegevens die we verzamelden tijdens de erfgoedsessies, de resultaten van de erfgoedenquête, aangevuld met gegevens uit literatuuronderzoek en/of internetopzoekingen. Ondanks het feit dat de erfgoedenquête door 77 respondenten werd ingevuld, is dit slechts een fractie van het Voorkempense cultureel-erfgoedveld en dienen we voorzichtig te zijn met het interpreteren van de resultaten. Verder onderzoek kan in een latere fase bevestigen of de gegevens ook gelden voor de actoren die de enquête niet invulden.

Als we de resultaten van de erfgoedenquête overlopen zegt de helft van de respondenten nog steeds over een erfgoedcollectie te beschikken of ooit een erfgoedcollectie beheerd te hebben. 27% zegt dat het om een museale collectie gaat, terwijl 40% zegt dat het over een archivalische of documentaire collectie gaat. Opvallend voor de museale erfgoedcollecties is dat ze ofwel bijna volledig geïnventariseerd of geregistreerd zijn ofwel helemaal niet. Mogelijk heeft dit verschil te maken met het type vereniging of organisatie die de enquête invulde. Zo zijn er enerzijds de professionele instellingen en anderzijds de verenigingen die voornamelijk met vrijwilligers werken en die hier dus niet de middelen of de mankracht voor hebben. De meeste reeds geïnventariseerde collecties zijn verwerkt in een standaard tekstverwerkings- of kantoorautomatiseringspakket of een daarop gebaseerd systeem. Nochtans zijn er ook nog veel collecties geïnventariseerd via 59

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen een steekkaartensysteem. Het merendeel van de museale collecties is nog niet online ontsloten. Wat het behoud en beheer van de collecties betreft, zegt de meerderheid van de respondenten dat de collecties in redelijke staat bewaard zijn129. Als dit toch niet het geval is, wordt er verwezen naar onaangepaste klimatologische omstandigheden, geen optimale stockagemogelijkheden of een ongeschikte en onaangepaste bewaring bij mensen thuis. De archivalische of documentaire collecties zijn meestal niet of slechts zeer weinig geïnventariseerd. Als er al geïnventariseerd is, gebeurde dit doorgaans met een standaard tekstverwerkings- of automatiseringspakket. Ook hier is het merendeel van de collecties niet online ontsloten, hoewel de cijfers hoger zijn dan de reeds digitaal ontsloten museale collecties. Uiteraard moeten we hier rekening houden met het feit dat er meer respondenten over een archivalische of documentaire collectie beschikken. In tegenstelling tot de museale collecties die redelijk bewaard waren, geeft het merendeel van de respondenten aan dat hun archivalische collecties goed bewaard zijn. Anderen geven aan dat hun collecties redelijk bewaard zijn. Het aantal respondenten waarvan de collectie slecht bewaard is veel lager. Als reden wordt een niet geklimatiseerde bewaarplaats opgegeven.

Wat het digitaliseren van zowel de museale, als de archivalische of documentaire collecties betreft, heeft ongeveer de helft dit ooit laten doen of zelf gedaan.

4.2.3.1 (kunst)collecties en verzamelingen Kunstpatrimonium

Zoals eerder vermeld, hebben tientallen kunstenaars zich door de Voorkempense natuur en verhalen laten inspireren. Door de aanleg van de spoorweg en tram werd de regio vanaf 1854 ook gemakkelijker bereikbaar, cf.supra. De kunstenaars zochten de natuur op om haar te schilderen zoals ze was, puur en realistisch. Hoewel deze pleinaristen een aanzienlijk aandeel vormden van de kunstenaars die zich door onze landschappen lieten inspireren, waren er uiteraard ook kunstenaars die een andere stijl hanteerden of kunstenaars die afkomstig waren uit deze regio of zich hier tijdens een bepaalde fase in hun leven vestigden. Zo is het minder bekend dat Henry Van de Velde in Kalmthout begon als kunstschilder130. Daarnaast vermeldde de nog bekendere kunstschilder Vincent Van Gogh, Kalmthout herhaaldelijk in zijn brieven131. In onderstaand overzicht geven we een toelichting van de kunstcollecties in de gemeenten. De beheerders kunnen zowel overheden, vzw’s of particulieren zijn. Verder onderzoek kan het overzicht nog aanvullen. Daarnaast zijn er ook kunstvormen die hier niet aan bod komen, maar die tijdens een latere fase nog in kaart kunnen gebracht worden.

Schilderijen

Brasschaat  Collectie Hendrik Luyten (1849-1945), een in Nederland geboren, later tot Belg genaturaliseerde kunstschilder, vooral bekend om zijn impressionistische werken.  Collectie Jan Frans Simons (1855-1919) portrettist en schilder van ossenkoersen en processies & Tilla Simons (1888 – 1969) lanschapschilderes en portrettiste.  Collectie schilderijen en beeldhouwwerken Thomas van Heck (1910- 2006).  Collectie Bruno Vekemans (°1952), hedendaags schilder en autodidact132.  Andere Brasschaatse kunstenaars of kunstenaars die in Brasschaat

129 In de enquête maakten we het onderscheid tussen goed – redelijk – slecht. 130 http://vriendenplantinmoretus.be/kalmthoutse-villa-vogelenzang-withof-revisited/ 131 http://www.tento.be/OKV-artikel/kalmthout-als-kunstenaarsdorp 132 http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/kunsten/1.901027 60

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

verbleven,oa. Edward Van Mieghem (1915-2006), Gilbert Van Hool (1929-2003), …133. Essen  Collectie landschaps- en hoeveschilderijen van Alfons Van Ginderen (°1918). Alfons Van Ginderen richtte in Essen een Schildersschool op in 1970.  Collectie etsen Albert Ysacker. Kalmthout  Collectie Ernest Albert (1900-1976). Aangesloten bij Kunstkring ‘Als ik kan’. Directeur van de Koninklijke Academie Beeldende Kunsten Mechelen134.  Kunstcollecties Kalmthoutse of Grijze School. oa. Jacques Rosseels, Isidore Meyers, Adrien Joseph Heymans, Florent Crabeels en Théodore Baron135. Schilde  Collectie Museum Albert Van Dyck (1902-1951). Animist, kwam in 1931 in Schilde wonen. Vooral aandacht aan het kind en het schrale Kempische landschap.  Collecties Pascal de Beucker (1881-1944), een schilder van genretaferelen.  Collecties Edmond van Offel (1851 -1959), bekend door zijn boekbandontwerpen voor uitgeverijen, historische wandplaten en exlibris. Stabroek  Collectie Maarten Melsen (1870-1947). Maarten Melsen was een naturalist en een familieschilder, die bijzondere waarde hechtte aan de moeder- kindrelatie.  Collectie Felix Sauter (1881 – 1963), een Stabroeks impressionist136. Wijnegem  Kunst- en antiekcollectie Axel Vervoort (°1947) kanaal Wijnegem.

Zoersel  Collectie De Facktorij met werken van patiënten uit P.C. Bethaniën

Zandhoven  Collecties Paul Ibou (°1939), grafisch vormgever, typograaf, logo- en huisstijldesigner, affichist, publicist, beeldend kunstenaar,….

Beeldhouwwerken

Stabroek  Collecties Rik Sauter (1885-1952), een beeldhouwer van portretten, medaillons en monumentale werken. Essen  Beeldencollectie Albert Poels (1903-1954), een beeldhouwer, medailleur en juwelenontwerper. Zoersel  Collecties Pol Van Esbroeck (1911-2010) en Mariette Coppens (°1931), beeldhouwerskoppel, die van de lindeboom een majestuees kunstwerk maakten.

 kunstobjecten Diana Coppens en schilderijen van bevriende kunstenaars zoals Eduard Van Esbroeck, Jules van Ael en Juul Keppens in beeldenhuis.  Collectie Jan Dries, bekend beeldhouwer van o.a. de G58 die woonde en werkte in Zoersel en onlangs overleden is.

Religieuze collecties

Religieuze collecties zijn in al de gemeenten aanwezig. Meestal gaat het hier over collecties in het bezit van de kerkfabrieken, kloosters of ocmw’s. Reeds enkele jaren maakt het Centrum voor religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) op vraag van kloosters en abdijen inventarissen van hun collecties. Kerkfabrieken zijn op basis van het

133 Op de website van stichting Jan Frans Simons vzw staat ook een inventaris van Brasschaatse kunstenaars. 134 http://www.frans-kapma-foundation.com/Templates/albert.html 135 Als kenmerk van deze school geldt de grijsschildering, ontstaan op basis van de zandige ondergrond, de hemel vol wolken, de nevel en de mist die de schilders naar de kleur grijs deed grijpen. Deze mode heeft niet zolang geduurd, maar was een belangrijk moment in de evolutie van het realisme naar het inheemse impressionisme135. 136 http://martenmelsen.free.fr/mm/autobio_N2_04.htm

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen eredienstendecreet en het kerkelijk wetboek verplicht tot het opstellen en bijhouden van een inventaris van de goederen die ze beheren. Vrijwilligers van kerkfabrieken kunnen zich voor het opmaken van deze inventaris laten begeleiden door de provincie137. Hoewel deze inventarissen niet voor het brede publiek toegankelijk zijn, is er over sommige religieuze objecten uit onze regio reeds meer bekend door de publieksontsluiting ervan of opgemaakte erfgoedpublicaties.

Bekende erfgoedcollecties:

 Het Forceville orgel kerk Stabroek  Het Pescheurorgel kerk Zoersel  Het Sint-Quirinusretabel In Wuustwezel  Waardevolle collectie obiïts in de Sint-Catherinakerk van ’s-Gravenwezel  Religieus erfgoed klooster zusters Franciscanessen uit Wuustwezel  Biechtstoel, preekstoel en kleinere objecten uit OLV kerk van Wijnegem138  Mariaklok in de Sint Pieter- en Pauluskerk in Pulle  …

Het feit dat religieuze instellingen over een inventaris moeten beschikken, is nuttig omdat kerkfabrieken en parochies hierdoor inzicht krijgen in de samenstelling en waarde van hun collectie. Tijdens de erfgoedsessies was er enkel in Zoersel en Wijnegem een vrijwilliger van de kerkfabriek aanwezig. Beiden gaven aan dat de collecties niet al te best bewaard zijn. Zowel wat klimatisering, als opslag betreft. Verder onderzoek kan hier meer inzicht in brengen.

Collecties van verenigingen

Heemkundige en volkskundige verzamelingen

In onze regio beheren 6 heemkundige kringen (Brasschaat, Essen, ’s-Gravenwezel, Pulderbos, Zoersel) een lokaal heem- of volkskundig museum waarin talrijke objecten herinneren aan het dagelijks leven, de religie en de ambachten van het verleden. De omvang van de bewaarde collecties van deze musea is zeer uiteenlopend. Bijna alle heemkundige kringen geven aan dat hun museumcollecties voor meer dan 60% zijn geïnventariseerd. Alleen in Brasschaat en binnenkort ook in Zoersel is de inventaris van de collecties digitaal ontsloten via de website. De heemkundige kring van Essen en de Molenkring in Pulderbos beschikken niet over een website. De lokalen waarin de museumcollecties zich bevinden, zouden redelijk voldoen139, hoewel we geregeld vernamen dat er plaatsgebrek was of onaangepaste klimatologische omstandigheden waren, cf.infra. Een voorbeeld hiervan is het lokaal van HeemKring Molengalm. Hoewel deze heemkring niet over een museum beschikt, heeft ze wel een erfgoedcollectie in bewaring genomen. De collectie is samengesteld uit vlaggen, heiligenbeelden, oude kerkbezittingen,…die in een lokaal in kasteel Ravenhof en op de zolder van het kasteel zijn ondergebracht. De omstandigheden zijn er niet optimaal door een onaangepaste klimatisering en een gebrek aan geschikte kasten.

Hieronder geven we een overzicht van de heemkundige museumcollecties:

 Heemkundige collectie in museum het Schuurtje – Brasschaat  Volkskundige collectie in het folkloristisch Gerard Meeusen Museum op de zolder van het gemeentehuis - Essen

137 http://crkc.be/inventarisatie-0 138 Deze kerk werd in 1987 afgebroken. 139 In de erfgoedenquête kon men goed, redelijk of slecht aanduiden. 62

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Heemkundige collectie in het Museum de Drie Rozen - ‘s- Gravenwezel  Heemkundige collectie onder andere landbouwalaam in molen en karrekot - Pulderbos  Heemkundige collectie in ’t Heemhuisje ‘de Groot Zoerselsegeschiedenis’ - Zoersel  Heemkundige collectie in het museum Vrienden van het Zoerselbos – Zoersel

Heemkundig documentatiecentrum Wijkwerking Mariaburg vzw uit Brasschaat beschikt ook over een erfgoedcollectie van ongeveer 100 stuks zoals vlaggen, kostuums, medailles, bekers, glasramen,…. De collectie is niet online ontsloten. Ze is ook nog niet volledig geïnventariseerd. De bewaartoestand is redelijk.

De grootste collectie ongemotoriseerde voertuigen voor transport over land en voorwerpen verwant met het gebruik en de productie van de voertuigen bevindt zich in het karrenmuseum in Essen en telt ongeveer 300 objecten. De collectie is redelijk bewaard maar het museum wil aan hogere normen voldoen voor het behoud en beheer van de collectie. Daarnaast is er ook nood aan een ruimte voor depotwerking en geklimatiseerde vergaderruimtes. De collectie is volledig geregistreerd en online te consulteren.

Gilde erfgoed

Uit de erfgoedsessies en de erfgoedenquêtes is gebleken dat de Voorkempense schuttersgilden over zeer oude en waardevolle erfgoedcollecties beschikken. Het gaat hier ondermeer over vaandels en vlaggen, zilveren koningsbreuken of schilden, keizersbreuken, standaard wimpels, pankartes, gildentrommen, beelden, blazoenen, trofeeën, kruisbogen, gildekledij, heiligenbeelden, zilveren kroontjes, stafs van hoofdmannen, spaanhoeden, boden, hellebaarden, …. Een probleem dat twee gilden aanhaalden, is dat hun gildecollecties niet op één locatie zijn ondergebracht, maar verspreid zijn bij de gildenleden thuis. Hierdoor is het moeilijk een concreet zicht te hebben op de gildecollecties en hun bewaringstoestand. Het merendeel van de gildecollecties is ook beperkt geïnventariseerd en ontsloten, hoewel de gilden bijna allemaal een eigen website hebben. Elke gildecollectie groeit nog aan, omdat er om de twee jaar koningschieten wordt georganiseerd en omdat diegene die ‘koningschiet’ een zilveren schild schenkt aan de gilde.

Collecties van stoeten, reuzenvereniging, theaterverenigingen en kerststalcomités

De stoeten, theaterverenigingen, poppentheatergezelschappen en kerststalcomités uit onze regio beschikken meestal ook over erfgoedcollecties, zoals bv. oude decors, oude wagens, oude theaterkledij, waardevolle poppen, oude scripts…. Het probleem bij deze collecties is dat het vaak gaat over zeer fragiele en erg grote stukken. Veel van deze verenigingen kampen bijgevolg met plaatsgebrek om dergelijke collectiestukken in goede omstandigheden te kunnen bewaren.

Overige collecties

Tijdens de erfgoedsessies werden nog enkele collecties vermeld, maar er zijn er ongetwijfeld nog veel meer, die door de toekomstige erfgoedcel in kaart kunnen gebracht worden.

Particuliere verzamelingen en collecties

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Opvallend voor onze regio is het groot aantal private collecties. Deze collecties kunnen samengebracht zijn in een klein museum, maar kunnen ook niet publiek toegankelijk zijn. Zo zijn er uiteraard veel verzamelaars die hun collectie liever niet openstellen. De deelnemers van de erfgoedsessies, beschouwden dit als een zwakte en benadrukten het belang om hier toch op één of andere wijze mee naar buiten te komen. Als deze mensen overlijden, dreigen deze verzamelingen immers verloren te gaan. Bovendien kan er door een openstelling van dergelijke collecties ook een uitwisseling tussen verzamelaars tot stand komen en kunnen ze hun collectie eventueel uitbreiden met nieuwe stukken. Collecties die wel zijn ondergebracht in een privémuseum, zijn niet noodzakelijk geïnventariseerd, gedigitaliseerd of online ontsloten. Particulieren die via erfenis in het bezit zijn gekomen van een erfgoedcollectie, staan ook dikwijls voor een hele uitdaging omdat ze de collectie niet goed kunnen bewaren, omdat ze de waarde er niet van kennen, omdat ze niet op de hoogte zijn van de beste bewaaromstandigheden voor de erfgoedcollectie en omdat ze niet weten waar ze ermee terecht kunnen. Dit ligt in eerste plaats niet bij deze individuen zelf, maar veeleer aan het feit dat er een soort ombudsdienst ontbreekt die deze mensen kan helpen of advies verlenen over behoud en beheer, de organisatie van activiteiten, verzekeringen, sabam, enz. Dit is zeker een aandachtspunt waar we rekening mee moeten houden bij het uitwerken van een cultureel- erfgoedbeleid. Daarnaast werd er tijdens de erfgoedsessies ook gesproken over de oprichting van een depot om dergelijke privécollecties op een passende manier te kunnen bewaren.

In onderstaand overzicht lijsten we de private collecties op die tijdens de erfgoedsessies zijn aangehaald. Dat er echter nog veel meer interessante en waardevolle privé-verzamelingen zijn, valt niet te betwijfelen.

Particuliere verzamelingen of collecties in privé-musea

 Collectie rond het thema papierknip- en schaarkunst (Essen).  Collectie grote en kleine stoommachines, afkomstig uit gemalen, maalderijen en stoomschepen (Essen)  Heemkundige collectie ’t Kotje der herinnering (Kalmthout).  Collectie politiepetten of kepies (Kalmthout).  Collectie materialen, die de industrie van het touwslagen en de touwslagerij illustreren (Kalmthout)  Het Museum Louis Fierens beschikt over één van de grootste nummerplaten collecties ter wereld (Wijnegem)  Het ‘museum voor volkskunst Jan Augustijns’ herbergt een volkskundige collectie rond historische wagenmakerij (Wuustwezel)  Het Museum ’Hier brandt de Lamp’ bevat een grote collectie over elektriciteit (Zandhoven)  Het mini-Citroënmuseum herbergt alles van en over het Franse automerk met een specialisatie in Citroën-miniatuurautootjes (Zandhoven).  In de brandweerkazerne is brandweermateriaal van de laatste 100 jaar te zien. (Zandhoven)

Niet ontsloten particuliere verzamelingen of collecties

 Collectie van minitrams in Brasschaat  Verzameling religieus erfgoed Luc Gowie Brasschaat  Collectie Pater Dierxckens Brasschaat

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Collectie heiligenbeelden in Essen  Collectie over WOI en WO II in Essen  Collectie mineralen Schilde  Collectie kledij Essen  Postkaart verzamelaars Stabroek en Wijnegem  Poppenkastcollecties in Brasschaat en Wuustwezel  Collectie over het psychiatrisch ziekenhuis Bethaniën  Verzameling over Molen Sebrechts St. Antonius  De onderdelen van de jeneverstokerij Meeus uit Wijnegem zijn nu in het jenevermusuem van Hasselt ondergebracht.

Collecties van andere overheden

Defensie

 collectie artillerie, luchtdoelartillerie, uniformen en een historische zaal van het Lichte vliegwezen (Brasschaat) provincie  collectie arboretum (kalmthout)140.

4.2.3.2 Literair cultureel erfgoed Hoewel er in de Voorkempen een rijke collectie literair cultureel erfgoed aanwezig is, zijn al deze collectiestukken op de meest uiteenlopende plaatsen bewaard. De meeste heemkundige kringen en de oudheidkundige kring van Kalmthout beschikken wel over een documentatiecentrum, waarin literatuur is ondergebracht die gewijd is aan de geschiedenis van hun gemeente, hun bewoners en hun streek. In de plaatselijke openbare bibliotheek en het gemeentearchief zijn er ongetwijfeld nog tal van boeken te vinden over de gemeente en de regio of over andere erfgoedthema’s zoals de lokale architectuur en monumenten, specifieke erfgoedthema’s met betrekking tot de gemeente, enz. Met uitzondering van een viertal heemkundige kringen, geeft elke heemkundige kring uit onze regio een heemkundige periodiek of tijdschrift uit. Zo kunnen we HKZ Mededelingen, de Drie Rozen heemtijdingen, het driemaandelijks tijdschrift Scilla, Polderheem, heemkundig tijdschrift Breesgata en ’t Spyckertje vermelden. De Oudheidkundige Kring van Kalmthout geeft eveneens een periodiek uit genaamd Calmpthoutania. De meeste van de tijdschriften verschijnen om de drie à vier maanden. Interessant om te vermelden is dat de meeste van deze heemkundige kringen ook hun uitgaven met elkaar uitwisselen (cf. ruilabonnement), zodat ze hun kennis en expertise met elkaar kunnen delen. De uitgave van een jaarboek gebeurt door slechts enkelen. Op de website van de Heemkundige Gouw is enkel het Jaarboek de Spycker van de Koninklijke Heemkundige kring uit Essen vermeld141.

Naast de talrijke periodieken, mogen we uiteraard ook niet de historische tijdschriften en weekbladen uit onze regio vergeten. Een zeer belangrijk voorbeeld hiervan is het avant- gardetijdschrift van de literaire beweging Van Nu en Straks. Deze literaire beweging werd in 1892 in kalmthout opgericht142. Tijdens de erfgoedsessies maakten we ook kennis

140 Het Sukse en Wiske kindermuseum gaf in de erfgoedenquête aan dat ze niet over een erfgoedcollectie beschikt. 141 http://www.heemkunde-gouwantwerpen.be/Heemkunde.aspx 142 A.M. Musschoot (inl. en commentaar), Van Nu en Straks, 1893-1901 (1982) • H. Vandevoorde, ‘Een dichter van straks: de verhouding van Karel van de Woestijne tot het tijdschrift Van Nu en Straks’ in Spiegel der letteren 43 65

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen met het Polderke. Dit regionale weekblad werd in 1952 opgericht door Stan Hendrickx en bevat tot op de dag van vandaag al het nieuws uit de regio.143

Zoals reeds in het hoofdstuk over immaterieel cultureel erfgoed werd toegelicht is er in onze regio ook heel wat striperfgoed te vinden. Naast privé-verzamelaars die mogelijk over uitgebreide stripcollecties beschikken, bezitten de stripauteurs en tekenaars of tekenstudio’s waarschijnlijk ook zelf nog over de oorspronkelijke of bijzondere uitgaven van hun strips. Anderzijds is het mogelijk dat sommige stukken zich niet meer in onze regio bevinden, maar in bewaring zijn gegeven aan het Belgisch Stripmuseum in Brussel.

4.2.3.3 Archieven Gemeentearchieven

Gemeentelijke archieven beschikken vaak over een uitgebreide collectie historisch of cultureel archief. Door het ontbreken van een gemeentelijke archivaris in de gemeenten Brasschaat, Stabroek, Wijnegem, Wuustwezel, Zandhoven en Zoersel is veel van dit historisch archief niet op een correcte wijze geïnventariseerd, bewaard en al helemaal niet ontsloten. Ook de digitalisering van deze archivalische collecties laat op zich wachten. Een professionalisering en afstemming dringt zich bijgevolg sterk op. Van de deelnemende gemeenten zijn er alleen in Essen, Kalmthout en Schilde gemeentearchivarissen, die zorg dragen voor het statische en dynamische archief van de gemeentelijke administratie. De archivaris van Essen is bovendien ook voorzitter van de heemkundige kring, het spreekt dan ook voor zich dat er expertise aanwezig is voor het behoud en beheer van het historisch archief. In Kalmthout is de bibliotheek van de oudheidkundige kring in het gemeentearchief gevestigd. Deze gemeente is bovendien één van de weinige gemeenten waar documenten van voor 1800 niet aan het Rijksarchief afgestaan werden, maar zich nog steeds ter plaatse bevinden. Heel wat van deze documenten zijn op microfiche te raadplegen. Andere staan op cd-rom. Naast papieren documenten bewaart het archief ook voorwerpen, foto's en audiovisueel materiaal. Zoals vermeld zijn alle registers van de burgerlijke stand en zijn voorlopers – en de parochieregisters van 1603 tot 1900 van de gemeenten Essen en kalmthout online geplaatst144. Dat beide gemeenten dus al over veel wat ervaring beschikken, valt niet te betwijfelen. De gemeentearchivaris van Schilde werd recentelijk aangesteld. In de strategische meerjarenplanning van de gemeente is de actie ‘het ontwikkelen van een totaalvisie voor het archief’ opgenomen, waaronder dus ook het historisch archief. De expertises die bijgevolg in deze drie gemeenten aanwezig is, zou zeker ingezet kunnen worden bij de professionalisering van de andere gemeentearchieven zonder archivaris.

(2001), p. 279-307 • R. de Bont e.a. (red.), Niet onder één vlag. Van Nu en Straks en de paradoxen van het fin de siècle (2005). 143 http://www.polderke.com/over-de-polder/

144 http://www.kalmthout.be/archief_2.html

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Archieven van verenigingen

Bijna alle verenigingen beschikken over een archief. Het is tegenwoordig ook bijna ondenkbaar om er niet over te beschikken als we denken aan de vaak zware administratieve last die verenigingen voor het behouden van hun erkenning of het verkrijgen van subsidies, jaarlijks moeten doorstaan. Sommige verenigingen zijn reeds enkele eeuwen oud, waardoor ze vaak over zeer waardevolle of historische archiefdocumenten beschikken. Een voorbeeld hiervan zijn bijvoorbeeld de archiefcollecties van de gilden. Deze bestaan ondermeer uit oude kasboeken gildeboeken, fotoboeken & losse foto’s, verslagen, krantenknipsels, boeken, tijdschriften,… Aangezien archivering niet het hoofddoel of de hoofdbekommernis is, zijn deze documenten doorgaans niet optimaal bewaard, zijn ze weinig of niet geïnventariseerd, gedigitaliseerd of ontsloten. Bovendien zijn vele archiefcollecties (cf.de gilden) bij de leden thuis bewaard, waardoor er geen volledig beeld over de collectie kan gevormd worden. Een gebrek aan mankracht, de vergrijzing, het soms eentonige werk, een gebrek aan know-how zorgt ervoor dat veel verenigingen weinig tot niets inventariseren of digitaliseren. Vorming verlenen, het aantrekken van vrijwilligers en in dit kader eventueel samenwerken met andere instanties, kan soelaas bieden. Ook het implementeren of aansluiten op een intergemeentelijk archivering- en digitaliseringsprogramma werd in dit kader voorgesteld, zodat elke vereniging op dezelfde manier kan te werk gaan en de programma’s compatibel zijn. Het in kaart brengen van al de verschillende archieven van de lokale verenigingen en de noden was in het kader van de opmaak van dit aanvraagdossier nog niet mogelijk. Dergelijke omvangrijke opdracht kan in de toekomst wel door een intergemeentelijke archivaris of een medewerker van de erfgoedcel gebeuren.

Archieven van heemkringen

De heemkundige kringen beschikken dikwijls over archieven die in bewaring zijn gegeven of geschonken door andere plaatselijke verenigingen die ophielden te bestaan, over persoon en/ of familiearchieven van belangrijke adellijke families of leenheren en bedrijfsarchieven. Hierdoor blijven soms zeer waardevolle documenten bewaard en kunnen de documenten ook gebruikt worden in het kader van historisch onderzoek. De heemkundige kringen uit onze regio en elders verzamelen alles wat te maken heeft met de geschiedenis van een lokale entiteit, meestal de gemeente, maar soms ook een specifiek gehucht. De archiefcollecties van de heemkundige kringen kunnen verder uit foto’s, postkaarten, rouwbrieven en overlijdensprentjes, films, video’s, krantenknipsels, verschillende jaargangen van tijdschriften, dag- en weekbladen, boeken en andere tijdschriften bestaan. Heemkring Molengalm beschikt over een archiefcollectie van Swa Elseviers rond WO I en WO II, forten, bunkers en verdedigingstellingen, Heemkundige Kring Scilla geeft aan ook over overheidsarchieven te beschikken. De oudheidkundige kring van Kalmthout beschikt behalve over het archief van zijn eigen vereniging geen archiefbestanden, aangezien de oudheidkundige kring zijn collectie in het gemeentearchief bewaard. Daar waar de Heemkundige Kring Zoersel, HK Breesgata, de HKEssen, HK Molengalm, HK Scilla, HK Jan Vleminck en de Molenkring reeds een groot deel van hun archiefcollectie hebben geregistreerd of geïnventariseerd, is alleen de inventaris van het archief van HK Breesgata, HK Jan Vleminck en Wesalia digitaal ontsloten. De Heemkundige Kringen van Zoersel en Scilla zouden dit in de nabije toekomst ook uitvoeren. Uit de enquêtes en de erfgoedsessies is gebleken dat verschillende heemkringen infrastructurele noden hebben. De Molenkring in Pulderbos geeft bijvoorbeeld aan dat ze nood heeft aan een documentatiecentrum. Nu heeft de secretaris een schat aan documentatie op zijn pc staan. De Heemkundige kring van Zoersel zou graag over meer ruimte voor haar 67

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen documentatiecentrum en over een toegankelijk documentatiecentrum voor andersvaliden beschikken. De heemkundige kring van Essen geeft aan dat ze nood heeft aan de optimalisering van haar archief en meer ruimte voor haar archief te willen beschikken. Ook de heemkundige kringen Breesgata en Scilla en hebben meer plaats voor hun werking nodig. Wesalia II zoekt naar een eigen lokaal en de De heemkring Molengalm geeft aan dat ze nood heeft aan een geklimatiseerde archiefruimte en speciaal aangepaste kasten om bv. landkaarten, in optimale omstandigheden te kunnen bewaren. Andere noden die worden aangehaald: bij digitalisering, restauratie en zorgvuldige bewaring, extra archiefkasten, enz.

Religieuze archieven

Naast waardevolle erfgoedcollecties, beschikken de parochies ook over kostbaar archivalisch erfgoed. Deze archieven kunnen bestaan uit papieren documenten (verslagen, rekeningen, registers), digitale documenten, foto’s en filmmateriaal, parochiebladen,… In het kader van de opmaak van dit aanvraagdossier hebben we nog geen onderzoek kunnen plegen naar de religieuze archieven en hun bewaringscondities. Aangezien secularisering, veroudering van het religieus-kerkelijk personeel, de sluiting van kloosters en kerken, fusies en samenvoegingen ertoe kunnen leiden dat een duurzame instandhouding niet mogelijk is, dient de bewaring van deze archiefcollecties prioritaire aandacht te krijgen. Bewaring ter plaatse (in de pastorie of de vergaderruimte van de kerkfabriek) is enkel mogelijk indien aan een aantal voorwaarden is voldaan. Aangezien beheerders van religieuze archieven voor advies en ondersteuning in verband met de bewaring ter plaatse, het beheer of de eventuele overdracht van parochiearchieven, terecht kunnen bij de consulent parochiearchieven van KADOC en ze voor algemene informatie over religieus erfgoed een beroep kunnen doen op de afdeling eerstelijnszorg van het CRKC, kan de erfgoedcel optreden als erfgoedintermediair en er voor zorgen dat de beheerders met de juiste mensen in contact komen145.

Particuliere archieven

In onze regio zijn er heel wat particulieren of organisaties die naast hun erfgoedcollectie ook een archief beheren. Zo beschikt een professionele instelling zoals het karrenmuseum over een uitgebreid archief of documentatiecentrum. Particulier Frans Jochems van het Kotje der herinnering heeft naast zijn volkskundige erfgoedcollectie ook een uitgebreid archief dat naast een verzameling communieprentjes, menukaarten en doodsprentjes ook uit documenten en een groot aantal boeken over ambachten, gewoonten en het leven van vroeger bestaat. Twee bijzondere kunstenaarsarchieven bevinden zich in Brasschaat. Het gaat hierbij enerzijds over het privé-archief van de Brasschaatse kunstenaars Jan Frans Simons en zijn dochter Tilla Simons. Dit archief wordt beheerd door Willy Cornelissen, tevens bestuurslid van de heemkundige Kring Breesgata. Het andere is het archief van de kunstenaar Henry Luyten dat tot voor kort door Paul De Beenhouwer werd beheerd en waar men nu een andere beheerder voor zoekt. Uiteraard is deze lijst lang niet volledig. Een verdere aanvulling ervan en het in kaart brengen van de noden en behoeften kan een opdracht zijn voor de toekomstige erfgoedcel.

145 http://crkc.be/sites/default/files/folder_archieven_website.pdf

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Naast de bovenvermelde archieven telt onze regio wellicht ook ontzettend veel archieven, die via erfenis of schenking in het bezit zijn gekomen van particuliere eigenaars. Het probleem is hier net zoals bij de erfgoedcollecties, het ontbreken van een lokale contactpersoon waar deze met hun vragen terecht kunnen, cf. supra.

Overige archieven

Naast de hierboven vermelde archieven zijn er in onze regio uiteraard ook nog talrijke bedrijfsarchieven, schoolarchieven, archieven van het ocmw, archieven van ziekenhuizen en andere verzorgingsinstellingen,…. Een verdere inventarisatie dringt zich dus op. Ten slotte mogen we ook niet vergeten dat een groot deel van het archivalische erfgoed uit de Voorkempen bewaard is buiten de regio, bijvoorbeeld in het Rijksarchief van Antwerpen,….

4.2.3.4 Fotografisch en filmisch erfgoed Fotografisch en filmisch erfgoed is een erg fragiel en zeer vergankelijk type van erfgoed. Nochtans is het een uiterst waardevolle bron voor de studie van onze mentaliteitsgeschiedenis. Gelukkig zijn er in onze regio heel wat verenigingen, particulieren en overheden die hier de waarde van inzien, om bewaard te blijven voor de toekomst.

Fotografisch en filmisch erfgoed bewaard bij gemeentearchieven en verenigingen

Het aandeel fotografisch en filmisch erfgoed bewaard bij gemeentearchieven is ons met uitzondering van de fotocollectie bewaard in het gemeentearchief van Kalmthout nog niet bekend. De fotocollectie omvat onder andere meer dan 800 reproducties van de bekende Hoelen-postkaarten: met zichten getrokken over heel Kalmthout tussen 1900 en 1935146. De archivarissen van de gemeenten Essen en Schilde kunnen wellicht ook een vrij nauwkeurige indicatie geven van hun fotografisch en filmisch erfgoed. In de gemeenten die nog niet over een archivaris beschikken, ontbreekt vaak, uiteraard ongewild, het inzicht in de samenstelling van het archief. Een fundamenteel gegeven in het behoud van dit type erfgoed is ook de comptabiliteit van de drager. In dit kader onderschrijven we het belang van digitale duurzaamheid. Verenigingen waarbij het archiveren en digitaliseren niet het hoofddoel is, riskeren dat hun fotografisch en filmisch archief met de tijd beschadigd geraakt of niet meer leesbaar is. Een gebrek aan kennis over het digitaliseren, een gebrek aan vrijwilligers en ook weer het feit dat dit een enigszins saaie bezigheid is, leidt ertoe dat dit vaak wordt uitgesteld. Gelukkig worden er tegenwoordig heel wat initiatieven genomen, die tot een toegenomen bewustwording voor het belang van dit erfgoed leiden. We denken bijvoorbeeld aan de oprichting van beeld- of filmbanken of een groter digitaliseringsproject, zoals bijvoorbeeld Essen in Beeld. Dit is een samenwerkingsverband tussen de Essense Cultuurraad, de Stichting Heidebloempje en de Heemkundige Kring met als doel om beeldmateriaal over Essen vroeger en nu samen te brengen en te verwerken147. Maar ook veel heemkundige kringen of andere (erfgoed)verenigingen starten tegenwoordig met een kleine beeldbank, die gekoppeld is aan hun website.

Foto- en filmclubs

146 http://www.kalmthout.be/archief_2.html

147 http://esseninbeeld.be/ 69

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

In de Voorkempen zijn er heel wat film- en fotoclubs aanwezig. Hoewel we deze in het kader van dit traject nog niet allemaal hebben kunnen bevragen, staat het vast dat deze verenigingen of particulieren over erfgoedcollecties beschikken en de ontsluiting van het ermee samenhangende immaterieel cultureel erfgoed kunnen bevorderen. Tijdens onze erfgoedsessie in Wuustwezel kwamen we in contact met twee particulieren die zeer mooie projecten uitvoeren. Peter Van Gils is de bezieler van de feitelijke vereniging ‘Oudwezelopdefoto’ en ‘Wezelopdefoto’. www.oudwezelopdefoto.be is een website waar oude foto’s van Wuustwezel worden verzameld. Iedereen kan foto’s indienen en commentaren toevoegen. Oudwezelopdefoto is het kleine broertje van Wezelopdefoto, waar recente foto’s van evenementen worden op geplaatst. Een ander zeer interessant initiatief is Gooreind tv of VDS videoproducties van Frans van de Sanden. Frans maakte de evolutie in de mediawereld mee en filmde oorspronkelijk nog met 16mm camera’s. Waar hij eerst opnames maakte van gebeurtenissen in verenigingen, draaide hij later kortfilms en speefilms. Vandaag krijgt hij regelmatig de opdracht om films te maken over bedrijven en ook verenigingen en andere organisaties blijven beroep op hem doen. Zo werd een film gemaakt over de familie Augustijns met als titel 'Van wagenmaker tot keukens' en momenteel werkt hij aan een opname over brouwerij Cassimon in Kalmthout148.

Particuliere collecties

Naast de fotoclubs, verenigingen en gemeentearchieven, beschikken uiteraard ook particulieren over fotografisch en filmisch erfgoed. Ook hier kunnen gemeentelijke initiatieven helpen voor bewustwording en de ontsluiting van interessant beeldmateriaal. Projecten rond een bepaald thema kunnen mensen ook aanzetten om specifiek op zoek te gaan naar foto’s of films over gebeurtenissen.

Hieronder vermelden we twee interessante particuliere collecties:

 Swa Drofmans: films over gebeurtenissen Wijnegem  Hugo Gerstmans: fotoarchief Wijnegem

4.2.3.5 Digitaal geboren cultureel erfgoed Nieuw is ook het ‘digital born erfgoed’: erfgoedmateriaal dat van origine al digitaal is, zoals elektronische archieven of foto’s die met een digitale camera zijn gemaakt. Dit soort erfgoed zal de komende jaren sterk toenemen en aan belang winnen149. Tijdens de erfgoedsessies van Brasschaat en Kalmthout werd gewezen op het belang van het behoud van dit type recent erfgoed voor de toekomst.

4.2.3.6 Archeologie Zoals in het hoofdstuk ‘een korte historiek over de Voorkempen’ reeds aan bod is gekomen, zijn er ook in onze regio archeologische opgravingen gebeurd en archeologische collecties bewaard. Een bekend voorbeeld hiervan vormen de relicten van de opgravingen door AVRA in Wijnegem tussen de Houtlaan en het Albertkanaal. Sommige van deze objecten zijn ondergebracht in het gemeentehuis van Wijnegem. Een ander voorbeeld is de archeologische vondst van urnen in het centrum van Zoersel, maar er zijn er ongetwijfeld nog veel meer.

148 http://www.gooreindtv.be/ 149 http://www.faronet.be/erfgoedveld/cultureel-erfgoed/digitaal-erfgoed. 70

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.2.3.7 Levend en natuurlijk erfgoed Bijen

In bijna elke gemeente is wel nog een imkervereniging actief. Bovendien beschikt onze regio over een bijenteeltmuseum dat een schat aan oud en exotisch imkermateriaal bevat, dat de bezoeker alle aspecten over het imkerambacht leert kennen en waar je kan ontdekken welke producten de bij ons schenkt. Daarnaast is er in de schaapskooi bij de molen in Pulderbos en aan de kinderboerderij in Braschaat ook een bijenhal. Heel wat imkerverenigingen uit de Voorkempen werken in hun vrije tijd met dit levende type erfgoed.

(Sier)vogels

In onze regio zijn er verschillende verenigingen actief met het kweken, verzorgen en tentoonstellen van siervogels. Ook deze verenigingen hebben al een hele traditie. Soorten als de korhoen en het kempens hoen zijn verdwenen rassen150.

Veerassen

In de publicatie ‘levend erfgoed. Boerderij- en neerhofdieren uit onze streken’ vinden we een aantal ‘bestaande’ veerassen terug die typerend zijn voor de streek151. Zo zijn traditionele runderen zoals het Kempens Roodbont en het Zwartbont van de Polders nog steeds aanwezig in het Voorkempens landschap. Hetzelfde geldt voor het Kempens heideschaap, het polderschaap en de kempense geit. Tot halverwege de 19de eeuw zouden er maar weinig geiten te bespeuren geweest zijn in onze regio, maar dit veranderde toen de geit werd gepromoot om armen van goedkope melk en kaas te voorzien. Bovendien leverden ze ook mest, huiden en vlees. Het kempense heideschaap is reeds langer in onze regio aanwezig. In het schrale landschap van de heide gedijden immers weinig dieren beter dan de Kempense schapen. Ze werden in de eerste plaats gehouden voor hun wol, maar ze leverden ook vruchtbare schapenmest en natuurlijk vlees. Het kempense heideschaap werd omstreeks 1800 als apart ras erkend en staat tegenwoordig opnieuw volop in de belangstelling. Dankzij verschillende begrazingsprojecten duikt het Kempens heideschaap dan ook weer op in het kempense natuurlandschap152.

Planten, kruiden en gewassen

In onze regio zijn er nog enkele tuinen waar historische planten geteeld worden. Het gaat hierbij over het Arboretum van Kalmthout, een botanische tuin van reeds 150 jaar met één van de waardevolste verzamelingen van houtachtige planten in Europa153en de Dodoenstuin in Schilde. De Dodoenstuin is een in renaissancestijl aangelegde tuin en werd in 1977 uitgebouwd op de moestuin van het kasteel Van de Werve. De dodoenstuin bevat in hoofdzaak historische kruiden154.

Naast deze tuinen nemen we ook nog enkele typische gewassen uit onze regio op. Heel lang domineerde graan de kempense velden, vooral het broodgraan rogge. In tegenstelling tot tarwe dat vooral op rijke klei- en poldergronden groeide, gedijt dit gewas goed op de arme, schrale Kempense zandgrond. Een ander voordeel is dat het winterhard is en ook meer stro

150 Informatie coördinator RLDV, Ines Van Limbergen. 151 J. Aerts, Levend erfgoed. Boerderij- en neerhofdieren uit onze streken, 2012.

152 Lekker Kempens, een rondreis langs lokale producten en gerechten, Davidsfonds, 2013, p.70-71. 153 http://www.arboretumkalmthout.be/ 154 http://www.ping.be/~ab475635/Dodoenstuin.htm 71

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen oplevert. Een ander gewas dat het goed deed in de kempen is boekweit. Die deed vooral dienst als veevoeder, maar de graantjes werden ook vermaald tot boekweitmeel, waarmee de kempenaars pannenkoeken bakten, pap maakten of dat ze onder het brooddeeg mengden. Ten slotte vermelden we nog gagel. Een lage struik die in de schrale moerassen van de kempen goed gedijt. In de middeleeuwen vormden de aromatische balderen en bloemen het belangrijkste ingrediënt van gruut dat toen diende als smaak- en bewaarstof voor bier155.

4.2.3.8 Conclusie Hoewel we met deze eerste inventaris een groot aantal erfgoedcollecties hebben opgelijst, zijn we er ons van bewust dat er nog heel wat verborgen erfgoed in onze regio aanwezig is. Verder onderzoek, samenwerking met het erfgoedveld en sensibilisering van de inwoners kan tot een bredere inventarisatie leiden. Aangezien er bovendien nog geen lokale contactpersoon voor erfgoed is, kunnen veel particulieren met een erfgoedcollectie, niet bij de juiste persoon terecht en is dit erfgoed bedreigd. Dit werd herhaaldelijk meegedeeld tijdens de erfgoedsessies. Aangezien verschillende verenigingen niet over geschikte infrastructuurmogelijkheden beschikken is veel erfgoed bij de leden van de vereniging thuis ondergebracht. Hierdoor ontbreekt vaak een globaal inzicht in de samenstelling van de collecties. Bovendien is ook de bewaring bij de leden thuis niet altijd optimaal. Een ander gegeven is een gebrek aan ruimte voor de opslag en opbouw van de vaak erg grote en fragiele stukken van organisatoren van stoeten, theater- en poppenkastgezelschappen, reuzen, kerstcomités en heemkringen. De optie om al deze collecties (zowel van particulieren als van verenigingen die hier niet de mogelijkheden voor hebben) in een regionaal depot te kunnen onderbrengen, werd gesteld. Het oplijsten van de bestaande infrastructuurmogelijkheden om na te gaan waar collecties nog kunnen ontsloten worden, werd eveneens aangehaald.

Daar waar voornamelijk professionele instanties en verschillende heemkringen vaak over een bijna volledig geregistreerde erfgoedcollectie beschikken, is dit bij veel verenigingen door een gebrek aan mankracht en het feit dat dit niet tot hun core- business behoort, nog niet gebeurt. Nochtans kan dit hen in de toekomst helpen om hun erfgoed op een gepaste wijze te kunnen bewaren. Anderzijds is ook de digitalisering van de erfgoedcollecties in onze regio door een gebrek aan mankracht, now-how, de vaalk saaie bezigheid en financiële middelen nog lang niet voltooid.

Ook de ontsluiting van de collecties staat nog in zijn kinderschoenen. Van de negen deelnemende gemeenten beschikken slechts drie gemeenten over een archivaris, die in staat voor het beheer van het dynamische en statische archief. Het aanstellen van een intergemeentelijke archivaris die tegelijk ook de verenigingen bijstaat bij een correcte archivering, het oprichten van een intergemeentelijk archievenoverleg of het oprichten van een intergemeentelijke archiefdienst werd als mogelijke oplossing aangehaald. Opleiden van vrijwilligers voor het behoud, beheer en de ontsluiting van de gemeentelijke archieven is ook één van de mogelijkheden. Samenwerking met andere sectoren kan hier nuttig zijn. Een interessant voorbeeld in dit kader is de samenwerking tussen heemkundige kring Wesalia II en de provincie met BUSO Berkenbeek. De leerlingen met een autismespectrumstoornis tussen zestien en eenentwintig digitaliseren er het gemeentelijk archief van Wuustwezel en leren zo ook zelf vaardigheden te

155 Lekker Kempens, een rondreis langs lokale producten en gerechten, Davidsfonds, 2013,p. 17, 23, 41.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen ontwikkelen buiten de schoolomgeving. Een ander voorbeeld is de vrijwilliger Leo mertens, een deskundige in familiekunde uit Brasschaat, die de actes van de burgerlijke stand van Brasschaat van 1830 tot 1930 en van Loenhout van 1802 tot 1914 volledig heeft geïndexeerd. De inventaris en de inhoud van de actes is online te consulteren http://users.telenet.be/mertens.gevaert.

Ook het ontwikkelen van of aansluiten op een eenvorming inventarisatie, archivering- en digitaliseringssysteem (met beeldbank) werd vermeld. Een erfgoedbibliotheek waar al de literatuur uit en over onze regio is samengebracht, ontbreekt. Het zou interessant zijn om al deze boeken te bundelen in een inventaris van bv. Voorkempense literatuur, die ontsloten wordt via een documentatiebank of de website van de lokale bibliotheken, die dan eventueel kan gekoppeld worden aan de website van de erfgoedcel.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.2.4 de Voorkempense cultureel-erfgoedactoren uit de doeken

4.2.4.1 Voorkempense musea Onze regio beschikt over 30 verschillende musea, waarvan er twee deel uitmaken van een gemeentelijke werking, drie beheerd worden door een andere overheid en 25 musea in het bezit zijn van privéeigenaars en vrijwilligers, waaronder zeven heemkundige musea. De twee gemeentelijke musea zijn gevestigd in Schilde (Museum Albert Van Dyck) en in Zoersel (Museum Lindepaviljoen). Naast de gemeentelijke musea hebben ook het Karrenmuseum in Essen, het Arboretum in Kalmthout en het Suske en Wiske Kindermuseum in Kalmthout vast personeel in dienst. Het Arboretum en het Suske en Wiske Kindermuseum zijn provinciale instellingen. Het Suske en Wiske kindermuseum is gevestigd op het gelijkvloers en in het vroegere Studiogebouw van het woonhuis van Willy Van der Steen in Kalmthout156. De lokalen zijn aangepast, maar er is extra plaats nodig voor het ontvangen van groepen van kinderen.

Het Gunfiremuseum in Brasschaat is onderdeel van het Ministerie van Defensie. Het museum wordt beheerd door vrijwilligers. De gebouwen zijn redelijk aangepast, maar er is meer nood aan loodsen, verbeteringen aan de infrastructuur zoals daken en isolatie.

De privémusea, waaronder de talrijke heemmusea worden eveneens beheerd door vrijwilligers. Hoewel deze vrijwilligers zeer enthousiast zijn om hun collecties open te stellen, is hun bestaan sterk afhankelijk van de continuïteit binnen het bestuur en de financiële inbreng van de gemeentelijke overheden.

De eigenaars van de privémusea geven aan dat ze naast een lokaal contactpersoon ook behoefte hebben om samen te werken en expertise uit te wisselen.

Gemeentelijke musea

Gemeente Naam Museum Aantal Schilde Museum Albert Van Dyck  Biografisch museum over kunstenaar 1 Albert Van Dyck. Zoersel Museum lindepaviljoen  Museum gewijd aan gebeeldehouwde 1 lindeboom van Pol Van Esbroeck en Mariette Coppens Totaal 2

156 http://www.studio-vandersteen.be/

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Privémusea

Gemeente Naam Museum Aantal Brasschaat Atelier -Museum Thomas  Biografisch museum gewijd aan 2 Van Heck impressionist Thomas Van Heck Museum ’t Schuurtje  Heemkundig museum Essen Karrenmuseum Essen  Museum met de grootste collectie koetsen, 4 karren en wagens van België en Nederland. Er is een smid, een wagenmaker en een houtzagerij. Gerard Meeusenmuseum  Heemkundig museum over het leven anno 1900 ’t Kniphof  Privécollectie rond papierknip- en schaarkunst. Bakkersmolen met  Diverse grote en kleine stoommachines stoommachinemuseum afkomstig uit gemalen, maalderijen en stoomschepen. Kalmthout Museum ’t Kotje der  Heemkundig museum beheert door 4 herinnering particulier Frans Jochems Politiemuseum  Grote collectie politiepetten of kepies Touwslagerij  Demonstreert aan de hand van oude materialen de industrie van het touwslagen en de touwslagerij Bijenteeltmuseum  Museum over de bijenteelt in al zijn aspecten, beheert door de vrijwilligers van vzw Bijenteeltmuseum Schilde Museum de Drie Rozen  Heemkundig museum 2 Dodoenstuin Schildehof  Renaissance kruidentuin, beheert door VMPA en Velt. Stabroek Poldermuseum  Heemkundig Museum 1 Wijnegem Museum Louis Fierens  Privémuseum grootste collectie 3 nummerplaten Archeologische collectie  Collectie afkomstig van de archeologische AVRA opgravingen door AVRA. De collectie is ondergebracht in het gemeentehuis. Museum-galerie Kanaal Axel  Kunst- en antiekcollectie van Vervoort antiekhandelaar Axel Vervoort Wuustwezel Volkskunstmuseum Jan  Volkskundige collectie rond historische 1 Augustijns wagenmakerij beheert door particulier Jan Augustijns Zandhoven Molen en karrekot  Heemkundige collectie molenaarsalaam, 4 educatieve bijenhal, klein landbouwalaam en karren beheert door molenkring vzw en imkersbond Museum Hier brandt de  Privémuseum in Pulderbos van Gust Van lamp den Brande met een gevarieerde collectie van ca. 4500 objecten rond elektriciteit Mini-Citroënmuseum  Privémuseum over het Franse automerk Citroën met een specialisatie in Citroën minitatuurauto’s. Brandweermuseum  Collectie brandweermateriaal van de voorbije 100 jaar, bewaard in de brandweerkazerne. Het museum wordt beheerd door Gepensioneerde Brandweerlieden.

Zoersel De Groot Zoerselse  Heemkundig museum beheert door de 4 geschiedenis heemkundige kring Zoersel Het Beeldenhuis Pol Van  Privémuseum van de vzw Leopold Van Esbroeck en Mariette Esbroeck-Mariëtte Coppens. Het Coppens beeldenhuis bevindt zich op de plaats waar het kunstenaarskoppel woonde en werkte. Vrienden van het Zoerselbos  Bezoekerscentrum en Kempische Museum bloementuin. Permanente tentoonstelling over de strijd voor het behoud van het Zoerselbos en de geschiedenis van het gebied vanaf de 13de eeuw. De Faktorij Bethaniën  De facktorij is een kunst-club, die in 2004 75

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

werd opgestart binnen de sector psychosezorg van het (België). Bedoeling was - en is - om patiënten de kans te geven zelf een kunstatelier uit te bouwen. Totaal 25

Musea van andere overheden

Gemeente Naam Museum/collectie Beheer Aantal Brasschaat Gunfire museum of  Waardevolle collectie Beheerd 1 Artilleriemuseum artilleriestukken, meet- en door het richtapparatuur, wapens Koninklijk en uniformen. Ook de 170 Legermuseu jaar geschiedenis van het m Brussel. kamp van Brasschaat Ministerie komen aan bod. van Defensie. Kalmthout Suske en Wiske  Doemuseum voor kinderen Provincie 2 kindermuseum rond de strips van Suske Antwerpen en Wiske. Provincie Arboretum  Eén van de oudste en Antwerpen meest gevarieerde bomen- en plantentuinen in Vlaanderen. Totaal 3

4.2.4.2 Voorkempense archieven In onderstaand overzicht geven we een opsomming van de gemeentearchieven, de archieven van de heemkringen en de twee kunstenaarsarchieven in Brasschaat. Uiteraard dient dit overzicht verder aangevuld te worden. Mogelijke archieven die in de toekomst kunnen in kaart gebracht worden zijn de archieven van (erfgoed)verenigingen, kerkfabrieken, bedrijven, ziekenhuizen, scholen, ocmw’s, fotoclubs en private archieven. Dergelijke omvangrijke opdracht kan in de toekomst door een intergemeentelijke archivaris en/of een erfgoedmedewerker van de erfgoedcel gebeuren.

GEMEENTE NAAM ARCHIEF BEHEER Brasschaat  Archief Jan Frans Simons Beheerd door Willy Cornelissens vzw  Archief Henry Luyten Beheerd door Jan De Beenhouwer

 Gemeentearchief Geen archivaris, beheerd door gemeentesecretaris  Archief- Heemkring, oa. Willy Cornelissens documentatiecentrum Heemkring Breesgata  … …. Essen  Gemeentearchief Beheerd door archivaris Joris Mathysen  Archief- Beheerd door voorzitter Joris Mathysen documentatiecentrum Koninklijke heemkundige kring Essen  ….. …. Kalmthout  Gemeentearchief Beheerd door archivaris Ronny Neys  … …. Schilde  Gemeentearchief Beheerd door archivaris Koen Schryvers  Archief- Heemkring documentatiecentrum Heemkring Scilla  Archief – Heemkring documentatiecentrum Heemkring de Drie Rozen

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 …. …. Stabroek  Gemeentearchief Geen archivaris, beheerd door gemeentesecretaris  Archief- Heemkring documentatiecentrum Heemkring Molengalm Stabroek-Hoevenen-Putte  Archief- documentatiecentrum heemkring van de Heemkring Antwerpse Polder  …. …. Wijnegem  Gemeentearchief Geen archivaris, beheerd door gemeentesecretaris  Archief- Heemkring documentatiecentrum Heemkring Jan Vleminck  …. …. Wuustwezel  Gemeentearchief Geen archivaris, beheerd door gemeentesecretaris  Archief- Heemkring documentatiecentrum Heemkring Wesalia II  …. …. Zandhoven  Gemeentearchief Geen archivaris, beheerd door gemeentesecretaris  Archief- Heemkring documentatiecentrum Heemkring de Schout?  …. …. Zoersel  Gemeentearchief Geen archivaris, beheerd door gemeentesecretaris  Archief- Heemkring documentatiecentrum Heemkring Zoersel  …. ….

4.2.4.3 Lokale Erfgoedorganisaties – erfgoedverenigingen Verenigingen voor heemkunde lokale en regionale geschiedenis

Met uitzondering van Kalmthout die over een Oudheidheidkundige kring beschikt, is er in elke gemeente minstens één heemkring gevestigd. In Schilde, Stabroek, Zandhoven en Zoersel zijn er zelfs 2, waardoor we in totaal over 12 heemkundige kringen beschikken. In Essen en in Wijnegem is er een werkgroep genealogie. De heemkringen zijn allemaal opgericht tussen 1929 en 1995. Heemkringen ontwikkelen naast het onderzoek van de lokale geschiedenis een breed scala aan activiteiten, zoals tentoonstellingen, uitstappen, lezingen, voorstelling jaarboek, cursus genealogie, erfgoeddag, open monumentendag, nacht van de geschiedenis,…. Naast noden met betrekking tot infstrastructuur gaven de heemkringen aan dat ze vorming over en ondersteuning in uiteenlopende onderwerpen kunnen gebruiken zoals bv. vorming van gidsen om de gemeente toeristisch aantrekkelijker te makenen, hulp bij digitalisering, lobbying en sensibilisering bij de overheid, middelen voor een optimaal behoud en beheer en bewaring van erfgoed.

Gemeente Naam heemkring Kring Museum Documentatie- centrum Brasschaat Heemkring Breesgata vzw x x X Essen Koninklijke heemkundige Kring Essen vzw x x X Schilde Heemkring de Drie Rozen vzw x x x Heemkring Scilla vzw x x Stabroek Heemkring Molengalm Stabroek-Hoevenen- x x Putte 77

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Heemkundige kring van de Antwerpse polder x x x Wijnegem Heemkundige kring Jan Vleminck x X Wuustwezel Heemkring Wesalia II x X Zandhoven Molenkring vzw x x Heemkring de schout x x Zoersel Heemkundige kring Zoersel x x x Vrienden van het Zoerselbos x x x Totaal 12 7 11

Verenigingen voor erfgoedbeleving

Tot de verenigingen voor erfgoedbeleving rekenen we de verenigingen die instaan voor de organisatie van (historische) stoeten, processies, vieringen, feesten en markten. Ook de verenigingen die rituelen en volksgebruiken organiseren, worden in dit hoofdstuk behandeld.

Organisatoren van stoeten

In onze regio worden er jaarlijks nog zeker 18 stoeten georganiseerd. Wellicht zijn het er nog meer, maar dit dient verder onderzoek uit te wijzen. In de gemeenten Essen en Wuustwezel heerst er nog steeds een belangrijke carnavalstraditie. De carnavalsvereniging de Ossenkoppen uit Essen organiseert jaarlijks de grootste carnavalstoet van de Noorderkempen. Tot begin 2000 organiseerden carnavalsverenigingen uit Wijnegem (de Biertonnen), Brasschaat (de Heideknallers) en Schilde (de Bokkenrijders)157 ook een carnavalstoet, maar aangezien het steeds moeilijker werd om kandidaatbouwers te vinden, zijn deze verenigingen gestopt. In Zoersel, Zandhoven en Kalmthout was er niet echt een carnavalstoettraditie, hoewel carnaval wel op de scholen wordt gevierd. In Brasschaat, Essen, Wuustwezel, Wijnegem, Sint-Antonius en Pulderbos worden er nog jaarlijks sinterklaasintochten of sinterklaasstoeten gehouden. De organisatie is meestal in handen van een sinterklaascomité. In Wuustwezel wordt de intocht van Sinterklaas gekoppeld aan de lichtstoet. In Essen organiseert het pompoencomité van de KWB Wildert zoals al vermeld, sinds enkele jaren een pompoenstoet. Deze recente traditie komt niet voor in de andere gemeenten uit onze regio. De Uilse duivenstoet gaat sinds een 6-tal jaren terug uit op de Uilse Kermis158. De bloemencorso van Loenhout is zonder twijfel de meest bekende stoet. Net zoals de pompoenstoet in Essen wordt deze corso niet in de andere deelnemende gemeenten uit de regio gevierd. Hoewel we in het kader van de opmaak van dit aanvraagdossier nog niet alle verenigingen hebben kunnen bevragen, is het wel duidelijk dat de meeste van deze organiserende verenigingen met een zelfde type noden kampen. Zo werd er tijdens de erfgoedsessies zowel voor de Bloemencorso van Loenhout als voor de lichtstoet van Wuustwezel aangegeven dat er een gebrek is aan bouwruimtes. De praalwagens voor de stoet zijn zeer groot en kunnen dus niet om het even waar opgebouwd worden. Bovendien is het ook noodzakelijk dat dit in een overdekte ruimte kan gebeuren zodat niet alles beschadigd geraakt bij slechte weersomstandigheden. Tijdens de intergemeentelijke erfgoedsessie in Wuustwezel werd er daarnaast ook voorgesteld om een grensoverschrijdende samenwerking op te bouwen tussen de verschillende soorten stoeten uit de regio. Deze samenwerking kan bijvoorbeeld resulteren in het ontlenen van bouwmateriaal of de opmaak van een gemeenschappelijke stoetenkalender, zodat inwoners meteen op de hoogte zijn van alle stoeten die in de regio plaatsvinden. Vaak is er in hun eigen gemeente immers geen carnaval- of sinterklaasstoet meer, maar zouden ze dit toch nog graag opnieuw beleven.

157 http://www.gva.be/cnt/aid657395/kort-nieuws-carnaval-7;http://www.gva.be/cnt/aid657350/kort-nieuws- carnaval-27;http://www.gva.be/cnt/aid657392/kort-nieuws-carnaval-9 158 http://www.gva.be/cnt/aid1458928/uilse-kermis-brengt-mensen-nog-dichter-bij-elkaar 78

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

TYPE STOET GEMEENTE NAAM AANTAL Carnaval Essen  Carnavalsvereniging de Ossenkoppen met 5 1 wijkverenigingen: ‘carnavalsvereniging Den Uil, De Noek, Torrep, De Steenbakkers en carnavalsvereniging de Staesie’ Wuustwezel  De Gortepappers 1 Sinterklaas Wuustwezel  Raad voor gemeenschapsontwikkeling (RGO) 1 in Gooreind Essen  6 Sinterklaascomité’s 6 Brasschaat  Sinterklaascomité 1 Wijnegem  2 Sinterklaascomité ’s 2 Sint-Antonius  Krea 1 Pulderbos  Sinterklaascomité 1 Lichtstoet Wuustwezel  Lichtstoet Wuustwezel ook gekoppeld aan 1 intrede Sinterklaas Pompoenstoet Essen  Pompoencomité KWB Wildert 1 Duivenstoet Essen  Wijk Horendonk 1 Bloemencorso Wuustwezel  Bloemencorso Loenhout 1 TOTAAL STOETEN 18

Organisatoren van processies

In onze regio zijn er zoals al vermeld nog drie processies actief. Deze processies worden georganiseerd door de parochie of kerkfabriek of een gilde. De organisatoren van de St. Quirinusprocessie geven aan meer ruimte nodig te hebben met aangepaste kapstokken en rekken voor het opbergen van de dikwijls zeer kwetsbare processiekledij. Deze processiekledij dient ook gerestaureerd te worden, maar dit kost enorm veel geld. Hoewel ze graag vorming wensen, geeft de organisatie aan dat deze schaars is in de sector. Ze kunnen wel beroep doen op organisaties zoals LECA, CRKC en Maria op handen gedragen.

GEMEENTE NAAM PROCESSIE ORGANISATOR AANTAL Wuustwezel St. Quirinusprocessie Loenhout  Sint-Jorisgilde Loenhout 1 Quirinusprocessie Kalmthout Sacramentsprocessie Nieuwmoer  Parochie Onze-Lieve-Vrouw Ten 1 Hemel Opgenomen Zandhoven Mariaprocessie of de processie Onze-  Parochie Onze-Lieve-Vrouw ten 1 Lieve-Vrouw Hemelvaart Pulderbos Hemel Opgenomen TOTAAL 3

Organisatoren Vieringen

Wat de vieringen betreft, kunnen we voor onze regio de Sint-Hubertusverering met dierenwijding en de Sint-Antoniusviering met varkenskoppenverkoop melden. Organiserende verenigingen van de Sint-Hubertusverering kunnen (jacht)hoornkringen of (jacht)hoornblazers, landelijke ruiterverenigingen, jagersverenigingen en religieuze instellingen zijn. De Sint-Antoniusviering met varkenskoppenverkoop wordt meestal georganiseerd door de Sint-Antoniusparochie. In Kalmthout zijn beide tradities sinds een 10 tal jaren in onbruik geraakt. In Essen is ook de Sint-Antoniusviering in onbruik geraakt. De noden van de organiserende verenigingen dienen in de toekomst verder in kaart gebracht te worden.

NAAM VIERING GEMEENTE ORGANISATIE AANTAL 79

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Sint-Hubertusverering Brasschaat  Koninklijke jachthoornkring 1 met dierenwijding Jagermeesters van St. Hubertus, Brasschaat Essen  Wildbeheereenheid Essen 1 Schilde  Paters van Scheut 1  LRV Sint-Guibertus Schilde  Jachthoornkorps Fugamus uit Wijnegem Stabroek  Hoornblazers deken Jef Barzin 1 Zandhoven  LRV Zandhoven 1 Totaal 5 Sint-Antoniusviering Brasschaat  Sint-Antoniusparochie Brasschaat 1 met varkenskoppenverkoop Wuustwezel  Sint-Antoniusvrienden van Sterbos 1 Zoersel  Sint-Antoniusparochie Zoersel 1 Totaal 3

Organisatoren Feesten/markten

De kerstmarkten, kerstspelen, kerstallententoonstellingen en kerstwandelingen worden doorgaans door de kerstcomités en landelijke gilden georganiseerd. De molenfeesten en landbouwdagen en de hoevenfeesten in kalmthout worden eveneens door of in samenwerking met de landelijke gilden georganiseerd. De andere feesten uit onze regio worden doorgaans door lokale verenigingen of organisaties ingericht, cf. onderstaand overzicht. Noden met betrekking tot de organisatie van deze feesten zijn nog niet in kaart gebracht. Dit kan door de erfgoedcel gerealiseerd worden.

FEEST GEMEENTE ORGANISATIE AANTAL Kerstmarkt/kerstspel/ Brasschaat  Kerstcomité Brasschaat 1 kerststal en kerststallenwandeling Wuustwezel  Los Hombres i.s.m. gemeentebestuur 3 Wuustwezel  Kerstalbouwers Gooreind  Kerstcomité Vlaanderenstraat Zoersel  De Landelijke gilde & Zoerselse 1 gidsenbond Pulderbos  Landelijk gilde 1 Molenfeesten – Pulderbos  Molenkring i.s.m. landelijke gilde 1 landbouwdagen – lichtjeswandeling Tractor en dierenwijding Hoevefeesten Kalmthout  Landelijke gilde 1 Septemberfeesten Kalmthout  Muziekvereniging de Heidebloem 1 Hamamelisfeesten Kalmthout  Arboretum Kalmthout 1 Klokkenfeesten Pulle  Parochie Pulle 1 Straat- of Kalmthout  Straatfeesten vzw 1 sinksefeesten De Over d'Aa feesten Essen  Chris van Hees 1 Kasteelfeesten Stabroek  Cultuurraad Stabroek 1 Kasteelfeesten Brasschaat  ? 1 TOTAAL 15

Buurt- en wijkcomités

Het buurten wijkleven is sterk ontwikkeld in onze regio. Elke gemeente telt comités die de wijk of de buurt levendig houden. Ze richten zich vooral op het organiseren van sociale en culturele activiteiten, maar werken ook geregeld projecten uit rond de geschiedenis van hun wijk of gehucht of participeren aan grootschalige erfgoedevenementen. In Wuustwezel nemen bijna alle buurtschappen deel aan de bloemencorso en lichtstoet. In Brasschaat – Ekeren beschikt de wijkwerking Mariaburg 80

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen zelf over een heemkundig documentatiecentrum, terwijl de dorpsraad Achterbroek in Kalmthout ook over een Commissie Historisch Archief en Feestelijkheden beschikt. Deze verenigingen kunnen een belangrijke partner vormen voor de erfgoedcel aangezien ze voor verbinding zorgen met de inwoners en mee kunnen werken aan het realiseren van een breder draagvlak voor erfgoed bij de lokale bevolking. In de gemeenten Wuustwezel, Brasschaat, Essen en Zoersel zijn deze buurtschappen sterk georganiseerd, terwijl dit in andere gemeenten minder het geval is en het vaak gaat over adhoc comités die kleinere buurt- of straatfeesten organiseren. Dit verklaart waarom deze in onderstaand overzicht met naam zijn opgesomd of niet.

GEMEENTE NAAM AANTAL Brasschaat  Buurtschap Maria-Ter Heide vzw 7  FLorauna vzw – wijkvereniging driehoek  Wijkwerking Mariaburg  Wijkvereniging de Hoge Akkersbloei kaart  Goordijk feest comité  Buurtvereniging ter streke de vorsche kwaekt  Stejoka  Hoge Akkerbloei (kaart) Essen  Buurtcomité Kammenstraat & zijstraten 8  Buurtcomité Huybergsebaan  Buurtcomité Korte Leemstraat  Buurtcomité Spijker  Buurtcomité De Moernollekes  Buurtcomité Velodreef  Buurtcomité d’Hoop  Buurtcomité Werf-Olympialaan Kalmthout  Dorpsraad Achterbroek  jaarlijks vinden er ruim 30 buurtfeesten plaats, in straten of enkele 1+… aangesloten straten. De organisatie is in handen van beperkte buurtcomités, die niet echt een vereniging vormen. Schilde  Buurtvereniging Moerstraat 3  Buurtvereniging Schildorp  Buurtvereniging Steynhoeve Stabroek  Vroeger sterk wijkcomité Haesenpad’ maar dat bestaat niet meer. ?  Verder worden er regelmatig buurt – straatfeesten georganiseerd door adhoc comités Wijnegem  Wijkwerking Zevenbunder met buurthuis en uitleendienst. 1+…  In het kader van ‘Wijnegem Autoluw’. Organiseren een 30tal straten/buurten dan een buurtfeest. De meesten hebben in functie van dit evenement een comité of werkgroep. Wuustwezel 21  ’t Klein Steenweggeske  Dorp  Neervenweg  Gemeentebos  Noordhoek  Hofakker  Terbeek  Kochdreef  Westhoek  Oude Baan  Achterbrug hand in hand  Park Bredabaan  BTM  St. Lenaartseweg-Sneppe  Biest  Vriendschap  De Nachtbeuken  Waterpas  De Notelaar  Wijk Nieuwendijk  Den driehoek

Zandhoven  Tal van kleine buurtcomités …

Zoersel 60

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Aan ‘t Kapellenke  Heiblok  Abdijhoek  Het Klooster  Accolade  Hoekstraat  Akker  Hooidonkbos  Amuzand  Jacobslaan  Berkenlaan-Tappelweg-De  Kiekeboe Blokskens  Krabbershoek  Boerenkrijglaan  Kwikaard  Boskant  Liefkenshoek  Boslaan  Lotenlingbaan  Bremlaan  Meerheide vzw  Keramas  Het Moer  Kard. Cardijnlaan  Melkweg-Oude baan  De Jachthoorn  Oudstrijderslaan/Melkweg  De Knod  Oude Heide  den Drengel  Paardenmarkt  Dennenlaan  Peggerfeesten  de Hulsten  Pijl en boog  de Kievit  Priorijlaan  de Roerdomp  Rozenlaan-Tulpenlaan  Dageraadstraat  Stoppelveld  Distellaan  St.Martinusstraat  Draverslaan-Ruiterslaan  Ten Otter  Driesheide  Ten Halvelaan  Erica  Voetbalstraat  Ernest-Claeslaan  Voorne  Fanny  De Wagenmaker  Fazantendreef  Wandelweg  Gagelaars  Zoerselbos  Hallevelden  Risschot vzw  Herentalsebaan

Organisatoren rituelen & volksgebruiken

Religieuze beleving

Onze regio beschikt over 34 kerkfabrieken. Hoewel het beheer van erfgoed niet tot hun kerntaak behoort, beschikken zij vaak over zeer grote en waardevolle erfgoedcollecties en archieven. Daarnaast zorgen ze door de beoefening van erediensten, door de organisatie van processies of vieringen, cf. Sint-Antonius of Sint-Hubertusviering ook mee voor het instand houden van het immaterieel religieus erfgoed. Kerkfabrieken hebben vaak heel wat vragen met betrekking tot erfgoedzorg. Inmiddels bieden organisaties zoals het CRKC, Kadoc, Leca en Maria Op Handen gedragen, veel ondersteuning. De erfgoedcel kan wel als doorverwijzer of intermediair optreden, cf. supra.

GEMEENTE KERKFABRIEK AANTAL Brasschaat  Kerkfabriek Sint-Antonius Abt 6  Kerkfabriek Onze Lieve Vrouw Onbevlekt Ontvangen (Maria-ter-Heide)  Kerkfabriek Heilige Familie (Kaart of Rustoord)  Kerkfabriek Goddelijk Kind Jezus (Bethanië)  Kerkfabriek Heilig Hart (Donk)  Kerkfabriek Sint-Jozef (Driehoek) Essen  Kerkfabriek St.-Antonius van Padua, Station 5  Kerkfabriek St.-Jan Baptist, Wildert  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw Geboorte, Essen  Kerkfabriek St.-Pieter, Hoek  Kerkfabriek St.-Vincentius a Paulo, Horendonk Kalmthout  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw, Kalmthout – Centrum 5  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw Bezoeking en van Bijstand, Achterbroek  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw ten Hemel Opgenomen, Nieuwmoer  Kerkfabriek St.-Jozef, Heide  Kerkfabriek H. Hart, Heuvel Schilde  Kerkfabriek St.-Catharina, ’s Gravenwezel 3  Kerkfabriek St.-Guibertus  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw ten Hemel Opgenomen, Schilde-Bergen Stabroek  Kerkfabriek St.-Catharina 2 82

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Kerkfabriek Onze-Lieve-Vrouw Geboorte, Hoevenen Wijnegem  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw van de Bloeiende Wijngaard 1 Wuustwezel  Kerkfabriek St.-Antonius van Padua, Sterbos 4  Kerkfabriek St.-Jozef, Gooreind  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw ten Hemel Opgenomen  Kerkfabriek St. Pieter en Pauwel, Loenhout Zandhoven  Kerkfabriek St.-Amelberga Zandhoven 5  Kerkfabriek O.-L.-Vrouw ten Hemel Opgenomen, Pulderbos  Kerkfabriek St. Pieter en Pauwel, Pulle  Kerkfabriek St.-Stefaan, Massenhoven  Kerkfabriek St.-Willibrordus, Viersel Zoersel  Kerkfabriek St.-Antonius Abt 3  Kerkfabriek St.-Elisabeth  Kerkfabriek St.-Martinus, Halle Totaal 34

Organisatoren mezenvangen In Wijnegem lag harmonie De Wijngaard aan de basis van het folkloristisch gebruik159. Er zijn nog altijd banden met de harmonie, maar sinds enkele jaren is de organisatie in handen van een zelfstandige vereniging.

Mezenvangen Wijnegem  Bart Vercammen. Jan Van Beeumen 1

Verenigingen voor traditionele sporten en schutterij

Tot de verenigingen voor traditionele sporten en schutterij rekenen we de historische wielrennersclubs en veldritclubs uit onze regio en de organisatoren van wedstrijden, de organisatoren van de achtkamp van Brasschaat, de schuttersgilden en de duivenmelkers uit onze regio.

Wielrennen en veldritten

Ondanks het feit dat de wielrenners- en veldrittraditie in onze regio geregeld vermeld werd tijdens de erfgoedsessies, hebben we nog maar weinig zicht op de historische wielrenners- en veldritclubs uit onze regio. Het verder in kaart brengen van deze verenigingen en hun noden en behoeften met betrekking tot het behoud en beheer van eventuele erfgoedcollecties kan door de erfgoedcel gebeuren.

GEMEENTE SOORT NAAM VERENIGING Brasschaat  Oudste wielerclub van Royal Antwerp Bicyle club België …  Andere historische clubs Essen  Organisator cyclocross Wielerclub Molenheidevrienden v.z.w Essen …  Andere historische clubs Kalmthout  Organisator internationale Vzw Wielerclub Bosduin veldrit Bosduincross  Andere historische clubs …. Schilde  Organisator Koninklijke Wieler- en Atletiekclub “Wezel Sportief” Dernyspektakel en vzw Europacup Derny Schilde ….  Andere historische clubs Schotense Wielerclub v.z.w  Op parcours Grote Scheldeprijs Stabroek  Nationale sluitingsprijs Sportcomité sluitingsprijs Putte-kapelle Putte-Kapelle  Antwerpse Havenpijl Antwerpse Havenpijl

159 http://www.nieuwsblad.be/cnt/dmf20131005_00776087.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Schaal Sels Ben Simons  Andere historische clubs …. Wijnegem  Andere historische clubs …  Op parcours Grote Schotense Wielerclub vzw Scheldeprijs Wuustwezel  Organisator Azencross Sportsmarketingbureau Golazo sports Loenhout  Organisator provinciale Wac team kampioenschappen veldrijden ….  Andere historische clubs Zandhoven  Andere historische clubs …  Op parcours Grote Schotense Wielerclub vzw Scheldeprijs Zoersel  Andere historische clubs …

De achtkamp van Brasschaat

GEMEENTE SPORT NAAM VERENIGING Brasschaat  Achtkamp Brasschaat Bezieler Frans Laureyssens

Schuttersverenigingen

Onze regio beschikt in totaal over 26 gilden, waarvan 14 handbooggilden, 4 voetbooggilden, 1 klein kruisbooggilde, 2 gilden die buks beoefenen, 1 gilde die de Sint-Jansboog beoefent en ten slotte 4 vendeliersverenigingen. De gilden hebben vaak een lange geschiedenis. De oudste gilde, de Sint-Jorisgilde uit Loenhout, zou in 1354 opgericht zijn, terwijl verschillende andere gilden uit de 16de eeuw dateren. Zoals al werd vermeld, beschikken deze gilden vaak over waardevolle erfgoedcollecties en spelen ze een belangrijke rol in het levend houden van de tradities waarvoor ze staan. De meeste gilden geven aan dat ze te kampen hebben met vergrijzing. Bijna alle gilden geven verder aan dat er nood is aan vorming over digitalisering, een betere bewaring van de collecties (cf. bewaring bij leden thuis), conservatie en restauratie.

TYPE VERENIGING GEMEENTE NAAM AANTAL HANDBOOGGILDE Brasschaat  Handboogmaatschappij Boog en Pijl 3  K.S.W. De jonge St. Sebastiaenen  Vrije handboogschutters Essen  Koninklijke St. Sebastiaansgilde 2  Sint Andreasgilde Kalmthout  St. Sebastiaansgilde 1 Schilde  Koninklijke St.Sebastiaansgilde 1 Stabroek  Handboogmaatschappij Sint-Sebastiaan 1 Wijnegem  Koninklijke gilde St. Sebastiaan 1 Wuustwezel  Koninklijke St.Sebastiaansgilde 2  Koninklijke St. Sebastiaansgilde Loenhout Zandhoven  St.Sebastiaansgilde Viersel 2  Koninklijke St.-Sebastiaansgilde Pulle Zoersel  Sint-Huybrechtsgilde Zoersel 1 TOTAAL 14 VOETBOOGGILDEN Essen  Sint-Andriesgilde Wildert 1 Kalmthout  O.L.Vrouw Gilde 2  Sint-Jorisgilde Nieuwmoer Wuustwezel  St. Sebastiaan Gooreind 1 TOTAAL 4 KLEINE Wuustwezel  Koninklijke St. Jorisgilde Wuustwezel 1 KRUISBOOG BUKS Wuustwezel  Koninklijke gilde st. christoffelgilde vzw 1 Kalmthout  O.L.V kolveniersgilde 1 TOTAAL 2 SINT-JANSBOOG Wuustwezel  Sint-Jorisgilde Loenhout 1 VENDELIERS Zoersel  De Ronckaert 1 Wuustwezel  Excelsior Loenhout 1 84

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Wuustwezel  Willebrordusgilde 1 Pulderbos  De Stokkeslagers 1 TOTAAL 4 ALGEMEEN TOTAAL 26

Duivenmelkers

Onze regio telt nog heel wat duivenmelkers. Vooral in Brasschaat, Zandhoven en Zoersel zijn er verschillende duivenbonden actief. Hoewel veel van deze duivenbonden tegen de vergrijzing vechten, heeft de Zandhovense Duivenbond t Duifke er de laatste twee jaar, vier jonge duivenmelkers bijgekregen160. In het kader van dit aanvraagdossier zijn de duivenmelkers uit onze regio nog niet bevraagd over hun noden en expertises. Dit is dus zeker een belangrijke opdracht voor de toekomstige erfgoedcel.

GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Brasschaat  Vogelkundige kring het Heidekneuterke Brasschaat 3  Koninklijke Brasschaatse duivenbond  Koninklijke Kaartse duivenbond Brasschaat Essen  De Snelle Vlucht in wijk Wildert 2  Ons Genoegen in wijk Hoek Schilde  Duivenbond de eendracht Schilde 1 Stabroek  Duivenbond vereniging Stabroek vzw 2 Wijnegem  Fondclub Wijnegem 2  Verbroederingsbond & vroege morgen Wijnegem Wuustwezel  Verbroedering Gooreind 1 Zandhoven  Duivenbond Zandhoven 5  t Duifke  Duivenbond Pulle  Duivenbond de Witpen Pulderbos  Duivenbond Koninklijke eendracht Pulle  Duivenbond de Rappe Duif Viersel Zoersel  Duivenbond de Jonge Leerlingen Zoersel 4  Duivenmaatschappij van Sint-Antonius Zoersel  Duivenmaatschappij de Snelle Vlucht  Duivenmaatschappij van Zoersel TOTAAL 20

Verenigingen voor kunstambachten en volkskunsten

Tot de verenigingen voor kunstambachten en volkskunsten rekenen we de volksdansverenigingen, de volkspelverenigingen, de theater- en poppenkastgezelschappen, de foto- en filmclubs en de harmonies, fanfares en koren uit onze regio.

Volksdansverenigingen

In onze regio zijn er naast de gilden die eveneens traditionele volksdansen beoefenen, nog 10 volksdansverenigingen actief. 2 van de drie volksdansverenigingen die onze enquête invulden, gaven aan niet over een lokaal met een geschikte dansvloer en een goede akoestiek te beschikken. Ook de veroudering van de leden vormt voor het voorbestaan van dit type verenigingen een bedreiging. Hoewel deze verenigingen vaak al langer bestaan en over een archief en/of erfgoedcollectie beschikken, is het beheer van deze collectie niet hun prioriteit. Sensibilisering door de erfgoedcel vormt hier een belangrijke opdracht.

GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Brasschaat  Mie Katoen 1 Essen  Sint-Andriesgilde Wildert 2  Sint-Sebastiaansgilde

160 http://www.gva.be/cnt/blkma_01504263/spectaculaire-verjonging-duivenbond

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Kalmthout  Damuska 2  Sint-Jorisgilde Nieuwmoer Schilde  Mieke Stout 2  Marjolijntje Wuustwezel  ’t Smoutpeerke 1 Zandhoven  Volksdans Sint-Sebastiaan 1 Zoersel  Volksdansgroep Jan en Trien 1 TOTAAL 10

Volksspelverenigingen

Twee van de acht Vlaamse ganzenrijdersverenigingen zijn gevestigd in Stabroek, namelijk de Koninklijke ganzenrijders Hoevenen en de Koninklijke ganzenrijders Stabroek (heropgericht in 1924). De gemeente Stabroek en de ganzenrijdersverenigingen willen het gansrijden laten opnemen in de Vlaamse inventaris van het immaterieel cultureel erfgoed, cf. supra. Naast het gansrijden zijn er in onze regio nog andere volksspelverenigingen. Hoewel er wellicht nog meer zijn, hebben we in het kader van dit traject vijf verenigingen teruggevonden. In Essen organiseert wijk Horendonk al 60 jaar Uilse volksspelen. TORJOKRAKOWIP organiseert volksspelen voor blinden en slechtzienden, cf. supra. De Feestneuzen vzw uit St. Antonius organiseren de volksspelen en het schoonwandelen op de laatste maandag van augustus. De Halse volksvrienden en de pierenfokkers uit Zoersel organiseren volksspelen op de kermis.

GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Essen  Vzw Volksspelen Horendonk 2  TORJOKRAKOWIP Stabroek  Koninklijke ganzenrijders Hoevenen 2  Koninklijke ganzenrijders Stabroek vzw Zoersel  Feestneuzen vzw St. Antonius Halse volksvrienden 3  Pierenfokkers Zoersel TOTAAL 7

Theater- en poppenkastgezelschappen

De Voorkempen telt een 31-tal theatergezelschappen, 2 poppentheaters, 3 verteltheaters en andere. Sommige van deze verenigingen bestaan al langer dan 50 jaar, Toneelkring Kunstadelt uit Schilde werd bijvoorbeeld in 1945 opgericht en Elck wat Wils uit Essen in 1948. Het spreekt dus voor zich dat zij over een archief- en erfgoedcollectie (waaronder kledij en decorstukken) beschikken. Dezelfde twee verenigingen geven aan dat ze nood hebben aan een lokaal of geschikte toneelruimte, waar ze kunnen repeteren. De leden van toneelkring Elck wat Wils bewaren bovendien alle archief en erfgoedcollecties op privéadressen thuis. Een bijkomend probleem daarbij is dat zowel kledij als decorstukken erg fragiel zijn en dat deze objecten ook veel plaats in beslag nemen, cf. supra. Ward Smets, voormalig poppentheaterspeler uit Brasschaat, is ook op zoek naar een geschikte bewaarplaats voor zijn collectie.

TONEELKRINGEN GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Brasschaat  Nieuw Muziektheater Brasschaat 5  Parktheater vzw  Vzw Ktuna Essen  Koninklijk toneelgild Elck wat wils vzw Essen 3  EJA 86

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Toneel pinokkelijn Kalmthout  Toneelkring de Sparren 4  Toneel familie Boden  Ons vzw  Nikito (kindertoneel) Schilde  Toneelkring Kunstadelt 1 Stabroek  Koninklijke toneelvereniging de vriendenschaar 4  ’t familietheatertje  Toneelkring Putte-Ertbrand VZW  Toneelkring Jan Mat Wijnegem  Koninklijk Wijnegems Toneel gezelschap 3  Gedropt op de scene  Pulhoeveke (Koninklijk Wijnegem Voetbalclub vzw.) Wuustwezel  Toneelvereniging Sterlicht 5  Koninklijke toneelvereniging De roervinken  Toneelvereniging Sils  Theater Spelende Mens vzw zandhoven  CalamArt 4  Toneel ’s zandtheater  Toneelkring Kunst  Toneelkring Krak Zoersel  Zoersels toneelgezelschap Tilia vzw 4  Jeugdtheater ziezo  Toneelkring 't jukschot -  Toneelvereniging willen is kunnen Totaal 31 POPPENTHEATER Brasschaat  Ward Smets 1 Wuustwezel  Sus Magic, vzw Appeltaart 1 Totaal 2 CIRCUS Zoersel  Circusateljee Spelati 1 VERTELTHEATER Brasschaat  De Hoorakelbende 2  De huiskamer wuustwezel  De huiskamer 1 TOTAAL 4

Film- en fotoclubs

Zoals vermeld zijn er in de Voorkempen heel wat film- en fotoclubs aanwezig. Tijdens de erfgoedsessie in Wuustwezel maakten we kennis met de bezielers van twee mooie initiatieven. Peter Van Gils beheert de website www.oudwezelopdefoto.be en Frans van de Sanden is de maker van Gooreind tv. Beide particulieren hebben dezelde behoeften. Ze vinden het noodzakelijk dat er meer samengewerkt wordt, waarbij een erfgoedcel die deze samenwerking zou stimuleren zeker een meerwaarde kan zijn. Verder gaven beiden aan dat ze nood hebben aan vrijwilligers om hun te ondersteunen bij hun initiatieven.

GEMEENTE NAAM AANTAL BRASSCHAAT  Ahismsa film productions vzw Brasschaat 3  Koninklijke fotokring Brafodio Brasschaat  Visie 4 ESSEN  Filmclub is onderdeel van evenementenorganisatie vzw Kobie 1  Fotoarchief HK Essen Glasplaten ( 100 jaar oud ) van Bernaards Kalmthout  Kalmthoutse fotokring 1 Schilde  Videoclub cycloop Schilde 2  Vrienden van de fotografie Schilde

Stabroek  Fotogroep “Look” 1 Wijnegem  Fotokring Krysto 2  The Comet (film- en televisiestudio) Wuustwezel  Oudwezelopdefoto 4  Film- en videoclub de Kempen vzw Wuustwezel  VDS videoproducties van Frans van de Sanden – Gooreind tv  Filmclub Leo Voeten Zandhoven  Foto Debandt 1

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Zoersel  Fotoclub Nenufar Zoersel 3  Fotoclub Obscura Zoersel  Zoersel-TV.Be TOTAAL 18

Harmonies en fanfares

In de Voorkempen zijn er zeker 17 harmonies en 8 fanfares actief. De meeste harmonies en fanfares dragen het predicaat ‘koninklijk’ in hun naam, wat betekent dat ze minstens 50 jaar oud zijn. Zo dateert de Koninklijke Harmonie Concordia uit Gooreind (Wuustwezel) uit 1906. Hoewel het behoud en beheer niet hun kernopdracht is, beschikken ze door hun ouderdom over een uitgebreide archief- en erfgoedcollectie. Bovendien kunnen deze verenigingen ook een rol spelen in de overdracht van volksliederen en muziekstukken161. Sensibilisering over een duurzaam behoud en beheer en het verder inventariseren van deze verenigingen en hun erfgoed is een belangrijke opdracht voor de erfgoedcel.

TYPE GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL HARMONIE Brasschaat  Koninklijke harmonie Anverpia 1 Essen  Harmonie Essentia (=fusie van de Koninklijke 2 Harmonie Concordia uit Essen-Centrum° 1872 en de Koninklijke Harmonie Vlijt en Volharding uit Essen- Wildert °1921)  Koninklijke Harmonie De Verenigde Statievrienden vzw Kalmthout  Koninklijke Harmonie Bos en Hei 1 Schilde  Harmonie Vrije Verenigde Vrienden 2  Koninklijke Harmonie Takjes worden Boomen Wijnegem  Koninklijk Harmonieorkest De Wijngaard- 1 Vrijheidsvrienden Wuustwezel  Koninklijke harmonie Concordia Gooreind 5  Koninklijke harmonie De Jonge Scheuten  Koninklijke Harmonie de heidegalm  Jeugdharmonie Concordia  Jeugdharmonie DJS Resisto

zandhoven  Koninklijke Harmonie De Verenigde Vrienden Pulle vzw 2  Koninklijke Harmonie St. Ambelberga Zoersel  Kon. Harmonie De Vriendenband vzw 3  Kon. Harmonie Sint Martinus Halle-Kempen vzw  Koninklijke Harmonie Eendracht Maakt Macht TOTAAL 17 FANFARE Kalmthout  Koninklijke Muziekvereniging Vlijt en Eendracht 2  Muziekvereniging Nieuwmoer de Heidebloem Stabroek  Koninklijke Fanfare Verbroedering Stabroek 2  Koninklijke Fanfare Verbroedering Putte-grens Wuustwezel  Fanfare Sint-Lucia Loenhout 1 Zandhoven  Koninklijke Fanfare De Kempenzonen 1 Zoersel  Koninklijke Fanfare De Lindekring vzw 1 TOTAAL 8

Koren

Een zelfde opdracht kan gelden voor de bevraging van de talloze koren uit onze regio, hun bewaard gebleven muziekrepertorium en hun capaciteit om volksliederen mondeling over te dragen.

GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL

161http://www.muzikaalerfgoed.be

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Brasschaat  Aloude Driekoningenzangers 8  Bloezette  Koor Orpheon  Langen Asem  Nieuw Muziektheater Brasschaat vzw  Sint-Antoniuskoor  Trivium Cantans  Arthur Verhoevenkoor Essen  Bel Canto 5  Ericantat  Gemengd Koninklijk koor Sint-Cecilia  Jongerenkoor Accent  Zing met ons Wildert Schilde  Gemengd koor Uyt Jongsten Versaemt 6  Gregoriaans Sint-Guibertuskoor Jubilatekoor  Mariakoor ’s-Gravenwezel Probaat  St.-Catharinakoor ’s-Gravenwezel  Vokem Kalmthout  Aidomen 8  Avondgalm  GKM Vreugde  Kalmthoutse Kantorij St. Cecilia  Parochiaal Gemengd Zangkoor Achterbroek  Rietsanck  Sint Jozefkoor Heide Stabroek  Katharinakoor 4  Koren Canteclaer Hoevenen  Gemengd zangkoor St. Cecilia  St. Ceciliazangkoor Putte Ertbrand Wijnegem  A Ladies Concert 4  Muzikaal Ensemble Alegría Wijnegem  Zangkoor Aanhef  Zangkoor Fidelitas Wuustwezel  Cantate domino 1 Zandhoven  Kinderkoor De Pulse Nootjes 2  Korokan vierstemmig zangkoor Zoersel  Cantemus Novum 7  Sint Antoniuskoor  Sint Caecilia St Antonius  Sint Cecilia Zoersel  Tomates Cravates vzw  Zangkoor Sint Elisabeth Zoersel  Zangkoor Sint.-Maarten TOTAAL 45

Verenigingen voor erfgoedtoerisme, erfgoedparticipatie -en educatie

Naast de toeristische intergemeentelijke samenwerkingsverbanden, RLDV, Kempens landschap, de gemeentelijke diensten toerisme en de zelfstandige dorpsgidsen zijn er in de betrokken gemeenten ook een aantal vvv kantoren, gidsenverenigingen, verenigingen zoals Vtb-cultuur, Pasar, landelijke gilden en kwb verenigingen die erfgoed- en cultuureducatieve activiteiten aanbieden. Hoewel er uiteraard nog andere socio-culturele verenigingen zijn die geregeld cultuur-educatieve activiteiten organiseren (zoals bv. Davidsfonds, Curieus, Willemfonds, KVLV, …) hebben we ons in het kader van dit traject beperkt tot bovenvermelde organisaties en verenigingen. Deze verenigingen zijn vaak medeorganisator van evenementen, zoals de hoevefeesten, landbouwdagen, cf. supra of erfgoeddag of organiseren toeristische routes met een link naar erfgoed. Samenwerking met deze verenigingen door de erfgoedcel is zeker aangeraden aangezien zij ook voor verbinding kunnen zorgen met de inwoner en mee kunnen bijdragen tot de economische validering van erfgoed.

Een leuk evenement dat de Landelijke Gilden organiseert is ‘Dorp in de Kijker’. Met dit initiatief moedigt ze lokale dorpsbewoners aan om de eigenheid van hun dorp te bewaren of te herontdekken en hun dorpsleven aan de buitenwereld te tonen. In 2015 is Pulderbos aan 89

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen de beurt. Zo is er ondermeer een fototentoonstelling gepland rond het dorpsleven van Pulderbos waarvoor ze de bewoners aanmoedigde om historische foto’s in te zamelen162.

TYPE ORGANISATIE GEMEENTE NAAM VERENIGING OF ORGANISATIE AANTAL Samenwerkingsverband Brasschaat  De Noordertuin van Antwerpen 5 toerisme Essen Kalmthout Stabroek Wuustwezel Schilde  Toerisme Voorkempen vzw 2 Wijnegem Zandhoven  Land Van Playsantiën 2 Zoersel TOTAAL 9 Gemeentelijke dienst Zandhoven 3 voor toerisme Zoersel Kalmthout  Toeristisch infokantoot en dienst voor toerisme TOTAAL 3 Vvv-kantoor of Essen  Het regionaal infokantoor De Tasberg - 1 vereniging VVV Oase van Rust Kalmthout  Vvv toerisme Kalmthout 1 Zoersel  Vvv toerisme Zoersel 1 Brasschaat  Regionaal toeristisch infokantoor vzw 1 Toerisme Brasschaat TOTAAL 4 Gidsenkringen Kalmthout  Toeristische gidsen en natuurgidsen 1 regio Kalmthout nareka Schilde  Natuurgidsen Schilde – VMPA 1 Brasschaat  Natuurgidsen Brasschaat 1 TOTAAL 3 Vtb-cultuur Brasschaat  Vtb cultuur Brasschaat 1 Kalmthout  Vtb cultuur Kalmthout 1 Essen  Vtb cultuur Essen 1 Schilde  Vtb cultuur Schilde 1 Wuustwezel  Vtb cultuur Wuustwezel 1 TOTAAL 5 Pasar Essen  Pasar Essen 1 Schilde  Pasar Schilde 1 Wuustwezel  Pasar Wuustwezel 1 Zandhoven  Pasar Zandhoven 1 TOTAAL 4 Landelijke gilden Brasschaat  Landelijke gilden Brasschaat 1 Essen  Landelijke gilden Essen 4  Landelijke gilden Essen-Hoek  Landelijke gilden Nieuwmoer  Landelijke gilden Wildert Kalmthout  Landelijke gilden Kalmthout 2  Landelijke gilden Kalmthout- Achterbroek Schilde  Landelijke gilden Schilde-‘s- 1 Gravenwezel Stabroek  Landelijke gilden Hoevenen 1 Wijnegem  Landelijke gilden Wijnegem 1 Wuustwezel  Landelijke gilden Gooreind 3  Landelijke gilden Wuustwezel  Landelijke gilden Loenhout Zandhoven  landelijke gilden Zandhoven 4  landelijke gilden Pulderbos  landelijke gilden Pulle  landelijke gilden Viersel Zoersel  landelijke gilden Zoersel 2  landelijke gilden Halle-St. Antonius Totaal 19 KWB Brasschaat  KWB-Brasschaat 1 Essen  KWB-Heikant 2

162 http://www.landelijkegilden.be/Onze-werking-/Dorp-in-de-kijker.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 KWB-Wildert Kalmthout  KWB Kalmthout 1 Stabroek  KWB Stabroek 1 Wijnegem  KWB Wijnegem 1 Wuustwezel  KWB Wuustwezel 1 Zandhoven  KWB Pulderbos 3  KWB Pulle  KWB ZaMaVi Zoersel  KWB Sint-Antonius 2  KWB Zoersel Totaal 12

Verenigingen voor erfgoedbemiddeling en –participatie

Wat de verenigingen voor erfgoedbemiddeling en –participatie betreft, hebben we ons hier beperkt tot de oud-strijdersbonden. Deze verenigingen bekommeren zich vooral om het voortbestaan van de nagedachtenis aan WOI en WOII. De werking wordt bedreigd doordat de laatste overlevenden, en dus ook de laatste rechtstreekse getuigen, vaak niet meer in staat zijn om deze verenigingen te blijven trekken. In onze regio zijn er een zestiental oudstrijdersverenigingen.

GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Essen  Koninklijke nationale strijdersbond 1 Kalmthout  Oudstrijdersond Kalmthout 1 Schilde  Koninklijke nationale strijdersbond Schilde 1 Stabroek  N.S.B. Oud-strijdersbond Stabroek 3  Oudstrijdersvereniging Putte-Grens  N.S.B. Oud-strijdersbond Hoevenen Wijnegem  Nationale federatie Strijders '40-'45 – afdeling 1 Wijnegem Wuustwezel  Koninklijke Nationale Strijdersbond Loenhout 4  Koninklijke Nationale Strijdersbond Wuustwezel  koninklijke Nationale Strijdersbond Gooreind  The Polar Bear Association Zandhoven  Oud-strijders Massenhoven 3  Oud-strijders Pulderbos  Oud-strijders Pulle Zoersel  Oud-strijdersvereniging Zoersel 1 TOTAAL 16

Verenigingen voor erfgoedstudie

In de Voorkempen zijn er twee verenigingen voor erfgoedstudie. Dit zijn de Koninklijke Oudheidkundige Kring van Kalmthout en de Antwerpse Vereniging voor Romeinse archeologie uit Wijnegem.

De Oudheidkundige Kring van Kalmthout vormt een uitzondering op het standaardtype geschied- en oudheidkundige kringen omdat ze later werd opgericht dan enkele heemkringen uit onze regio en zich niet zozeer op het onderzoek van stedelijke fenomenen richt163. De kring werkt nauw samen met de gemeente Kalmthout. Het lokale documentair erfgoed dat ze verzameld wordt bewaard in het gemeentehuis naast het

163 In het boek Verborgen Schatten ‘Repertorium van Lokale Erfgoedhouders in de provincie Antwerpen’ beschrijft Dirk Van Nijverseel het verschil tussen heemkringen en geschied- en oudheidkundige kringen. Deze laatste zijn erfgoedverenigingen die al lang bestaan en gemiddeld 60 jaar oud zijn. Heemkringen zijn meestal jonger. geschied- en oudheidkundige kringen bevinden zich voornamelijk in de verstedelijkte omgeving en hun onderzoek richt zich meer op stedelijke fenomenen.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen gemeentelijk archief. De kring geeft aan nood te hebben aan advies en ondersteuning, een depot om de collectie te stockeren (bv. het veilig en onder optimale omstandigheden stockeren van 19de-eeuwse schilderijen), restauratie- en digitaliseringprojecten.

De Antwerpse Vereniging voor Romeinse Archeologie (AVRA) bestaat al 52 jaar. De vereniging maakt archeologisch onderzoek toegankelijk door voordrachten en studiereizen te organiseren. In haar bestaan heeft ze meer dan 30 sites opgegraven en 90 sites geprospecteerd. De belangrijkste hiervan is onder andere de Gallo-Romeinse nederzetting in Wijnegem. De opgravingen van AVRA hebben aangetoond dat het Antwerpse en de Voorkempen in de Romeinse tijd belangrijker en dichter bevolkt waren dan oorspronkelijk gedacht.

TYPE VERENIGING GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Geschied- en Kalmthout Koninklijke oudheidkundige kring Kalmthout 1 oudheidkundige kring Archeologische vereniging Wijnegem Antwerpse vereniging voor Romeinse archeologie 1

TOTAAL 2

Verenigingen voor (materiële) erfgoedzorg

Deze verenigingen houden zich voornamelijk bezig met het in kaart brengen en registreren, verzamelen, veiligstellen of zo goed mogelijk bewaren van roerend en onroerend erfgoed. Ze doen dit op een actieve manier zoals bv. verenigingen van verzamelaars, verenigingen voor industrieel en wetenschappelijk erfgoed en verenigingen voor monumenten en landschappen. Of op een eerder passieve manier zoals de verenigingen ‘vrienden van een erfgoedinstelling’164. In het kader van dit aanvraagdossier hebben we voorlopig een 12-tal verenigingen voor materiële erfgoedzorg binnen de regio teruggevonden. Een uitgebreider onderzoek naar dit type verenigingen kan door de erfgoedcel worden uitgevoerd.

GEMEENTE NAAM VERENIGING WAT AANTAL Brasschaat Stichting Henry Luyten  Stichting ter behoud van de 2 schilderijen en het archief van Henry Luyten Archief Jan Frans Simons  Cf. supra Essen Vrienden van het  De vrienden van het karrenmuseum 2 karrenmuseum kunnen tegen verschillende lidmaatschap tarieven het museum ondersteunen. In ruil krijgen ze allerlei voordelen. Stichting 100 jaar  Erfgoedstichting die zich richt op de heidebloempje geschiedenis van de vereniging het Heidebloempje, het Essense jeugdwerk en de studentenbonden in de buurgemeenten, ... Schilde Albert Van Dyckgenootschap  Het genootschap wil het werk van 4 Albert van Dyck bekend maken, houdt toezicht op de collectie, organiseert kunstcursussen en is medeorganisator van tentoonstellingen, geeft werken uit over de schilder enz. Werkgroep Dodoenstuin –  Onderhoud van de kruidentuin Velt (waarvan het grootste deel refereert

164 A. VANDER STICHELE, Nabij, verenigd en meegerekend. Cultureel-erfgoedverenigingen in Vlaanderen (2010- 2011). Onderzoek in het kader van PRISMA, velden toekomstanalyse cultureel-erfgoed, 2011, p. 11.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

naar het Cruydenboeck van Rembert Dodoens) en educatieve begeleiding van bezoekers en groepen  De Gilde van Baas Gansendonck stelt Gilde van Baas Ganzendonck zich tot doel de kennis en betekenis van Hendrik Conscience en van zijn literair werk te bevorderen. De gilde heeft een reus Baas Gansendonck, een bier en een kaas.  De Early Riders hebben als doel Early Riders liefhebbers van motorfietsen van voor 1965 samen te brengen.

Wuustwezel Reus Sterke Peer  Broederschap Sterke Peer, behoud 2 en beheer van de reus en het uitdragen ervan tijdens evenementen. De St. Willebrordusvrienden  De Sint-Willibrordusvrienden zorgen voor de historische kapel op Westdoorn, organiseren de 1- meiviering en feesten bij huwelijksjubilea. Zoersel De vrienden van het  De vzw heeft als doel het 2 Zoerselbos en het boshuisje beschermen van het leefmilieu, de natuur en het culturele erfgoed in het beschermde Zoerselbos, dat gelegen is in de Zoersel en Zandhoven Pescheurgenootschap  Het Pescheurgenootschap werd in 2002 opgericht om, door jaarlijkse concerten, het unieke orgel (uniek inderdaad, alleen in Zoersel is nog authentiek pijpwerk van Pescheur te horen) in de belangstelling te brengen. TOTAAL 12

Verenigingen voor levend erfgoed

Imkersverenigingen

In de vorige hoofdstukken hebben we al gesproken over de imkerij en imkersverenigingen. Hoewel de hoofdbekommernis van deze verenigingen niet draait om het erfgoedbehoud, beoefenen ze wel een traditionele vaardigheid en beschikken ze geregeld ook over archiefdocumenten en erfgoedcollecties. De imkervereniging van Schilde heeft aangegeven dat ze haar collectie heeft ondergebracht in het bijenteeltmuseum van Kalmthout.

GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Brasschaat  I.F.A.N.G vzw 1  Imkersfederatie Antwerpse Noordelijke gemeenten vzw Essen  Koninklijke Bijengilde Sint-Ambrosius 1 Kalmthout  Biegilde Kalmthout 1 Schilde  Koninklijke Imkersvereniging Sint-Ambrosius 1 Zandhoven  Imkervereniging De Bij Hoort Erbij 1 Zoersel  De imkerbond Zoersel 1 TOTAAL 6

Verenigingen voor Siervogels

In onze regio zijn er nog een 11-tal verenigingen actief met het kweken, verzorgen en tentoonstellen van siervogels. Ook deze verenigingen hebben al een hele traditie. Verder onderzoek naar dit type vereniging kan zeker door de toekomstige erfgoedcel gebeuren. 93

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

GEMEENTE NAAM VERENIGING AANTAL Brasschaat  Vogelkundige kring het Heidekneuterke 1 Essen  De Edele Zangers 3  De Koninklijke Vogelvrienden  De koperwiek Stabroek  De Kolibrie 2  De Hoevense vogelvrienden Wijnegem  Koninklijke Maatschappij De Zang- en Siervogel 1 wuustwezel  De valkparkiet 1 Zoersel  De Kneuter 3  De Vliegenvanger  De Zanglijster TOTAAL 11

Verzamelaars of collectioneurs

Opvallend voor onze regio is het groot aantal verzamelaars. Zij beschikken over zeer uiteenlopende collecties. Er zijn er ons al heel wat bekend, maar er zijn er ongetwijfeld nog veel meer. De veel vermelde nood die al herhaaldelijk werd aangehaald, is het gebrek aan een centraal aanspreekpunt voor erfgoed. Andere noden dienen na de opstart van de erfgoedcel verder in kaart gebracht te worden.

GEMEENTE NAAM VERZAMELAAR COLLECTIE Brasschaat Luc Gowie  Verzameling religieus erfgoed Pater Dierxckens  Verzameling religieus erfgoed Beerts  Collectie van minitrams Ward Smets  Collectie poppenkast Jan De Beenhouwer  Collectie Hendrik Luyten …  … Essen Frans Demedts  Heiligenbeelden, ezels en nachtvazen Yvan Janssens  Collectie over WOI en WO II Georges Reynsbergen  Postkaarten en oude foto’s Albert Poels  Religieuze beelden Rita Franssen  Toneelaffiches, oude kleding en hoeden Greet Jacobs  Luciferdoosjes Guy en Carla  WO en WOII Ludo Kerstens  Oud schrift ….  … Kalmthout Frans van Kuyck  Erfgoedcollectie, kunstschilder, beeldhouwer Pierre Cassimon  Brouwerij Rudi Gebroers  ? Ludo Van Aert  Postzegels, stenen ?  Kunstcollectie Ernest Albert ….  …. Schilde Mevr. Vochten  Collectie mineralen Early riders  Motorfietsen Wim Anthonis  Fietsplaten en aanverwanten Eddy Joossens  Schrijfmachines Godrie  Oldtimers ?  Collectie Edmond Van Offel ? Collectie Lodewijk de Vocht ? Collectie Leon Lommaert ? Collectie Pascal De Beucker … …. Stabroek Hugh Heller  Oude foto’s en fotoapparaten ?  Postkaart verzamelaars Ward Joppen  Archief over Moretus en Ravenhof …  … Wijnegem Guido Beddegenoodts  Collectie postkaarten Paul van Dael  Wielrenners Louis Fierens  Platenmuseum (auto's, motor, fietsen) Guido Beddegenoodts  Postkaarten Raymond Correns  Archief Wijnegem, heemkunde Swa Drofmans  Films over gebeurtenissen in Wijnegem Hugo Gerstmans  Fotoarchief Wijnegem Jo Gierens  Stokerij, jenever ….  …. 94

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Wuustwezel Sus Magic  Collectie poppenkast gilde leden  Gildecollectie Stephan Bamps  Sterke peer genootschap Jozef Meeusen  Melkerij Stroobloem Karel Augustijns  Vaandels en vlaggen kerk Walter Liégois  Foto's, archief ….  …. Zandhoven Tom Van de Vel uit lier  Erfgoedcollectie van zijn grootvader Jos Van de Vel Paul Breesch  Kerkarchief Staf Dieltiens  Postkaarten Cyriel Van de Peer  Collectie dorp Massenhoven Emiel Van Beirendonck  Collectie miniatuurauto's Eyckmans  Brieven 50 gesneuvelden …  … Zoersel Woestenborghs  Psychiatrisch ziekenhuis Bethaniën Suzanne Nuyts  Bidprentjes …  ….

Erfgoedexperten

Tijdens de erfgoedtoer hebben we heel wat personen ontmoet die over een specifieke erfgoedexpertise beschikten of andere personen kenden met een expertise. Een verder onderzoek naar de aanwezige expertises en een verfijning van de resultaten van onderstaand overzicht, is één van de taken van de erfgoedcel.

GEMEENTE NAAM EXPERTISE Brasschaat Breesgata  Archieven bekende Brasschatenaren, heemkunde Brasschaat Willy Cornelissens  Beheer Archief Jan Frans Simons vzw, Brasschaatse gesneuvelden WO I, databank Brasschaatse kunstenaars, heemkunde Brasschaat, prentkaartenarchief Paul de Beenhouwer  Beheer Archief Henry Luyten vzw, prentkaartenarchief Frans Dierckxsens  Lokale adel, royalisme Luc Gowie  Brasschaatse gesneuvelden WO I, genealogie, heemkunde Brasschaat, kerkarchief Maria-ter- Heide, kerkgeschiedenis Brasschaat, liturgisch textiel Jos Janssens  Conservator artillerie- en gunfire museum Kamp van Brasschaat Guido Geysens  Lokale geschiedenis Brasschaat, toerisme Simone Mau-Bouttry  Striptekenaar /kunstenaar Bob Mau Ward Smets  Poppenkastspeler, verteller lokale geschiedenis en dorpsfiguren Ward van Osta  Letterkunde, toponomie van Brasschaat Leo Mertens  Deskundige in familiekunde Ivo bellens  Lokale geschiedenis, archief Frans Bellens Frans Denys  Heemkunde Maria Mertens  Kerststallen …. …

Essen Maria Gommeren  Dorpsgids, mondelinge geschiedenis Rudi Smout  Heemkunde Nico Wouters  Wo II Louis Vercammen  Historicus, genealoog Joris Mathysen  Archivaris Georges Reynsbergen  Kennis oude foto's en postkaarten Karrenmuseum  Oude ambachten/restauratie oude karren John Van den Bempt  Oude veldbloemen Pieter Verhoeven  Paleografie, processies heksen van essen  Kruiden en tradities Jean Bastiaens  Genealogie Roger Suyckerbuyck  ? Roger van Ginderen  ? …  …

Kalmthout toeristische gidsen Kalmthout  Dorpsgeschiedenis Familie Meurisse  Geschiedenis Kalmthoutse heide 95

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Luc De Backer  Restaurateur schilderijen Anja Smets  Erfgoedbeheer conservatie/restauratie Jan Francken  Treinen en Suske en Wiske Luc Verstockt  Violenbouwer, doedelzak Wies Peeters  Processies Paul Lion  Symboliek leeuwen Marina Van Aert  Inventariseren Frans Jochems  Oud gereedschap Karel De Blick  Digitalisering Jean Bastiaensen  Oud schrift frank Verhoeven  Metaal detecteren Marina Van Aert en Jan  Tentoonstellingbouw Franken  Verteller Jan Caluwaerts  Oude toestellen, touwslagerij, filmmaker Eddy Gruuthuyzen  Fotografen ?  Dichters ?  Kalligrafie ….  …. Schilde Early Riders  Restauratie oude motorfietsen Sjeerp Visser  Smid Philip Vorselmans  Smid Axel Vervoordt  Antiek- en kunsthandelaar – galerijhouder Erik Müller  Monumentenwachter Cordemans  Expert oldtimers Godrie  Expert oldtimers Hilde Busschots  Boekbinden Nicola Alida  Kantklossen Erik Binon  Restauratie/beeldhouwen Rudi Hertogs  Wo I Frank Van Konnegem  Foto- en beeldarchief Heemkring  Genealogie Xavier Dalle  Cartografie en urbanisatie Roland Doclo  Heemkunde, digitalisering, verzekeringen Paul Vekemans  Volksgeloof, volksverhalen, legenden Hugo Jacobs  Traprestauratie Achiel Ossaer  Geschiedenis metaalkunde André Wouters  Toerisme en gemeentelijke geschiedenis Jef Verckens  Folklore en oude gebruiken M. Verbeeck  de Schelde …  … Stabroek Heemkring  Paleografie Tom Callens  WO I Ward Mous  Plaatselijke geschiedenis Swa Elseviers  WO I en WO II Anna Ooms  Dorpsgeschiedenis Willy Struys  Dorpsgeschiedenis Hans De Weirdt  Paul van Ostaeyen Hugo Cornelissen  Amateurkunsten Willy Pringuet  Toneelacteur Juul Krapuul  Muziek Patrick Van Der Jonckheyd  Glazenier ….  ….

Wijnegem Heemkring  Paleografie, digitalisering, archivering, genealogie, dorpsgeschiedenis Axel Vervoort  Antiek Jan De Beenhouwer  Archeologie en bouwhistorie Marleen Arckens  Archeologie en bouwhistorie Pol Vercammen  Smid Marc Van de Cruys  Heraldiek Leo De Schutter  Geologie René Lux  Genealogie en wapenschilden …  … Wuustwezel Werkgroep WO I – WO II  WO I en WO II René De Meyer  Digitalisering, fotografie Heemkundige kring  Archivering Sven Stuyk  Paardensmid, hoefsmid Jan Augustijns  Restauratie karren Jan Simons  Heemkunde, oude boederijgeschiedenis Jan De Meester  Heemkunde Frans Van Hasselt  Gilden Toerisme vzw  Erfgoedgidsen Bumi Van der Heyden  Monumentenzorg 96

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Buso Berkenbeek  Digitalisering Guido Van Wassenhove  Militaire geschiedenis en WO Gaston Scheipers  Volksdevotie John Cuyvers  Paleografie Jan De Meester  Paleografie Neel Vermeiren  Verhalen Frans Van der Sanden  Digitaliseren, oude films, fotografie …  … Zandhoven Ludwig Lenaerts  Molenaar Marcel Michielsen  Heemkunde Pulderbos Gaëtan Van de Werve  Krabbelshof Robin Hannelore  Schrijver met kennis over Pulle Philippe Van Evenbroeck  Heemkunde Zandhoven Constant Van Everbroeck  Heemkunde Zandhoven Frans Verbist  Paleografie Stan Van Everbroeck  paleografie Kevin Verboven  Massenhoven en relatie WO I Jos Rombouts  Taal, dialect, volksverhalen Paul de Bie  Gids Zandhoven, digitalisering De Ghellinck  Restauratie, conservatie kunst Marc Lambrechts  Digitalisering Gerda Cabus  Dorpsgids in opleiding …  … Zoersel Leo Cautereels  Toponiemen Leo Hermans  Toponiemen Veerle Goorden  Restauratie kunst Jan Denissen  Dorpsgeschiedenis, paleografie,  management Jos van den Bulk  Dorpsgeschiedenis Willem Segers  Militaire geschiedenis Dirk Eelen  Militaire geschiedenis, graven WO I en WO II, oud - strijders Jos Verhaegen  Parochiale verhalen Sky Rymenants  Restauratie – conservatie Leonel Van den Berg  Oorlog Franz Ollieuz  Restauratie gebruiksvoorwerpen Paul Maes  Restauratie papier en digitalisering Jos Verhaegen  Kapellenn Leo Van Rossum  Boerderijen en landelijk leven Willem Segers  Militair verleden …  …

4.2.4.4 Erfgoedactoren rondom ons Naast de talrijke erfgoedspelers binnen de Voorkempen zijn er rondom ons ook heel wat andere actoren professioneel actief in of rond het erfgoedveld. Dit zowel op provinciaal als op landelijk niveau. Hieronder geven we een oplijsting van de spelers die een rol spelen in en een grote invloed hebben op het cultureel-erfgoedveld. Het is van groot belang dat de erfgoedcel zich in dit netwerk van erfgoedspelers inschrijft.

Steunpunten, belangenbehartigers en  Faro (cultureel erfgoed) beroepsverenigingen  Herita (onroerend erfgoed) Landelijke expertisecentra die zich  Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur inzetten om rond een erfgoedspecialisatie (CRKC) of rond een bepaald thema de actoren in  Centrum Agrarische Geschiedenis (CAG) het veld te begeleiden en internationale  Centrum Vlaamse Architectuurarchieven (CVAa) expertise binnen te brengen.  Expertisecentrum voor Technisch, Wetenschappelijk en Industrieel Erfgoed (ETWIE)  Het Firmament (podiumkunsten)  Landelijk Expertisecentrum voor Cultuur van Alledag (LECA)  PACKED, Digitaal Erfgoed  Resonant (muziek)  Tapis Plein, actieve cultureel-erfgoedparticipatie met focus op Immaterieel Cultureel Erfgoed  Steunpunt levend erfgoed Landelijke cultureel-erfgoedorganisaties  Familiekunde Vlaanderen voor volkscultuur  Heemkunde Vlaanderen (waarvan op provinciaal 97

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

niveau, de Gouw Antwerpen) Organisaties binnen de provincie  Provincie Antwerpen - Dienst erfgoed en Antwerpen, die werken rond erfgoed of Monumentenwacht een link hebben met erfgoed binnen hun  Erfgoedcel Mechelen werking  Erfgoedcel Noorderkempen  Erfgoedcel Kempens Karakter  K.ERF  MAS Antwerpen  Kempens Landschap  Regionaal Landschap de Voorkempen  Regionaal Landschap Kleine en Grote Nete  Regionaal Landschap Rivierenland  Regionaal Landschap Schelde-Durme  Toerisme Provincie Antwerpen  Kring van Archivarissen provincie Antwerpen (KAPA) Erfgoedgemeenschappen  Fen Vlaanderen  Hoge Gilderaad der Kempen  Maria door Vlaanderen gedragen  Reuzen in Vlaanderen  Zeg het met bloemen: de vier Vlaamse bloemencorso’s  ICE-netwerk Andere spelers  Archiefbank Vlaanderen  Archiefbank Mechelen

4.2.4.5 Conclusie

Zoals blijkt uit bovenstaand hoofdstuk zijn er binnen onze regio heel wat verenigingen actief rond diverse aspecten van het cultureel erfgoed. Het gaat hierbij zowel over echte erfgoedverenigingen (bv. de talrijke heemkringen, de archieven, musea,…), als over verenigingen die een andere doelstelling of kerntaak hebben, maar indirect ook over erfgoedcollecties beschikken (bv. de harmonieën, toneelgezelschappen, kerkfabrieken…). Daarnaast zijn in onze regio ook heel wat organisaties die niet over een erfgoedcollectie beschikken, maar die op hun manier wel het roerend of immaterieel cultureel erfgoed in leven houden (bv. vvv, sinterklaascomités,…). De talrijke particulieren die over een specifieke erfgoedexpertise en/of interessante erfgoedverzameling beschikken, vullen het cultureel-erfgoedveld binnen onze regio verder aan. Zowel bij de talrijke vrijwilligers als professionelen is er een schat aan kennis en expertise aanwezig, hoewel deze nog te weinig wordt uitgewisseld. Dit hoofdstuk vormt een eerste inventaris van het Voorkempens erfgoedveld, maar we zijn er ons van bewust dat er nog ontzettend veel andere erfgoedactoren aanwezig zijn. Het verder verkennen van dit erfgoedveld, het verbreden van het netwerk en het in kaart brengen van alle noden en behoeften van de spelers, is één van de prioriteiten voor de toekomstige erfgoedcel.

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

Historische stoet gilden 2014 - Wuustwezel

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

SWOTANALYSE

4.3 STERKTES Vrijwilligers  De opgebouwde dynamiek tijdens de erfgoedtoer door groot aantal deelnemers aan de erfgoedtoer & respondenten erfgoedenquête  Zeer sterk verenigingsleven in regio, cf. nauwe samenwerking tussen buurtschappen of wijkverenigingen bij de organsatie van stoeten, corso’s,….  Veel kennis en expertise aanwezig, enkele zeer sterke spelers binnen onze regio waar we ook een duidelijk zicht op hebben  Veel enthousiaste vrijwilligers, die sterke projecten opstarten cf. oudwezelopdefoto en dus over de nodige expertise beschikken  Vergrijzing  Ledenaantal van de verenigingen is over het algemeen vooral gestegen of gelijk gebleven

Erfgoed  Veel immaterieel cultureel erfgoed, stoeten, feesten, volksspelen,…  Veel particuliere collecties en privémusea  Duidelijke troeven voor de regio= Kempen, polder, hoven van playsantie, militair erfgoed  Aanwezigheid grootste aantal hoven van plaisantie in provincie Antwerpen  Grote aantrekkingskracht van de regio voor schrijvers, schilders,..en ander creatief talent  Erkenning bloemencorso als Vlaams immaterieel cultureel erfgoed  Erkend karrenmuseum  Regio beschikt over het summum van het Vlaamse Striperfgoed  Enorm veel erfgoedpublicaties  Groot aantal gilden  Aandacht voor problematiek digital born cultureel erfgoed

Gemeenten & algemeen  Erfgoed opgenomen in BBC gemeenten (ook vóór opstart erfgoedcel)  Werkgroepen erfgoed als onderdeel van adviesraad - inspraak  Aantal deelnemende gemeenten aan het cultureel-erfgoedconvenant= de wil is er  Positieve houding van de heemkundige gouw Antwerpen en de provincie  Reeds bestaande ondersteuning gemeenten, die zich onder andere uit in nominatieve subsidies voor erfgoedverenigingen, huisvesting heemkringen (vaak gratis of aan verminderde tarieven)  Digitaliseringsinitiatieven vanuit gemeenten  Grensoverschreiden archiefproject Essen-Kalmthout Roosendaal voor de ontsluiting van actes burgerlijke stand en parochieregisters  Voorzitter heemkring Essen is ook gemeentearchivaris  Bibliotheek oudheidkundige kring Kalmthout in gemeentearchief  Documenten van voor 1800 aanwezig in gemeentearchief Kalmthout  Gemeentearchief Essen en Kalmthout: aandacht voor historisch of cultureel archief  Groot aantal samenwerkingsverbanden met raakvlakken tot cultureel erfgoed is ook nuttig in het kader van een integraal cultureel-erfgoedbeleid waar netwerking en samenwerking belangrijk zijn  Aanwezigheid van talrijke nieuwe expertisecentra zoals Leca, Etwie, ….  Depotwijzer

100

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

4.4 ZWAKTES Vrijwilligers  Weinig jongeren. Merendeel bestuursleden 60+  Gebrek aan mankracht, actieve vrijwilligers, trekkers en sterke figuren  Shoppen van vrijwilligers

Erfgoed  Geen lokale contactpersoon voor particulieren rond erfgoed, ze weten niet waar ze terecht kunnen. Bovendien zijn er een groot aantal bovenlokale erfgoedactoren bijgekomen. Ze weten niet meer bij wie zo voor wat terecht kunnen, rollen zijn onduidelijk, cfr. ETWIE – LECA –CRKC- GOUW-PROVINCIE -ERFGOEDCEL  Veel verdwenen tradities, erfgoedverenigingen die hun werking hebben moeten stopzetten wegens gebrek aan mankracht en interesse  Veel verborgen erfgoed, oa. zwerfgoed en problematiek ontsluiting particuliere collecties, waar zijn ze, hoe kunnen we eigenaars overtuigen?  Weinig geïnventariseerd voornamelijk bij verenigingen die erfgoedzorg niet als hoofdtaak hebben  Het merendeel van de collecties is nog niet digitaal ontsloten  weinig zicht op samenstelling archieven  Collecties verspreid op privéadressen, cf. gilden en theatergezelschappen  Ontbreken erfgoedbibliotheek  Gebrek aan infrastructuur en ‘aangepaste infrastructuur’ (bv. gebrek aan bouwplaatsen buurtschappen en geklimatiseerde ruimten, plaatsgebrek, aangepaste opslagmaterialen…)  In sommige gemeenten ook gebrek aan kandidaatbouwers  Geen optimale communicatie, te weinig bekendheid van de sector bij het publiek  Weinig financiële middelen

Gemeenten  Afwezigheid archivaris in volgende gemeenten: Brasschaat, Zoersel, Stabroek, Wuustwezel, Wijnegem, Zandhoven en beperkte toegankelijkheid archief of te weinig kennis over toegankelijkheid  Huidige ondersteuning van erfgoedverenigingen is zeer divers, zowel in de omvang van de ondersteuning als het type ondersteuning  Benadering erfgoed vaak nog vanuit onroerend erfgoed

Samenwerking  Versnippering van initiatieven – weinig expertiseuitwisseling  Geen structurele samenwerking rond cultureel erfgoed  Afwezigheid overkoepelend erfgoedbeleid

4.5 KANSEN Cultureel-erfgoedconvenant  Uitwerken van een gelijkvormig en overkoepelend cultureel-erfgoedbeleid en ondersteuningsbeleid voor onze regio. Het cultureel-erfgoedconvenant inzetten als middel om bruggen te slaan  Oprichten erfgoedcel als centraal aanspreekpunt voor cultureel erfgoed in de regio: coördinatie van erfgoedinitiatieven, bevorderen samenwerking en netwerking, sensibiliseren, adviesverlening, ondersteunen erfgoedactoren,…  Versterken van de huidige dynamiek binnen het cultureel erfgoedveld, oa. via de oprichting van sectorale intergemeentelijke overlegvormen (sectoroverleg heemkringen, archieven, musea, particuliere verzamelaars,…)  Vergrijzing  Actieve participatie aan ICE-netwerk door cultureel-erfgoedcel en meewerken aan het ontwikkelen van een methodologie voor het capteren van immaterieel erfgoed, verschaffen van en voorbeeldideeën.

101

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Professionalisering archiefwerking door het aanstellen van een intergemeentelijke archivaris. Opstarten intergemeentelijk archiefoverleg  Werken aan een kader om vrijwilligers kortstondige en duidelijk afgebakende projecten te laten uitvoeren, opstarten van een vrijwilligerspool voor de eigen werking, waardering uiten  Betrekken scholen, jeugdraden om jonger publiek te bereiken, studenten via stageprojecten inschakelen, spel op maat voor jongeren, kijken wat jongeren aantrekt, projectmatig engagement voor jongeren, gemeenschappelijk engagement zoeken tussen jongeren vroeger en jongeren nu, uitwerken cultuurprogramma waarin erfgoed wordt gepromoot. Verzinnen van een hippere, jongere term voor erfgoed  Grensoverschrijdende promotie voeren  Vorming verschaffen over uiteenlopende onderwerpen zoals communicatie, digitaliseren , archiveren, conserveren, vorming voor gidsen,…-  Verborgen schatten of zwerfgoed ontdekken met behulp van erfgoedverenigingen, gemeenten  Sensibilisering vereniging en particulieren die erfgoedzorg niet als hoofdtaak hebben, oa. via erfgoedevenementen  Sensibilisering politiek, lobbying  Logistieke ondersteuning, bv. via uitleendienst  Expertise die door het ICE-netwerk is opgebouwd  Stimulansen bieden opdat de Processie in Pulle en andere stopgezette erfgoedtradities terug kunnen geactiveerd worden  Begeleiden van de gansrijdersvereniging om erkend te worden als Vlaams immaterieel cultureel erfgoed  Begeleiden van de mezenvangers om erkend te worden als Vlaams immaterieel cultureel erfgoed  Vernieuwing lindepaviljoen Zoersel, tot Kempens verhalenmuseum  Verdere uitbouw volkskundemuseum Wuustwezel

Alternatieven bij niet indienen dossier  Bij niet kunnen indienen dossier, oprichten intergemeentelijk erfgoedoverleg om toch gezamenlijk initiatieven te kunnen uitvoeren  Zoeken naar andere mogelijkheden om middelen te bekomen, cf. via externe sponsoring indien middelen schaarser worden of indien we het dossier niet kunnen indienen.

Samenwerking  Veel kant en klare projectideeën. Veel mogelijkheden tot intergemeentelijke samenwerking rond erfgoed door overlappende thema’s  Voorbeelden van reeds uitgevoerde intergemeentelijke projecten rond erfgoed  Samenwerking met andere diensten & sectoren, in functie van een integrale cultureel-erfgoedwerking en het creëren van een groot maatschappelijk draagvlak  Samenwerking met expertisenetwerken om het Voorkempens cultureel erfgoed te versterken en promoten

Behoud en beheer  Oprichten regiodepot of kunnen gebruik maken van een regiodepot, cf. actie in samenwerking met provincie en andere erfgoedcellen in Antwerpen  Oplijsten regionale infrastructuur die voor erfgoedontsluiting of als bouwruimte zou kunnen gebruikt worden  Ondersteunen erfgoedactoren bij het ontwikkelen van een collectiebeleid, oa. ontwikkelen van een visie omtrent de bewaring of het niet bewaren van erfgoed (afstotingsbeleid)  Ter beschikking stellen informatie omtrent optimaal behoud en beheer  Projecten rond digitalisering – restauratie. 102

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

 Vergroten toegankelijkheid cultureel erfgoed, oa. via ontwikkeling beeldbank en digitale erfgoedbibliotheek

4.6 BEDREIGINGEN Veel onzekerheden  Economische crisis en besparingen in cultureel-erfgoedsector  Door gebrek aan middelen meer concurrentie tussen erfgoedcellen  Toekomstig cultureel-erfgoedbeleid  Huidige dynamiek die in de sector ontstaan is, dreigt door het niet kunnen indienen van het dossier te verminderen  Toekomst dienst erfgoed provincie Antwerpen

Samenwerking  Te veel op eigen gemeente gericht zijn, niet weg geraken van onder de toren beleid  Te veel willen afschermen en niet openstellen voor anderen

Trends  Korter engagement vrijwilligers  Vergrijzing, bv. bij gilden.  Globalisering zorgt voor veel aanbod, mensen zijn mobiel en er is dus veel concurrentie  Stijgende kloof tussen arm en rijk dus toename maatschappelijke diversiteit  Afnemen interesse in religie, leidt tot verdwijnen pastoors en onrechtstreeks kerkelijk erfgoed  Digitale evolutie, nog te weinig kennis over de mogelijkheden digitalisering, vluchtigheid dragers, kostprijs digitalisering, veel mankracht nodig voor digitalisering dat bovendien saaie bezigheid is.  Glokalisering of verkokering

Gemeenten en algemeen  Schaarser worden van getuigen  Gebrek aan overkoepelend cultureel-erfgoedbeleid  Erfgoed vooral opgevolgd vanuit onroerend erfgoed  Gebrek archiefbeleid en visie  Geen lokale erfgoedcontactpersoon, vormt bedreiging voor bepaalde types erfgoed, cf zwerfgoed  Verzanden in administratie

Erfgoed  Gebrek aan kennis over behoud en beheer  Ontsluiting zwerfgoed  Onaangepaste infrastructuur en gebrek aan regiodepot  Door gebrek aan sensibilisering en mankracht verdwijnen van tradities

103

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

5 DOELSTELLINGEN VAN HET CULTUREEL- ERFGOEDCONVENANT VOORKEMPEN

5.1 OVERZICHT DOELSTELLINGEN SD 1 Erfgoedcel Voorkempen brengt het cultureel erfgoed en de erfgoedexpertise uit de streek in kaart

OD 1.1 Het Voorkempens cultureel erfgoed is in kaart gebracht OD 1.2 Het Voorkempens cultureel erfgoed en de Voorkempense erfgoedexpertise zijn beter gekend OD 1.3 Het verfijnen van de kennis en expertise over de Voorkempense troeven

SD 2. Een integraal, duurzaam en kwalitatief behoud en beheer garandeert het vrijwaren van het Voorkempens cultureel erfgoed voor de toekomst OD 2.1 Sensibilisatie van de cultureel-erfgoedactoren en particulieren rond het duurzaam behoud en beheer van hun erfgoedcollecties OD 2.2 Samenwerken met verschillende partners aan een streekgericht depotbeleid OD 2.3 Erfgoedcel Voorkempen onderzoekt of de infrastructuur uit de regio geschikt kan zijn voor de oprichting van een erfgoedbibliotheek OD 2.4 Het ontwikkelen van een eenvormig collectiebeleid voor het Voorkempens cultureel erfgoed OD 2.5 Erfgoedcel Voorkempen begeleidt de digitale ontsluiting van het Voorkempens cultureel erfgoed, conform de internationale standaarden en CEST OD 2.6 Overdragen, capteren en borgen van immaterieel cultureel erfgoed OD 2.7 Erfgoedcel Voorkempen stimuleert verbinding tussen gemeenten door projecten uit te werken rond haar troeven

SD 3. Via een dynamische erfgoedwerking is participatie verzekerd en is een erfgoednetwerk uitgebouwd OD 3.1 Erfgoedcel Voorkempen is de motor binnen het cultureel-erfgoedveld en inspireert haar cultureel-erfgoedpartners OD 3.2 Dankzij een kwalitatief ondersteuningsbeleid op maat van de streek krijgt het Voorkempens cultureel-erfgoedveld alle kansen tot ontplooiing OD 3.3 Erfgoedcel Voorkempen ondersteunt en valoriseert vrijwilligerswerking OD 3.4 Via participatie streeft Erfgoedcel Voorkempen naar een sectoroverschrijdend netwerk dat stimuleert, vernieuwt, ondersteunt en adviseert

SD 4. Het Voorkempens cultureel erfgoed wordt bekend en bemind in de Voorkempen en er buiten

OD 4.1 Via gerichte communicatie bereikt Erfgoedcel Voorkempen verschillende doelgroepen en vergroot ze de belangstelling voor het Voorkempens cultureel erfgoed OD 4.2 Activeren van het ruime publiek via erfgoedbeleving OD 4.3. Kinderen en jongeren worden een belangrijke partner voor Erfgoedcel Voorkempen OD 4.4 Erfgoedcel Voorkempen schenkt extra aandacht aan diversiteit

104

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

5.2 TOELICHTING BIJ DE DOELSTELLINGEN In onderstaand overzicht bespreken we de doelstellingen. Bij iedere OD geven we eerst een inhoudelijke toelichting en sommen we vervolgens mogelijke acties met indicatoren op. Voor de uitvoering en planning van de mogelijke acties per OD en de geraamde kosten per doelstelling verwijzen we door naar de meerjarenplanning en de meerjarenbegroting.

SD 1. Erfgoedcel Voorkempen brengt het cultureel erfgoed en de erfgoedexpertise uit de streek in kaart

OD 1.1 Het Voorkempens cultureel erfgoed is in kaart gebracht

In onze regio is heel wat erfgoed aanwezig. De collecties van erfgoedverenigingen kunnen gemakkelijk gelocaliseerd worden, maar het opsporen van de collecties van verenigingen en individuen die erfgoedzorg niet als hoofdtaak hebben, is minder evident. Het cultureel- erfgoedconvenant neemt bijgevolg gedurende de komende beleidsjaren acties om de lacunes in het erfgoedverhaal en het verborgen zwerfgoed op te sporen. Het opstellen van een prioriteitenlijst om dit erfgoed te localiseren vormt de basis (oa mondelinge geschiedenis heeft prioriteit). Het lokaliseren moet leiden tot de opmaak van een regionale erfgoed- en expertisekaart, cf.infra. In de bestaande erfgoedgemeenschap zijn er verschillende actoren die particulieren met zwerfgoed kennen en de erfgoedcel kunnen bijstaan in het localiseren ervan. Bovendien zijn zij ook de geschikte partner om de bestaande inventarissen uit onze regio samen te brengen, waardoor we ons een beter beeld kunnen vormen van het reeds geregistreerde erfgoed. De gemeenten hebben in het verleden ook al acties opgezet om erfgoed in kaart te brengen. De aanwezigheid van de erfgoedcel, betekent niet dat dergelijke acties in de toekomst niet meer zullen gebeuren. In tegendeel, de erfgoedcel wil hier hoofdzakelijk optreden als ondersteunende en stimulerende partner.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 1.1.1 Opmaken van een prioriteitenlijst RTER gemeenten, erfgoedveld, andere sectoren, prioriteitenlijst voor het inventariseren expis expertisenetwerk, particulieren van het lokale en regionale cultureel erfgoed ACTIE 1.1.2 Actief op zoek gaan naar aantal in kaart gebrachte gemeenten, erfgoedveld, expertisenetwerk, cultureel erfgoed en zijn actoren om zo erfgoeditems, opgemaakteparticulieren particulieren alle aspecten van het erfgoedverhaal uniforme vragenlijst van de Voorkempen te inventariseren, erfgoedactoren, aantal in aanduiden van nog mogelijk te kaart gebrachte personen onderzoeken invalshoeken of lacunes en die over een opstellen prioriteitenlijst erfgoedcollectie en over erfgoedkennis beschikken ACTIE 1.1.3 Actief op zoek gaan naar aantal in kaart gebacht particulieren en erfgoedveld ZWERFGOED zwerfgoed ACTIE 1.1.4 Actief deelnemen aan aantal deelnames door de gemeenten en erfgoedveld projecten die door gemeenten cultureel erfgoedcel worden geïnitieerd in dit kader ACTIE 1.1.5 Samenbrengen van aantal samengebrachte erfgoedveld bestaande lijsten lijsten (bv. van heemkundige kringen, …)

105

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

OD 1.2 Het Voorkempens cultureel erfgoed en de Voorkempense erfgoedexpertise zijn beter gekend

Na het localiseren van het aanwezige cultureel erfgoed en de erfgoedactoren beschikken we over een eerste erfgoed- en expertisekaart voor onze regio. Onze erfgoedgemeenschap is echter weinig met deze erfgoed- en expertisekaart als deze niet ontsloten en ter beschikking wordt gesteld. Het is immers de bedoeling dat netwerken kunnen gevormd worden, waarbij samenwerking, kennis- en expertiseuitwisseling het cultureel-erfgoedveld van onze regio kwalitatief kunnen versterken. Aangezien de erfgoed- en expertisekaart gedurende heel de beleidsperiode systematisch zal aangroeien, is het ook noodzakelijk dat we deze gericht ontsluiten en nadenken hoe we dit voor elk type erfgoed het best kunnen doen. Ontsluiting via de website van de cultureel-erfgoedcel is sowieso een fundamentele actie. Aangezien onze regio over heel wat erfgoedexperten beschikt, is het ook belangrijk dat de erfgoedcel deze partners blijvend stimuleert om het cultureel erfgoedveld te onderzoeken en hen ook ondersteunt om hun onderzoeksresultaten te onsluiten. Door daarnaast ook bestaande thematische inventarissen aan te vullen met het in kaart gebrachte cultureel erfgoed uit onze regio of anderen te stimuleren om hiertoe bij te dragen, promoten we enerzijds onze streekidentiteit en het belang van ons regionaal cultureel erfgoed, maar dragen we anderzijds ook bij tot het behoud en de duurzame overdracht van het Vlaams cultureel erfgoed.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 1.2.1 Gericht prioriteitenlijst Stuurgroep, erfgoedveld, gemeenten analyseren van de erfgoed- en expertisekaart in functie van de ontsluiting-opmaken prioriteitenlijst ACTIE 1.2.2 Aanvullen van aantal geregistreerde Erfgoedveld en gemeenten bestaande thematische items in inventarissen voor roerend inventarissen door en immaterieel cultureel erfgoedcel en aantal erfgoed, zoals bv. geregistreerde items Archiefbank in inventarissen door Vlaanderen en andere en erfgoedactoren het begeleiden en stimuleren van erfgoedactoren om dit zelf ook te doen ACTIE 1.2.3 Ontsluiten van bestaan website met de expertisekaart via de expertisekaart website van de erfgoedcel ACTIE 1.2.4 Onderzoek over aantal verschenen Erfgoedveld, gemeenten en expertisenetwerk het cultureel erfgoed binnen publicaties en de regio stimuleren en artikels ontsluiten ACTIE 1.2.5 Het online literatuurlijst plaatsen van een literatuurlijst, die betrekking heeft op het cultureel erfgoed uit de regio

106

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

OD 1.3 Het verfijnen van de kennis en expertise over de Voorkempense troeven

De Voorkempen beschikt over een vijftal typerende troeven. Door onze kennis over deze troeven in samenwerking met het erfgoedveld te verbreden, kunnen we een fundamentele bijdrage leveren tot het versterken van de Voorkempense streekidentiteit. Een middel tot het verbreden van onze kennis, is het inzetten op diepgaand historisch onderzoek over deze troeven en het ontsluiten van de opgedane kennis.

MOGELIJKE ACTIE INDICATOREN PARTNER

ACTIE 1.3.1 Expertiseopbouw verschenen artikels, Erfgoedveld, gemeenten en expertisenetwerken en deling rond het roerend en aantal activiteiten immaterieel cultureel erfgoed van het militair verleden, de hoven van plaisantie, het verstedelijkt en tegelijk landelijk karakter van de regio, de Kempen en de polderlandschappen

SD 2. Een integraal, duurzaam en kwalitatief behoud en beheer garandeert het vrijwaren van het Voorkempens cultureel erfgoed voor de toekomst

OD 2.1 Sensibilisatie van de cultureel- erfgoedactoren en particulieren rond het duurzaam behoud en beheer van hun erfgoedcollecties

Uit de erfgoedsessies en de erfgoedenquêtes blijkt dat de erfgoedactoren en particulieren hun collecties wel optimaal willen bewaren, maar dat ze nood hebben aan vorming over de beste methoden rond een duurzaam behoud en beheer van hun erfgoedcollecties. Aangezien er al verschillende professionele vormingsinstanties bestaan, cf. erfgoed in de praktijk, heeft het weinig zin dat de erfgoedcel gelijkaardige cursussen aanbiedt. De erfgoedcel wil de erfgoedactoren en verzamelaars wel stimuleren tot het deelnemen aan vorming of ze over bestaande vormingsmogelijkheden informeren. Indien er daarnaast toch nog een gebrek zou zijn aan een bepaalde opleiding, zal de erfgoedcel trachten een concrete oplossing op maat aan te bieden.

Naast het stimuleren van de actoren tot het deelnemen aan vorming, kan de erfgoedcel ook informatie via een veel-gesteld-vragen luik rond behoud en beheer op haar website ontsluiten. Op deze wijze wil ze eerstelijns erfgoedzorg stimuleren.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 2.1.1 Stimuleren en aantal (eigen of Vormingsinstanties begeleiden van cultureel- externe) vormingen, erfgoedactoren tot het aantal deelnemers participeren aan vorming die wordt aangeboden door ‘Erfgoed in de praktijk’ en zelf aanvullende vorming aanbieden indien noodzakelijk

107

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

ACTIE 2.1.2 Erfgoedcel Erfgoedcel stuurgroep en expertisenetwerk Voorkempen creëert een Voorkempen beschikt veel-gestelde-vragen-luik op in 2018 over een veel de website gestelde vragen rubriek op de website ACTIE 2.1.3 Erfgoedcel Erfgoedcel experts behoud en beheer, Erfgoedcel K.ERF Voorkempen organiseert Voorkempen keurdagen, waarbij experts organiseert om de behoud en beheer tips geven twee jaar keurdagen over bewaring en behandeling van cultureel erfgoed

OD 2.2 Samenwerken met verschillende partners aan een streekgericht depotbeleid

Tijdens de erfgoedsessies werd meermaals de nood aan een regionaal depot waar erfgoedcollecties onder optimale omstandigeheden kunnen ondergebracht worden, aangehaald. Zowel gemeenten, (erfgoed)verenigingen, musea als particulieren kampen met een beperkt of groter plaatsgebrek en beschikken niet altijd over de mogelijkheden om de bestaande ruimtes dusdanig aan te passen om collectiestukken toch op een geschikte wijze te stockeren. Fragiele stukken als textiel en onvoorziene schenkingen, kunnen een hele uitdaging vormen. Aangezien de provincie de bevoegdheid heeft tot het ontwikkelen van een regionaal depotbeleid en ook de andere Kempense erfgoedcellen met dezelfde probkematiek geconfronteerd worden, zal het erfgoedcel met verschillende partners onderzoek plegen naar de haalbaarheid om een regionaal depot in de kempen op te richten. Het cultureel-erfgoedconvenant zal zich verder ook engageren om in samenwerking met de gemeenten en het cultureel erfgoedveld een prioriteitenlijst op te maken voor het Voorkempens cultureel-erfgoed dat de hoogste nood heeft om in dergelijk depot ondergebracht te worden.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 2.2.1 Onderzoek plegen naar de aantal beleidsniveau's, expertisenetwerk, haalbaarheid om collecties in een overlegmomenten en erfgoedcellen ed., regionaal depot met ideale verslag haalbaarheid bewaaromstandigheden onder te brengen ACTIE 2.2.2 Opmaken van een Erfgoedcel Voorkempen stuurgroep, erfgoedveld, gemeenten prioriteitenlijst van het Voorkempens beschikt in 2018 over cultureel erfgoed dat de hoogste nood een prioriteitenlijst heeft om in de erfgoeddepot bewaard te worden

OD 2.3 Erfgoedcel Voorkempen onderzoekt of de infrastructuur uit de streek geschikt kan zijn voor de oprichting van een erfgoedbibliotheek Deze operationele doelstelling sluit deels aan bij de vorige. Om een genuanceerd beeld te hebben op de aanwezige infrastructuur en de noden die aan deze infrastuctuur gesteld worden voor een optimale bewaring en onsluiting van het cultureel erfgoed zal de erfgoedcel een infrastructuurinventaris opmaken. Bedoeling is om na te gaan of er naast de reeds gebruikte infrastructuur nog andere infrastructuur in aanmerking kan komen om cultureel erfgoed in onder te brengen en op een geschikte wijze tijdelijk of permanent te kunnen ontsluiten. Veel interessante collecties zowel van (erfgoed)verenigingen, musea en particulieren blijven immers langdurig verborgen omdat er geen geschikte ruimte is om ze te ontsluiten. Het cultureel-erfgoedconvenant wil met de infrastructuurinventaris de ontsluitings- en bewaarmogelijkheden voor de regio in kaart brengen. Uit de erfgoedsessies is gebleken dat onze regio over een schat aan erfgoedliteratuur beschikt, maar dat deze op 108

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen de meest uiteenlopende plaatsen is bewaard. Omdat het cultureel-erfgoedconvenant veel waarde schenkt aan dit cultureel erfgoed dat toch ook kenmerkend is voor onze regio, wil ze onderzoeken of ze de erfgoedliteratuur via een digitale erfgoedbibliotheek kan ontsluiten. Een mogelijke piste is het ontsluiten van onze erfgoedliteratuur via de gemeentelijke bibliotheekcatalogi. Samenwerking met de openbare bibliotheken, gemeenten en documentatiecentra uit onze regio zal hierbij van fundamenteel belang zijn.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 2.3.1 Opmaken van een Erfgoedcel Voorkempen gemeenten en erfgoedveld inventaris van de aanwezige beschikt in 2019 over infrastructuur en de noden met een betrekking tot de infrastructuur + infrastructuurinventaris kostenplaatje ACTIE 2.3.2 Onderzoek naar het aantal bibliotheken, andere erfgoedcellen, ontsluiten van de erfgoedliteratuur uit overlegmomenten en overheden onze regio via een databank verslag resultaat

OD 2.4 Het ontwikkelen van een eenvormig collectiebeleid voor het Voorkempens cultureel erfgoed

Na de localisatie en registratie van de aanwezige erfgoedcollecties, moeten deze ook op stukniveau worden geïnventariseerd. Het is immers onmogelijk om een eenvormig collectiebeleid te ontwikkelen als we niet weten waaruit onze collecties bestaan. Daar waar voornamelijk de heemkringen en professionele organisaties al ver staan in het inventariseren van hun erfgoedcollecties en archieven is dit bij verenigingen die een andere taak hebben dan erfgoedzorg en sommige particulieren veel minder het geval. Tijdens de erfgoedsessies gaven verschillende heemkringen aan dat ze ernaar streven hun inventarisatiesystemen compatibel te maken opdat ze in de toekomst gemakkelijker zouden kunnen instappen in een eenvormig en bruikbaar regionaal inventarisatiesysteem. In dit kader kan het cultureel-erfgoedconvenant de andere verenigingen en particulieren stimuleren en begeleiden bij het eenvormig inventariseren van hun erfgoedcollectie. Verschillende kempense erfgoedcellen bekijken de mogelijkheid om deel te nemen aan een nieuw collectiebeheersysteem dat door de provincie wordt ontwikkeld. In deze databank kunnen museale objecten, fotocollecties en audiovisuele collecties worden geregistreerd, beheerd en ontsloten, zowel op (deel)collectieniveau als op stukniveau. We sluiten niet uit dat het cultureel-erfgoedconvenant Voorkempen hier ook aan zal deelnemen als dit systeem het meest bruikbare blijkt voor onze erfgoedcollecties. In tijden van besparingen heeft het immers weinig zin veel middelen te investeren in het opzetten van nieuwe databeheersystemen als er reeds verschillende goede systemen bestaan. In dit kader zal de erfgoedcel deelnemen aan bestaande overlegvormen.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 2.4.1 Comptabiliteit tussen de aantal erfgoedveld, andere erfgoedcellen, verschillende inventarisatiesystemen overlegmomenten, overheden bevorderen gerealiseerde acties ACTIE 2.4.2. Sensibiliseren en aantal (eigen of erfgoedveld, expertisenetwerk, andere ondersteunen van de cultureel- externe) vormingen, erfgoedcellen, particulieren met een erfgoedactoren en particulieren inzake aantal deelnemers privécollectie collectiebeleid

109

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

OD 2.5 Erfgoedcel Voorkempen begeleidt de digitale ontsluiting van het Voorkempens cultureel erfgoed, conform de internationale standaarden en CEST

Daar waar de collecties van heemkringen en professionele organisaties grotendeels geïnventariseerd zijn, dient er nog een grote inhaalbeweging te gebeuren op het vlak van digitalisering. In dit kader is het zeer belangrijk dat het cultureel-erfgoedconvenant het cultureel-erfgoedveld begeleidt en ondersteunt bij het hanteren van compatibele digitaliserings- en archiveringssystemen, die bovendien voldoen aan de standaarden, cf. CEST. Aangezien digitalisering een omvangrijke opdracht is die veel mankracht vergt, kan de erfgoedcel het cultureel-erfgoedveld ondersteunen door op zoek te gaan naar vrijwilligers en deze ook op te leiden om hen bij deze opdracht kunnen ondersteunen. In de loop van dit traject hebben we vastgesteld dat er in onze regio reeds verschillende kleine beeldbanken zijn ontwikkeld. Het oprichten van een overkoepelende beeldbank voor de Voorkempen, waar deze kleinere systemen op kunnen aansluiten werd meermaals aangehaald. Nochtans is het belangrijk dat we eerst nagaan of we in dit kader ook niet kunnen gebruik maken of instappen op bestaande systemen. Zo zou er aan het collectiebeheersysteem van de provincie ook een beeldbank gekoppeld zijn. Daarnaast beschikken Erfgoedcel Noorderkempen en Erfgoedcel Kempens karakter over een mooie en gelijkaardige erfgoedbank, waar misschien ook aansluiting op kan gezocht worden. Het cultureel-erfgoedconvenant engageert zich bijgevolg om op zoek te gaan naar een systeem dat het meest geschikt is voor het voorkempense cultureel erfgoedveld. Naast het digitaliseren van de aanwezige cultureel erfgoedcollecties werd ook de zorg voor het digital born cultureel erfgoed tijdens verschillende erfgoedsessies aangehaald. Heden weten we nog weinig over de duurzaamheid van deze dragers, waardoor het essentieel is dat het erfgoedcel deelneemt aan provinciaal en nationaal overleg van expertisenetwerken en goede praktijken in dit kader overbrengt naar het cultureel erfgoedveld.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 2.5.1 Comptabiliteit tussen de aantal overlegmomenten, erfgoedveld, expertisenetwerk, andere verschillende digitaliserings- en gerealiseerde acties erfgoedcellen, gemeenten archiveringsystemen bevorderen ACTIE 2.5.2 Ontwikkelen van een In 2019 beschikt het erfgoedveld, expertisenetwerk, andere overkoepelende beeld-, film- of erfgoedveld over een erfgoedcellen, gemeenten documentatiecentrum, ter onstluiting overkoepelende databank van het cultureel erfgoed ACTIE 2.5.2 Digitalisering en ontsluiting aantal gedigitalieerde en erfgoedveld van collecties faciliteren ism vrijwilligers ontsloten collecties ACTIE 2.5.3 Stimuleren van de zorg ingezette erfgoedveld, gemeenten en voor het digital born cultureel erfgoed communicatiekanalen, expertisenetwerk, ander erfgoedcellen verslagen van vorming, jaarlijks aantal geregistreerde collecties digital born cultureel erfgoed

OD 2.6 Overdragen, capteren en borgen van immaterieel cultureel erfgoed

Onze regio beschikt over een schat aan immaterieel cultureel erfgoed. Aangezien de overdracht, het capteren en borgen van dit kwetsbare erfgoed een specifieke aanpak vergt, is het noodzakelijk dat het cultureel-erfgoedconvenant participeert aan het ICE-netwerk en de erfgoedgemeenschap sensibiliseert en ondersteunt bij hun inspanningen om immaterieel erfgoed te borgen en over te dragen. In dit kader wil het cultureel-erfgoedconvenant zowel

110

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen de ganzenrijdersgemeenschap als de mezenvangers ondersteunen bij hun aanvraag om opgenomen te worden in de Vlaamse inventaris van het immaterieel cultureel erfgoed. Daarnaast wil ze de parochie van Pulle en andere verenigingen ook stimuleren en ondersteunen bij het heropstarten van hun traditionele activiteiten, cf. de processie van Pulle die in 2014 voor de laatste keer is uitgegaan.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 2.6.1 In samenwerking met het Aantal opgezette ICE- netwerk, erfgoedveld, ICE-netwerk erfgoedgemeenschappen, (sensibiliserings)acties ism het doelgroepen, gemeenten het cultureel-erfgoedveld sensibiliseren ICE-netwerk en ondersteunen bij hun inspanningen Aantal gecapteerd en geborgd om immaterieel erfgoed te borgen en immaterieel erfgoed door te geven ACTIE 2.6.2 Ondersteuning bieden om Het gansrijden is opgenomen ICE-netwerk, Stabroek, het gansrijden te laten opnemen in de in de inventaris van het Vlaams gansrijdersverenigingen inventaris van het Vlaams immaterieel immaterieel cultureel erfgoed cultureel erfgoed ACTIE 2.6.3 Ondersteuning bieden om Het mezenvangen is ICE-netwerk, Wijnegem, het mezenvangen te laten opnemen in opgenomen in de inventaris mezenvangersvereniging de inventaris van het Vlaams van het Vlaams immaterieel immaterieel cultureel erfgoed cultureel erfgoed Actie 2.6.4 Stimuleren tot de heropstart initiatief erfgoedveld tot de ICE- netwerk, erfgoedveld, van traditonele stoeten, processies, heropstart van traditionele doelgroepen, gemeente Zandhoven vieringen of feesten, cf. de activiteiten Sacramentsprocessie van Pulle en inwoners sensibiliseren en informeren over verloren tradities

OD 2.7 Erfgoedcel Voorkempen stimuleert verbinding tussen gemeenten door projecten uit te werken rond haar troeven

Het cultureel-erfgoedconvenant wil jaarlijks een project(en) rond haar troeven uitwerken ter versterking van haar identiteit en het vergroten van het maatschappelijk draagvlak voor het regionale cultureel erfgoed. Daarnaast wil ze ook andere projecten die binnen het cultureel erfgoedveld leven coördineren, ondersteunen of uitwerken.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 2.7.1 De erfgoedcel organiseert 1 gerealiseerd hefboomproject erfgoedveld, overheden, andere jaarlijks 1 hefboomproject rond 1 van sectoren, doelgroepen haar troeven ACTIE 2.7.2 Opzetten algemene aantal projecten projectwerking en/of erfgoedveld, overheden, andere projectondersteuning rond thema's die sectoren, doelgroepen lokaal leven bij het erfgoedveld

SD 3. Via een dynamische erfgoedwerking is participatie verzekerd en is een erfgoednetwerk uitgebouwd

OD 3.1 Erfgoedcel Voorkempen is de motor binnen het cultureel- erfgoedveld en inspireert haar cultureel- erfgoedpartners Voor de uitvoering van een overkoepelend cultureel-erfgoedbeleid is het belangrijk dat er een sterk team wordt uitgebouwd die het cultureel-erfgoedveld ondersteunt en versterkt en als centraal (erfgoed)aanspreekpunt voor alle actoren en aangesloten gemeenten binnen de regio kan optreden. Door deel te nemen aan regionale, nationale en internationale 111

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen overlegvormen schrijft dit team zich daarenboven in, binnen het erfgoedexpertisenetwerk en versterkt ze haar kwalitatieve dienstverlening. Door naast haar reguliere projectwerking ook projecten uit te schrijven, probeert ze via deze kanalen extra middelen voor de regio binnen te halen. Het multidisclipinaire erfgoedteam krijgt een vaste, centraal gelezen standplaats met infohoek binnen het streekhuis Voorkempen, waar ook het RLDV en de Antwerpse bosgroepen Antwerpen Noord met een regionale werking gevestigd zijn.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 3.1.1 Uitbouwen van een Vanaf 2017 beschikt de regio raad van bestuur - stuurgroep efficiënt, multidisciplinair en over een bemande cultureel- professioneel team, dat een erfgoedcel aanspreekpunt voor alle Voorkempense cultureel erfgoedactoren vormt en de nodige kennis en expertise ter beschikking stelt ACTIE 3.1.2 Het schrijven van projecten extra externe financiering erfgoedveld, gemeenten, andere om externe financiering te bekomen arfgoedcellen, andere sectoren,… (multiplicatoreffect) ACTIE 3.1.3 Mee ondersteunen en infohoek en vaste standplaats andere partners streekhuis (RLDV- inrichten van een ‘Streekhuis Bosgroep-IOED) Voorkempen’ als standplaats voor de erfgoedcel en voorzien van een infohoek voor cultureel-erfgoedactoren. ACTIE 3.1.4 Deelnemen aan regionaal, aantal bijgewoonde netwerk, andere erfgoedcellen, nationaal en internationaal overleg, studiedagen en vormingen overheden studiedagen en gerichte opleidingen ter verhoging van de kwaliteit en het actueel houden van haar aangeboden diensten en de versterking van de werking van de erfgoedcel.

OD 3.2 Dankzij een kwalitatief ondersteuningsbeleid op maat van de streek krijgt het Voorkempens cultureel-erfgoedveld alle kansen tot ontplooiing

Het ondersteuningsbeleid dat het cultureel-erfgoedconvenant Voorkempen zal uitwerken, moet bijdragen tot de kwalitatieve versterking van het cultureel erfgoedveld. Aangezien zes van de negen deelnemende gemeenten niet over een gemeentelijke archivaris beschikken wil ze de archiefwerking in de regio versterken. Een mogelijke actie daartoe, is het aanstellen van een intergemeentelijk archivaris vanaf 2019. Naast de versterking van de culturele archiefwerking wil het cultureel-erfgoedconvenant ook andere instrumenten ter ondersteuning inzetten. Zo zal ze musea, archieven en/of erfgoedbiblitoheken die een kwaliteitslabel willen aanvvragen begeleiden en de gemeenten ondersteunen bij het lokaal indelen van deze actoren. Aangezien er in onze regio slechts één erkend museum aanwezig is zal ze in samenwerking met de gemeente Essen een procedure ontwikkelen voor de lokale indeling van het karrenmuseum. Daarnaast zal ze het karrenmuseum ook financieel ondersteunen door jaarlijks een subsidie van 6250 € (= 50% van de voormalige 12500 voor lokaal erkende musea) toe te kennen. De musea, archieven en erfgoedbibliotheken die gedurende deze beleidsperiode met ondersteuning van de erfgoedcel een erkenning krijgen, zal de erfgoedcel in de volgende beleidsperiode ook via een eigen procedure lokaal indelen en financieel ondersteunen. Inmiddels zal de erfgoedcel wel drie verschillende subsidiekanalen voor het cultureel erfgoedveld ontwikkelen. Naast de financiële ondersteuning voorziet hde erfgoedcel ook in logistieke ondersteuning door een kleine uitleendienst voor erfgoedmateriaal op te richten en in inhoudelijke ondersteuning door gebruiksvriendelijke draaiboeken en andere nuttige informatie op een bevattelijke wijze online ter beschkking te stellen.

112

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 3.2.1 Professionaliseren van de Erfgoedcel Voorkempen gemeenten en erfgoedveld, (gemeentelijke) archieven binnen de beschikt vanaf 2018 over een sectoroverleg archieven en regio door het aanstellen van een intergemeentelijke archivaris sectoroverleg heemkringen intergemeentelijke archivaris ACTIE 3.2.2 Ondersteunen van musea, aantal begeleide musea, stuurgroep, sectoroverleg archiefinstellingen en archiefinstellingen en archieven en musea en gemeenten erfgoedbibliotheken bij het aanvragen erfgoedbibliotheken van een kwaliteitslabel en ondersteunen van gemeenten in het lokaal indelen ACTIE 3.2.3 Lokale indeling en het karrenmuseum is lokaal gemeente Essen, karrenmuseum, financiële ondersteuning van het erkend ingedeeld en krijgt vanaf 2017 raad van bestuur karrenmuseum, Karrenmuseum in Essen financiële ondersteuning via stuurgroep, het cultureel-erfgoedconvenant Voorkempen ACTIE 3.2.4 Ontwikkelen en ontsluiten aantal ontsloten thema's voor andere beleidsniveau's, van gebruiksvriendelijke draaiboeken het cultureel- erfgoedveld expertisenetwerk erfgoedcellen ed en informatie over uiteenlopende thema’s via de website. Inzetten van de door de overheid (en andere instanties) aangeboden instrumenten (depotwijzer,…) ACTIE 3.2.5 Opmaken inventaris van Erfgoedcel Voorkempen gemeenten en partners streekhuis aanwezige uitleenmaterialen in de regio beschikt over een inventaris en aankoop van aanvullende materialen van uit te lenen materialen en die via een kleine uitleendienst heeft in 2018 ook zelf een 'cultureel erfgoed’ in het streekhuis ter kleine uitleendienst opgericht beschikking worden gesteld. ACTIE 3.2.6 Aanbieden van aantal aangevraagde subsidies erfgoedveld, stuurgroep, projectsubsidies voor lokale / goedgekeurde subsidies gemeenten erfgoedprojecten (zoals conservatie- en restauratieprojecten, het uitgeven van erfgoedpublicaties, initiatieven ter ontsluiting van collecties, activiteiten, tentoonstellingen, …) ACTIE 3.2.7 Impulssubsidie deelname aantal aangevraagde erfgoedveld, stuurgroep, aan thematische projecten rond de impulssubsidies / gemeenten troeven van de Voorkempen goedgekeurde subsidies ACTIE 3.2.8 Impulssubsidie deelname aantal aangevraagd subsidies / erfgoedveld, stuurgroep, aan grootschalige evenementen goedgekeurde subsidies gemeenten (erfgoeddag, week van de smaak, …)

OD 3.3 Erfgoedcel Voorkempen ondersteunt en valoriseert vrijwilligerswerking

Vrijwilligers zijn onmisbare partners van de erfgoedcel. Het erfgoedconvenant wil deze erfgoedvrijwilligers waarderen door hun activiteiten te ondersteunen, ze de nodige vorming te verschaffen en ze tijdens een jaarlijkse trefdag in de watten te leggen. Aangezien vrijwilligers vaak shoppen en minder lange engagementen aangaan, wil het cultureel erfgoedconvenant een kader uitwerken zodat vrijwilligers korte en duidelijk afgebakende taken kunnen uitvoeren. Ook voor de ondersteuning van haar eigen werking is het essentieel dat het cultureel-erfgoedconvenant een vrijwilligerspool opricht. Kruisbestuiving met andere sectoren kan een instrument zijn om de vrijwilligerswerking voor het cultureel- erfgoedveld te versterken.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 3.3.1 Mogelijkheid bieden voor aantal ondersteunde erfgoedveld ondersteuning aan activiteiten van activiteiten van vrijwilligers bestaande erfgoedvrijwilligers om zo betrokkenheid te creëren

113

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

ACTIE 3.3.2 meerwaarde creëren voor aantal aangeboden vormingen gespecialiseerde partners de vrijwilligers door vorming te verschaffen over verschillende onderwerpen ACTIE 3.3.3 Uitwerken van een kader Erfgoedcel Voorkempen stuurgroep en erfgoedveld en voor de lokale erfgoedactoren om beschikt in 2018 over een gemeenten vrijwilligers duidelijk afgebakende kader voor de lokale projecten te laten uitvoeren. erfgoedactoren ACTIE 3.3.4 bevorderen van aantal ingezette vrijwilligers andere sectoren, erfgoedveld kruisbestuiving met andere sectoren (welzijn, onderwijs, jeugd, toerisme…) om de vrijwilligerswerkingen te versterken. ACTIE 3.3.5 Erfgoedcel Voorkempen aantal eigen vrijwilligers stuurgroep, vormingsinstanties, creëert ook een vrijwilligerspool voor erfgoedveld haar eigen werking, bepaalt het profiel van deze vrijwilligers en voorziet opleiding. ACTIE 3.3.6 Erfgoedcel Voorkempen aantal deelnemers trefdag stuurgroep, gemeenten en waardeert haar erfgoedvrijwilligers door erfgoedveld jaarlijks een trefdag de organiseren

OD 3.4 Via participatie streeft het intergemeentelijk samenwerkingsvervand Erfgoed Voorkempen naar een sectoroverschrijdend netwerk dat stimuleert, vernieuwt, ondersteunt en adviseert Tijdens de erfgoedsessies en in de erfgoedenquêtes werd het gebrek aan samenwerking en expertise-uitwisseling herhaaldelijk aangehaald. In dit kader wil het cultureel- erfgoedconvenant inzetten op intergemeentelijke sectoroverlegvormen. Zo kan er een sectoroverleg archieven, een sectoroverleg heemkringen en een sectoroverleg musea worden opgericht,…naast deze overlegvormen wil het erfgoedconvenant ook op zoek gaan naar partners en bovenlokale partners in andere sectoren. Het cultureel-erfgoedbeleid moet immers integraal zijn en door samenwerking en overleg met andere partners kunnen we onze sector ook vanuit een andere hoek benaderen. Aangezien de erfgoedcel slechts uit 3,25 VTE is samengesteld en het cultureel-erfgoedconvenant een brede werking omvat, is het nuttig dat de erfgoedcel zich laat bijstaan door een stuurgroep van regionale en bovenlokale experten ter versterking van de werking. Aansluitend bij de stuurgroep wordt er in kader van grote erfgoedprojecten telkens een thematisch werkteam op maat aangesteld.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 3.4.1 Organiseren van aantal overlegvormen per jaar erfgoedveld, gemeenten structurele, sectorale overlegvormen voor onderlinge kwaliteitsverbetering, bv. overleg tussen heemkundige kringen, overleg tussen archivarissen, overleg tussen musea, overleg tussen kerkraden,… ACTIE 3.4.2 Oprichten stuurgroep met Erfgoedcel Voorkempen geïnteresseerde erfgoedexperts (uit de regio) die beschikt in 2017 over een erfgoeddeskundigen samenkomt om mee te denken over het stuurgroep, aantal verloop en de invulling van het bijeenkomsten op jaarbasis cultureel-erfgoedconvenant Voorkempen ACTIE 3.4.3 Bij de start van elk nieuw Erfgoedcel Voorkempen stuurgroep, erfgoedveld, project in kaart brengen welke sectoren beschikt per project over een gemeenten, andere sectoren,… betrokken kunnen worden en werkgroep op maat afhankelijk hiervan werkgroepen op maat oprichten ACTIE 3.4.4 Het organiseren van een aantal deelnemers stuurgroep terugkerende activiteit of erfgoedontmoeting waarop erfgoedactoren en andere partners 114

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

elkaar ontmoeten en op informele wijze hun contacten kunnen onderhouden

ACTIE 3.4.5 Erfgoedcel Voorkempen aantal overlegmomenten met netwerk en partners uit diverse fungeert als bruggenbouwer en verbindt diverse partners sectoren beleid en praktijk, mensen en erfgoed, erfgoed en andere sectoren (toerisme, onderwijs, natuur, jeugd,ruimtelijke ordening …)

SD 4. Het Voorkempens cultureel erfgoed wordt bekend en bemind in de Voorkempen en er buiten

OD 4.1 Via gerichte communicatie bereikt Erfgoedcel Voorkempen verschillende doelgroepen en vergroot ze de belangstelling voor het Voorkempens cultureel erfgoed

Om een groot maatschappelijk draagvlak voor cultureel erfgoed te realiseren, maakt het cultureel-erfgoedconvenant bij de aanvang van haar werking een uitgebreid communicatieplan op. Verder zorgt ze ook voor de promotie en bekendmaking van haar eigen werking door de ontwikkeling van een label, huisstijl, gadgets en andere communicatietools. Het opbouwen en onderhouden van relaties met de pers, het in de kijker plaatsen van het cultureel erfgoedveld en haar eigen werking is een continue en essentiële opdracht binnen haar werking. In dit kader stelt ze van bij de aanvang een communicatiemedewerker aan.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 4.1.1 Het uitwerken van een uitgewerkt communicatieplan helder en actueel communicatieplan gemeenten en erfgoedveld, stuurgroep

ACTIE 4.1.2 Het opzetten van een website Erfgoedcel stuurgroep, grafisch vormgever website (incl.update en hosting) en Voorkempen, digitale voorzien van een digitale nieuwsbrief nieuwsbrief ACTIE 4.1.3 Het laten ontwerpen van duidelijk herkenbare label en grafisch vormgever een label en huisstijl voor Erfgoedcel huisstijl Voorkempen ACTIE 4.1.4 Het ontwerpen van producten ter promotie van grafisch vormgever en andere producten (postkaarten, bladwijzers, haar werking bedrijven folders) die verspreid kunnen worden via partners om de erfgoedidentiteit te versterken ACTIE 4.1.5 Het opmaken van een perslijst op maat gemeenten perslijst ACTIE 4.1.6 Het organiseren van aantal jaarlijkse persartikels, gemeenten, erfgoedveld, andere persaandacht interviews etc. sectoren

ACTIE 4.1.7 Het adverteren en aantal jaarlijkse publicaties in gemeenten, erfgoedveld, andere publiceren in gespecialiseerde media en gespecialiseerde media sectoren, expertisenetwerk opmaak erfgoeduitgave ACTIE 4.1.8 Communicatie afstemmen aantal gezamelijke producten overleg andere sectoren en met andere bestaande verenigingen partners streekhuis met een link naar erfgoed (toerisme, regionaal landschap, …) om kostenbesparend te kunnen werken ACTIE 4.1.9 Een erfgoedcolumn Aantal jaarlijkse publicaties gemeenten en partners streekhuis verzorgen in de gemeentelijke van de erfgoedcel in de publicaties en oproepen lanceren in de gemeentelijke promo, aantal klassieke media websites en andere jaarlijkse bedeelde kanalen of het uitgeven van een erfgoedkranten erfgoedkrant dat verspreid wordt in de 115

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

gemeenten en waarop gratis kan worden ingeschreven

OD 4.2 Activeren van het ruime publiek via erfgoedbeleving

Om mensen erfgoed te leren beminnen, is het essentieel dat we ze met ons cultureel erfgoed in contact brengen. In dit kader zal de erfgoecel in samenwerking met verschillende partners grootschalige publieksevenementen opzetten.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS ACTIE 4.2.1 Grootschalige aantal publieksgerichte stuurgroep, sectoroverleg, publieksgerichte totaalprojecten totaalprojecten erfgoedveld en expertisenetwerk uitwerken voor de ontsluiting van cultureel erfgoed. Deze kunnen bijvoorbeeld bestaan uit permanente of tijdelijke openstellingen (cf. pop- upmuseum), lezingen, publicaties op papier en online, interactieve websites, multimediatoepassingen, informatiedragers, wandelingen enz. ACTIE 4.2.2 Inrichten van een Erfgoedcel Voorkempen stuurgroep, sectoroverleg en erfgoedmarkt waar erfgoedactoren uit organiseert een erfgoedmarkt erfgoedveld de regio hun werking kunnen promoten voor het ruime publiek ACTIE 4.2.3 Het ontwerpen van Erfgoedcel Voorkempen werkt erfgoedveld, andere sectoren, recreatief- toeristische wandel- en minstens 1 route uit gemeenten fietsroutes met een inhoudelijke link naar cultureel erfgoed

OD 4.3. Kinderen en jongeren worden een belangrijke partner voor Erfgoedcel Voorkempen Het cultureel-erfgoedconvenant wil inzetten op de toekomst en kinderen en jongeren warm maken voor cultureel erfgoed. Tijdens de erfgoedsessies werden verschillende acties opgesomd die het cultureel-erfgoedconvenant in dit kader kan ondernemen. Samenwerking met onderwijs, jeugddiensten en jeugdbewegingen is hierbij essentieel.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS

ACTIE 4.3.1 Erfgoedcel Voorkempen aantal geraliseerde onderwijs, jeugdraden, jeugdbewegingen gaat een samenwerking aan met acties ism jongeren scholen, jeugdraden en jeugdbewegingen om jongeren met het lokale erfgoed in contact te brengen ACTIE 4.3.2 Erfgoedcel Voorkempen minstens 1 uitgevoerde Middelbaar en Hoger Onderwijs probeert jongeren via stageprojecten stage voor erfgoed warm te maken ACTIE 4.3.3 Erfgoedcel Voorkempen aantal uitgevoerde stuurgroep en sectoroverleg stimuleert en begeleidt de cultureel- projecten van erfgoedactoren om projecten voor of in erfgoedactoren voor of samenwerking met jongeren te in samenwerking met organiseren (sommige organisaties uit jongeren onze regio hebben hier reeds veel expertise in) ACTIE 4.3.4 Erfgoedcel Voorkempen 1 uitgewerkt educatief stuurgroep en onderwijs, gemeenten, ontwikkelt een educatief pakket project erfgoedactoren 'erfgoed rond de kerktoren' dat scholen aantal jaarlijkse zelf kunnen gebruiken. ontleningen

116

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

OD 4.4 Erfgoedcel Voorkempen schenkt extra aandacht aan diversiteit Cultureel erfgoed moet toegankelijk zijn voor iedereen. Het cultureel-erfgoedconvenant sensibiliseert en informeert actoren over interculturaliteit, betrekt doel- en kansengroepen in haar werking en draagt nieuw cultureel erfgoed uit.

MOGELIJKE ACTIES INDICATOREN PARTNERS ACTIE 4.4.1 Aandacht voor aantal acties met verschillende sectoren toegankelijkheid van cultureel erfgoed – aandacht voor zowel fysisch (sector toegankelijkheid) toegankelijkheid als sociaal (sector gelijke kansen, welzijn, verenigingen voor etnisch- culturele diversiteit, samenwerking met buurtopbouwwerkers,…) ACTIE 4.4.2 Sensibiliseren en aantal ingezette stuurgroep en netwerk doel- en informeren van organisaties over communicatiemiddelen kansengroepen interculturaliteit en diversiteit ACTIE 4.4.3 Doel-en kansengroepen aantal deelnames van stuurgroep en netwerk doel en engageren als partner binnen de doel- en kansengroepen kansengroepen uitwerking van bepaalde projecten aan projecten ACTIE 4.4.4 uitdragen nieuw cultureel aantal stuurgroep en expertisenetwerk erfgoed, gebruik makend van actuele comunicatiemiddelen tendensen.

117

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

6 PARTNERS VAN ERFGOEDCEL VOORKEMPEN

De Erfgoedcel Voorkempen zal een uitgebreid partnernetwerk uitbouwen. In onderstaand overzicht belichten we de verschillende partners.

Inhoudelijke stuurgroep erfgoedcel: de erfgoedcel zal inhoudelijk geadviseerd worden door een stuurgroep die maandelijks bijeenkomt. De stuurgroep kan uit leden van heemkringen, archivarissen, cultuurbeleidscoördinatoren,museummedewerkers, leden van erfgoedverenigingen en andere erfgoeddeskundigen uit de negen deelnemende gemeenten bestaan.

Cultureel-erfgoedveld: het cultureel-erfgoedveld omvat alle actoren die zowel professioneel als vrijwillig bezig zijn met cultureel erfgoed en alle personen die over een erfgoedcollectie beschikken.

Gemeenten: alle negen gemeenten die willen deelnemen aan het cultureel- erfgoedconvenant. De gemeenten zijn ambtelijk en bestuurlijk vertegenwoordigd bij de opmaak van het aanvraagdossier.

Raad van bestuur: de projectvereniging Erfgoed Voorkempen zal door een Raad van bestuur geleid worden. Deze raad van bestuur zal uit een politieke vertegenwoordiging van alle deelnemende gemeenten bestaan.

Erfgoedcellen: alle andere landelijke erfgoedcellen

Vormingsinstanties: alle organisaties die vorming aanbieden. Bv. Vorming + , Digidak

Beleidsniveau’s - overheid: Agentschap Kunsten & Erfgoed, Agentschap Sociaal-cultureel Volwassenwerk, provincie dienst erfgoed

Faro vzw: Steunpunt Cultureel Erfgoed

ICE-netwerk: het ICE-trekkersnetwerk bestaat sinds 2013 uit CAG (het centrum voor agrariscje geschiedenis), ETWIE (expertisenetwerk voor technisch, wetenschappelijk en industrieel erfgoed), Firmament (landelijk expertisecentrum voor het cultureel erfgoed van de podiumkunsten) , LECA (Landelijk expertisecentrum voor de cultuur van alledag), Resonant (centrum muzikaal erfgoed), tapis plein (landelijk expertisecentrum voor cultureel erfgoed) en Faro (steunpunt cultureel erfgoed). Het ICE-trekkersnetwerk komt op structurele basis samen en ontwikkelt een immaterieel cultureel erfgoedbeleid.

Expertisenetwerk: een expertisenetwerk is het geheel van landelijke partners die over erfgoedexpertise beschikken. Bv.bovenstaande partners uit het ICE-netwerk, maar er zijn er nog veel meer. Bv. packed (expertisecentrum digitaal erfgoed), CRKC (Centrum religieuze kunst en cultuur), de provincie (op vlak van behoud en beheer)

Partners streekhuis: in het streekhuis zijn momenteel volgende organisaties gevesigd: Regionaal Landschap de Voorkempen, Bosgroep Antwerpen Noord en Zuid, verschillende vrijwilligersorganisaties die werken rond natuur en landschap. Vanaf 2017 wordt in het streekhuis vermoedelijk ook een IOED (intergemeentelijke onroerenderfgoeddienst) opgericht.

118

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

7 MEERJARENPLANNING

119

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

120

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

121

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

122

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

123

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

124

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

125

Aanvraag cultureel erfgoedconvenant Voorkempen

8 Colofon

Verantwoordelijke uitvoerder: Regionaal Landschap de Voorkempen vzw Oelegemsesteenweg 99 2520 Ranst (Oelegem)

Projectleiding dossier : Nathalie Gagelmans

Redactie: Nathalie Gagelmans, Ines Van Limbergen, Jan de Meester, Jan Deckers, Jan Denissen, Elke Verhoeven en het beslissingsteam

Eindredactie: Ines Van Limbergen, Nathalie Gagelmans

Fotoverantwoording: Beeldbank RLDV, www.wuustwezelopdefoto.be, karrenmuseum, VVV Brasschaat

Bronnen: zie voetnoten

Datum: 31 maart 2015

Intern document ten behoeve van een erkenning als ‘cultureel erfgoedconvenant’ conform het cultureel erfgoeddecreet van 6 juli 2012 van het Agentschap Kunsten en Erfgoed.

126