Jaargang 22 Nr.42/43 Nieuws Over Oud

Jaargang 22 nr.42/43 Nieuws over Oud

Steigerpaal

Zuster Cor van der Ven

J.H. Moesman

Willem Pothuijzen

Van Schalkwyk in Zuid-Afrika

Beurtscheepvaart

Bezetting van het fort In dit nummer...

e familie Van Schalkwyk inD Zuid Afrika

In 2013 werd door Leon van Schalkwyk, advocaat van het hooggerechtshof van Zuid Afri- ka, in het blad GENESIS een artikel gepubliceerd waaruit zou moeten blijken dat zijn familie rechtstreeks afstamt van de heren Van Schalkwijk.

p.4

Zuster Cor van der Ven Ze werd geboren in Schalkwijk in 1927 en ze genoot ook haar eerste opleiding in deze contreien: die van kraamverzorgster in Culemborg.

p.8

2 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Redactioneel

U heeft er even op moeten e wonderdokter wachten, op dit nummer van D Nieuws over Oud. We weten het Zo kwam ik onder andere over en we betreuren het. Maar er mijn overgrootvader al snel zijn allerlei oorzaken die ervoor meer te weten dan alleen zijn zorgden dat we dit jaar niet geboorte- en sterfdatum. twee keer met een nummer kon- den verschijnen. Vandaar dat u p.26 nu een dubbeldik dubbelnum- mer ontvangt.

Wij beloven in 2017 weer zoals vanouds twee keer met een nummer te komen, in april en in oktober.

cholieren bezetten fort U heeft ook direct gezien dat we S een nieuwe lay-out hebben. We in 1968 wilden het blad een eigentijd- ser en toch ook bij de inhoud Vijf leden van de soos, Jan Baas, passend nieuw uiterlijk geven. Henk Heijman, Co Baas, Harrie We hopen dat we daarin zijn Kuiper en Bert Smit, besluiten geslaagd. dat het tijd wordt voor een stunt. Maar de lay-out is maar vorm: het gaat ook in dit blad natuur- p.30 lijk om de inhoud. En we hebben weer een gevarieerd nummer samengesteld. Wij wensen u veel leesplezier.

Redactie: Christ Essens en Frans Hollander

Denkend aan Schalkwijk (de aarde) 6 Verrassende voorwerpen 1 11 De Beurtvaart 12 n verder... Het eiland van Schalkwijk (de mensen) 16 E Bevrijding en herstel 1945 18 Steigerpaal bij Kasteel Schalkwijk 20 Verrassende voorwerpen 2 23 Willem Pothuijzen in de kadastrale schatting 24 Gedicht 27 Foto 29 Koperen bedkruik uit 1940 terug in Schalkwijk 33 J.H. Moesman 34 De straten van Schalkwijk 1 36 Colofon 39

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 3 De familie Van Schalkwyk in Zuid Afrika Hendrik Pothuizen

In 2013 werd door Leon van Schalkwyk, advocaat van het DNA-onderzoek aan dat de familie Van Schalkwijk oorspron- het hooggerechtshof van Zuid Afrika, in het blad GENE- kelijk uit Oost-Europa komt. Dat speelt zich af voor de jaartelling. SIS een artikel gepubliceerd waaruit zou moeten blij- De heren van Schalkwijk waren toen nog niet in beeld, de eerste ken dat zijn familie rechtstreeks afstamt van de heren schriftelijke vermeldingen over hen stammen uit circa 1100. Van Schalkwijk. Ik heb altijd begrepen dat de familie Ze zouden oorspronkelijk afstammen van de Friese adel wat Van Schalkwijk is uitgestorven. Hierbij daarom enkele zeer wel mogelijk is. Het waren immers Friezen die in opdracht aantekeningen bij het artikel. van de Bisschop van Utrecht de ontginning van het Kromme Rijngebied, dus ook van Schalk- wijk, ter hand hebben genomen.

Teunis van Schalkwijk DNA-geschiedenis 1664 In eerste instantie wordt in het artikel ingegaan op DNA-onder- Naast deze publicatie is er ook zoek om aan te tonen dat zijn voorouders uit West-Europa komen. een artikel van Ockert Malan, DNA-onderzoek wordt meestal gebruikt voor periodes waarvan eveneens uit Zuid Afrika. In geen schriftelijke bronnen zijn. Volgens Leon Van Schalkwyk toont beide publicaties wordt gesteld dat alle personen met de naam van Schalkwyk afstammen van Theunis Dirkz. van Schalkwyk die in 1664 aan de Kaap de Goede Hoop met het fluitschip Nieuwpoort arriveerde. De Kaap de Goede Hoop was de verver- singsplaats van De VOC-schepen op weg naar Batavia. Ook op de terugweg werd de Kaap aange- daan.

4 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 In Nieuws over Oud nr.39 in het Het wapen, een kruis met de artikel VOC-soldaten uit Schalk- vier lelies, werd veelvuldig wijk wordt als de eerste Schalk- gebruikt door schouten van wijker Theunis van Schalkwijk Schalkwijk. In 1385 en 1386 genoemd in het jaar 1658. Dit Splinter Hendriksz. In 1389 betreft vermoedelijk dezelfde schout Hubert Splintersz. In persoon, omdat in het jaar 1658 1408 schout van Schalkwijk ook het fluitschip Nieuwpoort Henric Willemsz. In 1441 schout te Amsterdam werd gebouwd Willem Janssoen en als laatste en daardoor de verwarring in Anthonius Jansz. schout van de jaren 1658 en 1664 kan zijn Schalkwijk in 1537. De ge- ontstaan. Tevens dient opge- noemde schouten werden niet merkt te worden dat de voor- genoemd met een achternaam naam Theunis een verbastering Het wapen van Gijsbert van Schalkwijk maar alleen met een verwijzing is van Anthonius. naar hun vaders.

Familiewapens Geboorteplaats Door Leon van Schalkwyk wordt In Schalkwijk werden wel meer Antonis Janssoen van Schalck personen met de achternaam wyck, schout van Galecop in het van Schalkwijk genoemd, zoals jaar 1528 aangemerkt als de Henrick Gerritsz. in 1531, Geryt voorvader van Theunis Dirkz. Jansz. in 1575, Joost Anthonisz van Schalkwyk. De schout in 1581, Jacob Hendriksz. in gebruikte een zegel voorzien 1627 en Henrick Jacobsz. van van een kruis en beladen met Schalkwijk in 1649. Deze per- vier lelies. Dit wapen wordt nu sonen hadden geen eigen zegel. ook door de huidige familie Van Een familierelatie met de heren Schalkwyk in Zuid Afrika ge- van Schalkwijk is niet aangevoerd. toond. Het is alleen een verwijzing naar hun geboorteplaats.

In het verhaal van Ockert Malan Het zegel van Jacob Gijsbertsz van Schalk- is ervan uitgegaan dat Theunis wyck Vanuit de heraldiek is het be- Dirkz. in Schalkwijk zijn jeugd kend dat personen met dezelfde heeft doorgebracht en een zoon familiewapens (zegels) ook tot was van Dirk. In de resoluten dezelfde familie behoren. Door van de Politieke Raad werd hij het verschil in familiewapens is ook wel aangeduid als Theu- naar mijn mening al aangetoond nis Dircksen of Theunis Dirxs, dat de familie Van Schalkwyk dus zonder de toevoeging van uit Zuid Afrika niet rechtstreeks Schalkwyk. afstamt van de heren Van Schalkwijk. Zoals omschreven in Zoals wel bekend, hadden de het boek van Heijmink Liessert heren Van Schalkwijk een wa- is het geslacht Van Schalkwijk in pen bestaande uit vier rode ho- de eerste helft van de veertien- rizontale balken afgewisseld met de eeuw uitgestorven. Ook zijn vier zilveren balken. Een van de zowel het kasteel Schalkwijk als laatste gebruikers van dit wa- de ambachtsheerlijkheid met die pen was Gillis van Schalkwijk, naam in die tijd in andere han- genoemd als rechter van Schalk- den overgegaan. << wijk in de jaren 1359 en 1367. Het zegel van Anthonis Jansz van Schalck wyck

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 5 et eiland van Schalkwijk HTed van Keulen, met een knipoog naar H.Marsman Herinnering aan Holland

Denkend aan Schalkwijk Verdwenen de nering, zie ik ze lopen, het ambacht, de meid en gekromd door het werk, de knecht. boerinnen en boeren, Verdwenen de veilige wereld vergroeid met de grond. van kerk, regels en plek.

Verdwenen de einder,

de wereld als vlek.

Helaas, de menselijke schaal in het landschap moest wijken. Veranderd de teelten,

Geen paarden maar trekkers het gebruik van de grond, op grootschalige weiden. Het landschap verkleurde van

Geen handkracht maar geelbruin naar groen. mechanisatie als almacht Geen mens die het duidde van kunnen en zijn. in de wereld van toen.

Geen paden maar wegen, voor mobiliteit en verkeer.

6 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 (de aarde)

De polder Blokhoven

Stond er eerst graan De prijs voor dit alles De tijd van weleer, op de velden, was welvaart alom, die neemt er geen keer. nu zijn het grazige gronden, maar welzijn, kom daar De tijd die zegt nu, komt de maïs op je af. nog eens om. Geluk dat is meer meer…

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 7 uster Cor van der Ven ZFrans Hollander

In de maand mei van 2016 overleed in haar woon- enkele door de kraamvrouw of de heer des huizes. plaats Zundert Cor van der Ven. Zij was 89 jaar. Het Het hele document is gezien en grootste deel van haar leven werkte zij als wijkver- accoord bevonden door de Docen- te voor de practische opleiding pleegster in Zundert en omgeving. Maar ze werd gebo- M.M.C. Alberdinck Thijm en voorzien van een stempel met ren in Schalkwijk in 1927 en ze genoot ook haar eerste Gezien Comm. Kraamhulp opleiding in deze contreien: die van kraamverzorgster Wat moest een kraamverpleeg- kundige precies kunnen? Daar- in Culemborg. De cursus ging uit van de Provinciale op geeft een ander stuk uit de nalatenschap het antwoord. Het Gelderse Bond ‘Het Wit-Gele Kruis’ te Arnhem. is het Praktijkboekje dat de Com- missie Inzake Kraamhulp heeft uitgegeven.

In haar nalatenschap vonden C. v.d. Ven Prov.weg Schalkwijk Uit het boekje blijkt dat een wij een map met daarin allerlei leerlingen van de cursus voor leerling een aantal malen een documenten over haar leven. KRAAMVERZORGSTER te Culem- Consultatiebureau voor Zui- Daarin bevindt zich ook een Lijst borg interne verzorgingen heeft gelingen moest bijwonen. Cor van gezinnen, waar Mejuffrouw gehad. heeft dat twaalf keer gedaan in

De lijst bevat een overzicht van 16 gezinnen waarin Cor werkzaam is geweest. Van elk gezin staan vermeld: de naam, het adres, datum van indiensttre- ding en datum van vertrek, het aantal dagen, de naam van de verloskundige, de verpleegster belast met de pract.opleiding, het gezin en het hoeveelste kind. Alle informatie is met de hand ingeschreven. Daarbij zijn verschillende handschriften gebruikt. De teksten zijn niet steeds van dezelfde persoon. De meeste opmerkingen zijn inge- vuld door de praktijkdocent, een

8 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43

volgnummer gezin adres indienst- treding vertrek aantal dagen de verloskundige de verpleegster het gezin hoeveelste kind

1 Oostdam Tull en ’t 28-1 4-2 15 Dr. Thomkins alle begin is moei- 5 Waal kan niet anders lijk zeggen dan dat er een prima 2 Schip Schalk- 27-2 9-3 10 kr.verz. is Krijgt al aardig kijk rustig kraambed gehad 5 wijk gemaakt, werkt op het werk erg netjes 3 Dor- “ 22-3 31-3 10 Heeft zware dagen vooral dat er ook voor 6 resteijn gehad op een grote de kinderen werd boerderij. Is meer gezorgd dan keurig.

4 De Vries Culem- 2-4 9-4 8 werkt keurig en Is buitengewoon be- 3 borg geregeld vallen

5 v.d. Ven Schalk- 10-4 13-4 3 Prima, te vre- jammer genoeg kan Ze is een goeie kraam- 1 wijk den ze de 10 d. niet vrouw afmaken, daar haar moeder overleed

6 Jaars- “ 30-4 9-5 10 gaat steeds werkt zeer vakkun- Hadden een vooroor- 1 veld meer vooruit dig en erg netjes deel, maar nooit meer een ander

7 Wammes Culem- 21-5 31-5 11 past zich goed Heel goed 2 borg aan

8 v. Ewijk Velddriel 23-6 2-7 10 alles prima in Ben zeer tevreden Tevreden H. van Ewijk 6 orde

9 Albert- Culem- 4-7 14-7 11 Werkt zeer Steekt een prima Zeer enthousiast 1 sen borg precies kraamzuster in

10 Grutters Schalk- 17-7 27-7 10 Zeer tevreden werkt keurig Zeer goed tevreden 6 wijk

11 v. Benne- “ 25-8 6-9 14 Werkt zeer Wordt steeds beter!! Zeer goed tevreden 10 kom precies

12 v. Em- Schalk- 16-9 29-9 14 Werkt zeer Heeft veel zorg voor is zeer goed bevallen 2 merik wijk keurig het werk

13 Koppers Schalk- 3-10 12-10 10 “ “ bijzonder goed bevallen 1 wijk

14 Vulto “ 17-10 26-10 10 “ Een woord prima Voldoet in alle opzich- 3 ten zeer goed 15 Swaak Culem- 20-11 30-11 11 Werkt zeer Prettig en opgewekt is ons reuze goed be- 2 borg secuur vallen

16 de Wit Schalk- 23-12 1-1 10 Zeer beste Kan niet beter 6 wijk kraamvrouw

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 9 1 Reinigingsbad geven 03-01-1950 2 Glycerinespuitje geven 04-05-1950 3 Clysma geven 4 Temperatuur en pols opnemen 03-02-1950 5 Kraamvrouw klaarmaken voor de verloskundige 17-07-1950 6 Afwassen van een kraamvrouw met ruptuur 20-11-1950 7 Inspelden 17-07-1950 8 Verbedden 17-07-1950 9 Bedwassing geven 19-07-1950 10 Klaarzetten voor een kunstmatige verlossing 11 Borsten opbinden 03-02-1950 12 Zogkolf gebruiken 01-03-1950 13 Waterverband aanleggen 24-12-1950 14 IJsblaas vullen 15 Been hoogleggen 24-12-1950 16 Eerste reiniging van het pasgeboren kind 08-03-1950 de periode van 19 april [1950] 17 Wieg verzorging voor normaal geboren kind tot 2 januari [1951]. 18 Wieg verzorging voor te vroeg geboren kind 23-03-1950 19 Couveuse klaarmaken Verder bevat het boekje een lijst 20 Kind een badje geven 23-03-1950 met dertig handgrepen welke 21 Kind wassen 23-03-1950 onder het toezicht van het hoofd 22 Kind aankleden 23-03-1950 der verpleging in de kliniek of de 23 Temperatuur zuigeling opnemen 23-03-1950 docente voor de practische opleiding goed zijn verricht. Daarbij 24 Navelverzorging 23-03-1950 waren de nummers 1, 3 en 19 25 Aanleggen van het kind 07-03-1950 niet verplicht. 26 Kind wegen 19-04-1950 27 Bereiding van zuigelingenvoedsel 20-09-1950 Hiernaast een lijst van deze 28 Kind voeden met lepel 16-09-1950 handgrepen en de datum waar- 29 Kind de fles geven 20-09-1950 op Cor die heeft uitgevoerd. 30 Het afhelpen van de kraamvrouw direct na de bevalling 08-03-1950

Het ligt voor de hand dat niet al deze verrichtingen maar één keer zijn gebeurd, maar dat bij verschillende kramen de han- delingen herhaald zijn. Bij de eerste keer dat de handeling is verricht, is een notitie gemaakt. In totaal heeft Cor 16 kraam- vrouwen volledig geholpen en daarnaast heeft ze nog vier losse bevallingen gedaan. Alles bij elkaar was het voldoende om haar het Diploma voor Kraam- verzorgster toe te kennen. Zij heeft dat op 22 februari 1951 in ontvangst genomen. <<

10 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 errassende voorwerpen 1 VChrist Essens

In de afgelopen jaren Een voorbeeld is het geëmail- De vrijwilligers van het muse- leerde bord van UTD-veevoe- um zijn dit jaar bezig met het heeft het dorpsmuseum ders. Dit laat een verleden zien controleren en fotograferen van dat al lang niet meer bestaat. de giften. Dat leidt soms tot van Schalkwijk en Tull en Het bord zat aan de muur van verrassende ontdekkingen. Veel een boerderij aan de Lange voorwerpen blijken uiteindelijk ’t Waal veel voorwerpen Uitweg in Tull en ’t Waal waaruit het buitenland te komen, uit van de boer als nevenberoep Duitsland, uit Frankrijk en zelfs ontvangen. In regelmatig ook veevoer verkocht. Het merk uit de Verenigde Staten. bestaat niet meer en veevoer wisselende tentoonstellin- wordt tegenwoordig verkocht in Jaren geleden kregen we een bulk door grote bedrijven. doosje van bakeliet. Het stond gen is daarvan een deel te genoteerd als huishoudelijk voorwerp. Zo was het in het zien. Om meer te kunnen verleden gebruikt. De tekst Kart Vorl. IFH 16/18 laat echter zien laten zien van de giften dat het een ontstekerdoosje is van een Duitse Veldhouwitser is er nu ook een speciale die is gebruikt in de Tweede Wereldoorlog. << tentoonstelling met tien- tallen meest uiteenlopen- de giften. Kom voor meer alledaagse en bijzondere voorwerpen uit uw eigen verleden zelf kijken in het dorpsmuseum van Schalk- wijk en Tull en ’t Waal.

Ontstekerdoosje van een Duit- se Veldhouwitser gebruikt in de Tweede Wereldoorlog

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 11 Mijn opa en oma, Hendrik Kool en Betje de Groot, kwamen in 1912 naar Schalkwijk. Mijn vader vertelde dat zij het e Beurtvaart beurtvaartbedrijf overgenomen DElly Hollander-Kool hadden van W. Pouw. Daarmee hoopte het pas getrouwde stel de kost te kunnen gaan verdie- nen. Vroeger thuis werden we nog wel eens getrakteerd op In 1880 was het bedrijf van W. smeuiige verhalen over het varen met de schuit, de Pouw nog belangrijk genoeg om vermeld te worden in het Staats- beurtdienst op Utrecht en Amsterdam. blad, nr 67.

Ik vond deze publicatie bij mijn speurwerk in de archieven van de gemeenten Schalkwijk en Utrecht. De reden om de archieven in te duiken was, dat ik me afvroeg hoe lang de beurtvaart eigenlijk al bestond, hoeveel beurtschippers er waren en waar ze aangemeerd lagen.

De beurtvaart blijkt een al eeu- wenlang bestaand systeem van vervoer over water in ons land.

Niet alleen Schalkwijk, maar heel veel gemeenten in ons land hadden beurtschippers en vaak zelfs meer dan een. Niet zo verwonderlijk in ons natte en drassige landje met nog niet geasfalteerde wegen en als alter- natief alleen de paardenkoets voor de rijkeren.

Het openbaar vervoer over water blijkt in grote mate georga- niseerd te zijn door de overheid, die er door de eeuwen heen allerlei regels over opstelde.

Het oudste geschrift dat ik heb gevonden is van 1674 en staat in het Groot Placaatboek. Dit Groot Placaatboek was samengesteld door Johan van de Wa- ter, rechtsgeleerde.

12 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Wat stond er in? De kerckbrugge naar de Brink; tekening van 1760 Vervattende alle de placaten, ordonnantien en edicten der edele mogende heeren Staten ’s lands van Utrecht mitsgaders van de edele groot achtbare heeren borgemeesteren en vroedschap der stad utrecht.

In het reglement van 1 augus- tus 1674 wordt onder andere, het vrachtloon van de schippers op Schalckwyck 0 -3-12 vastgesteld. Hoogstwaarschijn- lijk betekent dit: 0 guldens, 3 stuyvers en 12 penningen. De boete bij fraude vastgesteld op: vyf en twintig guldens voor den armen, en den aanbrenger yeder de helfte, en vorders gesuspen- seerd worden voor de tyd van zes weken.

We zijn dan in de tijd dat stad- houder Willem III regeert over de Republiek der zeven Verenig- de Nederlanden. dagen by beurte afvaren eene 1 April tot den 1 September, des Later volgen de Instructie voor schuyt, van den 1 April tot den nanoens ten vier uuren, en van den schipper van Schalckwyck 1 September ’s morgens ten ses den 1 Septemb. tot den 1 April op Amsterdam, op 23 november uuren, ende van den 1 September des nanoens ten twee uren precis. 1677. En de ordonnantie voor tot den 1 April. ’s morgens ten de schippers van Schalckwyck op acht uuren precis. Nog een aantal van de 18 arti- Utrecht van 20 november 1685. kelen: De kerckbrugge was de brug In deze reglementen wordt niets naar de Brink, de huidige katho- V Indien daar twee persoonen gezegd over het aantal toege- lieke kerk bestond toen nog niet. zyn, sal yder persoon tot vracht stane schippers en ook niet over (red.) betalen vyf stuyvers boven het de aanlegplaatsen in de stad. Passagiegeld Blijkbaar is dat vrij. Er is in II Edog, des saturdags, om des te ieder geval sprake van meerdere vroeger op de Utrechtse markt te VI Soo daar drie persoonen en schippers. konnen wesen. Sullen de schuyten meerder zyn, sal yder persoon tot varen, als vanouds. vracht betalen drie stuyvers acht Wel staat specifiek genoemd penningen, als vanouds. waar de beurtschepen in Schalk- Dit vanouds wijst er op, dat wijk vertrokken: voordat dit reglement kwam, er IX Geen Schipper sal eenige al schuiten voeren!(red.) vracht, hetzy van bagage, pak- I In den eersten, sal tot gerief van ken, ofte sakken, aan land mo- de opgesetenen en andere passa- III Dese schuyt sal syn vracht gen laten staan, soo wanneer de giers van Schalkwyk op Utrecht, tot Utrecht moeten lossen, ende persoonen, die deselve aangaan, van de Kerckbrugge aldaar, alle weder van daar afvaren, van den daar voor betalen willen tien

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 13 stuyvers, boven het passagiegeld, 50 jaar later in de tijd op poene van drie gulden. Uit 1744 komt de lijst van ligplaatsen aan en tussen de brug- XIV De schippers sullen sig heb- gen over de Oudegracht. ben te voorsien van een bequame schuyt, paard, lyn, seyl, als an- Daarop zag ik dus voor het eerst ders, tot keure van de Ambachts- iets over de aanlegplaats van de heer. schippers uit Schalkwijk. Samen met die van Honswijk, ’t Waal Ambachtsheer van het gerecht en Achterslooth lagen zij op Schalkwijk was in die tijd Ge- de Oudegracht tussen de Vol- rard de Leeuw. (bron www. lersbrug en de oostzijde van de OudHouten.nl). De Ambachts- Smeebrug. Dit zijn de eerste en heer was zoiets als de huidige de derde brug die je tegenkomt burgemeester. Om een beeld te als je vanaf het Ledig Erf de Ou- krijgen over het aantal burgers: degracht op gaat. in 1632 Schalkwijk had 462 inwoners. En verder: Een onbekende bron zegt: Het De route moet een belevenis geweest zijn, De beurtschippers voeren dus aan boord van een der vaartui- vanaf de kerkbrug op de Brink gen de stad aan het ‘boveneinde’ de Schalkwijkse wetering af in binnen te komen. De tocht langs westelijke richting. De totale de ligplaatsen geeft bovendien de lengte van de wetering tot aan gelegenheid de bedrijvigheid langs de Heul is zo’n 11 kilometer. De de werven en in de kelders in Schalkwijkse wetering mondde ogenschouw te nemen. toentertijd rechtstreeks uit in de Vaartsche Rijn, bij het huidi- Overal- op de werven, op de ge Nieuwegein/de Bongenaar. trappen, op de wedden- zag men Daar rechts af. De Vaartsche Rijn de potige sjouwers en handelende eindigde bij de Tolsteegbrug in schippers hun werk verrichten. Utrecht. Daar begint de Oude- Hier waren het mannen met gracht. balen koren op de rug, daar werd een partij ‘groen’ verkocht, weer ergens anders transporteerden Kaartje van de gemeente Jutphaas waarop de Schalkwijkse Wetering en de Vaartsche- de ‘kalckdragers’ hun enorme Rijn te zien zijn; de route die de beurt- vrachten, en bij de Waag was de schipper uit Schalkwijk nam. stadskraan de gehele dag volop in bedrijf. <<

Volgens de volkstelling van 1632 had Schalkwijk 462 inwoners. In deze volkstelling wordt alleen het aantal inwoners genoemd, zonder verdere bijzonderheden. Wordt vervolgd Honderdvijftig jaar later, op 25 juli 1786 wordt door de schepenen van het gerecht van Schalkwijk opnieuw een lijst opgesteld van ‘woonagtige persoonen’ (Gemeentearchief Schalkwijk no.28). Nu worden de gezinshoofden met naam en beroep genoemd en ook het aantal personen dat in hun woning woonde. In totaal waren dat 654 mensen, waar- onder drie schippers, met name: Johannes Dekker (3 personen), Arnoldus Appelhof (11 personen) en Pieter van den Oudenrijn (3 personen). In de Staat der Bevolking anno 1850 staan vier schippers genoemd: Peter Appelhof, Jo- hannes van den Oudenrijn, Pieter van den Oudenrijn en Jan van Amerongen. De totale bevolking is dan 1060 inwoners.

14 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Plaats in Utrecht Bestemming Tussen Tolsteegpoort en Vollersbrug Over- en Nederlangbroek, Cooten, Sterkenburg, den Dwarsdijk, Werkho- ven, Odijk en Beverweerdt Aan de Smeebrug voor de brouwerij Bunnik, Vechten en Houten Voor de trap van de Hendrik de Royensteeg Nypoort, Langeraack, Lexmond, Hagesteyn, Everdingen en Beusichem Boven de Reguliersbrug voor de trap van ’t Weeshuis Vianen Voor de trap van de Haverstraat Ameyde en Haastrecht Tussen de Hamburger- en Gaardbrug voor het Comptoir Cuylenburgh, Gorinchem, ’s Hertogenbosch, Delft, ’s Haage, Rotterdam, van de Commissaris Dordt en Gouda. Aan d’overzijde Oudewater en Schoonhoven Van de Gaardbrug tot de Donkere Gaard Capel, Jaarsvelt, Lopick, Benschop en Vreeswijk. Voor de bisschopstrap (genoemd naar het Bisschopshof) ’t Geyn, Polsbroeck, Cabau, Jutphaas en Willigelangerak. Aan de Maartensbrug Wijk Tegenover de stadskraan aan de westzijde Schoonhoven Aan de Beijerbrug Reijssenburg Tussen de Beijer- en Bakkerbrug ? (met groenten en fruit) Tussen de Bakker- en Jansbrug aan de oostzijde Leyden en Muyden Voor de trap van de Drieharingensteeg Maartensdijk Voor den Drakenburgertrap Haarlem en Naarden Vandaar tot de Viebrug Overmeer, Nichtevecht, Den Berg, Loenen, Vrelandt, Nykoop, Mijzijde, Cortehoef, Abcoude en Bambrug Daar tegenover aan de westzijde Montfoort, Harmelen, Cockenegn, Spengen, Themaat, Vleuten, Linschoten, De Meeren, Ouden-Rhijn, Zuylen, De Bilt en Zeist. Voor ’t Wet tussen Vie- en Jacobibrug Amsterdam Vandaar tot de Pauwsteeg Weesp, Woerden, Bodegraven, Camerik, Segvelt, Uythoorn, Mijdrecht, Wilnis, Maarssen, Loosdrecht en Hilversum Beneden den Jacobibrug aan de oostzijde Breukelen, Ter Aa, Demmerik en Thienhoven Voor de brouwerij ‘De Galissen’ aan de westzijde Portengen en De Haar

Tabel van de ligplaatsen in de stad Utrecht van de beurtschepen uit omringende plaatsen

De stadskraan aan Het Wed in Utrecht

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 15 et eiland van Schalkwijk HTed van Keulen, met een knipoog naar H.Marsman Herinnering aan Holland

Denkend aan Schalkwijk De spiegel, het landschap, zie ik een kerk, beeld van een een wetering met bomen, duurzaam verleden boerderijen, als een lint langs de weg. van eeuwen.

Geen mens in velden of wegen. Een uitdaging voor straks.

Wie wil hier nu wonen, vraag je je af. Wat Schalkwijk maakt

zijn de mensen die

Toch, achter die wereld van stilte, klaar staan van de wieg schuilt een onstuimige kracht. tot het graf.

Een wereld van leven

Het lijkt zo van zelf

Het eiland van Schalkwijk dit dorpse gebeuren, is een levend symbool, maar steeds weer van wat is en wat was. zijn het de mensen,

16 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 (de mensen)

Schalkwijkse vrijwilligers in 2006

die het leven hier kleuren Wij bepalen zelf, en die roepen: wat hier gaat gebeuren. niet kniezen, niet zeuren.

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 17 Bevrijding en herstel 1945 informatie en oproep Christ Essens, (met dank aan Michaël ten Holder, Michel Ronden en Wim van den Heuvel)

In de afgelopen maanden is het museum in het bezit Om een completer beeld te krijgen van de bevrijding, van het gekomen van foto’s van vlak na de bevrijding in mei herstel van de schade en van de overgang naar de normale toe- 1945. Het gaat daarbij onder andere om een serie stand zijn we op zoek naar meer informatie. Dat kunnen foto’s foto’s van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) van zijn waar we graag een scan van willen maken, documenten of Schalkwijk en Tull en ‘t Waal uit het fotoalbum van de verhalen over wat u zelf of uw ouders of familieleden hebben familie Ten Holder. We zullen daar in een tentoonstel- meegemaakt. ling aandacht aan besteden. We laten u hier al vast drie foto’s zien die we hebben gekregen.

De eerste van een groepje van de BS op de Lekdijk bij Tull en ‘t Waal na de bevrijding en is af- komstig is uit het album van de familie Ten Holder. Twee zonen van de Burgemeester Ten Hol- der (burgemeester van Schalk- wijk 1923-1943) waren lid van het verzet. Dat waren Gabriël (1920-2002 en Michaël, geboren in 1923 en op 12 december 1944 overleden in het Arbeitsla- ger Versen bij Meppen (D) nadat hij in Noord-Brabant was opge- pakt bij zijn verzetswerk.

18 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 De klok van de hervormde kerk wordt De klokken van de katholieke kerk staan klaar om te worden afgevoerd of teruggehangen. gehesen.

Op de tweede foto van 23 sep- nieuwe. Op de klokken die nu in in 1948. Dat lijkt echter onwaar- tember 1949 is te zien hoe de de toren hangen staat het jaartal schijnlijk dat de Schalkwijkers klok weer in de toren van de 1948 (bron Peter den Hartog). hun nieuwe klokken zo maar Hervormde kerk op de Brink In het boek De Kathedraal van onbeschermd op de grond zou- wordt gehesen. De klok heeft Het Sticht van Piet Heijmink den zetten. Misschien is het dus een gewicht van maar liefst Liesert is te lezen dat de nieuwe wel een foto van de klokkenroof 1022 kilo en een doorsnede van klokken net iets zwaarder waren in 1943. 115 centimeter. dan de oude klokken: De Mi- chael weegt 991 kilo, de Maria Heeft u foto’s, informatie of wilt De Katholieke kerk kreeg in klok weegt 618 kilo, de Henri- u wat vertellen over deze perio- 1948 al weer de beschikking cus van 422 kilo en een ange- de, bel dan met 06-22562996 of over klokken. Dat waren echter lusklokje van 127 kilo. De derde mail naar niet de oude klokken die op 24 foto hebben we gekregen met de [email protected]. maart 1943 waren geroofd maar mededeling dat deze is gemaakt <<

De vierde foto toont de klokken zoals ze nu in de toren van de katholieke kerk hangen.

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 19 Steigerpaal bij Kasteel Schalkwijk Frans Landzaat

In de herfst van 2015 trof ik, nadat werklieden van de gemeente Houten de waterkant van de kasteelgracht hadden schoongemaakt, een grote houten paal van ruim 1.50 cm en 30 cm dik, aan.

Mijn belangstelling werd bij het vierde deel en in de lengte ge- hoe oud mag deze paal dus nu zien direct gewekt. Na de paal zaagd. Dit laatste was gedaan wel zijn? wat schoongemaakt te hebben, op een langzager In de tijd dat zag ik tot mijn genoegen al dui- er nog geen zaagmolens waren, Waar en wanneer is de delijk de vele jaarringen. Ik zag stond daarbij één zager boven boom gekapt? ook dat deze paal met de hand en één zager beneden. Direct De gevonden steiger(?)- of gepunt was. Ik bleek te doen kwam bij mij de vraag op: wan- loopbrugpaal was bij het vinden te hebben met een zogenaamd neer is deze boom gekapt? en: bijna onherkenbaar, maar na de voorzichtige schoonmaak werd alles al een stuk duidelijker en vooral herkenbaarder. Vervol- gens heb ik de vondst gemeld aan de gemeentelijk archeoloog de heer Barry Peters met het verzoek een nader onderzoek te doen.

Hij was over de vondst erg enthousiast en stelde voor een dendrochronologisch onderzoek te laten doen. Maar eerst wilde hij informeren welke kosten hier wel aan verbonden waren. Dat viel nogal mee en hij kreeg het advies een plak van plusminus Doorgezaagde steigerpaal door de firma Jaarsveld 4/5 cm op te sturen aan Van (foto Frans Landzaat) Daalen Dendrochronologie te

20 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Deventer. Gelukkig waren net Zaagmolen De Haas Utrecht in 1737 (gebouwd in 1630) die dag enkele boomverzorgers van de firma Van Jaarsveld op het kasteelterrein werkzaam en ik kon aan hen vragen een plak te zagen voor mij.

Vervolgens wordt nu de rest bewaard in het water om zo uitdroging te voorkomen. Mo- gelijk vindt dit stuk (na eerst geprepareerd te zijn) een plekje in ons plaatselijk museum. Een goed vergelijkbaar Viaans exem- plaar staat daar in het museum opgesteld. Na 1600 werden er volop hout- Daarbij komt nog dat de bo- Waar is de boom zaagmolens in Amsterdam en men zeker één jaar in het water verzaagd? de Zaanstreek gebouwd. Ook moeten liggen. Zo zal het ook Ondertussen kon ik mij gaan in Utrecht verschenen ze, hout- gegaan zijn met de in Duitsland verdiepen in de historie en zaagmolens als ’t Oog in ’t Zeil, gekapte boom om uiteindelijk vooral de bouwhistorie van het De Oude Keijzer, De Ster, De verzaagd te worden tot een stei- kasteel Schalkwijk en vooral op Haas, De Zwijger, De Bijval en gerpaal bestemd voor de loop- de vraag: waar haalden wij ons Kranenburg. brug van het kasteel Schalkwijk. bouwmateriaal vandaan voor een kasteel? Zoals iedereen wel Het vele hout dat uit Duitsland Waar lag de loopbrug of weet, kwamen de bakstenen uit kwam, moest natuurlijk via de steiger? Holland en liefst van heel dicht- Rijn worden aangevoerd. Men Bij het raadplegen van het dikke bij, maar het hout kwam vaak maakte toen van de vele boom- boek Kastelen en ridderhofste- van elders. Uit het dendrolo- stammen grote houtvlotten en den in Utrecht valt op, dat naast gisch onderzoek blijkt deze paal voer zo de Rijn af. Ten hoogte een fraaie hoofdingang (voor in 1644 uit het Rijngebied in van Vianen / Vreeswijk werd de voorname bezoekers enz.) Duitsland te zijn gekomen. een aantal bomen vervoerd naar vaak er een achteringang voor de Vaartse Rijn om bijvoorbeeld het gewone personeel, volk en aan te leggen bij een van de vele marskramers was. houtzaagmolens of bijvoorbeeld bij scheepswerf De Helling. Of er vóór het jaar 1652 (het Een naam die bleef bestaan tot jaar waarin jonkheer Adriaan 1953 en die vermoedelijk bin- Ram verbannen werd naar Via- nenkort weer terug komt. Het nen) een achteringang was, heb hele vervoer zal al met al wel ik op de oude bewaard gebleven verschillende maanden geduurd prenten niet ontdekt. hebben.

Voorkant van Tijdschrift, waarop een langzager te zien is.

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 21 Kasteel Schalkwijk tekening Cornelis Schutter 1754

De prent van het kasteel Schalk- dingang aan de voorzijde ver- Voor de loopbrug waren vele wijk van vóór 1652 laat wel de wijderd evenals de ophaalbrug palen nodig. Ideaal waren hoofdingang zien versierd met als straf en zal men vervolgens daarvoor natuurlijk de in 1644 twee stenen leeuwen en een gebruik gemaakt hebben van de gekapte en de wat later vervoer- ophaalbrug. Gelukkig zijn er achteringang. Iets wat duide- de en verzaagde bomen uit het vervolgens wel latere prenten lijk te zien valt op een bewaard Rijnland. Het Dendrochronolo- die laten zien dat er toen een gebleven prent uit 1745 van Jan gisch rapport Schalkwijk, Tetwijk- achteringang met loopbrug is de Beijer. seweg bevestigt dit. << geweest.

Tijdens zijn verbanning (voor 10 jaar) naar Vianen verkoopt jonkheer Adriaan Ram (1599-1663) Kasteel Schalkwijk de Ridderhofstad Schalkwijk aan Frederik van Renesse van Elderen. Eerder was de hoof-

22 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 errassende voorwerpen 2 VChrist Essens

In de afgelopen jaren Een ander raadsel was een helm krijgsgevangenen door Schalk- met daarop een Nederlandse wijk kwam. Die stopten bij het heeft het dorpsmuseum leeuw in oranje. De combinatie Wapen van Schalkwijk. Naast de van deze leeuw en de vorm van groene schuur lag een grasveld. van Schalkwijk en Tull en de helm is vreemd. De helm Daar mochten die gevangen heeft een Amerikaanse vorm. De allemaal even rusten. ’t Waal veel voorwerpen vraag was natuurlijk of het een echte, oude, Amerikaanse helm Arie van den Heuvel stond aan ontvangen. In regelmatig was of een helm uit de jaren de overkant van de wetering en zeventig. Toen gebruikte het een van de soldaten gooide zijn wisselende tentoonstellin- Nederlandse leger ook dat soort helm naar hem toe. Arie haalde helmen, maar zonder de oranje de binnenhelm er uit en daar zat gen is daarvan een deel te leeuw. De oplossing kwam van een lap oranje stof in. Meteen Wim van de Heuvel. Hij vertel- die helm weer dicht gemaakt. zien. Om meer te kunnen de dat er In het laatste jaar van De Nederlandse leeuw in oranje de oorlog op een gegeven mo- is er op gekomen bij een toneel- laten zien van de giften ment een hele groep geallieerde stuk waarin de helm is gebruikt. << is er nu ook een speciale tentoonstelling met tien- Helm met Nederlandse leeuw tallen meest uiteenlopen- de giften. Kom voor meer alledaagse en bijzondere voorwerpen uit uw eigen verleden zelf kijken in het dorpsmuseum van Schalk- wijk en Tull en ’t Waal.

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 23 Willem Pothuijzen in de kadastrale schatting Tull en ’t Waal in 1832 Hendrik Pothuizen

Bij de inventarisatie van onze schriftelijke bescheiden in Het Bakhuis hebben we twee pagina’s aangetroffen met de eigenaren en vruchtgebruikers van de percelen

72 t/m 106 in de gemeente Tull en ’t Waal, gedateerd maart 1832. De speurtocht naar de eigenaren lukt en laat ook enkele verrassingen zien.

Onder de percelen 94 tot en met 30 are. In totaal was er 60,5 are van Pothuijsen en Geertrude 99 werd als eigenaar en vrucht- in zijn bezit. Willemsdochter Daamen. Zij gebruiker genoemd Willem Pot- waren gehuwd op 15-1-1782 huijzen met als woonplaats Tull Willem Pothuijzen en zijn te Schalkwijk. Op 3-9-1801 is en ’t Waal. De percelen 94, 95 gezin Anthony (Teunis) van Pothuijsen en 96 waren weiland. Perceel 97 In eerste instantie was deze overleden in Tull en ’t Waal. Zijn was de tuin en perceel 98 stond Willem Pothuijzen niet te plaat- vrouw Geertruda overleed op omschreven als huis en plaats. sen, maar na enige speurwerk 6-5-1829 eveneens in Tull en ’t Als laatste werd perceel 99 om- kon hij worden gelokaliseerd als Waal. schreven als boomgaard, groot de zoon van Anthony (Teunis)

24 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Het echtpaar kreeg in totaal 5 Bernardus van Pothuijsen en zijn Registratie loopt achter kinderen, geboren te Schalk- vrouw Aaltje de Keijser hadden Uit het register van memories wijk. Als eerste een tweeling, een huis met herberg staande van successie van het succes- Elisabeth en Franciscus geboren op Rietveld ofwel het Waalse siekantoor te Amerongen blijkt op 16-10-1782. Daarna Willem, veld tussen de Schalkwijkse en dat Willem Pothuizen op 25-12- gedoopt op 17-12-1786, Anna Waalse wetering onderdeel van 1829 te Schalkwijk is overleden. Marie geboren op 13-4-1789 en het gerecht Schalkwijk. Uit het bovenstaande blijkt dus als laatste Bart op 10-3-1792. dat Willem op maart 1832 reeds Naamswijziging en was overleden. Ook zijn oudere Bijna al hun kinderen bleven in Napoleon broer Frans en de jongste broer de omgeving. Alleen Bart is op Op de doopinschrijving van 17- Bart. Zijn moeder was enkele 29-6-1816 als boerenknecht in 12-1788 van Willem staat hij maanden eerder, op 6 mei 1829 Abcoude overleden. vermeld als Willem Pothuijsen overleden. Alleen zijn zwager en niet meer als van Pothuijsen Jan Koernap, gehuwd met diens Elisabeth is op 22-11-1808 in of Pothuijzen zoals op de ka- zuster Anna Maria, waren nog Schalkwijk gehuwd met Tho- dastrale schatting van 1832. Bij in leven en woonden in Tull en ’t mas van der Weert. Haar twee- zijn overlijden is de schrijfwijze Waal, evenals zijn oudste zuster lingbroer Frans is gehuwd op Pothuizen. We zitten dan in de Elisabeth wonende in Vreeswijk. 22-12-1815 in Schalkwijk met tijd van Napoleon en in die tijd Zij zullen de erfgenamen zijn Hendrina Goes. Op 25-9-1827 is was de vaste schrijfwijze van geweest. hij overleden in Everdingen. een naam van kracht geworden. Zijn voornaam Willem was een Uit het bovenstaande blijkt dat Zijn vrouw is aldaar op 5-6- vernoeming naar zijn grootva- ook in die tijd het kadaster ach- 1829 hertrouwd met Otto van der van moeders zijde, Willem ter loopt met de feiten, wat ook Arnhem, weduwnaar van Hen- Daamen. nu nog regelmatig het geval is. drika Verwey. Anna Maria is << op 4-2-1825 in Tull en ’t Waal gehuwd met Jan Koernap en aldaar op 12-4-1860 overleden. Willem, zijnde ongehuwd, was bij zijn ouders in blijven wonen.

Teunis en Bernadus van Pothuijsen In 1788 werd het hierboven genoemde huis en omliggende percelen door zijn vader Teu- nis Pothuijsen op een openbare veiling gekocht van Johannes de Bruyn. Zie daarvoor de notariële akte d.d. 08-09-1788 gepasseerd voor notaris J. Kelfkens inv. nr.U225a15, aktenr. 37-2. Met als borg zijn broer Bernardus van Pothuijsen en Teeuwis de Jongh. De omvang was groot 400 roeden voor een koopsom van ƒ 675.

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 25 e wonderdokter DBer Hommelberg

Mijn overgrootvader stierf ruim drie jaar voordat ik Schalkwijk. Het huis, waar hun 10 kinderen geboren zijn, heette in 1958 in Schalkwijk geboren werd. Ik heb uit mijn ‘Zeldenrijk’. Hun jongste dochter Nanda werd geboren in 1914. jeugd ook geen enkele herinnering aan hem. Pas later Vanwege de oorlog van 1914- kreeg ik interesse in mijn voorouders en ging ik stam- 1918 zijn er kinderen uit Wenen voor hun gezondheid in Schalk- boomonderzoek doen. Mijn grootouders waren inmid- wijk geweest. Een van die kinderen was Greta Beichl, 11 jaar dels overleden, maar broers en zussen van mijn opa oud (geboren circa 1907). Zij is enige jaren bij de familie Hom- leefden nog, dus die werden met een bezoekje vereerd. melberg in de kost geweest.

Daarbij kwamen de schoenendozen met bidprentjes en Geregeld ging Piet op de fiets naar Beesd om zich als voogd oude foto’s op tafel en werden de verhalen van vroeger over de twee kinderen van zijn broer Hein, die in 1911 over- verteld. Zo kwam ik onder andere over mijn overgroot- leed, te bekommeren. vader al snel meer te weten dan alleen zijn geboorte- en sterfdatum.

Piet ook zijn vrouw ontmoet. Ardi- na Wijnanda van Oostrom uit Petrus Henricus ‘Piet’ Hom- Veldhuizen logeerde in ’t Goy bij melberg werd geboren op 30 Jan Oostrom op boerderij ‘De oktober 1868 te Tull & ’t Waal, Oosterlaak’ toen Piet daar het als oudste zoon van de rietdek- rieten dak aan het vernieuwen ker Mathijs Hommelberg en of herstellen was. diens vrouw Dienna de Beer. Er volgden nog 13 kinderen Op 3 mei 1895 trouwde Piet waarvan er diverse al vroeg zijn bijna 7 jaar jongere bruid te overleden. Piet werd, zoals zijn Veldhuizen en ze gingen wo- Piet Hommelberg vader, rietdekker en zo heeft hij nen aan de Scheidingsweg te

26 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Piet hield bijen en varkens. In de winter kon er als rietdekker amper gewerkt worden, alleen als het vroor en er ijs lag, werd riet gesneden. Maar Piet was edicht van meer markten thuis. Hij G stond ook bekend als ‘de wonderdokter’. Deze naam had hij Een gedicht van een dankbare ‘patiënt’: te danken aan een rose zalf die hij verkocht tegen allerlei huid- Benschop 14 mei 1945 problemen. Deze zalf bereidde hij zelf, vermoedelijk naar een Geachte Hommelenberg recept van een familielid die als missionaris in Brazilië was Ik zou u volgens afspraak schrijven gestationeerd. Naar verluidt had de zalf een roze kleur en bevat- Hoe ’t met mijn linkerarm verging te het onder andere reuzel en jodium. Het kon toch zoo niet langer blijven

Men was lovend over de zalf en Het was een allerakeligst ding. menig patiënt genas van ec- zeem, schurft en andere hui- Welnu, ik smeerde een paar dagen daandoeningen. Een schriftelijke dankbetuiging is bewaard geble- En alles is weldra verdord ven ter getuigenis. Je kon wel merken dat door ’t smeersel

De huid heel spoedig beter wordt

Toch duurde het nog een paar weken

Voordat het geheel genezen was

Want telkens ging de pols weer jeuken

En kwam de zalf me weer te pas.

De helft heb ik maar afgegeven

Aan die mij het vet gaf: T. van Vliet

Hij heeft het heden wel niet noodig

Maar eenig voorraad hindert niet.

Ik wil u nog mijn dank betuigen

Naast God die het gezegend heeft.

Huize Zeldenrijk Wij moeten altijd voor hem buigen

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 27 Daar hij ons alle dingen geeft. Erg lang heeft de ‘praktijk’ echter geen stand gehouden. Ik wensch u toe dat nog veel menschen Een dokter, Wim van de Hooft, die de zalf in Gellicum bij een Genezen worden door uw zalf vrouw was tegengekomen, gaf Piet Hommelberg aan bij de Want och het smeersel van den dokter instanties. Waarschijnlijk is de term kwakzalverij daarbij geval- Helpt ons in zoo’n geval maar half. len. Er volgde een rechtszaak, en Piet riep de hulp in van een En verder beste dakendekker advocaat die hij met de zalf van baardschurft had afgeholpen. Wat zijn we van de mof verlost Deze advocaat, meester Vermeu- len, zetelde aan de Wittevrou- En ’t heeft ons in de laatste dagen wensingel in Utrecht en was bereid om voor Piet te pleiten. Maar o zoo weinig bloed gekost. Dit deed hij gratis en hij wist de veroordeling van een half jaar in Er komt weer eten voor de menschen hoger beroep omgezet te krijgen naar een boete van 400 of 600 De mof neemt ons niet ’t beste af gulden.

We kunnen weer eens vrij wat zeggen Sindsdien mocht de zalf uit- sluitend worden verkocht door De landverraders krijgen straf. apotheker van der Meene op de Traaij in Driebergen. Dit bete- God zij gedankt voor onze vrijheid kende dat vanaf toen de zalf in tubes werd verkocht. Deze Wij zijn hem nu ook veel verplicht tubes zaten waarschijnlijk in een doosje met de opdruk ‘Hommel- Wij moeten hem in het leven dienen berg-zalf’.

Dat is het doel van dit gedicht Het is me niet gelukt om zo’n doosje op te sporen of het re- Ontvang ten laatste met uw dochters cept te achterhalen. Piet heeft het recept wel doorgegeven aan Piet Hommelenberg, mijn beste groet zijn jongste dochter, maar om een nieuwe rechtszaak en ver- En ’k zal uw zalf steeds aanbevelen oordeling te voorkomen, werd er natuurlijk uiterst voorzichtig Wanneer er iemand smeeren moet. mee omgesprongen.

Zijn vrouw Ardina overleed 30 januari 1944. Piet overleed 11 jaar later op 24 februari 1955 op 86-jarige leeftijd. <<

28 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 oto FJoop Hoogveld en Jan Eberg

Deze foto is genomen tij- Tijdens de eerste wereldoorlog, en tuig- en schoenmaker. In het waarbij Nederland neutraal midden van de foto de 7-jarige dens de eerste wereldoor- bleef, werden er veel militairen Joannes Wilhelmus (Jan) Eberg. onder de wapenen geroepen. Joannes was geboren in Cothen log, waarschijnlijk in het Zij werden op militair-strate- in 1857. Zijn vrouw Wilhelmi- gische plaatsen gelegerd en, na was 10 jaar later geboren in jaar 1915, achter het huis als er in de forten en barakken Schalkwijk. De vrouw links op onvoldoende ruimte was, ook bij de foto is hun dochter Cor, Cor- en grenzend aan de werk- burgers ondergebracht. Tull en nelia Johanna geboren in 1895. ’t Waal ligt in het gebied van de De kleine jongen in het midden plaats van Joannes Eberg Hollandse Waterlinie en was dus is hun zoon Joannes Wilhelmus een militair belangrijke plaats. (Jan) geboren in 1908 en vader aan de Waalseweg 70, Tull Het door de manschappen van de huidige Jan Eberg. Joan- gebruikte materieel vroeg om nes Wilhelmus heeft de schoenen ’t Waal. Op de achter- onderhoud. Hierbij werd ook de en zadelmakerij en tevens het lokale bevolking ingezet. Een huisslachten voortgezet. Hij was grond is de boerderij van mooi voorbeeld hiervan is op de jongste van het gezin van deze foto vastgelegd. negen kinderen waarvan twee de familie Floor te zien. overleden zijn op 1-jarige leef- Op de foto worden onder leiding tijd. van Joannes (Jan) Eberg (uiterst links) en het toeziend oog van Alle kinderen zijn geboren aan zijn vrouw Wilhelmina Eberg- de Waalseweg 70, toen huis- van Emmerik (rechtsboven met nummer C47. De anderen op haarknotje), militaire schoenen de foto zijn waarschijnlijk de en laarzen gerepareerd. Jan hier te werk gestelde militaire Eberg was van beroep slachter schoenmakers. <<

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 29 Scholieren bezetten fort in 1968 Christ Essens

In de jaren zestig van de vorige eeuw verwerft de Ne- Tegenwoordig zijn bijna alle forten van de Nieuwe Hollandse derlandse jeugd meer vrijheid van ouders en gezag. Zo Waterlinie tenminste een paar keer per jaar geopend. Zelfs Lu- ook in Schalkwijk. Daar gebeurt dat onder andere met net aan De Snel was dit jaar tijdens Open Monumentendag te het opknappen en weer in gebruik nemen van het leeg- bezoeken. Tot voor een paar jaar geleden lag daar nog munitie staande clubhuis van de verkenners als ‘Soos’ in 1967 / opgeslagen. Fort De Snel is voor de jeugd in 1968 een mooi doel 1968. Vijf leden van de soos, Jan Baas, Henk Heijman, om aandacht te vragen voor de Soos én om Defensie te vragen Co Baas, Harrie Kuiper en Bert Smit, besluiten dat het om een eind te maken aan ‘ge- heimzinnigdoenerij’ en de forten tijd wordt voor een stunt. Het ministerie van Defensie open te stellen. Bijna vijftig jaar later haalt Co Baas herinnerin- moet de forten openstellen voor recreatie. Om daar gen op en laat hij zijn fotoalbum en krantenknipsels zien. aandacht voor te vragen besluiten zij om Fort Lunet “We besloten een stunt uit te aan de Snel in Tull en ’t Waal te bezetten in de nacht halen” vertelt Co, toen 18 jaar. “Die forten liggen er maar en van 22 op 23 juni 1968. De actie is uiteindelijk niet bij niemand doet er wat mee. We besluiten om ’s nachts de fort- Lunet aan de Snel maar bij het Werk aan de Korte Uit- gracht over te steken en Lunet De Snel te veroveren”. weg. Fort Lunet aan de Snel heeft voor de toenmalige Schalkwijkse jeugd een mysterieuze klank. Daar is het minste van bekend. Bij de andere forten kun je nog in de buurt komen via een openbare weg. Bij De Snel niet. Het is een publiek geheim dat daar munitie ligt opgeslagen.

30 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 V.l.n.r.: Co Baas, Harrie Kuiper, Bert Smit, Henk Heijman, en lachende ‘Opper’ Borger, manschappen van de Marechaussee. Foto: J. Verheul.

De actie wordt goed voorbereid. De bedoeling is om met hem de zwemmers om onmiddellijk uit Om de fortgracht over te ste- volgende ochtend een interview de gracht te komen. “Drie van ken worden luchtbedden gere- te hebben. ons staan al te rillen op de kant geld via tante Mien van Henk in onze zwembroek. Gelukkig Heijman. Het loopt echter allemaal an- hebben we handdoeken meege- ders. De journalist is er bij maar nomen. We moeten nat en wel “Het werd allemaal wat la- ook de autoriteiten hebben er de busjes van de Marechaussee ter dan de bedoeling was. We lucht van gekregen. Voor de in. Daar worden we streng on- hadden om half 12 op zater- nachtelijke actie rukt in totaal dervraagd.” dagavond 22 juni afgesproken. 10 man Rijkspolitie en Konink- Henk kwam pas om half één op lijke Marechaussee uit. Als er Twee anderen drijven nog op de brommer uit Utrecht.” defensie-eigendom en munitie- een luchtbed in de gracht. opslag in het geding is kan er Doordat ze achter een rietkraag Behalve de luchtbedden nemen geen risico worden genomen. liggen, zijn zij niet zichtbaar zij ook een spandoek mee met De actie is al een tijdje aan de vanaf de wal. de tekst Even pauzeren op Fort gang als twee busjes met acht Snel. Ook is het de bedoeling om manschappen van de Mare- “Ze houden zich muisstil en zijn een vlag met een afbeelding van chaussee in gevechtspak komen bang dat de golfjes die ze maken de Soos op het fort te planten. aanrijden. Zij staan aanvankelijk hen zullen verraden. Uiteindelijk bij de Lunet aan de Snel. hebben we hen maar gevraagd Een stunt werkt natuurlijk alom te voorschijn te komen. We leen maar als het bekend wordt. Opper Borger van de Rijkspolitie moeten zelf het spandoek weer Daarom nemen de vijf vooraf kan er de lol wel van inzien. De terughalen uit de gracht.” contact op met een journalist. MP’ers niet. Zij sommeren de

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 31 De actie krijgt volop aandacht in Na een paar uur ter plekke ver- De actie is natuurlijk ook onder- de pers. De Telegraaf plaatst een hoord te zijn, worden de zwem- werp van gesprek in Schalkwijk. klein artikel onder de kop Ly- mers tegen de ochtend weer vrij Er is sympathie voor de actie ceumleerlingen bezetten fort. Ook gelaten. Uiteraard wel met een maar als notabele of gezagsdra- De Tijd plaatst een klein artikel. proces verbaal wegens het over- ger kun je dat natuurlijk niet Regionale kranten pakken groot- treden van de nodige verbods- al te duidelijk laten blijken. Zo ser uit met pakkende koppen en bepalingen en met achterlating schijnt Jan Vulto ‘Heul’ bij kap- foto’s van een echte persfoto- van het spandoek. per Van Galen gezegd te hebben graaf. De postcommandant van “Ik keur het niet goed en ik keur de Rijkspolitie in Houten, opper Volgens de kranten is de actie het niet af”. Borger, kijkt daarop geamuseerd deels wel en deel niet een suc- toe. ces. De vlag van de Soos blijft Bronnen: Co Baas, kranten van wapperen op het fort. Ook 24 juni 1968 en foto’s van J. De manschappen van de Ma- schijnt er een verbodsbord mee- Verheul. << rechaussee onderwerpen de gevoerd te zijn naar de Soos. zwemmers echter aan een streng verhoor. Zo willen zij Een van de kranten schrijft “Het weten of het misschien een gevolg van de stunt zal vermoe- antimilitaristische actie was. In delijk niet zijn dat het fort Snel de kranten is zelfs te lezen dat nu voor recreatiedoeleinden zij denken aan wapendiefstal of wordt opengesteld, maar dat erger. Het Utrechts Nieuwsblad het bordje Verboden vaarwater schrijft: “De Marechaussee re- in de fortgracht nog zal worden kende het vijftal in, op de aan- aangevuld met de tekst Verboden vankelijke verdenking dat zij het zwemwater. fort wilden opblazen”.

Soos Casafina aan de Spoorlaan in Schalkwijk

32 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 operen bedkruik uit 1940 KHans van Echtelt

Onlangs kreeg Conrad Smit een opvallend telefoontje kunstig op de kruik is aange- bracht. Het luidt als volgt: uit Noordwijk. De beller was de eigenaar van de kring- loopwinkel in deze plaats en had een sensationele me- ‘De dokter in huis’ dedeling.

Uit een inboedel was een kope- Conrad mocht de koperen Bij verkoudheid of een rilling ren bedkruik tevoorschijn geko- bedkruik mee naar Schalkwijk men en die was aangereikt aan nemen en het fraaie voorwerp neemt men mij toch vlug ter hand de mensen van deze kringloop- kwam op miraculeuze wijze winkel. “De man uit Noordwijk binnen de familie. Kees laat het daarom ben ik ter beschikking zag onderaan de kruik de naam uitgebreide bijschrift lezen dat Smit Schalkwijk staan, met het in het gure Nederland jaartal 1940 en is toen gaan zoeken. Hij kwam al snel bij het goed gevuld met kokend water bedrijf van mijn zoon terecht en vertelde hem het verhaal van dan in bed aan voet of rug die kruik met dit onderschrift,” zo vertelt Kees Smit. “Conrad is zwetend en de volgende morgen toen naar Noordwijk gereden om de koperen bedkruik op te keert U weer gezond terug halen die mijn opa ooit heeft ontworpen en gemaakt.” met Gods zegen en in dit kruikje

Kees Smit heeft in huis nog over vijftig jaar ook nog fit volop herinneringen aan zijn artistieke opa in zijn huis staan, is onze wens U aangeboden een eveneens uit koper geslagen fruitschaal en twee kandelaars die zich noemt familie Smit herinneren aan de periode dat zijn grootvader werkzaam was. “Het was een bijzondere man want behalve deze kunstwerken Tot zover de tekst op de koperen maken kon hij ook heel goed kruik die na 76 jaar weer z’n be- viool spelen, een veelzijdig per- stemming heeft gevonden thuis soon dus. In het dorp werd hij bij de familie Smit in Schalk- de ‘Onze Lieve Heer’ van Schalk- wijk. << wijk genoemd, vanwege zijn veelzijdigheid.’’

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 33 .H. Moesman JChrist Essens

In Nieuws over Oud nummer 40 schreef Jean Brüll een Van het voornemen van Jean Brüll (84 jaar) om van al dit ma- stukje over zijn zoektocht naar verhalen over surrea- teriaal een publicatie te schrijven is vooralsnog weinig te- listisch schilder Johannes Hendrikus (voor vrienden: rechtgekomen; reden: Jean Brüll kwam na medisch onderzoek in Jopie) Moesman in de periode 1964 - 1988 dat hij in het ziekenhuis terecht. Daar is helaas kanker ontdekt. Daarom Tull en ‘t Waal woonde. Sindsdien heeft Jean met veel ondergaat hij een chemokuur. mensen in Schalkwijk en Tull en ‘t Waal contact gehad Jean heeft de onderzoeksresul- taten van dit Moesman-project over wat Moesman voor veel dorpelingen ontworpen, overgedragen aan de Stichting Archeologie & Historie Schalk- getekend, geschilderd en geschreven heeft. Soms in ruil wijk & Tull en ‘t Waal in de hoop dat wij daar in Nieuws over voor ‘klussen in en om het huis’, bijvoorbeeld een paar Oud regelmatig aandacht aan besteden. Dit stukje is daarvan beschilderde klompen. een begin. Wij houden u op de hoogte.

In de zomer van dit jaar pleitte Utrechter Arie Doeser voor een herbegrafenis van oud-dorpsge- noot en surrealistisch schilder J.H. Moesman naar de begraaf- plaats Soestbergen in Utrecht. Zie ook het artikel op RTV Utrecht: http://tinyurl.com/gt- w239o

Volgens Houtenaar Roger Beau- jean zou Moesman zich in zijn graf omdraaien als hij dit zou horen. Daarom startte hij onder andere via Internet een petitie om het graf van Moesman te behouden voor Schalkwijk. Het graf van Jopie Moesman op het kerkhof in Schalkwijk

34 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 J.H. Moesman (foto Theo van de Vathorst)

Volgens Beaujean is Moesman Heeft u iets te melden over niet voor niets uit Utrecht ge- Moesman of wilt u meewerken vlucht. In zijn verhuisbericht aan het onderzoeksproject, mail schreef hij immers dan naar [email protected] “VAARWEL RAMPZALIG OORD... Bellen mag ook via Tegenover het bruut geweld van 06-22562996. << Renske Moesman, dochter van vervalsing, verspilling en vernie- J.H. Moesman (foto AD) ling en het zinloos lawaai dat men welvaart noemt en velen voor vooruitgang houden is de vlucht de enige uitweg.

DAAROM VLUCHTTEN WIJ naar ‘DE UITHOEK’, Lange Uitweg 94, Schalkwijk (Tull en ’t Waal)”

Diverse mensen tekenden de petitie. Ook was er al wat geld ingezameld om de grafrechten voor een aantal jaren te betalen. De dochter van Moesman bleek uiteindelijk voor de herbegrafenis in Utrecht. Dat lijkt te gaan gebeuren.

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 35 e straten van Schalkwijk 1 DPiet Heymink-Liesert: Straatnamen en zo meer “Eiland van Schalkwijk”

In 2014 verscheen van de hand van P. M. Heymink-Lie- Omdat het Elpad door het laagste gedeelte van het gebied sert een boekje onder de titel Straatnamen en zo meer loopt, heeft het die naam gekregen op 5 december 1995, “Eiland van Schalkwijk”. Het boekje bevat een verkla- vastgesteld door burgemeester en wethouders van de gemeente ring van de namen van alle bogerds, dijken, einden, Houten. gaardes, lanen, paden, pleinen, straten en wegen op het Tijdens de uitvoering van de Ruilverkaveling Schalkwijk Eiland van Schalkwijk. Het leek de redactie een goed van 1987 tot 2002 is het Elpad aangelegd uit recreatief oog- idee vanaf dit nummer en in elk komende nummer punt. Het loopt van de Kanaal- dijk-Zuid via de Kaaidijk naar van Nieuws over Oud één van die aardrijkskundige de Waalseweg. De houten brug over de Schalkwijkse Wetering is verbindingsaanduidingen te behandelen. in dezelfde tijd aangelegd.

In dit nummer een verbinding tussen Schalwijk en Tull Met de aanleg werd in het najaar van 1993 begonnen. Het en ’t Waal: Het Elpad. pad was klaar in het voorjaar van 1994.

Tijdens de Reformatie moesten de katholieken van Tull en ”t waal hun kerk aan de protestan- ten afstaan. Vanaf 1610 waren de katholieken aangewezen op Schalkwijk. Voor velen was die kerk niet anders te bereiken dan te voet. Om de afstand zo kort mogelijk te houden, ont- stond het Waalsevoetpad. Dat liep over het land met de naam De Blauwe Kamp, vanwege de

36 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Het Elpad vanaf de Schalkwijkse Wetering in de richting van Houten

Het Elpad met brug over de Schalkwijkse Wetering in de richting van Tull en ’t Waal begroeiing met blauwgras. Het Het is trouwens niet te geloven pad liep ruwweg waar het Elpad dat de gemeente Houten op van de Waalseweg tot de Schalk- grond van de Hinderwet op 2 wijkse Wetering is aangelegd. april 1968 nog een vergunning Daar werd het doorgetrokken verleende tot het oprichten van naar het Neereind. een inrichting bestemd voor het opslaan en/of verbranden van Toen in 1871 het Inundatieka- huis- of fabrieksafval. naal is gegraven, werd kwam er een brug overheen die de naam Aan de voorwaarde om de stort Het Elpad gezien vanaf de Waalseweg in Kerkbrug kreeg. Toen de fiets af te dekken met grond, zand Tull en ’t Waal algemeen werd, is het pad in of puin werd nimmer voldaan. onbruik geraakt. De Kerkbrug is Ratten, meeuwen en kraaien in 1957 gesloopt. hadden vrij spel en regelmatig moest de Schalkwijkse brand- Een gedeelte van het land De weer uitrukken voor een brand Blauwe Kamp is vanaf 1960 in op de stort. gebruik geweest als stortplaats van vuilnis en ander afval. Het Een ander kwalijk gevolg was de ging hierbij niet om wat in stank die de stort verspreidde. de hele gemeente Houten bij particulieren werd opgehaald, Door de ruilverkaveling is in Het Elpad gezien vanaf Tull en ’t Waal maar ook op bedrijfsafval uit 1990 een eind gekomen en vuil- de gemeente en de regio. Zelfs nisberg is daarna afgegraven. chemisch afval werd er gestort. Omdat vaak ‘s nacht werd ge- Wie nu over het Elpad gaat, stort, vermoedden velen dat er loopt in een natuurgebied. De een luchtje zat aan de storingen. bezoeker heeft geen weet van wat zich in het verleden in de grond heeft verzameld. <<

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 37 Wens

De vrijwilligers van Dorpsmuseum Dijkmagazijn De Heul

wensen de donateurs en andere lezeres van Nieuws over

Oude fijne feestdagen en een voorspoedig 2017.

We hopen dat we in 2017 versterking krijgen van enke-

le nieuwe vrijwilligers. Dat kan ook voor kleinere klus-

jes, bijvoorbeeld een keer op zondag een museumdienst

draaien. Kennis van de geschiedenis van Schalkwijk en

Tull en ‘t Waal is geen vereiste. Dat leert u al doende!

Heeft u belangstelling? Kom gewoon een keer langs in

het museum aan De Heul op een laatste zondag van de

maand (niet in december), bel met een van de nummers

op pagina 39 of mail naar [email protected].

Een goed 2017

38 Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 Jaargang 22

Nummer 43/44 Colofon April 2016 / oktober 2016 NIEUWS OVER OUD is een uitgave van de Stichting Ar-

cheologie en Historie Schalkwijk en Tull en ’t Waal. Het

verschijnt twee maal per jaar en wordt gratis toegezon-

den aan donateurs van de Stichting. De minimumbij-

drage is al jaren € 12 per jaar.

Bankrekening NL56 RABO 0357 5155 36

Het museum is geopend op de laatste zondag van de

maand (behalve in december) van 11.00 tot 16.00 uur

of op verzoek. Contactpersoon museum: Wim van den

Heuvel (030) 6012524

Redactie: Christ Essens en Frans Hollander,

Redactieadres: Lagedijk 30, 3998 KB Schalkwijk,

[email protected],

telefoon 06-22 56 29 96.

Vormgeving van dit nummer:

FEL, Schalkwijk, 030-2802227

www.museuminschalkwijk.nl

Nieuws over Oud, Jaargang 22, nr. 42/43 39 Museum Dijkmagazijn De Heul Provincialeweg 70 Schalkwijk geopend elke laatste zondag van de maand 11.00 - 16.00 uur ∞