2 W Numerze 5 13 26 34 46 54 66 74 84 92

Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XVI, Nr 4/2008 (90) ISSN-1231-014X, Indeks 386138 Jarosław Malinowski Redaktor naczelny 2 Jarosław Malinowski Z życia flot Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Współpracownicy w kraju José Antonio Bedoya, Nikołaj W. Mitiuckow Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, 5 Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze Przemysław Federowicz, Michał Glock, starcie torpedowców? Tadeusz Górski,Tomasz Grotnik, Krzysztof Hanuszek, Rafał Mariusz Kaczmarek, Jerzy Lewandowski, Andrzej Nitka, Dmitrij B. Jakimowicz, Aleksandr S. Grzegorz Nowak, Grzegorz Ochmiński, Aleksandrow Jarosław Palasek, Jan Radziemski, Francuski krążownik pancerny 13 Marek Supłat, Tomasz Walczyk Dupuy-de-Lôme, część IV Współpracownicy zagraniczni BELGIA Leo van Ginderen, Jasper van Raemdonck CZECHY Siergiej A. Bałakin René Greger, Ota Janeček 26 FRANCJA Brytyjskie pancerniki typu King Edward Gérard Garier, Jean Guiglini, Pierre Hervieux VII, część II HISZPANIA Alejandro Anca Alamillo LITWA Aleksandr Mitrofanov Siergiej W. Patjanin MALTA Amerykańskie kanonierki Erie i Charleston 34 Joseph Caruana NIEMCY Siegfried Breyer, Andreas Dwulecki, Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer Aleksandr Mitrofanov ROSJA 46 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia, Siergiej A. Bałakin, Nikołaj W. Mitiuckow, część I Konstantin B. Strelbickij STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Arthur D. Baker III UKRAINA Maciej S. Sobański Anatolij N. Odajnik, Władymir P. Zabłockij 54 WIELKA BRYTANIA Okręty liniowe typu Dunkerque, część I Ralph Edwards WŁOCHY Maurizio Brescia, Achille Rastelli Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” Rafał Mariusz Kaczmarek Krzywoustego 16, 42-605 Tarnowskie Góry 66 Niemieckie przerywacze zagród Polska/Poland tel: +48 032 384-48-61 minowych 1939-1945, część II www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected] Skład, druk i oprawa: DRUKPOL sp. j. Jarosław Palasek Kochanowskiego 27, 42-600 Tarnowskie Góry Amerykańskie krążowniki ciężkie 74 tel. 032 285 40 35, www.drukujemy.pl typu Baltimore i Oregon City, część IVa © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2008 Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo Zvonimir Freivogel skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. 84 Niemieckie fregaty typu Köln, część III Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Nakład: 1500 egz. Jan Radziemski Wielogłow(icow)e „Kalmary” 92

Na okładce: Francuski pancernik Dunkerque w efektow- 104 Recenzje nym ujęciu, 1940 rok. Fot. zbiory Jarosław Malinowski Z życia flot

FRANCJA Pech i ekolodzy O prawdziwym pechu może mówić francuski lotniskowiec Clemenceau wycofany ze służ- by w 1997 roku. Po prostu, ze względu na duże nagromadze- nie w jego kadłubie azbestu, oło- wiu oraz innych toksycznych materiałów, nie można okrętu zezłomować. Wpierw miał być złomowany w Turcji, następnie w Indiach, gdzie był holowany i utknął z powodu protestów na Tak będą wyglądały projektowane bułgarskie korwety typu Gowind-200. Fot. DCN Kanale Sueskim. Ostatecznie tej operacji podjęła się firma Able BUŁGARIA UK, która zobowiązała się do zezłomowania lotniskowca w jednej ze Skuteczność zabiegów Narkozy’ego? stoczni północno-wschodniej Anglii. Po wielu latach zabiegów oraz szumu informacyjnego, w dniu 4 lipca podpisano w Paryżu kontakt na budowę 2 korwet rakietowych ty- INDIE poszeregu Gowind-200 (więcej patrz „OW” nr 82). Pierwszy okręt ma Nowa „Chakra” zostać zbudowany w Warnie przy pomocy francuskich specjalistów Na mocy kontraktu z 2004 roku o wartości 650 mln USD, In- z koncernów DCNS i Thales, drugi we Francji. Tak przynajmniej za- die przejmą atomowy okręt podwodny typu Akula (proj. 971U). Naj- pewnił bułgarski premier Siergej Staniszew. prawdopobniej będzie to K-152 Nerpa, budowany w Komsomolsku na Jak tak dalej pójdzie, to Bułgarzy otrzymają swoje nowe korwety Amurze od 1986 roku. Przyczyną tego stanu rzeczy był rozpad ZSRR wcześniej niż nasza MW jednostki typu „Gawron”. oraz problemy finansowe Rosji w tym okresie. Według źródeł indyj- skich okręt otrzymał już nazwę Chakra i przechodzi próby morskie CHORWACJA oraz szkoli się załogę. Oficjalnie Indie mają okręt przejąć we wrześ- Zakup w Finlandii niu 2009 roku. W tym miejscu warto dodać, że taką samą nazwę nosił Kutry rakietowe Oulu i Kotka typu Helsinki zostały sprzedane już wcześniej wydzierżawiony w 1988 roku atomowy okręt podwodny Chorwacji, w ramach kontraktu na zakup 84 transporterów opan- K-43 typu Charlie-I (proj. 670). cerzonych Patria AMV. Według ostatnich informacji Patrii, za każdy Na razie nie są znane pełne parametry techniczne okrętu, ani za- okręt, wraz z pakietem części zamiennych i usług serwisowych, Chor- kres dokonanych na nim, w stosunku do pierwowzoru, przeróbek waci zapłacą po 8 mln Euro. i modyfikacji. Podane dane to: wyporność podwodna 12 390 t, długość 114,30 m, zmodernizowany reaktor, systemy tłumienia szumów i wi-

Litewski patrolowiec Zemaitis w Kłajpedzie. Fot. MO Litwy

Fiński kuter rakietowy Kotka, który już niedługo zasili flotę Chorwacji. Fot. MO Finlandii

Dopiero w ciągu najbliższych kilku lat flota tego kraju wzbogaci się o kilka korwet. Istnieją plany zbudowania lub zakupu 3-5 jednostek o długości 80-120 m i przejęcia 2 mniejszych, szwedzkich jednostek typu Göteborg, w razie sfinalizowania ewentualnego kontraktu na dostawy samolotów „Gripen”. Krótka charakterystyka: wyporność standardowa 250 t, wyporność pełna 280 t, wymiary 45,00 x 8,90 x 3,00, napęd 3 silnikami wysoko- prężnymi MTU 16V 538 TB92 o łącznej mocy 12 000 KM (8823 kW), zapewniają prędkość maksymalną 30 w, załoga 30 ludzi. Głównym uzbrojeniem kutrów są 4 rakiety przeciwokrętowe Saab RBS-15. Jednostka posiada również 1 działo Bofors 57 mm L/70 Mk1 i dwa zmodernizowane zestawy artyleryjskie Sako 23 mm L/87 do obrony bezpośredniej. Zakupione okręty są nawet kompatybilne z obecnymi jednostkami floty chorwackiej typu Kralj Petar Kresimir i Končar, które również po- siadają na uzbrojeniu RBS-15 i działo 57 mm, w spadku po eks-jugo- słowiańskiej flocie.

2 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Z życia flot bracji, nowe systemy elektroniczne. Okręt zachował 4 wyrzutnie kal. mm, 2 wkm-y kal. 12,7 mm, 2 km-y kal. 7,62 mm, 4 wyrzutnie rakiet 650 mm oprócz 4 kal. 533 mm. Mają one być przystosowane do wy- plot. bliskiego zasięgu („Strzała”?). strzeliwania pocisków rodziny „Club” lub ich modyfikacji, z głowicami Warto dodać, że kanonierka posiada pancerz mający chronić przez jądrowymi. W ten sposób Indian Navy stanie się częścią triady jądro- broni małokalibrowa i odłamkami. Niestety jego grubości nie podano. wej o zasięgu strategicznym. W tym samym dni wycofano ze służby kanonierkę Loreto, która nio- sła peruwiańską banderę przez 73 lata! LITWA Zakup w Danii ROSJA W dniu 1 czerwca przybył do Kłajpedy pierwszy z zakupionych Reaktywacja „Nachimowa” w Danii okrętów patrolowych Flyvefisken typu Stanflex 300, który Dużym zaskoczeniem okazała się informacja z 22 maja, że atomowy otrzymał nr burtowy P11 i nazwę Zemaitis. Niedługo ma być prze- krążownik rakietowy Admiral Nachimow (eks-Kalinin) powrócił do ak- kazana druga jednostka tegoż typu Hajen, nie wyklucza się w dalszej tywnej służby. Jego aktywna 2 letnia służba zakończyła się w 1990 roku, przyszłości pozyskania trzeciej. gdy po problemach z siłownią i reaktorem trafił do stoczni „Siewmasz” Dane Zemaitis są następujące: wyporność standardowa 320 t, wy- w Siewierodwińsku, w której ostatecznie spędził 9 lat! porność pełna 450 t, wymiary 54,00 x 9,00 x 2,50 m, napęd w systemie Według informacji rosyjskich, oprócz generalnej przebudowy si- CODAG złożony 1 turbiny gazowej G.E-Fiat LM-500 o mocy 5680 KM łowni, krążownik otrzymał całkowicie nową elektronikę, ponadto wy- (4176 kW) oraz 3 silników wysokoprężnych - 2 MTU 16V396 TB94 mieniono rakiety na nowsze modele. Rakiety przeciwokrętowe P-700 o mocy po 3480 KM (2558 kW) i jednego G.M. Detroit Diesel 12V71 „Granit” (SS-N-19 „Shipwreck”) zastąpiono nowym modelem, tutaj spe- o mocy 500 KM (376 kW), prędkość maksymalna 35 w, zasięg 2400 kuluje się, że mogą to być rakiety P-1000/3M70 „Wulkan” (SS-N-27) lub Mm/18 w, załoga 17 ludzi + 10 żołnierzy lub ratowników. ich nowa modyfikacja. Problem w tym, że rakiety te weszły na uzbroje- Uzbrojenie obejmuje 1 działo OTOBreda Super Rapid kal. 76 mm nie już w roku 1987, stąd istnieją dwa wytłumaczenia: pierwsze - istnie- oraz 2 wkm-y Browning kal. 12,7 mm. W wersji duńskiej można było ją duże zapasy rakiet, drugie – rakiety poddano modernizacji poprzez okręty przystosować, poprzez montaż odpowiedniego kontenera, do wymianę elektroniki, itp. Szacunkowe parametry rakiet są następujące: wersji uderzeniowej z rakietami RGM—84C „Harpoon”, wersji plot prędkość 2,5 Macha, zasięg 700 km, naprowadzanie radarowo-sateli- z rakietami plot. RIM-7P „Sea Sparrow”, wersji ZOP z 2 wt kal. 533 tarne, pancerz tytanowy, głowica 1000 kg lub jądrowa 150 kT. mm lub 324 mm. Istnieje też wariant stawiacza min z 60 minami. Niezmienne pozostały następujące parametry krążownika: wypor- Okręty mają być w marynarce litewskiej wykorzystywane głównie ność standardowa 24 300 t t, wyporność maksymalna 26 396 t, wydo zadań patrolowych i ratowniczych. Z drugiej strony, po doposaże- miary 251,20 x 28,50 x 9,10 m (maks. 10,33 m), napęd w układzie niu w kontenery z różnymi systemami uzbrojenia ich potencjał może CONAS (Combined Nuclear and Steam) złożony 2 reaktorów atomo- skokowo wzrosnąć. wych KN-3 o mocy 300 MW zasila 2 turbiny parowe o łącznej mocy 140 000 KM (102 941 kW), prędkość maksymalna do 32 węzłów. PERU Nowa kanonierka rzeczna USA 7 lutego 2008 roku wcielono oficjalnie do służby kanonierkę rzecz- „New Hampshire” w służbie ną Manuel Clavero (nr burt. 16). Została ona zbudowana jako proto- 21 czerwca dokonano chrztu atomowego okrętu podwodnego New Hampshire (SSN-778). Ten należący do typu Virgnia okręt, został zbudowany przez stocznię General Dynamics w Groton, natomiast do służby ma wejść 18 października b.r. Dane taktyczno-techniczne tej nowoczesnej jednostki są następują- ce: wyporność podwodna 7800 t, wymiary 114,91 x 10,36 x 9,30 m, napęd złożony z 1 reaktora atomowego S9G, turbiny o mocy 40 000 KM (29 411 kW), prędkość maksymalna 35 węzłów, załoga 134 ludzi. Uzbrojenie główne to 12 kadłubowych wyrzutni dla rakiet samoste- rujących „Tomahawk”, 4 wt kal. 533 mm dla torped Mk 48, min, dro- nów itp. Bogate wyposażenie elektroniczne obejmuje m.in. sonary BQQ-10, TB-29)A), TB-16, BQG-5A, radar BPS-16(V), system WRE BLQ-10(V), wyrzutni celów pozornych itp. Ceremonia chrztu amerykańskiego atomowego okrętu podwodnego New Hampshire. Fot. U.S. Navy Nowa peruwiańska kanonierka rzeczna Manuel Clavero. Fot. Marina de Guerra typowa jednostka projektu 1080 w stoczni SIMA w Quito, z przezna- czeniem do służby na wodach Amazonki i jej rozlewiskach. Planuje się budowę co najmniej trzech jednostek tego typu dla modernizacji prze- starzałych sił rzecznych. Parametry taktyczno-techniczne kanonierki są następujące: wy- porność standardowa 190 t, wyporność maks. 344 t, wymiary 45,50 x 10,60 x 2,30 m, napęd 3 silnikami wysokoprężnymi o mocy 4550 KM (3345 kW), prędkość 14 węzłów, załoga 3 oficerów i 26 marynarzy (dodatkowo 20 żołnierzy piechoty morskiej). Uzbrojenie jest dosyć różnorodne i obejmuje: 3 granatniki kal. 40

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 3 Z życia flot

Alliance, w skład których wcho- dzą BAE Systems, VT Group, Thales, Babcock i nadzorujący cały program od strony technicznej Kellog Brown & Root UK, które jako jedyne przedsiębior- stwo o amerykańskich korze- niach, ma doświadczenie w bu- dowaniu dużych jednostek tego typu. Wartość kontraktu wynosi ok. 3 mld GBP. Na sumę tę składa się 1,325 mld dla stoczni wchodzących w skład BVT Sur- face Fleet, w Govan i Portsmo- uth, za dostawy głównych ele- mentów kadłuba. Podobne zlecenie, za 300 mln, otrzyma- ła stocznia BAE Systems w Bar- row-in-Furness. 675 mln otrzyma stocznia Babcock Marine Wizja komputerowa lotniskowca desantowego America. Fot. Northrop Grumman Ship System w Rosyth, za wykonanie stępki i montaż końcowy. 425 mln zo- „America” dla Marines stało przeznaczone dla Thalesa UK, odpowiedzialnego za prace pro- Nowy lotniskowiec desantowy dla Marines o sygnaturze LPH-6 jektowe i inżynieryjne. Ostatnim beneficjentem umowy jest BAE Sy- ma otrzymać nazwę America. Zostanie on zbudowany przez koncern stems Integrated Systems Technologies (Insyte), który za 275 mln GBP Northrop Grumman Ship Systems za 2,4 mld USD, do służby wejdzie zaprojektuje i dostarczy systemy misji obu okrętów. w roku 2012. Według wstępnych szacunków, przy realizacji umowy znajdzie pra- Lotniskowiec ma posiadać wyporność maksymalną 45 000 t, dłu- cę 6600 osób, głównie stoczniowców. Łączny koszt całego programu gość 281 m i szerokość 35 m. Turbiny gazowe L.M. 2500 mają zapew- szacowany jest na 14 mld GBP i obejmuje powiększenie doków, dosta- nić prędkość maksymalną do 22 węzłów. wy stali, itp. Bardzo zróżnicowany park lotniczy będzie składał się 10 myśliw- Natomiast nowe lotniskowce miały by wejść do służby w latach ców F-35B „Lightning-II”, 12 przemiennopłatów V-22 „Osprey” i śmi- 2014 i 2016. Mają to również być największe okręty w dziejach Ro- głowców: 8 AH-1, 4 CH-53K i 4 MH-60S. gal Navy, gdyż ich wyporność maksymalna wynosi 65 000 t, długość W przeciwieństwie do jednostek poprzednich typów, America nie 275 m, a maksymalna szerokość 70 m. Na pokładzie ma bazować ok. będzie posiadał doku dla jednostek desantowych. Zamiast tego zosta- 40 myśliwców F-35B „Lightning-II”, samoloty dozoru radarowego E- nie zwiększona kubatura hangarów dla maszyn lotniczych. 2 „Hawkey”, śmigłowce ZOP i SAR.

Program pomocy Kolejna wizja komputerowa lotniskowca, tym razem brytyjskiego typu Queen Elizabeth w ostatecznej konfi- Według ostatnich informacji, guracji z dwoma nadbudówkami. Fot. MoD UK program pomocy rządu ame- rykańskiego obejmie kilka kra- jów, które otrzymają następują- ce okręty: Chile – zbiornikowiec Andrew J. Higgins (A-190) typu Kaiser; Grecja – niszczyciele min Osprey (MHC-51 i Robin (MHC- 540 typu Osprey; Peru – okrętu desantowe czoł- gów Fresno (LST-1182) i Racine (LST-1191) typu Newport; Pakistan – fregata rakietowa Mcinerney (FFG-8) typu Oliver Hazard Perry.

WIELKA BRYTANIA Kontrakt na lotniskowce W dniu 3 lipca 2008 roku podpisano umowę na budowę lotni- skowców Queen Elizabeth i Prin- ce of Wales z przedstawicielami BVT Surface Fleet i szerszej grupy przemysłowej Aircraft Carrier

4 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE José Antonio Bedoya (Peru) Model kutra parowego Independencia. Fot. José Antonio BedoyaTekst Nikołaj W. Mitiuckow (Rosja)

Bitwa 25 maja 1880 roku pierwsze starcie torpedowców?

W ostatnim czasie bardzo popularnym stało się przygotowanie różnego rodzaju dioram. W tej szlachetnej sztuce prym wiodą bez wątpienia „siły lądowe”. Jednak na miłośników spraw morskich również czeka czasami prawdziwe odkrycie. Na jednej z tego rodzaju wystaw, jaka odbywała się w Limie, ogromne zainteresowanie zwiedzających wzbudzała praca J. A. Bedoya, na któ- rej niewielki kuter pod peruwiańską banderą dzielnie walczył z chilijskim torpedowcem. Zrozumiale, że przejść obok takiego historycznego zdarzenia było trudno, więc zacząłem drążyć temat. Wyjaśniło się w trakcie poszukiwań, że w najszerzej dostęp- nych źródłach, starcie to albo jest zupełnie nieobecne, albo też zdążyło obrosnąć różnymi fantazjami i zwyczajnymi falsyfikacja- mi. Rezultaty tych niewielkich badań, przygotowane przez J. A. Bedoya i N. W. Mitiuckowa prezentujemy czytelnikom poniżej.

Dla czytelników bodaj jedynym do- cił na pokład Janequeo worek ze 100 fun- jak został zatopiony torpedowiec Inde- stępnym źródłem informacji o Drugiej tami prochu, a następnie spowodował pedencia. 8 członków jego załogi na cze- Wojnie o Pacyfik pozostaje do tej pory jego eksplozję strzałem z rewolweru). Kil- le z porucznikiem Gálvezem zostało wzię- praca Wilsona Pancerniki w boju, która ka dni później torpedowiec został wydo- tych do niewoli.” do chwili obecnej doczekała się licznych byty. W tym czasie Guacolda opanowała Spróbujmy więc maksymalnie bez- wydań. Opisane w niej zdarzenia uzu- drugi barkas”. stronnie przeanalizować te wydarzenie pełnia lektura starych numerów „Mor- Możliwy w ostatnim czasie dostęp do majowej nocy 1880 roku. Pierwsza nie- skiego Sbornika”. zagranicznych wydawnictw także nie spodzianka pojawia się, gdy próbujemy O starciu 25 maja 1880 roku Wil- daje jasności. Uniwersytet Morski Chile odtworzyć historię z 25 maja. Okazuje son komunikuje krótką wzmianką: „25 opublikował fundamentalną pracę Car- się bowiem, że oficjalne peruwiańskie maja doszło do starcia torpedowców obu losa Aguirre Vio Światowa historia mor- źródła oprócz wspomnianej daty, mó- wojujących stron. Chilijskie torpedow- ska, w której w tomie II na stronie 570 wią jeszcze o starciach 11, 14, 19 i 24 ce okazały się nader pomocne przy blo- czytamy czarno na białym: „Po bombar- maja. Dokładnych i precyzyjnych in- kadzie, ponieważ z uwagi na swe nie- dowaniu 10 maja, blokowani przygoto- formacji o tych wydarzeniach brak, jest wielkie rozmiary mogły nocą podchodzić wali atak torpedowy, przewidziany na noc jednak szereg faktów, które z pewnym niemal bezpośrednio pod forty i obserwo- z 24/25 maja, jednak znajdujące się w do- prawdopodobieństwem pozwalają mó- wać, co się w nich dzieje. Guacolda i Ja- zorze Janequeo i Guacolda poruczników wić o rekonstrukcji wydarzeń tego odle- nequeo w trakcie rozpoznania napotka- Señoret i Goñi uniemożliwiły jego prze- głego maja. ły 3 nieprzyjacielskie barkasy. Janequeo prowadzenie podejmując walkę z przeciw- O potyczkach 11 i 14 maja możemy wyskoczył do przodu i spowodował wy- nikiem. W toku starcia Janequeo został jedynie wnioskować na podstawie ga- buch swojej miny na jednym z barkasów, poważnie uszkodzony i z trudem dobił do zety „La Patria”. Numer z 12 maja 1880 jednak sam został poważnie uszkodzony przybrzeżnego barkasu. Członkowie zało- r. komunikuje: „wczoraj wieczorem, oko- przez eksplozję i po 10 minutach zatonął. gi przeszli na łódź, poza 2, którzy utonęli ło godziny 9 do naszych brzegów zbliżył Załoga uratowała się w szalupie (Peru- razem z torpedowcem. W tym czasie Gua- się nieprzyjacielski torpedowiec. Natych- wiańczycy zatonięcie przypisują temu, że colda prowadziła nierówny bój z przeciw- miast na jego spotkanie wyszedł kuter Ur- dowódca peruwiańskiego barkasa wrzu- nikiem, zmuszając go do ucieczki, po tym cos. Przeciwnik nie spodziewał się jego

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 5 Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze starcie torpedowców?

Podporucznik José Gálvez, grawiura z gazety „La Podchorąży San Martín. Felczer Manuel Ugarte. Patria” 26 maja 1880 r. Fot. José Antonio Bedoya Fot. José Antonio Bedoya Fot. José Antonio Bedoya pojawienia i odszedł”. W numerze z 15 spojrzenia na wydarzenia owej majo- i szukali każdego powodu by na nowo maja 1880 r. dziennikarz pisze: „Barkas wej nocy. Po zakończeniu każdego star- uczestniczyć w walce. Możliwe więc, że Urcos w czasie wieczornego dozoru w re- cia bojowego, zgodnie z peruwiańską Gálvez zaprosił swego przyjaciela, a ten jonie tamy wykrył nieprzyjacielską jed- praktyką, dokładny raport z jego prze- zgodził się uczestniczyć w zwyczajnym nostkę, która gdy nas zauważyła, odeszła. biegu składano sędziemu morskie- patrolu. Tak czy inaczej w czasie patro- Urcos oddał w jej kierunku strzał artyle- mu, tak aby określić zasługi każdego lu Indepedencia Ugarte pozostawał bez ryjski i kilka salw karabinowych”. z uczestników. Zachowały się raporty żadnej „uwięzi”. O starciu 19 maja możemy wniosko- ppor. Gálvez i ppor. Julio Benites, d-cy Peruwiańskie kutry miały więc posta- wać na podstawie zapisków w dzienniku drugiego uczestniczącego w starciu ku- wić miny. Nawet jeśli nie były to aktyw- pokładowym korwety Unión1: „O godz. tra Resguardo, które pozwalają stwier- ne miny, to całkiem zasadnym było by 11 odnotowano wystrzały między dwo- dzić, że obie jednostki ubezpieczały zapytać o utajnienie całej misji. Zapora ma kutrami, z powodu niskich chmur nie operację stawiania min, którą przepro- minowa, o ile wiedzieli by o niej Chilij- można było zidentyfikować czy naszych wadzał trzeci kuter Callao, dowodzony czycy, zmusiła by ich do skorygowania czy też nieprzyjacielskich”. przez chor. Pedro Bernales. Pośrednio lub nawet przeanalizowania dalszych Wieczorem 24 maja doszło do jeszcze prawdziwość peruwiańskich raportów działań. Zapewne z tej przyczyny mil- jednego spotkania kutra patrolowego potwierdzają porównania z relacjami czały o działaniach minowych oficjalne z obu chilijskimi torpedowcami. Tym ra- członków załóg. dokumenty epoki, a już tym bardziej nie zem korweta Unión udzieliła wsparcia Jak już wspomnieliśmy d-cą Inde- wspominali o niej jeńcy, przecież środki artyleryjskiego. W dzienniku pokłado- pedencia w czasie potyczki był Gálvez, przymusu bezpośredniego wobec nich, wym korwety zapisano: „O godz. 6 odda- a poza nim i załogą na pokładzie znaj- to już „wynalazek” XX wieku. no wystrzał z rufowego działa pokładowe- dował się jeszcze podchorąży San Mar- Peruwiańskie dowództwo postanowi- go do dwóch nieprzyjacielskich jednostek, tín i felczer Manuel Ugarte. Osobność ło w nocy na 25 maja 1880 roku posta- które atakowały naszą”. tego ostatniego wymaga by wspomnieć wić zaporę minową, skierowaną prze- W ten sposób dotarliśmy stopniowo o nim trochę dokładniej. Nie bacząc na ciwko blokującym Callao chilijskim do nocy na 25 maja 1880 r. i tu pojawi- wydawać by się mogło pokojowy rodzaj pancernikom. Z decyzji tej logicznie wy- ła się pierwsza zagadka, a mianowicie, działalności, Ugarte miał opinię czło- nik skład sił przeznaczonych do realiza- co na dobrą sprawę, zatopiony Indepe- wieka zuchwałego. W początkowej fazie cji operacji. Najsilniejsze kutry stanowiły dencia robił w Zatoce Callao? Większość wojny pełnił funkcję felczera na pancer- zabezpieczenie, a miny stawiała najsłab- źródeł obu flot, a w ślad za nimi mate- niku Indepedencia, a po jego zatonię- sza jednostka. riały anglojęzyczne, twierdzą, że prze- ciu przeszedł na korwetę Unión. W cza- We wspomnianym okresie peruwiań- prowadzała zwyczajny nocny dozór. Tę sie abordażu Rímac, to właśnie Ugarte skie dowództwo dysponowało w Cal- informację, wydawać by się mogło, po- zdobył jego banderę. Hector Ugarte, au- lao 5 kutrami bojowymi – Indepedencia, twierdza wypowiedź samego d-cy Inde- tor kapitalnej biografii Manuela Ugarte, Resguardo, Arno, Urcos i Callao. Pierw- pedencia ppor. José Gálvez, opubliko- stwierdza, że w czasie ostatniego patro- sze 4 były nieco większe i właśnie one wana w gazecie „La Patria” z 2 czerwca lu felczer uczestniczył „na uwięzi”, nie dzieliły między sobą nocne patrole. Po- oraz „El Peruano” z 4 czerwca, a także wnikając w rzeczywiste motywy działa- nieważ wcześniej w dozorach uczestni- chilijskie raporty por. Luis Alberto Goñi nia tego peruwiańskiego „zerwigłowi”. czyły Arno i Urcos, wybór padł na Inde- Simpson, Manuel Señoret Astaburuaga Prawda zaś sprowadzała się do tego, ze pedencia i Resguardo. oraz kontradm. Galvarino Riveros Cár- Ugarte i Gálvez byli dawnymi przyja- Załogo piątego kutra Callao dowodzo- denas (te znajdują się w fundamentalnej ciółmi jeszcze z pancernika Indepeden- nego przez chor. Bernales, liczyła 5 lu- pracy Pascal Aumady). cia, którzy obecnie wchodzili w skład Ujawnione do naszych czasów do- załogi monitora Atahualpa. Obaj ciężko 1. korweta Unión, 1864 r., 1600 t, 13 w, uzbr. 12 kumenty zmuszają jednak do innego przeżywali przymusową bezczynność x 70 funtowe i 1 x 9 funtowe.

6 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze starcie torpedowców? dzi. Zachował się raport, w których do- ter rzeczywiście stał się pełnowartościową wszystkie peruwiańskie świadectwa do- wódca proponował uzbroić powierzony jednostką bojową. Jej uzbrojenie stano- tyczące wydarzeń nocy z 24 na 25 maja. mu okręt, jednak napotkał odmowę. Tak wi 12 funtowa armata Blakely (etatowe Wskazuje on na bombę, zawierającą „32 więc właśnie na Callao spadł obowiązek uzbrojenie) na specjalnej drewnianej la- funty prochu”. postawienia 2 min. wecie w części dziobowej i pięciolufowa Istnieją także duże wątpliwości co do W kwestii stanu technicznego najsil- mitralieza, umieszczona na rufie. Zapas „długiej rączki” i „mechanizmu uderze- niejszego peruwiańskiego kutra Indepe- amunicji dla pierwszej stanowiło 8 poci- niowego”. Przy takiej konstrukcji bomby dencia, to obecnie najbardziej popular- sków i ładunków, a dla drugiej – 14 ma- winna ona być pływająca lub wytykowa, ną jest wersja, przedstawiona w pracy gazynków. Poza tym na rufie znajdowała lecz w tym przypadku obecność lon- Rosendo Melo Historia de la Marina del się bomba z lontem, zwierająca około 50 tu (o którym wspominają praktycznie Peru (sam Melo w roku 1880 był d-cą funtów prochu”. wszyscy uczestnicy akcji) zupełnie nie garnizonu wyspy San-Lorenzo): „Była Pięciolufowa mitralieza Gatling na pasuje. Najprawdopodobniej więc bom- to szeroka i krótka łódź, bez pokładu. Z po- krótko przed starciem została przenie- ba stanowiła zwyczajną skrzynkę z pro- wodu bardzo krótkiego komina, w ruchu siona na kuter Resguardo (wspomina chem i lontem, możliwe, że wyposażoną wydostawał się z niego nie tylko dym, ale o niej w swym raporcie ppor. Benites) w rękojeść dla ułatwienia rzucania. i snopy iskier, podobne do bengalskich Załoga Resguardo składała się z podcho- Po przesłuchaniu trzech dowódców ogni. Para z hałasem, podobnym do nie- rążego (strzelającego z mitraliezy), me- peruwiańskich kutrów, pozostałych przy wielkiego wybuchu, wydostawała się chanika i 5 marynarzy z Talismán3. życiu członków załogi Indepedencia, z maszyny parowej przy każdym ruchu Odnośnie wchodzącej w skład uzbro- a także szyprów z neutralnych statków, tłoka. A łoskot i zgrzyt jej pracy ogłuszał jenia Indepedencia bomby, Melo opisu- morski sędzia por. G. Santillana przygo- okolicę. W porównaniu z nim nieprzyja- je ją jako 100-funtową: „Na drewnianej tował oficjalny raport dotyczący wyda- cielskie torpedowce wydawały się cuda- kratownicy pokładu rufy znajdowała się rzeń w nocy z 24 na 25 maja 1880 r. mi techniki”. bomba w postaci hermetycznej, zamknię- „24 maja o godz. 10:40 wieczorem od Jak widać z przytoczonego fragmen- tej, metalowej skrzynki z długą rączką mola Muelle de Piedra odeszły kutry Inde- tu, Indepedencia znajdowała się w sta- i mechanizmem uderzeniowym, przezna- pedencia i Resguardo, ochraniające Cal- nie dalekim od idealnego. Istnieje jesz- czona do tego, by rzucać ją na przecho- lao, który miał postawić 2 automatyczne cze jeden dowód, pozostawiony przez dzący obok nieprzyjacielski okręt” miny kotwiczne. dowódcę transportowca Rímac2 z dnia W ten sposób w kwestii kalibru bom- O godz. 01:40 w centrum zatoki w odle- 9 czerwca 1879, a więc napisany ćwierć by też istnieją rozbieżności – od 50 do głości 3,5 Mm od punktu wyjścia Indepe- wieku wcześniej od pracy Melo: „Kuter 100 funtów. Nietrudno zauważyć, że na- dencia zauważył …..(nieczytelne) otwar- Indepedencia, polecony przez Waszą Wy- wet taki ciężar jest zbyt spory dla przy- sokość, najlepszy ze wszystkiego, co peł- puszczalnego rzucania. W związku 2. uzbrojony transportowiec Rímac, 1872 r., ni służbę w Zatoce, zarówno, gdy idzie z tym najbardziej wiarygodnymi danymi 1227 BRT, 13 w, uzbr. 2 x 100 funtowe, 2 x 32 funtowe, 4 x 18 funtowe. o trwałość konstrukcji jak i prędkość. Ze wydają się informacje morskiego sędzie- 3. uzbrojony transportowiec Talismán, 1871 r., swej strony zrobiliśmy wszystko, by ku- go Gervasio Santillana rozpatrującego 310 BRT, 12 w, uzbr. 4 x 18 funtowe.

Starcie 25 maja, obraz malarza Mihaelia (?), maj 1930 r. Fot. José Antonio Bedoya

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 7 Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze starcie torpedowców?

Peruwiańska fregata Independencia (1879) z której pochodził tak waleczny kuter. Fot. José Antonio Bedoya te światło, które uznał za znaki umowne, Gálvez podjął swój czyn, jedyny jaki mu ostatecznie ściągnąć z mielizny, jednak przekazywane przez nieprzyjacielskie jed- pozostał. Przyniósł na rufę ładunek z 32 nie z takim pośpiechem, jakiego oczeki- nostki. Z kutra oddano 4 wystrzały z dzia- funtami prochu i podpalił lampą lont. wali prawdziwi patrioci. Z powodu ogra- ła dziobowego, po czym światło zgasło, Później wspólnie z felczerem Manuelem niczonych zapasów, kuter nie mógł pro- jednak działo pozostawiono w położe- S. Ugarte wrzucił ładunek na nieprzyja- wadzić poszukiwań w pełnym zakresie, niu bojowym. Działania te pozostawały cielski okręt. Wystraszył się jednak, że dłu- jednak odnalazł na miejscu wydarzeń nie- w związku z podstawową misją Callao, gi czas palenia się lontu pozwoli nieprzy- przyjacielski okręt, prawdopodobnie na 10 w związku z wcześniejszymi ustaleniami jacielowi rozbroić bombę, wobec czego minut przed jego zatopieniem. Druga jed- dowódców kutrów, oddział rozwinął się dwukrotnie wystrzelił z karabinu Winche- nostka nieprzyjaciela, zamiast zapewniać w kierunku plaży, planując zakończenie ster. Eksplozja całkowicie rozerwała rufę ochronę swemu towarzyszowi, wycofa- swojego zadania. Przy tym Indepedencia Indepedencia, niosąc śmierć wszystkim, ła się w obawie przed naszymi okrętami. znajdowała się dalej w morzu, bowiem to się tam wówczas znajdował. Nieprzy- Kute kilka razy przeszedł we wszystkich na niej w przypadku pojawienia się jed- jacielska jednostka, pozbawiona sterowa- kierunkach po miejscu starcia tak by ro- nostek nieprzyjaciela ciążyło zadanie ich nia, wkrótce zatonęła, a cała załoga, któ- zeznać się w sytuacji, jednak nie odnalazł opóźniania. Nieprzyjacielskie jednostki ra z powodu walki wręcz znajdowała się niczego, co wyjaśniło by zdarzenia…… zbudowane specjalnie do służby wojsko- na górze, praktycznie w komplecie została Callao, czerwiec 1880 wej (w związku tym dysponujące większą uratowana przez neutralny statek. W tym Gervasio Santillana”. prędkością) atakowały naszych, same po- czasie Guacolda zajęta była ratowaniem Teraz zaś zwróćmy się do alternatyw- zostając niezauważone. Uprzedzając moż- naszej załogi, wyciągając z wody 7 osób, nej, chilijskiej wersji wydarzeń. Zgodnie liwe manewry, jakie mógł wykonać Inde- w tej liczbie por. Gálvez. Kolejnych 6 ura- ze stwierdzeniem kontradm. Riveros, pedencia, Chilijczycy atakowali ją ogniem towały neutralne statki Amistad i Mayro. który podpisał 26 maja raport do mi- karabinowym, z mitraliezy i artyleryjskim Podchorąży Emilio San Martín, felczer nistra marynarki Chile, była to nieuda- z sektora niedostępnego dla jej uzbroje- Manuel S. Ugarte i sternik Andrés Gou- na próba ataku torpedowego (mając na nia. Guacolda miała za zadanie odciąć den polegli. myśli minę wytykową), w którego trak- odwrót na płyciznę, dokąd zmierzał kurs Kuter Resguardo w czasie starcia znaj- cie został zatopiony Indepedencia, a tak- Indepedencia. Indepedencia zaatakował dował się w odległości 400 m, prowa- że miało miejsce samozatopienie Jane- silniejszy Janequeo, rzucając się z dużą dząc ogień karabinowy i z mitraliezy, któ- queo. W takim kształcie raport opiera prędkością by użyć torpedy (w samej rze- ry przerwał, gdy Indepedencia zniknęła się na doborze dokumentów przygoto- czy – miny wytykowej) bez abordażu. Chi- pod wodą, w sytuacji gdy pozostał sam wanych dla otwartej publiki w środkach lijczycy próbowali wprowadzić w błąd na sam z dwoma przeciwnikami. Kuter masowej informacji (stąd też dowiedział naszą załogę, krzycząc, że do kutra zbliża w oczekiwaniu na wsparcie postanowił się o nim Wilson). O ostatnim nie można się neutralny statek. Atak nastąpił z lewej schronić się pod ochronę baterii Pacocha, zapominać, przecież wszystkie oficjalne burty, jednostki szczepiły się i rozpoczę- gdzie wszedł na mieliznę, sam wyklucza- dokumenty musiały przejść przez cen- ła walka wręcz. W powstałej sytuacji por. jąc się z dalszych działań Kuter udało się zurę. A wymogi patriotyzmu po prostu

8 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze starcie torpedowców? nie mogły przepuścić informacji, że ja- żu. Członkowie załogi kutra, którzy zna- Indepedencia i odszedł dalej. Peruwiań- kaś drobna szalupa mogła zatopić Jane- leźli się w wodzie poprosili o pomoc i zo- ski kuter utrzymywał się na powierzch- queo, albo też kontradm. Riveros nie po- stali wyłowieni. ni aż nie podszedł do niego Guacolda, siadał żadnego wyobrażenia o tym, co Tym samym Goñi, okazał się jedy- po czym momentalnie zatonął. Dalej hi- się naprawdę stało. nym świadkiem, który mówił, że Indepe- storiografia dosłownie nadążając za ra- Na szczęście, tak oficjalne dokumen- dencia utrzymywała się na powierzchni portem Goñi, stwierdza, że Guacolda ty, jak i te nie podlegające publikacji, zo- jeszcze przez 15 minut, aż nie podszedł napotkał kutry Urcos i Arno (Peru nie stały zebrane i ogłoszone w fundamen- do niej Guacolda. Przypominamy, że dysponowało większą liczba wolnych talnej pracy Pasqual Aumady, w której wszyscy pozostali zgodnie utrzymywa- jednostek tej klasy), które rozegnał. By znajduje się również raport Riveros. Są li, że peruwiański kuter zatonął natych- jeszcze bardziej dodać dramaturgii star- tam również zawarte raporty dowód- miast po wybuchu. ciu i bohaterstwa jego uczestnikom, ców chilijskich torpedowców, przezna- Jednak zupełnie dziwnie brzmią za- wspomniany Carlos Aguirre Vio, określił czone wyłącznie dla kontradm. Riveros pewnienia chilijskiego porucznika o tym, wszystkie peruwiańskie jednostki jako i dowództwa floty. że gdy skierował się w stronę Blanco torpedowce. Z tego wynika więc, Chilij- D-ca Janequeo por. Señoret w ra- Encalade z wewnętrznej redy wyszły „2 czycy walczyli z przeważającym liczeb- porcie Riveros z 25 maja 1880 r. pisze duże peruwiańskie kutry i próbowały odnie wrogiem! wprost, że mina, którą rzucił Gálvez, ciąć odwrót, jednak mnie, wykorzystując Jak już wspomniano wcześniej, do- stała się przyczyną powierzonego mu ogień karabinowy i mitraliezy Gatling, wódca patrolu dysponował jeszcze także okrętu. Tym samym Riveros powinien udało się przerwać między nimi”. kutrami Urcos i Arno, które widząc tra- był znać faktyczne przyczyny zatonięcia. Czytając raport Goñi nikt nie wąt- gedię Indepedencia, zostały rzucone na Raport d-cy Guacolda Luis Goñi pi w bohaterstwo dowódcy Guacol- pomoc. Potwierdza to raport d-cy Cha- przedstawił niektóre inne uzupełniają- da: 2 uzbrojone w działa kutry odcinają laco4 kmdr Lino de la Barrera: „Melduję ce dziwne szczegóły. Stwierdził on, że drogę samotnemu torpedowcowi, któ- Waszej Wysokości, że kutry Arno i Urcos, o godz. 02:15 zauważył podejrzane ciem- ry dysponuje jedynie mitraliezą Gatling które stały na kotwicy przy molo, usły- ne sylwetki obok baterii artyleryjskiej na i uzbrojeniem załogi. Dzięki jednak mi- szawszy odgłosy wystrzałów, świadczące południowej stronie zatoki. Bezzwłocz- strzowskiemu manewrowaniu udaje się o starciu 3 naszych jednostek z chilijski- nie ruszył w ich kierunku celem rozpo- mu przeskoczyć między prześladowca- mi okrętami, wyszły w morze i początko- znania i dal sygnał uprzedzający na Jane- mi. Możliwe, że raport ten nie jest re- wo widziane były w rejonie San Lorenzo, queo. Po podejściu bliżej zidentyfikował zultatem ingerencji cenzury, lecz do- a później przy tamie”. sylwetki jako 3 peruwiańskie kutry, za- wódca sam podkoloryzował fakty, aby Uzupełniające szczegóły podaje gaze- mierzające wyjść na wewnętrzną redę. uzasadnić swój brak udziału w starciu. ta „El Nacional”. Zgodnie z jej notatka, Chilijskim torpedowcom udało się prze- Ciekawe, że por. Señoret w tej kwestii jak tylko usłyszano wybuch, który zato- chwycić 2 z nich. Janequeo, dzięki więk- odpowiedział: „Guacolda po podjęciu pił Janequeo, na pomoc Indepedencia szej prędkości wysunął się do przodu rozbitków z Indepedencia, powinien sam wyszły kutry Urcos pod dowództwem i zastosował wobec przeciwnika minę podjąć walkę przeciw pozostałym 2 peru- kmdr por. Miguel Leandro Mariátegui wytykową. Po 15 minutach od wybuchu wiańskim kutrom. To przyczyna, dla któ- Palacios oraz Arno dowodzony przez Guacolda do tonącego peruwiańskie- rej nie poprosiłem o pomoc”. kpt. Cosme de la Haza. Niestety dotar- go kutra. Indepedencia która do tej pory Tym samym cała chilijska historiogra- ły one zbyt późno. Nie bacząc na to od- z trudem utrzymywała się na powierzch- fia wspomnianego starcia faktycznie ba- dano kilka strzałów do Guacolda, które ni, zaczęła szybko tonąć, tak, że nie było zuje jedynie na raporcie Goñi i potwier- nie dosięgły celu, bowiem Chilijczycy możliwości przeprowadzenia jej aborda- dza, co następuje. Janequeo uszkodził korzystając z przewagi prędkości, zdą- żyli się skryć. Model fregaty Independencia z jej kutrem i szalupami. Fot. José Antonio Bedoya W tym komunikacie znów coś nie gra. Stopień kmdr por był ewidentnie zbyt wysoki dla takiej łupiny jak Urcos. Tym- czasem z teczki personalnej Miguel Le- andro Mariátegui Palacios (1843-1904) wynika, że we wspomnianym okresie dowodził on bateriami nadbrzeżny- mi, a poza tym był członkiem Rady Wo- jennej z prawem głosu. Wątpliwe więc, czy Peruwiańczycy ryzykowali by utratę tak cennych kadr? Co zaś tyczy się Cos- me de la Haza, to nie figuruje on w ogó- le w spisach kadr floty tego czasu. Spisy wspominają o niejakim Manuelu de la Haza, komisarzu morskim, lecz ten po- legł w roku 1877. Tak więc żaden z do- wódców kutrów nie został podany po- prawnie.

4. uzbrojony transportowiec Chalaco, 1863 r., 999 BRT, 12 w, uzbr. 2 x 70 funtowe, 4 x 30 funtowe.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 9 Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze starcie torpedowców?

Diorama bitwy wykonana przez autora. Fot. José Antonio Bedoya Za to w teczce personalnej kmdr ppor. między naszymi kutrami a nieprzyjacie- strzeliłem do bomby. Po drugim wystrzale Alejandro Roldán Alela (1842-1901) lem, który odchodził na zachód”. rozległa się eksplozja”. można przeczytać: „dowodził kutrem Wszystkie te informacje potwierdza- I tu mamy znów do czynienia z kolej- Arno w czasie nocnego starcia z chilij- ją raport szefa Bazy Morskiej Callao nym ciekawym szczegółem. W raporcie skimi okrętami, gdy utracono Indepeden- złożony dowódcy marynarki wojennej. komendanta portu, datowanym 25 maja, cia”. Nasze wywody potwierdza fakt, że W nim połączono raporty z Atahual- zaznaczono, że Gálvez użył jego rewol- w teczce Mariátegui brak jakichkolwiek pa, Limeña5 i Chalaco, a także skorygo- wer aby wysadzić bombę. W tej histo- zapisków o udziale we wspomnianych wano raport De la Barrera, wyjaśniając rii mamy do czynienia z kolejną „ciem- wydarzeniach. dlaczego peruwiańskie kutry nie mo- ną plamą”, o ile nie liczyć jeszcze jednej Rzeczywiście przed wyjściem w mo- gły wyjść w morze zaraz po pierwszych informacji złożonej przez por. Gálvez sę- rze, dowodzący nakazał dowódcy patro- strzałach. Zgodnie z tym meldunkiem, dziemu morskiemu Santillana, tym ra- lu bronić w razie potrzeby kuter, który Urcos nie mógł szybko podnieść pary, zem 3 czerwca 1880 r. Ponieważ w tym stawiał miny. W tym czasie por. Alejan- a Arno przez pewien czas musiał czekać czasie Gálvez, tak jak poprzednio nie dro Roldán znajdował się na pokładzie na swego towarzysza, co spowodowało wyszedł jeszcze z ran, informacja pod- Arno wraz z podchorążym Campos oraz zwłokę w wyjściu. pisana była przez niejakiego Luis Reem chorążym mechanikiem Valle Riestra. Rezultatem wymiany ognia z Guacol- w obecności kmdr Alsoloy. Mówi on, że Na pierwsze wystrzały Roldán w ogó- da była awaria działa na Arno. W dzien- rzucił bombę w dziobowej części okrętu le nie zareagował, co było jego oczywi- niku pokładowym korwety Unión zazna- przeciwnika z lewej burty i „zdetonował stym błędem, lecz po wybuchu natych- czono, ze z okrętu przekazano na kuter ją 2 wystrzałami z Winchester”. miast poniósł kotwicę, widzą, że Urcos lawetę i śrubę naprowadzania do prze- Zgodnie z raportem por. Señoret, d- podążył za nim. prowadzenia znajdującego się na pokła- cy Janequeo, jego okręt użył przeciwko Dowódca monitora Atahualpa kmdr dzie działa 12-funtowego. Indepedencia miny wytykowej (choć za- Juan José Raygada, uprzedzony wcześ- Wróćmy jednak do epizodu z bom- łoga ostatniej z jednostek o niczym taniej o akcji Callao opisał działania Arno bą, którą rzucił Gálvez. W jego raporcie kim nie wspomina), próbując wysa- i Urcos w następujący sposób: „W tym datowanym 29 maja, opublikowanym dzić ją „pod rufą peruwiańskiego kutra”. momencie (ostatnich strzałów) Urcos i Ar- również w pracy P. Aumady, mówi się, Wszystkie świadectwa mówią zgodno zeszły z kotwicy i skierowały się w śro- co następuje: „ponieważ zrozumiałem, że nie o jednym wybuchu, stąd też logicz- dek nieprzyjacielskich okrętów, aby bronić czas palenia się lontu wynoszący 5 minut nym byłoby przypuszczać, że oba ła- Indepedencia, a równocześnie odciąć nie- wystarczy do tego aby go obciąć lub zrzu- przyjacielowi odwrót. Rozpoczęła się wy- cić bombę do wody, a tym samym pozo- 5. uzbrojony transportowiec Limeña, 1861 r., miana ognia artyleryjsko-karabinowego stawić moje starania bez rezultatu, wy- 1162 BRT, 12 w, uzbr. 2 x 8 funtowe.

10 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze starcie torpedowców? dunki wybuchowe eksplodowały niemal W nocy na 8 czerwca Guacolda zabez- no, stwierdził pełne opalenie włosów, równocześnie. Na uzbrojeniu Chilijczy- pieczany przez Huáscar wszedł na miej- uszkodzenie twarzy, złamany nos oraz ków znajdowały się miny wytykowe sce, oznaczone 4 peruwiańskimi bojami. dużą ranę lewej ręki. Lekarz uznał stan typu MacEwoy o działaniu elektrycz- Tam około godz. 01:00 w nocy zszedł pacjenta za agonalny, w rezultacie czego nym, zupełnie więc możliwe, że do jej pod wodę nurek z Blanco Encalada José kontradm. Riveros łatwo zgodził się na planowej eksplozji nie doszło z powodu Sobenes Valdebenito, który odnalazł Ja- wymianę jeńców. Tak, po bardzo krót- przebitych przewodów prądowych. Po- nequeo „w stanie nadającym się do pod- kim czasie w niewoli Gálvez powrócił nieważ jednak o przewidywanym ataku niesienia”. Sobenes założył pod wodą ła- do Callao. Następnego dnia wyprawio- torpedowym wiedziało wielu, stąd też dunki wybuchowe o łącznej masie około no go pociągiem do Limy, gdzie po dłu- świadkowie, świadomie lub nie, przyję- 100 funtów, które o godz. 03:30 zostały gim okresie leczenia całkowicie powró- li wybuch rzuconej przez Peruwiańczy- zdetonowane. cił do zdrowia. Wspomnieniem o starciu ków bomby za eksplozję torpedy. Tak zakończyła się kariera torpedow- pozostał odłamek w ramieniu, które chi- Wg danych chilijskich wybuch bom- ca Janequeo, którego imię otrzymał rurdzy nie usunęli z obawy o uszkodze- by nastąpił w rejonie kotłowni. w rezul- szybko nowy torpedowiec tego typu, co nie żył. tacie eksplozji zginęło 2 palaczy i po- utwierdziło wielu autorów w przekona- Gálvez powrócił do służby wojskowej! wstała tak duża wyrwa w kadłubie, że niu, że sam torpedować został pomyśl- Już następnego roku pod wodzą marsz. chilijski okręt poszedł na dno w ciągu nie podniesiony z dna i powtórnie wpro- Andrés Adelino Ceres wziął udział zaledwie 5 minut. Z tym epizodem Ja- wadzony do służby. w kampanii w rejonie Breña. Gálvez nequeo związany jest jeszcze jeden roz- Wróćmy jednak do wydarzeń nocy znów stał się centrum uwagi, po tym jak koszny mit, o którym wspomina Wilson. 25 maja. Zaraz po zatonięciu Indepe- w miejscowości Huaripampa zdobył po- Rzecz w tym, ze okręt spoczął na nie- dencia Gálvez został zassany w powsta- ciąg z bronią i żywnością. Od tej pory wielkiej głębokości „od 6 do 7 morskich ły wir, z którego pomógł mu wypłynąć do języka hiszpańskiego w Peru weszło sążni” (11,0-12,8 m) w bezpośrednim marynarz Pablo Villanueva. Po kilku nowe słowo „Huaripampaeada”, ozna- sąsiedztwie wewnętrznej redy. W dniach minutach na miejsce tragedii podszedł czające odważną, zdecydowaną akcję. 27-29 maja chilijscy obserwatorzy za- Guacolda, na którego pokład został Później, porucznik, który nie potrafił się sygnalizowali podejrzana aktywność Pe- podniesiony Gálvez wraz z 6 innymi uspokoić wojował jeszcze w wojnie do- ruwiańczyków w rejonie miejsca zato- członkami załogi peruwiańskiego ku- mowej lat 1884-85. nięcia torpedowca. Działania te od razu tra. Wszyscy oni, rzecz jasna trafili do Ciała poległych członków załogi In- uznano za próbę podniesienia zatopio- niewoli. depedencia zostały pogrzebane w czasie nego okrętu. Wówczas kontradm. Rive- Ze wszystkich jeńców, najpoważniej dość pompatycznych uroczystości ża- ros wydał rozkaz zniszczenia kadłuba ranny był Gálvez. Lekarz okrętowy Blan- łobnych. Rzecz jasna, największe hono- torpedowca. co Encalada, gdzie wszystkich przekaza- ry otrzymał Manuel Ugarte, pochowany

Kilka kolejnych ujęć tej samej dioramy. Fot. José Antonio Bedoya

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 11 Bitwa 25 maja 1880 roku – pierwsze starcie torpedowców?

Załoga „Indepedencia” w starciu 25 maja (wg sprawozdania Santillana) Imię i nazwisko stanowisko załoga narodowość stan Ramón Caso szyper Atahualpa Peruwiańczyk ciężko ranny Felipe Castillo marynarz Atahualpa Peruwiańczyk ciężko ranny John McDonald podoficer Atahualpa Amerykanin ciężko ranny Pedro Falcón IV inżynier Rímac Peruwiańczyk w niewoli Andrés Gouden sternik Atahualpa Francuz poległ José Grandall pom. mechanika Rímac Peruwiańczyk w niewoli Sebastián Herrera palacz Rímac Peruwiańczyk ciężko ranny Diego Martínez palacz Rímac Peruwiańczyk w niewoli Eleuterio Medina marynarz Atahualpa Peruwiańczyk w niewoli Maximiliano Mondragón marynarz Atahualpa Peruwiańczyk w niewoli Eduardo Rivera marynarz Atahualpa Peruwiańczyk w niewoli Pablo Villanueva marynarz Atahualpa Peruwiańczyk w niewoli Francisco Villalva marynarz Atahualpa Peruwiańczyk ciężko ranny

31 maja. Nieco później pochowano cia- Można się długo spierać o dziwną KM, 1 śruba, 18 w, węgiel 9 t, 1 działo ła Gouden i San Martín. gradację krzyży w rozumieniu peru- małego kalibru, 1 mitralieza Hotchkiss, Starcie 25 maja okazało się mieć rze- wiańskiego prezydenta. Tak czy inaczej, 2 miny wtykowe. czywisty wpływ na życie polityczne Peru. czyn Gálvez został uznany i uznawany Torpedowiec zamówiony w firmie Już następnego dnia prezydent Piéro- jest po dzień dzisiejszy. Najlepszym tego Yarrow, przez rząd włoski, jednak z pola ogłosił dekret o wprowadzeniu orde- wyrazem mogą być 2 okręty wojenne wodu wybuchu wojny odkupiony przez ru Legion de Merito, posiadającego dwie floty Peru, które ostatnio nosiły nazwi- Chile. W stanie rozłożonym przewie- kategorie cywilną i wojskową. Równo- sko Gálvez na burtach. ziony do Valparaiso, gdzie zmontowa- cześnie utworzono „Gran Libro de la Re- • Torpedowiec Guacolda (Herres- ny własnymi siłami. Był pierwszym publica” (pol. Wielka Księga Republiki) hoff), 1879 r. 30 t, 17,98 x 2,13 x 1,52 okrętem tej klasy w marynarce wojen- do której wpisywano wszystkie wspania- m, 100 KM, 1 śruba, 12,5 w., węgiel 3 t, nej Chile. Uczestniczył w zajęciu Ilho łe sukcesy Peruwiańczyków. Rzecz jasna, 1 mitralieza Hotchkiss, 2 miny wytyko- 26 lutego 1880 r. oraz działaniach blo- trafili tam również bohaterowie 25 maja. we Lea (?). kadowych przeciw Callao. Zatonął 25 W dniu 28 maja ogłoszono pierw- Dawny peruwiański Allan (No 3), za- maja 1880 r. szych 5 zapisów w „Wielkiej Księdze”. kupiony w USA i dostarczony do Pa- • Torpedowiec Janequeo (II) Otwierało je starcie pod Pacocha, a zało- namy, gdzie został uzbrojony i prze- Zbudowany w 1881 r. w zamian utraco- ga Huáscar została wyróżniona „Cruz de transportowany koleją przez przesmyk nej jednostki o tym samym imieniu, bliź- Acero de tercera clase”. Drugi zapis po- panamski. Później transportowcem niaczy. W czasie wojny zmieniono nazwę święcono bitwie pod Angamos, za któ- Amazonas próbowano dostarczyć tor- na torpedowiec No 8. oddany na złom rą „Cruz de Acero de prima clase” otrzy- pedowiec do Callao. W dniu 2 grudnia wkrótce po wojnie domowej 1881 r. mali Elías Aguirre i Enrique Palasios, 1879 r., transportowiec został areszto- • Kuter Arno, 30 t, 1 x 40 funtowe, drugiego stopnia Miguel Grau, a trzecie- wany przez chilijskie okręty wojenne, 1 mitralieza go Melitón Carbajal. Trzeci wpis został po czym jednostka weszła w skład flo- • Kuter Urcos, 25 t, 1 x 12 funtowe poświęcony bitwie pod Pisagua, za któ- ty Chile pod nazwą Guacolda. Uczest- działo Blakely, 1 mitralieza rą płk Isaac Recabarren otrzymał „Cruz niczył w zajęciu Ilho 26 lutego 1880 r. • Kuter Indepedencia? 1 x 12 funtowe de Acero de Tercera clase”. Czwarty za- oraz działaniach blokadowych prze- działo Blakely, 1 mitralieza pis był znów grupowy, a Krzyżem trze- ciw Callao. Zatonął 5 kwietnia 1881 r., • Kuter Resguardo? 1 działo, 1 mitra- ciej klasy odznaczono załogę korwety w czasie holowania przez parowiec Pi- lieza. Unión za przerwanie blokady pod Arica sagua w odległości 9 Mm na północ od 17 marca 1880 r. Ostatni z wspomnia- San-Galiana. Tłumaczenie z języka rosyjskiego nych wpisów uwieczniał wyczyn Gálvez • Torpedowiec Janequeo (I) (Yarrow), Maciej S. Sobański „Krzyżem drugiej klasy”. 1879 r., 35 t, 30,48 x 3,81 x 2,06 m, 400 Peruwiański monitor Atahualpa (1879). Fot. José Antonio Bedoya

12 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE (Rosja) Bohater naszego artykułu w bazie Lorient w czasieTekst Dmitrij B. Jakimowicz pobytu w rezerwie w latach 1909-1910. Aleksandr S. Aleksandrow (Rosja) Fot. zbiory Jarosław Malinowski

Francuski krążownik pancerny

„Dupuy-de-Lôme” część IV

Przebudowa Można wyrazić pełne zdziwie- rola pokładu została sprowadzona do Prace stoczniowe zajęły ponad 4 lata. nie w związku z przyjęciem schematu zera. Musieliśmy w związku z tym prze- Po długich rozważaniach i sporach, z 3 kotłowniami, każda z własnym ko- myśleć następujące wzmocnienia: ostatecznie wybrano do zainstalowania minem, tym bardziej, że instalacja kot- Zamontować maksymalną liczbę 160 kotły systemu „Guyot du Temple”, któ- łów systemu Belleville (w 3 kotłowniach mm podpór pokładowych, łączących po- rych wykonanie zlecono państwowym z wykorzystaniem systemu istniejących kładniki pokładu pancernego z wewnętrz- zakładom Andre. Zamiast 13 starych przewodów kominowych) przyspieszy- nym poszyciem. (11 dużych i 2 małych) kotłów typu „Ad- ła by i uprościła modernizację. Poza Zachowaliśmy pionowe belki pod- miralicji” zamówiono 20 nowych – 16 tym, instalacja nowych kotłów w istot- pierające starych zasobni węglowych dużych i 4 małych, wszystkie z jednym ny sposób osłabiła konstrukcję kadłu- oraz zabudowaliśmy nowe w nowych paleniskiem. Wodnorurkowe kotły mia- ba, o czym świadczy notatka Arsenału bunkrach węglowych na całej wyso- ły następującą charakterystykę: w Breście z 31 marca 1901 rok: kości do pokładu pancernego. W koń- • Maksymalne ciśnienie: 11,25 atm. „Zamontowanie przewodów komino- cu otwór w pokładzie „odbijającym” • Wysokość: 3,390 m wych wg planów zakładów Andre wyma- został wzmocniony solidnymi klamra- • Szerokość: 2,942 m gać będzie wykonania ogromnego wyło- mi, które przejęły na siebie rolę pełnio- • Długość: 3,076 m (duże), 2.543 m mu w pokładzie „odbijającym”. Istotna ną poprzednio przez pokładniki. Wygro- (małe) rolą wspomnianego pokładu poza ochro- dzenie prowadzące od wzmocnienia do • Rurki z miękkiej stali o średnicy (ze- ną sprowadza się również do zapewnienia pokładu pancernego, zapewnia i zara- wnętrzny/wewnętrzny) 30/25 mm sztywnego połączenia między burtami, zem warstwę powietrza oddzielającą od • Łączna powierzchnia palenisk: co było ważne dla ogólnej wytrzymało- komina. Nowy komin znajduje się na 58,088 m² ści kadłuba. Ponieważ pokrycie pokładu miejscu kabestanu, dla którego musie- • Łączna powierzchnia nagrzewu kończy się w rejonie zasobni węglowych, liśmy znaleźć nową lokalizację. Rozpa- (kontakt z gazem): 2.818,672 m² zadanie to pełnią pokładniki. Wykona- trywano różne warianty, by ostatecznie • Łączna powierzchnia nagrzewu nie otworów dla przewodów kominowych umieścić go za dziobowym kominem, (kontakt z wodą): 2.349,10 m² zmusiło do przecięcia w dziobowej kot- za którą znalazła się także skrzynia na • Łączna objętość wody: 42,632 m ³ łowni 8 z 10 pokładników, a w środkowej łańcuch kotwiczny. Lokalizację tę wy- • Łączna objętość pary: 32,312 m³ i rufowej odpowiednio 4 z 7. Tym samym brano by zachować na dotychczaso-

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 13 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Arsenał Brest rozpoczyna modernizację okrę- tu. 1902 rok. Fot. Museé de la Marine via „Marines” wym miejscu kluzy i stopery łańcucha kotwicznego”. Poza wymianą kotłów, na krążow- niku dokonano jeszcze szeregu innych zmian. W wieżach artyleryjskich zainstalowano system przedmuchiwania przewo- dów lufy sprężonym powietrzem typu Marbek (już od dość dawna wykorzystywany we flocie francuskiej). W końcu po długich dyskusjach, wymieniono rufowy maszt bojowy ma lekki maszt syg- nalizacyjny. Cztery działa kal. 47 mm zainstalowano na rufowym mostku, a 2 reflektory bojowe na specjalnej platformie w dolnej części masztu. Drewniane poszycie pokładu zastąpiono linoleum. Jednak same kotwice oraz stanowisko dowodzenia pozostały niezmienione. Pierwsze próby nowych kotłów przeprowadzono 5 marca 1906. 14 kwietnia określono stateczność statyczną. Przy wyporności 6344,331 t wysokość metacentrum wynosiła 0,811 m, a przy 6910,721 t odpowiednio – 0,715 m. W dniu 7 marca rozpoczęto wstęp- ne próby w ruchu. Przy 109 obrotach na minutę maszyny osiągały średnią moc 6650 KM. Zużycie paliwa wyno-

Dalszy ciąg prac, kominy i tylny maszt zostały już demontowane. Fot. Museé de la Marine via „Marines”

14 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Modernizacja prawie naukończeniu, Brest 1905 rok. Fot. Museé de la Marine via „Marines” siło 88 kg/1 m² powierzchni palenisk W dniu 2 sierpnia przeprowadzono Centralny Zarząd Budownictwa Okręto- lub 311 kg na 1 KM na godzinę. Na- 2‑godzinną próbę przy forsowanym cią- wego) pismo, w którym jej członkowie stępnie maszyny pracując pełną mocą gu. Dupuy-de-Lôme osiągnął 18,628 wę- skonstatowali że: „Dupuy-de-Lôme w da- przy forsowanym ciągu osiągnęły moc zła przy 133,87 obrotach śrub na mi- nej sytuacji ma problemy z przewodami 13 380 KM. Przygotowania do oficjal- nutę. W tym czasie ciśnienie w kotłach parowymi”. Zamiast 13 380 KM osiąga- nych prób w ruchu zakończyły się 19 sięgało 11,142 atm., a maszyny uzyska- nych w czasie prób wstępnych siłowni, lipca 1906 roku. ły moc 12 887,5 KM przy zużyciu wę- nie udało się przekroczyć mocy 12 900 W dniach 27-28 lipca okręt, posiadają- gla wynoszącym 610,894 kg/KM/ godz. KM. Obniżenie mocy jest spowodowa- cy wyporność 6472,9 t, wychodził z Bre- Po upływie 2 godzin próbę trzeba było ne zmniejszeniem ciśnienia w cylin- stu na próbę 6-godzinną przy ciągu na- przerwać z powodu przegrzania mimo- drach wysokiego ciśnienia (do 9,8 atm. turalnym. Krążownik osiągnął średnią środu cylindra niskiego ciśnienia w ma- zamiast 10,2 atm.) oraz spadkiem licz- prędkość 16,856 węzła. Przy 109,63 ob- szynie prawej burty. by obrotów śrub (133,87 zamiast 135,80 rotu na minutę maszyny osiągnęły moc W związku z rezultatami prób, komi- obrotu na minutę). 6662, 5 KM. Ciśnienie w kotłach sięga- sja odbiorcza skierowała do Direction Komisja oczekuje, że trudności po- ło 10,37 atm. Centrale des Constructions Navales (pol. wstałe przy próbie rozwinięcia mocy

Dupuy-de-Lôme na pierwszych próbach odbiorczych po modernizacji, 1906 rok. Fot. Museé de la Marine via „Marines”

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 15 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Kolejne, tym razem dosyć efektowne, ujęcie z prób. Fot. Museé de la Marine via „Marines” ponad 13 000 KM znikną, jeśli jak ma Sternik, znajdujący się na pokładzie zdjęcie całkowicie lub częściowo 48 t że- to miejsce na nowych okrętach, uda się w czasie prób, który wcześniej już prze- liwnego balastu rozmieszczonego w czę- uniknąć strat w przewodach parowych służył na okręcie 3 lata, mówił, że do tej ści dziobowej dla zachowania odpowied- między kotłami a maszynami. Ciśnie- pory ani razu nie widział by krążownik niego przegłębienia jednostki”. nie w cylindrach wysokiego ciśnienia tak „zapadał się” w fale. Średnia pręd- Komisja potwierdziła słowa dowód- powinno być nie mniejsze niż 10,5 atm, kość była całkiem przeciętna 18,7 węzła cy krążownika i w dniu 20 sierpnia 3 a w kotłach a 2 atm wyższe. Aby warto- przy 1339 obrotu/ minutę i mocy siłow- zarząd Sztabu Generalnego przeka- ści takie uzyskać wystarczy uzyskiwać ni 12.622 KM. zał odpowiedź Centralnemu Zarządo- w kotłach, obliczonych na 18 atm., ciś- Nie bacząc na niesprzyjające próbom wi Budownictwa Okrętowego. Te z ko- nienie robocze 13,5 atm. Centralny Za- warunki, uważam, że po remoncie krą- lei 6 września poleciło by Arsenał Brest rząd Budownictwa Okrętowego pole- żownik jest nad wyraz nieudany zarówno opracował sposób ponownego uzyska- cił w dniu 10 sierpnia Arsenałowi Brest w zakresie jego właściwości morskich jak nia przez Dupuy-de-Lôme pierwotnego podjąć wszelkie środki dla ograniczenia i prowadzenia ognia. przegłębienia przy zachowaniu niezbęd- strat pary. Wcześniej Dupuy-de-Lôme uważa- nej stateczności. Proponowano także Bardziej niż komisja, rezultatami prób ny był za okręt o bardzo dobrych właś- rozpatrzyć wariant z usunięciem dzio- był rozczarowany dowódca krążownika ciwościach morskich, dobrze idący pod bowego masztu bojowego i przeniesie- kmdr Miniac. Jego raport brzmiał: „Na fale i nie „zapadający się” dziobem, nawet niem dział kal. 47 mm na górny mostek. oficjalne próby na mili pomiarowej Duar- przy sztormowej pogodzie. Planowano przy tym zachowanie stano- nene krążownik wyszedł mając nakazaną Poprzedni dowódca kmdr Bellue po- wiska dalmierzy i platformy z reflekto- przez Ministerstwo wyporność 6.281 t, za- twierdzał, że Dupuy-de-Lôme był okrętem rem. Ta propozycja może tylko dziwić, nurzenie – dziób 6,24 m, śródokręcie 7,08 o dobrej dzielności morskiej. Silny wiatr w końcu dopiero co zakończono mo- m i rufa 7,92 m. Przy wietrze z kierunku i fale, nie miały praktycznie wpływu na dernizację, a już kmdr Valery propono- ENE o sile 3º, fale miały wysokość do- jego prędkość. Bryzgi nie przeszkadzały wał usunięcie masztów bojowych w ro- chodzącą do 3 m. dziobowym wieżom artyleryjskim w pro- ku 1897 roku. Pod fale okręt szedł słabo. Cała dzio- wadzeniu ognia. Inny dowódca krążow- 18 września krążownik wyszedł bowa część jednostki była ciągle zale- nika Bugard – pisał, że Dupuy-de-Lôme w morze na kolejne próby z ciągiem wana przez wodę. Wzmocnienia obu nie wywołuje praktycznie fali dziobowej, naturalnym. Przy ciśnieniu w kotłach dziobowych burtowych wież dział kal. idąc łatwo pod fale i sprawdza się dosko- 8,669 atm, średnia moc maszyn wyno- 164,7 mm zostały zerwane prawie całko- nale przy każdej pogodzie. Przechyły bocz- siła 3648,8 KM. Prędkość okrętu sięg- wicie, a przez wybite zaślepienie we wieży ne niewielkie, różnica między zanurze- nęła 13,383 węzła przy 89,51 obrotu prawej burty, woda przez rurę wentylacyj- niem dziobu i rufy, wynosząca 2,3 – 2,4 śruby na minutę. Zużycie węgla wynio- ną przedostała się do przedziału prąd- m, sprzyja rozwijaniu maksymalnej pręd- sła 249,469 kg/KM/godz. Oficjalnie pró- nicy. Woda przenikała także do wnętrza kości.” by zakończono 3 października, po czym wież i komór amunicyjnych. Reasumując, uważam, że dziobowa Dupuy-de-Lôme osiągnął stan gotowości Przy mocy siłowni 6.300 KM okręt z tru- część Dupuy-de-Lôme jest nadmiernie i został odstawiony do rezerwy w Bre- dem szedł pod fale, taran prawie przez cały przeciążona. Niezbędne jest jej odciążenie, ście. W dniu następnym komisja odbior- czas znajdował się pod wodą, w przeci- tak by różnica między zanurzeniem dzio- cza oficjalnie przyjęła nowe kotły. Od tej wieństwie do prób wstępnych, kiedy nie za- bu i rufy wynosiła nie mniej niż 2,3 m. chwili uważać można było, że okręt ofi- obserwowano takiej sytuacji. W związku z tym uważam za korzystne cjalnie ponownie wszedł do służby.

16 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Już 30 listopada podjęto decyzję o dłu- go oczekiwanej przeróbce stanowiska dowodzenia. A 29 grudnia 1906 roku w notatce sporządzonej wspólnie z za- kładem Andre, Arsenał Brest przedsta- wił 3 warianty poprawy sytuacji z przewodami parowymi. W kolejnej notatce z 12 stycznia nowego już1907 roku sze- Siergiej A. Bałakin Rys. fostwo budownictwa okrętowego Arse- nału Brest proponowało kontynuację modernizacji Dupuy-de-Lôme. W podsu- mowaniu liczącego 12 stron dokumentu Próba rekonstrukcji stwierdzono: Dupuy-de-Lôme (1906) „1. Maszt dziobowy. Spodziewana zło- żoność przeróbek, niemożliwość znalezie- nia miejsca dla 2 dział kal. 47 mm z marsa bojowego, iluzoryczne korzyści ze zmniejszenia masy oraz niebezpieczeństwo upad- ku masztu w trakcie boju na dziobową wieżę, powoduje, że uważamy iż przeróbkę ma sens jedynie, gdy pozostanie połączona z pracami przy stanowisku dowodzenia. O ile prace takie nie będą podjęte, sądzimy, że ma sens zachowanie masztu w dotych- czasowym kształcie. 2. Stanowisko dowodzenia. Zamontowanie nowoczesnego stanowiska dowodzenia bez przeróbki masztu i nadbudówki dziobowej jest niemożli- we z uwagi na trudność rozmieszczenia jej oraz pancernej rury komunikacyjnej. Z drugiej strony, obecne stanowisko nawet po zamontowaniu tylnego pancernego tra- wersu, podłogi, dachu i przedłużeniu rury komunikacyjnej, nie będzie mogło stać się możliwym punktem kierowania okrętem, bowiem nie znajdą się w nim poza kołem sterowym, ani telegraf maszynowy, telefo- ny, rury głosowe, nie mówiąc już o przy- rządach kierowania ogniem. W tej sytuacji, uważam, że nie bacząc na wszystkie trudności związane z za- montowaniem nowego stanowiska dowodzenia i podtrzymujących ją konstrukcji, sprawę takiej przeróbki należy rozważyć z całą powagą. 3. Bez względu na to, jaka będzie decyzja w sprawie masztu dziobowego i stanowiska dowodzenia, przegłę- bienie można poprawić łatwo, szybko i niedrogo”. Wszystkie te stwierdzenia groziły tym, że dopiero co wyremontowany krążow- nik znowu powróci do stoczni. Jednak odpowiedź udzielona 20 lutego przez Generalnego Inspektora Bu- downictwa Okrętowego Lemaire, usu- nęły jedną z podstawowych przyczyn, które mogły spowodować powrót Du- puy-de-Lôme do arsenału. „…nowe kotły mogą utrzymywać ciśnienie 13 atm, jednak nie dotyczy to przewodów parowych i maszyn. W związku z tym należy za po- mocą zaworów ochronnych obniżyć ciś-

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 17 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Dupuy-de-Lôme w Lorient w szaro-niebieskim bojowym malowaniu, 1909 rok. Fot. Museé de la Marine via „Marines” nienie pary przed jej wejściem do ma- je niczym więcej jak tylko przestarzałym zapewniając 115 obrotów śrub na minu- szyny do 11,25 atm. Biorąc pod uwagę okrętem”. tę. Równocześnie mechanicy rozebrali wysoki koszt takiej przeróbki oraz nieprak- Jedynym, co udało się zrobić dla po- środkową maszynę parową i wówczas tyczność samego rozwiązania, uważamy, prawy charakterystyki krążownika, to wyjaśniło się, że sworznie korbowodu uważamy wydatkowanie w tym celu środ- takie ustawienie przegłębienia, jak pro- cylindra wysokiego ciśnienia uległy zła- ków za niecelowe.”. ponował to kmdr Miniac. maniu, a sam korbowód rozbiciu. W kwestii wymiany masztu dziobowe- Cały rok 1907 i sporą część 1908 Du- Rozpoczynający się rok 1908 przygo, stanowiska dowodzenia, także lewej puy-de-Lôme nie otrzymywał żadnych niósł dość istotną zmianę w wyglądzie i prawej śruby burtowej, emocje kipiały przydziałów. Trudno się temu dziwić, okrętów francuskiej floty. Zgodnie z tele- jeszcze przez długi czas. Dopiero 6 listo- bowiem w tym czasie francuska flota gramem Ministerstwa z dnia 28 stycznia pada 1907 roku dyrektor budownictwa otrzymała znaczną liczbę nowych krą- 1908 r. rozpoczęto malować nawodną okrętowego w Breście, inż. Louis posta- żowników pancernych, w porównaniu część kadłuba na kolor szaro-niebieski. wił przysłowiową kropkę nad „i”: z którymi Dupuy-de-Lôme przypomi- Po wypracowaniu jednolitego odcienia „Korzyść z tak gruntowych przeró- nał już jedynie muzealny eksponat. Wy- barwy, wszystkie francuskie okręty zmie- bek jest w ogóle wątpliwa. Doświadcze- darzeń w dziejach okrętu w tym czasie niły swoje poprzednie malowanie (czar- nie pokazuje, że w wyniku takich prze- też było niewiele. Najważniejszym była ny kadłub i nadbudówki „koloru mokre- róbek, otrzymujemy generalnie tylko awaria maszyny parowej środkowego go płótna”). pogorszenie stanu. Nie można więc po- wału napędowego. W dniu 21 września 1908 dowództwo wiedzieć, że warte one były poniesionych W dniu 1 kwietnia 1908 krążownik floty postanowiło, że całkowicie skom- nakładów i mogły rekompensować uwa- miał opuścić arsenał w celu przepro- pletowany i obsadzony załogą Dupuy- gę im poświęconą w toku samych prac. wadzenia prób dopiero co wyremon- de-Lôme, znajdujący się aktualnie pod To samo można powiedzieć o Dupuy-de- towanego układu napędowego (kot- komendą kmdr Ytier, zamieni pełniący Lôme. Otrzymane rezultaty nie okazały łów i mimośrodu cylindra niskiego służbę w Maroku krążownik pancerny się na tyle dobre by skłonić Departament ciśnienia maszyny parowej lewej bur- Kleber. Od dnia 1 października portem do ponoszenia dalszych wydatków, o ile ty). Od rana przystąpiono do podnosze- macierzystym Dupuy-de-Lôme został nie były one niezbędnymi. Przeróbka Du- nia pary w 20 kotłach, a o 10.50 roz- Tanger. puy-de-Lôme spowolniła inne prace pro- poczęto podgrzewanie mechanizmów. Aby załoga okrętu nabrała odpowied- wadzone przez Arsenał Brest. Można być O godz. 12.20 w pompie wodnej ma- niej praktyki morskiej, krążownik wyko- pewnym, że gdyby tysiące dni, poświęco- szyny parowej środkowego wału napę- nał 3 krótkie wyjścia z Brestu na Atlan- nych na modernizację tego krążownika, dowego rozległ się silny stuk. Maszy- tyk, w dniach 3-6 listopada, 25 oraz 28 wykorzystano na budowę nowych okrę- nę natychmiast zatrzymano, jednak po tego miesiąca. Dopiero po ich ukończe- tów, to Republique i Democratie wyszły krótkim przeglądzie i oględzinach po- niu 1 grudnia jednostka wyszła w Tan- by do służby wcześniej. stanowiono uruchomić na nowo. Stuk ger, który osiągnęła 5 grudnia. Z tej też przyczyny uważam, że nale- w pompie wodnej powtórzył się jednak. Od grudnia 1908 do września 1909 ży przerwać dalsze wydatkowanie środ- Wówczas maszynę zatrzymano ostatecz- roku Dupuy-de-Lôme wielokrotnie od- ków na przeróbki Dupuy-de-Lôme, któ- nie, a próby kontynuowano przy pracy wiedził wszystkie porty Maroka prze- ry wbrew wszelkim wysiłkom i środkom dwóch maszyn burtowych. Próby wyka- chodząc przez Cieśninę Gibraltarską. przeznaczonym na modernizacje pozosta- zały, że mechanizmy pracowały płynnie Już 7 czerwca 1909 roku dowódca krą-

18 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

żownika przedstawił raport, w którym w związku z tym nie mogą w tym czasie Korozja ma najprawdopodobniej po- przedstawił żałosny stan powierzonej pracować”. chodzenie galwaniczne i powstała zapew- jego pieczy jednostki bojowej: W dniu 9 września 1909 roku Dupuy- ne w czasie ostatniej modernizacji, gdy „Na krążowniku nie miały miejsca żad- de-Lôme opuścił Tanger i skierował się krążownik stał w pobliżu jednostki kadłu- ne awarie ani zdarzenia nadzwyczajne, do Lorient, które osiągnął 13-go. Sześć bem poszytym miedzią. jednak podwodna część kadłuba jest podni później okręt został przeniesiony do Aby doprowadzić poszycie do normal- ważnie zużyta i w trakcie pływań u maro- I rezerwy, a 14 listopada do II rezerwy. nego stanu, trzeba wymienić około 320 kańskich wybrzeży pojawiły się przecieki. Łatwo teraz oddać sprawiedliwość sło- m² jego powierzchni. Na razie zaślepiali- Czyni to wątpliwym dalszą przydatność wom inż. Louis. Trzeba przyznać, że do- śmy dziury arkuszami blachy, które były okrętu do służby. Może nadawać się jesz- konana w końcu w roku 1902 wymiana przynitowane, do uszczelniania małych cze do wykorzystania w charakterze jed- kotłów okazała się też zbyteczna, bo- dziur wykorzystywano niewielkie krążki, nostki szkolnej, ale należy przerzucić go wiem już w tym czasie wartość bojowa przytwierdzane sworzniami”. na północ, bowiem warunki zakwatero- krążownika była niewielka. W dniu 4 grudnia komisja, wyzna- wani załogi nie są zupełnie przystosowa- Meldunek dowódcy krążownika kmdr czona przez morskiego prefekta jesz- ne do służby w gorącym klimacie”. Ytier z dnia 23 listopada rysował nastę- cze 10 sierpnia, dokonała w końcu oglę- W dniu 28 lipca dowódca wysłał ko- pujący smutny obraz stanu Dupuy-de- dzin krążownika. W jej raporcie padają lejny meldunek: „Pojawiły się nowe Lôme: stwierdzenia: przecieki, które należy dodać do wspo- „Poszycie podwodne, w szczególności „Obudowa podwodnej części kadłuba mnianych we wcześniejszym rapor- w rejonie dziobnicy, z widocznymi wie- wymaga około 3 miesięcy pobytu okrętu cie. Wymiany otworów, w każdym razie loma śladami rdzy. Miejsc, gdzie korozja w doku, a jej szacunkowy koszt wynosić trzech z nich, osiągają 3 cm. Poleciłem jest głęboka, naliczono 57 na lewej burcie może 142.000 franków. Przy zastosowa- zabezpieczyć je w analogiczny sposób jak oraz 8 na prawej. Najwięcej ognisk korozji nia cięcia palnikami można by w istotny poprzednie, arkuszami blachy z nałożo- na lewej burcie w części dziobowej. Część sposób ograniczyć koszt prac. ną warstwą kauczuku, a następnie zalać dna przy stępce zniszczona przez korozję Pełne oględziny krążownika nie zosta- cementem. na przestrzeni 22,4 m, w części rufowej ły przeprowadzone, jednak w trakcie uzu- Korzystając z dobrej pogody nurko- na odcinku o długości 11,1 m, przy czym pełniającej wizytacji stwierdzono, że dla wie dokonali oględzin podwodnej części w niektórych miejscach zupełnie brak po- odbudowy okrętu niezbędne są również kadłuba. Rezultaty są dość zasmucające. szycia, a szczelność dolnych części kadłu- prace związane z wymianą (częściową, W siatkach filtrów dziury 8-10 cm, a nie- ba utrzymana jest dzięki zalewaniu dziur w skrajnym przypadku)remontem pokła- które zniknęły zupełnie. W rezultacie ko- cementem. dów, linoleum, trapów i tym podobnych. lektor wody morskiej na całej długości Stan drewnianej stępki ochronnej bar- Odnośnie siłowni, można powiedzieć, zapchany wodorostami i muszelkami. dzo zły na całej długości. Kątowniki mo- że nie wymaga ona żadnych prac remon- W związku z tym, aby uniknąć całkowi- cujące ją do stępki również zniszczone towych, poza zwykłymi, którym podlegają tego wyjścia z użycia systemu pomocni- przez korozję. Stępki przechyłowe w nie- maszyny, po przepracowaniu tylu lat bez czej będę musiał demontować kolektor których miejscach przeżarte na wylot. Fil- poważniejszych awarii. kawałek po kawałku w celu jego prze- try siatkowe w fatalnym stanie. Odnośnie artylerii, przegląd dokona- czyszczenia. Podwójne poszycie burty na dziobie, ny przez przedstawicieli Szefostwa Arty- Prace te będę musiał wykonywać którego celem jest ochrona przed przecie- lerii Morskiej wykazał, że całość uzbroje- w Gibraltarze - jedynym porcie, w któ- raniem przez łańcuch kotwiczny, zostało nia znajduje się stanie nadającym się do rym będziemy mogli zapewnić so- umieszczone bezpośrednio pod kluzami, użytku. bie dostawy słodkiej wody, bowiem co spowodowało, że łańcuch przecierał W zakończeniu, biorąc pod uwagę ska- aby zdemontować kolektor trzeba rów- poszycie bliżej taranu gdzie jego grubość lę prac związanych z odbudową krążow- nież rozebrać rury do odsalaczy, które była normalna. nika, Komisja uważa, że można będzie je rozpocząć jedynie po uzyskaniu decyzji Krążownik w rezerwie w Lorient, 1909-1910. Fot. Museé de la Marine via „Marines” Ministra, a w chwili obecnej uznać okręt za niezdatny do służby i zaliczyć do kate- gorii „B”. Stwierdzenie to mogło stanowić pre- ludium do „wyroku śmierci” dla krążow- nika. Potwierdzenie tych przypuszczeń nadeszło wkrótce od wiceadm. Darbela, szefa Morskiego Sztabu Generalnego. W notatce skierowanej 15 października do Centralnego Zarządu Budownictwa Okrętowego padają stwierdzenia: „Prace związane przywróceniem stanu gotowości bojowej są nader liczne i poza tymi, które powinny zapewnić szczel- ność kadłuba, nieproporcjonalnie wielkie w stosunku do rzeczywistej wartości bojowej okrętu. Nie ryzykując oceny rezul- tatów eksperymentu z cięciem palnikami, informuję szefa Centralnego Zarządu

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 19 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Krążownik po podniesieniu bandery peruwiańskiej, która powiewa na rufie, Lorient 1912 rok. Fot. Museé de la Marine via „Marines”

Budownictwa Okrętowego, że w związku żownika typu Montcalm. Flota odpowie- model 1888 r. z 500 stalowymi i 500 że- z zaleceniem Ministra, nie należy wydat- działa odmową, jednak w zamian za- liwnymi pociskami, 2 działa kal. 37 mm kować żadnych środków na odbudowę tej proponowała sprzedaż Dupuy-de-Lôme. z 500 stalowymi i 500 żeliwnymi pociska- jednostki bojowej, która, nawet po odbu- Notatka z 22 czerwca brzmi: mi, działa kal. 19 cm z 63 stalowymi i 63 dowie, nie będzie posiadała żadnej liczą- „Ocena prac związanych z remontem żeliwnymi pociskami oraz 6 dział kal. 16 cej się wartości bojowej. Dupuy-de-Lôme pozwala powiedzieć, że cm z 378 stalowymi i 640 żeliwnymi po- Poza tym, myślę by zapytać port Lorient krążownik będzie mógł rozpocząć próby ciskami. o opracowanie planu wycofania krążow- morskie po okresie 4,5 miesiąca od chwi- Poza 3 milionami franków władze nika ze służby”. li podpisania kontraktu. Dołożone zosta- Peru winny pokryć wszystkie wydatki flo- We Francji, jak to zwykle bywa, ną wszelkie możliwe starania by okres ten ty, które poniósł port Lorient przy odbu- wszystko przebiega powoli. 20 mar- skrócić. dowie kadłuba, wyposażenia pomocni- ca 1910 krążownik został rozbrojony Dla zabezpieczenia zgodności ze czego, maszyn, kotłów parowych, a także i przeznaczony do skreślenia z listy flo- wszystkimi punktami kontraktu, rząd przeprowadzeniu prób po zakończeniu re- ty, jednak dopiero 20 lutego roku następ- peruwiański może przysłać oficera swo- montu. Wydatki te oceniane są na 700.000 nego Wyższa Rada Floty zadecydowała jej floty by obserwował przebieg prac franków. o wykreśleniu Dupuy-de-Lôme oraz ro- przy przywracaniu potencjału bojowego Wypłata pieniędzy zostanie przeprowa- zebraniu maszyn i kotłów. krążownika”. dzona w trzech transzach: 1 milion fran- Decyzja o skreśleniu z listy floty nie W dniu 28 czerwca Minister Spraw ków po podpisaniu kontraktu, 1 milion postawiła jednak ostatecznej kropki nad Zagranicznych zawiadomił flotę o zgo- przy przekazaniu krążownika i 1 milion – karierą krążownika. dzie Peru na zakup okrętu. Ambasador 3 miesiące po przekazaniu. tego południowoamerykańskiego kraju Prace winny zakończyć się w okresie „Peruwiańczyk” w Paryżu, pan Candamo otrzymał po- 4 miesięcy od daty podpisania kontraktu. Republika Peru po zakończeniu kata- lecenie podpisania kontraktu w imieniu Próby obejmują dwa przebiegi: je- strofalnej wojny z Chile przeżyła jeszcze swego rządu. Kmdr Mora i kmdr por. den – 24 godzinny z mocą siłowni 6500 kilka okresów napięć, nierzadkich dla Ugarte mieli obserwować przebieg re- KM, a drugi – 2 godzinny z mocą siłow- Ameryki Łacińskiej. Gdy władze Ekwa- montu krążownika ze strony kupujące- ni 10.000 KM, a także strzelania artyle- doru zwróciły się do Włoch w sprawie go i udali się do Francji. ryjskie”. zakupu pancernopokładowego krążow- W dniu 10 lipca odpowiednie służ- Prace były prowadzone praktycznie nika Umbria zaniepokojono się w Limie. by otrzymały polecenie przyśpieszenia bez opóźnień i 10 stycznia 1912 roku W rezultacie peruwiański Minister Ma- przygotowani kontraktu, który 21 lipca komisja odbiorcza pod kierownictwem rynarki zaprosił przedstawicieli Francji został przedstawiony Ministrowi. kmdr Kergrohena, stwierdziła, że re- na rozmowy o zakupie krążownika pan- „Koszt określono na 3.000.000 fran- mont i wyposażanie Dupuy-de-Lôme cernego dla floty Peru. ków. Cena obejmowała okręt z poniższym zbliża się do końca, wobec czego zgod- W dniu 20 kwietnia 1911 (?) r. Mini- wyposażeniem bojowym zarówno rozcho- nie z kontraktem w dniu 15 stycznia ster Spraw Zagranicznych „Trzeciej Re- dowym jak i nie: 14 dział kal. 47 mm mo- krążownik może wyjść na próby. publiki” zakomunikował Ministrowi del 1885 r. z 2.000 stalowych i 2.000 że- Po zaznajomieniu się z życzeniami, Marynarki o zamiarze Limy zakupu krą- liwnych pocisków, 4 działa kal. 65 mm sformułowanymi przez oficerów pe-

20 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” ruwiańskiej floty, komisja postanowiła jest przewidywany przed 20 marca, jed- W końcu 12 września, nastąpiło prze- przeprowadzić następujące próby: nak proponujemy, aby, jeśli władze peru- kazanie krążownika Peru. Od tego dnia Wstępne: przebieg 3 godzinny z mocą wiańskie wyrażą zgodę, krążownik został otrzymał on nową nazwę – Comman- siłowni 6500 KM, a następnie zwiększe- przekazany załodze zaraz po przeglądzie dante Aguirre, i podniesiono na jego po- nie mocy do 10 000 KM na ½ godziny. maszyn”. kładzie banderę południowoamerykań- Oficjalne: 2 godziny z mocą siłowni W dniu 4 kwietnia szef Rady, Mini- skiej republiki. Okręt nazwano na cześć 10 000 KM, a następnie obniżenie mocy ster Spaw Zagranicznych Raymond Po- kmdr por. Eliasa Aguirre, który w czasie do 5000 KM, w tym czasie zostaną prze- incaré, zakomunikował przedstawicielo- bitwy monitora Huáscar z dwoma chilij- prowadzone strzelania artyleryjskie. wi floty, że przedstawiciel Peru w Paryżu skimi pancernikami pod Angamos, objął Próba wstępna została przeprowa- powiadomił go spodziewanym przyby- po śmieci adm. Grau, dowodzenie okrę- dzona 26 stycznia i dała całkiem pozy- ciu członków załogi w końcu kwietnia – tem i poległ na stanowisku bojowym. tywne rezultaty: początku maja i prawdopodobnym po- W związku z realizacją kontraktu, „Praca maszyn w pełni zadawalająca. jawieniu się prośby o przeprowadzenie Lima powinna wypłacić 3 mln franków Stwierdzono jedynie niewielki stuk cylin- krążownika do Bordeaux, gdzie władze w trzech transzach, po 1 mln każda. Jed- drze wysokiego ciśnienia maszyny cen- peruwiańskie zamierzały na własny koszt nak w rzeczywistości Francuzi otrzyma- tralnego wału i maszyny lewej burty. Przy wzmocnić uzbrojenie okrętu. Rzeczywi- li jedynie pierwszą płatność przy pod- 125 obrotach / minutę zaczęło się nagrze- ście Lima zwróciła się do firmy „Schne- pisaniu kontraktu. Również nie zostały wanie łożysk oporowych centralnego i le- ider” z zapytaniem o zmianę zestawu opłacone koszty związane z odbudową wego wału napędowego. W pierwszym artylerii małokalibrowej i przyjęcie na krążownika. Nie bacząc na upomnie- przypadku niesprawność łatwo usunięto, siebie troski o jednostkę do czasu przyby- nia kierowane drogami dyplomatycz- a w drugim stwierdzono defekt łożyska”. cia jego załogi. Jednak 4-go tego miesią- nymi, Peruwiańczycy postanowili zwle- W dniu 10 lutego morski prefekt Lo- ca peruwiański adm. Villavisensio oznaj- kać z dalszymi wpłatami. W rezultacie rient adm. Berryer pisał, że „Dupuy-de- mił, że podjęto decyzję o pozostawieniu krążownik pozostawał w Lorient, a je- Lôme ukończył serię prób w piątek 9 lute- uzbrojenia w poprzednim stanie. go nowa załoga zaczęła stopniowo wra- go, a 12-go zostanie zadokowany w celu W samej rzeczy, zapal nabywcy do cać do ojczyzny. Cała sprawa nie ruszyła wymiany arkuszy poszycia. Prace te po- przejęcia Dupuy-de-Lôme wyraźnie z martwego punktu aż do sierpnia 1914 trwają 15 dni, w którym to czasie możli- osłabł, zwłaszcza, gdy krążownik Umb- roku. W październiku Peruwiańczycy wy jest przegląd maszyn. Peruwiańskiej ria trafił na Haiti, z którym relacje były definitywnie pozostawili krążownik pod misji można będzie przekazać jednostkę cieplejsze niż z sąsiednim Ekwadorem. opieką francuskiej floty. 1 marca. Poinformowałem o tym kmdr W dniu 21 maja, gdy nadal brak było Z powodu braku krążowników Fran- Mora, który wydaje się, nie otrzymał od informacji o przybyciu załogi okrętu, cuzi przywrócili do służby okręty typu swoich władz informacji odnośnie kon- Paryż poprosił Limę o wyjaśnienie sy- Chanzy, do których budowy przystąpio- kretnej daty skierowania do Francji przy- tuacji. no wkrótce po położeniu stępki pod Du- szłej załogi okrętu”. W tym czasie peruwiański admi- puy-de-Lôme. Trudno więc dziwić się po- Oficjalne próby odbiorcze przeprowa- rał poprosił o poprawę wentylacji we- jawieniu myśli by ten sam los spotkał dzono od 31 stycznia do 6 marca, prze- wnętrznych przedziałów krążownika. i niedoszłego „Peruwiańczyka”. Notatką biegły one bez żadnych incydentów. Od- Uzgodniono, że prace, w tym przede z dnia 7 marca 1915 Centralny Zarząd powiedni dokument stanowił: wszystkim montaż dodatkowych wen- Budownictwa Okrętowego poprosił pre- „Przeprowadzona 6 marca próba 24- tylatorów, powinny zakończyć się do fekta morskiego w Lorient, by spiesz- godzinna potwierdziła pełną gotowość 1 czerwca 1912 roku – prawdopodobnej nie przeprowadził inspekcję Dupuy-de- eksploatacyjną krążownika. Przegląd nie dacie przybycia załogi. Lôme w celu ustalenia opinii o stanie Inne ujęcie krążownika pod peruwiańską banderą z tego samego okresu wykonany również w Lorient. Kadłub w nowych tropikalnych jasnych barwach. Fot. Museé de la Marine via „Marines”

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 21 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” okrętu. Ciekawym szczegółem kore- 1916 r. Centralny Zarząd Budownictwa si, przejawiła zainteresowanie krążow- spondencji jest fakt, że krążownika nie Okrętowego zakomunikował prefektowi nikiem. nazywano już Commandante Aguirre. morskiemu w Lorient o ostatecznej re- W tym przypadku rozmowy zaszły 15 marca z Lorient odpowiedziano, że zygnacji z zamiaru wykorzystania krą- nieco dalej. W notatce z 7 listopada wy- „prace przy konserwacji krążownika, pro- żownika, w związku z czym nie było już działu księgowego Zarządu Budowni- wadzone są już od 2-3 miesięcy, pozwa- potrzeby utrzymywania na okręcie zało- ctwa Okrętowego sprecyzowano: lają stwierdzić, że może on zostać przy- gi. Wydawać by się mogło, że niema już „W odpowiedzi na wasze pismo z 9 paź- wrócony do gotowości bojowej w całkiem prostszej rzeczy jak przekazanie jednost- dziernika rozpoczęte później rozmowy, niedługim czasie, którego jednak obecnie ki na złom. Jednak komuś wydało się, że mamy honor powiadomić Was o warun- nie sposób określić”. tak będzie zbyt prosto. kach, na jakich wydział finansowy flo- 22 marca nowe zapytanie precyzowa- W dniu 15 grudnia 1916 przewodni- ty gotów jest rozważać sprzedaż dawnego ło: „Uwagę Ministerstwa skupia możli- czący Rady, Minister Spraw Zagranicz- krążownika Dupuy-de-Lôme. wość wykorzystania do działań bojowych nych Aristide Briand skierował do Mini- 1. Cena określona na 3.900.000 fran- dawnego krążownika pancernego Dupuy- stra Marynarki notatkę: ków, z której należy odjąć kwotę 900.000 de-Lôme, sprzedanego Peru i znajdujące- „…opierając się na wymianie opinii franków, stanowiącą wartość wyposa- go się obecnie w Lorient pod nową nazwą między naszymi służbami, w celu znale- żenia, jakie flota zamierza zachować dla Presidente Aguirre. zienia wyjścia z niezwykłej sytuacji, mam siebie. W pierwszym rzędzie interesuje nas wy- honor zawiadomić Was, że w uzgodnie- 2. Kwota ta winna zostać wpłaco- korzystanie samego krążownika, a jeśli niu z Waszym ministerstwem, przekaza- na w następujący sposób: wpierw 1 mln to niemożliwe, jego artylerii, po zdemon- łem peruwiańskiemu posłowi warunki, franków w 4 ratach po 100.000 fran- towaniu z okrętu. Minister zapytuje się na których gotowi jesteśmy przyjąć okręt ków w końcu 5-go, 6-go, 7-go i 8-go mie- o waszą odpowiedź”. z powrotem: siąca po przekazaniu okrętu, a następnie W sprawozdaniu pytanie było rozpa- 1. Ponieważ wydatki na remont, ochro- 3 raty po 200.000 franków w końcu 9-go, trywane z dwóch punktów widzenia: nę i obsługę Dupuy-de-Lôme (oceniane 10-go i 11-go miesiąca. Pozostałe 2 mln – „Z formalno-prawnego punktu widze- na około 900.000 franków) są prawie rów- w trakcie realizacji prac i do czasu wypro- nia dawny Dupuy-de-Lôme został sprze- ne sumie 1 mln franków, wpłaconej przez wadzenia krążownika z Lorient, nie póź- dany Peru za 3 mln franków, kwota ta peruwiańskie władze, suma ta pozostanie niej jednak niż 28 lutego 1919 roku”. winna zostać przelana w 3 ratach, po 1 w dyspozycji władz francuskich Jednak już 5 stycznia 1918 r. w piśmie mln każda. Wpłynęła jedynie pierwsza 2. Ponieważ w czasie sprzedaży okręt, inż. Louis informował morskiego pre- płatność. Poza tym na prośbę kupującego odstąpiony państwu, posiadał war- fekta w Lorient: „Rozmowy z Calvocores- flota przeprowadziła remont jednostki za tość około 400.000 franków(mając na si zerwane. „Consortium du Nord” prosi łączną kwotę 940.000 franków. Suma ta uwadze sprzedaż na złom), a w chwili o możliwość dokonania oględzin okrętu również nie została wpłacona. Zwrot krą- obecnej jego cena może być wyższa, ze w związku z możliwym zakupem”. żownika wymagał by zgody 3 ministerstw sprzedaży kadłuba otrzymamy 400.000 W dniu 23 czerwca 1918 zapadła – Spraw Zagranicznych, Marynarki i Fi- franków, a wszystko, co sumę tą prze- decyzja o przekształceniu Dupuy-de- nansów, a także rozmów z Peru. wyższy wpłynie na konto władz peru- Lôme w pływający ponton w Kergrua Z technicznego punktu widzenia, jak wiańskich. (sprawdź proszę pisownię nazwy) pozwoliła stwierdzić to przeprowadzo- Pan Candamo, który obiecał zareko- dla wykorzystania przez amerykań- na inspekcja, stan kadłuba, maszyn, kot- mendować swoim władzom przyjęcie tej ską bazę w Lorient. W związku z tym łów, mechanizmów pomocniczych i ar- propozycji, poinformował mnie właśnie, zarządzeniem, krążownik, cały czas tylerii, daje możliwość wyjścia w morze że zostało ono przyjęte pozytywnie. znajdujący się jeszcze w całkiem nie- krążownika w czasie około 3 miesięcy. Z drugiej strony, peruwiańska misja złym stanie, wyposażono w dodatkowe Nie dysponujemy jednak właściwym ty- dyplomatyczna zakomunikowała mnie, schodnie. Po kolejnych 4 miesiącach pem prochu, niezbędnym do przygotowa- że pewni przemysłowcy wysunęli propo- do Lorient dotarło zawiadomienie, że nia zapasu amunicji. Poza tym w chwili zycje odnośnie zakupu okrętu”. okręt został sprzedany belgijskiej fir- obecnej Lorient zaangażowany jest w bu- Ostateczny zwrot dawnego krążow- mie „Lloyd”, wobec czego należy przy- dowę kanonierek dla Ministerstwa Wojny. nika Francji nastąpił w dniu 17 stycznia stąpić do natychmiastowego przekaza- W związku z tym stwierdzam, że odbu- 1917 r. w tym samym miesiącu niejaki nia jednostki wskazanej kompanii za dowa Dupuy-de-Lôme w trakcie obecnej Marco Chiapponi z Mediolanu popro- pośrednictwem niejakiego Guillaume wojny jest niewygodna. sił o pozwolenie na obejrzenie okrętu Diercky. Co zaś tyczy się wykorzystania zdjętej w związku z ewentualnym jego zaku- Po zdemontowaniu artylerii i niektó- z krążownika artylerii, to łoża dział posia- pem. Towarzyszyło mu kilku przedsta- rych mechanizmów Dupuy-de-Lôme zo- dają specjalną konstrukcję i niezbędnym wicieli firm z Antwerpii i Sheffield. stał odholowany do Bordeaux, gdzie fir- jest przygotowanie dla nich nowych łóż Oględziny odbyły się 15 stycznia, nie ma „Forges et Chantiers de la Gironde” oraz wykonanie szeregu prac, do których przyniosły jednak żadnych rezultatów. miała przebudować go na statek han- w tej chwili nie możemy przystąpić. W dniu 2 sierpnia 1917 panowie Plan- dlowy. Przebudowa znacznie zmieniła Podpisano: wiceadm. Goshel szef Służ- chet i Calvocoressi także rozpatrywa- sylwetkę jednostki – wspaniały 9-metro- by Technicznej, Akceptacja – Minister Ma- li wariant zakupu krążownika w celu wy taran zniknął pod arkuszami poszy- rynarki Hoganoe”. przebudowy na statek handlowy. I znów cia burtowego dochodzącego do prostej W tym czasie Lima, korzystają z do- bez żadnego rezultatu. dziobnicy. Spowodowało to, że daw- godnych dla siebie warunków, posta- W październiku 1917 firma Sociétiés ny krążownik przybrał wygląd handlo- nowiła definitywnie zrezygnować z nie- Commerciale et Industrielle Française wego parowca. O tym, co zdarzyło by potrzebnego zakupu. W dniu 4 czerwca de Paris, w której pracował Calvocores- się w przypadku zderzenia tej jednostki

22 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Krążownik po przebudowie na frachtowiec Peruvier w doku stoczni, Bordeaux 1919 rok. Widok na nowy dziób kryjący obudowany taran (fot. górna) oraz ujęcie rufy (fot. dolna). Fot. Museé de la Marine via „Marines” „handlowej” z innym statkiem, można się tylko domyślać. Otrzymaną w ten sposób przestrzeń wykorzystano do zabudowania kabin dla załogi. Dziobową i środkową kotłownię zdemontowano. To samo stało się z ma- szyną parową lewej i prawej burty, po- została tylko pracująca na wał środko- wy. Opancerzenie burtowe i pokładowe zostało zdjęte już wcześniej, wszędzie tam, gdzie było o możliwe bez obniże- nia wytrzymałości kadłuba. Przebudo- wany w ten sposób dawny krążownik został w grudniu 1919 roku przekazany nowym właścicielom. Prawdopodob- nie, dzięki swej krótkiej karierze we flocie peruwiańskiej, parowiec otrzymał nazwę Peruvier (pol. Peruwiańczyk). Idea pozbywania się starych okrętów taką właśnie metodą przebudowy po- ważnie zainteresowała kierownictwo floty. W zapytaniu z dnia 30 stycznia 1919 r. sprawę postawiono jasno: „Pan Louis wie, ze sprzedany przez nas belgijskiej firmie „Lloyd” Dupuy-de-Lôme znajduje się obecnie w stoczni „Forges et Chantiers de la Gironde”, gdzie prowadzona jest jego przebudowa na statek handlowy.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 23 Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme”

Byłoby dobrze, gdybyśmy mogli otrzy- ki zachwyt wśród niektórych, wyda- można co prawda rozpatrywać jako mywać bieżącą informację o kosztach, wać by się mogło całkiem zdrowych zaletę projektu, ale z drugiej strony nie terminach i rezultatach tej przebudowy. i szanownych admirałów, którym wy- wypada również wpadać w skrajności. Wielu ludzi uważa, słusznie czy też nie, dawało się, że otrzymali do ręki uni- Co może jako pierwsze przyjść do że istnieje możliwość przebudowy starych wersalny oręż, zdolny do wykony- głowy przy analizie problemu starcia pancerników i krążowników na statki wania szerokiego wachlarza zadań, dużego krążownika pancernopokłado- handlowe, w związku z tym warto by było poczynając od rozpoznania aż po wego z Dupuy-de-Lôme? dysponować odpowiednią dokumentacją walkę z pancernikami. Nowość i inte- Prawdopodobnie, rozreklamowa- dla udzielenia odpowiedzi w tej kwestii”. resujący wygląd krążownika, pospo- ny przez licznych autorów, grad me- Kariera Peruvier okazała się tyle burz- łu z oryginalnym schematem opan- linitowych pocisków, roznoszących liwa ile krótka. W dniu 27 stycznia 1920 cerzenia i uzbrojeniem, składającym nie opancerzone burty, wywołują- statek wypłynął z Cardiff do Rio de Ja- się z szybkostrzelnych dział, uczyniła cych pożary, liczne „zaklęśnięcia” neiro z ładunkiem 5000 t walijskiego admirałom niezły żart. O ile zadania i „rozbryzgi”, prowadzące do tego, że węgla. Następnego dnia jednostka we- typowo krążownicze, nie stanowiły ofiara po utracie stateczności, szyb- szła do Falmouth w celu remontu, aby problemu dla Dupuy-de-Lôme, o tyle ko przewróci się i zatonie. Wydawać wyjść w morze 14 lutego i ponownie idea uczestniczenia w bitwie w skła- by się mogło, że w pełni potwierdzają pozostać na Atlantyku z powodu awarii dzie eskadry, wątpliwe czy zachwyca- tę tezę niektóre zdarzenia z wojny hi- maszyny i kotłów. Wzięty na hol przez ła by marynarzy znajdujących się na szpańsko-amerykańskiej i rosyjsko-ja- hiszpański parowiec León y Castillo, sta- pokładzie krążownika. pońskie. Trudno jednak oczekiwać by tek został w dniu 20 lutego doprowadzo- I jeśli przeciw znajdującym się francuscy marynarze mogli liczyć na ny do Las Palmas. w składzie floty najbardziej prawdopo- taką przewagę swego przygotowania By dociągnąć eks-Dupuy-de-Lôme dobnego przeciwnika w chwili położe- nad potencjalnym przeciwnikiem. Już do Pernambuco, brytyjski oddział fir- nia stępki pod Dupuy-de-Lôme, „okrę- prędzej trudno było by mówić o braku my wyekwipował parowiec Casconie- tom z miejscowym opancerzeniem” jakiejkolwiek przewagi. re. Holowanie zakończono z powo- lub „pancernopokładowym pancerni- Starcie, w przypadku lepszego dzeniem 1 lipca, jednak na miejscu kom”, jednostka korzystając ze swej przygotowania załóg strony przeciw- okazało się, ze na Peruvier węgiel szybkostrzelnej artylerii, dużej mane- nej, już nie tak ostro wykazało by sła- w trzeciej ładowni objęty jest pożarem. wrowości i sporej dozie szczęścia, mo- bość krążowników pancernopokłado- Z nowym problemem udało się uporać gła ewentualnie liczyć na pozytywny wych. Można ze znacznym stopniem do 19 lipca, po czym do 4 październi- wynik starcia, o tyle już w pojedynek pewności powiedzieć, że krążowni- ka całkowicie rozładowany i porzuco- z pierwszym z „standardowych pan- ki pancernopokładowe bez istotnych ny statek z uszkodzoną maszyną pozo- cerników” White zakończył by się, mankamentów konstrukcyjnych i do- stawał w porcie. W końcu ponownie w najlepszym razie ucieczką krążow- statecznie grubym pokładem pan- skierowany Casconiere wziął Peruvier nika. cernym nie toną i nie palą się bardzo na hol i doprowadził początkowo do Trudno za rezultat starcia z pancer- chętnie. Melinitowe pociski średniego Funchal, a następnie do Antwerpii. nikiem o dwukrotnie większej wypor- kalibru powodować mogły uszkodze- Po pokonaniu 4000 Mm obie jednost- ności winić nieudany projekt. Po pro- nia przede wszystkim w poszyciu, nie ki dotarły 18 listopada do macierzyste- stu tego zadania nie przewidywano. zaś w położonych we wnętrzu kadłuba go portu. W charakterze głównych przeciwni- grodziach, w związku z czym zatopie- Po tych wydarzeniach nie pojawiły ków Dupuy-de-Lôme miały przecież nia pomieszczeń miały zwykle ograni- się już żadne nowe koncepcje wykorzy- występować krążowniki znajdujące czoną skalę, a utrata prędkości i właś- stania dawnego krążownika. Bezrobot- się w dyspozycji „Dumnego Albionu”. ciwości manewrowych oceniana była na jednostka przez okres kolejnych 2 lat Chociaż Royal Navy tradycyjnie nie jako skromna. stała w porcie. Ostatecznie Peruvier zo- cierpiała na niedostatek okrętów, to Można sądzić, że zastosowanie na stał sprzedany holenderskiej firmie me- w początkach lat 90-tych XIX wieku, Dupuy-de-Lôme nie melinitowych, talurgicznej, która odholowała go do jednostek tej klasy z rozbudowanym lecz stalowych przeciwpancernych po- Vlessingen, gdzie zakończył swój żywot opancerzeniem burtowym w jej skła- cisków Holzera, możliwe dzięki so- pod gazowymi palnikami robotników. dzie znajdowało się niewiele. „Wład- lidnym działom krążownika, mogło czyni mórz” dysponowała 9 nowoczes- by w bardzo sprzyjających warun- Ocena projektu nymi krążownikami z wąskim pasem kach pozwolić na przełamanie lub Oceniając Dupuy-de-Lôme najważ- pancerza (2 typu Imperious i 7 typu nawet wgniecenie pokładu przeciw- niejsze to nie wpadać w skrajności. Nic Orlando) oraz 11 dużymi krążownika- nika, a tym samym uszkodzić życio- dziwnego, bowiem krążowniki pancer- mi pancernopokładowymi (2 typu Bla- wo ważne systemy względnie spowo- ne wywołują u wielu badaczy nader róż- ke i 9 typu Edgar). dować zatopienia na większą skalę. norodne odczucia. Do jednego z pierw- Obecnie rozpowszechniony jest Jednak przejście z pocisków burzą- szych przedstawicieli okrętów tej klasy, punkt widzenia, jakoby duże krążow- cych na przeciwpancerne, pozbawia- uwagi te odnosiły się w pełnej mierze. niki pancernopokładowe całkowicie ło by francuski krążownik jednego ze Z punktu należy jednak rozdzielić kon- przeżyły swój czas z chwila pojawie- swych podstawowych walorów, a na cepcje, przyjęte w projekcie od tego, co nia się krążowników pancernych, po- taki krok nie mógł sobie pozwolić ża- wyszło w praktyce. Najpierw pomówmy zostając nie tyle okrętami bojowymi ile den dowódca. Artylerzyści krążownika o koncepcjach. rozkosznymi rezydencjami dla przed- pancernopokładowego nie mieli prob- Już wspomnieliśmy, że pojawie- stawicieli swoich flot na dalekich wo- lemu takich wyborów, efektywność nie się Dupuy-de-Lôme wywołało dzi- dach. Braku pancerza burtowego nie pocisków burzących wobec jednostek

24 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Francuski krążownik pancerny „Dupuy-de-Lôme” pancernych była niska, pozostawały upływu czasu starcia. Z drugiej stro- z powodzeniem, jeszcze przed poło- jedynie pociski przeciwpancerne lub ny szanse krążownika pancernopo- żeniem stępki pod budowę Dupuy- typu „common”. Odporność Dupuy-de- kładowego sprowadzały się do spo- de-Lôme, zastały zamienione na pew- Lôme na te pociski trudno ocenić jako wodowania krytycznych uszkodzeń niejsze i sprawdzone, jednak nieco wysoką, skoro sami Francuzi nazwali przeciwnika przy pomocy, w pierw- archaiczne kotwice typu Admiralicji. pancerz „odbijającym”. szej kolejności dział kal. 234 mm Kotwice te w poważnym stopniu ogra- W rezultacie, choć brzmi to paradok- (9,2’). Krążownikom II rangi, zwy- niczały sektor ostrzału dziobowej gru- salnie, dzięki silnym działom główne- kle uzbrojonym w działa nie większe py wież artyleryjskich. go kalibru duże brytyjskie krążowniki niż kal.152,4 mm (6’), trudno było li- Zdarzały się również nie całkiem pancerno-pokładowe w rzeczywistym czyć na uzyskanie zwycięstwa w boju dopracowane nowinki techniczne. starciu z Dupuy-de-Lôme miały nawet z „francuzem”. Wspomnianą wcześniej przewagę ar- większe szanse na uszkodzenie życio- Jednak jak już wspomnieliśmy na tylerii wieżowej nad pokładową powo ważnych systemu, całkowicie za- wstępie, wszystko to odnosi się do czątkach lat 1890-tych na bliskich dy- kutego „francuza” (choć szanse trudno krążownika, jakim Dupuy-de-Lôme stansach była niwelowana, bowiem uznać za bardzo duże). Trafienie w re- miał być zgodnie z założeniami pro- na takich odległościach celowniczy jon linii wodnej (oczywiście poza inny- jektowymi. Co się zaś stało w rzeczy- mógł jedynie strzelać do konkretnego mi, szczególnie szczęśliwymi) i spowo- wistości? Trzeba powiedzieć, że rezul- obiektu, a nie do okrętu jako całości. dowane przez nie zatopienie, dla obu taty okazały się gorsze od zamysłu. Gęste rozmieszczenie artylerii w dzio- walczących stron mogły szybko przy- Zwykle takie nowatorskie okręty psu- bowej i rufowej grupie na Dupuy-de- nieść rozstrzygnięcie starcia. je właśnie ich nowość i niedopraco- Lôme, czyniło z nich kuszący cel dla Ochrona jednak nie ograniczała się wanie konkretnych szczegółowych kanonierów przeciwnika. Istotnym jedynie do zabezpieczenia niezatapial- rozwiązań, w tym przypadku, jak by mankamentem było niedostateczne ności i zachowania żywotnie istotnych to nie zabrzmiało dziwnie, było aku- opancerzenie rur podajników amuni- systemów. W tym przypadku sytua- rat na odwrót. Trzy podstawowe cji do dział kal. 194 mm, a także brak cja dużych krążowników pancerno- problemy Dupuy-de-Lôme – słabe kot- ręcznego zdublowania hydraulicz- pokładowych początku lat 1890-tych ły, duże przechyły przy określonych nego systemu naprowadzania wież była rzeczywiście niekorzystna, przede kursach oraz przeszkadzające dziobo- w płaszczyźnie poziomej oraz lokali- wszystkim z powodu artylerii. Więk- wym wieżom artyleryjskim poprzecz- zacja komór amunicyjnych tych dział sza część dział znajdowała się na po- ki kotwic, wynikły niestety z konser- powyżej pokładu pancernego. kładzie za tarczami ochronnymi, a je- watyzmu konstruktorów. Trudno powiedzieć, czy wymienio- dynie parę burtowych dział kal. 152,4 Z problemami kotłów cylindryczne wyżej i inne jeszcze mankamenty mm (6’) chronił pancerz kazamaty. nych przy pełnej prędkości, zetknęli czyniły okręt nieprzydatnym do dzia- Doświadczenie ostatnich wojen wyka- się nie tylko Francuzi, mieli je również łań bojowych, tym bardziej, że na po- zało, że pociski burzące, nawet śred- Brytyjczycy. O ile jednak ci ostatni mo- dobne problemy, w mniejszym lub niego kalibru, nie wymagały bezpo- gli powoływać się na praktyczny brak większym stopniu, „cierpiały” liczne średniego trafienia dla uszkodzenia alternatywy, o tyle inżynierowie „Trze- okręty tych lat. Trzeba jednak przy- zamontowanych na pokładzie dział ciej Republiki” mieli już doświadczenie znać, że Dupuy-de-Lôme stanowił lub unieszkodliwienia ich obsługi. wykorzystania kotłów wodnorurko- istotny punkt w historii budownictwa Unieszkodliwienie wieży (o ile nie li- wych na dostatecznie dużych jednost- okrętowego. Sam okręt, w sumie jed- czyć nader szczęśliwego trafienia od- kach. W kotły takie został wyposażony nak udany, był ewidentnym przykła- łamków) wymagało przebicia pance- pancernik Brennus, do budowy któ- dem wahań między nowością a kon- rza. Nie należy również zapominać rego przystąpiono ledwie w pół roku serwatyzmem, braku dopracowania o relatywnie słabej ochronie dźwigów po Dupuy-de-Lôme. Trudno więc mó- detali, uprzedzeń i niedostatecznej amunicyjnych oraz zgromadzeniu bez- wić, że był to zbyt śmiały eksperyment. energii konstruktorów, budowniczych pośrednio przy dziale zapasu amunicji Rezultatem wyboru tradycyjnych kot- oraz marynarzy, które doprowadzi- podanego z komór. łów były nie tylko problemy w czasie ły do powstawania problemów tam, Równocześnie opancerzona burta służby, ale także znaczne opóźnienie gdzie łatwo można ich było unik- Dupuy-de-Lôme lepiej zabezpieczała w wejściu okrętu do służby. nąć. Wszystko to razem nie pozwoliło przewody kominowe we wnętrzu kad- Początkowo na krążowniku nie zna- w pełnej mierze wykorzystać, otrzy- łuba i czyniła mało prawdopodobnym leziono miejsca na opracowane w koń- manego z niemałym trudem najnow- uszkodzenie kotłów, dzięki odpowied- cu przez Francuza stępki przechyłowe, szego okrętu francuskiej floty. nim otworom w pokładach pancer- co w istotny sposób obniżyło walory nych. Obniżało się także prawdopodo- krążownika jako platformy artyleryj- Tłumaczenie z języka rosyjskiego bieństwo powstania pożaru. skiej i czyniło służbę na okręcie dość Maciej S. Sobański Kończąc wywód należy stwierdzić, nieprzyjemnym zajęciem. Późniejsze że francuski krążownik pancerny po- zamontowanie stępek przechyłowych winien mieć duże szanse na zwycię- pozwoliło w znacznym stopniu usunąć stwo w bitwie z brytyjskimi krążow- ten niedostatek. Bibliografia nikami pancernopokładowymi, nawet Nawet w tak wydawać by się mo- 1. Feron L., Le croiseur cuirassé Dupy-de-Lôme, o większej wyporności, zbudowany- gło prostej kwestii, jak urządzenia ko- „Marines” No 56-61, Nantes 1998/1999. mi w końcu lat 80-tych – początku twiczne, konserwatyzm znów okazał 2. Roop T., The Development of a Modern Navy: 90-tych XIX stulecia. Przy czym szan- się niewłaściwym. Kotwice Marrela, French Naval Policy 1871-1904, Annapolis 1987. se Dupuy-de-Lôme rosły by w miarę wykorzystywane we flocie francuskiej 3. „Morskoj Sbornik”, roczniki lat 1890.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 25 Tekst Brytyjskie pancerniki typu

„King Edward VII” część II

Siergiej A. Bałakin (Rosja)

„Kiwające się ósemki” w czasie marszu podczas sztormu. Fot. via Siergiej A. Bałakin

Rejsy i parady realizację dawno przemyślanego planu nym starzeniem stworzonej przez sie- Wejście do służby pancerników typu – budowę Dreadnought. bie floty. W Admiralicji i wśród oficerów King Edward VII zbiegło się w czasie Po zakończeniu prób odbiorczych doszło do bezprecedensowego podziału z początkiem głębokich reform w Roy- ósemka „Edwardów” weszła w skład na zwolenników i przeciwników admi- al Navy. Reformy te nabrzmiewały już dopiero co utworzonej Floty Atlanty- rał Fishera. od dawna, formalnie najsilniejsza na ckiej, która bazowała w Gibraltarze W tym względzie pewnym wykład- świecie Królewska Marynarka Wojen- i stanowiła strategiczną rezerwę dla nikiem może być przypadek, jakie miał na, rozpieszczona zainteresowaniem brytyjskich sił na Morzu Śródziemnym miejsce w listopadzie 1907 roku. Flota i przyzwyczajona do pełnych zachwy- oraz wodach Metropolii. Już w roku Kanału prowadziła wówczas ćwiczenia tu ocen, w katastrofalny sposób traci- 1907 okręty przerzucono do Floty Ka- artyleryjskie, gdy lord Beresford otrzy- ła zdolność bojową, przekształcając się nału (Kanał – Channel – angielskie okre- mał informację o obecności na paradzie w rozdmuchaną do ogromnych roz- ślenie La Manche). W dniu 5 marca fla- na redzie Spithead uświetniającej spot- miarów, źle zarządzaną i zbiurokraty- gę na King Edward VII podniósł adm. kanie dwóch władców – Edwarda VII zowaną strukturą. W końcu roku 1904 C. Beresford, człowiek z którego nazwi- i Wilhelma II. Choć do parady pozostał stanowisko Pierwszego Lorda Mor- skiem ściśle związane były 2 następne jeszcze cały tydzień, dowodzący flotom skiego (w tłumaczeniu na współczes- lata służby pancerników, bohaterów na- rozkazał przerwać ćwiczenia i zająć się ny język – głównodowodzącego) objął szego szkicu. natychmiast malowaniem burt i polero- adm. J. Fisher i z charakterystycznym Nietuzinkowa osobowość, rodowi- waniem mosiądzów. Decyzja ta najbar- mu impetem rozpoczął wprowadzanie ty arystokrata, „lew salonowy” admi- dziej ze wszystkich zasmuciła kontradm. porządku. Obowiązujący do tej pory rał Ch. Beresford był nieprzejednanym Perci Scott, zwolennika prowadzenia in- system poszczególnych eskadr roz- wrogiem Fishera. Sam pretendował tensywnego przygotowania artyleryjskie- rzuconych po całym świecie, nazwał na stanowisko Pierwszego Lorda Mor- go i późniejszego wynalazcę doskonałego przestarzałym i zdecydowanie zmie- skiego i przewodził opozycji, obejmują- systemu kierowania ogniem (w rezulta- nił skład flot, przerzucając wszystkie cej szeroki krąg wysoko postawionych cie czego, jeden z historyków nazwał go nowoczesne pancerniki i krążowniki osób, niezadowolonych z przeprowa- „człowiekiem, który nauczył brytyjską flo- na wody europejskie. Jednym ruchem dzanych reform. Warto zauważyć, że po tę strzelać”). Nie kryjąc rozdrażnienia pióra wysłał na złom 154 przestarzałe zbudowaniu Dreadnought w jego obo- Scott polecił przekazać semaforem ze okręty, a zaoszczędzone w ten sposób zie znalazł się również William White, swego krążownika Good Hope na idący pieniądze postanowił przeznaczyć na nie mogący pogodzić się z błyskawicz- w przedzie Roxburgh: „Ponieważ malo-

26 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” wanie ważniejsze od strzelania artyleryj- typu King Edward VII pięć lat służby środki dalekiego dominium. Co cieka- skiego, lepiej wróćcie, by dobrze wyglądać w składzie Floty Kanału i Floty Metro- wa, pierwotny zamiar przemianowania do 8-go” Dowódca krążownika Roxburgh polii (1907-1911) było okresem parad, New Zealand na Caledonia (starorzym- zrozumiał sarkazm swego przełożone- monarszych przeglądów i mało męczą- ska nazwa Szkocji) spowodował niego i poprosił o zgodę na pozostanie na cych rejsów szkolnych. Jako uosobie- zadowolenie nowozelandzkiego społe- pozycji ogniowej, dodając z dozą angiel- nie rozkwitu „władczyni mórz” jednost- czeństwa, w wyniku którego pancernik skiego humoru, że „o ile pogoda pozwoli, ki wyróżniały się zewnętrznym blaskiem otrzymał dźwięczną, acz bezsensowną możemy pokryć rdzę na kominach ołowia- i całkiem wysokim poziomem komfortu. nazwę (jak wiadomo duńska wyspa Ze- ną minią na morzu”. O tej wymianie syg- Na każdym z pancerników znajdowała landia nigdy nie miała żadnych relacji nałów dowiedział się Beresford, co bar- się etatowa orkiestra, tradycyjnie skła- z Brytyjskim Imperium). dzo go rozłościło. Natychmiast wezwał dająca się z Maltańczyków i Włochów. Z „Kiwającą się ósemką” pancer- kontradm. Scott na pokład King Edward Znajdowała się piekarnia, zaopatrują- ników związana jest ściśle tak ważna VII i zrobił mu wymówki jak ostatniemu ca załogę w świeże pieczywo. W użyt- karta historii Royal Navy, jak narodzi- jundze. To jednak wydawało się dowo- ku marynarzy poza łyżkami pojawiły się ny lotnictwa pokładowego. Informa- dzącemu Flotą Kanału za mało, wobec również noże i widelce. Na brytyjskich cje z USA o pomyślnie przeprowadzo- czego skierował do Admiralicji raport, pancernikach znajdowały się również, nym starcie samolotu z krążownika w którym żądał zdjęcia Scott ze stanowi- rzecz zupełnie niebywała w warun- Birmingham i lądowaniu na pokładzie ska dowodzącego 1 Eskadrą Krążowni- kach ówczesnej rosyjskiej floty, niewiel- pancernika Pennsylvania nie mogły po- ków. Przy czym dla wszystkich było jas- kie drukarnie. Jak wspomina adm. Cork zostawić Brytyjczyków obojętnymi. ne, że przyczyną nienawiści Beresford and Orrery, na pokładzie Hibernia, ob- Pierwszym okrętem przeznaczonym do do swojego podwładnego, była nie treść sadzonej w większości przez Irlandczy- podobnych eksperymentów został pan- podniesionych na maszcie sygnałów, lecz ków, dla oficerów wydawano miesięcz- cernik Africa. Na dachu jego dziobo- to, że Perci Scott był zwolennikiem adm. nik „The Shillelagh” (Maczuga). Pełniący wej wieży artyleryjskiej zamontowano Fishera. służbę podchorążowie uznali, że to za od stanowiska dowodzenia do dziob- Konflikt ten wyszedł poza ramy Admi- mało i rozpoczęli wydawanie drugiego nicy, coś na kształt torów, po których ralicji i nieoczekiwanie wywołał ogrom- pisma „The Greeen’un” (Zielony – od na- mógł poruszać się w dół wodnosamo- ny rezonans w społeczeństwie. Na stro- rodowych barw Irlandii). Co prawda to lot pływakowy. Sam samolot – dwu- nach gazet pojawiały się wzajemne ostatnie, działało krótko, bowiem adm. płat „Short” S.27 z silnikiem „Gnome” oskarżenia każdej ze zwalczających się Beresford zamknął je za wolnomyśli- był ustawiany na improwizowanej esta- stron. Stało się jasne, że niekończące cielstwo. kadzie za pomocą bomu ładunkowego się swary w wyższym dowództwie floty W lipcu 1911 pancerniki typu King przytwierdzonego do masztu. W dniu w żaden sposób nie pomagają sprawie. Edward VII uczestniczyły w ogromnej 10 stycznia 1912 roku por. Charles Trzeba zauważyć, że spora część odpo- paradzie na redzie Spithead – Rewii Samson z powodzeniem wystartował wiedzialności za skomplikowaną sytua- Koronacyjnej na cześć nowego monar- z okrętu – pierwszy raz w historii bry- cję leżała również po stronie Pierwszego chy Jerzego V, który wstąpił na tron po tyjskiej floty. Co prawda, po opuszcze- Lorda Morskiego. Fisher przy wszyst- śmierci Edwarda VII. Z dniem 1 grudniu prowadnic torowych, samolot za- kich swoich zaletach posiadał nieznośny nia tego roku jeden z okrętów ósemki nurkował w dół i dotknął powierzchni charakter i przysparzał sobie mnóstwo – New Zealand przemianowano na Ze- wody, jednak na szczęście zdołał się wrogów z powodu fanatycznej uparto- alandia, bowiem pierwotna nazwa oka- szybko wzbić w górę. Po wykonaniu kil- ści i niezwykłej prostolinijności. I gdy- zała się potrzebna dla najnowszego krą- ku kręgów na wysokości około 250 m, by nie osobiste wsparcie króla, cieszące- żownik liniowego, zamówionego za Samson przy wtórze krzyków „hurra” go się ogromnym autorytetem we flocie, Przygotowania do startu Short S.27 z pokładu Hibernii w dniu 10 stycznia 1912 roku. Fisher nie uniknął by zapewne przed- Fot. via Siergiej A. Bałakin wczesnego odesłania na emeryturę. Ostatnia i najbardziej ożywiona faza sporu w Admiralicji ciągnęła się przez półtora roku. Uspokoić obu głównych przeciwników nie zdołał nawet Edward VII. W sierpniu 1908 roku Jego Wyso- kość odwiedził swój pancernik – imien- nika i przez długi czas dyskusji starał się namówić Beresford do pójścia na kom- promis, jednak bezskutecznie. Wówczas monarcha wyraził zgodę na przygotowany przez Fishera plan reorganizacji Royal Navy, zgodnie z którym Flota Ka- nału została zlikwidowana i przemia- nowana na 2 Dywizję Floty Metropo- lii (Home Fleet). Adm. Beresford stracił swoje stanowisko i w marcu 1909 roku przeszedł w stan spoczynku. Jeśli nie liczyć „zakulisowych” bata- lii w Admiralicji, to dla pancerników

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 27 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

Piękne ujęcie Hibernii z estakadą startową dla Short. S.27. Fot. via Siergiej A. Bałakin skierował się w stronę wybrzeża i lądo- W składzie Grand Fleet rzu. W drodze powrotnej, o godz. 10.30 wał na lotnisku w Eastchurch. W lipcu 1914 Wielka Brytania dys- GMT, pancernik Zealandia staranował W maju prowadnicę torową wraz ponowała 20 drednotami wobec 13 nierozpoznany okręt podwodny. Fakt ten z całym niezbędnym wyposażeniem niemieckich, nie licząc krążowników nie został jednak odnotowany w kronice przeniesiono na bliźniaczą Hiber- liniowych. Tym nie mniej jednak Admi- niemieckich działań bojowych, również nia i por. Samson powtórzył swój trik ralicja, znając doskonałe wyszkolenie w spisie utraconych U-bootów nie ma w obecności Jerzego V w czasie kró- niemieckich marynarzy, patrzyła z oba- pod tą datą jednostki, którą mogła paść lewskiego przeglądu. Później wyposaże- wą na przeciwnika. Prawdopodobnie łupem Brytyjczyków. nie przeniesiono na kolejny pancernik – z tego powodu postanowiono zachować W listopadzie „Edwardy” przydzielo- London. w składzie Grand Fleet (tak nazywała no do ponownie utworzonej Floty Ka- W listopadzie 1912 roku 8 „Edwar- się 1 Flota) 3 Eskadrę liczącą 8 „Edwar- nału, jednak już w końcu miesiąca po- dów” stanowiących 3 Eskadrę 1 Flo- dów”. Rzecz zrozumiała, wykorzystanie wróciły do składu Grand Fleet. W roku ty, wyruszyło na Morze Śródziemne. pancerników, mających o 3 węzły niż- następnym eskadra Bradforda znajdo- W tym czasie rozpoczął rozszerzać szą prędkość od pozostałych okrętów li- wała się w Rosyth i z rzadka wychodzi- kryzys na Bałkanach. Czarnogó- niowych, poważnie utrudniało bojowe ła w morze. ra wkroczyła na terytorium Albanii rozwinięcie floty. Również w przypad- W listopadzie 1915 Zealandia i Hi- (w tym czasie znajdującej się pod pa- ku pojedynku artyleryjskiego z dredno- bernia przeszły na Morze Śródziem- nowaniem Turcji) i zaczęła oblężenie tami Hochseeflotte, liczenie na maleń- ne. W dniach 8-9 stycznia 1916 pancer- Skutari (obecnie Szkoder). Zachodnie ki nawet sukces, było całkiem nierealne. niki przykrywały ewakuację ostatnich państwa nie chcąc dopuścić do samo- W tej sytuacji postanowiono, że 3 Es- alianckich oddziałów z Galliopoli, a na- rzutnego rozwiązania się losów Alba- kadra będzie znajdować się na tyłach stępnie operowały na wodach gre- nii, zorganizowały międzynarodowe ugrupowaniu by „dobijać’ nieprzyjaciel- ckich wywierając nacisk na rząd Grecji siły dla wywarcia presji na Czarno- skie okręty uszkodzone ogniem dredno- w związku z zaostrzeniem się sytuacji górę. W blokadzie wybrzeża tego kra- tów 1, 2 i 3 Eskadr. na Froncie Salonickim. Po wypełnieniu ju uczestniczyła również „Kiwająca Od sierpnia do listopada 1914 roku swojej misji, obie jednostki w począt- się ósemka”. W roku 1913 okręty po- „Kiwająca się ósemka” pod flagą adm. kach lutego 1916 powróciły do Wielkiej wróciły do Metropolii: Africa i Hindu- Bradforda bazowała w Scapa Flow i re- Brytanii. stan – w lutym, a pozostałe w czerw- gularnie patrolowała Morze Północne, Do tego czasu jednak „ósemka” prze- cu. Propozycja ministra MacKenna czasami wraz z krążownikami i pancer- kształciła się w „siódemkę”. Rankiem aby pozostawić pancerniki na Malcie nikami typu Duncan. W dniu 10 wrześ- 6 stycznia 1916 King Edward VII wyru- Admiralicja odrzuciła. Okręty liniowe nia Grand Fleet zbliżyła się do Helgo- szył ze Scapa Flow na remont do Belfa- znów utworzyły 3 Eskadrę 1 Floty, łą- landu, bezskutecznie próbując wywabić stu. Jednostka poruszała się z prędkoś- czącej Floty Kanału i Metropolii. Niemców do walk na otwartym mo- cią 15 węzłów, regularnie zygzakując.

28 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

O godz. 10.47 okręt znajdował się u pół- taczać się fale. O godz. 14.40 trzeba było w Portsmouth. Na okrętach zlikwido- nocno-zachodnich wybrzeży Szkocji przeciąć hole i dowódca rozkazał pozo- wano dolną baterię dział kal. 152 mm, w punkcie o współrzędnych 58º43N, stawić okręt. 4 armaty przeniesiono na górny po- 4º12’W, gdy w minimalnej odległości Ewakuacja załogi zajęła około 1,5 kład i ustawiono na miejscach zdemon- od prawej burty, w rejonie wręgi nr 120, godziny. Jako pierwszy do zawietrznej towanych dział kal. 76 mm. Następnie, nastąpiła silna podwodna eksplozja. D- burty pancernika podszedł kontrtorpe- w okresie do kwietnia 1917 podobne ca pancernika kmdr MacLaghlan roz- dowiec Musketeer, później Marne, a na- przebudowy przeszły – Hibernia, Com- kazał zamknąć natychmiast wszystkie stępnie Fortune. Jako ostatni na pokład monwealth i Zealandia. Na Dominion drzwi wodoszczelne, jednak udało się kontrtorpedowca Nessus o godz. 16.10 i Hindustan dział kal. 152 mm w ogó- to wykonać jedynie częściowo. Prawa przeszedł kmdr MacLachlan. King le nie pozostawiono, a działa 12-funto- maszynownia zapełniała się wodą tak Edward VII utrzymywał się jeszcze przez we (76 mm) zachowano tylko na pierw- prędko, że obsługa nie zdążyła zamknąć 4 godziny na powierzchni, lecz o 20.10 szym z okrętów. drzwi we wzdłużnej grodzi wodoszczel- przewrócił się i zatonął. Trzeba zazna- Jesienią 1916 roku Africa i Britannia nej. W rezultacie w zaledwie kilka mi- czyć, że do zatonięcia doszło w trakcie przeszły na Adriatyk, przy czym ich służ- nut obie maszynownie zostały zatopio- pierwszego rejsu, w którym pancernik ba nie wyróżniała się niczym szczegól- ne, jednostka utraciła bieg, nabierając nie był już jednostką flagową. nym. W początkach następnego roku 8º przechyłu na prawą burtę. Wystrze- Sztorm pozwolił wkrótce wyjaśnić oba pancerniki przeszły remont i mo- liwując rakiety sygnalizacyjne, udało się prawdziwą zatonięcia okrętu. Dzięki ze- dernizację w Gibraltarze, a następni zo- zwrócić uwagę znajdującego się w od- rwanym przez sztorm minom udało się stały włączone w skład 9 Eskadry Krą- ległości 5 Mm parowca Princess Melita, ustalić, że King Edward VII wpadł na żowników, w tym Britannia jako jej który natychmiast pośpieszył z pomocą. zaporę minową postawioną przez nie- okręt flagowy. W okresie późniejszym Dzięki kontrzatopieniu przedziałów le- miecki krążownik pomocniczy Möwe. były wykorzystywane do służby patrolo- wej burty udało się zmniejszyć przechyl Miny zostały postawione przez Niem- wej i konwojowej na Atlantyku w opar- pancernika do 2º, a na parowiec poda- ców z dużymi odstępami, dlatego też ciu o bazę w Sierra Leone. Nie są zna- no hol o średnicy 127 mm. Na wszelki natknięcie się na nie było dziełem przy- ne przyczyny dla których Admiralicja wypadek, dopóki pracowały jeszcze żu- padku. W końcu nie weszły na nie ani włączyła stare pancerniki w skład eskor- rawiki, dowódca rozkazał opuścić na Africa, który pokonywał tę trasę kilka ty konwojów. Oceanicznej komunika- wodę wszystkie pokładowe środki pły- godzin przed tragedią, ani żaden z okrę- cji Aliantów w owym czasie zagrażać wające. tów uczestniczących w akcji ratowni- mogły jedynie okręty podwodne i krą- Wkrótce na miejsce awarii dotarło 12 czej. King Edward VII nie miał po prostu żowniki pomocnicze – rajdery, jednak wysłanych ze Scapa Flow kontrtorpe- szczęścia, przy czym nie zginął nikt z je- „Edwardy” nie nadawały się do walki dowców, na czele z liderem (przewodni- go załogi, co osłodziło gorycz utraty sta- ani z jednymi ani z drugimi. Co więcej kiem flotylli) Kempenfelt. Na tym ostat- rego pancernika. dla kajzerowskich U-bootów pancerniki nim zdołano zamocować hol o średnicy stanowiły wymarzony cel. 165 mm (6,5”) i o godz. 14.15 kontrtor- Drugi rzut floty W dniu 9 listopada 1918 roku zbli- pedowiec wraz z parowcem zaczęły Po niespodziewanym rajdzie niemie- żający się pod eskortą dwóch kontrtor- w jednej „uprzęży” holowanie uszkodzo- cki krążowników liniowych przeciwko pedowców pancernik Britannia został nego okrętu. Pozostałe kontrtorpedow- wybrzeżom Anglii i ostrzale Lowestoft wykryty przez dowódcę UB 50 Oblt. ce rozpoczęły intensywne poszukiwanie w dniu 25 kwietnia 1916, przed Admi- Heinrich Kukat, który szybko zajął do- okrętów podwodnych, bowiem wyda- ralicja stanęła kwestia wzmocnienia godną do ataku pozycję. O godz. 07:15 wało się, że King Edward VII padł ofiarą obrony wybrzeża. Już 29 kwietnia pod- z okrętu podwodnego wystrzelono 4 tor- torpedy niemieckiego U-boota. jęto decyzję o przebazowaniu 3 Eskadry pedy. U lewej burty pancernika rozle- Holowanie rannego giganta okazało w rejon ujścia Tamizy. Grand Fleet osta- gły się dwie eksplozje, przy czym druga się jednak zadaniem trudnym. Zdecydo- tecznie zrezygnowała z bezmyślnego ba- pod wieżą kal. 234 mm, spowodowa- wanie pogorszyła się pogoda – zwiększy- lastu – starych, powolnych pancerników, ła wybuch znajdującego się w komorze ło falowanie, a siła wiatru osiągnęła 6º. i od tej pory składała się już wyłącz- amunicyjnej kordytu. Okręt stracił bieg Na pancerniku działał jedynie ster ręcz- nie z drednotów. Siedem „Edwardów” i nabrał 10º przechyłu. Kontrtorpedow- ny i załodze nie starczało sił by utrzy- wraz z 3 Eskadrą Krążowników prze- ce odegnały okręt podwodny, nie zdo- mać go w należytym położeniu. Poza rzucono do Sheerness. Wyjście w mo- łały jednak uratować ciężko uszkodzo- tym woda zaczęła przenikać do sąsiadu- rze w maju omal nie stało się ostatnim ny pancernik, który poszedł na dno po jących z maszynowniami przedziałów. dla Dominion, który został zaatakowa- 2,5 godzinie. Straty załogi wynosiły 50 Zatopieniu uległy położone powyżej po- ny przez niemiecki okręt podwodny. Na zabitych oraz około 80 rannych. Britan- kładu pancernego bunkry węglowe, ko- szczęście pancernik zdoła uniknąć 2 wy- nia została odnotowana w historii jako rytarze podawania amunicji oraz komo- strzelonych w jego kierunku torped. ostatnia ofiara I wojny światowej oraz ry amunicyjne rufowych dział kal. 234 Większą część czasu 3 Eskadra Linio- największa jednostka zatopiona przez mm. Te ostatnie nie były niestety wo- wa (poprawniej chyba eskadra obrony okręt podwodny. doszczelne. Defekt ten stwierdzono już wybrzeża) spędzała stojąc na kotwicy. Ta Co zaś tyczy się pozostałej piąt- w trakcie przeglądu Rosyth, ale posta- bezczynność zmusiła Admiralicję do po- ki pancerników wchodzących formal- nowiono usunąć go w trakcie remontu szukiwania jakiś innych zajęć dla okrę- nie w skład 3 Eskadry, to pozostawały w Belfaście. W rezultacie zatopień prze- tów-weteranów. Africa i Britannia po- one w Sheerness do lata 1917, po czym chył King Edward VII na prawą bur- stanowiono wysłać na wody Adriatyku. przystąpiono do stopniowego przekwa- tę osiągnął 15º i po górnym pokładzie W okresie sierpień – wrzesień 1916 roku lifikowania ich na jednostki pomocni- w rufowej części kadłuba zaczęły prze- obie jednostki przeszły przebudowę cze. Hibernia została odstawiona do

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 29 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII” rezerwy, Hindustan i Dominion peł- razu nie danym było otworzyć ogień do lantyckiej. W czasie wizyty w Kanadzie niły funkcje jednostek–baz w trakcie nieprzyjaciela ze swej ciężkiej artylerii. 16.8.1906 wszedł na mieliznę w Zatoce przygotowania desantowo-szturmowej Św. Wawrzyńca, w wyniku czego doszło operacji przeciw Ostendzie i Zeebrug- Krótka kronika służby do uszkodzenia kadłuba. Remont na ge. Commonwealth i Zealandia prze- „King Edward VII” Wyspach Bermudzkich (wrzesień 1906 kształcono na szkolne okręty artyleryj- Wszedł do służby w Devonport – styczeń 1907) i w Chatham (luty – li- skie, wyposażone w trójnożny fokmaszt 7.2.1905 jako flagowiec Floty Atlanty- piec 1907). Wchodził w skład Floty Ka- z platformami kierowania ogniem, no- ckiej. Przeszedł remont i moderniza- nału (maj 1907 – marzec 1909) i Floty wymi dalmierzami oraz 2 reflektora- cję (1906-1907), okręt flagowy Floty Metropolii (24.3.1909 – sierpień 1914) mi bojowymi o średnicy lustra 91 cm, Kanału (5.3.1907-27.3.1909). Remont Rejs na Morze Śródziemne i blokada a także 2 działa plot. kal. 76 mm. Poza w Portsmouth (1907-1908 i od grudnia wybrzeża Czarnogóry (listopad 1912 – tym Commonwealth otrzymał „bąble” 1909 do lutego 1910). Flagowiec Floty czerwiec 1913). Służba patrolowa na przeciwtorpedowe i nowy kamuflaż Metropolii (marzec 1909-lipiec 1911), Morzu Północnym w składzie 3 Eskadry opracowany przez Normana Wilkinso- 3 i 4 Dywizji Floty Metropolii (1.8.1911- Liniowej Grand Fleet (sierpień – listo- na. W tym charakterze dawny pancer- 14.5.1912) i 3 Eskadry Liniowej Floty pad 1914), przejście na Kanał La Man- nik w kwietniu 1918 ponownie wszedł Metropolii (14.5.1912 - sierpień 1914). che i do Rosyth (listopad 1914). W sierp- w skład Grand Fleet i pełnił służbę pa- Wizyta na Morzu Śródziemnym i bloka- niu 1915 flagowiec 3 Eskadry w czasie trolową na Morzu Północnym, a na- da wybrzeża Czarnogóry (listopad 1912 pośpiesznego remontu King Edward stępnie do lutego 1921 roku pełnił - czerwiec 1913). Flagowiec 3 Eskadry VII. Przeszedł remont w Devonport. funkcję jednego z morskich okrętów Liniowej Grand Fleet (sierpień – listo- 29.4.1916 przebazowany do Sheerness szkolnych, bazując w Invergordon. pad 1914), służba patrolowa na Morzu w celu ochrony wschodniego wybrzeża Za to Zealandia nie weszła do służ- Północnym. Działania w składzie Flo- Anglii. Przebudowa w Portsmouth (czer- by w nowym charakterze, we wrześ- ty Kanału (listopad 1914), a następnie wiec 1917). W dniu 1.3.1918 odstawiony do rezerwy, później przebazowany do So- vin-Deep w celu wykorzystania w charakterze okrętu –bazy na czas przygotowania operacji przeciw Ostendzie i Zeebrug- ge (marzec-maj 1918). Służył jako pływają- ce koszary (maj 1918 – maj 1919), następ- nie odstawiony do rezerwy w Chatham. Sprzedany 9.5.1921 firmie „T. Ward & Co”. 30.9.1922 przeholowany do Belfa- stu w celu demontażu uzbrojenia i wypo- sażenia. 28.10.1924 przybył do Preston w celu rozbiórki na złom.

„Commonwealth” King Edward VII pod flagą wiceadmiralską, około 1910 roku. Fot. via Siergiej A. Bałakin Wszedł do służ- by w Portsmouth niu 1918 okręt odstawiono do rezerwy ponownie w Grand Fleet (30.11.1914 14.3.1905, lecz do 9.5.1905 pozosta- w Portsmouth. Miesiąc później dołączy- – 6.1.1916), bazując w Rosyth. Remont wał w rezerwie. Włączony do Flory At- ła do niej po zakończeniu służby na At- w Devonport, wymiana luf dział, w któ- lantyckiej, 11.2.1907 w pobliżu portu lantyku Africa. Do tego czasu Domi- rych stwierdzono szczeliny (sierpień Lagos zderzył się z pancernikiem Albe- nion, Hindustan i Hibernia rdzewiały 1915), powrót do Scapa Flow 2.9.1915. marle, w wyniku kolizji doszło do uszko- już w Chatham, ich wycofanie ze służby Zatonął 6.1.1916 po wejściu na minę po- dzenia poszycia, wręg i grodzi. Re- nastąpiło jeszcze wcześniej. stawioną przez niemiecki krążownik po- mont w Devonport (luty – maj 1907). W latach 1920-1921 wszystkie 6 pan- mocniczy Möwe. 28.5.1907 wszedł w skład Floty Kana- cerników dawnej „Kiwającej się ósem- łu, a następnie Floty Metropolii (marzec ki” zostało sprzedane na złom. W ten „Dominion” 1909 – sierpień 1914). Remont i przebu- sposób zakończyła się historia ostatnich Wszedł do służby w Portsmouth dowa w Devonport (październik 1910 pancerników epoki White, którym ani 15.8.1905, włączony w skład Floty At- – czerwiec 1911). Rejs na Morze Śród-

30 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

Dominiom w 1916 roku z namalowanymi literami „DOM” na dziobowej baszcie dział 305 mm. Fot. via Siergiej A. Bałakin ziemne i blokada wybrzeża Czarno- Czarnogóry (listopad 1912 – luty 1913). ty Metropolii (marzec 1909). 1.12.1911 góry (listopad 1912 – czerwiec 1913). Do czasu powrotu 3 Eskadry Liniowej nazwę okrętu zmieniono na Zealandia. Służba w składzie 3 Eskadry Liniowej okresowo przydzielony do 4 Eskadry Rejs na Morze Śródziemne w celu pro- Grand Fleet (sierpień 1914 – kwiecień (luty – lipiec 1913, wraz z Africa) W la- wadzenia blokady czarnogórskiego wy- 1916) z okresowym przydziałem do Flo- tach I wojny światowej znajdował się brzeża (listopad 1912 – czerwiec 1913). ty Kanału (listopad 1914). Remont (gru- w składzie Grand Fleet (sierpień 1914 Wraz z 3 Eskadrą Liniową przydzielony dzień 1914 – luty 1915). 29.4.1916 wraz – kwiecień 1916) i Floty Kanału (listo- do Grand Fleet (sierpień 1914). Czaso- z 3 Eskadrą przebazowany do Sheer- pad 1914). 29.4.1916 wraz z 3 Eskadrą wo znajdował się w składzie Floty Kana- ness. Przebudowany w Portsmouth na Liniowa przebazowany do Sheerness. łu (listopad 1914), a następnie powró- szkolny okręt artyleryjski (sierpień 1917 Wykorzystywany w charakterze okrę- cił do Grand Fleet. 6.11.1915 przeszedł – kwiecień 1916). Powrót do służby tu-bazy w Sovin-Deeep do czasu przy- na Morze Śródziemne, uczestniczył 16.4.1918. Służba patrolowa na Morzu gotowania operacji przeciw Ostendzie w ewakuacji wojsk z Galliopoli. Pełnił Północnym, od 21.8.1918 - okręt szkolny i Zeebrugge (luty – maj 1918). Pełnił służbę na Morzu Egejskim (14.12.1915 w Invergordon. Odstawiony do rezer- służbę jako pływające koszary w Chat- – 30.1.1916), powrócił do Portsmouth wy w Portsmouth w lutym 1921 roku. ham (maj 1918 – czerwiec 1919). Odsta- 6.2.1916. Remont w Portsmouth (luty 18.11.1921 sprzedany firmie „Slow wiony do rezerwy i 9.5.1921 sprzedany - marzec 1916). 26.3.1916 włączony Trading” i odholowany do rozbiórki na firmie „T. Ward & Co”. Przeholowany do w skład Grand Fleet, bazował w Rosyth. złom do Niemiec. Belfastu celem demontażu uzbrojenia 29.4.1916 przebazowany do Sheerness. i wyposażenia, a następnie 14.10.1921 Remont i przebudowa w Chatham (gru- „Hindustan” osiągnął stocznię złomową w Preston. dzień 1916 – czerwiec 1917). 20.9.1917 Wszedł do służby w Portsmouth odstawiony do rezerwy w Portsmouth. 22.8.1905, pełnił służbę w składzie Flo- „New Zealand”/„Zealandia” Przebudowany na szkolny okręt artyle- ty Atlantyckiej (sierpień 1905 – ma- Wszedł do służby 11.7.1905 w Devon- ryjski (styczeń – wrzesień 1918), do służ- rzec 1907), Floty Kanału (marzec 1907 port, włączony w skład Floty Atlantyckiej. by jednak nie wszedł, lecz ponownie od- – marzec 1909) i Floty Metropolii (ma- Remont i przebudowa w Gibraltarze stawiony do rezerwy w Portsmouth. rzec 1909 – sierpień 1914). Rejs na Mo- (październik – grudzień 1906). Przydzie- Skreślony z listy floty 2.6.1919, a w dniu rze Śródziemne i blokada wybrzeża lony do Floty Kanału (4.3.1907) i Flo- 8.11.1921 sprzedany firmie „Stanley

Commonwealth w ciekawym kamulażu opracowanym przez N. Wilkonsona, 1918 rok. Fot. via Siergiej A. Bałakin

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 31 Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

Hindustan w czasie prób odbiorczych, marzec-maj 1905 roku. Fot. via Siergiej A. Bałakin Shipbreaking”, a następnie firmie „Slow ca 1909 wchodził w skład Floty Me- lii, a od sierpnia 1914 – Grand Fleet. Trading”. W dniu 23.11.1923 odholowa- tropolii. Był okrętem flagowym 3 i 4 Okresowo przydzielony do Floty Ka- ny do Niemiec celem złomowania. Dywizji (25.4 – 24.7.1911). Przebudo- nału (listopad 1914), a następnie po- wany w Sheerness dla prób z wodno- nownie w Grand Fleet, bazując w Ro- „Africa” samolotem, pierwszy w brytyjskiej flo- syth. Remont i przebudowa w Belfaście Wszedł do służby w Chatham cie start samolotu z pokładu okrętu (styczeń 1916). 29.4.1916 przebazowa- 6.11.1906 i włączony w skład Floty At- (styczeń 1912). Rejs na Morze Śród- ny do Sheerness. Remont w Portsmo- lantyckiej. 4.3.1907 przeniesiony do ziemne i blokada wybrzeża Czarnogó- uth (sierpień – wrzesień 1916), a na- Floty Kanału. W dniu 23.3.1907 w re- ry (listopad 1912 – luty 1913). Czaso- stępnie przejście na Morze Śródziemne jonie Portland zderzył się z parowcem wo przydzielony do 4 Eskadry Liniowej i służba na Adriatyku(wrzesień 1916 Ormuz, w wyniku czego doszło do lek- (luty – czerwiec 1913), a od 27.6.1913 – styczeń 1917). Remont w Gibralta- kiego uszkodzenia kadłuba. Od czerw- w składzie 3 Eskadry Floty Metropo- rze (styczeń – marzec 1917). Od mar-

Britania na redzie Bejrutu, 1911 rok. Fot. via Siergiej A. Bałakin

32 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie pancerniki typu „King Edward VII”

Hibernia sfotografowany w latach 1909-1910. Fot. via Siergiej A. Bałakin ca 1917 wchodził w skład 9 Eskadry mu uszkodzeniu, remont w Devonport. Od sierpnia 1914 w składzie Grand Krążowników. Do sierpnia 1917 pro- 29.4.1916 przebazowany do Sheerness. Fleet, czasowo przydzielony do Floty wadził służbę patrolową i konwojową Remont i przebudowa w Portsmouth Kanału (listopad 1914). Wraz z Zealan- na Atlantyku między przylądkiem Fini- (sierpień – wrzesień 1916). Służba na dia rejs na Morze Śródziemne, zabez- sterre a wyspą Madera, a następnie ba- Adriatyku (wrzesień 1916 – luty 1917). pieczanie ewakuacji wojsk z Galliopoli zując w Sierra-Leone eskortował kon- Po remoncie w Gibraltarze (luty – ma- (listopad 1915 – styczeń 1916). Powrót woje wzdłuż afrykańskiego wybrzeża rzec 1917) został flagowcem 9 Eskadry do Devonport 5.2.1916. Po remoncie do Kapsztadu i z powrotem. Remont Krążowników i prowadził służbę patro- w Devonport (luty-marzec 1916) wszedł w Rio de Janeiro (grudzień 1917 – sty- lowo-konwojową na Atlantyku. W ma- w skład Grand Fleet, jako flagowiec wi- czeń 1918). W październiku 1918 po- ju 1917 przeszedł dokowanie i niewielki ceadm. 3 Eskadry Liniowej. 29.4.1916 wrócił do Portsmouth, a listopadzie 191 remont na Bermudach. Później bazo- przebazowany do Sheerness. W paź- został odstawiony do rezerwy. Do mar- wał głównie w Sierra-Leone. W dniu dzierniku 1917 odstawiony do rezer- ca 1920 wykorzystywany jako pływają- 9.11.191 został storpedowany przez niewy w Chatham. Skreślony ze stanu floty ce koszary. 30.6.1920 sprzedany firmie miecki okręt podwodny UB 50 i po oko- w lipcu 1919, w listopadzie 1921 sprze- „Ellis & Co” za kwotę 32 825 £. Roze- ło 2,5 godz. zatonął we rejonie przyląd- dany na złom firmie „Stanley Shipbre- brany na złom w Newcastle. ka Trafalgar. aking”, a następnie odsprzedany firmie „Slow Trading”. W listopadzie 1922 od- „Britannia” „Hibernia” holowany do Niemiec celem rozbiórki Wszedł do służby w Portsmouth Wszedł do służby w Devonport na złom. 8.9.1906, lecz do 2.10.1906 pozosta- 2.1.1907 jako drugi okręt flagowy Flo- wał w rezerwie. Włączony w skład Flo- ty Atlantyckiej. 27.2.1907 przeniesio- Tłumaczenie z języka rosyjskiego ty Atlantyckiej, a 4.3.1907 przeniesiony ny do składu Floty Kanału, a od marca Maciej S. Sobański do Floty Kanału. Od kwietnia 1909 do 1909 do Floty Metropolii. Flagowiec wi- sierpnia 1914 we Flocie Metropolii. Re- ceadm. 2 Dywizji Okrętów Liniowych. Bibliografia mont w Portsmouth (1909 – 1910). W lu- 14.7.1910 staranowany przez bark ża- 1. Burt R.A., British Battleships 1889-1904, Annapo- tym 1910 – flagowiec wiceadm. 2 Dy- glowy Loch Trool, po tym jak ten ostatni lis, Naval Institute Press, 1988. wizji Okrętów Liniowych. 14.7.1910 zderzył się z Britannia. W styczniu 1912 2. Parkes O., British Battleships, London 1957. zderzył się z barkiem żaglowym Loch przydzielony do 3 Eskadry Liniowej. 3. Jane’s Fighting Ships 1919, London 1919. Trool. Rejs n Morze Śródziemne i udział W maju 1912 na pokładzie zamontowa- 4. Admirał Floty hrabia Cork and Orrery, Moje ży- w blokadzie Czarnogóry (listopad no czasowo estakadę startową do prób cie we flocie 1886-1941, Rękopis, zbiór specjalny Bi- 1912 – lipiec 1913). Od sierpnia 1914 wodnosamolotów. Uczestniczył w za- blioteki Podstawowej Sztabu Generalnego Mary- w składzie 3 Eskadry Liniowej Grand bezpieczeniu pokazów lotów w czasie narki Wojennej. Fleet. W listopadzie 1914 oddelegowa- przeglądu dokonywanego przez monar- 5. Korbett J., Niubolt G., Operacii anglijskogo fło- ny czasowo do Floty Kanału. W dniu chę. Od 14.5.1912 flagowiec wiceadm. ta w mirowoj wojnie, T 1-T 5, Moskwa, Wojenizdat, 26.1.1915 wszedł na mieliznę w zato- 3 Eskadry Liniowej. Rejs na Morze 1937. ce Firth of Forth. Zdjęty z kamieni po Śródziemne i udział w blokadzie Czar- 6. Horwat D., Drednoty, Moskwa, Terra, 1997. 36 godzinach. Dno okrętu uległo silne- nogóry (listopad 1912 – czerwiec 1913). 7. „Morskoj Sbornik” roczniki 1902-1903.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 33 TekstAmerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston”

Siergiej W. Patjanin (Rosja)

Erie w okresie przedwojennym w ładnym ujęciu. Fot. U.S. Naval Historical Center

Opracowanie projektu nego) o uniwersalny okręt przeznaczony skie awiza kolonialne typu Bougainvil- Historia powstania tych okrętów jest do służby na wodach Ameryki Środko- le przy podobnej wyporności, uzbrojone całkiem niezwykła i mocno pokręco- wej i Południowo-Wschodniej Azji. Jed- w 3 działa kal. 138 mm, posiadały wodna. Za punkt startowy można uznać nostka poza zwyczajną służbą stacjone- nosamolot i prędkość 17,5 węzła. Roy- Londyńską Konferencję rozbrojeniową ra i demonstrowania bandery, powinna al Navy uzupełniano seriami znacznie w zakresie zbrojeń morskich. Końcowy również realizować szeroki krąg zadań mniejszych slupów – jednostek typowo dokument, podpisany przez wszystkie – od artyleryjskiego wsparcia piechoty eskortowych, ze słabą artylerią, jednak wiodące morskie państwa świata, a ra- morskiej przy operacjach desantowych przystosowanych do trałowania i zwal- tyfikowany przez Kongres USA 21 lip- do ochrony konwojów przed nawodny- czania okrętów podwodnych. Co praw- ca 1930 r., pozwalał na budowanie bez mi rajderami o okrętami podwodnymi da chodziły słuchy o przygotowaniu ograniczeń okrętów o standardowej wy- w czasie wojny. przez Brytyjczyków slupa o wyporności porności mniejszej niż 2000 t, prędkości Zaprojektowany okręt posiadał kad- 2300 t z napędem dieslowskim, pręd- mniejszej niż 20 węzłów i uzbrojonych łub z płaskim, widocznie siodłowatym kością 16 węzłów i zasięgu 10 000 Mm, w działa kalibru do 155 mm. Przy istnie- pokładem, jego uzbrojenie stanowiły posiadającego „bąble” przeciwtorpedo- jących wówczas ograniczeniach liczbo- 4 działa kal. 152 mm w dwóch wieżach, we, uzbrojonego w 4 działa kal. 152 mm wych sił krążowniczych pozwalało to na napędzany był silnikiem wysokopręż- oraz dysponującego katapultą z wodno- budowę dostatecznie silnych okrętów, nym, zapewniającym zasięg do 15 000 samolotem. Podobne idee często gościły co prawda nie do służby w pierwszej li- Mm przy prędkości 10 węzłów zapasie na łamach brytyjskiej prasy, brak jednak nii, ale całkowicie przydatnych do reali- paliwa wynoszącym 450 t. Ochronę si- jakichkolwiek wiarygodnych świadectw zacji licznych drugorzędnych zadań. łowni stanowił pas pancerza o grubo- o tym, by budowa takiego okrętu rozpa- W okresie międzywojennym intere- ści 63 mm i 25 mm pokład, zaś komory trywana była oficjalnie. sy USA w basenie Karaibów wymagały amunicyjne posiadały 51 mm pancerz Przygotowany przez Preliminary De- częstych interwencji zbrojnych. Opiera- pionowy i 32 mm poziomy. sign projekt wzbudził żywe zaintere- jąc się na tym, w styczniu 1931 szef ope- Jak łatwo zauważyć amerykańskie sowanie adm. Marc Bristol przewod- racji morskich adm. William W. Pratt kanonierki wyraźnie wyróżniały się niczącego Generalnej Rady Floty. Na nieformalnie zapytał Preliminary De- wśród szeregu okrętów tej klasy, budo- przełomie sierpnia i września 1931 za- sign (pol. Odział Projektowania Wstęp- wanych w innych państwach. Francu- proponował on rozpatrzenie w cha-

34 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston” rakterze dział głównego kalibru armat ning (pol. Dowództwa Szkolnego) kmdr którymi przeznaczone były działa plot. kal. 127 mm L/40, nad którym prowa- Ralph Ingersoll wymienił szereg zadań, dużego kalibru, jak wówczas miano na- dzono wówczas prace (późniejsze słyn- które mogły podejmować nowe okręty dzieję, będą zakazane międzynarodowy- ne kal. 127 mm L/38 Mk 12). Głównym działając bezpośrednio w składzie floty. mi porozumieniami. Racjonalna argu- ich atrybutem była większa niż w przy- Mogły zabezpieczać siły główne przed mentacja, że działa kal. 127 mm będą padku dział kal. 152 mm, szybkostrzel- działaniami okrętów podwodnych i nisz- bardziej efektywne w zwalczaniu szyb- ność. Rozpatrywano dwa warianty – czycieli (ostatnie było szczególnie istotne ko przemieszczających się celów takich z 4 jednolufowymi lub 2 podwójnie w świetle ograniczonej liczby krążowni- jak niszczyciele, a efektywne kierowanie sprzężonymi działami. Pojedyncze dzia- ków lekkich i niewielkiej przydatności ogniem dział sześciocalowych na mak- ła zapewniały większą wydajność ognia do tej roli krążowników ciężkich), być symalnych dystansach jest praktycznie (dwudziałowa wieża wystrzeliwała 1,5 wykorzystywane w charakterze szyb- niemożliwe, nie była brana pod uwagę raza więcej pocisków niż jednolufowe kich trałowców, pełnić funkcję jedno- i w ostatecznym rozrachunku zwycię- działo), nie dysponowały jednak rzeczy- stek flagowych zespołów dużych okrę- stwo odnieśli zwolennicy maksymalne- wistą ochroną. Zamontowanie 4 dział tów podwodnych, zabezpieczać obronę go zwiększenia kalibru. w osi symetrii okrętu pozostawiało jed- plot. lotniskowców o niskiej prędkości, Przedmiotem oceny stały się dwa ko- nak już niewiele miejsca. Biorąc to pod takich jak Langley, wspierać ataki włas- lejne warianty wstępnego projektu. Wa- uwagę adm. Bristol zaproponował nie- nych niszczycieli, przeprowadzać dzia- riant „C” zaproponowany przez kmdr typową lokalizację pomostu nawigacyj- łania na nieprzyjacielskich liniach ko- por. Chantry, posiadał katapultę z han- nego – przed i poniżej dziobowego sta- munikacyjnych i zabezpieczać własne, garem oraz uzbrojenie składające się nowiska artyleryjskiego. Argumenty wspierać działania amfibijne (desanto- z 4 dział kal. 152 mm (pojedyncze i po- projektantów, że taka lokalizacja będzie we) z równoczesną zamianą części dział dwójnie sprzężone działo na dziobie podatna na oddziaływanie gazów pro- na haubice. oraz pojedyncze na rufie). Wariant „D”, chowych po wystrzałach oraz bryzgów Adm. Pratt scharakteryzował nowe datowany 22 czerwca, w generalnie po- wodnych, nie przynosiły skutku, dopiero okręty jako „niezbędnie potrzebne” i wy- wtarzał wcześniejszy „C” zachowując uporczywe protesty pozostałych człon- raził opinię, że w dwóch następnych la- katapultę z hangarem, jednak podwój- ków Rady, zmusiły do rezygnacji z tej tach staną się one jedynym typem, któ- nie sprzężona wieża, została zastąpiona nie całkiem najszczęśliwszej idei. rego budowa zostanie zatwierdzona przez 2 pojedyncze działa. W projekcie W maju 1932 dwa szkicowe projekty przez Kongres w świetle przedłużające- tym zrezygnowano z siłowni dieslow- – z dwoma podwójnie sprzężonymi dzia- go się kryzysu finansowego oraz pacy- skiej na rzecz na rzecz powszechnie sto- łami kal. 152 mm i czteroma pojedyn- fistycznego nastawienia prawodawców. sowanych turbin parowych. Zmniejsze- czymi kal. 127 mm, zostały przedstawio- Pozostawała jeszcze kwestia klasyfikacji nie zasięgu o 20-30%, było ceną jaką ne Generalnej Radzie do rozpatrzenia przyszłych jednostek, admirałowie zde- trzeba było zapłacić za wysoką nieza- jako warianty „A” i „B”. W obu warian- cydowali by nazywać je slupami, tak jak wodność. Poza tym w obu wariantach tach jako siłownię przewidywano silni- w zagranicznych flotach, względnie ka- zrezygnowano z ochrony pancernej. ki wysokoprężne. Preliminary Design nonierkami, w końcu slupy były okręta- Poza tym Preliminary Design w lipcu- z własnej inicjatywy zarekomendował mi eskortowymi, klasą czysto „defensyw- sierpniu 1932 prowadził prace nad włas- kwestię wyposażenia lotniczego. Kmdr ną”, podczas gdy kanonierki tradycyjnie nymi wariantami, zarówno bezbronnym por. A.J. Chandry oświadczył, że „kano- klasyfikowane były zaraz po okrętach li- jak i dobrze chronionym. Kompromiso- nierka, przeznaczona dla wód Środkowej niowych i krążownikach. W ostatecz- wy wariant „E” oparty na założeniach Ameryki, powinna dysponować kilkoma nym rozrachunku przeważyła tradycja, Generalnej Rady, nie przewidywał ka- samolotami do obserwacji, tłumienia nie- i klasie slupów nie danym było pojawić tapulty, zamiast tego posiadał jedynie pokojów na brzegu, itp.”. Biuro Lotnictwa się w amerykańskiej flocie. żurawik do podnoszenia wodnosamo- Morskiego (BuAer) wspierało propozycję Oczywiste pragnienie przerzuce- lotów z wody, uzbrojenie składało się o umieszczeniu na kanonierce katapul- nia na kanonierki części funkcji krą- z 4 pojedynczych dział kal.152 mm, roz- ty z 2-3 lekkimi samolotami, o składach żowników wywołało burzliwą dyskusję mieszczonych parami na dziobie i ru- skrzydłach. Adm. Pratt także nalegał na o składzie ich uzbrojenia. Sześciocalo- fie w układzie liniowym w superpozycji. obecność wyposażenia lotniczego, nawet we działa wybrano by przeciwstawić Opancerzony wariant „F” przedstawio- kosztem pewnego ograniczenia artylerii. się nieprzyjacielskim krążownikom po- ny do rozpatrzenia 28 lipca, przewidy- Szef operacji morskich musiał uwzględ- mocniczym – „rajderom handlowym”, wał uzbrojenie w postaci 2 dwudziało- niać fakt, że Flota Azjatycka w roku 1932 jak przyjęto je wówczas nazywać. Biu- wych wież kal. 152 mm. Ochrona miała pozbawiona pływających baz wodnosa- ro Aeronautyki wskazywało, że w cza- postać 76 mm pasa burtowego, 25 mm molotów wraz z ich maszynami, pozo- sie wojny priorytetem staną się specjali- opancerzenia wież i 51 mm barbet. stały jedynie pokładowe wodnosamolo- styczne okręty plot., dla zabezpieczenia Ceną za ochronę było pogorszenie wa- ty rozpoznawcze krążowników, których zgrupowań jednostek o niskich pręd- runków bytowych załogi i rezygnacja liczba była ograniczona. Nowe okręty po- kościach, których uzbrojeniem powinny z wyposażenia lotniczego. zwalały na wzmocnienie lotniczego po- być działa kal. 127 mm. Dosłownie prze- Próbując znaleźć „złoty środek” Ge- tencjału floty. W razie potrzeby, katapultę widując przyszłość, jako przykład poda- neralna Rada wybrała do dalszych prac i wodnosamolot można było zdemonto- no konieczność obrony Pearl Harbor wariant „E”, żądając zabezpieczenia wać, a zwolnione miejsce na pokładzie przed możliwym działaniem nieprzyja- w postaci 25 mm pokładu pancernego, rufowym wykorzystać na rozmieszczenie cielskich lotniskowców. Sam adm. Pratt stanowiska dowodzenia oraz przeciw- min czy bomb głębinowych. za ważniejsze uważał efektywne nisz- odłamkowych osłon dział. Doprowadzi- Na kolejnym posiedzeniu Generalnej czenie morskich celów, tym bardziej, ło to jednak do zwiększenia wyporności, Rady w czerwcu 1932 szef Fleet Trai- że ciężkie bombowce, dla obrony przed dlatego też aby zmieścić się w limitach

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 35 Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston”

Trzy ciekawe ujęcia z początkowej fazy z budowy kanonierki Erie. Fot. U.S. Naval Historical Center określonych przez konferencję rozbroje- projektantów wymagano maksymalne- zaledwie 9 poprzecznych grodzi wodo- niową, w nowym wariancie „G” (przed- go zmniejszenia powierzchni zanurzo- szczelnych rozciągało w sposób nieprze- stawionym 7 września 1932 r.) zmniej- nej przy zachowaniu na odpowiednim rwany się od stępki do poziomu górnego szono długość kadłuba z 99,36 do 91,44 poziomie dzielności morskiej i właści- pokładu. System zapewniał niezatapial- m. Tymczasem we wrześniu nieoczeki- wości manewrowych okrętu. ność przy zalania dwóch dowolnych wanie faworytem stał się kolejny nowy Kadłub kanonierek typu Erie miał przedziałów. Na poziomie drugiego po- wariant „H”. W listopadzie 1932 Gene- dość nietypową formę. Jego podwodna kładu we wszystkich grodziach znajdo- ralna Rada definitywnie wybrała jednak część w końcówkach (dziób, rufa) była wały się drzwi. Z jednej strony umożli- wariant „G” wnosząc szereg niewielkich silnie wycieniona, podczas, gdy wręgi wiało to przejście wzdłuż całego okrętu zmian, w szczególności na jego pokład na śródokręciu pozostawały dość pełne bez konieczności wychodzenia na gór- powrócił samolot. (współczynnik pełności 0,878). Nawod- ny pokład i było cenione przez maryna- Zatwierdzony projekt w całości od- na burta w części dziobowej przecho- rzy w warunkach służby w zimnych pół- powiadał idei adm. Pratt o okręcie uni- dziła w wydłużoną dziobnicę, przypo- nocnych szerokościach, z drugiej jednak wersalnym. Admirał pomylił się jednak minającą stewę kliprową z ogromnym mogło mieć negatywny skutki w przy- w kwestii masowej budowy „kanonierek rozgięciem wręg (dla obniżenia oddziały- padku odniesienia uszkodzeń, bowiem dla Ameryki Środkowej”. Dopiero po wania fal i bryzgów na dziobowe działo drzwi nie zawsze zdążono zamknąć na przyjęciu 16 czerwca 1933 r. przez ad- kal. 152 mm). Zakończenie rufy charak- czas, a poza tym traciły one hermetycz- ministrację prezydenta Roosevelta „Aktu teryzowało się podwójnym załamaniem ność, co miało miejsce w przypadku o odrodzeniu narodowego przemysłu” stewy rufowej oraz długim ścięciem uła- storpedowania Erie. i zatwierdzeniu Nadzwyczajnego Pro- twiającym stawianie min oraz rozmiesz- Sylwetkę Erie i Charleston formowa- gramu Budownictwa Okrętowego 1933 czenie uzbrojenia do zwalczania okrę- ły dwie nadbudówki, związane między roku, wyasygnowano środki na budowę tów podwodnych. Współczynnik ogólnej sobą podwieszaną platformą dla samo- 2 jednostek. Trzy dni później Sekretarz pełności wynosił 0,501 – wielkość od- lotu, pojedynczy komin z charaktery- Marynarki podpisał kontrakt na budo- powiadająca krążownikom, jednak nie- stycznym kołpakiem w 1/3 wysokości wę PG-50 i PG-51, które otrzymały na- zwykle mała dla jednostek klasy kano- od góry, trójnożny fokmaszt oraz krótki zwy Erie i Charleston. 1 listopada 1933 r. nierek. Kanonierki posiadały siodłowate grotmaszt. Skrajne działa głównego kali- zlecenia na budowę otrzymały państwo- burty, których wysokość na stewie dzio- bru ustawiono na podwyższonych, okrą- we stocznie w Nowym Jorku i Charle- bowej, śródokręciu i stewie rufowej wy- głych platformach, aby ograniczyć ich ston (stan Południowa Karolina), jednak nosiła odpowiednio 5,7, 3,2 i 4 m. zalewanie. Generalnie kanonierki mia- stępkę pod nowe okręty położono dopie- Konstrukcja kadłuba wzdłużna, był to ły bardzo dynamiczną sylwetkę, przypo- ro w końcu następnego roku. jeden z pierwszych takich przypadków minającą komfortowe jachty, co można w amerykańskiej praktyce. Kanonier- uznać za walor okrętów, których jedną Opis konstrukcji ki posiadały 2 ciągłe pokłady – główny z funkcji było demonstrowanie obecno- Kadłub (górny) i drugi, oraz platformę, jednak ta ści bandery. Przy projektowaniu kadłuba przed ostatnia, nawet w końcówkach kadłuba, Standardowa wyporność kanonie- amerykańskimi konstruktorami stanę- była umieszczona na kilku poziomach. rek zgodnie z projektem miała wyno- ło niełatwe zadanie, bowiem kanonierki Brak było podwójnego dna, co kom- sić 2000 t, a normalna – 2339 t. Jednak posiadały umiarkowany stosunek „pręd- pensowano rozbudowanym systemem w trakcie budowy wyszło na jaw znacz- kość/długość” wynoszący 1,2. Zatem od przedziałów wodoszczelnych, chociaż ne przeciążenie – wynoszące dla Charle-

Sygnatura i nazwa Stocznia Położenie stępki Wodowanie Wejście do służby PG-50 Erie New York Navy Yard 17.12.1934 29.02.1936 01.07.1936 PG-51 Charleston Charleston Navy Yard 27.10.1934 25.02.1936 08.07.1936

36 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston” ston ponad 160 t. Najbardziej nieprzy- Rozliczenie mas jednostek jemny był fakt iż większość przeciążenia Dla normalnej (pełnej wyporności) przypadała na „górne” masy. W rezulta- Projekt Realizacja (dla PG-51) cie kanonierki zyskały swój najpoważ- Kadłub (łącznie z pokładem pancernym) 838,2 975,3 niejszy mankament – słabą stateczność. W trakcie pomiarów w październiku Nadbudówki 130,8 201 1941 wysokość metacentrum Charle- Opancerzenie 214 207,6 ston przy normalnej wyporności wyno- Siłownia 350 371,8 siła 0,76 m, a przy wyporności pełnej Uzbrojenie 88,8 96,1 odpowiednio 0,82 m. Moment powrot- ny osiągał swe maksimum przy prze- Wyposażenie 74,2 102,9 chyle 37,5º, a znikał zupełnie przy prze- Wyposażenie lotnicze - 4,2 chyle przekraczającym 67º. Balast 100 - Wyporność pusta 1795,2 1958,6 Opancerzenie Mimo swoich skromnych rozmia- 1942,4 rów, nowe kanonierki otrzymały nie- Zapas amunicji 110,7 złe opancerzenie. Pas burtowy w linii Płyny w mechanizmach 21,5 wodnej o wysokości 1,3 m i grubości 88 Załoga z bagażem 22,6 mm przykrywał 3 przedziały zajmowa- Woda słodka i żywność 68,9 (103,3) ne przez siłownię, zaczynają od wręgi nr 77 do wręgi nr 99. Pas burtowy za- Olej maszynowy 5,4 mykały trawersy, których grubość w do- Wyporność standardowa 2171,5 stępnych amerykańskich źródłach nie Rezerwa wody kotłowej 60,9 (85,9) jest podawana. Komory amunicyjne po- Paliwo 268 (402) siadały lokalną ochronę w postaci we- wnętrznych pancernych grodzi o grubo- Paliwo dieslowskie 4,8 (7,1) ści 73 mm na dziobie oraz 51-76 mm na Benzyna 5,4 (4,8) rufie. Pancerny pokład posiadał grubość Wyporność normalna (pełna) 2510,6 (2705,7) 31,75 mm nad przedziałami maszynow- Uwaga: Wszystkie masy w tzw. „długich” tonach (1016 kg) ni i kotłowni oraz 25,4 mm nad komorami amunicyjnymi, przy czym w tym dachu. Z boków stanowisko dowodze- opancerzenia pokładów, które u Ame- ostatnim przypadku znajdowała się ona nia otaczał pomost nawigacyjny. rykanów tradycyjnie włączano do wagi na poziomie platformy. Stanowisko do- Całe opancerzenie wykonane był kadłuba), co dla okrętów tak nieznacz- wodzenia miało kształt regularnego cy- ze stali STS. Waga łączna opancerze- nej wielkości, stanowiło zupełnie przy- lindra o 102 mm ściankach oraz 32 mm nia wynosiła 207,6 t (nie uwzględniając zwoity rezultat, zwłaszcza, gdy uwzględ-

Erie (PG-50)

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 37 Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston”

prowadzanie w płaszczyź- nie pionowej w przedziale -10º +20º, co zapewniało do- nośność do 18 100 m. Obsłu- gę chroniła maska przeciw- odłamkowa o grubości 21,8 mm. Łączna waga działa z ło- żem 15 663 kg. Z uwagi na fakt, że dział kal. 152 mm nie sposób było uzupełnić jeszcze uniwersal- nymi działami kal. 127 mm, Erie i Charleston były jednymi z pierwszych amerykań- skich okrętów, których projekt uwzględniał automatyczne działa kal. 28 mm (1,1”) Mk 1. Działa te posiadały nastę- pujące parametry taktyczno- techniczne: długość lufy 75 kal., waga lufy 252 kg, szybko- strzelność 150 strzałów na mi- nutę, waga scalonego nabo- ju 860 g, waga pocisku 416 g, prędkość początkowa 823 m/ s, donośność pozioma 6734 m, pułap 5790 m. poczwórnie sprzężone działo ważyło oko- ło 4,78 t i umożliwiało prowadzenie ognia w sektorze 360º w płaszczyźnie poziomej oraz w płaszczyźnie pionowej od - 10º do +110º, prędkość naprowadzania w płaszczyźnie poziomej i pionowej odpowiednio 30º/s i 24º/s. Mimo pokładanych nadziei, automaty okazały się nieudane (pod- stawowy problem stanowi- ło częste zaklinowywanie się) Dwa ujęcia Erie z obu burt wykonane 03.08.1937 roku. Dobrze ukazują one uzbrojenie i wyposażenie i przezwane zostały „chica- kanonierki. Za kominem widoczny wodnosamolot Curtiss SOC „Seagull”. Fot. U.S. Naval Historical Center gowskie pianino”. nimy fakt iż wcześniejsze amerykańskie Wykorzystywano 3 rodzaje pocisków: Automaty kal. 28 mm zaczęły tra- kanonierki w ogóle nie posiadały opan- przeciwpancerny (APC), burzący (HE) fiać do floty w roku 1936, proces ten cerzenia! i burzący ze zwiększoną zawartością przebiegał jednak wolno, w związku materiału wybuchowego (HC). Pierwsze z czym Erie i Charleston otrzymały eta- Uzbrojenie dwa wyposażone w zapalniki z opóźnie- towe działa dopiero wiosną 1938, zaś Kanonierki typu Erie dysponowa- niem, zaś HC – zapalnik natychmiasto- w pierwszym roku służby w charakterze ły unikalną artyleria głównego kalibru. wego działania. Waga pocisków jed- środków obrony plot. pozostawały jedy- Specjalnie dla nich opracowano działo nakowa – 47,6 kg. Ładunek miotający nie po 4 wkm-y kal. 12,7 mm Browning. kal. 152 mm Mk 17 z lufą o długości 47 15,65 kg w jedwabnym worku. Pręd- Poza tym na pierwszej kondygnacji dzio- kalibrów. Działo było generalnie podob- kość początkowa pocisków od 762 m/s bowej nadbudówki rozmieszczono rów- ne do poprzedniego modelu, stanowią- (APC) do 853 m/s (HC). Żywotność lufy nież parę salutacyjnych działek 47 mm cego uzbrojenie lekkich krążowników – 750-1050 wystrzałów. Hotchkiss, które usunięto dopiero z po- typu Brooklyn, różniło się jednak stoso- Łoże miało takie same oznaczenie czątkiem wojny. wanie amunicji rozdzielnej. Chromowa- Mk 17, jak działo. Było to ostatnie po- Ogniem dział głównego kalibru kie- na lufa o konstrukcji monobloku posia- jedyncze łoże tego kalibru we flocie rował system Mk 36, także unikalny, nie dała półautomatyczny poziomy zamek amerykańskiej. Jego wyróżnikiem była znajdujący odpowiednika na okrętach in- i zapewniała szybkostrzelność 5-8 wy- obecność siłowników naprowadzania nych typów. Urządzenie z dalmierzem strzałów na minutę. Waga działa 5320 w płaszczyźnie pionowej i poziomej, na- o bazie 5,54 metrowej (18 stopowej) znaj- kg, długość z zamkiem – 7341 mm, dłu- pędzanych silnikiem o mocy 3,5 KM. dowało się na stanowisku dowodzenia. gość lufy – 7169 mm, pojemność komo- Osie dział znajdowały się na wysoko- Do kierowania ogniem automatów kal. 28 ry nabojowej – 24,22 dm³. ści 1321 mm od poziomu pokładu. Na- mm służyły kolumny celownicze Mk 44.

38 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston”

Na kanonierkach udało się umieścić Siłownia rozmieszczona w systemie li- Okręty wyposażono w 2 reflektory: wodnosamolot, który mógł być wykorzy- niowym. Kotłownia zajmowała prze- o średnicy lustra 61 cm (24”) na platfor- stany do rozpoznania i korygowania og- dzial między wręgami nr 67 a 78, dalej mie trójnożnego fokmasztu oraz o śred- nia. Umieszczono go po lewej burcie na w kierunku rufy do wręgi nr 92 znajdo- nicy lustra 91 cm (36”) na specjalnym podwieszanej platformie między dziobo- wał się przedział maszynowni, a jeszcze podwyższeniu na rufowej nadbudów- wą a rufową nadbudówką. Z uwagi na dalej do wręgi nr 99 – przedział mecha- ce (w której, nawiasem mówiąc, znaj- fakt, ze nie znalazło się już miejsce dla nizmów pomocniczych. Okręty wypo- dowało się specjalne pomieszczenie dla nadbudówki, maszyna mogła jedynie sażono w 2 śruby napędowe o czterech kinooperatora). Oba reflektory posiada- startować bezpośrednio z powierzch- piórach, które później zastąpiono śruba- ły system zdalnego sterowania, umożli- ni wody. W początkach kariery Erie mi o trzech piórach. Pewną osobliwoś- wiający ich wykorzystanie w nocnych i Charleston wykorzystywano pływako- cią projektu było wyposażenie okrętów działaniach bojowych. Kanonierki dys- wą wersję Curtiss SOC „Seagull”, którą w dwa wsporniki wałów napędowych. ponowały mocnymi radiostacjami, po- następnie zamieniono na Vought 0S2U Projektowana moc siłowni 6200 KM zwalającymi na utrzymywanie bezpo- „Kingfisher”. miała zapewniać okrętom prędkość 20 średniej łączności z Waszyngtonem Uzbrojenie do zwalczania okrętów węzłów. W czasie prób Charleston osiąg- z oddalonych punktów. podwodnych obejmowało stację hydro- nął 20,4 węzła przy wyporności 2281 t, W skład etatowego zestawu pokłado- akustyczną (jej przedział mieścił się mię- choć moc siłowni nie sięgnęła projektowych środków pływających wchodziły: dzy wręgami nr 27 a 31) oraz 2 rufowe wanej i wynosiła 5940 KM. 10,5 m (35 stopowy) kuter motorowy na zrzutnie bomb głębinowych Mk 6, każ- Zgodnie z projektem normalny zapas podwieszanej platformie na prawej bur- da z zapasem 15 bomb o wadze 135,9 paliwa kanonierek miał wynosić 314 t, cie, 2 motorowe welboty o długości 7,9 kg (300 funtów). a maksymalny 489 t (rzeczywisty był m (26 stóp) na żurawikach przy dziobo- istotnie mniejszy) Zbiorniki paliwowe wej nadbudówce, 2 motorowe barkasy Siłownia mieściły się w zakończeniach kadłuba desantowe o długości 9,2 m (30 stóp), Układ napędowy kanonierek typu pod pokładem platformy. Zasięg wyno- rozmieszczone pod podwieszaną plat- Erie składał się z 2 zestawów turbin pa- sił 8000 Mm przy prędkości ekonomicz- formą, 1 3 m (10 stopowy) jal oraz 2 tra- rowych systemu Parsons z jednostop- nej 12 węzłów. twy ratunkowe, 25-miejscowe. Kolej- niową przekładnią redukcyjną, pracu- ny barkas desantowy, 11,0 m (35 stóp), jących na 2 wały napędowe, do których Wyposażenie parę dostarczały 2 wodnorurkowe kot- Elektrownia pokładowa obejmowa- 1. zgodnie z szeregiem źródeł, na okrętach znaj- ły „Babcock & Wilcox” (robocze ciśnie- ła 2 turbogeneratory prądu zmiennego, dował się także generator dieslowski (w każdym razie na Erie, jednak nie potwierdza tego amerykański 1 nie 23,2 atm., temperatura – 272ºC). każdy o mocy 225 kW . autorytet w tym zakresie Norman Friedman.

Kanonierka Erie po pierwszych wojennych modyfikacjach sfotografowana 16 września 1942 roku. w Balboa (Strefa Kanału Panamskiego). Z prawej widoczny wodnosamolot Vought OS2U „Kingfisher”. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 39 Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston” można było transportować na miejscu macji przewodniczącego towarzystwa sły system malowania okrętów, standa- wodnosamolotu, co zdarzało się cał- weteranów okrętu Geralda Benno). ryzując wszystkie stosowane kolory oraz kiem często. Do obsługi pokładowych Obecność niewielkiego pododdzia- schematy ich rozmieszczenia. Dla ka- środków pływających służyły 2 bomy ła- łu piechoty morskiej była normalna nonierek, operujących z reguły w tro- dunkowe o długości około 11,2 m, przy- dla dużych okrętów U.S. Navy, jednak pikalnych lub subtropikalnych szero- twierdzone do rufowej nadbudówki. w tym przypadku wynikała z funkcji na- kościach, w okresie międzywojennym Charleston do końca wojny zachował je- łożonych na kanonierki. Poza realiza- obowiązywał tak zwany „jasno-szary” dynie welboty do których dodano znacz- cją normalnych okrętowych obowiąz- schemat malowania, oznaczony jako ną liczbę tratew ratunkowych. ków – utrzymywaniem dyscypliny na MS.32. Kadłub i nadbudówki malowano System przeciwpożarowy i drenażo- pokładzie, żołnierze piechoty morskiej farbą jasnoszarą 5-L (light gray), do powy dysponował 4 pompami – 2 paro- ochraniali amerykańskie placówki dy- kładów stosowano przytłumiony odcień wymi, o wydajności 454 l/minutę (120 plomatyczne na brzegu, a także wypeł- „pokładowy błękit” 20-B (deck blue), galonów) oraz 2 elektrycznymi, o wydaj- niali różnego rodzaju funkcje policyjne. podwodna część kadłuba była czerwo- ności 378,5 l/minutę (100 galonów). Ich W czasie wojny, z reguły, na nich spa- na, a linia wodna oraz kołpak na komi- uzupełnienie stanowiły pompy ręczne. dało zadanie obsługi automatycznych nie – czarne. Po zatonięciu Erie wzmocniono środ- dział plot. Po rozpoczęciu wojny okręty przema- ki drenażowe na pokładzie Charleston, Załoga rozmieszczona była w spo- lowano wg schematu MS.21, zgodnie montując 2 dodatkowe pompy o wydaj- sób tradycyjny. Dolną kondygnację ru- z którym wszystkie powierzchnie piono- ności 1514 l/minutę (400 galonów) oraz fowej nadbudówki zajmowały kabiny we równomiernie malowano na „błękit 4 pompy ręczne, tak, ze łączna wydaj- admiralskie oraz dowódcy okrętu. Dwa marynarki wojennej” 5-N (navy blue). ność zwiększyła się ponad dwukrotnie. przedziały w rufowej części okrętu na W początkach roku 1944 Charle- drugim pokładzie przeznaczono na ka- ston nosił barwy maskujące zgodnie ze Załoga biny oficerskie oraz apartamenty VIP- schematem MS.31/3d, obejmującym Zgodnie z przedwojennym etatem, za- ów z dwoma sypialniami, jeden pod 3 kolory: „mglista szarość” 5-H (haze łoga kanonierek miała liczyć 231 ludzi – mesą, a drugi pod bufetem. Na pierw- gray), „oceaniczna szarość” 5-O (oce- 17 oficerów, włączając w to admirała, szej kondygnacji nadbudówki dziobowej an gray) oraz „przytępiona czerń” BK 4 oficerów jego sztabu, 1 oficera piecho- rozmieszczono pomieszczenia podofi- (dull black). W końcu wojny okręt zo- ty morskiej oraz 213 podoficerów i ma- cerów. Marynarskie kubryki znajdowa- stał przemalowany zgodnie z najbar- rynarzy, w tym 36 ze składu sztabu oraz ły się w części dziobowej drugiego po- dziej rozpowszechnionym schematem 44 żołnierzy piechoty morskiej. W koń- kładu. Ogółem na okrętach znajdowało tego czasu MS.22, zgodnie z którym cu 1941 roku na Charleston służbę pełni- się 15 kabin oficerskich, 18 miejsc pod- burty do poziomu najniższych punktów ły 243 osoby (dane oficjalne), zaś w po- oficerskich oraz 208 stałych koji mary- głównego pokładu malowano w kolorze czątkach 1943 – 236, w tym 40 żołnierzy narskich. „błękit marynarki wojennej”, zaś powy- piechoty morskiej (na podstawie infor- Amerykańscy autorzy podkreśla- żej i wszystkie nadbudówki w kolorze ją szczególnie „dyplo- „mglistej szarości”. Ciekawe ujęcie Erie z lotu ptaka na dziobowy dalocelownik Mk matyczny” aspekt pro- 36 z radarem Mk 3. Fot. U.S. Naval Historical Center jektu. W razie potrzeby Modernizacje (a w politycznie niesta- Do połowy 1942 r. na Erie i Charle- bilnych regionach było ston przeprowadzono szereg prac, za- to całkiem realne), na lecanych przez Generalną Radę dzięki pokładzie każdej z kano- naleganiom adm. Ernesta Kinga. Zaśle- nierek można było uru- piono większość iluminatorów w kadłu- chomić amerykańską bie, powyżej pomostu o nawigacyjnego ambasadę. Dysponowa- utworzono otwarte mostki, bowiem bry- no w tym celu odpowied- tyjskie doświadczenia bojowe wskazy- nimi środkami łączności, wały, że zamknięte pomosty nawigacyj- pomieszczeniami miesz- ne ograniczały pole obserwacji w czasie kalnymi, zaś kabiny do- nalotów lotniczych, zmniejszono wy- wódcy i admirała można sokość fokmasztu, grotmaszt zastąpio- było połączyć w prze- no krótkim flagsztokiem. Wzmocniono stronną salę konferencyj- uzbrojenie przeciwlotnicze, ustawia- ną. Należy zwrócić uwa- jąc 4 działka plot. kal. 20 mm Oerlikon gę, że pomieszczenia na pierwszej kondygnacji dziobowej (na okrętowe posiadały wy- miejscu działek salutacyjnych kal. 47 sokość niespotykaną na mm) i rufowej nadbudówki. Na urzą- innych jednostkach, tak dzeniu kierowania ogniem dział głów- by wywrzeć wrażenie na nego kalibru zamontowano antenę sta- zagranicznych gościach. cji radiolokacyjnej (radaru) Mk 3.

Malowanie 2. charakter malowania określano typem bazo- Flota amerykańska, wym (Measure, w skrócie MS) do którego dodawa- no określony numer i nazwę, a następnie numer jeszcze w końcu lat 20- projektu – przykładowo „Measure 31 design 3d” lub tych wprowadziła ści- w skrócie MS.31/3d.

40 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston”

Kanonierka Erie sfotografowana 16 września 1942 roku. w Balboa, lecz w ujęciu ¾ od rufy. Widoczne wyrzutnie bomb głębinowych Mk 6. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Erie zachował wodnosamolot pokła- kanonierki uznano za bezcelową, wo- uważać się, że nazwa upamiętnia jedno dowy do chwili zatonięcia, a z Char- bec czego Charleston nie otrzymał dział z Wielkich Jezior, jednak na tablicy za- leston został zdemontowany w po- plot kal. 40 mm Bofors, do końca woj- montowanej 8 września 1936 roku na czątkach 1944, zaś na jego miejscu ny zachowując zawodne w działaniu burcie okrętu, stwierdzono, że nadano zamontowano kolejne 4 działka Oerli- „chicagowskie pianina”. ją na cześć miasta w stanie Pensylwa- kon. Wraz z wodnosamolotem usunię- nia. Matką chrzestną jednostki była pani to żurawiki oraz ścięto podstawę rufo- Przebieg służby E.A. Hall, a pierwszym dowódcą kmdr wego reflektora. Wówczas okręt został „Erie” por. E.W. Hanson. wyposażony w radar SL, który w maju Kanonierka PG-50 była drugim okrę- W dniu 31 października 1936 r. Erie 1945 został zastąpiony przez radary SG tem w dziejach amerykańskiej floty wyszedł z Nowego Jorku w pierwszy i SK. Generalnie jednak modernizację okrętem noszącym nazwę Erie. Zwykło próbny rejs, po którego zakończeniu zo- stał włączony w skład zespołu 40-T, sfor- Dane taktyczno-techniczne kanonierki „Charleston” (wg stanu na październik 1941 r.) mowanego dla ochrony amerykańskich Wyporność: standardowa – 2172 t, pełna 2706 t obywateli i interesów w objętej wojną Długość: 100,1 m (w linii wodnej – 93,9 m) domową Hiszpanii. Jednostka odwie- dziła szereg europejskich portów, Azory Szerokość: 12,6 m i powróciła do Nowego Jorku 30 grud- Zanurzenie: (przy wyporności normalnej/pełnej) 3,4/4,4 m nia. W okresie o 5 maja do 25 paździer- Siłownia: 2 zespoły turbin Parsons, 2 kotły „Babcock & Wilcox” nika 1937 kanonierka była przydzielona do Akademii Morskiej Annapolis do re- Moc siłowni: 6200 KM alizacji zadań szkoleniowych, realizując Prędkość: 20 węzłów w miesiącach letnich kilka rejsów z ka- Zapas paliwa: normalny – 268 t, pełny – 402 t detami wzdłuż wschodniego wybrzeża Stanów Zjednoczonych. Po zakończe- Zasięg: 8000 Mm/12 węzłach niu planowego remontu, 3 lutego 1938 Opancerzenie: pas burtowy – 89 mm, komory amunicyjne – 76-51 mm, pokład Erie przeszła do portu Balboa w strefie 25,4‑32 mm, stanowisko dowodzenia – 102 mm Kanału Panamskiego i została jednost- Uzbrojenie: 4 x I – 152 mm L/47 Mk 17, automatyczne 4 x IV – 28 mm L/75 Mk 1, ką flagową Special Service Squadron 1 wodnosamolot Curtiss SOC „Seagull”, 2 zrzutnie bomb głębinowych – SPERON (pol. Eskadra Specjalnego Mk 6 (30 bomb głębinowych) Przeznaczenia) adm. John. W. Wilcox. Okręt działał u brzegów Centralnej i Po- Załoga: 243 ludzi łudniowej Ameryki, uczestnicząc w ma-

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 41 Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston”

Schemat zniczczeń Erie po trafieniu torpeda niemieckiego U 163. Rys. „BuShips War Damage Report No 31: USS Erie (PG-50)” newrach i zabezpieczając szkolenie bo- głębinowych. 15 czerwca jednostka O godz. 17:13 kanonierką wstrząsnął jowe okrętów podwodnych. Z chwilą uczestniczyła w ratowaniu załogi ame- wybuch. Torpeda trafiła w prawą bur- wybuchu II wojny światowej w Europie rykańskiego parowca Labour zatopio- tę, 1,5 m poniżej linii wodnej w rejo- kanonierka została włączona do opera- nego przez U 172, przyjmując na pokład nie wręgi nr 126. W kadłubie powstała cji „Patroli Neutralności’ i zabezpieczała 25 ludzi z szalupy, a następnie dalszych ogromna wyrwa o długości około 15 m, ochronę Kanału Panamskiego. 28 z wyspy San-Andres. Wszyscy rozbit- która rozerwała burtę i praktycznie cały Po przystąpieniu USA do wojny, ka- kowie zostali 17 czerwca dostarczeni do górny pokład aż do lewej burty, przy nonierka bazowała w Balboa, w części Cristobal. W ciągu następnego miesiąca czym platforma rufowego działa spadła Kanału Panamskiego nad Pacyfikiem Erie ochraniał konwoje między Kanałem na drugi pokład. Rozerwany został pra- i prowadziła regularne patrole w dół Panamskim, Cieśniną Jukatańską a za- wy wał napędowy. Mazut i benzyna lot- wybrzeża i do Wyp Galapagos. W dniu toką Guantanamo na Kubie. W okresie nicza szybko wyciekły z rozerwanych 13 grudnia 1941 władze Kostaryki prze- od 20 lipca do 28 września przeszedł re- zbiorników i przedostały się do wnętrza kazały Stanom Zjednoczonym 15 japoń- mont w Balboa (wówczas zamontowa- kadłuba między wręgami nr 99 a 141. skich jeńców. Pododdział piechoty mor- no na nim 4 działka plot. Oerlikon), po Po kilku sekundach doszło do ponow- skiej z Erie został skierowany na pokład czym powrócił do działań eskortowych nej eksplozji, wg wszelkiego prawdopo- statku Albert do ich ochrony, zaś sama między Trynidadem, Guantanamo a Co- dobieństwa oparów benzyny. Płomie- kanonierka eskortowała jednostkę do co-Solo (Panama). nie szybko wydostały się z pod drugiego Balboa. Po drodze napotkano statek Sea W dniu 10 listopada 1942 r. Erie pod pokładu i objęły rufową nadbudówkę. Boy, na którego pokładzie znaleziono dowództwem kmdr Andrew R. Mack W 12 minut potrafieniu torpedy rozpo- jeszcze kilku Japończyków, których rów- wyszedł z Port-of-Spain (Trynidad) do częła eksplodować amunicja rufowych nież skierowano do amerykańskiej bazy. Guantanamo w składzie eskorty kon- dział kal. 152 mm. Trzy dni później kanonierka znów mia- woju TAG-20. Dwa dni później kon- Przechylony na prawą burtę i osiada- ła szansę na wyróżnienie się. Początko- wój znajdujący się między wyspami Cu- jący rufą Erie ustawiono pod wiatr, tak wo jednostka prowadziła kontrolę stat- raçao i Aruba konwój został wykryty by nie dać możliwości przedostania się ku Santa-Margarita w kostarykańskim przez niemiecki okręt podwodny U 163 ognia na dziób, do komór amunicyj- porcie Puntarenas. Wkrótce otrzymano pod dowództwem K-Kpt. (kmdr ppor.) nych dziobowego działa No. 3 kal. 152 wezwanie pomocy ze statku Orion, któ- Kurta-Eduarda Engelmana. Jednostka mm, jednak z uwagi na napływ wody ry wieczorem został wzięty na hol i do- wystrzeliła torpedy dwukrotnie. Następ- do wnętrza kadłuba manewr ten się nie prowadzony do portu. nie Engelmana zameldował, że w toku udał i skierowano okręt na znajdujący W dniu 9 czerwca 1942 r. Erie przybył pierwszego ataku zatopił statek o wy- się w odległości 4 Mm brzeg wyspy Cu- do portu Cristobal na atlantyckim wy- porności 5000 t, a uszkodził drugi o wy- raçao. O godz. 18:23 kanonierka osiadła brzeżu Panamy, który stał się jego nową porności 6000 t, natomiast w trakcie na przybrzeżnej mieliźnie z 15º przechy- bazą. Już nazajutrz uratował 45 rozbit- drugiego, przeprowadzonego 5 godzin łem na lewą burtę, przy czym górny po- ków z brytyjskiego parowca Fort Good później, dwukrotnie trafił niszczyciel kład na rufie od wręgi nr 104 znalazł się Hope, storpedowanego przez niemiecki typu Somers, na którym zaobserwowa- pod wodą. Nie powiodły się próby opa- okręt podwodny U 159. Poszukiwania no pożar. W rzeczywistości uszkodzeniu nowania pożaru, bowiem połowa pomp samego okrętu podwodnego nie przy- nie uległ żaden ze statków, a storpedo- pożarowych znajdowała się w zalanych niosły sukcesu, mimo zrzucenia 6 bomb wanym niszczycielem okazał się Erie. wodą pomieszczeniach i po mniej niż

42 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston”

2 minutach ogień rozprzestrzenił się po W dniu 3 grudnia zawarto porozumie- pływalności. Resztki okrętu pozostawa- górnym i drugim pokładzie, za wyjąt- nie z władzami holenderskimi o posta- ła w porcie Willemstad do grudnia 1952 kiem niewielkiego fragmentu dziobowej wieniu kanonierki na miejscowy dok roku, gdy zostały wydobyte przez jed- części okrętu. O godz. 18:26 kmdr Mack pływający, tak by przeprowadzić nie- nostkę ratowniczą U.S. Navy Apportion wydal rozkaz opuszczenia okrętu. Stra- zbędne prace przed przeholowaniem (ARS-41), jednak jedynie po to później ty załogi wynosiły 7 zabitych i 11 ran- jednostki do Stanów Zjednoczonych zatopić je w głębszym miejscu. nych (wśród zabitych, aż 6 było oficera- celem jej odbudowy. Jednak w tym celu mi). Rozbitków podjął holenderski slup należało zmniejszyć zanurzenie do 6 „Charleston” Van Kinsbergen. m. W związku z tym zdemontowano Czwarty w historii amerykańskiej flo- Pożar spowodował eksplozję amuni- część zniszczonych nadbudówek oraz ty Charleston, nazwany dla upamięt- cji pogotowia na stanowiskach dział kal. wypompowano paliwo ze dziobowych nienia miast w Południowej Karolinie 152 mm oraz automatów plot. kal. 28 zbiorników. Do godz. 19:30 prace zo- i Zachodniej Wirginii, spłynął na wodę mm, a także magazynu amunicji lotni- stały zakończone, a przechył na lewą w pierwszy z nich 25 lutego 1936 r. Mat- czej, w którym znajdowały się 3 bomby burtę zmniejszył się do 5º. ką chrzestną była C. Rivers. W dniu głębinowe o wadze 147,3 kg (325 funto- W dniu 5 grudnia o godz. 03:00 rano 8 lipca tego roku okręt wszedł do służby we) oraz 2 bomby burzące o wadze 45,3 oficer wachtowy zauważył, że Erie „wy- pod dowództwem kmdr R.K. Awtrey. kg (100 funtowe). W wyniku ich wybu- prostował się”, po czym zaczął powo- 24 lutego 1937 r. Charleston opuś- chu komin oraz wodnosamolot zostały li przechylać się na przeciwną, prawą cił Norfolk i wziął kurs na Morze Śród- wyrzucone za burtę, a w górnym pokła- burtę. Gdy osiągnięto 10º przechyl prze- ziemne, by zmienić swojego „bliźnia- dzie powstała wyrwa o średnicy oko- stał narastać, bowiem kanonierka opar- ka” w składzie zespołu 40-T. Znajdując ło 6 m, jednak 32 mm pokład pancerny ła się o barkę paliwową, przycumowaną się na wodach europejskich jednostka wytrzymał uderzenie, dzięki czemu oca- do jej prawej burty. Przeprowadzona in- odwiedziła jugosłowiański Dubrownik, lała siłownia. spekcja wykazała, że 43 tonowy rufowy włoskie Triest i Neapol oraz francuski Erie płonął przez 3 doby. Dopiero zbiornik, opróżniony dzień wcześniej, Algier. 24 kwietnia okręt powrócił na re- 15 listopada przybyli z Norfolk straża- zalała woda, poza tym woda zaczęła mont do macierzystej stoczni w Charle- cy ze specjalistycznym sprzętem, którzy przedostawać się do pomieszczeń ma- ston, skąd 9 lipca przeszedł do Balboa, w końcu ugasili pożar. Operację pod- szynowni przez szczeliny w pokładzie gdzie stał się flagowcem wspomnianej noszenia jednostki zlecono prywatnej pancernym. Aby wyrównać przechył do- wcześniej Eskadry Specjalnego Prze- firmie „Merrit, Chapman and Scott”, wódca nakazał zatopić 2 zbiorniki pali- znaczenia. Do 1 marca 1938 okręt re- która przystąpiła do prac już 19 listopa- wowe lewej burty, co okazało się mieć alizował w ramach szkolenia bojowego da. Uczestniczyło w niej około 40 spe- fatalne następstwa. Po 12 minutach Erie różnorodne zadania, po czym przeka- cjalistów z załogi zatopionego okrętu. zaczął gwałtownie przechylać się na zał swoją funkcję Erie i powrócił do W trakcie operacji zdjęto z kanonier- lewą burtę, przewrócił się i zatonął. Charleston. ki około 375 t różnych elementów oraz W dniu 28 lipca 1943 kanonierka zo- Na wody Morza Karaibskiego jed- wypompowano 20 t paliwa. stała skreślona z listy jednostek U.S. nostka powracała jeszcze dwukrot- 28 listopada ratownicy oderwali wy- Navy. 28 września Biuro Budownictwa nie, w okresie od 21 kwietnia do 3 paź- palony kadłub od gruntu i przeholowa- Okrętowego opublikowało oficjalny ra- dziernika 1938 oraz od 4 kwietnia do li go do portu Willemstad, gdzie został port o zatonięciu jednostki, w którym 27 czerwca 1940, przy czym za drugim przycumowany do boi w zatoce Maco- stwierdzono, że przyczyną przewróce- razem znów pełniła funkcję flagowca. la. Erie posiadał stabilny 8,5º przechył nia się było niekontrolowane przemiesz- Charleston uczestniczył we wspólnych na lewą burtę, zaś jego zanurzenie się- czenie się wolnych mas wody na drugim manewrach floty i armii, patrolował gało 2,6 m na dziobie i 7,3 m na rufie. pokładzie przy skrajnie niskim zapasie przybrzeżne wody oraz odwiedził sze-

Kanonierka Erie po wyrzuceniu się na brzeg po feralnym trafieniu, 12 listopada 1942 roku. Fot. U.S. Naval Historical Center

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 43 Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston” reg portów Meksyku i innych państw Środkowej Amery- ki. Po przejściu kolejnego planowego remontu w Norfolk, w dniu 8 września 1940 jednostka została skierowana do Seatle, aby przejąć funkcję okrętu flagowego Alaskańskie- go Sektora 13 Okręgu Mor- skiego. W okresie od 6 listopada 1940 do 27 listopada 1941 Charleston przeprowadził 5 rejsów na Alaskę i Wyspy Ale- uckie, których celem było pa- trolowanie tego obszerne- go fragmentu amerykańskich wód terytorialnych. Z chwilą wypowiedzenia wojny Japonii konieczność Kanonierka Charleston w maju 1945 roku, lecz w ujęciu ¾ od rufy. Fot. zbiory Artur D. Baker III ochrony oddalonych północ- nych terytoriów stała się jeszcze więk- W dni 22 maja japońskie lotnictwo była najgorszym wrogiem Charleston. sza, wobec czego wzrosła intensywność przeprowadziło atak na linie dozoru W czasie jednego ze sztormów mieliśmy wykorzystywania okrętu do patrolowa- w pobliżu Attu. 19 samolotów torpedo- 60º przechył i praktycznie leżeliśmy na nia i eskortowania cennych transportów. wych Mitsubishi G4M1 „Betty” ze skła- boku”… Podstawowymi punktami bazowania du 752 kokutai (grupy lotniczej) z lotni- W początkach 1945 roku, okręt w po- Charleston (w połowie 1942 r. dowodził ska na wyspie Paramuszir (Kuryle) pod jedynkę przeprowadził patrol na mgliste nim kmdr Parker) w czasie wojny były dowództwem kpt. Goro Nonaka, mimo wody na północ od Japonii. „Nasze za- Dutch Harbor i Kodiak. Poza eskorto- silnej mgły odnalazło i zaatakowa- danie – wspominał Benno – sprowadzało waniem i patrolowaniem jednostka wy- ło „krążownik i niszczyciel” – którymi się do chodzenia tam i z powrotem oraz konywała również inne zadania, takie w rzeczywistości okazały się Charleston wysyłania radiogramów, tak by stworzyć jak wysadzanie grup rozpoznawczych i Phelps (DD-360). Japończycy zameldo- Japończyków wrażenie obecności w tym czy udzielanie pomocy uszkodzonym wali o zatopieniu obu celów, w rzeczy- rejonie dużych sił amerykańskiej floty. statkom. Marynarze nadali kanonierce wistości jednak żadna z amerykańskich Tym samym zmuszenia wroga do utrzy- przezwisko „Gich-Maru”. jednostek nie została nawet uszkodzona, mywania części swoich sił na północy, Największym wydarzeniem w wojen- choć jedna z torped przeszła pod stępką zamiast na środkowym Pacyfiku, gdzie nej karierze kanonierki był udział w de- Charleston, kanonierkę uratowało małe prowadzono walki”. sancie na wyspie Attu (operacja „Land- zanurzenie. Ogniem artyleryjskim udało Po zakończeniu tej niebezpiecznej mi- crab”), rozpoczętym 11 maja 1943 roku. się zestrzelić jeden z samolotów. sji Charleston przeszedł jeszcze jeden Dwa dni później Charleston udzielał W końcu 1943 – początku 1944 Char- remont i modernizację w stoczni „Pu- wsparcia ogniowego wojskom na brze- leston przeszedł remont i modernizację get Sound”. W czerwcu 1945 jednostka gu, ostrzeliwał port Chichagof oraz za- w stoczni marynarki wojennej „Puget przeprowadzała z Cold-Bay do Pietropa- pewniał osłonę plot. stojącym na kotwicy Sound” (w stanie Waszyngton), po czym włowska Kamczackiego grupę okrętów w pobliżu brzegów wyspy transportow- powrócił na aleuckie wody. Dawny żoł- desantowych, przekazywanych Związ- com, a później również prowadził ogień nierz piechoty morskiej Gerald Ben- kowi Radzieckiemu w ramach przygo- na żądanie wojsk desantu, utrzymywał no, który trafił na kanonierkę w poło- towań do jego udziału w wojnie z Japo- blokadę rejonu i eskortował konwoje wie 1943 roku jako 17 letni młodzieniec nią. Z chwilą zakończenia wojny okręt między Attu a Adak. wspominał: „Zła pogoda na Aleutach był przygotowany do przejścia na Dale- Kanonierka Charleston w Seattle, 14 marca 1944 roku. Okręt w kamuflażu MS31/3d. Fot. U.S. National Historical Center

44 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie kanonierki „Erie” i „Charleston” ki Wschód. 25 listopada Charleston przy- ły się na swój sposób unikalne. Żadne przyczyny takiego stanu rzeczy nie le- był do Hongkongu, następnie odwiedził z państw, poza USA, nie podjęło poważ- żały w ich złych parametrach taktycz- Szanghaj i powrócił do San Francisco nych prób stworzenia okrętów „nielimi- no-technicznych, to jednak sam nasu- 4 marca 1940 r. Na tym zakończyła się towanych” ograniczeniami konferencji wał się jednoznaczny wniosek – okręty, wojenna kariera kanonierki. Za udział londyńskiej (wyporność 2000 t, działa idealnie nadające się do służby w czasie w II wojnie światowej okręt uhonoro- kal. 155 mm i prędkość 20 węzłów) i tyl- pokoju, nie zawsze były w stanie wyka- wano 1 „Bojową Gwiazdą” – za opera- ko w amerykańskim projekcie wszyst- zać swoje mocne strony w czasie woj- cję desantową na Aleutach. kie te parametry zostały wykorzystane ny. Chociaż, historia zna także wiele od- Powojenna kariera Charleston oka- w stopniu maksymalnym. wrotnych przykładów… zała się niedługa. 10 maja 1946 roku Trzeba oddać amerykańskim mary- jednostkę wycofano ze składu bojo- narzom i projektantom: pierwsi potrafi- Tłumaczenie z języka rosyjskiego wego floty i przeniesiono do rezerwy, li jasno sformułować, co jest im potrzeb- Maciej S. Sobański a 25 marca 1948 przekazano Akade- ne, a drudzy stworzyli projekt, który mii Morskiej Massachusetts w charak- w pełni odpowiadał zapotrzebowaniu, Autor wyraża wdzięczność Arseniemu terze jednostki szkolnej. Przy tej oka- a równocześnie nie naruszał uzgodnio- Małowi, Antonowi Pieszkowi (Moskwa), zji z okrętu zdemontowano uzbrojenie nych przez konferencję limitów. Nowe Władimirowi Nagirniakowi (Samara) (poza działem No 3 kal. 152 mm) i wy- okręty można nazwać swego rodzaju oraz Maksymowi Tokariewowi (Mińsk) posażenie radiolokacyjne (poza ra- spadkobiercami kanonierek ery „poli- za pomoc okazaną przy przygotowaniu darem nawigacyjnym), jednak urzą- tyki kanonierek” końca XIX – początku artykułu.

Charleston w roli okrętu szkolnego na tle Francuskiej Riwiery, połowa lat 50-tych. Pozostawiono tylko dział No 3 głównego kalibru, reszta uzbrojenia została zdemontowana. Fot. Marius Bar dzenie kierowania ogniem Mk 36 XX wieku. Jednostki idealnie nadawa- Bibliografia zachowano, choć w mniejszym zakre- ły się do realizacji tych zadań, z którymi 1. BuShips War Damage Report No 31: USS Erie (PG-50), Torpedo damage and loss – Wil- sie do 1951 r. Portem macierzystym przyszło się spotykać amerykańskiej flo- lemstad, Curacao, N.W. I, November 12 to Decem- Charleston stał się Boston, skąd jed- cie i piechocie morskiej w regionie Ame- ber 5,1942. 3 2. Campbell J., Naval Weapons of World War II nostka wychodziła na praktyki z kur- ryki Środkowej . – London, Maritime Press, 1985. santami floty handlowej. Ostatni taki Choć jednostki typu Erie były pozy- 3. Dictionary of American Naval Fighting rejs miał miejsce w roku 1957. O dal- tywnie oceniane przez kierownictwo Ships, Vol. II – Washington, Naval History Divi- sion, 1961 szych losach okrętu oficjalne amery- amerykańskiej floty, to jednak w skła- 4. Egan R.S., Erie Class Gunboats, „Warship kańskie źródła nie informują. dzie U.S. Navy nie nastąpił dalszy ich International”, 1969, No 2. rozwój – było po prostu zbyt drogie dla 5. Friedman Na., U.S. Naval Weapons – Lon- don, Conway Maritime Press, 1983. Ogólna ocena projektu czasów pokoju. Za to zainteresował się 6. Friedman N., U.S. Cruisers. An Illustrated De- Konferencje rozbrojeniowe w zakre- nimi Coast Guard. Na podstawie kano- sign History – London Arms & Armour Press, 1985. 7. Kampania wojny na Tichom okieanie, pier. sie zbroje n morskich wywarły wpływ nierek zaprojektowano serię 7 dużych s ang. - Moskwa, Wojenizdat, 1956. na okręty projektowane pod maksymal- patrolowców typu Tresury, które pozo- 8. Materiały z Internetu. ne dopuszczalne parametry. Takie były stawały w służbie przez ponad 50 lat! „konferencyjne” okręty liniowe, „wa- W czasie wojny obie kanonierki zaj- szyngtońskie” i „londyńskie” krążowni- mowały się realizacja drugorzędnych 3. zwróćmy uwagę, że w tym samym czasie flota meksykańska została uzupełniona kanonierkami ki czy torpedowce klasy „600 ton”. Pod zadań i tylko raz miały okazję wyko- typu Guanajuato i Durango, przeznaczonymi do re- tym względem Erie i Charleston okaza- rzystać swoją potężną artylerię. I choć alizacji bardzo podobnych zadań.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 45 Tekst

Kalev pod estońską banderą. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko

„LEMBIT” Bądź godny swego imienia część I Aleksandr Mitrofanov (Litwa)

Przy nabrzeżu Lennusadam w stoli- i Almirante Guise. Poza tym prowadzo- Na frontowej części kiosku Lembit cy Estonii Tallinie stoi okręt podwodny na w latach 1934-39 dobrowolna kwesta jaśniał emblemat okrętu podwodnego: Lembit - filia Estońskiego Muzeum Mor- dały kolejne 500 000 koron. Za te ostat- błękitny krąg w złoconym obramowa- skiego. Siedemdziesięcioletnia histo- nie środki został jednak w roku 1939 niu, z czarno-białym krzyżem wewnątrz ria tego okrętu jest nader interesująca. zbudowany dozorowiec Pikkeri. Bra- (barwy flagi narodowej). Nad krzyżem Estońscy „patrioci” – nacjonaliści pamię- kujące środki na budowę okrętów pod- trójząb Neptuna i napis „LEMBIT”, tają jedynie trzyletni, niczym nie wyróż- wodnych zostały wyasygnowane z bu- a poniżej „ VÄÄRI OMA NIME” – „Bądź niający się, okres biografii tej jednost- dżetu państwa. godny swego imienia”. ki w składzie własnej floty, całkowicie W grudniu 1934 roku został zawar- Konstrukcja jednostek była dla swo- zaś ignorują 52 letnią jego historię pod ty kontrakt na budowę 2 okrętów pod- ich lat całkowicie nowoczesna. Ich wa- banderą radzieckiej marynarki wojen- wodnych o łącznej wartości 6,6 mln kolory eksploatacyjne i bojowe w pełni po- nej, natomiast dla odmiany ich radzie- ron (360 000 £) ze znaną brytyjską firmą twierdziły się w czasie Wielkiej Wojny cko-rosyjscy koledzy przypisują okręto- Vickers-Armstrong w Barrow-in-Fur- Ojczyźnianej wi mnóstwo fikcyjnych zwycięstw. ness, posiadającą duże doświadczenie Okręty były półtorakadłubowe, o ni- W początkach lat 30-tych minione- w budowie jednostek tej klasy. Okrętom towanej konstrukcji. Grubość poszycia go stulecia, rząd Estonii podjął decyzję nadano nazwy Kalev na cześć bohatera kadłuba sztywnego wynosiła 12 mm. o modernizacji swej floty, składającej się estońskiego eposu oraz Lembit na cześć Kadłub lekki posiadał pas lodowy i so- w owym czasie głównie z okrętów, po- wodza Estów, kierującego w XII wieku lidną, wykonaną jako odlew, dziobnicę, chodzących jeszcze z rosyjskiej impe- walką z niemieckimi krzyżowcami. Mat- dziobowe stery głębokościowe chowały ratorskiej marynarki wojennej. Między ką chrzestną Lembita była Alisa Szmidt, się, co ułatwiało pływanie w lodowych innymi zdecydowano o budowie 2 okrę- żona estońskiego ambasadora w Wiel- warunkach Zatoki Fińskiej. W prze- tów podwodnych – stawiaczy min. Dla kiej Brytanii. strzeni między kadłubowej na burtach realizacji tego zamiaru potrzebny były całkiem spore, jak na miniaturową re- Wydarzenie „Kalev” „Lembit” publikę, środki. Około 50% niezbęd- nej sumy (2,414 mln estońskich koron) Położenie stępki maj 1935 19 czerwca 1935 uzyskano sprzedając niszczyciele typu Wodowanie 7 lipca 1936 13:20 7 lipca 1936 13:07 Nowik – Wambola (zbudowany w roku Wejście do służby 12 marca 1937 14 maja 1937 1915) oraz Lennuk (1913 rok) do Peru, gdzie otrzymały nazwy Almirante Villar Przybycie do Tallina 1 czerwca 1937 9 lipca 1937

46 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia znajdowały się studzienki minowe oraz Podstawowe dane taktyczno techniczne torped zbiorniki główne zbiorniki balastowe. Ogólna masa Płaskie, poprzeczne grodzie dzieliły kad- Typ Kaliber Długość Waga Donośność, Prędkość wybuchowego łub sztywny na 5 przedziałów, sztywny torpedy mm m materiału km w węzłach kg kiosk wykonany został w formie cylindra. W pobliżu stanowiska dowodzenia 53-27 533 7,0 1710 265 3,7 45 znajdował się szyb 40 mm działka plot. Mk VIII 533 6,7 1505 340 4,57 45,5 oraz szyb wyjściowy dla jego obsługi. Pierwszy przedział – torpedowy i miesz- czterosuwowe, rewersyjne, posiadały ki zamontowaniu specjalnych wkładek kalny. W drugim przedziale w herme- 6 cylindrów, pracowały bez sprężarek redukcyjnych możliwe było prowadze- tycznej zasobni znajdowała się pierwsza z 4 zaworami na każdy cylinder. Silni- nie strzelań z wykorzystaniem angiel- grupa baterii akumulatorów oraz but- ki elektryczne wykonała firma Metropo- skich torped kal. 457 mm. Etatowe wy- le sprężonego powietrza o wysokim ciś- lita-Vickers. Diesle były połączone z sil- posażenie okrętów podwodnych we nieniu, zaś nad nią mesa oficerska i koje nikami elektrycznymi i silniki z wałami flocie Estonii stanowiły brytyjskie pa- oficerów, oddzielone kotarami od ogól- napędowymi za pomocą sprzęgieł kło- rogazowe torpedy Mk VIII (dostarcza- nego pomieszczenia. W oddzielnej prze- wych. Urządzenia pomocnicze z napę- ne również w roku 1944 do ZSRR), grodzie znajdowała się kabina dowódcy. dem elektrycznym. Baterie akumulato- natomiast w czasie służby we flocie ra- W trzecim przedziale – centralne stano- rów typu rurkowego. Do uzupełniania dzieckiej wykorzystywano także torpe- wisko kierowania, druga grupa baterii zapasu sprężonego powietrza służyły dy 53-27 (pierwsza radziecka torpeda akumulatorów, butle sprężonego powie- 2 sprężarki typu „Ravel” o wydajności opracowana na bazie starej torpedy kal. trza o wysokim ciśnieniu, a w oddzielnej 3,7 l/min., natomiast dla przedmuchiwa- 450 mm 45-15 wz. 1915). W radzieckiej przegrodzie kabina radiowa oraz urzą- nia głównych zbiorników balastowych 2 dokumentacji inspekcji dawnych estoń- dzenia hydroakustyczne. W przedziale sprężarki niskiego ciśnienia o wydajno- skich okrętów podwodnych wspomina znajdowało się również kilka koi zało- ści 12,75 m³/min. Funkcje pomp zęzo- się również o brytyjskich torpedach kal. gi oraz kambuz. Kambuz znajdował się wych i przechyłowych spełniały 2 cen- 457 mm, jednak nie określając ich typu. nie w odrębnej przegrodzie, lecz bezpo- trobieżne pompy o wydajności 10 W większości źródeł zapas torped średnio między kojami. Dostęp do bate- t/godz. określa się na 8 sztuk (4 w wyrzut- rii akumulatorów umożliwiały po 3 luki System przewodów hydraulicznych niach, 4 na stelażach), jednak niektóre na każdą baterię. Wentylacja baterii służył do kierowania pracą sterów, za- wspominają o 10 torpedach (najpraw- obejmowała całą zasobnię. W czwartym worów wentylacyjnych i kingstonów dopodobniej zapasowe torpedy mo- przedziale – silniki wysokoprężne oraz zbiorników balastowych, podnoszenia gły zostać rozmieszczone na pokładzie główne silniki elektryczne, a w piątym – peryskopów, otwierania pokryw wy- I przedziału). pomieszczenie mieszkalne podoficerów rzutni torpedowych i szybu artyleryj- Szczególne zainteresowanie wzbu- starszych, mechanizmy kierowania ste- skiego, zwalniania rygli urządzenia do dza uzbrojenie minowe jednostek tego rami oraz inne urządzenia pomocnicze. zrzucania min czy wreszcie podnosze- typu. Przez wiele lat w rosyjskiej jak i ra- Luki wyjściowe ze skrajnych przedzia- nia i opuszczania masztów radiowych. dzieckiej flocie poszukiwano optymalne- łów (I i V) były wyposażone w gumo- Armatura i rurowanie wykonane było go rozwiązania urządzenia do stawia- we fartuchy i mogły być wykorzysty- z miedzi lub brązu. nia min przez okręty podwodne, przy wane do awaryjnej ewakuacji załogi na Cztery dziobowe wyrzutnie torpedo- czym nader krytycznie odnoszono się powierzchnię. Załadunek torped odby- we kalibru 533 mm pneumatyczne z sy- to tzw. „mokrego” systemu przechowy- wał się przez umieszczony w przedziale stemem strzelania bez pozostawiania wania min. Ku ich zdziwieniu (i pełnej I luk załadowczy. śladów w postaci bąbelków powietrza satysfakcji samych podwodników) sy- Wykonane przez firmę Vickers Arm- - po strzale następowało wypuszczanie stem taki zastosowany na Lembit okazał strong główne silniki wysokoprężne, powietrza do wnętrza przedziału. Dzię- się nader udanym. W zbiornikach prze- Ciekawe ujęcie Lembit z wodowania z widocznymi wyrzutniami torped (z lewej) oraz ceremonia podniesienia bandery estońskiej na Kalev (z prawej). Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 47 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia

Lata świetności pod estońską banderą - Kalev (z lewej) i Lembit (z prawej) sfotografowane z pokładu trałowca Sulev. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko strzeni między kadłubowej rozmiesz- ja germanskaja łodocznaja mina - pol. tryczne z mechanizmem robaczkowym czono po 5 pionowych studzienek mi- Duża Niemiecka Mina Okrętów Pod- (wymagało około 1,5 min.) Podstawowe nowych na każdej burcie. W każdym wodnych). Miny te we flocie estońskiej dane działa: studzience znajdowały się po 2 miny, określano prawdopodobnie jako typ Długość lufy – 36 kalibrów, maksy- utrzymywane przez rygle z przewoda- „Motala”. Masa ładunku wybuchowe- malny kąt podniesienia lufy +90º, pręd- mi hydraulicznymi. Górna część stu- go – 120 kg, głębokość stawiania min do kość początkowa – 700 m/s, donośność dzienki była zamknięta zdejmowanymi 120 m. W magazynach estońskiej ma- pozioma – 8000 m, pułap 4000 m, szyb- arkuszami blachy, natomiast dolna po- rynarki wojennej znajdowało się oko- kostrzelność – 120 strzałów/min., masa zostawała niezabezpieczona, to znaczy ło 200 min EMA, jednak kotwic do min pocisku – 0,9 kg. Poza tym na pokładzie posiadała stały kontakt z wodą zaburto- dostarczono jedynie 40, pozostałe pla- znajdował się karabin maszynowy Le- wą. Rygle zwalniano z kadłuba sztywne- nowano wykonać już w Estonii. W celu wis kal. 7,71 mm. go i miny same wypadały ze studzienek uzupełnienia zapasu w latach 1943-44 Do utrzymywania łączności radiowej wskutek braku pływalności. W odróż- w ramach Lend-lease dostarczono 352 z brzegiem na głębokości peryskopo- nieniu od radzieckich okrętów podwod- brytyjskie miny do zwalczania okrętów wej służyły 2 składane maszty radiowe nych - stawiaczy min typu „L” lub „K” podwodnych typu T Mk IV. Były to miny o wysokości 10 m, sterowane z wnętrza zastosowany system wyróżniał się wy- kotwiczne, galwaniczno-uderzeniowe kadłuba sztywnego. W systemie regene- soką niezawodnością. O ile mnie wia- o głębokości stawiania do 150 m. Masa racji powietrza do usuwania dwutlen- domo, nie zaobserwowano przypadku ładunku wybuchowego 233 kg. Czas ak- ku węgla stosowano rozwór sodowego, niesprawności urządzeń w trakcie sta- tywacji – uzbrojenia się miny 15-18 mi- poza tym zużyte powietrze przetaczano wiania min z okrętów typu Kalev. Eta- nut od chwili postawienia. do butli i mieszano z przechowywanym tową miną na uzbrojeniu okrętów była Uzbrojenie artyleryjskie składało w nich dwutlenkiem węgla. kotwiczno, galwaniczno-uderzeniowa się z „chowanego” działa plot. kal. 40 Estońska załoga składała się w swo- niemiecka mina EMA wzór 1912 z ko- mm firmy Bofors (zamontowanego we jej ogromnej większości z zawodowych twicą firmy Vickers, w radzieckiej mary- wrześniu 1938 roku), umieszczonego wojskowych oraz jednego maryna- narce wojennej nazywana BGL (bolsza- w szczelnym szybie. Podnoszenie – elek- rza z poboru – kucharza, jej liczebność była znacznie niższa niż w początkach służby pod estońską banderą. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko Lembit we flocie radzieckiej. W czasie swej służby we flocie estońskiej jedynie w roku 1939 Lembit przeprowadził ćwiczeb- ne strzelanie torpedowe, natomiast stawiania min, nie przeprowadzono w ogóle. Okręt prze- prowadził 3 wizyty za- graniczne, odwiedzając Helsinki i Rygę. W dniu 6 sierpnia 1940 Estonia została przyjęta w skład ZSRR, a 19 sierpnia na estoń- skich okrętach podniesiono radzieckie bandery włączając je do Floty Bałtyckiej. Obie jednost-

48 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia

Podstawowe dane taktyczno-techniczne okrętu podwodnego „Lembit” Wyporność nawodna, t 665,4 Wyporność podwodna, t 853,4 Maksymalne wymiary, m: - długość 59,51 - szerokość 7,49 - zanurzenie 3,48 Zapas pływalności, % 28 Uzbrojenie torpedowe: Liczba wyrzutni/ kaliber, mm 4 dziobowe/533 Zapas torped 8 (10?) Uzbrojenie minowe: Liczba szybów 10 Zapas min 20 Uzbrojenie artyleryjskie: Liczba luf- kaliber, mm 1-40 Zapas amunicji 1000 Prędkość maksymalna, węzły Nawodna 13,7 (13,5?) Podwodna 8,5 Kapitan lejtnant Władymir A. Poleszczuk – pierwszy dowódca Lembita pod radziecką Zasięg, Mm/węzłach banderą. Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov Nawodna 2000/10 2600/9 czuk. Od roku 1924 był marynarzem 3757/6,9 floty handlowej, a w 1935 został pod- Podwodna 80/4 wodnikiem, w 1937 ukończył klasę do- 100/2,5 wódców UOPP (Uczebnyj Otriad Pod- wodnego Pławanija – pol. Oddział 150/2 Szkolny Pływania Podwodnego). Liczba silników wysokoprężnych x moc, KM 2 x 600 W czasie wojny radziecko-fińskiej do- Zapas paliwa, t 20 (maks. 40) wodził Szcz-322. W radzieckich źród- Liczba silników elektrycznych x moc, KM 2 x 395 łach stwierdzono, że „śmiało i umiejęt- Liczba grup baterii akumulatorów/ liczba elementów 2/120 nie zaatakował i zatopił nieprzyjacielski Długość czasu pełnego ładowania baterii, godz. 8,3 transportowiec o wyporności 12 tys. t”. Typ baterii akumulatorów EI W rzeczywistości był to zmierzający Głębokość zanurzenia, m do Leningradu niemiecki parowiec Re- inbek (2805 BRT). Ze składu dawnej Robocza 75 (70?) estońskiej załogi służbę kontynuowało Maksymalna 90 jedynie 5 starszych podoficerów - sze- Autonomiczność, dób 20 (30?) fów grup: torpedystów, motorzystów, Czas nieprzerwanego przebywania w zanurzeniu, godz. 72 elektryków, drenażystów i bosman, Liczebność załogi we flocie estońskiej, osób Wszyscy oni otrzymali stopnie miczma- Oficerowie 4 nów (chorążych), a w lutym 1941 zło- Podoficerowie 27 żyli przysięgę. Estońscy miczmani oka- Marynarze 1 zali się wspaniałymi nauczycielami. Stanowili ten rdzeń załogi, wokół któ- Liczebność załogi we flocie radzieckiej, osób rego organizowało się szkolenie bojowe Oficerowie 6 i specjalistyczne marynarzy przybyłych Młodsi dowódcy (podoficerowie) 15 na Lembit celem kontynuacji służby. Marynarze 16 Estoński dowódca okrętu przekazał Poleszczukowi jedynie 2 kartki zawie- ki mógł jednak spotkać zupełnie inny wet nie z wrogością. Dowódca okrętu rające spis otworów zaburtowych pod- los, w dniu 24 lutego 1940 roku, cier- Ferdinand Schmiedehelm, z pochodze- legających zamknięciu w trakcie za- piące na spory niedostatek okrętów pod- nia Niemiec, opuścił je, przekazując nurzania, innej dokumentacji nie było. wodnych w toczącej się już Bitwie o At- sprawy starszemu oficerowi (z-do) Ri- Oficerowie jednostki rozpoczęli orga- lantyk Niemcy, zwróciły się do władz chardowi Kokka (w dniu 29 czerwca nizację służby zgodnie z regulaminami estońskich z propozycją odkupienia Ka- 1941 roku były dowódca Lembit został radzieckiej floty, sporządzili tabele po- leva i Lembita, jednak spotkały się z od aresztowany przez NKWD, a później sterunków bojowych i stanowisk dowód- mową (? przyp. tłumacza). rozstrzelany). W październiku dowo- czych, rozkłady nawodne i podwodne, Załoga Lembita przyjęła zmianę wła- dzenie okrętem objął 35 letni kapitan- wypracowali instrukcje dla poszczegól- dzy w kraju z podejrzliwością, o ile na- lejtnant Władimir Antonowicz Polesz- nych stanowisk oraz rozkłady codzien-

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 49 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia

Etat załogi „Lembit” w składzie Floty Bałtyckiej bazowych oraz 4 kutry dozorowe, nato- Stanowisko Liczebność miast dalej rejs kontynuował już samo- Dowódcy (oficerowie) dzielnie. Rankiem 15 sierpnia w czasie sztormu doszło do awarii systemu hy- Dowódca 1 draulicznego, którą załodze udało się Komisarz 1 usunąć w ciągu 3 godzin. Przyczyną Starszy pomocnik (z-do) 1 awarii było uszkodzenie rurki przewodu Dowódca BCz-1-4 hydraulicznego dziobowych sterów głę- (nawigacja- łączność) 1 bokości, znajdującej się w kiosku w ob- Dowódca Bcz-2-3 rębie kadłuba sztywnego. Uszkodzony (artyleryjsko-minowo-torpedowy) 1 przewód hydrauliczny odłączono, jed- Dowódca BCz-5 (elektromechaniczny) 1 nak niemożliwym stało się korzystanie z dziobowych sterów głębokości. Młodsi dowódcy (podoficerowie)/ marynarze Stery te w położeniu nawodnym były Bosman 1 zwykle zablokowane pionowo, teraz jed- D-ca sekcji sterników 1 nak kołysały się swobodnie góra – dół, Sternik 1 wstrząsając swymi uderzeniami dzio- Elektryk nawigacyjny 1 bową część okrętu. W położeniu pod- Szef grupy radiowej 1 wodnym stwierdzono natomiast silny Radiotelegrafista 1 przeciek przez osłabione w tej części D-ca sekcji akustyków 1 kadłuba nity. Załodze udało się zlikwido- wać przeciek i mimo sztormowej pogo- D-ca sekcji SKS (szyfrant) 1 dy, zablokować przy pomocy stalowych D-ca sekcji celowniczych 1 lin dziobowe stery głębokości w położe- Szef grupy torpedystów 1 niu pionowym. D-ca sekcji torpedystów 1 Rankiem 17 sierpnia okręt osiągnął Torpedysta 2 nakazaną pozycję i między godz. 18.02 Szef grupy motorzystów 1 a 19.50 postawił w położeniu podwod- D-ca sekcji motorzystów 2 nym zaporę minową (5 linii po 4 miny w każdej, przerwa między liniami 8,6 – Motorzysta 4 11,5 kabla, odległość między minami 60 Szef grupy elektryków 1 m, głębokość 2,5 m) w odległości 13,5 – D-ca sekcji elektryków 1 15 Mm na północ od przylądka Arkona. Elektryk 2 Wieczorem Lembit rozpoczął powrót Szef grupy drenażystów 1 do bazy, nie mając z uwagi na awarię D-ca sekcji drenażystów 1 dziobowych sterów głębokości, możli- Drenażysta 2 wości podejmowania ataków torpedo- Instruktor sanitarny 1 wych. W dniu 21 sierpnia w rejonie wyj- ścia z Zatoki Fińskiej okręt oczekiwało Kucharz 1 5 trałowców bazowych oraz 4 kutry do- Marynarz 1 zorowe, w których eskorcie jednost- nej służby. Zapoznawano się z nową dla W początkach 1941 roku Kalev i Lem- ka osiągnęła wieczorem Minną Gawań radzieckich podwodników, zagranicz- bit rozpoczęły bazowanie w Libawie w Tallinie. ną myślą techniczną i przeprowadzano (Liepaja), gdzie weszły w skład 3 Dywi- Zapora minowa została wystawio- szkolenie bojowe. zjonu 1 Brygady OP Floty Bałtyckiej. na w oddaleniu od szlaku żeglugowego Lembit uznano za okręt II rangi i włą- Okrętom dostarczono z Tallina 10 ćwi- i najprawdopodobniej nie spowodowa- czono skład 2 Brygady Okrętów Pod- czebnych oraz 80 bojowych min BGL. ła strat przeciwnika. Radzieckie źród- wodnych Floty Bałtyckiej. Jednostkę Już pierwszego dnia wojny Lembit opuś- ła utrzymują, że na tych minach pode- oceniano jako w pełni nowoczesną i sil- cił bazę, w której pozostała większość rwała się niemiecka jednostka szkolna nie uzbrojoną, zwracając równocześnie wspomnianych min. 23 czerwca jed- Deutschland, prom kolejowy i transpor- uwagę na małą prędkość nawodną, za- nostka przybyła do Windawy (Ventspils), towiec, jednak dane te nie znajdują po- sięg oraz niewielką głębokość zanurze- 25-go przeszła do Ust-Dwinska, 27-go twierdzenia. nia. Z uwag tych zgodzić się można je- do Kuivastu, zaś 1 lipca osiągnęła już W dniu 28 sierpnia Lembit w składzie dynie z małym, w porównaniu z innymi Paldiski. W dniu 5 lipca Lembit przybył sił głównych rozpoczął przejście z Tal- okrętami podwodnymi, zasięgiem w po- do Kronsztadu, w którym do końca mie- lina do Kronsztadu i nazajutrz wieczo- łożeniu nawodnym, trzeba przy tym jed- siąca przechodził dokowanie. 3 sierpnia rem szczęśliwie osiągnął miejsce prze- nak pamiętać, że Lembit był przezna- jednostka przeszła do Tallina, gdzie przy- znaczenia (z 7 okrętów podwodnych, czony do działań na Zatoce Fińskiej jęła na pokład miny i 10. wyszła w swój uczestniczących w ewakuacji, 2 zatonę- i przyległych wodach wschodniego Bał- pierwszy rejs bojowy. ły). W Kronsztadzie w „Morskom Zawo- tyku. Pod względem prędkości w poło- Celem rejsu było postawienie min die” przeprowadzono remont szeregu żeniu nawodnym i głębokości zanurze- w rejonie przylądka Arkona. Do połu- mechanizmów okrętowych. 23 września nia jednostki nieznacznie różniły się od dnika przylądka Ristna okręt podwod- nieprzyjacielskie lotnictwo rozpoczęło swych radzieckich odpowiedników. ny był eskortowany przez 5 trałowców masowe naloty na Kronsztad, w ich od-

50 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia pieraniu uczestniczył również Lembit ze sie prac remontowych w Ugolnoj Gawa- swym działem plot. kal. 40 mm. ni portu został raniony odłamkiem. Po A. M. Matiasiewicz wspominał: „bom- wyzdrowieniu w maju 1942 roku został by… padały w pobliżu okrętu, wzbija- skierowany do narodowych estońskich jąc słupy błota i wody. Kadłub jednostki oddziałów, uczestniczył w wyzwoleniu drżał i chwilami kołysał się od spowo- Tallina, wstąpił w szeregi partii. Z armii dowanej wybuchami fali. Okręt pokrył został zdemobilizowany w stopniu star- się iłem i piaskiem. My też cali byliśmy szego lejtnanta i rozpoczął pracę w woj- w błocie”. skowym oddziale KC KPE. Później aż do Dla uniknięcia strat Rada Wojenna przejścia na emeryturę zajmował kierow- Floty rozkazała wyprowadzić okręty na nicze stanowiska w działalności gospo- otwartą redę w rejonie latarni morskiej darczej w Tallinie”. Tołbuchina. Lembit przerwał remont W dniu 4 (wg innych źródeł 6) paź- i po uzupełnieniu zapasów wyszedł dziernika okręt przeszedł do Leningra- w wyznaczone miejsce. W rejonie tym du, gdzie został podporządkowany sze- jednostka spędziła 7 dób, w nocy w poło- fowi rejonu umocnionego. Z członków żeniu nawodnym, a w dzień pod wodą. załogi utworzono pluton piechoty prze- Przed wyjściem z Kronsztadu otrzy- znaczony do walk ulicznych przypadku mano rozkaz dowództwa Brygady OP przerwania się nieprzyjaciela do miasta. o wpisaniu na brzeg niektórych człon- 14 października W. A. Poleszczuk, który ków załogi, w tym wszystkich Estończy- od końca sierpnia pełnił także obowiąz- Aleksiej M. Matiasiewicz – kolejny dowódca ków, których zamierzano skierować na ki d-cy dywizjonu, przekazał dowodze- Lembita. Fotografia z 1943 roku. inne okręty. Przyczyny spisania na brzeg nie z-do Matiasiewiczowi. Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov estońskich miczmanów i ich dalsze losy Aleksiej Michałowicz Matiasiewicz stały się po „pierestrojce” powodem roz- urodził się 17 września 1905 roku PP). Od lipca do października 1941 roku licznych spekulacji w środkach masowej w Smoleńsku. Członek WKP(b) od roku A.M. Matiasiewicz był z-cą d-cy Lembit. informacji, w pierwszym rzędzie estoń- 1942. W latach 1921-22 pracował jako 19 października Lembit wyszedł skich. A oto, co pisał w swoich pamiętni- marynarz na parowcu Amsterdam Sy- z Kronsztadu w kolejny rejs bojowy w re- kach A. M. Matiasiewicz: beryjskiego Okręgu Dróg Komunikacji. jon Zatoki Narewskiej. Do wyspy La- „Warto powiedzieć, że grupa maryna- W roku 1927 ukończył technikum wod- vansaari jednostce towarzyszyła eskorta rzy – Estończyków z okrętów podwodne w Kijowie, a w 1931 morskie techni- trałowców i kutrów dozorowych. Zada- nych Lembit i Kalev nie zdążyła wyjechać kum wodnych dróg komunikacji w Le- nie okrętu podwodnego polegało na nie z Leningradu przed zamknięciem pier- ningradzie. dopuszczaniu jednostek pływających ścienia jego blokady. Później zostali oni W latach 1931-34 pływał jako pomoc- nieprzyjaciela do Ust-Dwińska oraz skierowani samolotami na tyły na spe- nik, starszy pomocnik i kapitan statków sprawdzenie czy funkcjonuje stacja ko- cjalne kursy, a następnie weszli w skład Dalekowschodniej Żeglugi, a w latach lejowa Vallaste i cementownia w Asseri, narodowych estońskich oddziałów Armii 1934-40 Żeglugi Bałtyckiej. W kwietniu znajdujące się na brzegu morza. Czerwonej uczestniczyli w walkach o wy- – lipcu 1934 był starszym inżynierem W rejonie okręt podwodny przebywał zwolenie ojczystej Estonii od faszystow- oddziału eksploatacji Ludowego Komi- kilka dni, wykrywając tylko jeden sta- skich zaborców sariatu Floty Morskiej. W okresie lipiec tek, którego jednak nie mógł zaatako- W walkach wyróżnił się szczególnie – październik 1936 Aleksiej Matiasie- wać z uwagi na niewielką głębokość. Po Eduard Michajłowicz Aartee (dawny szef wicz uczestniczył w ekspedycji specjal- dymach i gwizdach parowozów stwier- grupy torpedystów – przyp. autora). Do- nego przeznaczenia, kierowanej przez dzono, że stacja kolejowa i cementow- wodził on oddziałem partyzanckim na ty- akademika O. J. Szmidta, polegającej na nia pracują normalnie. Później wyko- łach wroga. W roku 1943 Aartee wstąpił przeprowadzeniu Północną Drogą Mor- rzystując tę informację, okręt podwodny do WKP(b). Za odważne działania bojowe ską niszczycieli Stalin i Wojkow z Kron- S-7 ostrzelał stację i fabrykę z działa kal. został odznaczony orderem Lenina, orde- sztadu do Władywostoku. Za pomyślną 100 mm. 26 października Lembit po- rami Wojny Ojczyźnianej I i II stopnia, realizację tego zadania 25 lutego 1937 wrócił do Kronsztadu. medalem Partyzant Wojny Ojczyźnianej A. M. Matiasiewicz został odznaczony O godz. 01.25 dnia 5 listopada okręt I stopnia oraz innymi medalami. Po za- orderem „Znak Pocziota”. wyszedł w morze by postawić zapo- kończeniu wojny Aartee został zdemobi- W maju – lipcu 1940 roku odzna- rę minową u południowego wejścia do lizowany w stopniu starszego lejtnanta. czony kapitan uczestniczył w odbiorze przesmyku Björkösund (Zatoka Fińska). Będąc doskonałym sportowcem, został i przeprowadzeniu zakupionych w Ho- Wody portu i redy w Kronsztadzie za- przewodniczącym Komitetu Kultury Fi- landii jednostek z Rotterdamu do Le- częły pokrywać się lodem i nie brakowa- zycznej i Sportu Tallina, a następnie przez ningradu. Trasa rejsu przebiegała przez ło jednostek, które mogły by wyprowa- wiele lat pracowal jako kierownik wydzia- strefę działań wojennych, gdzie karawa- dzić okręt podwodny w morze. Dzięki łu Kombinatu Rybnego w Tallinie. W ro- na statków była ostrzelana i bombardo- posiadaniu solidnej dziobnicy i pasa lo- ku 1963 po ciężkiej chorobie E. M. Aartee wana przez samoloty. dowego Lembit samodzielnie wyszedł na zmarł w Tallinie”. W marynarce wojennej od listopa- wolne jeszcze od lodu wody. Na froncie lądowym wyróżnił się rów- da 1940 roku. W 1941 ukończył Wyższy O świcie, idąc na głębokości perysko- nież Toivo Bernardowicz Sumera (szef Specjalistyczny Kurs Personelu Dowód- powej okręt wszedł do przesmyku. Nie- grupy elektryków – przyp. autora). Jesz- czego Oddziału Szkolnego Pływania wielka głębokość ledwie pozwalała na cze przed wyjazdem z Leningradu w cza- Podwodnego im. S. M. Kirowa (KUO- stawianie min w położeniu podwod-

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 51 „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia

towany. Od 21 listopada Lembit wszedł w skład 2 Dywizjonu Brygady OP. Za- łodze przyszło przetrwać ciężką zimę blokady, samemu wyremontować swo- ją jednostkę, która 15 maja 1942 po- wróciła do służby. Mrozy zimy 1941/42 sięgały -40º C i załoga celem uniknięcia przemarznięcia mechanizmów i wypo- sażenia, wykonała z beczek po benzy- nie piecyki do ogrzewania przedziałów, których kominy wyprowadzono przez luki awaryjne oraz wyjście dla obsługi działka plot. Załoga przechodziła szkolenie ogólnowojskowe w ramach ba- talionu piechoty morskiej, prowadziła ochronę zakładu oraz specjalistyczne szkolenie w zakresie walki o utrzyma- nie żywotności okrętu. Artyleria przeciwnika niemal codziennie prowadzi- ła ostrzał zakładu, doprowadzając do poważnego uszkodzenia wielu jego wydziałów. Nie zapominało o zakła- dzie również nieprzyjacielskie lotnictwo. Z dziennika pokładowego okrętu (4 kwietnia): „18.52. W mieście ogłoszono alarm bojowy. 18.58. W powietrzu 5 samolotów przeciwnika, do których otwarto ogień. 19.15. Samoloty rozpoczęły zrzucać bomby w rejon postoju okrętów. 19.30. Za rufą okrętu w odległości 5 m eksplodowała bomba. 19.32. Przed dziobem okrętu w odległo- ści 10 m eksplodowały 2 bomby. 20.10. Odwołanie alarmu lotniczego. Okręt nie został uszkodzony”. Ogółem w okresie lat 1941-1942 okręty podwodne w Leningradzie zo- stały w 25 przypadkach poważnie uszkodzone w wyniku nieprzyjaciel- skiego ostrzału artyleryjskiego i bom- bardowań lotniczych. W celu zwiększenia autonomiczno- ści jeden ze zbiorników balastowych zo- stał przystosowany do przyjmowania Lembit w Leningradzie w czasie zimy 1941/42. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko paliwa, a niewielki zbiornik w kadłubie nym. W godz. 07.35-08.35 Lembit po- w rejonie Wyborga w wyniku awarii na- sztywnym do zabierania wody pitnej. stawił 5 linii po 4 miny w każdej, odle- wigacyjnej. Ostatnie posiadane brytyjskie (orygi- głość między minami 60 m, głębokość Było to ostatnie bojowe wyjście nalne) miny zostały postawione jeszcze 2,5 m. O godz. 22.30 jednostka powró- w morze Lembit w roku 1941. General- w listopadzie, co zmusiło do podjęcia ciła do bazy. nie efektywność działań okrętów pod- próby przystosowania okrętu do wyko- Możliwe, że właśnie na tych minach wodnych Floty Bałtyckiej była skraj- rzystania rodzimych min, prac tych jed- 28 listopada zatonął fiński okręt Pork- nie niezadowalająca. Okręty wykonały nak nie udało się zakończyć do chwili kala o wyporności 162 t. W różnych łącznie aż 67 patroli bojowych, w toku wyjścia Lembit z remontu. źródłach jednostka określana jest jako których zatopiły raptem 3 transportow- 27 kwietnia jednostka o własnych si- trałowiec, dozorowiec lub okręt sztabo- ce, tracąc przy tym 27 jednostek, wśród łach odeszła od nabrzeża zakładu i stawy. Często wśród ofiar min Lembit wy- nich znalazł się również Kalev, który nęła przy nabrzeżu Newy, 2 Dywizjon mienia się fiński kuter trałowy Kuha-3 prawdopodobnie poderwał się na mi- wraz z bazą pływającą Irtysz stacjono- oraz mały stawiacz min Paukku, jednak nie 30 października. Rankiem 7 listopa- wał w rejonie Letniego Sadu. Rzeka sta- pierwszy z nich poderwał się na minie da, łamiąc gruby lód, okręt wszedł na ła się poligonem dla prób Lembit. Mię- jeszcze 3 listopada, natomiast drugi po- Newę i zacumował przy nabrzeżu za- dzy mostami Litiejnym a Ochtinskim szedł na dno 14 listopada w sztormie kładu No 196, gdzie miał zostać remon- sprawdzono elementy manewrowe

52 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE „LEMBIT”. Bądź godny swego imienia w położeniu nawodnym i podwodnym, Pierwsze zapory minowe zostały wy- Ogółem w roku 1942 na wodach Za- przestrzelano wyrzutnie torpedowe stawione w dniach 8 i 9 maja przez toki Fińskiej postawiono 12 873 miny. sprężonym powietrzem, przećwiczono okręty bazujące w Tallinie i Helsinkach. Zapory stanowiły pionowe zasłony szybkie zanurzanie. Przeprowadzono Ogółem wiosną i latem 1942 wystawio- złożone z kotwicznych galwaniczno- również demagnetyzację jednostki dla no następujące pola minowe: uderzeniowych oraz niekontaktowych ochrony przed poderwaniem się na mi- • „Nashorn 1-5” niemieckie zapory mi- min. Denne miny niekontaktowe stanie magnetycznej. nowe między Porkkala-Udd a wyspą Nais- wiano w linii z przerwami 40-60 m na Do tego czasu sytuacja na wodach saar w dwóch rzędach, łącznie 1915 min; głębokości poniżej 50 m specjalnie prze- Zatoki Fińskiej uległa dodatkowej jesz- • „Seeigel 1-8” zapora postawiona na ciw okrętom podwodnym. Poza tym, cze komplikacji. Nie bacząc na wyjąt- południowy wschód od Hogland przez w Leningradzkim Kanale Morskim nie- kowo niską efektywność wykorzystania niemieckie stawiacze min, trałowce przyjacielskie kutry i lotnictwo stawiały radzieckich okrętów podwodnych na i szybkie barki desantowe, łącznie 5779 okresowo denne miny magnetyczne. Bałtyku w roku 1941, niemieckie i fiń- min, 1450 ochraniaczy pól minowych Niemieckie i fińskie jednostki do skie dowództwa morskie postanowi- oraz 200 petard wybuchowych; zwalczania okrętów podwodnych zaj- ły całkowicie zablokować jednostki tej • „Rukajärvi A-C” zapory postawio- mowały pozycję za zachód od linii za- klasy przeciwnika w Zatoce Fińskiej. ne przez Finów na północny wschód od pór minowych, a 6 fińska eskadra lot- W tym celu poczynając od 25 kwiet- Hogland, łącznie 1885 min i 221 ochra- nicza prowadziła stałą obserwację całej nia 1942 roku Niemcy przerzucili w re- niaczy pól minowych; Zatoki Fińskiej. Poza tym Finowie prze- jon Zatoki następujące zespoły: 1 flotyllę • „Ontajärvi I-II” (200 min) i „Norppa” bazowali swoje okręty podwodne do trałowców motorowych, 18, 31 i 34 flo- – zapora postawiona przez Finów dla Marienhamn (Wyspy Alandzkie), które tylle trałowców, 12 flotyllę zop, 3 flotyl- ochrony wyspy Someri; od 9 sierpnia rozpoczęły polowanie na lę dozorowców, 27 flotyllę desantową, • „Seehund I-IV” zapora postawiona radzieckie jednostki, którym udało się 2 bazy pływające kutrów trałowych z 32 przez niemieckie i fińskie okręty na pół- wyjść z Zatoki Fińskiej. motorowymi kutrami, przerywacz za- nocny zachód od zapór „Seeigel”; pór minowych i 2 stawiacze min, flotyllę • „Laks 1-8” zapora na torze wodnym (ciąg dalszy nastąpi) ochrony wybrzeża „Ostland” oraz dużą na wschód od wyspy Aspe; liczbę jednostek pomocniczych, a póź- • „Visepakka” – zapora postawiona Tłumaczenie z języka rosyjskiego niej na krótki czas także 17 flotyllę tra- przez Finów na Morzu Alandzkim (167 Maciej S. Sobański łowców. min). SUPLEMENT

Radziecki statek pasażerski Armenia w początkach swojej kariery w Jałcie. Fot. zbiory Witalij W. Kostriczenko

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 53 TekstMaciej S. Sobański część I

Piękne ujęcie Dunkerque z początków służby. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Geneza okrętów biologicznymi. Wypada powiedzieć, że słania na przysłowiowe żyletki ogrom- Pierwsza wojna światowa okaza- na 7891 tys. zmobilizowanych żołnie- nej liczby okrętów podstawowych klas ła się tragicznym doświadczeniem dla rzy w wyniku działań wojennych zginę- (zarówno tych nieco już przestarzałych Francji, choć kraj ten znalazł się osta- ło i zmarło aż 1327 tys., co dało bardzo jak i znajdujących się dopiero w budo- tecznie w czołówce zwycięskich mo- wysoki wskaźnik 34 na 1000 miesz- wie), wprowadzając równocześnie li- carstw Ententy. W chwili wybuchu glo- kańców. Dla porównania dla Wiel- mity tonażowe dla okrętów poszcze- balnego konfliktu w roku 1914, Francja kiej Brytanii wskaźnik ten wynosił 16 gólnych klas w konkretnych flotach. znajdowała się wśród czołowych świa- na 1000, zaś dla Państw Centralnych – Zakazano także budowy nowych okrę- towych mocarstw, w tym również mor- Niemiec – 30,8 na 1000, a Austro-Wę- tów liniowych do roku 1930, co zyska- skich, jednak w listopadzie 1918 spra- gier – 18 na 10004. Wszystko to razem, ło potoczne określenie mianem „wakacji wy przedstawiały się już zupełnie gdy uwzględnimy jeszcze zrozumiały pancerników”. Francja otrzymała limit inaczej. Z wojennej konieczności prio- opór społeczny, sprawiało, że Francja wyporności okrętów liniowych na po- rytet otrzymały działania lądowe, któ- nie należała do państw szczególnie za- ziomie 175 000 t, identyczny jak Włochy, re angażowały nie tylko większość interesowanych nowym, powojennym co oznaczało w praktyce wyraźną utratę potencjału ludzkiego, ale i środków już wyścigiem zbrojeń. Zresztą dążenia przez Paryż pozycji i prestiżu. technicznych. Dość tylko powiedzieć, do ograniczenia zbrojeń po zakończe- Szybko jednak dla Francji problemem że w wyniku działań wojennych Mari- niu I wojny światowej stały się dość po- stała się nie tyle wysokość samego limi- ne Nationale utraciła blisko 40% swe- wszechne wśród czołowych mocarstw tu, ile rzeczywista możliwość jego reali- go tonażu1, a poza tym wstrzymano bu- z nader prozaicznej przyczyny, a mia- zacji. Francuzi ostatecznie zrezygnowali dowę większości, szczególnie dużych nowicie nawet gospodarki rozwiniętych z ukończenia, mocno już przestarzałych jednostek. Nowe okręty liniowe typu dzięki wojnie państw, takich jak Stany 2 Normandie , co prawda wodowano by Zjednoczone, nie były na dłuższą metę 1. wg Garzke.W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. opróżnić pochylnie, jednak nigdy już w stanie wytrzymać obciążeń związa- Allied battleships in world war II, Annapolis 1980. ich nie ukończono. Typ Lyon3 nie osiąg- nych z gigantycznymi zbrojeniami. 2. typ Normandie – wyp. 24 832/27 951 t, dł. 176,4 m, szer. 27,0 m, zan. 8,7 m, turb. par. + masz. nął nawet tego, pozostając jedynie na Tak się jakoś złożyło, że na „pierwszy par. 40 000 KM, pręd. 21,5 w., Uzbr.: 12 x 340 mm deskach kreślarskich projektantów. ogień” cięć oszczędnościowych poszły (3 x IV), 24 x 138 mm, 4 x 47 mm, 6 wt kal. 450 mm, załoga 1200 ludzi. Zwycięstwo w wojnie przyszło oku- właśnie zbrojenia morskie. Obradują- 3. typ Lyon – wyp. 29 600 t, dł. 194,5 m, szer. pić Francji totalnym zniszczeniem nie- ca w roku 1922 w Waszyngtonie konfe- 29,0 m, zan. 9,2 m, turb. par. + masz. par. 44 000 mal 1/3 terytorium kraju, ogromnym rencja rozbrojeniowa dotycząca zbrojeń KM, pręd. 23 w., Uzbr.: 16 x 340 mm (4 x IV), 24 x 138 mm, 6 wt. kal.450 mm, załoga?. zadłużeniem wewnętrznym i zagranicz- morskich, po długich i burzliwych obra- 4. wg Mała Encyklopedia Wojskowa T. II, Warsza- nym oraz bardzo poważnymi stratami dach, doprowadziła ostatecznie do wy- wa 1970.

54 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque” okrętów liniowych typu Normandie, później potocznie „pancernikiem kie- „Croiseur de Combat” (pol. krążownik poza przebudowanym na lotniskowiec szonkowym”, uzbrojonego w 6 dział kal. liniowy) miała posiadać wyporność 25 Béarn, wysyłając ich kadłuby na złom, 280 mm, zmieniło francuską optykę wi- 000 t przy długości całkowitej 203 m równocześnie jednak nowy, ambitny dzenia spraw i spowodowała zaniecha- i szerokości 27,5 m. Zachowano zapro- Program z roku 1924, zakreślający ramy nie dalszych prac nad krążownikiem ponowane wcześniej główne uzbrojenie rozwoju floty aż do 1 stycznia 1943, nie liniowym 17 500 t, który w powstałej sy- artyleryjskie w postaci 8 dzial kal. 305 zyskał aprobaty i powędrował na pół- tuacji okazał się już całkowicie niewy- mm w 2 czterodziałowych wieżach, po kę archiwum. Tymczasem ustalenia wa- starczającym. jednej na dziobie i rufie. Grubość pance- szyngtońskie zezwalały tytułem rekom- Nowy, zmodernizowany francuski rza burtowego zwiększono do 215 mm pensaty na podjęcie budowy 2 nowych okręt liniowy miał dysponować więk- – 230 mm, a pokładu pancernego do okrętów liniowych, pierwszego w 1927, szą siłą ognia, jaką winny zapewnić 100 mm – 130 mm. Zmiany te uzyska- a drugiego w 1929 roku. działa głównego kalibru 330 mm oraz no kosztem ograniczenia maksymalnej Rezygnacja z realizacji Programu lepszym zabezpieczeniem przed poci- prędkości okrętu do 28-30 węzłów7. 1924 sprawiła, że w roku 1926, gdy naj- skami nieprzyjaciela, wynikającym z za- W marcu 1930 roku francuski Conseil nowszym (co wcale nie oznacza, że no- stosowania płyt pancernych o grubo- Superieur doprecyzował założenia tak- woczesnym) z posiadanych przez Fran- ści 203 mm – 305 mm. Prace nad tym, tyczno-techniczne nowego okrętu linio- cję okrętów liniowych typu Bretagne5 kolejnym projektem zbiegły się w cza- wego. W największym skrócie można stuknęło już 10 lat służby, przystąpiono sie z morską konferencją rozbrojenio- powiedzieć, ze zwiększono do 330 mm nad Sekwaną do koncepcyjnych prac wą w Genewie w roku 1927, na której kaliber dział artylerii głównej, zachowu- projektowych nad nowymi jednostkami Brytyjczycy usiłowali przeforsować dal- jąc przy tym ich dotychczasową liczbę. tej klasy, odpowiadającymi wymogom sze ograniczenie zbrojeń na morzu. Tym Artyleria główna została ześrodkowa- ustalonym na konferencji w Waszyng- razem kontrowersyjny zapis sprowadzał na, wzorem brytyjskiego typu Nelson, tonie. Początkowo był to projekt, który się do ograniczenia wyporności nowych w dziobowej części okrętu, co pozwoliło można określić jako szybki krążownik okrętów liniowych, budowanych przez na istotne skrócenie wymiarów „cytade- liniowy. Jego wyporność miała wyno- Francję i Włochy do zaledwie 25 000 t, li pancernej”. Zwiększono również gru- sić 17 500 t przy długości kadłuba 195 a ich uzbrojenia do dział maks. kal. 305 bość opancerzenia zarówno poziomego m i szerokości 24,5 m. Uzbrojenie skła- mm. Zdecydowany opór Francji dopro- jak i pionowego, zdołano przy tym jed- dać się miało z 8 nowych dział kal. 305 wadził do zakończenia konferencji bez nak zachować wstępnie założoną wy- mm o prędkości początkowej 865 m/ s żadnych wiążących ustaleń. Ograniczeń porność 25 000 t. Service Technique i maksymalnej donośności 44 000 m, tych nie udało się również Brytyjczykom Constructions otrzymał od Conseil Su- rozmieszczonych w 2 czterodziałowych wprowadzić na konferencji rozbrojenio- perieur zadanie opracowania ostatecz- wieżach artyleryjskich na dziobie i ru- wej w Londynie w roku 1930, której ob- nego projektu nowego okrętu liniowego, fie okrętu. Jako artylerię średnią zamie- rady na znak protestu przeciwko „dys- określanego później jako typ Dunkerque. rzano wykorzystać działa kal. 130 mm. kryminacji” opuściły delegacje Francji Zadanie to zostało zrealizowane w roku Opancerzenie jak we francuskich krą- i Włoch. 1931, przy czym finalna wyporność jed- żownikach „waszyngtońskich” typu Al- Co więcej jednak, Francja i Włochy, nostek uległa zwiększeniu do 26 500 t. gérie – pas burtowy 110 mm, a pokład mimo całych dzielących je różnic, zdo- Budowę pierwszego, po wielolet- pancerny 80 mm, co miało zabezpieczać łały ustalić wewnętrznie między sobą, że niej przerwie, nowego okrętu liniowe- przed pociskami kal. 203 mm wystrzelo- w okresie lat 1931-1937, każde z państw go francuskie Zgromadzenie Narodowe nymi z prędkością początkową nie więk- wprowadzi do służby nowe okręty linio- zatwierdziło, mimo znacznych sprze- szą niż 850 m/s. Siłownia stanowiąca in- we o łącznej wyporności 70 000 t, w wa- ciwów, tradycyjnie silnej „frakcji lądo- teresującą kombinację turbin parowych riantach nie więcej niż 2 jednostki po wej”, w dniu 19 lipca 1931 roku, jednak i silników wysokoprężnych powinna za- 35 000 t lub odpowiednią kombinację pierwsze środki finansowe na ten cel pewnić wysoką prędkość maksymalną większej liczby mniejszych okrętów. udało się uruchomić dopiero w grudniu na poziomie 34-36 węzłów. Co ciekawe, W ramach prac przygotowawczych tego roku. Zlecenie na budowę okrętu li- projekt przewidywał również wyposa- Francuzi przeanalizowali szereg wstęp- niowego otrzymał państwowy Arsenał żenie okrętu w 8 wodnosamolotów po- nych wariantów jednostek o wyporno- Brest, który przystąpił do prac, kładąc kładowych wraz z 2 katapultami do ich ści w przedziale od 23 000 t do 35 000 t, obsługi6. uzbrojonych w działa kal. 305 mm – 330 5. typ Bretagne – wyp. 23 230/28 500 t, dł. 166 m, Podjęcie przez „pokonane” Niemcy mm, z tym jednak, że uwagę skoncen- szer. 26,9 m, zan. 9,8 m, turb. par. 29 000 KM, pręd. 21,4 w., Uzbr.: 10 x 340 mm (5 x II), 22 x 138 mm, 4 x w roku 1926 prac koncepcyjnych nad trowano na projekcie odpowiadającym 75 mm plot., 4 wt kal. 450 mm, załoga 1124 ludzi. projektem nowego, całkowicie odmien- wymogom narzuconym przez ustalenia 6. wg Suliga S., „Djunkerk” i „Strasburg”, Mos- nego od wcześniejszych okrętu pan- nie zaakceptowanej konferencji londyń- kwa 1995. 7. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. cernego typu Deutschland, zwanego skiej. Jednostka nadal określana jako Allied…

„Dunkerque” „Strasbourg” Stocznia Arsenał Morski Brest Chantiers de St. Nazaire-Penhoët, St. Nazaire Położenie stępki 24 grudzień 1931 25 listopad 1934 Wodowanie 03 październik 1935 12 grudzień 1936 Wejście do służby 01 luty 1936 … Gotowość operacyjna 01 maj 1936 1939

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 55 Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Prace wyposażeniowe na Strasbourg w 1937 roku. Trwa montaż wieży „I” artylerii głównej. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

stępkę w dniu 24 stowskie Włochy prac nad 2 nowymi grudnia 1931 roku8. okrętami liniowymi. Tym razem, zlece- W dniu 27 kwietnia nie otrzymały stocznie Chantiers de St. 1932 Conseil Superie- Nazaire-Penhöet oraz Loire w St. Na- ur zatwierdził oficjal- zaire, choć ostateczne prace wykończe- nie nazwę jednostki, niowe przeprowadzał również Arsenał która brzmiała Dun- Brest. Stocznia w St. Nazaire położyła kerque. stępkę pod nową jednostkę w dniu 25 li- W roku 1934 Zgro- stopada 1934 roku. madzenie Narodo- we zatwierdziło i wy- Dane taktyczno-techniczne asygnowało środki Kadłub na budowę drugiego Kadłub okrętów liniowych typu Dun- nowego okrętu linio- kerque miał długość całkowitą 215,14 m wego serii, o którym (w przypadku Strasbourg – 215,50 m), z uwagi na znaczne a w linii wodnej odpowiednio 209,00 m różnice w stosunku przy maksymalnej szerokości 31,10 m. do prototypu, trud- wysokość boczna kadłuba sięgała 16,95 no było powiedzieć m. Zanurzenie przy wyporności normal- „bliźniaczy”. Budo- nej wynosiło w przypadku Dunkerque – wa Strasbourg, bo 8,55 m, zaś przy wyporności pełnej 9,53 taką otrzymał nazwę, m. Dla Strasbourg parametry te wynosi- została zatwierdzo- ły odpowiednio 8,66 m oraz 9,82 m. na bez typowych dla

Francuzów (ale czy 8. wg Jamka R.A., „Arsenał Morza” – Francuskie tylko dla nich?) dłu- pancerniki I I II wojny światowej, Tarnowskie Góry gich swarów, jako od- bdw, położenie stępki pod budowę Dunkerque miało nastąpić 24 grudnia 1932 r., co nie znajduje jednak powiedź Francji na potwierdzenia w innych źródłach i wydaje się być podjęcie przez faszy- zwykłym przetypowaniem. Ujęcie stewy kliprowej na Dunkerque z jej kotwicami. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

56 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Zgodnie z projektem wyporność stan- literowo od „A” do „T”, licząc od dziobu. Etatowe pokładowe środki pływają- dardowa Dunkerque wynosiła 26 324 t, Główne grodzie poprzeczne i część gro- ce nowych okrętów liniowych, zgodnie wyporność normalna projektowa – dzi wzdłużnych w obrębie „cytadeli pan- x projektem, składały się z 8 kutrów mo- 30 710 t, a normalna rzeczywista (z ½ cernej” wykonana była z 20 mm płyt sta- torowych o różnej długości, 3 barkasów, zapasu paliwa) – 31 448 t, zaś pełna (bo- li STS. w tym 1 motorowego, 2 kutrów wiosło- jowa) – 35 444 t. W przypadku Strasbo- W konstrukcji okrętów zastosowano wych, 2 welbotów, 1 jala oraz 2 gików. urg, z uwagi na przeprowadzone zmia- typowe dla tego okresu system wiązań Środki te znajdowały się na legarach na ny, przede wszystkim w opancerzeniu, poprzecznych i wzdłużnych. Na całej pokładzie śródokręcia, po bokach i za wyporność normalna projektowa się- długości kadłuba jednostki posiada- dziobową nadbudówką, a do ich obsługi gała 32 194 t, zaś pełna (bojowa) odpo- ły podwójne dno o wysokości 1,10 m służyły 2 masywne bomy ładunkowe. wiednio 36 962 t9. w rejonie komór amunicyjnych wież Okręty posiadały gładki pokład, wzno- artyleryjskich „I” i „II” zamontowa- Opancerzenie szący się lekko w kierunku dziobu, zane zostało dodatkowe trzecie dno, któ- Zastosowany w konstrukcji nowych kończonego charakterystyczną wygiętą re tworzyły płyty pancerne o grubości francuskich okrętów liniowych nader „stewą kliprową”. Na pokładzie dzio- 30 mm. przemyślny system opancerzenia został bowym ulokowano dwie wieże artyle- Przy budowie okrętów liniowych niemal dokładnie powtórzony na póź- ryjskie głównego kalibru „I” i „II”, przy typu Dunkerque, Francuzi pierwszy raz, niejszych jednostkach typu Richelieu, co czym ta ostatnia znajdowała się w su- w przypadku jednostek tej wielkości, za- stanowić może chyba najlepszą jego re- perpozycji. Na śródokręciu wypiętrzała stosowali oprócz klasycznego nitowa- komendację. się wysoka bryła dziobowej nadbudów- nia również spawanie elektryczne, tak Pancerz burtowy tworzył pas o dłu- ki, zakończona stanowiskami 3 dal- w elementach konstrukcyjnych jak po- gości 126,0 m (59,8% całkowitej dłu- mierzy. Za nadbudówką znajdował się mocniczych, co ułatwiło i przyśpieszy- gości okrętu w linii wodnej) i szerokości pojedynczy komin, a dalej niewielka ło prace stoczniowe, a także pozwoliło 5,75 m. Pas pancerza burtowego rozpo- nadbudówka rufowa. Za nadbudówką na uzyskanie określonych oszczędności czynał się na dziobie przed wieżą arty- rufową znajdowały się trzy wieże arty- masowych. leryjską I (wręga nr 167.35), kończył na leryjskie średniego kalibru, a następnie Okręty liniowe typu Dunkerque zosta- rufie za wieżami artylerii średniego kali- hangar wodnosamolotów. Na samej ru- ły wyposażone w jeden, umieszczony bru (wręga nr 41.6). fie umieszczona została katapulta, zaś centralnie w osi symetrii jednostek, ster Płyty pasa pancerza burtowego nana lewej burcie żurawik do obsługi wod- półzrównowaźony, poruszany przez za- chylone były pod kątem 11,3º do wnę- nosamolotów. montowaną na rufie maszynkę sterową. Poprzeczne grodzie wodoszczelne, Łączna masa samego kadłuba wraz 9. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. Allied… oraz Suliga S., Djunkerk…, natomiast Brey- w liczbie 19, z których większość do- z integralnymi elementami wyposa- er S., Schlachtschiffe und Schlachtkreuzer 1905- chodziła do poziomu pokładu górnego żenia, wynosiła 7750 t dla Dunkerque, 1970, Erlangen 1993, podaje, że wyporność normal- (konstrukcyjnego, pozbawionego opan- a 7760 t dla Strasbourg, co stanowiło od- na wynosiła 30 750 t dla pierwszego, a 31 400 t dla drugiego okrętu, zaś wyporność pełna w obu przy- cerzenia), dzieliły kadłub na 20 prze- powiednio 29,9% oraz 29,1% całkowitej padkach wynosiła 35 500 t. identyczne informacje działów wodoszczelnych, oznaczonych masy okrętu. podaje Jamka R.A., „Arsenał Morza...

Strasbourg w portretowym ujęciu przed wojną. Przeciwieństwie do bliźniaczego Dunkerque, posiada on dwupiętrowy pomost nawigacyjny oraz wyższą kapę komina, po czym można je rozróżnić. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 57 Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Ładne ujęcie Dunkerque z początków służby. Szczególnie dobrze widoczna masywna bryła dziobowej nadbudówki jej dalmierzami oraz wieże artylerii głównej. Przy wytyku burtowym jeden z kutrów motorowych. Fot. zbiory Jarosław Malinowski trza kadłuba (w przypadku Dunkerque) mm na Strasbourg, zaś trawers rufowy System zabezpieczenia przeciwtorpe- oraz 11,5º na Strasbourg. Górna kra- odpowiednio 180 mm i 210 mm. We dowego okrętów liniowych typu Dun- wędź płyt pasa pancerza burtowego wszystkich przypadkach opancerzenie kerque został zaprojektowany tak by opierała się przy samej burcie konstruk- zostało osadzone na warstwie stali STS wytrzymać bezpośredni wybuch ekwi- cyjnej o główny pokład pancerny, zaś o grubości 18 mm. walentu 300 kg TNT (trotylu) na głębo- dolna krawędź o skos burtowy dolnego Ochronę poziomą w obrębie „cytade- kości 3,5 m poniżej konstrukcyjnej linii pokładu pancernego (przeciwodłamko- li pancernej” zapewniały 2 pokłady pan- wodnej jednostek. System ten był roz- wego), znajdujący się we wnętrzu kadłu- cerne – główny oraz dolny (przeciwod- budowany do wnętrza kadłuba na głę- ba w odległości 1,58 m od burty. łamkowy). Grubość pokładu głównego bokość 7 m (na śródokręciu), a składał Grubość podstawowego pasa pan- wynosiła 115 mm nad pomieszczenia- się z wzdłużnej pancernej grodzi prze- cerza burtowego wynosiła 225 mm dla mi siłowni oraz 125 mm nad komora- ciwtorpedowej oraz szeregu znajdują- Dunkerque, zaś dla Strasbourg – 283 mi amunicyjnymi. Opancerzenie zosta- cych się między burtą konstrukcyjną mm. Na głębokości 2,1 m poniżej po- ło ułożone na podłożu 15 mm warstwy a grodzią przedziałów wodoszczelnych. ziomu konstrukcyjnej linii wodnej, gru- stali STS. Pokład dolny (przeciwodłam- Funkcja wspomnianych przedziałów bość pasa pancerza zmniejszała się do kowy) znajdował się 1,1 m powyżej kon- w naprzemiennym układzie pustych 125 mm na Dunkerque oraz 141 mm na strukcyjnej linii wodnej okrętu. Jego gru- i wypełnionych cieczą, polegała na wy- Strasbourg. W każdym przypadku nale- bość wynosiła 40 mm, zaś na skosach tłumieniu energii wybuchu oraz pochła- ży doliczyć warstwę 16 mm stali STS na burtowych wzrastała do 50 mm. nianiu ewentualnych odłamków. Pierw- której zamontowano opancerzenie. Poza „cytadelą pancerną” w kierun- szy z przedziałów, licząc od strony burty, We wnętrzu kadłuba znajdowały się ku dziobu pokład nie posiadał ochrony o szerokości 1,58 mm, wypełniony był 3 poprzeczne wodoszczelne grodzie pancernej, natomiast w kierunku rufy nieprzepuszczającym wodę materiałem, pancerne, z których 2 zamykały „cytade- na poziomie pokładu dolnego biegł po- stworzonym na bazie spienionej gumy, lę pancerną” od strony dziobu i rufy, zaś kład pancerny o grubości 100 mm, rów- o nazwie „Ebonite Mousse”. Najwięk- trzecia zabezpieczała przedział urzą- nież na skosach burtowych, którego za- szy z przedziałów burtowych, o szeroko- dzeń sterowniczych na rufie i posiadała daniem było zabezpieczenie przewodów ści 3,30 m, był przeznaczony na zbiorni- w przypadku obu jednostek jednakową sterowniczych oraz wałów napędowych. ki paliwa. grubość 150 mm. W obu okrętach liniowych same urządze- Na każdej burcie wzdłużna pancerna Pancerny trawers dziobowy miał gru- nia sterownicze na rufie chronił poziomy gródź przeciwtorpedowa miała na śród- bość 210 mm na Dunkerque oraz 260 pancerz o łącznej grubości 150 mm. okręciu grubość 30 mm, a dalej w kie-

58 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque”

mm (dla Strasbo- Łączna waga opancerzenia ochron- urg odpowiednio nego Dunkerque wynosiła 11 012 t, 340 mm), przy a Strasbourg – 11 705 t, co stanowiło od- czym opancerze- powiednio 42,5% oraz 44,0% całkowitej nie to zostało za- masy okrętów10. montowane na 15 mm warstwie Układ napędowy stali STS. W ob- Układ napędowy jednostek typu Dun- rębie chronionym kerque tworzyły 4 zespoły turbin paro- „cytadelą pancer- wych systemu Parsons11, każda z jed- ną” grubość bar- nostopniową przekładnią redukcyjną, bet obniżała się o łącznej projektowanej mocy 103 860 do zaledwie 50 KM, a faktycznej 112 500 KM, które mm. Z uwagi na miały zapewnić maksymalną prędkość fakt, że wieże po- 29,5 węzła. Zestawy turbin zostały wy- zostały nieco cof- produkowane przez zakłady Constru- nięte w stosun- ctions Elektro Mechanique. ku do konstrukcji Zespoły turbin zostały rozmieszczo- barbet, ich górną, ne w dwóch siłowniach – dziobowej płaską powierzch- w przedziale „J”, obsługującej 2 ze- nię ochraniał wnętrzne wały napędowe oraz rufo- dwuwarstwowy wej, w przedziale „N”, poruszającej pancerz o łącznej 2 wewnętrzne wały napędowe. Ża- grubości 150 mm den z przedziałów siłowni nie został (na Strasbourg – podzielony wzdłużną grodzią na dwa 185 mm). odrębne pomieszczenia, jak to zwykle Czterodziało- czyniono w innych flotach. Oznaczało we wieże artyle- to, że wysokie ryzyko zniszczenia lub ryjskie średniego zalania siłowni nawet w wyniku przy- kalibru 130 mm padkowego pojedynczego trafienia, na rufie, chro- a tym samym utratę przez okręt poło- Bardzo ciekawe ujęcie dziobowej nadbudówki na Dunkerque. Widoczne reflektory oraz wytyki anten, tak charakterystyczne dla okrę- nił od czoła pan- wy posiadanej mocy. tów tego typu. Fot. zbiory Jarosław Malinowski cerz o grubości Parę do turbin o ciśnieniu roboczym 135 mm, z boków 27 atm. i temperaturze 350ºC dostar- runku wież artyleryjskich na dziobie i od góry – 90 mm, zaś od tył 80 mm (na czał zespół 6 kotłów parowych, trój- oraz stanowiska artylerii średniego ka- Strasbourg – 90 mm). Wieże te były osa- walczakowych systemu Indret, każdy libru na rufie, jej grubość wzrastała do dzone na 120 mm barbetach. z 2 wtryskiwaczami i podgrzewaczem 40 mm i 50 mm. Sumaryczna grubość Dwudziałowe, boczne wieże średnie- powietrza. Opalane paliwem płyn- ochrony przeciwtorpedowej (gródź pan- go kalibru 130 mm na śródokręciu, po- nym kotły, zostały rozmieszczone po cerna + grodzie konstrukcyjne) wynosi- siadały praktycznie jedynie osłonę prze- 2 w trzech kotłowniach – dziobowej ła na śródokręciu 64 mm, na wysokości ciwodłamkową wykonaną z 20 mm płyt w przedziale „J” oraz dwóch rufowych, wieży „I” – 74 mm, a wieży „II” odpo- stali STS. w przedziałach „L” i „M”. wiednio 84 mm. Dwukondygnacyjne stanowisko do- Warto zaznaczyć, że cały układ napę- Działa głównego i średniego kali- wodzenia okrętów liniowych typu dowy, pracujący na 4 śruby, zajmował bru okrętów liniowych typu Dunkerque Dunkerque ochraniał od przodu i z bo- raptem 5 przedziałów o łącznej długoś- otrzymały solidną ochronę pancerną, ków 270 mm pancerz, zaś od tył płyty ci nieco ponad 53 m, a więc znacznie obejmującą zarówno część ruchomą – 220 mm. Pancerz został osadzony na mniej niż we wcześniejszych francu- same wieże jak i stałą – barbety. 2 warstwach stali STS, każda o gru- skich okrętach tej klasy. Wieże dział kal. 330 mm zabezpie- bości 15 mm. Dach stanowiska dowo- Spaliny ze wszystkich 6 kotłów pa- czała od czoła płyta pancerna o grubo- dzenia stanowił 130 mm pancerz za- rowych trzech kotłowni były odprowa- ści 330 mm (na Strasbourg – 360 mm). montowany na 2 warstwach podkładu dzane przez wspólny przewód komino- Boki wieży stanowił pancerz 250 mm, ze stali STS, każda o grubości 10 mm. wy do jednego komina, umieszczonego a płyta tylna, swego rodzaju przeciwwa- Znajdujący się w górnej kondygna- na śródokręciu za dziobową nadbudów- ga dla ciężaru samych dział, miała gru- cji stanowiska dowodzenia punkt ob- ką. Przewód kominowy powyżej pozio- bość 345 mm (na Strasbourg – 355 mm). serwacyjny chronił 150 mm pancerz. mu głównego pokładu pancernego był Dach wieży tworzyły 150 mm płyty pan- Szyb komunikacyjny łączący stanowi- zabezpieczony płytami pancerza o gru- cerza (w przypadku Strasbourg – 160 sko dowodzenia z pomieszczeniami bości 20 mm. mm). We wnętrzu każdej z czterodziało- poniżej głównego pokładu pancerne- wych wież została umieszczona wzdłuż- go, stanowiła pancerna rura o grubo- 10. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. na przegroda pancerna, oddzielająca od ści ścianek 160 mm, zaś przebiegający Allied…, natomiast Suliga S., Djunkerk… podaje 11 siebie poszczególne pary dział. przez całą wysokość dziobowej nad- 192 t dla Dunkerque i 11 896 t dla Strasbourg. 11. wg Breyer S., Schlachtschiffe und… na Dun- Grubość pancernych barbet na któ- budówki szyb miał grubość ścianek kerque zostały zamontowane turbiny parowe syste- rych osadzone były wieże wynosiła 310 30 mm. mu Rameau.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 59 Okręty liniowe typu „Dunkerque”

W trakcie prób przeprowadzonych System tworzyły 2 elektrownie główne łowych wieżach „I” i „II”, umieszczo- w maju 1936 roku Dunkerque osiągnął z 8 turbogeneratorami, każdy o mocy nych w superpozycji w dziobowej czę- prędkość 30,37 węzła przy mocy siłowni 450 kW, napędzanymi przez turbiny na- ści okrętu. 112 490 KM oraz prędkość maksymal- pędu głównego, umieszczone w siłow- Wprowadzenie nowego modelu cięż- ną 31,06 węzła w trakcie próby dwugo- ni dziobowej i rufowej oraz elektrownia kiego działa jakim był kaliber 330 mm dzinnej z przeforsowaniem przy mocy zapasowa z 3 agregatami prądotwórczy- stanowiło francuską odpowiedź na nie- siłowni 133 730 KM. mi, każdy o mocy 400 kW, napędzany- mieckie „pancerniki kieszonkowe” typu Maksymalna pojemność zbiorników mi silnikami diesla. Ta ostatnia została Deutschland, uzbrojone w działa kal. paliwa, rozmieszczonych w podwój- umieszczona w przedziale „G”, w dzio- 280 mm. Przewidywane we wcześniej- nym dnie oraz przedziałach burtowych, bowej części okrętu, między komorami szych projektach nowe działa kal. 305 wynosiła na Dunkerque 5775 t, zaś na amunicyjnymi dział głównego kalibru. mm, o większej prędkości początkowej, Strasbourg była większa i sięgała 6045 t, Poza tym na śródokręciu zamontowano okazały się w tej sytuacji zbyt słabe. zaś normalny zapas określany był na po- 2 dodatkowe awaryjne dieslowskie agre- Stosowane na okrętach liniowych typu ziomie 3600 t12. gaty prądotwórcze, każdy o mocy 100 Bretagne działa kal. 340 mm M-1912 W projekcie zakładano, że zasięg kW. Elektrownie pokładowe wytwarza- były już nierozwojowe, zaś prace nad nowych okrętów liniowych wyniesie ły prąd stały o napięciu 230 V oraz 460 działami kal. 380 mm, zastosowanymi 15 000 Mm przy prędkości ekonomicz- V, ten ostatni służył głownie do napędu później na jednostkach typu Richelieu, nej 15 węzłów. Faktyczny zasięg Dun- wież artyleryjskich. znajdowały się jeszcze w powijakach. kerque wyliczony na podstawie prób na Łączna waga urządzeń napędowych Sięgnięto więc po wyprodukowane mili pomiarowej Permar’ch – Gulvi- okrętów liniowych typu Dunkerque wy- przez zakłady St. Chamond działa kal. nec13 przy zapasie paliwa wynoszącym nosiła 1888 t, co stanowiło 7,3% całko- 330 mm (13”). 5775, był większy i sięgał 16 416 Mm witej wagi Dunkerque oraz odpowiednio Wybór wariantu uzbrojenia z cztero- przy prędkości ekonomicznej 17,31 wę- 7,1% w przypadku Strasbourg14. działowymi wieżami artyleryjskimi wy- zła oraz 4241 Mm przy prędkości 30,38 nikał przede wszystkim ze znacznych węzła. Uzbrojenie oszczędności wagowych w stosunku do Z uwagi na fakt, że większość urzą- Podstawowe uzbrojenie artyleryjskie rozmieszczenia takiej samej liczby luf dzeń pomocniczych na pokładach no- okrętów liniowych typu Dunkerque sta- wych okrętów liniowych posiadała na- nowiło 8 dział kal. 330 mm L/52 (13”) 12. wg Breyer S., Schlachtschiffe und… pęd elektryczny, jednostki wyposażono Modele 1931 (M-1931) (choć niektó- 13. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. Allied… w rozbudowany system elektrowni po- re źródła określały działa jako M 33) 14. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. kładowych o łącznej mocy 5000 kW. rozmieszczonych w dwóch czterodzia- Allied…

Dunkerque w czasie pierwszego strzelania z artylerii głównej kal. 330 mm. Zwracają uwagę złożone relingi burtowe. Fot. zbiory Siegfried Breyer

60 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque”

To ujęcie Dunkerque dobrze ukazuje rozmieszczenie wież dwu i czterolufowych dział kal. 130 mm. Widoczny jest też rufowy pomost z dalmierzami. Fot. zbiory Jarosław Malinowski we wieżach dwu czy trzydziałowych. Szybkostrzelność teoretyczna sięgała L/45 (5,1”) Modele 1932 (M-1932), roz- Nie od rzeczy był również fakt, że przy 3 strzałów na minutę z lufy, a precyzyj- mieszczone w 3 wieżach czterodziało- pracach konstrukcyjnych wykorzystano niej 1 strzał co 22 sekundy. wych oraz 2 wieżach dwudziałowych. z powodzeniem projekt czterodziałowej Działa wystrzeliwały pociski o wadze Wieże czterodziałowe rozmieszczo- wieży z armatami kal. 340 mm przygo- 559,5 kg, w tym 19,3 kg materiału wyno w trójkącie, bezpośrednio za nie- towany dla nieukończonych jednostek buchowego, z prędkością początkową wielką rufowa nadbudówka, zaś wieże typu Normandie. 870,5 m/s dzięki stosowaniu ładunku dwudziałowe w rejonie śródokręcia, na Działa kal. 330 mm L/52 M-1931 mia- miotającego o masie 191,6 kg15. burtach między kominem a bryłą dzio- ły gwintowaną część lufy o długości Zapas amunicji wynosił po 100 poci- bowej nadbudówki. 16 632 mm (50,4 kal.). Waga pojedyn- sków na lufę, co dawało razem 800 poci- Na okrętach liniowych typu Dunker- czego działa (lufa z zamkiem) wynosiła sków kal. 330 mm na okręcie. Amunicję que po raz pierwszy w dziejach Marine 69 t. W wnętrzu wieży działa osadzone przechowywano w komorach amuni- Nationale zastosowano „uniwersalne” były parami na wspólnym łożu. Dzięki cyjnych zlokalizowanych w pomieszcze- działa średniego kalibru, umożliwiające, urządzeniom naprowadzającym napę- niach podbasztowych. Każda para dział w każdym razie teoretycznie, zwalcza- dzanym silnikiem elektrycznym o mocy posiadała komory zarówno pocisków jak nie zarówno celów nawodnych oraz lą- 75 KM za pośrednictwem układu Ward- i ładunków miotających na tym samym dowych jak i powietrznych. Leonard, lufy każdej pary mogły prze- poziomie. Dla uniknięcia wyeliminowa- Waga pojedynczego działa kal. 130 mm mieszczać się w płaszczyźnie poziomej nia obu komór amunicyjnych jednym L/45 (lufa z zamkiem) wynosiła 3,7 t. w przedziale od -5º do +35º z prędkoś- trafieniem, odległość między komorami W płaszczyźnie pionowej lufy mo- cią 5º/s. Ładowanie dział mogło odby- wieży „I” i wieży „II” wynosiła 10,1 m. gły poruszać się w przedziale od -10º do wać się przy każdym kącie podniesienia Całkowita waga czterodziałowej ar- +75º z prędkością 6º/s. luf. Obrót wieży w płaszczyźnie pozio- tyleryjskiej wież „I” wynosiła 1165 Sektor ostrzału w płaszczyźnie po- mej z prędkością 1,5º/s (lub jak chcą t, a wieży „II”, odpowiednio 1265 t, ziomej wież burtowych – czterodzia- niektóre źródła nawet 6º/s), następował w obu przypadkach opancerzenie wa- łowych wynosił 175º, zaś dwudziało- przy wykorzystaniu pracy 2 silników żyło 439 t16. Oś wieży „I” znajdowa- wych odpowiednio 171º, natomiast elektrycznych, każdy o mocy 100 KM. ła się w odległości 52,15 m od dziobo- wieża czterodziałowa, ustawiona cen- W płaszczyźnie poziomej teoretyczny wego pionu, a wieży „II” odpowiednio tralnie w osi symetrii okrętu miała sektor ostrzału wynosił 286º dla wieży w odległości 80,95 m. sektor 300º. „I” oraz 300º dla wieży „II”. W prakty- Do kierowania ogniem dział kal. Maksymalna donośność do celów ce jednak rufowe sektory ostrzału przy- 330 mm służyło stanowisko wyposa- morskich i lądowych przy kącie podnie- szło ograniczyć z uwagi na negatyw- żone w dalmierz o bazie 12-metrowej, sienia luf 45º wynosiła 20 870 m, nato- ne oddziaływanie gazów prochowych zlokalizowane na szczycie dziobowej miast pułap ognia do celów powietrz- po strzałach na elementy konstrukcji nadbudówki, w ruchomej wieżyczce nych przy kącie podniesienia luf +75º nadbudówki. Co więcej frontowe ścia- o wadze 40 t. poza tym każda z wież sięgał 12 000 m. ny nadbudówki dziobowej dla ochro- artyleryjskich dział kal. 330 mm dys- Szybkostrzelność dział kal. 130 mm ny przed negatywnym oddziaływaniem ponowała własnym dalmierzem o ba- wynosiła 10-12 strzałów na minutę tych gazów otrzymały dodatkowe spe- zie 12-merowej, pozwalającym na sa- z lufy, co już w końcu lat 30-tych nie cjalne poszycie z 10 mm płyt stali STS. modzielne prowadzenie ognia, jednak pozwalało na skuteczne zwalczanie ce- Donośność dział kal. 330 mm przy z mniejszą niż przy systemie central- lów powietrznych. kącie podniesienia luf +23º wynosiła nym efektywnością. 15. wg. Hodges P., Big gun. Battleship main ar- 23 000 m, a przy maksymalnym kącie Uzupełnienie artylerii głównego ka- mament 1860 – 1945, London 1981. +35º nawet 41 700 m. libru stanowiło 16 dział kal. 130 mm 16. wg Breyer. S, Schlachtschiffe…

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 61 Tekst

rowania ogniem dział kal. 130 mm do celów nawodnych służyły 2 stanowiska, wyposażone w dalmierze o bazie 8-metrowej. Jedno ze stanowisk, w ruchomej wieżyczce o wadze 25 t, mieściło się na szczycie dziobowej nadbudówki (po- wyżej stanowiska skierowania ogniem dział kal. 330 mm), a drugie na niewielkiej nadbudówce rufowej. W jednym i drugim przypadku, powyżej znajdo- wały się stanowiska kierowania ogniem plot. dział kal. 130 mm, w wieżyczkach o wadze 20 t, wyposażone w dalmierz o bazie 6-metrowej. Wieże czterodzia- łowe zostały dodatkowo wyposażone w zamontowane na dachu dalmierze o bazie 6-metrowej, pozwalające na sa- modzielne prowadzenie ognia tak do ce- lów powietrznych jak i nawodnych. Do zwalczania samolotów, zgodnie z projektem, przeznaczono półauto- matyczne działa plot. kal. 37 mm L/60 (1,46”) Modele 1933 (M 1933) na po- dwójnie sprzężonych lawetach ACAD. Pierwotnie okręty miały otrzymać po 8 takich dział, jednak Dunkerque wszedł do służby z 10 działami19. Działa zosta- ły rozmieszczone na pokładzie po obu stronach wieży „II”, między kominem a rufową nadbudówką oraz w osi symetrii okrętu za rufową nadbudówką Działa plot. kal. 37 mm M 1933 po- siadały gwintowaną część lufy o dłu- gości 2200 mm (60 kal.), zaś waga pojedynczego działa (lufa z zamkiem) wynosiła 0,3 t. działa osadzone na po- dwójnie sprzężonej lawecie ACAD mo- gły przemieszczać się w płaszczyźnie pionowej w przedziale od -10º do +80º. Maksymalna donośność pozioma dział plot. kal. 37 mm L/60 wynosi- Kolejne ciekawe ujęcie wykonane z Dunkerque, na drugim planie Strasbourg. Nas jednak naj- ła 7600 m20. Działa wystrzeliwały po- bardziej interesuje działko przeciwlotnicze M-1933 kal. 37 mm widoczne w dolnej części fotografii. Fot. zbiory Jarosław Malinowski ciski o masie 0,725 kg (wg innych źró- deł – 0,785 kg) z prędkością początkową Działa M-1932 kal. 130 mm wystrzeli- ści około 30 m z komór znajdujących się 850 m/s, choć spotyka się również infor- wały pociski przeciwpancerne o wadze pod dziobową nadbudówką. macje, że wynosiła ona jedynie 820 m/s 32,1 kg z prędkością początkową 800 m/s Wieże czterodziałowe kal.130 mm zo- bądź 825 m/s. oraz pociski przeciwlotnicze o wadze 29,5 stały podzielone, podobnie jak w przy- Szybkostrzelność teoretyczna dział kg z prędkością początkową 840 m/s17. padku wież dział kal. 330 mm, wzdłużną plot. kal. 37 mm L/60 wynosiła 85 strza- Normalny zapas amunicji kal. 130 przegrodą na dwie pary dział, które osa- łów na minutę z lufy. mm wynosił po 384 pocisków na lufę, dzone na wspólnym łożu, mogły prowa- Zapas scalonej amunicji kal. 37 mm czyli 6144 pociski na okręcie, w tym dzić ogień salwami. Każda z wież posia- wynosił 8015 szt.21 na pokładzie jedno- 3252 pociski plot. Dzięki wyposażeniu dała 2 podajniki amunicji, odrębny dla stek typu Dunkerque. dział M-1932 w zamek klinowy, możli- pocisków ppanc. oraz pocisków plot. we było korzystanie zarówno z amuni- Waga całkowita wieży dwudziałowej 17. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. cji rozdzielnej jak i scalonej. Ta ostatnia wynosiła 68,4 t, w tym osłona pancer- Allied… 18. wg Breyer S., Schlachtschiffe und… miała szczególne znaczenie w przypad- na 46 t, natomiast wieże czterodziałowe 19. wg Suliga S., Djunkerk…, Strasbourg wszedł ku prowadzenia ognia do celów po- ważyły 200 t, w tym opancerzenie 165 t. do służby uzbrojony w 8 dział plot. kal. 37 mm Waga takiej wieży wraz z barbetą sięga- L/60. wietrznych. Komory amunicyjne wież 20. wg Breyer S., Schlachtschiffe und…do- 18 rufowych znajdowały się bezpośrednio ła 319 t . nośność pozioma dział plot. kal. 37 mm wynosiła pod ich stanowiskami, natomiast za- Działa kal. 130 mm posiadała odręb- 7200 m. 21. wg Jamka R.A. „Arsenał Morza… zapas amu- opatrywanie wież burtowych wymagało ne systemy kierowania ognie do celów nicji kal. 37 mm miał wynosić 20 200 szt., co nie skomplikowanego pokonania odległo- nawodnych oraz powietrznych. Do kie- znajduje jednak potwierdzenia w innych źródłach.

62 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Dunkerque (1940) Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Francuzi zamierzali zastąpić działa lawecie CAQ mógł przemieszczać lufy Do kierowania ogniem przeciwlotni- plot. kal. 37 mm L/60 Modele 1933 now- w płaszczyźnie pionowej w przedziale czym dział kal. 37 mm oraz wkm kal. szym Modele 1935, tego samego kalibru od -10º do +90º, natomiast teoretyczny 13,2 mm służyły 2 stanowiska w rucho- o lepszych parametrach taktyczno-tech- sektor ostrzału w płaszczyźnie pozio- mych kopułkach, wyposażone w dal- nicznych, jednak z uwagi na opóźnie- mej wynosił 360º, choć w rzeczywisto- mierze o bazie 3-metrowej, zamonto- nia w podjęciu ich produkcji, do któ- ści uzależniony był od konfiguracji nad- wane na bokach dziobowej nadbudówki rej przystąpiono dopiero jesienią 1939 budówek. na poziomie pomostu nawigacyjnego. roku, ostatecznie nie zdążono dokonać Maksymalna donośność pozioma wy- Ich uzupełnienie stanowiły 2 dalmierze wymiany. nosiła 7200 m, zaś pułap 4200 m przy o bazie 2-metrowej, zamontowane na Obronę przed samolotami działający- kącie podniesienia luf +85º. dachu nadbudówki za kominem22. mi na niskich pułapach miała zapewnić Wkm plot. kal. 13,2 mm wystrzeliwał Pierwotnie w skład uzbrojenia artyle- bateria 32 wkm-ów plot. kal. 13,2 mm pociski o wadze 0,052 kg z prędkością ryjskiego okrętów liniowych typu Dun- L/60 Hotchkiss Modele 1929 (M 1929) początkową 800 m/s. Szybkostrzelność kerque wchodziły jeszcze 4 treningowe na poczwórnie sprzężonych łożach CAQ praktyczna, podawanych z magazynków działa plot. kal. 90 mm Modele 1935, za- wz 1931. pudełkowych lub taśm metalowych, sca- montowane na barbetach wież artyleryj- Wkm plot. kal. 13,2 mm Hotchkiss lonych naboi, wynosiła około 70 strza- skich głównego kalibru oraz 6 dział kal. zostały rozmieszczone na śródokręciu, łów na minutę z lufy. Etatowy zapas sca- 47 mm Hotchkiss Modele 1885, z któ- po 3 na każdej burcie oraz 2 na dachu lonej amunicji kal. 13,2 mm wynosił na rych 4 ustawione parami po bokach nadbudówki za kominem. pokładzie jednostek 104 090 szt. dziobowej nadbudówki, pełniły funk- Wkm plot. kal. 13,2 mm (0,52”) Ho- Warto zaznaczyć, że już w końcu cje działek salutacyjnych, zaś pozostałe tchkiss miał gwintowaną lufę o długoś- okresu międzywojennego wkm plot. kal. 2 miały stanowić ewentualne uzbrojenie ci 792 mm (60 kal.), zaś waga pojedyn- 13,2 mm Hotchkiss należał do nieco pokładowych środków pływających23. czego egzemplarza (lufa z zamkiem) przestarzałych modeli uzbrojenia plot., wynosiła 0,03 t. Poczwórnie sprzężo- mało skutecznych w zwalczaniu naj- 22. wg Suliga S., Djunkerk… ny wkm plot. kal. 13,2 mm M 1929 na nowszych samolotów. 23. wg Suliga S., Djunkerk…

Jedna z najpiękniejszych fotografii Dunkerque udającego się na pierwsze próby morskie (brak bandery). Bardzo dobrze widać dwie wieże 4-lufowe dział kal. 130 mm oraz hangar i katapultę. Fot. Centralne Archiwum Wojskowe

64 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Okręty liniowe typu „Dunkerque”

Łączna masa uzbrojenia (bez zapa- sów amunicji) wraz z wyposażeniem lotniczym wynosiła na okrętach liniowych typu Dunkerque 3405 t, co stanowiło odpowiednio 13,1% całkowitej wagi prototypu oraz 12,8% wagi Strasbourg26. Liczebność etatowej załogi Dunkerque wynosiła łącznie 1381 ludzi, w tym 56 oficerów, 1319 podoficerów i marynarzy oraz 6 cywilów, zaś Strasbourg 1431 marynarzy i oficerów27. Istnieją również informacje, że 1381 osób to liczebność załogi Dunkerque jako jednostki flagowej, a liczba oficerów była wyższa i wynosiła 81. Szacunkowy koszt budowy prototypo- wego okrętu liniowego Dunkerque okre- ślany był na 700 mln franków (5,932 mln £). (ciąg dalszy nastąpi)

24. Loire-Nieuport 130 – franc. łódź latająca roz- poznawcza, jednosilnikowy górnopłat zastrzało- wy, konstrukcja mieszana, masa całk. 3500 kg, dł. 11,28 m, wys. 3,84 m, rozp. 15,98 m, pow. 38,18 m², Łódź latająca Loire 130 na katapulcie Strasbourg. Fotografia pochodzi z okresu rządów Vichy, 1 silnik HS 720 KM, śmigło pchające, pręd. maks. dlatego maszyna posiada na statecznikach namalowane pasy żółto-czerwone. 220 km/h, pręd. przelotowa 170 km/h, zasięg 720 Fot. „Storia Militarne” km, załoga 3 ludzi, Uzbr.: 2 km kal. 7,5 mm, 150 kg 24 bomb - wg Jankiewicz Z., Malejko J., Encyklopedia Do prowadzenia działań bojowych 130 , z których jedna na katapulcie, lotnictwa wojskowego – Samoloty i śmigłowce woj- w warunkach nocnych okręty linio- a dalsze dwie w hangarze, choć niektó- skowe T 10 „I-L”, Warszawa 1994. we typu Dunkerque zostały wyposażo- re źródła mówią o 4 maszynach25, z któ- 25. wg Breyer S., Schlachtschiffe und… 26. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. ne w reflektory bojowe. Prototypowy rych ostatnia miała pozostawać przecho- Allied… Dunkerque dysponował 7 reflektorami, wywana w stanie całkowicie złożonym 27. wg Garzke W.H., Dulin R.O., BATTLESHIPS. z których 3 znajdowały się na pozio- w skrzyniach. Allied… oraz Breyer S., Schlachtschiffe und… mie pomostu sygnalizacyjnego dziobo- Kolejne ciekawe ujęcie dziobowej nadbudówki Strasbourg w kierunku dziobu. Widoczny zegar wej nadbudówki, w tym jeden central- artyleryjski, reflektor oraz jeden z wytyków antenowych. Fot. zbiory Jarosław Malinowski nie, w osi symetrii okrętu, a dalsze 2 na burtach. Pozostałe 4 reflektory zostały zamontowane parami z boków komina. Strasbourg dysponował 6 reflektorami bojowymi, z których 2 znajdowały się na platformie przed dziobową nad- budówką, a pozostałe 4 parami z bo- ków komina. Zgodnie z panującym w okresie mię- dzywojennym trendem, bardziej niż z faktycznej konieczności, nowe jednostki otrzymały wyposażenie lotnicze w postaci rozpoznawczych wodnosa- molotów pokładowych wraz z katapul- tą i niezbędnym do obsługi żurawikiem. Warto zaznaczyć, że okręty liniowe typu Dunkerque były pierwszymi w świecie jednostkami tej klasy projektowanymi od początku z wyposażeniem lotniczym. Na rufie okrętów znajdował się duży hangar o wymiarach 15 x 7,5 x 5 m, przylegający do nadbudówki rufowej (znakomicie komplikujący rozmieszczenie artylerii średniego kalibru!), a w osi symetrii obrotowa katapulta oraz żura- wik do obsługi wodnosamolotów na lewej burcie. Na pokładzie znalazły się 3 pokłado- we łodzie latające typu Loire-Nieuport

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 65 TekstPogromcy min magnetycznych Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945 część II

Rafał Mariusz Kaczmarek

Sperrbrecher I-Bahia Camarones zimą 1939/1940 roku. Był to największy niemiecki przerywacz zagród minowych podczas drugiej wojny świa- towej. Fot. zbiory Martin Maass

nazwa Sperrbrecher I-Bahia Camarones Sperrbrecher II-Karl Leonhardt Sperrbrecher III-Robert Bornhofen Palmer’s Shipbuilding & Iron Co. Doxford, Williams & Sons, stocznia budowy Craig, Taylor & Co., Stockton Ltd, Newcastle Sunderland nr budowy 864 169 533 położenie stępki 1918 1913 1918 wodowanie 23.5.18 6.2.13 7.12.18 rozpoczęcie służby .8.18 .4.13 .4.19 pojemność lub wyporność 8551 BRT 6042 BRT 6643 BRT długość całkowita/na linii wodnej 141,61/136,58 126,49 (126,30)/? 126,27 (125,60)/? [m] szerokość maksymalna [m] 17,43 16,90 16,90 zanurzenie [m] 8,52 7,50 7,80 wysokość boczna [m] 12,42 8,71 10,50 1 czterocylindrowy silnik parowy 1 trzycylindrowy silnik parowy 1 trzycylindrowy silnik parowy poczwórnego rozprężania Palmer’s potrójnego rozprężania Blair & potrójnego rozprężania Doxford, Shipbuilding & Iron Co. Ltd o mocy Co. Ltd Stockton o mocy 1700 Williams & Sons o mocy 2500 napęd 3250 indykowanych KM, 4 kotły indykowanych KM, 3 kotły indykowanych KM, 3 kotły o łącznej o łącznej powierzchni grzewczej o łącznej powierzchni grzewczej powierzchni grzewczej 885 m2 916 m2 i maksymalnym ciśnieniu 733 m2 i maksymalnym ciśnieniu i maksymalnym ciśnieniu ? atm, 15,5 atm, 1 śruba ? atm, 1 śruba 1 śruba prędkość maksymalna [w.] 11,0 10,0 10,5 zasięg [Mm/w.] ? 11 900/10 9600/10 zapas paliwa ? t węgla 1714 t węgla 1570 t węgla 1 działo 105 mm 1 działo 105 mm 1 działo 105 mm uzbrojenie 2 działka 20 mm 2 działka 20 mm 2 działka 20 mm załoga: oficerowie/marynarze 85 85 85

66 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Ważniejsze dane taktyczno-technicz- czonych podane uzbrojenie i liczbę zało- Sperrbrecher A – patrz Sperrbrecher 24- ne i dzieje poszczególnych niemieckich gi należy przyjmować jako planowane. Waldtraut Horn przerywaczy z lat 1939-1945 W nawiasach dane według innych opra- Sperrbrecher B – patrz Sperrbrecher Uwaga: dane dotyczą okresu służby cowań. Armator statku w służbie cywil- 25-Ingrid Horn jednostki jako przerywacz zagród mino- nej bywa podawany w formie właści- Sperrbrecher C – patrz Sperrbrecher wych. W przypadku jednostek nieukoń- ciel/użytkownik. III-Robert Bornhofen

Sperrbrecher I-Bahia Camarones .8.18 Gothic Prince, armator Prince Line Ltd/Furness, Withy & Co. Ltd, Liverpool 11.2.(15.3.) 27 Sonnenfels, Deutsche Dampfschifffahrts-Gesellschat „Hansa”, Brema .9.38 Bahia Camarones, Hamburg-Südamerikanische Dampfschifffahrts-Gesellschaft, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 2.10.39 o godz. 15:45 w Hamburgu Sperrbrecher I, 2 Grupa PZM 30.7.40 wycofany ze służby i zwrócony armatorowi, w służbie jako transportowiec do Norwegii i Finlandii o godz. 00:20 zatopiony na południowy wschód od wyspy Eigeröy na 58° 22,8’ N/006° 02,8’ E przez brytyjski ciężki 12.1.45 krążownik Norfolk, lekki krążownik Bellona oraz niszczyciele Onslaught, Onslow i Orwell, 59 ofiar

Sperrbrecher II-Karl Leonhardt .4.13 Clarissa Radcliffe, Clarissa Radcliffe SS Co. Ltd/Thomas Evan Radcliffe & Co., Cardiff 1917 W. I. Radcliffe, Wynstay SS Co., Cardiff .3.35 Marietta, N. Eustathiou, Pireus .5.39 Karl Leonhardt, Leonhardt & Blumberg, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 2.10.39 o godz. 15:00 w Hamburgu Sperrbrecher II, 2 Grupa PZM o godz. 11:45 w Hamburgu wycofany ze służby i zwrócony armatorowi, w służbie jako transportowiec do Norwegii 1.2.40 i Finlandii 16.3.46 zatopiony przez aliantów w Skagerraku z ładunkiem amunicji gazowej

Sperrbrecher III-Robert Bornhofen w Kilonii w listopadzie 1939 roku. Z lewej widoczny pancernik szkolny Schlesien. Fot. zbiory Martin Maass

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 67 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher III-Robert Bornhofen .4.19 War Beryl, TSC/Canadian Pacific Lines, Londyn 1920 Bothwell, Canadian Pacific Lines, Londyn 1933 Tower Crown, Tower Steamship Co., Londyn 1937 Mount Ossa, Atlanticos SS Co., Pireus 1939 Robert Bornhofen, Robert Leopold Bornhofen, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 2.10.39 o godz. 8:00 w Hamburgu Sperrbrecher III, 2 Grupa PZM 1.2.40 o godz. 11:45 w Hamburgu wycofany ze służby, odstawiony w Hamburgu 17.5.40 w Hamburgu Hilfssperrbrecher C, 1 Grupa PZM jako jednostka pomocnicza 1.7.40 Hilfssperrbrecher C, 1 Flotylla PZM 1.9.40 w Hamburgu Sperrbrecher C, 1 Flotylla PZM jako okręt wojenny 15.11.40 Sperrbrecher C, 3 Flotylla PZM 7.11.41 o godz. 11:30 w Hamburgu wycofany ze służby 1941 przewidziany jako okręt szkolny dla Szkoły Artylerii Okrętowej w Sassnitz, jako nienadający się odstawiony w Hamburgu .1.42 przewidziany jako okręt-cel dla stacji prób torpedowych, uznany za nienadający się 10.7.42 o godz. 11:30 w Hamburgu zwrócony armatorowi, używany jako transportowiec o godz. 5:45 zatopiony w Porsangerfiordzie koło Honningsvaag na 70° 52,6’ N/025° 58’ E na minie radzieckiego okrętu 12.9.42 podwodnego K-1, 1 ofiara

nazwa Sperrbrecher IV-Oakland Sperrbrecher V-Schwanheim Sperrbrecher VI-Magdeburg Deutsche Werft AG, Hamburg- stocznia budowy Bremer Vulkan, Brema-Vegesack Blohm & Voss, Hamburg Finkenwärder nr budowy 121 717 470 położenie stępki 1929 1935 1925 wodowanie 1.8.29 10.12.35 18.4.25 rozpoczęcie służby 10.10.29 .1.36 8.12.25 pojemność lub wyporność 6757 BRT 5339 BRT 6128 BRT długość całkowita/na linii 137,54/132,12 137,68/127,51(129,20) ?/136,97 wodnej [m] szerokość maksymalna [m] 18,03 16,92 17,68 zanurzenie [m] 7,88 7,70 7,75 wysokość boczna [m] 11,50 8,70 11,44 1 sześciocylindrowy 1 sześciocylindrowy 1 siedmiocylindrowy dwusuwowy silnik dwusuwowy silnik czterosuwowy silnik napęd wysokoprężny MAN o mocy wysokoprężny AEG o mocy wysokoprężny MAN o mocy 4000 efektywnych KM, 1 śruba 4500 efektywnych KM, 1 śruba 3250 efektywnych KM, 1 śruba o średnicy 5,70 m prędkość maksymalna [w.] 13,0 13,0 13,0 zasięg [Mm/w.] 20 130/13 ? 25 400/13 zapas paliwa 1265 t ropy 1051 t ropy 1823 t ropy 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm uzbrojenie 2 działka 37 mm 2 działka 37 mm 4 działka 37 mm 3 działka 20 mm 12 działek 20 mm 10 działek 20 mm załoga: oficerowie/marynarze 90-? 85-? 85-170

Sperrbrecher V-Schwanheim .1.36 Schwanheim, Unterweser Reederei AG, Brema 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 4.10.39 o godz. 15:30 w Hamburgu Sperrbrecher V, 4 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 5, 2 Flotylla PZM 3.10.40 uszkodzony koło Royan na 2 minach 31.1.41 wycofany ze służby wskutek odniesionych uszkodzeń 1941 remontowany w Bordeaux 1.8.41 ponownie w służbie 13.8.44 o godz. 11:30 zatopiony koło Royan na 45° 36,3403’ N/001° 1,8170’ W przez brytyjskie samoloty, 13 ofiar, wrak leży na głębokości 3-13 m

68 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Najskuteczniejszy niemiecki przerywacz zagród minowych podczas drugiej wojny światowej - Sperrbrecher 9-Schwanheim. Fot. zbiory Martin Maass

Sperrbrecher IV-Oakland 10.10.29 Oakland, Hamburg-Amerika-Linie, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 30.9.39 o godz. 17:45 w Hamburgu Sperrbrecher IV, 4 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 4, 2 Flotylla PZM 1.7.41 Sperrbrecher 4, 6 Flotylla PZM 16.8.44 rozpoczęcie przebudowy na statek szpitalny w Breście 26.8.44 o godz. 13:00 wycofany ze służby w Breście 27.8.44 o godz. 22:00 zatopiony w Breście na 48° 23’ N/004° 30’ W przez brytyjskie samoloty 1947 podniesiony, następnie naprawiony 1950 Alain L. D., Louis Dreyfus & Cie, Dunkierka 1963 Lycurgos, Mardesto Cia Nav. SA, Panama 22.12.68 przybył do Kaoshiung/Tajwan w celu złomowania 1969 pocięty na złom w Kaoshiung

Sperrbrecher IV-Oakland krótko po przybyciu na wody francuskie. Fot. zbiory Martin Maass

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 69 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher VI-Magdeburg 8.12.25 Magdeburg, Deutsch-Australische Dampfschiffs-Gesellschaft, Hamburg 7.2.27 Magdeburg, Hamburg-Amerika-Linie, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 4.10.39 o godz. 16:45 w Hamburgu Sperrbrecher VI, 4 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 6, 2 Flotylla PZM 1.7.41 Sperrbrecher 6, 6 Flotylla PZM 13.8.44 ciężko uszkodzony koło Royan przez brytyjskie samoloty 14.8.44 rano zatonął na 45° 36,5832’ N/001° 1,7510’ W, 8 ofiar, wrak leży na głębokości 3-12 m

Sperrbrecher VI-Magdeburg. Fot. zbiory Martin Maass

nazwa Sperrbrecher VII-Sauerland Sperrbrecher VIII-Neckar Sperrbrecher IX-Lüneburg Deschimag, zakład AG Weser, J. C. Tecklenborg AG, stocznia budowy F. Schichau, Gdańsk Brema Wesermünde nr budowy 1201 871 261 położenie stępki 1928 1927 1914 wodowanie 11.12.28 24.11.27 12.3.14 rozpoczęcie służby 19.3.29 .12.27 11.4.14 pojemność lub wyporność 7087 BRT 8417 BRT 5828 BRT długość całkowita/na linii wodnej 148,15/141,07 162,33/153,50 137,50/? [m] szerokość maksymalna [m] 18,62 19,35 17,44 zanurzenie [m] 7,90 8,61 8,22 wysokość boczna [m] 11,80 10,26 9,04 1 trzycylindrowy silnik parowy 1 trzycylindrowy silnik parowy potrójnego rozprężania 1 jedenastocylindrowy potrójnego rozprężania AG Weser z turbiną na parę odlotową J. C. dwusuwowy silnik z turbiną na parę odlotową o mocy Tecklenborg AG o mocy 4675 napęd wysokoprężny Sulzer o mocy 6000 indykowanych KM, 3 kotły indykowanych KM, 4 kotły 5000 efektywnych KM, 1 o łącznej powierzchni grzewczej o łącznej powierzchni grzewczej śruba 1500 m2 i maksymalnym ciśnieniu 1040 m2 i maksymalnym 14,5 atm, 1 śruba o średnicy 6,25 m ciśnieniu 14,5 atm, 1 śruba prędkość maksymalna [w.] 13,0 14,0 13,0 zasięg [Mm/w.] 23 600/13 ? 5000/13 zapas paliwa 1700 t ropy ? t ropy 1075 t węgla 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm 2 działa 105 mm uzbrojenie 2 działka 37 mm 4 działka 37 mm 4 działka 37 mm 12 działek 20 mm 8 działek 20 mm 6 działek 20 mm załoga: oficerowie/marynarze 85-? 86-? 85-?

70 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher VII-Sauerland 19.3.29 Sauerland, Hamburg-Amerika-Linie, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 3.10.39 o godz. 12:00 w Hamburgu Sperrbrecher VII, 6 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 7, 2 Flotylla PZM ciężko uszkodzony koło La Pallice na 46° 03,1’ N/001° 41,1’ W przez brytyjskie samoloty, zatopiony około godziny 17:00 12.8.44 na 46° 05,7084’ N/001° 41,8284’ W (46° 05,75’ N/001° 41,74’ W) przez brytyjski lekki krążownik Diadem, niszczyciel Onslow i polski Piorun, 4 ofiary, wrak leży na głębokości 24-28 m

Sperrbrecher VII-Sauerland krótko po przebudowie na przerywacz. Fot. zbiory Martin Maass

Sperrbrecher VIII-Neckar .12.27 Neckar, Norddeutscher Lloyd, Brema 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 3.10.39 o godz. 12:00 w Hamburgu Sperrbrecher VIII, 6 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 8, 2 Flotylla PZM 1.7.41 Sperrbrecher 8, 6 Flotylla PZM 26.8.44 ciężko uszkodzony w Breście przez brytyjskie samoloty 28.8.44 zatopiony w Breście na 48° 23’ N/004° 30’ W przez załogę ? podniesiony 2.50 sprzedany na złom

Sperrbrecher VIII-Neckar w ciekawym kamuflażu, zresztą wszystkie jednostki tej klasy posiadały interesujące malowania. Fot. zbiory Martin Maass

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 71 Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher IX-Lüneburg 11.4.14 Freiberg, Deutsch-Australische Dampfschiffs-Gesellschaft, Hamburg 29.1.(22.7.)19 Freiberg, The Shipping Controller/British India Steam Navigation Co. Ltd, Londyn 1921 City of Sydney, Ellerman Lines Ltd/H. H. Mc Allister, London 17.11.23 Lüneburg, Deutsch-Australische Dampfschiffs-Gesellschaft, Hamburg 9.2.27 Lüneburg, Hamburg-Amerika-Linie, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 3.10.39 o godz. 12:00 w Hamburgu Sperrbrecher IX, 6 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 9, 2 Flotylla PZM 1.7.41 Sperrbrecher 9, 6 Flotylla PZM 8.10.41 uszkodzony koło Brestu na minie 31.5.43 ciężko uszkodzony koło La Pallice na minie 17.5.44 o godz. 11:30 wycofany ze służby w Breście 1.7.44 zatopiony w Breście na 48° 23’ N/004° 30’ W przez załogę 1948 podniesiony i pocięty na złom

Sperrbrecher 9-Lüneburg krótko po przebudowie na przerywacz w zimie 1939/40. Fot. zbiory Martin Maass

nazwa Sperrbrecher X-Vigo Sperrbrecher XI-Petropolis Sperrbrecher XII-Stolzenfels J. C. Tecklenborg AG, stocznia budowy Howaldtswerke, Kilonia Bremer Vulkan, Vegesack Wesermünde nr budowy 606 537 269 położenie stępki 1921 1911 1915 wodowanie 20.1.22 18.3.11 25.11.15 rozpoczęcie służby 29.4.22 13.4.11 11.11.16 pojemność lub wyporność 7358 (7387) BRT 4845 BRT 7512 BRT długość całkowita/na linii 125,98/? 127,40/121,68 150,20 (149,35)/142,35 wodnej [m] szerokość maksymalna [m] 18,29 16,35 17,82 zanurzenie [m] 8,25 8,41 8,28 (6,20) wysokość boczna [m] 11,80 11,45 10,50 (10,59) 1 trzycylindrowy silnik parowy 1 trzycylindrowy silnik parowy 1 trzycylindrowy silnik parowy potrójnego rozprężania potrójnego rozprężania potrójnego rozprężania Howaldtswerke z turbiną na z turbiną na parę odlotową J. C. Bremer Vulkan o mocy 3000 parę odlotową o mocy 3800 Tecklenborg AG o mocy 4500 napęd indykowanych KM, 3 kotły indykowanych KM, 3 kotły (4100) indykowanych KM, 4 kotły o łącznej powierzchni grzewczej o łącznej powierzchni grzewczej o łącznej powierzchni grzewczej 801 m2 i maksymalnym 811 m2 i maksymalnym 920 m2 i maksymalnym ciśnieniu ciśnieniu 13 atm, 1 śruba ciśnieniu 14 atm, 1 śruba 14 atm, 1 śruba prędkość maksymalna [w.] 12,0 (10,7) 12,0 12,0 (10,7) zasięg [Mm/w.] 12 000/10 14 050/12 10 100/12 zapas paliwa 2200 t węgla 1550 t węgla 1692 t węgla 2 działa 105 mm 1 działo 105 mm 1 działo 105 mm uzbrojenie 4 działka 37 mm 2 działka 20 mm 2 działka 20 mm 5 działek 20 mm załoga: oficerowie/marynarze 85-? 85-? 85-?

72 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie przerywacze zagród minowych 1939-1945

Sperrbrecher X-Vigo 29.4.22 Vigo, Hamburg-Südamerikanische Dampfschifffahrts-Gesellschaft, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 28.9.39 o godz. 12:00 w Hamburgu Sperrbrecher X, 1 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 10, 1 Flotylla PZM 6.3.44 o godz. 22:45 ciężko uszkodzony koło wyspy Norderney na 53° 49,2’ N/006° 32’ E na minie 7.3.44 o godz. 12:15 zatonął na północ od Norderney na 53° 59’ N/007° 09,5’ E, 1 ofiara

Sperrbrecher 10-Vigo w kamuflażu Fot. zbiory Martin Maass

Sperrbrecher XI-Petropolis 13.4.11 Berengar, Roland Linie AG, Brema 29.7.21 Berengar, The Shipping Controller/Oakwin SS Co., Cardiff (1919) 1923 General Botha, Oakwin SS Co., Cardiff 11.3.27 Berengar, Norddeutscher Lloyd, Brema 16.5.35 Petropolis, Hamburg-Südamerikanische Dampfschifffahrts-Gesellschaft, Hamburg 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 28.9.39 o godz. 12:00 w Hamburgu Sperrbrecher XI, 1 Grupa PZM 15.4.40 o godz. 23:23 ciężko uszkodzony koło Korsör na minie, uznany za niewarty naprawy o godz. 13:30 w Wesermünde wycofany ze służby i zwrócony armatorowi, w służbie jako transportowiec do Norwegii 4.8.40 i Finlandii 29.4.45 ciężko uszkodzony w Hamburgu przez brytyjskie samoloty .5.45 osadzony na brzegu w Juelsand poprzecznie do Lühesand 1949 pocięty na złom

Sperrbrecher XII-Stolzenfels 11.11.16 Altenfels, Deutsche Dampfschifffahrts-Gesellschaft „Hansa”, Brema 24.3.20 Altenfels, The Shipping Controller/Prince Line Ltd, Newcastle (P. Henderson & Co., Glasgow) (23.9.19) 1920 Eastern Prince, Prince Line Ltd, Newcastle /Furness, Withy & Co. Ltd, Liverpool 25.6.26 Stolzenfels, Deutsche Dampfschifffahrts-Gesellschaft „Hansa”, Brema 1939 przebudowany w Hamburgu na przerywacz zagród minowych 28.9.39 o godz. 12:00 w Hamburgu Sperrbrecher XII, 1 Grupa PZM 1.7.40 Sperrbrecher 12, 1 Flotylla PZM 16.11.40 Sperrbrecher 12, 3 Flotylla PZM o godz. 18:50 zatopiony koło wyspy Ameland na 53° 26,1’ N/005° 09,8’ E (53° 26,2’ N/005° 10,1’ E) przez brytyjski 20.3.41 samolot, 1 ofiara, wrak leży na głębokości 7 m ( Ciąg dalszy nastąpi )

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 73 Columbus (CG-12) wszedł do służby jako ostatni z krążowników rakietowychTekst typu Albany. W 1963 roku jego wyposażenie radio- Jarosław Palasek lokacyjne stanowiły min. trójwspółrzędny radar SPS-39A z anteną na przednim masztokominie, radar dozoru powietrznego SPS-43 na masztokominie tylnym oraz dwa wysokościomierze radiolokacyjne SPS-30 o charakterystycznych antenach kołowych na nadbu- dówkach. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City” Część IVa – Konwersje rakietowe – typ „Albany”

Geneza prac modernizacyjnych przeciwokrętowe SSM-N-9 „Regulus II” falowych planów budowy i konwersji W maju 1956 roku Biuro Budowy oraz przeciwpodwodne RUR-5 ASROC. okrętów zaproponował, aby wszystkie Okrętów przystąpiło do określania cha- W związku z tym, że taka konwersja jednostki rakietowe powstałe w ramach rakterystyk nowych okrętów rakieto- pancerników byłaby bardzo kosztowna, programu budżetu roku finansowego wych, które miałyby powstać w wyniku szef Biura Budowy Okrętów kontrad- 1958 i późniejszych dla zwiększenia ich konwersji istniejących jednostek w ra- mirał W.K. Mendenhall zaproponował możliwości bojowych miały wyrzutnie mach budżetu floty roku finansowe- wykorzystanie w celu podobnej przebu- nie tylko jak w dotychczasowych kon- go 1958. Po krążownikach typu Boston dowy kolejnych krążowników ciężkich. wersjach na rufach, ale także w częś- dwa następne programy dotyczyły prze- Ich z kolei konwersja miałaby być wyko- ciach dziobowych. Wg charakterysty- budowy sześciu lekkich krążowników nana według jednej z czterech konfigu- ki przedstawionej dniu 6 września 1956 typu Cleveland1, z których trzy (CLG‑3, racji uzbrojenia: roku przebudowane ciężkie krążowni- -4 i ‑5) uzbrojono w przeciwlotnicze • dwie wieże dział 203 mm (prefe- ki miałyby być uzbrojone w wyrzutnie pociski rakietowe dalekiego zasięgu rowane Nr 1 i Nr 2), cztery wieże dział pocisków przeciwlotniczych SAM-N-6 SAM-N-6 „Talos”, a trzy (CLG-6, -7 i - uniwersalnych 127 mm, jedna wyrzut- „Talos” na dziobach i rufach (z zapasem 8) w przeciwlotnicze pociski rakietowe nia pocisków „Talos”; po 60 pocisków), wyrzutnię pocisków średniego zasięgu SAM-N-7 „Terrier”. • jedna wieża dział 203 mm (prefero- woda-woda SSM-N-9 „Regulus II” lub W ramach kolejnego programu roku fi- wana Nr 2), cztery wieże dział uniwer- SSM-N-2 „Triton” z zapasem 5-7 ra- nansowego 1956 przeznaczono fundu- salnych 127 mm, dwie wyrzutnie poci- kiet oraz pozostawione cztery podwój- sze na sfinansowanie eksperymentalnej sków „Talos”; ne wieże dział uniwersalnych kalibru przebudowy niszczyciela Gyatt (DD- • dwie wyrzutnie pocisków „Talos”, 127 mm. Przebudowa taka byłaby po- 712) na pierwszy niszczyciel rakietowy jedna wyrzutnia pocisków „Terrier”, jed- – nosiciel pocisków kierowanych2. Ko- na wyrzutnia pocisków „Regulus I” z za- 1. Były to: Springfield (CL-66/CLG-7), Topeka (CL-67/CLG-8), Providence (CL-82/CLG-6), Oklaho- lejne prace studialne dotyczyły konwer- pasem 3-4 rakiet; ma City (CL-91/CLG-5), Little Rock (CL-92/CLG-4) sji na jednostki rakietowe pancerników • dwie wyrzutnie pocisków „Talos”, i Galveston (CL-93/CLG-3). cztery wyrzutnie pocisków „Tartar”, jed- 2. Gyatt (DD-712) należał do typu Gearing typu Iowa. W ramach przebudowy okrę- (2425 t, 116,74 m x 12,45 m x 4,37 m, 6 x 127 ty miałyby zostać uzbrojone w pociski na wyrzutnia pocisków „Regulus II” lub mm, 16 x 40 mm, 20 x 20 mm, 37 w). Przebudo- rakietowe: przeciwlotnicze dalekiego za- „Triton” z zapasem 3-4 rakiet. wany od 31.10.1956 r. do 03.12.1957 r. w Boston Naval Shipyard, został uzbrojony w 2 wppk „Ter- sięgu SAM-N-6 „Talos”, nowe przeciwlot- W dniu 31 maja 1956 roku admirał rier” (1 x II) i przywrócony do służby jako pierwszy nicze bliskiego zasięgu Mk 15 „Tartar”, Sanders, szef stałego komitetu długo- na świecie niszczyciel rakietowy DDG-712/DDG-1.

74 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City” dobna do wcześniejszych konwersji lek- dowałoby zwiększenie wysoko usytuo- ki typów Oregon City i Baltimore: Ore- kich krążowników z wyrzutniami „Ta- wanych ciężarów, a także nakładanie się gon City (CA-122), Fall River (CA-131) los” z tym, że ciężkie krążowniki miałyby pół elektromagnetycznych tych radarów i Chicago (CA-136). Planowano, że okrę- więcej przestrzeni dla montażu nowych z polami innych urządzeń radioelektro- ty dla których przewidywano sygnatu- systemów elektronicznych. Podobnie nicznych. W tym też czasie rozważa- ry odpowiednio: CG-10, CG-12 i CG-11 jak lekkie byłyby przy tym wyposażone no zastąpienie pocisków rakietowych zostaną przeklasyfikowane w dniu 1 li- w śmigłowce pokładowe oraz urządze- „Tartar” bateriami dział przeciwlotni- stopada 1958 roku. W maju tego roku nia do ich obsługi i zbiorniki paliwa lot- czych kalibru 76 mm. Biuro Uzbroje- zdecydowano jednak o konwersji w ra- niczego. nia zamierzało nawet rozpocząć prace mach środków budżetowych roku finan- W służbie albo rezerwie znajdowa- nad rozwiązaniem problemów nakła- sowego 1958 tylko pierwszego z okrę- ły się wówczas cztery typy ciężkich krą- dania się pól elektromagnetycznych, tów i przesunięciu przebudowy dwóch żowników amerykańskich, z których co miało zająć około dwóch miesięcy. kolejnych jednostek na rok finansowy uzbrojone w najnowocześniejszą artyle- W dniu 19 października 1956 roku sta- 1959. Tuż przed skierowaniem Oregon rię główną i wyposażone w najnowsze ły komitet długofalowych planów bu- City (CA-122) do stoczni zdecydowano systemy radiolokacji i radiokomunika- dowy i konwersji okrętów podjął jednak o jego zastąpieniu bliźniaczym krążow- cji jednostki typów Des Moines i Worce- decyzję o konwersji ciężkich krążowni- nikiem Albany (CA-123), który był w lep- ster w oczywisty sposób nie były brane ków zgodnie z programem 173 Biura szej kondycji technicznej. Ten pierwszy pod uwagę jako platformy do ewentu- Budowy Okrętów (SCB-173), tj. na jed- pozostawał bowiem w rezerwie od 1947 alnej przebudowy. Do konwersji pozo- nostki wyłącznie z uzbrojeniem rakieto- roku, przy czym nie prowadzono na nim stały więc krążowniki typów Baltimo- wym w pociski przeciwlotnicze „Talos” od tego czasu żadnych poważniejszych re i Oregon City, przy czym uzbrojone i „Tartar” oraz rakietotorpedy do zwal- prac remontowych. Podobnie, w dniu już w pociski typu SSM-N-8 „Regulus I” czania okrętów podwodnych, systemu 9 października 1958 roku zdecydowa- cztery z nich3 uważano za zbyt wartoś- RAT4. no o zastąpieniu Fall River (CA-131) ciowe aby kwalifikować je do przebu- Uzbrojenie krążowników w dwa po- należącym do typu Baltimore krążow- dowy. Możliwość konwersji jednostek tężne systemy rakiet przeciwlotniczych nikiem Columbus (CA-74). W tym przy- tych dwóch typów była o tyle atrakcyj- dalekiego zasięgu „Talos” na dziobach padku decydował z kolei przewidywany na, że stanowiły one praktycznie jeden i rufach oraz dwa systemy „Tartar”, znacznie mniejszy koszt konwersji okrę- typ co pozwalało na oszczędzenie oko- a także systemy rakiet przeciwokręto- tu będącego już w służbie niż znajdują- ło 9 milionów dolarów podczas pro- wych SSM-N-9 „Regulus II” lub SSM- cego się w rezerwie. Columbus (CA-74) jektowania i budowy. Planowano więc, N-2 „Triton” na śródokręciach powodo- został przeklasyfikowany na krążownik że do programów lat finansowych 1958 wało dodatkowe, znaczne obciążenie rakietowy o sygnaturze CG-12 w dniu i 1959 zostanie wprowadzona przebu- kadłubów jednostek. Zwiększały je jesz- 30 września 1959 roku – już po rozpo- dowa łącznie sześciu krążowników Bal- cze radiolokacyjne systemy naprowa- częciu prac związanych z jego prze- timore/Oregon City. Spośród tych jed- dzania, którymi miały być po jednym ra- budową. Chociaż wcześniej należały nostek za szczególnie odpowiednie darze SPG-49 i jednym SPW-2 na każdą do dwóch różniących się nieco typów, uważano: Oregon City (CA-122), Fall Ri- z prowadnic wyrzutni, usytuowane je- przebudowane w ramach programu ver (CA-131) i Chicago (CA-136), z któ- den nad drugim dla zmniejszenia nakła- SCB-173 okręty określane są wspólną rych każdy pełnił aktywną służbę przez dania się ich pól elektromagnetycznych. nazwą – krążowników rakietowych typu mniej niż trzy lata i był w doskonałym Oprócz nich każdy z okrętów musiał być Albany. stanie technicznym. wyposażony w standardowe radary: do- Planowana wcześniej na rok finanso- Sytuacja zmieniła się w dniu 12 paź- zoru dalekiego zasięgu, trójwspółrzędny wy 1959 konwersja na okręty rakietowe dziernika 1956 roku kiedy to kontrad- dozoru powietrznego, dozoru nawodne- kolejnych trzech ciężkich krążowników mirał B.S. Rose ze stałego komitetu dłu- go, a także średniego zasięgu wysokoś- o sygnaturach CG-13, CG-14 i CG-15, gofalowych planów budowy i konwersji ciomierz radiolokacyjny dla kierowa- została przesunięta do budżetu floty roku okrętów polecił Biuru Okrętów opraco- nia systemami rakietowymi i systemy finansowego 1960. Jako jednostki odpo- wanie kilku wariantów jednostek uzbro- przeciwdziałania radioelektroniczne- wiednie do przebudowy widziano będą- jonych w pociski rakietowe na dziobach go. Dodatkową komplikację systemów ce wówczas w służbie należący do typu i rufach, wśród których miał być wa- radioelektronicznych stanowił hydrolo- Oregon City krążownik Rochester (CA- riant z rakietami SAM-N-6 „Talos” oraz kator dalekiego zasięgu SQS-23 będą- 124), dla którego przewidziano sygnatu- Mk 15 „Tartar”, które były jednostop- cy częścią składową systemu uzbrojenia rę CG-15 oraz Bremerton (CA‑130) nale- niową wersją pocisków SAM-N-7 „Ter- do zwalczania okrętów podwodnych. żący do typu Baltimore, mający zmienić rier”. System „Tartar” był o tyle atrak- Jego elementem wykonawczym były wy- sygnaturę na CG-14. Okrętu, który miał cyjny, że potrzebował mniej przestrzeni rzutnie pocisków przeciwpodwodnych zostać przebudowany na krążownik ra- dla przedziałów obsługi i kontroli poci- ASROC5, którymi w maju 1957 roku za- kietowy o sygnaturze CG-13 nie wybra- sków, dzięki czemu jego wyrzutnie lepiej stąpiono mający gorsze możliwości bo- no. Konwersja jednostek miała zostać wpisywały się w kształt wąskiej, dzio- jowe system RAT. dokonana w ramach nieco zmienione- bowej części kadłuba. Z drugiej stro- Pierwsza część programu, która zany i tak nie było możliwe umieszczenie kładała konwersję na krążowniki ra- 3. Były to: Helena (CA-75), Macon (CA-132), To - dwóch takich wyrzutni na dziobach krą- ledo (CA-133) i Los Angeles (CA-135). Patrz: Amery- kietowe z pociskami „Talos” i „Tartar” kańskie krążowniki ciężkie typu Baltimore i Oregon żowników ze względu na konieczność trzech jednostek miała zostać zrealizo- City, cz. II. „OW” 2/2008. usytuowania nad nimi dwóch par ra- wana w ramach środków budżetowych 4. RAT – Rocket-Assisted Torpedo – torpeda wspomagana rakietowo. diolokacyjnych stacji naprowadzających roku finansowego 1958. Do przebudowy 5. ASROC – Anti-Submarine ROCket – rakieta SPQ-5. Takie ich rozmieszczenie powo- wybrane zostały trzy najnowsze jednost- przeciwpodwodna.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 75 Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

Należący do typu Baltimore krążownik Columbus (CA-74) na fotografii wykonanej w dniu 14 marca 1959 roku na redzie Puget Sound Naval Shipyard w Bremerton w stanie Waszyngton. Dwa i pół miesiąca później w stoczni tej rozpoczęła się jego konwersja na krążownik rakietowy – nosiciel przeciwlotniczych pocisków kierowanych. Fot. zbiory Artur D. Baker III go przez Biuro Budowy Okrętów pro- nika Columbus (CA-74). Przeprowadziła wą. Ponadto, na ich wysokość wpływa- jektu 173A. Zasadniczymi jego zmiana- ją Puget Sound Naval Shipyard w Bre- ła konieczność odpowiednio wysokie- mi były: zastąpienie wyrzutni pocisków merton w stanie Waszyngton. Okręt zo- go umieszczenia pomostów bojowych, rakietowych SSM-N-9 „Regulus II” oś- stał wycofany ze służby w dniu 8 maja przed którymi usytuowane były radio- mioma rurowymi wyrzutniami bali- 1959 roku i przywrócony do niej z syg- lokacyjne stacje naprowadzające po- stycznych pocisków rakietowych A-1 naturą CG-12 w dniu 1 grudnia 1962 cisków „Talos”. Dodatkowo, szerokość „Polaris” oraz radiolokacyjnej stacji na- roku. Prace modernizacyjne zakończo- nadbudówek była ograniczona przez prowadzającej pocisków „Talos” nowym no na nim jednak dopiero w dniu 1 mar- usytuowane na śródokręciu wyrzutnie radarem SPG-56. Program instalacji ra- ca następnego roku. Najpóźniej miała Mk 11 Mod.2 pocisków przeciwlotni- kiet „Polaris” został wkrótce zarzuco- miejsce konwersja krążownika Chicago czych Mk 15 „Tartar” wraz z przynależ- ny na rzecz mających znacznie większe (CA-136) mimo, że okręt ten znajdował nymi do nich parami naprowadzających możliwości operacyjne pocisków bali- się w rezerwie już od 6 czerwca 1947 stacji radiolokacyjnych. Górny poziom stycznych „Typhoon”, który z kolei gene- roku. Przebudowa jednostki rozpoczę- przedniej części nadbudówki zajmował rował niemożliwy do przyjęcia wzrost ła się w dniu 1 lipca 1959 roku w San pomost bojowy okrętu, poniżej którego kosztów przebudowy6. Mimo wcześ- Francisco Bay Naval Shipyard Hunters usytuowano mniejszy pomost flagowy. niejszej akceptacji dla kontynuowania Point w San Francisco w stanie Kalifor- Ciężkie wyrzutnie Mk 12 Mod.1 po- programu konwersji na okręty rakieto- nia. Jako krążownik rakietowy Chicago cisków SAM-N-6 „Talos” zostały usy- we kolejnych krążowników typów Balti- (CG-11) został przywrócony do służby tuowane na pokładzie głównym, a ich more i Oregon City został on zakończony w dniu 2 maja 1964 roku, chociaż jego magazyny poniżej jego poziomu. Zgod- na przebudowie trzech pierwszych jed- przebudowę zakończono oficjalnie do- nie z projektem magazyny systemu „Ta- nostek. piero w dniu 1 września tegoż roku. los” umożliwiały składowanie 104 poci- Konwersja każdego z trzech wybra- sków, a systemu „Tartar” 84 pocisków7. nych okrętów była wykonana przez inną Zakres prac modernizacyjnych Oprócz tego, że wyrzutnie pocisków ra- stocznię marynarki. Krążownik Alba- Podczas prac modernizacyjnych krą- kietowych oraz ich magazyny zajmowa- ny (CA-123) został wycofany ze służby żowników zdemontowano całe ich ły dużą powierzchnię pokładu oraz po- w dniu 30 czerwca 1958 roku i skiero- uzbrojenie i wyposażenie powyżej po- kaźną objętość wewnętrzną kadłuba, wany do Boston Naval Shipyard w Bo- kładu górnego włącznie z nadbudów- to zainstalowanie systemów koordynacji stonie w stanie Massachusetts gdzie kami, kominami i masztami. Ponieważ ich kierowania wymagało także centrali w dniu 2 stycznia następnego roku roz- wyposażenie przebudowanych krążow- bojowej o dużej objętości. Usytuowanie poczęto jego przebudowę. Konwersja ników miała stanowić duża liczba sta- jej we wnętrzu kadłuba znacznie poniżej pierwszej jednostki na krążownik rakie- cji radiolokacyjnych problemem było nowozaprojektowanego pomostu bojo- towy o sygnaturze CG-10 trwała ponad zapewnienie odpowiedniego ich roz- trzy lata i kosztowała przeszło 66 mln mieszczenia. Okręty otrzymały więc 6. Program instalacji pocisków balistycznych roboczogodzin oraz 175 mln dolarów. wysokie na 27,43 m i wąskie nadbu- na okrętach nawodnych Stany Zjednoczone zarzu- Okręt został ponownie przywrócony dówki o znacznej powierzchni bocznej, ciły ostatecznie w połowie 1959 roku. do służby w dniu 3 listopada 1962 roku. co wynikało z konieczności zachowa- 7. Wg N. Friedman’a U.S. Cruisers.... Wg roczni- ków Jane’s Fighting Ships pojemność magazynów Jako drugą, w dniu 1 czerwca 1959 nia objętości podobnej do tej jaką miały rakiet krążowników typu Albany wynosiła 92 poci- roku rozpoczęto przebudowę krążow- nadbudówki jednostek przed przebudo- ski „Talos” i 80 pocisków „Tartar”.

76 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City” wego wymusiło konieczność wyposaże- nia jednostki w łączącą je windę. Zgodnie z powojenną praktyką projektowania okrętów amerykańskich po- kład ochronny krążowników został przeniesiony z poziomu pokładu trzeciego na poziom pokładu drugiego. Dlatego też wszystkie otwory w grodziach poprzecznych pomiędzy tymi pokładami zostały uszczelnione, a wejścia na pokład trzeci z dziobu i rufy jednostek zostały zli- kwidowane. Hangar wodnosamolotów został przebudowany i przystosowany do pomieszczenia dwóch śmigłowców przeciwpodwodnych Sikorsky HSS 18 „Seabat”. Wszystkie konstrukcje powy- żej poziomu drugiego nadbudówek zo- Przeznaczony dla krążownika Chicago masztokomin dziobowy po przywiezieniu do stoczni stały wykonane z blach aluminiowych w San Francisco na początku 1960 roku. Fot. „Warship International” o grubości 13 mm. Zrezygnowano przy tym ze stalowych osłon przeciwodłam- nia STS zostały osłonięte płytami HY mimo, że jeden z typów okrętów wy- kowych sterówki i pomostów ze wzglę- o grubości 51 mm. Magazyny pocisków typowanych do przebudowy – Oregon du na trudności w nitowaniu dwóch „Talos”, które były usytuowane poniżej City był jednokominowym. W pierwot- tak różnych materiałów. W miejsce sta- linii wodnej były zabezpieczone pozo- nej wersji jednostki miały być wyposa- lowych zastosowano więc do ich osło- stawionym pancerzem burtowym. żone w parę wysokich masztów kolumny płyty aluminiowe o grubości 51 mm. Zlokalizowanie na śródokręciu wy- nowych o średnicach przy podstawach Zdemontowane zostało opancerzenie rzutni najpierw planowanych poci- 1219 mm oraz 610 mm. Ponieważ jed- barbet dodano natomiast lekkie opance- sków przeciwokrętowych, a w osta- nak istniała obawa, że drgania takich rzenie przeciwodłamkowe magazynów tecznej wersji okrętów rakietotorped pocisków „Tartar”. Zamiast jednak sto- przeciwpodwodnych spowodowało ko- 8. Wraz z wprowadzeniem w dniu 18.09.1962 r. sowanymi na wcześniejszych okrętach nieczność rozdzielenia kanałów spa- nowego systemu oznaczeń amerykańskich wojsko- płytami ze stali specjalnego przeznacze- lin wylotowych kotłów na dwa kominy wych maszyn powietrznych zmienione na SH-34.

Eks-ciężki krążownik Chicago w 1960 roku podczas przebudowy na nosiciel rakietowych przeciwlotniczych pocisków kierowanych w San Francisco Bay Naval Shipyard Hunters Point w San Francisco. Fot. „Warship International”

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 77 Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

Krążownik rakietowy Chicago w trakcie prac wyposażeniowych w 1961 roku. Widoczna zamontowana już wyrzutnia pocisków SAM-N-6B „Talos” na dziobie oraz prawoburtowa wyrzutnia pocisków Mk 15 „Tartar”, a także usytuowane za nią anteny radarów kierowania SPG-51C. Fot. „Warship International” masztów mogą wpływać na dokład- nicznych. Zastosowanie masztokomi- sażenia przebudowanych okrętów sta- ność pomiarową stacji radiolokacyj- nów dało ponadto możliwość ograni- nowiły: trójwspółrzędny radar dozo- nych, których anteny dodatkowo będą czenia wysoko usytuowanych ciężarów. ru powietrznego SPS-39A z anteną narażone na wpływ gazów spalinowych Dodatkowo, dzięki pokryciu poszycia na przednim masztokominie, radar do- zdecydowano o połączeniu masztów masztokominów specjalnymi okładzi- zoru powietrznego SPS-43 z anteną w jednolite zespoły z kominami. Smu- nami z tworzywa sztucznego uzyskano na masztokominie tylnym oraz dwa wy- kłe, cylindryczne masztokominy mimo ograniczenie wpływu zmian tempera- sokościomierze radiolokacyjne SPS-30 wysokości 31,8 m charakteryzowały się tury otoczenia na położenie anten sta- o charakterystycznych antenach koło- dużo lepszą sztywnością niż maszty kon- cji radiolokacyjnych i radiokomunika- wych. Krążownik Chicago (CG-11) za- wencjonalne jakiekolwiek innego typu. cyjnych. Zdeterminowana kształtem miast stacji radiolokacyjnej SPS-39A Poprowadzenie w ich wnętrzu kanałów nadbudówek oraz wysokimi masztoko- otrzymał radar trójwspółrzędny SPS-52. spalin z wylotami odchylonymi skośnie minami sylwetka spowodowała, że krą- Pierwszy z wysokościomierzy radiolo- w kierunku rufy i na burty umożliwia- żowniki typu Albany zyskały przydomek kacyjnych był zlokalizowany na nadbu- ło ograniczenie zadymiania pomostów „Tall Ladies” – „Wysokie Damy”. dówkach przednich każdego z okrętów, i platform oraz urządzeń radioelektro- Podstawę radiolokacyjnego wypo- a drugi na wieży o lekkiej konstruk-

Główne daty związane z konwersją krążowników typu „Albany” Okręt Data Rok finansowy przeklasyfikowania rozpoczęcia przywrócenia Nazwa Sygn. przebudowy wycofania ze służby na CG przebudowy do służby CA-123/ Albany 1958 30.06.1958 01.11.1958 02.01.1959 03.11.1962 CG-10 CA-136/ Chicago 1959 06.06.1947 01.11.1958 01.07.1959 02.05.1964 CG-11 CA-74/ Columbus 1959 08.05.1959 03.09.1959 01.06.1959 01.12.1962 CG-12

78 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE cji kratownicowej usytuowanej w tylnej części ich nadbudówki. Na dziobowych masztokominach usytuowane były także maszty kolumnowe, na których przednich wspornikach zamontowano radary dozoru nawodnego i powietrznego SPS-10. Na platformach topowych tych masztów usytuowano natomiast osło- nięte kopułami anteny systemów wspo- Baker III zbiory Artur D. Fot. magania operacji lotniczych TACAN. W skład zainstalowanych dwóch sy- stemów Mk 77 Mod.3 kierowania i naprowadzania pocisków rakietowych SAM-N-6 „Talos” wchodziły min. stacje radiolokacyjne SPG-49B oraz SPW-2. Ponieważ każda z prowadnic wyrzutni była wyposażona w indywidualny ka- nał, anteny kierujących nimi stacji usytuowano za wyrzutniami w częściach Albany po przebudowie na krążownik rakietowy o sygna - turze CG-10 na fotografii wykonanej w maju 1963 roku. uzbrojenia Podstawę okrętu stanowiły wyrzutnie przeciwlot - niczych pocisków rakietowych: dwie podwójne SAM-N-6B „Tartar” Mk 15 podwójne dwie oraz i rufie na dziobie „Talos” po obydwu stronach przedniej nadbudówki. dziobowych i rufowych nadbudówek okrętów. Na dachach nadbudówek zlo- kalizowano niewielkie anteny rada- rów SPW-2, za którymi były usytuowane na podstawach kolumnowych dwie, osłonięte duże anteny radarów SPG- 49B, a nad nimi na stosunkowo wysokiej wieży anteny kolejnych radarów SPW-2. Pociski Mk 15 „Tartar” były kierowanie i naprowadzanie za pomocą indywidualnych dla każdej z prowadnic systemów Mk 74 Mod.1. W skład czterech tych systemów wchodziły dalocelowniki radiolokacyjne Mk 73, któ- rych elementem były radary SPG-51C. Ich anteny usytuowano za wyrzutniami przy wysokiej ścianie nadbudówki. Krą- żownik Chicago (CG-11) został ponadto wyposażony we wczesną wersję systemu obróbki i wymiany danych taktycznych floty NTDS9. Planowano, że w później- szym okresie kompletne systemy NTDS otrzymają wszystkie trzy okręty. Potrzeba ograniczenia kosztów konwersji pociągająca konieczność rezygnacji z uzbrojenia krążowników w pociski przeciwokrętowe Chance-Vought SSM-N-9 „Regulus II” spowodowa- ła, że jednostki typu Albany otrzymały w zamian stosunkowo silne uzbrojenie do zwalczania okrętów podwodnych. Jego podstawę stanowiła ośmiopojem- nikowy zespół Mk 16 wyrzutni rakietotorped przeciwpodwodnych RUR-5A (ASROC) zainstalowany w środkowej części nadbudówki okrętów pomię- dzy kominami. Dodatkowe wzmocnienie uzbrojenia tej klasy stanowiły dwie potrójne wyrzutnie10 Mk 23 torped

9. NTDS – Naval Tactical Data System. 10. Wg James L. Mooney - Dictionary of Ameri- can Naval Fighting Ships, na Chicago (CG-11) wyrzutnie torped POP zostały zamontowane w 1968 roku.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 79 Tekst

przeciwpodwodnych kalibru 324 mm Mk 44/46 wraz z zapasem 12 torped dla okrętowanych śmigłowców przeciwpodwodnych. Do kierowania uzbrojeniem przeciwpodwodnym krążowniki

Chicago (1964) typu Albany otrzymały system kontroli ognia Mk 111 z hydrolokatorami dalekiego zasięgu SQS-23 zamontowanymi w gruszkach dziobowych. Jako uzupełnienie uzbrojenia rakietowego, a także broń do zwalczania niskolecących celów powietrznych poruszających się z prędkościami pod- dźwiękowymi oraz małych jednostek pływających, krążowniki typu Albany otrzymały parę pojedynczych dział uniwersalnych kalibru 127 mm L/38 na od- krytych stanowiskach Mk 24. Mon- taż takiego uzbrojenia artyleryjskiego na wszystkich krążownikach, których uzbrojenie miały stanowić wyłącznie pociski rakietowe polecił osobiście w 1961 roku prezydent Stanów Zjednoczonych John F. Kennedy. Na krążownikach typu Albany działa uniwersalne 127 mm zo- stały zamontowane w środkowej części nadbudówki, po obydwu stronach tylnego masztokomina. Pozbawione jakichkolwiek osłon stanowiska Mk 24 ważyły po 14,15 tony, i umożliwiały zmianę ele- wacji dział w granicach od -15o do +85o, z prędkością 15o/sekundę. Obrót dział w płaszczyźnie poziomej był możliwy w granicach ±150o z prędkością 29o/se- kundę. Zarówno zmiana kąta podniesienia dział jak i obrót stanowiska w płasz- czyźnie poziomej były dokonywane za pomocą mechanizmów napędzanych jednym silnikiem elektrycznym o mocy 10 KM. Podnośniki amunicji wbudowa- ne były w konstrukcję okrętów, a jej do- syłacze napędzane były mechanicznie silnikami o mocach po 7,5 KM. W zależ- ności od stopnia wyszkolenia załóg moż- liwe było prowadzenie ognia z szybko- strzelnością do 15 strzałów na minutę. Stanowiska Mk 24 dział uniwersalnych 127 mm L/38 mogły być kierowane miejscowo, albo naprowadzane zdalnie za pomocą dalocelowników. Krążowni- ki typu Albany otrzymały do tego celu po dwa dalocelowniki Mk 56 usytuowane bezpośrednio nad przynależnymi im stanowiskami. W uniwersalne działa kalibru 127 mm oraz systemy kierowania i kontroli ich ognia Columbus został przy tym uzbrojony już po ponownym wcieleniu do służby, podczas przeglądu w stoczni marynarki Puget Sound pod koniec 1963 roku. Konieczność uniknięcia znacznych strat w załogach okrętów od pojedynczego trafienia spowodowała, że po-

80 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Wykonana w dniu 30 stycznia 1963 roku podczas ćwiczeń u przylądków Wirginii słynna fotografia krążownika Albany (CG-10) wystrzeliwującego jednocześnie dwa pociski SAM-N-6B „Talos” i jeden pocisk Mk 15 „Tartar”. Fot. zbiory Artur D. Baker III mieszczenia załogowe marynarzy po- gości całkowitej 205,47 m i szerokości zations13. Dla każdego z typów okrę- szczególnych rang zostały rozdzielone. na linii wodnej 21,25 m. Układ napędo- tów program ten obejmował moderni- Pomieszczenia oficerskie zostały zapro- wy obydwu jednostek pozostał niezmie- zację uzbrojenia, systemów kierowania jektowane w nadbudówce głównej oraz niony tak, że przy zainstalowanej mocy ogniem, radiolokacji itp. Program taki rufowej pokładówce. Aby zminimalizo- 120 000 KM okręty miały osiągać pręd- (SCB-002)14 Komisja Charaktery- wać objętość nadbudówki zajętą w taki kość 31,5 w. Ze względu na wzrost za- styk Okrętów opracowano również dla sposób, mesę oficerską zaprojektowano potrzebowania na energię elektrycz- trzech krążowników typu Albany. Kon- przy tym na drugim pokładzie śródokrę- ną wymieniono natomiast elektrownię trakt na modernizację lidera typu w ra- cia w połowie drogi pomiędzy ich kwa- okrętową – na okrętach zamontowa- mach budżetu roku finansowego 1966 terami. Pomieszczenia podoficerskie no po cztery turbogeneratory o mo- został zawarty w dniu 29 grudnia 1965 zostały również usytuowane w dwóch cach po 1000 kW oraz po dwa prądo- roku z Boston Naval Ship Yard. Wyco- rejonach okrętów, podczas gdy pomiesz- twórcze zespoły spalinowe o mocach fanie Albany ze służby i modernizacja czenia marynarzy rozśrodkowano w kil- po 750 kW do celów portowych i awa- została formalnie rozpoczęta w dniu ku innych. Zgodnie z projektem11 za- ryjnych. Projektowana wyporność lek- 1 lutego 1967 roku. Oprócz komplet- łoga krążowników typu Albany miała ka krążowników typu Albany została za- nego systemu NTDS jednostka otrzy- liczyć 60 oficerów oraz 62 podoficerów łożona na 13 357 ton. Wyporność pełna mała wówczas cyfrowy system kiero- i 1033 marynarzy. Liczebność załóg po- przy zanurzeniu 7,498 m miała wyno- wania ogniem pocisków „Talos” oraz szczególnych okrętów wynosiła12: Al- sić na 17 878 ton, a wysokość metacen- trójwspółrzędną stację radiolokacyjną bany - 1262 osoby (75 oficerów oraz tryczna przy wyporności pełnej 1,986 m. dozoru powietrznego SPS-48, która za- 1187 podoficerów i marynarzy), Chicago Pojemność zapasowych zbiorników pa- stąpiła wcześniejszą SPS-39A. Zdemon- - 1207 osób (61 oficerów oraz 1146 pod- liwa miała umożliwiać zmodernizowa- towany został przedni wysokościomierz oficerów i marynarzy) oraz Columbus - nym krążownikom pokonanie odległo- radiolokacyjny SPS-30, zainstalowano 1708 osób (102 oficerów oraz 1606 pod- ści 7700 Mm przy prędkości 20 węzłów. Począwszy od roku finansowego 1966 11. Wg N. Friedman - U.S. Cruisers. An Illustra- oficerów i marynarzy). ted Design History. Wymiary kadłubów przebudowa- Marynarka Stanów Zjednoczonych roz- 12. Wg J.L. Mooney - Dictionary of American Na- nych krążowników zasadniczo nie ule- poczęła realizację programu moder- val Fighting Ships. 13. AAW Modernizations – Anti-Air Warfare Mo- gły zmianie. Na linii wodnej okręty nizacji uzbrojenia przeciwlotniczego dernizations zachowały długość 202,39 m, przy dłu- okrętów rakietowych – AAW Moderni- 14. SCB – Ship Characteristics Board.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 81 Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City” natomiast system przeciwdziałania ra- Chicago otrzymał system przeciwdzia- na cyfrowe, montaż nowych wyrzutni dioelektronicznego SLQ-19. Wyrzut- łania radioelektronicznego wyposażony rakietowych oraz zwiększenie ilości wy- nie Mk 11 przeciwlotniczych pocisków w wyrzutnie pocisków 130 mm „Zuni” posażenia elektronicznego i kosztowały kierowanych średniego zasięgu zosta- z głowicami przenoszącymi paski folii łącznie 9 mln dolarów. ły przypuszczalnie wówczas przystoso- metalicznej. W następnym roku, w cza- Przewidywany na rok finansowy wane do wystrzeliwania rakiet „Stan- sie dwutygodniowego przeglądu okrę- 1973 remont planowy krążownika Al- dard” SM-1-MR15. Planowany koszt tu przeprowadzonego od 12 czerwca, bany (CG-10), wynikający z przyjętego przebudowy Albany określono na kwo- jego system kontroli ognia wyposażo- 36,5 miesięcznego cyklu służby okrę- tę 21,5 mln dolarów. Okręt został przy- no w doświadczalny telewizyjny system tów tego typu, został przesunięty do bu- wrócony do służby w dniu 9 listopa- śledzenia celów, a wszystkie cztery sy- dżetu następnego roku finansowego. da 1968 roku, chociaż prace na nim stemy kontroli ognia pocisków „Talos” Prace te zostały ostatecznie wykonane zakończono później tak, że gotowość wyposażono w układy śledzenia celów w Philadelphia Naval Shipyard w Fila- operacyjną krążownik uzyskał w dniu nawodnych. W listopadzie 1970 roku delfii pomiędzy lipcem 1973, a majem 20 czerwca następnego roku. Żaden na krążowniku Albany (CG-10) zamon- 1974 roku i kosztowały 8 mln dolarów. z pozostałych dwóch okrętów typu nie towano automatyczny system prze- Oprócz prac remontowych dokonano przeszedł modernizacji zgodnej z pro- ciwdziałania zagrożeniu rakietowemu wówczas kolejnej modernizacji syste- gramem SCB‑002. Planowana przez (ASMD)16 SLQ-19A. Tego rodzaju sy- mu NTDS i innych systemów okrętu, Ministerstwo Obrony i autoryzowana stem kolejnej generacji – SLQ-26 Chi- po czym w 1975 roku został on jednost- na rok finansowy 1967 modernizacja cago (CG‑11) otrzymał podczas moder- ką flagową 2 Floty zastępując w tej roli krążownika Columbus (CG-12) została nizacji wykonanej od 29 sierpnia 1972 krążownik Springfield (CLG-7). Jako anulowana przez dowództwo Marynar- roku do 10 sierpnia roku następnego jednostka flagowa, Albany mógł przyjąć ki, a przeznaczone na nią środki (ponad w Long Beach Naval Shipyard. Prze- na pokład 10 oficerów oraz 58 podofice- 22 mln dolarów) przeniesione na inne prowadzone wówczas prace obejmo- rów i marynarzy załogi sztabowej. zadania. wały także montaż cyfrowego systemu Podczas przeglądu przeprowadzo- kierowania i kontroli ognia, zamianę 15. Patrz: C.C. Wright, W.I. Staff – The Tall La- dies, „Warship International”, Nr 2/77. nego pod koniec 1969 roku krążownik analogowych systemów obliczeniowych 16. ASMD – AntiShip Missile Defense.

Krążownik rakietowy Albany (CG-10) po modernizacji przeprowadzanej pod koniec 1968 roku w stoczni marynarki w Bostonie, podczas której zdemontowano min. jego przedni wysokościomierz radiolokacyjny SPS-30, a na przednim masztokominie zamontowano trójwspółrzędną stację dozoru powietrznego SPS-48. Fot. U.S. Navy

82 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie krążowniki ciężkie typu „Baltimore” i „Oregon City”

Krążowniki rakietowe Chicago (CG-11) i Oklahoma City (CLG-5) w rezerwie Floty Pacyfiku w Bremerton w stanie Waszyngton w czerwcu 1984 roku. Fot. U.S. Navy

Wcześniejsza rezygnacja z dokonywa- stał natomiast zmodernizowany system nak na znaczny koszt realizację prac re- nia prac modernizacyjnych krążownika NTDS krążownika Chicago (CG‑11). montowych przesunięto do budżetu na- Columbus (CG-12) i wynikający z niej Pod koniec 1976 roku został zdemon- stępnego roku finansowego. Planowano brak przystającego do wymogów współ- towany rufowy wysokościomierz radio- przy tym, że po przeprowadzeniu grun- czesnego pola walki systemu obróbki da- lokacyjny SPS-30 Albany (CG-10) dla townej modernizacji możliwa będzie nych operacyjnych (NTDS) spowodowa- stworzenia miejsca do instalacji anteny służba Chicago do początków lat osiem- ły, że okręt ten z końcem maja 1975 roku systemu komunikacji satelitarnej. Kolej- dziesiątych. Podobny zakres prac mo- wycofano ze służby jako pierwszy z krą- ny, wynikający z harmonogramu remont dernizacyjnych zaplanowano na rok żowników rakietowych typu Albany. krążownika Chicago (CG-11) przypadał 1979 na liderze typu. W sierpniu tego roku po raz kolejny zo- na rok finansowy 1977. Ze względu jed- Zanim jednak przystąpiono do modernizacji obydwu pozostających Dane taktyczno-techniczne krążowników rakietowych typu „Albany” w służbie krążowników typu Albany wyporność lekka 13 357 ton; pełna 17 878 ton (projektowa); zdecydowano o ich wycofaniu z linii długość: maks. 205,47 m, na KLW 202,39 m; w roku finansowym 1980. Trudna sy- wymiary szerokość na KLW 21,25 m; zanurzenie maks. 7,93 m; tuacja międzynarodowa spowodowała jednak, że okres ich służby prolongowa- moc maszyn nominalna 120 000 KM; no o kolejne trzy lata. W rzeczywistości prędkość 31,5 w (projektowa) 33 w; obydwa okręty pozostawały w składzie zasięg 7700 Mm przy 20 w (projektowy); floty do połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku. Ich uzbrojenie zostało 2 działa uniwersalne 127 mm L/38 (2 x I); jednak pozbawione systemów rakieto- 4 wyrzutnie PPK „Talos” (2 x II); wych „Talos” – ze względu na zbyt duże 4 wyrzutnie PPK „Tartar” (2 x II); koszty ich obsługi. Krążownik Chica- 8 wyrzutni rakietotorped POP RUR-5 ASROC (1 x VIII); go (CG‑11) został wycofany ze służby uzbrojenie 6 wyrzutni torped POP 324 mm (2 x III); z końcem stycznia 1984 roku, a Albany pancerz pas burtowy: 152 mm/102 mm; pokłady pancerne: 64 mm; (CG-10) w połowie następnego roku. lotnictwo 1 śmigłowiec Obydwa złomowano we wczesnych latach dziewięćdziesiątych. załoga 1155 (60 + 1095) (ciąg dalszy nastąpi)

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 83 Tekst Zvonimir Freivogel (Niemcy)

Ciekawe ujęcie Karlsruhe z początków służby wykonane w Kanale Kilońskim. Fot. „Wilhelmshafener Zeitung” uroczystości z okazji uzyskania niepod- ległości przez Maltę. W roku 1965 odbyły się manewry NATO „Top Ten” na Morzu Północnym oraz ćwiczenia FOST w Portland. W na- stępnym roku Karlsruhe i Braunschweig udały się w rejs na Wyspy Kanaryjskie i złożyły wizytę w Breście. W 50. rocz- nicę bitwy na Skagerraku obie wspomniane fregaty spotkały się z brytyjskimi niszczycielami Dainty i Defender na dawnym polu bitwy, aby uczcić pamięć poległych po obu stronach. W drugiej połowie roku odbyły się ćwiczenia na wodach francuskich, wspólne manewry z jednostkami duńskimi oraz strzelanie torpedowe u wybrzeży Norwegii. Latem 1967 r. Karlsruhe, Braunschweig i Lü- beck udały się za Wielką Wodę i odwie- dziły Filadelfię, a wracając zawinęły do Lizbony. We wrześniu odbyły się ćwicze- nia „Botany Bay” i „Desex 67”. Karlsruhe (wraz z Emdenem) zosta- ły w dniu 21 marca 1968 r. przeniesione do Eskadry Floty we Flensburgu, bio- rąc następnie udział w trwających od 27.04. do 10.05. manewrach NATO pod kryptonimem „Black Badge”. Następnie fregata ćwiczyła wspólnie z Sea Eagle w okolicach Londonderry, uczestnicząc następnie w „Desex 68” i „Silvertower”. Po jednym z rejsów szkolnych jednostka poszła w lutym 1969 r. do przeglą- du w arsenale w Kilonii i w stoczni część III Blohm+Voss w Hamburgu. Prace za- kończono dopiero 15.10.1970 r. W ro- Niemieckie fregaty typu „Köln” Opis służby okrętów – „Karlsruhe” załogi, w roku 1963, okręt odwiedził ku następnym, w styczniu, szkolono na- Karlsruhe kontynuował tradycje kil- dwa razy Haakonsvern w Norwegii, stępny rocznik . Od 5.07. do 6.11.1971 ku poprzednich niemieckich lekkich po których nastąpiły ćwiczenia „Clea- r. Karlsruhe po raz pierwszy wszedł krążowników. Pierwszy z nich zatonął nex 63” oraz „Keystone 63”, a w roku w skład STANAVFORLANTU, składając podczas I wojny światowej w dniu 1 li- następnym odbyto manewry „Bright wizyty w Ponta Delgada, Nowym Jorku, stopada 1914 r. w wyniku wewnętrznej Horizon” i „Bold Dame”. Od 25.05. do Newport, Halifaksie, St. Johns, fiordzie eksplozji, drugi, internowany w Scapa 12.06. 1964 r. Karlsruhe wraz z bliź- Hal na Islandii, Rosyth, Leith, Breście, Flow, zatopiła własna załoga w dniu 21 niaczym Emdenem wzięły udział w za- Antwerpii i Rotterdamie. W roku 1972 czerwca 1919 r., a trzeci został storpe- chodnioniemiecko-francuskich ma- odbyto następne rejsy szkolne, składając dowany przez brytyjski okręt podwod- newrach „Leopard II”, a następnie wizyty w Breście i Vigo. W tym ostatnim ny Truant podczas operacji zajmowania wyruszyły w rejs ku północy Europy, porcie załoga fregaty udzieliła pomocy Norwegii, a następnie dobity przez tor- odwiedzając Wyspy Owcze, Jan May- przy gaszeniu ognia, który wybuchł na pedowiec Greif. en i Harstad. Była to pierwsza wizy- hiszpańskim statku pasażerskim Mon- Karlsruhe Bundesmarine po ukoń- ta kurtuazyjna zespołu niemieckiego serrat. Po wizycie w Aberdeen odbyto czeniu budowy i przeprowadzonych od chwili zakończenia II wojny świato- ćwiczenia w ostrzale celów lądowych próbach odbiorczych wcielony został wej. Po jesiennych manewrach „Botany koło przylądka Wrath. We wrześniu od- 15 grudnia 1962 r. do służby i przydzie- Bay” obie jednostki podążyły na Morze były się manewry „Strong Express”, lony do 2. Eskadry Eskortowców. Jesz- Śródziemne, gdzie reprezentowały Nie- a następnie fregata wzięła udział w ćwi- cze w okresie docierania jednostki i jej miecką Republikę Federalną podczas czeniach w ramach SEF, które miały

84 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln” miejsce na Skagerraku i w Kattegacie. Aalborg, Kopenhagę, Cherbourg, Porto czyła też w we wrześniu w manewrach Wiosną 1973 r. Karlsruhe wyruszył do i Lizbonę. Pod koniec Karlsruhe zastąpio- NATO pod kryptonimem „Ocean Safa- Portlandu, Dublina i Leith, by następnie ny został przez Köln. Po krótkim pobycie ri” i w listopadzie w „Joint Maritime Co- znowu dołączyć do SEF. Jak już wspo- w stoczni na początku roku 1977 jednost- urse” u wybrzeży Szkocji. W roku 1980 mniano wyżej, w dniu 8.06.1973 wraz ka wyruszyła wraz z bliźniakami Köln, odbyły się dwa razy ćwiczenia z udzia- z Emdenem fregata eskortowała norwe- Braunschweig i Emden oraz zaopatrze- łem niszczycieli („Desex”) i przy tej oka- ski jacht Norge z królem Olafem V na niowcem Glücksburg i zbiornikowcem zji Karlsruhe odwiedził Kristiansand pokładzie. Eifel na Morze Śródziemne celem prze- i Kopenhagę. Od 27.05. do 13.06. fregata W dniu 25.09.1973 r. Karlsruhe po- prowadzenia wspólnych ćwiczeń wraz uczestniczyła wraz z bliźniakiem Augs- wrócił w skład 2. Eskadry Eskortow- z sojuszniczymi jednostkami amerykań- burg i niszczycielami Z 3 i Z 4 we francu- ców, ale przedtem jednostka musiała skimi, hiszpańskimi i francuskimi. Przy skich manewrach „Suroit 80”. Po kolej- pójść do stoczni na obligatoryjny prze- tej okazji zawinięto również do Neapolu nych ćwiczeniach na wodach ojczystych gląd. Pod koniec roku 1974 fregata wzię- i Lizbony. Pod koniec roku Karlsruhe po- okręt poszedł w dniu 30 września 1980 ła udział w SEF IV/74, a na początku nownie wziął udział w działaniach grupy r. do przeglądu, który zakończono 12 lu- następnego roku skierowała się do Port- SEF IV/77, a następnie odbył rejs szkol- tego 1981 r. Następnie fregata złożyła land, skąd w dniach od 27.01. do 20.03. ny po Bałtyku. wizytę w Kopenhadze i odbyła ćwicze- operowała w ramach BOST, następnie Rok 1978 jednostka spędziła w stocznia FOST w Portland. W sierpniu 1981 stała się jednostką flagową ćwiczeń ze- ni remontowej, a w dniu 10.09. odkryto, r. miały miejsce kolejne ćwiczenia, tym społowych w ramach SEF na Morzu że dokonano na niej aktu sabotażu (pod- razem „Desex 3/81”, po których nastąpi- Północnym, na Skagerraku, w Kattega- łożenie ognia w pomieszczeniu turbin; ły manewry NATO „Botany Bay”, a we cie i na Bałtyku (27.05.-18.06.). W dniu koszty naprawy wyniosły 100 tys. DM). wrześniu przyszedł czas na SEF 812, po 24 września w stan spoczynku odszedł Dopiero w roku 1979 okręt wyszedł na których jednostka odwiedziła Göteborg ówczesny dowódca zachodnioniemie- swój pierwszy rejs szkolny, by następ- w Szwecji. Następnie nastąpił czas po- ckiej floty, wiceadmirał Paul Hartwig1 nie wziąć udział w Basic Operational ligonu morskiego (strzelanie z dział ar- i zgodnie ze stosowaną tradycją zo- Sea Training organizowanej przez FOST tylerii, wystrzeliwanie pocisków rakie- stał w tym dniu przewieziony z pokła- w Portland. Tam też fregata najechała na towych ZOP oraz zrzucanie i miotanie du Karlsruhe przez swoich podwładnych boję i musiała zostać wzięta na hak przez bomb głębinowych), następnie Karlsru- oficerów w łodzi wiosłowej na ląd. Od holownik ratowniczy Helgoland i dopro- he „czuwał” nad przeprowadzającą swo- 16.02. do 10.03.1976 r. jednostka dzia- wadzona do Wilhelmshaven, gdzie we- je pierwsze próby na wodach Skager- łała w składzie SEF, latem Karlsruhe za- szła do doku. Trzecia misja w składzie raku nową fregatą Niedersachsen, by stąpił w STANAVFORLANCIE niszczy- STANAVFORLANTU miała miejsce potem wziąć udział w ćwiczeniach ka- ciel Bayern. Drugi w tym roku udział między 15.08. a 5.12. Karlsruhe zastąpił dry dowódczej Bundeswehry, które od- w ww. zespole datuje się na okres między w Quebeck Kölna, a następnie w skła- 11.08. a 10.12. W tym czasie, tzn. w trak- dzie całego zespołu złożył wizyty w St. 1. Wiceadmirał Paul Hartwig (Crew/35). W czasie II w.ś. (03.1942-11.1942) dowódca U 517, na cie trwania ćwiczeń, czy też przerwy, fre- Johns, Rejkjawiku, Narwiku, Rosyth, An- którego konto zapisano 276 283 BRT zatopionego gata odwiedziła Narwik, Liverpool, Gent, twerpii, i Portsmouth. Fregata uczestni- alianckiego tonażu. (przyp. red.)

Tym razem Karlsruhe w 1976 roku. Uwagę zwraca nowe ciemnoszare malowanie fregaty. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 85 Niemieckie fregaty typu „Köln”

Karlsruhe pod turecką banderą jako Gazi Osman Pasa w 1984 roku. Fot. Hartmut Ehlers były się w zachodniej części Bałtyku. Po Niemiec, a mianowicie lekki krążow- była poza służbą od 20 czerwca do 26 raz ostatni Karlsruhe działał w składzie nik typu Bremen, który spłynął na wodę listopada 1969 r., a w roku 1970 wzięła STANAVFORLANTU między 16 sierp- w roku 1904, a w latach 1922/23 został udział w kilku manewrach („Minorex”, nia a 8 grudnia 1982 r.. W tym też cza- pocięty na złom 2. Eskortowiec i przy- „Oceanex”), odwiedziła Londonderry sie fregata wzięła udział w manewrach szła fregata Bundesmarine została po i uczestniczyła w „Work-up Training” „Northern Wedding”, tudzież w innych oddaniu do służby przydzielony do w Portland. W rejsie powrotnym zało- ćwiczeniach, które przerwane zostały 2. Eskadry Eskortowców w Cuxhaven, ga Lübeck udzieliła pomocy na wzbu- pobytem w stoczni remontowej w Kilo- ale jeszcze przed ukończeniem prób rzonym morzu hamburski motoro- nii. W dniu 8 grudnia okręt był ponow- jednostka służyła ówczesnemu mini- wiec przybrzeżny Ute, biorąc go na hak nie w Wilhelmshaven, a w dniu 29 grud- strowi obrony narodowej (von Hassel), i holując do Weymouth Bay. W sierpnia 1982 r. z pokładu zszedł jego ostatni Inspektorowi Marynarki Wojennej (wi- niu odbyły się ćwiczenia „Desex 70”, dowódca, a w dniu 1 stycznia 1983 r. fre- ceadmirał K.-A. Zenker) jako „pływa- a w październiku wraz z eskadrą frega- gata została wycofana z pierwszej linii. jąca podstawka” w czasie obserwacji ta wyruszyła na Atlantyk, zawijając po Zamierzano ją przekazać Turcji i pod manewrów, które miały miejsce w za- drodze do Lizbony i Setubalu. W stycz- tym kątem była ona też przygotowywa- chodniej części Bałtyku. Po dalszych niu 1971 r. Lübeck wszedł w skład STA- na. W tym czasie na pokładzie przeby- próbach złożono w roku 1964 wizytę NAVFORLANTU, biorąc udział w ma- wała mieszana niemiecko-turecka za- w Haakonsvern i Stavanger, a czerwcu newrach „Sunny Seas 71” i „German łoga. W dniu 13 marca okręt opuścił jednostka zawinęła do swojego miasta Operations 71”. W Newport/Rhode Is- Wilhelmshaven i obrała kurs na Mo- i portu partnerskiego, jakim była han- land została zluzowana przez Karlsru- rze Śródziemne, gdzie w dniu 28 mar- zeatycka Lubeka. Później w składzie es- he i wróciła do ojczyzny. We wrześniu ca Karlsruhe został wycofany z aktywnej kadry (Karlsruhe, Emden i Braunsch- jednostka ćwiczyła wspólnie z Hambur- służby pod banderą niemiecką. Jeszcze weig) odwiedziła północną Norwegię, giem i Augsburgiem na Morzu Północ- tego samego dnia podniesiona została na a w październiku odbywała ćwiczenia nym, na wodach Skagerraku i u wy- nim bandera turecka, a jednostka zmie- u wybrzeży Portugalii; w maju 1965 r. brzeży Norwegii. niła nazwę na Gazi Osman Pasa (D 361). uczestniczyła w manewrach NATO „Top Po „Work-up Training” w Portland pod Po roku przemianowano ją w Gelibo- Ten”. Po dalszych rejsach szkolnych wy- koniec 1971 r. już wkrótce, bo pod ko- lu. Swoją służbę kontynuowała jeszcze brała się w rejs po Atlantyku do Nowe- niec stycznia 1972 r. nastąpił czas prze- przez siedem następnych lat. W roku go Jorku, a wiosną 1968 r. została przeprowadzenia kolejnych ćwiczeń. Tym 1995 r. została ostatecznie skreślona z li- bazowana do 2. Eskadry Eskortowców razem Lübeck wraz z Schleswigiem-Hol- sty floty i pocięta na złom. w Wilhelmshaven. Następnie kurs po- stein i Bayernem wyruszył na ćwicze- wiódł ponownie na Atlantyk, podczas nia artyleryjskie, które przeprowadzono „Lübeck” którego okręt zawinął do Funchal, po- Eskortowiec Lübeck miał tylko jed- czym poszedł na przegląd do stoczni 2. Lübeck był pierwszą niemiecką jednostką o na- nego poprzednika w dawnych flotach Blohm+Voss w Hamburgu. Jednostka pędzie turbinowym (przyp. red.)

86 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln” wraz z jednostkami Royal Navy, a na- W styczniu Lübeck przeszedł do Port- Z początkiem roku 1979 Lübeck zlu- stępnie zespół niemiecki zwiedził Barce- land, gdzie przyłączył się do zespołu zował niszczyciel Bayern w składzie lonę i Cagliari, aby ćwiczyć wspólnie z 6. STANNAVFORLANTU; ćwiczenia w Ka- STANAVFORLANTU, biorąc następ- Flotą US Nawy i jednostkami włoskimi. nale La Manche odbyły się pod kryptoni- nie udział w manewrach „Botany Bay W dniu 18 lutego jednostki ponownie mem „Locked Gate 1/75”. Jednostka za- 79” i po 4 miesiącach został zastąpiony zgłosiły się w Wilhelmshaven. W marcu winęła do Lizbony, Rosyth, Hamburga przez Kölna. Również w roku 1980 Lü- okręt działał w Grupie Stałego Pogoto- i Portsmouth, biorąc m.in. udział w ma- beck był częścią STANAVFORLANTU, wia (SEF), która przebywała na Morzu newrach flot Portugalii, Norwegii i Ho- biorąc udział w manewrach „Teamwork Północnym i przy wejściach na Bałtyk. landii. Złożono wizyty w Stavanger, 80”.Jednostką flagową tych ćwiczeń W skład tej grupy wchodziły niszczycie- Bergen, Oslo, Breście i ponownie w Liz- NATO był amerykański lotniskowiec Ni- le Mölders, „Schleswig-Holstein, Z 2, Z 3 bonie. Od 13 października do 7 listopa- mitz. W grudniu fregata została zastą- i Z 5, okręty podwodne U 1 i U 10, kutry da miał miejsce rejs szkolny wraz z frega- piona przez bliźniaka Braunschweig. torpedowe 5. Eskadry, trałowce 7. Es- tą Emden i zaopatrzeniowcem Freiburg, W roku 1981 Lübeck uczestniczył w ćwi- kadry, zbiornikowce floty Frankenland, zawijając do Portland, Trondheim, i Den czeniach niszczycieli „Desex 1/81”, a na- Eifel, Wittensee, zaopatrzeniowce Co- Helder. Następnie odbyły się ćwiczenia stępnie również w manewrach SEF burg, Freiburg „Meersburg oraz 1., 2., 3 SEF 4/75. Rok 1976 rozpoczął się od 811. W dniu 27 kwietnia fregata wy- Eskadra Lotnictwa Morskiego. Drugie manewrów „Torpex” na Skagerraku, na- ruszyła razem z Hamburgiem w rejs ćwiczenia SEF odbyły się na przełomie stępnie Lübeck wziął udział w SEF 1/76, szkolny na Atlantyk i Morze Śródziem- maja i czerwca. Lübeck został również a od 10 do 21 maja uczestniczył w mane. W trakcie wychodzenia z Pensaco- odkomenderowany do ćwiczeń artyle- newrach NATO „Bright Horizon/Bold li obie niemieckie jednostki zderzyły się. ryjskich koło Przylądka Wrath. Między Game 76”. Następnie nadal ćwiczono Lübeck odniósł tylko lekkie uszkodzenia 14 a 28 września fregata wzięła udział u wybrzeży Norwegii, by potem odwie- nadbudówek, ale został odesłany do oj- w manewrach NATO „Strong Express”, dzić po raz kolejny swoje miasto partner- czyzny, aby towarzyszyć zaopatrzeniow- które odbyły się na północnym Atlanty- skie. Niejako z marszu przeprowadzono cowi Glücksburg (uszkodzenie maszyn) ku. Następnie nadszedł czas jesiennych następne ćwiczenia, tym razem z niszczy- do Wilhelmshaven. ćwiczeń SEF na Skagerraku i Kattega- cielem Rommel. W dniu 18 lutego 1977 Następny przegląd techniczny przy- cie. Od stycznia do października frega- r. Lübeck wraz z niszczycielami Mölders gotowany został pod koniec roku 1981 ta przebywała w stoczni remontowej i Hessen i zbiornikowcem Emsland wy- i przeprowadzony został od 8 lutego do w Bremerhaven (przegląd). Początek szedł na Morze Śródziemne. Po drodze 27 lipca 1982 r. w stoczni Hapag-Lloyd roku 1974 Lübeck spędził na ćwicze- rzucono kotwicę w Tulonie, i Alicante. w Bremerhaven. W roku 1983 odby- niach i szkoleniu załogi oraz na ćwicze- Do Wilhelmshaven jednostki wróciły 25 ły się następne ćwiczenia, jak „Desex niach SEF 1/74, odwiedzając przy okazji marca. Przegląd techniczny Lübeck trwał 83/1” i uroczystości w dniu 22 marca Oslo. Następnie wziął udział w obligato- w Bremerhaven od 20 czerwca 1977 do w Wilhelmshaven z okazji 25 rocznicy ryjnym treningu w Portland oraz w SEF 6 lutego 1978 r. Również w lutym prze- powstania flotylli niszczycieli. Po BOST 3/74, tudzież w Weapon-Training w Port- prowadzono próby z nowym sonarem w Portland (15.05.-16.06.1983 r.) jed- land, w listopadzie. morskim. nostka zawinęła do La Rochelle. Fregata Lübeck z początków służby w jasnoszarym malowaniu. Fot. „Wilhelmshafener Zeitung”

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 87 Niemieckie fregaty typu „Köln”

Ujęcie Lübeck z 1986 roku. Fot. Hartmut Ehlers jeszcze kilka lat służyła w składzie Bun- „Braunschweig” 28 a 29.07.1964 r. Braunschweig szczęś- desmarine biorąc udział w różnych ćwi- Jedynym poprzednikiem tego eskor- liwie wyszedł z opresji podczas huraga- czeniach i manewrach NATO. Dopiero towca, noszącym tę samą nazwę był nu, który zaskoczył okręt koło Lofotów. 30 września 1988 r. jednostkę wycofano pancernik Kaiserliche Marine, któ- W dniu 21 sierpnia w kambuzie wy- z pierwszej linii. Również i ją przekaza- rego kadłub spłynął na wodę w roku buchł pożar, a 20 stycznia 1965 okręt no marynarce tureckiej, lecz nad Bosfo- 1902. Jednostka ta kontynuowała swo- wszedł na mieliznę na południe od wy- rem jednostka miała służyć jako rezer- ją służbę do roku 1926 pod banderą Re- spy Leröy i musiał powrócić do stoczni, wuar części zamiennych dla swoich ichsmarine. Jako ciekawostkę należy gdzie oprócz usunięcia uszkodzeń ukoń- bliźniaków. W dniu 15 listopada 1988 r. potraktować fakt, że pancernik nosił na- czono pozostałe prace wyposażeniowo- okręt obrał kurs na Morze Śródziemne, zwę historycznej krainy3, natomiast póź- stoczniowe. W dniu 31 maja 1966 r. ra- a po dwóch tygodniach, w dniu 1 grud- niejsza fregata nazwę miasta! Po odda- zem z Karlsruhe i dwoma brytyjskimi nia, po przybyciu do nowego właścicie- niu do służby jednostkę włączono do niszczycielami (patrz wyżej) uczestni- la, wycofano ją ze służby i przekazano 2. Eskadry Eskortowców, biorąc następ- czyła w ceremonii upamiętnienia pole- sojuszniczej marynarce wojennej. nie udział w wielu ćwiczeniach. Między głych w bitwie na Skagerraku. Następ- nie okręt przeszedł do Portland, aby Cięcie kadłuba eks-Lübeck w stoczni złomowej Seymen, luty 1994 roku. Fot. Hartmut Ehlers działa w zespole FOST, a w grudniu po- wrócił do Hamburga celem dokonania przeglądu technicznego. W drugiej po- łowie 1967 r. jednostka wyruszyła w rejs zamorski do Filadelfii w Stanach Zjed- noczonych, składając po drodze wizytę w Lizbonie. Wiosną 1968 r. Braunschweig wraz z innymi jednostkami 2. eskadry eskor- towców przebazowany został z Cuxha- ven do Wilhelmshaven; w maju odwiedził Funchal na Maderze oraz Ha- akonsvern. Razem z Emdenem i niszczycielem Schleswig-Holstein fregata uczestniczyła we francusko-niemieckich manewrach „Gemex 68”. Pod koniec

3. Brunszwik, Braunschweig, kraina historyczna w Niemczech. Obszar pomiędzy dolną Łabą i We- zerą, obejmujący góry Harzu, wyżynę Elm i część Niziny Niemieckiej. Od XII w. posiadłość rodu Wel- fów; 1235-1918 księstwo; 1918 republika. Główne miasta: Brunszwik, Salzgitter , Goslar (przyp. red.)

88 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln”

Braunschweig w początkach swojej owocnej służby. Fot. „Wilhelmshafener Zeitung” roku nastąpiły ćwiczenia u wybrzeży łał w składzie SEF, ćwicząc koło przy- wziął udział w ćwiczeniach „Desex”, Norwegii i przy okazji złożyła ona wizy- lądka Wrath, po czym nadszedł czas na a następnie działał w składzie SEF 1/77. ty w Horten i Stavanger. kolejne manewry, tym razem pod kryp- Od kwietnia do czerwca 1977 r. wraz Wiosną i latem 1969 roku działała tonimem „Gemex Britex” z udziałem z eskadrą okręt przebywał na Morzu w ramach STANAVFORLANTU, biorą jednostek francuskich i niemieckich. Śródziemnym, skladając wizyty w Ne- od 25 kwietnia do 3 maja udział w ma- Po wizycie w Breście jednostka weszła apolu i Lizbonie. Ponowne przeglądy newrach NATO „Coal Cliff”, które odby- w skład SEF, pod koniec sierpnia 1974 i ćwiczenia nastąpiły w roku 1978, m.in. ły się na Morzu Północnym. Do zadań r. odwiedziła razem z niszczycielem „Bold Game”, „Desex 2/78”, „Bright Ho- fregaty należało również udział w rewii Hamburg i zaopatrzeniowcem Eifel Ha- rizon”, „Desex 3/78” oraz „Northern morskiej na redzie Spithead zorganizo- akonsvern. Jesienią wzięła udział w ma- Wedding we wrześniu 1978 r. Razem wanej w dniu 16 maja z okazji 20 rocz- newrach NATO „Northern Mercher”, z jednostkami Hessen, Schleswig-Hol- nicy powołania do życia NATO. Następ- które odbyły się na Morzu Północnym stein, Rommel, Z 5, Coburg i Rhön fre- nie jednostka odwiedziła Ponta Delgada oraz u wybrzeży Norwegii i Danii. Po gata wyruszyła w rejs szkolny na Morze i Hamilton na Bermudach, gdzie na jej zdemontowaniu z jednostki uzbrojenia Śródziemne, który trwał od 20 paździer- pokładzie wizytę złożył książę brunszwi- poszła ona do stoczni remontowej Ha- nika do 10 grudnia. W roku następ- cko-luneburski (Herzog von Brauns- pag-Lloyda w Bremerhaven, a jej zało- nym odbyły się kolejne ćwiczenia, tym chweig-Lüneburg). Następnie okręt ga przeszła częściowo na fregatę Em- razem „Desex 1/79”, udział w grupie przeszedł do Norfolk, gdzie w dniu 25 den, na której właśnie przegląd dobiegł SEF 1/79, manewry NATO „Bright Ho- czerwca zastąpiona została przez Ham- końca. Braunschweig wyszedł ze stoczni rizon”, poczym jednostka poszła do po- burga. Od października 1969 r. do kwiet- w czerwcu a od 18 listopada do 3 grud- nownego przeglądu do Wilhelmshaven nia 1971 r. fregata przebywała w stocznia 1975 r. działała w składzie FOST i Bremerhaven, który trwał do stycznia ni remontowej w Hamburgu, poczym w Portland. 1980 r. W Stavanger odbyły się „Fleet ponownie dołączyła do eskadry, biorąc W dniu 5 stycznia fregata zastąpiła Operational Readiness Accuracy Check udział w FOST i ćwiczeniach SEF 4/71. niszczyciel Schleswig-Holstein w skła- Site”, która trwała do maja. Po BOST Od 4 stycznia do 10 czerwca wchodziła dzie STANAVFORLANTU, przebywając w Portlandzkie pod koniec roku 1980, w skład STANAVFORLANTU i odwie- w jego składzie do 8 maja, kiedy to zosta- nowy rozpoczął się od Work-up Trai- dziła Amerykę Północną i Południową, ła zastąpiona przez niszczyciel Bayern. ning w Portland, a następnie jednost- by następnie wziąć udział w uroczystoś- W międzyczasie wzięła udział w mane- ka weszła w skład STANAVFORLANTU ciach związanych z utworzeniem NATO. wrach „Safe Pass” i „Open Gate 76”. Po i wzięła udział w manewrach „Test Gate Później jednostka ćwiczyła razem z 6. zluzowaniu jednostka poszła niejako po- 81” oraz „Bright Horizon”, po których Flotą na Morzu Śródziemnym, a w dniu zaplanowo do stoczni remontowej Ha- nastąpiły kolejne ćwiczenia. W dniu 10 czerwca zawinęła do Wilhelmsha- pag-Lloyda i arsenału morskiego ce- 2 marca 1982 r. Braunschweig zderzył ven. Kolejny pobyt w stoczni trwał do lem naprawy systemu dostarczającego się w Wilhelmshaven z holownikiem lutego 1973 r. Wiosną 1973 r. Braun- wodę pitną i usunięcia stwierdzonych Sylt, doznając drobnych uszkodzeń, schweig wziął udział w manewrach wad w systemie turbin Escher-Wyssa. lecz już wkrótce jednostka mogła wzią NATO „Sunny Seas 73”, następnie dzia- Od 1 stycznia do 4 lutego Braunschweig udział w ćwiczeniach SEF 821 oraz ma-

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 89 Niemieckie fregaty typu „Köln”

Braunschweig w czasie obserwacji manewrów polskiej MW, połowa lat 70-tych. Fot. zbiory Jarosław Malinowski newrach „Baltex East”. Nastepnie na- od 4 do 12 maja. Od połowy paździer- gata wyruszyła 15 czerwca 1986 r. stąpiła pora kolejnego przeglądu, od 5 nika do połowy grudnia fregata wraz w rejs do Nowego Jorku, gdzie przed lipca do 21 września. W trakcie kolejne- z Hessen i Glücksburgiem udała się odrestaurowaną Statuą Wolności wzię- go rejsu szkolnego Braunschweig doznał w rejs szkolny ku wybrzeżom Afryki Za- ła udział w uroczystościach z okazji poważnych uszkodzeń w huraganie nad chodniej. W czasie manewrów wiosen- amerykańskiego Dnia Niepodległości, Zatoką Niemiecką (31.01.-2.02.) i mu- nych w roku 1984 Braunschweig został uczestnicząc w wielkiej paradzie mor- siał pójść do stoczni remontowej, gdzie koło Bornholmu w gęstej mgle starano- skiej zorganizowanej na rzece Hud- przebywał do 4 marca. wany przez brytyjską fregatę Plymouth. son. Po powrocie do Wilhelmshaven Po wycofaniu ze służby trzech jedno- Naprawa uszkodzeń (wyrwa w burcie) w dniu 2 sierpnia, Braunschweig wziął stek bliźniaczych Braunschweig konty- trwała od 17.04. do 8.06. poczym jed- udział w kolejnych ćwiczeniach dopie- nuował swoją służbę jeszcze przez kilka nostka udała się na szkolenie do Port- ro wiosną i latem 1987 r., które odby- lat. W roku 1983 wziął udział w mane- land, a od 12 listopada 1984 r. do 17 ły się w Zat. Biskajskiej na Karaibach. wrach i w Basic Training w Portland grudnia 1985 r. trwał wielki przegląd Złożono również wizytę w Glasgow. La- oraz w manewrach „Bright Horizon”, techniczny. Po dłuższych próbach, fre- tem 1987 r. odbyły się również manewry

Braunschweig w czasie manewrów, 1988 rok. Fot. Hartmut Ehlers

90 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Niemieckie fregaty typu „Köln”

Braunschweig po przekazaniu Turcji jako Gemlik, 1994 rok. Fot. Hartmut Ehlers NATO „Ocean Safari”, ale na okręcie od- przysparzała im sama ich konstrukcja, nym uśmieszkiem, należy stwierdzić, mówiła posłuszeństwa maszynownia, należy odnotować ich niski procent że fregaty typu Köln były prawdziwy- a jednego z członków załogi zmyła fala, uszkodzeń. Na ich pokładach w okresie mi „końmi roboczymi” Bundesmarine, co pozostało niezauważone. Jednostkę ponad 20 latach służby w zahartowa- które do końca swojej służby nie przy- musiano przedwcześnie odesłać do oj- nych „wilków morskich” przemieniło sparzały żadnych problemów natury czyzny. W roku 1988 odbyły się następ- się wiele roczników przyszłych ofice- technicznej, a dwie z nich kontynuowa- ne ćwiczenia; SEF 881. Od 3 paździer- rów i marynarzy. W trakcie długich rej- ły jeszcze przez kilka ładnych lat swoją nika do 25 listopada fregata udała się sów szkolnych złożono wizyty w wielu służbę w Turcji. w rejs na Morze Śródziemne, a pod ko- zamorskich portach, pielęgnując za- niec służby (marzec 1989 r.) wzięła jesz- razem dobre kontakty z marynarka- Tłumaczenie z języka niemieckiego cze udział w manewrach na północnym mi państw zaprzyjaźnionych i sojuszni- Michał Jarczyk Atlantyku. czych. Wspólnie z niszczycielami typu Również i tę fregatę przekazano Tur- Hamburg, fregaty typu Köln w zna- Bibliografia cji. W dniu 6 czerwca 1989 r. udała się komity sposób przetrwały gwałtowny 1. Conway´s All the Worlds Fighting Ships 1947- poprzez Vigo i Palma de Mallorca do skok w dziedzinie techniki, nawet i le- 1995, Conway Maritime Books, London 1995. Gölcik, dokąd zawinęła 4 lipca, wtedy piej niż wspomniane niszczyciele, gdyż 2. Jürgen Eichardt: Fregatte der Bundesmarine też Braunschweig został oficjalnie wy- chodziło o okręty wyposażone wyłącz- AUGSBURG, Modellbaupläne + artykuł o samym cofany ze służby i przekazany Turcji. nie broń lufową i ZOP, więc od cza- okręcie i jego systemu uzbrojenia, 2007. Jednostka miała zastąpić uszkodzoną su do czasu wystarczyło, że zmoderni- 3. Norman Friedman: The Naval Institute Guide to w wyniku pożaru fregatę Gemlik (eks- zowano na nich odpowiednie sensory. World Naval Weapons Systems 1997-1998, Naval In- Emden), ale tak się jednak nie stało, Na szczęście dla obu paktów militar- stitute Press, Annapolis/Maryland 1997 gdyż wykorzystano ją prawdopodobnie nych, które w tym okresie istniały na 4. Wolfgang Harnack: Die Zerstörerflottille der Deu- jako rezerwuar części zamiennych, gdyż politycznej mapie świata trwający mię- tschen Marine von 1958 bis heute, Koehlers Verlags- pierwszy Gemlik został w roku 1994 wy- dzy nimi tzw. okres „zimnej wojny” nie gesellschaft, Hamburg 2001. cofany ze służby, a w przypadku dotych- przerodził się w „gorący”, gdyż opisa- 5. Hans H. Hildebrand, Albert Röśhr, Hans-Otto czasowego Braunschweiga nastąpiło to ne fregaty nie były zmuszone do spraw- Steinmetz: Die deutschen. Kriegsschiffe - Biographien już rok później. dzenia siebie w ekstremalnych warun- - Ein Spiegel der Marinegeschichte von 1815 bis zur kach. Stanowiły one jednak podstawę Gegenwart, Band I - VII, Koehlers Verlag, Reprint in Streszczenie do dalszych prac studyjnych nad kolej- zwei Bänden, Mundus-Verlag, bez roku wydania. Na podstawie powyżej przedstawio- nymi okrętami Deutsche Marine oraz 6. Jane’s Fighting Ships, różne roczniki. nych „życiorysów” poszczególnych jed- prac pod kątem strategii i taktyki obo- 7. Jane’s Pocket Book 9 - Naval Armament, edited by nostek, można się zgodzić ze stwier- wiązujących dzisiaj. Pomimo, że opinia D. Archer, Macdonald & Jane´s, London 1976. dzeniem, że fregaty typu Köln odegrały publiczna nie poświęcała tym okrętom 8. Gerhard Koop: Emden Ein Name - Fünf Schiffe, istotną rolę w fazie konsolidowania się prawie żadnej uwagi (w odróżnieniu Bernard & Graefe Verlag, München 1983. Bundesmarine. Operacyjnie skonstruo- od czasów obecnych, kiedy tzw. „no- 9. Gerhard Koop, Siegfried Breyer: Die Schiffe, Fah- wane do działania na „bliskich” akwe- woczesne” dziennikarstwo szukające rzeuge und Flugzeuge der deutschen Marine von 1956 nach, takich jak Morze Północne i Bał- taniej sensacji we wszystkim i gotowe bis heute, Bernard & Graefe Verlag, Bonn 1996. tyk, doskonale sprawdziły się również upatrywać w każdej zagranicznej wizy- 10. Günther Kroschel, Hans-Jürgen Steindorff: Die w trakcie rejsów po Atlantyku i Mo- cie okrętu w obcym kraju próbę wywo- Deutsche Marine 1955 - 1985, Verlag Lohse - Eis- rzu Śródziemnym. Pomimo początko- łania politycznego kryzysu), a znawcy sing, Wilhelmshaven 1985. wo pojawiajacych problemów, które tematu traktowali je z politowania god- 11. Weyers Flottentaschenbuch, różne roczniki.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 91 Tekst Jan Radziemski

ogłow(i iel cow ” W )e „Kalmary

Ładna fotografia Riazania (eks-K-44) wypływającego na patrol bojowy. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin

Geneza okrętów kiet „Posejdon” z 10-14 głowicami typu dent Stanów Zjednoczonych – w swoim Na początku lat 70-tych Rosjanie po MIRV (ang. Multiple Independent Tar- wystąpieniu skierowanym do Kongresu wielu latach, kosztem niewiarygodnych getable Rerentry Vehicul). w lutym 1970 roku stwierdził, iż Związ- wysiłków, oraz zaangażowania olbrzy- Póki co zamiast nowych głowic Ro- kowi Radzieckiemu udało się stworzyć mich środków, doścignęli Amerykanów sjanie musieli dla niwelowania tej nowoczesne siły strategiczne, pod wie- w liczbie strategicznych atomowych przewa+gi budować więcej okrętów loma względami zbliżone parametrami okrętów podwodnych i morskich rakiet podwodnych, co kosztowało nieporów- do amerykańskich, a w niektórych ka- balistycznych. Upragniony przez nich nywalnie więcej1. Władcy Kremla zda- tegoriach nawet je przewyższające. Po- parytet z USA stał się faktem. Ale towa- wali sobie sprawę, że leninowska zasa- wstała w ten sposób sytuacja sprzyjająca rzysze z Biura Politycznego KC KPZR da o ilości przechodzącej w jakość nie porozumieniu obu mocarstw w dziedzinie zamierzali na tym poprzestać. Do- spełni się i tym razem. Trzeba było zaka- nie zbrojeń strategicznych. W 1972 roku magali się od konstruktorów i prze- sać rękawy i zabrać się do projektowa- stosowne porozumienie zostało uroczy- mysłu jeszcze większej liczby okrętów nia rakiet z nowoczesnymi rozdzielają- ście podpisane. i kolejnych rakiet. Amerykanie nie mie- cymi się głowicami. Porozumienie porozumieniem, ale li jednak zamiaru dać się tak łatwo zdy- Tymczasem zmieniła się też sytua- główne cele kremlowskiej polityki nie stansować. Podnieśli poprzeczkę i stwo- cja międzynarodowa. Amerykanie za- zmieniły się i zaczęła się kolejna run- rzyli Rosjanom kolejną przeszkodę. Tym uważyli, zresztą nie po raz pierwszy, że da zbrojeń. Procesy odprężeniowe tylko razem była to luka technologiczna, jaka nie ma większych szans na zbudowanie się stworzyła po wprowadzeniu przez długotrwałej przewagi nad przeciwni- 1. A. Kiński; Nosiciele strategicznych rakiet bali- nich w 1970 roku do uzbrojenia ra- kiem. Richard Nixon - ówczesny prezy- stycznych. „Morza Statki i Okręty” nr 1/1996 s. 15.

Dynamika wzrostu morskiego komponentu SJS w ZSRR i USA Rok Liczba OPARB Liczba na nich RB Liczba ładunków na nich ZSRR USA ZSRR USA ZSRR USA 1967 2 41 32 656 32 1552 1970 20 41 316 656 316 2048 1975 55 41 724 656 724 4536 1981 62 41 950 648 ok. 2000 5280 1984 62 39 940 656 ok. 2500 ok. 6000 1986 61 38 922 672 ok. 3000 ok. 7000 Źródło: G. Kostiew; Morskije strategiczeskije. ,,MS,, nr 10/1994 s.11.

92 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Wielogłow(icow)e „Kalmary”

zaktywizowały prace nad kolejnym po- wocześnienie systemu kierowania og- ści kiosku. Trzeba było wprowadzić nie- koleniem sowieckich rakiet z głowica- niem rakietowym. Pozostałe elementy zbędne poprawki, drogą zainstalowania mi typu MIRV. 13 lutego 1973 roku za- konstrukcji kadłuba i siłowni pozostały dodatkowych dwóch rzędów szpiga- padła decyzja o rozpoczęciu prac nad w zasadzie niezmienione. towych kratek w nadbudówce w rejo- nowym kompleksem rakietowym, któ- nie wyrzutni rakiet dla odprowadzania ry otrzymał oznaczenie D-9R. Jego naj Budowa i próby wody i urządzenia systemu przedmuchi- istotniejszym elementem miała być mię- Prace nad rakietą i jej nosicielem trwa- wania nadbudówki powietrzem wyso- dzykontynentalna rakieta balistyczna ły pełną parą w związku z tym cała se- kiego ciśnienia3. wyposażona w rozdzielającą się głowicę ria okrętów poprzedniego typu (667BD) Ten system m.in. przyczynił się do z blokami bojowymi indywidualnie na- została ograniczona do czterech jedno- uratowania K-424 przechodzącego pró- prowadzanymi na cel. stek. Piąty kadłub wspomnianej serii by morskie jesienią 1976 roku. 11 wrześ- Zadanie, jakie stanęło przed radzie- (późniejszy K-424) stał się automatycz- nia 1976 roku na poligonie w Morzu ckimi konstruktorami polegało na nie pierwszym kadłubem kolejnej serii. Białym, znajdując się na głębokości 210 wdrożeniu wieloładunkowej głowicy Stępkę pod ten okręt położono już 30 m przy prędkości 20 węzłów, w wyni- bojowej przy zachowaniu maksymalne- stycznia 1974 roku, lecz wodowanie na- ku poważnego błędu nawigatora, okręt go zasięgu rakiety. Nawiasem mówiąc stąpiło (wyprowadzenie z doku) dopie- nie wykonał na czas nakazanego przez amerykanie mieli dokładnie odwrotny ro 11 lutego 1976 r., natomiast główny dowódcę zwrotu i wszedł na niebez- problem. Musieli zapewnić swojej no- okręt tego projektu K-441, pod który po- pieczną mieliznę o głębokości zaledwie wej rakiecie („Trident” C-I) międzykon- łożono stępkę dopiero 7 maja 1974 roku, 179 m. Okręt uderzył częścią dziobo- tynentalny zasięg przy zachowaniu roz- okazał się faktycznie drugim w kolejno- wą o skaliste dno uszkadzając poważ- dzielających się głowic indywidualnego ści, choć ukończony został najwcześniej. nie osłonę i główną antenę kompleksu głow( naprowadzania2. Cała seria liczyła 14 jednostek i została hydrolokacyjnego oraz trzon i pióro ste- lo ic ” Rok wcześniej przedstawiciele floty zbudowana w cechu Nr 50 „Siewierno- ru kierunkowego. Krążownik uniknął ie o radzieckiej przygotowali założenia tech- go Maszinostroitielnogo Predprijatija” zagłady tylko dzięki umiejętnym dzia- w) ry niczne dla nowego podwodnego nosi- w Siewierodwinsku. Głównym nadzo- łaniom mechanika stoczniowego G.D. W e „Kalma ciela. W 1973 r. w biurze konstrukcyj- rującym budowę ze strony WMF był ka- Pawliuka i starszego inżyniera-mecha- nym „Rubin” pod kierunkiem znanego, pitan 2 rangi S.A. Nowosiełow. nika okrętu A.W. Nienaszewa. Po prze- głównego konstruktora S.N. Kowalie- Pomimo sprawdzonej od lat konstruk- rwaniu prób jednostka powróciła do wa, podjęto prace nad kolejnym warian- cji w czasie prób odbiorczych ujawnio- bazy o własnych siłach. Po dokowaniu tem OPARB typoszeregu 667, który no poważne usterki związane z dużym i usunięciu uszkodzeń w stoczni „Zwie- otrzymał oznaczenia 667BDR i krypto- przegłębieniem okrętu w trakcie wynu- zdoczka”, próby pomyślnie zakończono nim „Kalmar” (w nomenklaturze USA rzania się na powierzchnię. Głównym i NATO okręty oznaczano jako Delta- „winowajcą” okazał się potężny „garb” 2. R. Kanin; Uralskije strategiczeskije. „Morskoj Sbornik” nr 8/2003 s. 63. III) Przy projektowaniu tych okrętów pokrywający wyrzutnie rakiet, który 3. L.G. Szmigielskij; Wmiestie sozdawali podwod- szczególną uwagę zwrócono na uno- sięgał na tych jednostkach 3/4 wysoko- nyj fłot rodiny. „Sudostrojenije”, nr 2/2001 s. 65.

Jedna z jednostek o nieustalonej nazwie (K-92?) w czasie morskich prób odbiorczych na Morzu Białym. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 93 Wielogłow(icow)e „Kalmary”

wnia okrętowa składała się z dwóch autonomicznych turbogeneratorów typu TG 3000 o mocy 2 x 3000 kWt. Zapasowe źródło zasilania stanowiły dwa agregaty Dies- la o mocy 2 x 460 kWt oraz dwie baterie akumulatorów ołowiano-kwasowych. Okręt posiadał poza tym dwa silniki skradania się zainstalowa- ne na linii wałów o mocy 2 x 460 kWt. Siłownia okrętowa sterowana była przez system automatyczny konstrukcji R.A. Presnowa (w 1978 roku K-129 w czasie prób odbiorczych, prawdopodobnie na Morzu Białym. Zwracają uwagę wysunięte anteny systemów elektronicznych. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin otrzymał za to nagrodę pań- stwową). i 30.12.1976 r. podpisano akt przyjęcia dobnych do amerykańskich DSRV), Okręty projektu 667BDR zostały wy- okrętu do służby4. Wypadek spowodo- które stanowiły podstawowe wyposaże- posażone w kompleks rakietowy D-9R, wał, że pierwszym okrętem, który zasilił nie podwodnych okrętów ratowniczych w którego skład wchodziło m.in. 16 ra- szeregi floty był K-441 (31.10.1976). projektu 940 (weszły do służby w poło- kiet balistycznych R-29R o masie star- wie lat 70-tych) 6. towej 36,3 t, długości 13,365 m i średni- Opis konstrukcji Zwiększono bezpieczeństwo przeciw- cy 1,8 m. Start rakiet mógł się odbywać Zewnętrznie okręt niewiele się różnił pożarowe okrętu, przez zastosowanie z położenia podwodnego pojedynczo od poprzedniej serii. Nieznacznie zwięk- nowego systemu chemicznego gaszenia lub salwą. Unowocześniony system kie- szyła się jego długość, a osłona wyrzutni ognia z wykorzystaniem freonu. Polep- rowania ogniem pozwalał wystrzelić rakiet „urosła” o 1,5 m sięgając poziomu szono warunki bytowe załogi, która mo- wszystkie rakiety w jednej salwie o skró- górnego pokładu kiosku. Wewnętrzna gła teraz korzystać z sali sportowej a na- conych interwałach między startami. konstrukcja kadłuba była także powtó- wet solarium. Start rakiety, tzw. „mokry” odbywał się rzeniem poprzedniego modelu. Zacho- Układ napędowy okrętu został tak- na silniku marszowym I stopnia rakie- wano podział na 11 przedziałów wodo- że prawie bez zmian przeniesiony z po- szczelnych, przy czym pierwszy, drugi przedniego projektu. Parę wytwarza- 4. W.W. Kostriczenko, B.A Ajzenberg.; Awarii i jedenasty przedział nosiły charakter ły dwa zunifikowane reaktory jądrowe i katastrofy. Cz.1. Charków 1997 s. 9. 5. A.S. Taras.; Atomnyje podwodnyje łodki. Mos- schronów, których grodzie obliczone zo- chłodzone wodą typu WM-4S o łącznej kwa-Mińsk 2005 r. s.148 ( W.M. Apanasienko i R.A. stały na ciśnienie panujące na maksy- mocy cieplnej 180 MWt. Skonstruowa- Ruchadze w pracy Morskije rakietno-jądernyje sy- 5 stemy woorużenija na s. 51, podają mniejszą liczbę malnej głębokości zanurzenia okrętu . no je w OKBM pod kierunkiem F.M. Mi- przedziałów – 10, z których I, II i X były przedzia- Ponadto na tych okrętach po raz pierw- tienkowa. Dwa zespoły turbin parowych łami schronami). szy zainstalowano włazy dostosowane typu OK-700 o mocy 2 x 30 000 KM na- 6. A. Kiński; tamże s. 15. 7. szereg publikacji, np. J.W. Apałkow; Podwod- do złącz luków ewakuacyjnych pojaz- pędzały dwie pięciopiórowe śruby o ob- nyje łodki. St.Petersburg 2002 r s. 28: podaje inną dów podwodnych projektu 1855 (po- niżonym poziomie szumów7. Elektro- moc siłowni - 2 x 20 000 KM.

Dane dotyczące budowy i pierwszych d-ców okrętów projektu 667BDR Nazwa Nr budowy Nr burtowy Stępka Wodowanie W służbie. Pierwszy dowódca K-441 366 ? 7.05.1974 25.05.1976 31.10.1976 kpt. 2. rangi I.N. Litwinow K-424 355 ? 30.01.1974 11.02.1976 30.12.1976 kpt. 1. rangi B.P. Żuikow K-449 367 949 19.07.1974 29.07.1976 26.12.1976 kpt. 2. rangi W.A. Bieleckij K-455 368 926 16.10.1974 16.08.1976 30.12.1976 kpt. 1. rangi I.A. Tołstołytkin K-490 372 901 6.03.1975 27.01.1977 30.09.1977 kpt. 2. rangi W.M. Kuzniecow K-487 373 823 9.06.1975 4.04.1977 27.12.1977 kpt. 2. rangi W.I. Rogowoj K-496 392 864 23.09.1975 13.08.1977 30.12.1977 kpt. 2. rangi P.S. Omielczenko K-506 393 912 29.12.1975 26.01.1978 30.11.1978 kpt. 2. rangi A.I. Samochwałow K-211 394 938 19.08.1976 13.01.1979 28.09.1979 kpt. 2. rangi L.W. Zacharow K-223 395 915 19.02.1977 30.04.1979 27.11.1979 kpt. 2. rangi N.D. Nowikow K-180 396 908 27.12.1977 8.01.1980 25.09.1980 kpt. 2. rangi G.G. Marczuk K-433 397 934 24.08.1978 20.06.1980 15.12.1980 kpt. 2. rangi J.P. Gładyszew K-129 398 ? 9.04.1979 15.04.1981 5.11.1981 kpt. 1. rangi W.I. Basałyk K-44 376 862 31.01.1980 19.01.1982 17.09.1982 kpt. 2. rangi W.A. Pawłow

94 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Wielogłow(icow)e „Kalmary” ty. Rakiety mogły być odpalane z głębo- kości 40-50 m, przy prędkości okrętu nie przekraczającej 5 węzłów, przy stanie morza do 8°B. Podwyższenie celno- ści rakiet zapewniał system kompen- sacji dynamicznych błędów, mierzący Rys. Tomasz Grotnik Tomasz Rys. chwilowe zmiany parametrów kołysa- nia okrętu i przekazujący je do systemu kierowania kompleksem rakietowym. Sama rakieta RSM-50 stanowiła ko- lejną modyfikację jej poprzednicz- ki. Podobnie jak rakieta RSM-40 była dwustopniową rakietą balistyczną na- pędzaną paliwem płynnym, uzbrojoną w głowicę bojową typu MIRV o wadze 1650 kg, z trzema blokami bojowymi o ładunku jądrowym indywidualnie na- prowadzanymi na cel. Kadłub rakiety wykonano ze stopu aluminiowo-magnezowego, całkowicie spawany o konstrukcji plastra miodu. Rakieta dostarczana była przez zakład produkcyjny w stanie zatankowanym i z przymocowanym przednim prze- działem (bez ładunków bojowych, które instalowano dopiero w specjalnym arsenale bazy). Silnik pierwszego stopnia rakiety skła- dał się z dwóch bloków- głównego i ste- rującego. Blok główny jednokomorowy wykonano według schematu zamknię- tego (z dopalaniem utlenianego gazu). Blok sterujący wyposażono w dwie ru- chome komory spalania. Silnik, za wy- jątkiem części bloku sterującego, roz- mieszczony został w zbiorniku paliwa I-go stopnia rakiety. Za ramę nośną słu- żyło tylne dno rakiety, wykonane w formie ściętego stożka. Silnik przymoco- wany był do tylnej wręgi tego dna. Silnik II stopnia – jednokomorowy, wykonano według otwartego schematu. Komora spalania była ruchoma (w dwóch płaszczyznach). Silnik w ca- łości ulokowano w zbiorniku utleniacza I stopnia rakiety i przymocowano do tylnego dna zbiornika utleniacza II stopnia rakiety. Napęd silników stanowiło dwukom- ponentowe samozapalające się paliwo ciekłe złożone z dwóch oddzielnie prze- chowywanych i oddzielnie podawanych do silnika komponentów: utleniacza (kwas azotowy) i paliwa (niesymetrycz- na dwumetylohydrazyna). Bojowy stopień rakiety składał się z kolejno położonych przedziałów (z po- kładowym systemem kierowania rakie- tą), silnikowego i bojowego. Przedział przyrządów pokładowych został roz- dzielony hermetycznym dnem na dwa przedziały. W górnym rozmieszczono trójosiowy stabilizator lotu z ustawio-

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 95 Wielogłow(icow)e „Kalmary”

Jedna z pierwszych fotografii okrętu typu Delta-III wykonana przez Amerykanów. Fot. zbiory Artur D. Baker III nym na nim urządzeniem astrocelowni- czono z zewnątrz pokryciem termoizolu- według otwartego schematu z czterema czym. W dolnym przedziale znajdowała jącym. Górna pokrywa przedziału przy- komorami spalania i wymuszonym po- się pozostała aparatura pokładowego sy- rządów (czepiec balistyczny) oddzielała dawaniem komponentów paliwa (pom- stemu kierowania rakietą, którą zmon- się za pomocą specjalnych zamków pi- py turbinowe). Miał on możliwość wie- towano na specjalnej ramie, przymo- rotechnicznych, uruchamianych na ko- lokrotnego włączania i szeroki zakres cowanej do dolnej wręgi przedziału za mendę pokładowego systemu kierowa- regulacji reżimu pracy. Silnik posiadał pomocą amortyzatorów. Korpus prze- nia po osiągnięciu przez rakietę zadanej dwie dysze nachylenia. Komora spala- działu przyrządów wykonano ze stopu wysokości lotu. Przedział silnikowy zania i dysze nachylenia ustawione zostały aluminiowo-magnezowego i zabezpie- wierał silnik na paliwo ciekłe wykonany w płaszczyźnie stabilizacji rakiety z ze-

Zbliżenie tego samego okrętu wykonane z drugiej burty. Fot. zbiory Artur D. Baker III

96 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Wielogłow(icow)e „Kalmary” wnętrznej strony kadłuba przedziału sil- ników. Przedział bojowy zawierający jądro- we ładunki bojowe został rozmieszczo- ny w przestrzeni tworzonej przez górne dno zbiornika paliwa II stopnia rakiety. Ładunki bojowe ustawiono na ramie w pozycji „odwróconej” w stosunku do kierunku lotu. Oddzielenie ładunków następowało na komendę pokładowego systemu kierowania. Systemu kierowania rakietą miał w swoim składzie aparaturę pełnej as- trokorekcji trajektorii lotu w wyniku obserwacji pozycji ciał niebieskich i wyłapującą pomyłki kompleksu nawigacyjnego OPARB tak w określeniu kursu, jak i miejsca strzelającego okrę- tu. Kierowanie lotem rakiety odbywało się na komendę aparatury pokładowej systemu kierowania, której sygnały do- cierały do urządzeń sterujących: rucho- mych komór spalania I stopnia rakiety, ruchomej komory spalania i dysz bloku odchylenia silnika II stopnia rakiety, komór spalania i dysz przechyłu silnika bojowego stopnia rakiety8. Rakieta przeszła w późniejszym okresie szereg modernizacji. Powstały dwa kolejne wymienne warianty głowic bojowych. Były to - oprócz znanej już wersji R-29R (indeks fabryczny–3M40) z kompleksem D-9R przyjętej do uzbrojenia w 1977 r. i wyposażonej w głowi- cę bojową z trzema ładunkami o mocy po 0,2 Mt - R-29RL z kompleksem D‑9RL, przyjęta do uzbrojenia w 1979 r. wyposażona w monoblokową głowicę o mocy 0,45 Mt i R-29K z kompleksem D‑29K, przyjęta do uzbrojenia w 1982 r. wyposażona w głowicę z siedmioma ła- dunkami o mocy po 0,1 Mt9. Zasięg ra- Ciekawe ujęcie K-455 w bazie w zimowej scenerii. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin kiety w wersji monoblokowej wynosił 8000 km, pozostałe wersje miały ograni- blokowym i sześć w wariancie trzy-blo- wość wykorzystania morskich rakiet czony zasięg do 6500 km. Oprócz tego, kowym. Pomyślne rezultaty doświad- do niszczenia celów o małych rozmia- głowica mogła zawierać także cele po- czeń pozwoliły 25 sierpnia 1977 roku rach. To pozwalało OPARB razić nie zorne10. Wszystkie trzy wersje otrzyma- przyjąć kompleks do uzbrojenia OPARB tylko powierzchniowe nieumocnio- ły jedno oznaczenie RSM-50. W Sta- projektu 667BDR (z dwoma kompleta- ne cele tzw. „miękkie”, ale i cele tzw. nach Zjednoczonych rakietę oznaczono mi bojowego wyposażenia: głowicą mo- „twarde” (np. szyby wyrzutni rakiet kodem SS-N-18 Mod. 1, 2 i 3, oznacze- noblokową i głowicą typu MIRV z 3-ma naziemnego bazowania, umocnione nie kodowe NATO - „Stingray” oznacze- ładunkami bojowymi). W drugim etapie punkty dowodzenia, itp.). nie według porozumienia Start-1, 2 itd. przeprowadzono 12 startów, wszystkie – RSM-50. w wariancie siedmio-blokowym11. Stan- 8. W.M. Apanasienko, R.A. Ruchadze; Morski- W trakcie testów naziemnych i mor- dardowe wyposażenie okrętu stanowiły je rakietno-jądernyje systemy woorużenija.Moskwa skich tej rakiety wykonano 41 startów. warianty rakiety z trzema i jednym bojo- b.dw. s. 86. Wspólne próby kompleksu rakietowego wym blokiem. 9. E.M. Kutowoj, P.M. Sieriebriow, W.P. Kołpa- kow; Ballistyczeskije rakiety podwodnych łodok. „Taj- z rakietą balistyczną RSM-50 z okrętem Te udoskonalone rakiety z rozdzie- fun” nr 1/1999 s. 23 podają jeszcze dwa kolejne wa- podwodnym prowadzono na Morzu lającymi się głowicami indywidualne- rianty tej rakiety: Mod.4: 1987 i Mod.5: 1990, niestety bez żadnych szczegółów. Białym i Barentsa od 16 listopada 1976 go naprowadzania pozwalały znacznie 10. J.W. Apalkow op. cit. s. 28. roku, kiedy to z pokładu K-424 wystar- zwiększyć liczbę atakowanych obiek- 11. A.B. Szirokorad; Orużije oteczestwiennogo fło- towała pierwsza rakieta, do września tów przeciwnika (jedną salwą taki ta 1945-2000. Mińsk-Moskwa 2001 s. 410. 12. J.L. Korszunow, E.M. Kutowoj; Ballistycze- 1977. W pierwszym etapie wykonano okręt mógł razić jednocześnie 112 ce- skije rakiety otieczestwiennogo fłota.St. Petersburg 10 strzelań: cztery w wariancie mono- lów)12. Przy tym pojawiła się możli- 2002 r. s. 25.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 97 Bardzo ciekawe ujęcie jednego z okrętów. Na skosie garbu widoczne dwie pokrywy anten VLF. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Od 1991 roku w związku z zawarciem Ponadto kompleks nawigacyjny „To- Organizacja i bazowanie między ZSRR i USA umowy o zmniej- boł” miał czas przechowywania para- Początkowo wszystkie „Kalmary” szeniu i ograniczeniu strategicznych metrów nawigacyjnych między dwo- wchodziły w skład Floty Północnej. Dla zbrojeń ofensywnych (oznaczenie ros. ma obserwacjami, ponad dwie doby, ich przyjęcia stworzono w 1975 roku SNW-1), kompletacja bojowego wyposa- co polepszyło skrytość okrętu. Jednost- 13 Dywizję AOP, którą od 27 lipca tego żenia z 1 i 7 ładunkami bojowymi zosta- ki otrzymały także kompleks łączności roku podporządkowano 3. Flotylli AOP. ły wycofane z zestawu bojowego wypo- „Mołnia-M”, w skład którego wchodził Od 1976 roku dywizję zaczynają zasilać sażenia rakiety balistycznej RSM-5013. system łączności kosmicznej „Tsunami- okręty projektu 667BDR. Pierwsza do Oprócz zasadniczego uzbrojenia BM”. Ponadto okręty projektu 667BDR Guby Olenija przybywa druga załoga K- złożonego z 16 rakiet, okręty posia- w odróżnieniu od poprzedniej serii po- 441 (kapitan 1. rangi W.M. Lesniczuk), dały, w celu samoobrony, 4 wyrzut- siadały dwa przedziały mieszczące an- pod koniec roku zjawiają się pierwsze nie torped kalibru 533 mm z zapasem teny łączności VLF - wypuszczaną wy- okręty: K-424, K-441 i K-449, w 1977 16 sztuk torped typów: SET-65, SAET- nurzającą się antenę typu bojkowego r. – kolejne trzy (K-455, K-490 i K-487), 60M, 53-65K lub 53-65M oraz system ,,Parawan”, zamienioną później na an- w 1978 r. dwa (K-496 i K-506); w 1979 przygotowania aparatów torpedowych tenę holowaną typu „Łastoczka”. r. – dwa (K-211 i K-223); w 1980 r. także „Kalmar”. Inni autorzy np. Taras, Ilin Nowy kompleks hydroakustyczny dwa (K-180 i K-433); w 1981 i 1982 po i Kolesnikow) wymieniają dodatkowo „Rubikon” (MGK-400) został opracowa- jednym (K-129 i K-44). Po podjęciu de- 2 wyrzutnie torped kalibru 400 lub 406 ny pod kierunkiem głównego konstruk- cyzji o sformowaniu jednostki OPARB mm. Niewykluczone, że w tym przy- tora S.M. Szelechowa. Mógł pracować projektu 667BDR na Oceanie Spokoj- padku chodzi o wyrzutnie celów pozor- w infradźwiękowym zakresie, posiadał nym, dywizja zabezpieczała przygoto- nych (imitatorów). też system klasyfikacji celów. Maksy- wania do przejść z Floty Północnej na malny zasięg wykrywania celów w try- Pacyfik. Łącznie od 1979 r. okręty dy- Wyposażenie radioelektroniczne bie szumopelengacji przy dogodnych wizji odbyły siedem takich rejsów, w tej Na okrętach zainstalowano bar- warunkach hydrologicznych sięgał 200 liczbie sześć razy Północną Drogą Mor- dziej nowoczesne systemy kierowa- km14. Podczas średnich remontów, na ska, pierwszy odbył się w 1979 r15. nia informacją bojową (BIUS) - „Ał- K-44, K-441, K-487 i K-496 zainstalowa- Pozostałe na Północy jednostki zasili- maz BDR” lub MBU-103BDR, które no stację hydrolokacyjną „Awrora‑1”. ły 31. Dywizję AOP. W listopadzie 1986 zapewniały m.in. możliwość strzela- Obserwację sytuacji na powierzchni w skład dywizji wszedł K-496. W mar- nia głębokowodnymi torpedami kie- morza i w powietrzu zapewniała sta- cu 1988 dołączyły K-449, K-129, K-424. rowanymi. Kompleks nawigacyjny cja radiolokacyjna „Kaskad” (MRK-50) W październiku 1989 K-449 przeszedł „Toboł – M-1” lub „Toboł – M-2” (ten z przystawką „Korma” (MRK-57). Ze- ostatni montowany na ostatnich okrę- staw urządzeń elektronicznych uzupeł- 13. Apanasienko, Ruchadze op.cit. s. 87. tach serii) sprzężony z systemem hy- niały: system wykrywania sygnałów ra- 14. W. Ilin, A. Kolesnikow; Oteczestwiennyje droakustycznym „Trzmiel”, pozwalał diolokacyjnych „Zaliw-P” (MRP-10M), atomnyje podwodnyje łodki. „Technika i Woorużeni- je”. nr 5-6/2000, s. 65. określać pozycję okrętu według latar- kompleks telewizyjny MT-70 oraz pery- 15. I.A. Powarenkow; 25 liet 13-toj dywizji podni hydroakustycznych, tzw. markerów. skop typu PZNG-8M. wodnych łodok SF. „Tajfun”, nr 7/2000. s. 20.

98 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Wielogłow(icow)e „Kalmary” na Pacyfik. W 1990 w skład dywizji we- troli bojowych pod lodem przeprowa- przerębli do przerębli. Następną znajdo- szły K-487 i K-44. Okręty bazują w buch- dzano je tylko w okresie trwania polar- waliśmy niekiedy po dwóch dniach, kie- tach Jagielnaja i Olenija. Wszystkie nego dnia. Wynikało to z niemożności dy indziej po dwóch tygodniach. Przeła- jednostki, które przeszły na Pacyfik wykorzystania w czasie nocy polarnej mywaliśmy niezbyt grubą skorupkę lodu, wchodzą w skład 2. Flotylli AOP i sta- głównego środka obserwacji sytuacji wynurzaliśmy się, uzupełnialiśmy zapas cjonują w bazie Rybaczij. lodowej – kompleksu telewizyjnego. powietrza w systemie wysokiego ciśnie- Mimo to w celu sprawdzenia możli- nia i ponownie zanurzaliśmy się pod lód, Służba operacyjna wości użycia broni rakietowej w Arkty- w czarną otchłań”16. Duża część tych okrętów do 1991 ce w czasie nocy polarnej głównodowo- Rejs okazał się niezwykle trudny. roku przeszła remonty stoczniowe połą- dzący WMF ZSRR admirał S. Gorszkow W ciągu 60 dób K-211 przebył 5300 czone z modernizacją, w szczególności podjął śmiałą decyzję wysłania na patrol Mm, z tego 4400 – pod lodową pokry- zamieniono kompleks nawigacyjny na bojowy podwodnego krążownika (z peł- wą Arktyki. W warunkach zimy okręt 14 nowocześniejszy. Pozostałe przeszły to nym kompletem rakiet balistycznych razy wynurzał się w nawodne startowe po 1991 r. Na początku lat 90-tych okrę- na pokładzie) wokół perymetru Północ- położenie, za każdym razem przełamu- ty znajdowały się w dobrym stanie tech- nego Oceanu Lodowatego. To był jedy- jąc lód o grubości do 1 metra. Żeby ła- nicznym. ny taki patrol i nigdy nie został powtó- twiej zrozumieć, jaka presja spoczywała W wyniku przyjętej przez Rosjan rzony. Jego bohaterem stał się K-211, na dowódcy okrętu podczas takiego spe- koncepcji tzw. „Bastionu” jednostki pod dowództwem kapitana 2. rangi A.A. cjalnego rejsu oddajmy jeszcze raz głos tego typu, podobnie jak okręty projek- Bierzina (starszy na pokładzie – kapi- kapitanowi Bierzinowi: tów 667B i 667BD, operowały głów- tan 1. rangi W.M. Busyriew). Rejs trwał „ Arktyka poraża wyobraźnię czło- nie w strefie mórz arktycznych. Z tego od końca października do połowy grud- wieka nie strasznymi sztormami, wy- względu załogi „Kalmarów” często od- nia 1982 r. Okręt miał za zadanie wynu- ciem huraganowego wiatru. Ona pa- bywały rejsy pod pokrywą lodu. Pozna- rzania się na powierzchnię we wszyst- raliżuje świadomość gigantyczną siłą, wanie Arktyki nie należało do łatwych. kich arktycznych sektorach (radzieckim, zdolną w martwej ciszy bezkresnej bia- Trudno policzyć liczbę zderzeń radzie- amerykańskim, kanadyjskim i gren- łej przestrzeni milcząco zdławić, roz- ckich okrętów podwodnych z górami landzkim) Arktyki z przełamywaniem gnieść, zniszczyć okręt, jak łupinę lodowymi, uszkodzonych kadłubów, lodu, oraz doprowadzenia każdorazo- orzecha. Swoją siłę próbowała wypró- zgniecionych kiosków i urwanych an- wo swojego kompleksu rakietowego do bować, kiedy atomowiec kolejny raz ten. Ale nie było innego wyjścia, bo- gotowości startowej. Kapitan Bierzin, wynurzył się w przerębli. Czterej ludzie wiem w pozbawionych lodu wodach do którego przylgnął przydomek „ark- przeciwnik śledził radzieckie OPARB. tyczny admirał” poruszał się (jak to opi- 16. Za „Krasnoj Zwiezdoj” - Podwodnyj Fłot nr Aby zapewnić bezpieczny przebieg pa- sał w swoich wspomnieniach) - „… od 4 (W. Gundarow; Arkticzeskij admirał.) s. 50.

Jeden z okrętów typu sfotografowany 9 listopada 1990 roku w trakcie przebazowania z Arktyki na Kamczatkę. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 99 Wielogłow(icow)e „Kalmary”

sprawie zapadła na posiedzeniu rządu w 1978 r. Głównym celem tego przedsięwzięcia było wzmocnienie Floty Ocea- nu Spokojnego, którego moce budownictwa okrętowego nie zabezpieczały ciągle rosnących potrzeb. Pierwszymi okrętami, które 22 stycznia 1979 przeba- zowano na Pacyfik szlakiem południowym prowadzącym wokół Przylądka Horn, były dwa OPARB: K-455 (d-ca kapitan 1. rangi I.A. Tołstołytkin i K-490 (d-ca kapitan 1. rangi W. M. Kuzniecow). Zespołem dowodził dowódca 13. Dywi- zji AOP kontradmirał A.I. Pa- włow20. Przejście okrętów zabezpie- K-487 w trakcie przebijanie się przez pokrywę lodową. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin czał okręt hydrograficzno-po- wyszli na mostek, cztery maleńkie fi- wy, żeby myśleć o nagrodach dla dziel- szukiwawczy Bajkał, na którym znajdo- gurki na jedynym okręcie podwodnym, nych marynarzy. wała się rezerwowa załoga K-455 (d-ca zagubionym w lodowej pustyni. Czarne Pod koniec 1985 r. miał miejsce inny kapitan 1. rangi I.G. Czefonow). Zespół niebo, martwo-zielonym światłem zo- wyczyn z udziałem K-524 (dowódca pomyślnie pokonał trasę w ciągu 78 dni rzy polarnej, zwiększało tylko poczucie okrętu kapitan 1. rangi W.W. Protopo- i dotarł do Kamczatki zasilając 2-gą Flo- samotności i zagubienia. I nagle lu- pow), który przeszedł przez wąskie prze- tyllę AOP. W tym czasie jednostki przedzie poczuli jakąś niewidzialną obec- smyki, oddzielające Grenlandię od wysp były 40 000 km bez wynurzania się na ność. Gigantyczna siła dotknęła bur- archipelagu kanadyjskiego – z Arktyki powierzchnię. Ten rejs wokół Ameryki tę okrętu i lekko przesunęła go. Jeszcze w Morze Baffina i dalej na Atlantyk. Rejs Południowej był ostatnim jak dotąd21. nic nie zaszło. Wokół jak przedtem pa- zajął 80 dób, 54 z nich okręt spędził pod nowała czarna cisza. Ale w tym czasie lodem na głębokościach poniżej 150 m. 17. Tamże s. 50. cały świat, wydawało się drgnął – tam W ten sposób Rosjanie potwierdzili, że 18 A.A. Bierzin; Moje oswojenie Arktyki. „Tajfun” gdzieś, wiele mil od miejsca wynurze- możliwe jest rozwinięcie okrętów pod- nr 1/2002 s. 25. 19. B.S. Borisow B.G. Liebiedko; Podwodnyj nia okrętu, zaczęło się spiętrzanie lodu. wodnych Floty Północnej przez Biegun front „Chołodnoj wojny”. Moskwa-St. Petersburg Gigantyczna konwulsja przeszła po lo- Północny na Atlantyk z pominięciem zor- 2002 s. 319. dowym pancerzu. ganizowanej przez NATO rubieży prze- 20. Część opracowań rosyjskich podaje jakoby trasa przejścia tych okrętów prowadziła przez At- - Wszyscy na dół! Alarmowe zanu- ciwpodwodnej, ustanowionej na Atlanty- lantyk i Ocean Indyjski (np. I.A. Powarenkow; 25 rzenie! – [krzyknął Bierzin]. Okręt doku na linii Grenlandia - Wyspy Owcze19. liet 13-toj dywizji podwodnych łodok SF.; Podwodnyj słownie zapadł się w głębinę. Przez sy- Ważnym wydarzeniem w historii floty Fłot nr 4 s. 33). 21. Wyd. zbiorowe; Kak sozdawałsia atomnyj stem telewizyjny podwodnicy zobaczyli, ZSRR były przebazowania okrętów tego podwodnyj fłot Sowietskogo Sojuza. Moskwa-St. Pe- jak czarny cień zasłonił zorzę polar- typu na Daleki Wschód. Decyzja w tej tersburg 2003 s. 269. ną. Tam, gdzie niedawno był przerębel, kruszyły się olbrzy- Jeden z okrętów po podniesieniu nowego proporca floty rosyjskiej. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin mie kry. Jeszcze chwila – i na miejscu wynurzenia powsta- ło pole lodowe”17. W kanadyjskim sektorze w ciągu 17 dni okręt nie mógł znaleźć ani jednego miejsca do wynurzenia – „…nad nami ciągnął się zbity lód o grubości do 25 metrów ze spiętrzenia- mi do 90 metrów.- wspomina Bierzin”18. Za podobne wyczyny za- łogi radzieckich „atomow- ców” otrzymywały złote gwiazdy, ale załoga K-211 miała pecha, bo w tym czasie, kiedy okręt pokonywał Arktykę zmarł L. Breżniew. Nikt na Kremlu nie miał gło-

100 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Wielogłow(icow)e „Kalmary”

Borisoglebsk (eks-K-496) w pięknej zimowej scenerii, kwiecień 1998 roku. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin Kolejne jednostki przechodziły na Pacy- rekordów Guinessa, jako najszybsza do- stego preparatu medycznego grupy fik trasą prowadzącą pod lodami Arkty- stawa poczty23. W 2002 r. okręt wniósł interferonów. W miejsce głowicy boki. Pierwszy 25 sierpnia 1980 r. wyszedł nowy wkład w historię światowego kos- jowej rozmieszczono blok „Meduza”, K-223 (kapitan 1. rangi D.M. Nowikow, mosu. 12 lipca załoga, teraz już pod do- tj. kapsułę z preparatem medycznym, starszy na pokładzie – wiceadmirał L.A. wództwem kapitana 1. rangi T. Kajaje- przyrządy telemetrii, system miękkie- Matuszklin). Po nim 18 sierpnia 1981 r. wa wystrzeliła eksperymentalny aparat go lądowania, system zabezpieczający wyruszył – K-506 (kapitan 1. rangi W.A. kosmiczny „Demonstrator-2”, przezna- poszukiwanie aparatu lądującego. Ra- Samochwałow), 16 sierpnia 1982 r. – K- czony do lądowania na innych plane- kietę wystrzelono 9 grudnia 1992 roku 180 (kapitan 1. rangi W.G. Marczuk), 22 tach lub dla dostarczania ładunków na w rejonie Kamczatki z pokładu okrętu sierpnia 1983 r. – K-433 (kapitan 1. ran- Ziemię24. dowodzonego przez kapitana 1. rangi gi W.P. Nikołajewskij, starszy na pokła- 20 lipca 2001 r. załoga bliźniaczego W. Prochorowa. Rakieta-nosiciel wy- dzie – kapitan 1. rangi W.M Busyriew), Borisoglebska pod dowództwem kapita- niosła na orbitę o apogeum ponad ty- w sierpniu 1984 r. K-211 (kapitan 1. ran- na 1. rangi A. Subbotina trafiła na czo- siąca kilometrów blok „Meduza” o wagi W.I. Kosicin), we wrześniu 1988 r. – łówki gazet za sprawą wystrzelenia ra- dze prawie 700 kg. Następnego dnia K-441 (kapitan 1. rangi M.N, Zikunow, kiety-nosiciela „Wołna”. Unikalność tego „Meduza” miękko wylądowała w wy- starszy na pokładzie – kapitan 1. ran- startu polegała na tym, że „Wołna” sta- znaczonym rejonie. Wiadomo było, że gi A.A. Bierzin)22. Ostatnim okrętem tej nowiła konwersyjną rakietę-nosiciel, podobny eksperyment przeprowadzo- serii przerzuconym na Pacyfik w 1989 wykonaną przez państwowe rakietowe ny dwa lata wcześniej na Flocie Pół- roku był K-449. centrum im. Makiejew. Zamiast głowi- nocnej nie powiódł się (nie udało się W latach 90-tych ubiegłego wieku cy bojowej w rakiecie wykorzystano eks- odnaleźć kapsuły lądownika). Tym ra- w warunkach postępującego odprężenia perymentalną konstrukcję – suborbital- zem także nie obeszło się bez kompli- pomiędzy wielkimi mocarstwami okrę- ny aparat kosmiczny „Kosmos-1”, który kacji. Początkowo start zaplanowa- ty tego typu zaczęto wykorzystywać do wyniósł na zadaną orbitę tzw. „Słonecz- no na 7 grudnia, ale awaria systemów eksperymentów cywilnych. Takim spo- ny parasol” o średnicy 26 m, przedsta- elektronicznych spowodowała przeło- sobem 22 maja 1995 r. załoga K-44 pod wiający system oddzielnych „płatków”, żenie go o kilka dni26. dowództwem kapitana 1. rangi W.N. wykonanych ze specjalnej powłoki, któ- Pod koniec lat 90-tych kilka okrę- Bażenowa wystrzeliła rakietę balistycz- ra jest kilkadziesiąt razy cieńsza od ludz- tów zmieniło nazwy z alfanumerycz- ną z akwatorium Morza Barentsa w ra- kiego włosa. Jednak ten ostatni nie od- mach międzynarodowego programu dzielił się od rakiety i spłonął w gęstych 25 22. I.A. Powarenkow; op. cit. s. 20. „Elrabek”. Moduł lądujący z aparaturą warstwach atmosfery . 23. „Podwodnyj Fłot” nr 4 s. 41. naukową (opracowaną przez Uniwer- Kilka lat wcześniej KB im. Makie- 24. S. Kowaliew; Tworcy szkoły podwodnych po- bied (k 20-lietiu wwoda w stroj RPKSN „Riazań”.„ sytet Bremeński w Niemczech) i pocztą, jewa wspólnie z Instytutem „Biofi- Morskoj Sbornik” nr 11/2002 s.16. przeleciał suborbitalną trajektorią pra- zpribor” z St. Petersburga uczestni- 25. S. Bierieżnoj; Atomnyje podwodnyje łodki wie 9000 km, w ciągu 20 minut od mo- czyło w ciekawym eksperymencie WMF SSSR i Rosii. Moskwa 2001 r. s.75. 26. W. Szastun, A. Kosołapow; Sozizdajuszczaja mentu startu i wylądował na Kamczat- naukowym. Chodziło o uzyskanie rakieta(nieobycznyj pusk PŁARB Tichookieańskogo ce. Ten wyczyn odnotowano w księdze w warunkach nieważkości superczy- fłota)„ Morskoj Sbornik” nr 4/1993 s. 44.

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 101 Wielogłow(icow)e „Kalmary”

K-455 w Wiljuczinsku w zimowej scenerii Półwyspu Kamczatskiego, 1998 rok. Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin nych na nazwy miast, bądź świę- dolsk. 15.09.1998 r zmieniono nazwy gij Pobiedonosiec. Jako ostatni nazwę tych Kościoła Prawosławnego: K-44 aż trzech jednostek K‑506 na Zielono- zmienił K-496, który od 11.01.1999 od 10.02.1998 r. nosi nazwę Riazań, grad, K-211 na Pietropawłowsk-Kam- stał się Borisoglebskiem. K‑223 od 18.07.1998 nazywa się Po- czatskij i K-433 na Swiatoj Gieor- Pomimo niezbyt zaawansowane- go wieku okrętów projektu 667BDR Podstawowe dane taktyczno-techniczne okrętów projektu 667BDR w drugiej połowie lat 90-tych zaczę- Wyszczególnienie 667BDR ło się ich stałe wycofywanie. Powodem Wyporność (t) była potrzeba wypełnienia zobowiązań -nawodna 10 600 traktatowych rosyjsko-amerykańskich. -podwodna 16 000 Jeden okręt został skreślony z listy floty Wymiary (m) w 1995 r. (K-129). Dwie dalsze jednost- -długość 155,0 ki wycofano w 1996 r. (K-424 i K-441), -szerokość 11,7 w 1999 skreślono K-487, dalsze trzy -zanurzenie 8,7 okręty spisano w 2002 r. Pod koniec Głębokość zanurzenia (m) 2005 roku w służbie pozostawało jesz- -robocza 320 cze 6 jednostek tego typu: Riazań, Bori- -maksymalna 400 soglebsk, Zielienograd, Pietropawłowsk- Prędkość (w) Kamczatskij, Podolsk i Swiatoj Georgij 27 -nawodna 14 Pobiedonosiec. -podwodna 24 Autonomiczność (doby) 80 27. W. Szczerbakow; Morskaja komponenta tria- Załoga (osoby) 130 (42 oficerów) dy. „Nacjonalna Oborona” nr 1/2006 s. 30.

Dane taktyczno-techniczne rakiet R-29(RSM-50) Nazwa, rok Liczba głowic Wymiary: dł x szer., Masa startowa Liczba stopni, typ Zasięg, km System kierowania CPO, km wejścia do uzbr. x moc, Mt m (t) silnika Mod. 1, 1977 6500 3 x 0,2 INS + AK 0,9 – 1,4 14,1 x 1,8 35,3 2-SRC Mod. 2, 1978 8000 1 x 0,45 INS + AK 0,9 – 1,4 14,1 x 1,8 35,3 2-SRC Mod. 3, 1979 6500 7 x 0,1 INS + AK 0,9 -1,4 14,1 x 1,8 35,3 2-SRC SRC – silnik rakietowy na paliwo ciekłe INS + AK – system inercyjny z astrokorekcją Źródło: W.P. Kuzin,W.I. Nikolskij; Wojenno-morskoj fłot SSSR 1945-1991, St. Petersburg 1996 s. 328.

102 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE Wielogłow(icow)e „Kalmary”

Ocena jednostek projektu 667BDR Za ocenę tych okrętów niech posłu- ży opinia wyrażona przez znanego rosyjskiego eksperta i publicystę, admi- rała w stanie spoczynku G. Kostiewa: „Zbudowanie radzieckich podwodnych krążowników strategicznych niewątpli- wie było dużym osiągnięciem tamtejsze- go przemysłu stoczniowego. Ale dokonano tego za wysoką cenę, praktycznie wyczyszczeniem kieszeni radzieckich podatników. Wyasygnowanie ogromnych środków na budowę podwodnych rakietowców w praktyce nie zawsze miało racjonalne przesłanki. W po- równaniu z amerykańskimi radzieckie OPARB były głośniejsze, ustępowały ja- kością środków elektronicznych. Oba te niedostatki nie były następstwem złego projektowania, prędzej charakteryzowa- ły niewysoki poziom i kulturę technicz- ną radzieckiej ekonomiki w ogóle i wi- Pietropawłowsk-Kamczatskij (eks-K-211) w letniej scenerii Półwyspu Kamczatskiego, 1998 rok. doczne odstawanie od przodujących Fot. zbiory Siergiej A. Bałakin technologii tych czasów. Tylko nieco kompensowały (nie usunęły!) istnieją- i środkami technicznymi, polepszoną pieczeństwo nawigacji , ale i dokład- ce niedostatki w przedostatniej modyfi- jakością radioelektronicznych środków ność ognia rakietowego28. kacji rodziny 667 w projekcie 667BDR, obserwacji, łączności i rozpoznania, 28. G.G. Kostiew; Wojenno-morskoj fłot Sowiet- bardziej szerokim wdrożeniem środków bardziej nowoczesnym systemem nawi- skogo Sojuza i Rossii 1945-2000. Moskwa 2004 ss. automatyzacji kierowania uzbrojeniem gacji, od którego zależało nie tylko bez- 341- 342.

POLECAMY!!!

Pancerniki typu „Scharnhorst” Wydanie II, rozszerzone i uzupełnione

Autor Przemysław Federowicz

• 88 stron • 2 rozkładówki z 4 planami w skali 1:400 • 120 fotografii czarno-białych • 41 rysunków + 9 tabel + 4 mapki • 8 plansz kolorowych

Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE 103 Recenzje

DZIEJE POLSKIEJ FLOTY Bałtyk, morze Czarne jak również główne rzeki Rzeczypospoli- od Kazimierza Jagiellończyka tej, zwłaszcza w ich dolnym biegu. do Augusta II Mocnego Monarchowie polscy posiadali również swych lenników, któ- Tadeusz Górski rzy prowadzili własną, często bardzo ambitną politykę mor- Format 150 x 216 mm, s. 432, ską. O ile lennicy czarnomorscy byli kłopotliwi, a krzyżaccy, w tym s 7 wkładka barwna, czy później z Prus Książęcych wątpliwi, o tyle książęta Kur- 119 ilustracji i rysunków, 11 fotografii, landii z linii Kettlerów, a zwłaszcza Jakub I byli nader aktyw- 7 planów, 7 map, 6 schematów. ni. Najlepszym dowodem ich aktywności były próby koloniza- Wydawnictwo L&L, cji Gambii w Afryce, czy Tobago na Karaibach, nie mówiąc już Gdańsk 2008, o rozwoju stoczni w Windawie wraz z całym niezbędnym za- cena 54 PLN pleczem technicznym. Jeden z rozdziałów książki poświęcony został stosowanym W burzliwych dziejach Polski, bądź co bądź państwa typowo w polskiej flocie jednostkom pływającym ich konstrukcji, bu- lądowego, aspekty morskie nie odgrywały nigdy istotnego zna- dowie, uzbrojeniu, wyposażeniu, czy załogom. Kolejny rozdział czenia, stąd też trudno się dziwić, że powszechna wiedza spo- zajął się morskimi aspektami sztuki wojennej. Znajdziemy tu łeczna o rodzimych tradycjach morskich jest w sumie niewiel- informacje o Komisji Morskiej kasztelana Kostki, a także Ko- ka. Jeśli już, to w najlepszym przypadku wiedza ta ogranicza misji Okrętów Królewskich z czasów Zygmunta III Wazy. Spo- się do działań marynarki wojennej i floty handlowej w okre- ro miejsca poświęcono sposobom prowadzenia walki morskiej, sie II wojny światowej, co jest niezaprzeczalną zasługą licz- odmiennej bo wywodzącej się z działań kaperskich na Bałtyku, nych publikacji nieżyjącego już Jerzego Pertka. O tym, że jako a zupełnie innej na Morzu Czarnym gdzie wyprawy kozackich państwo podejmowaliśmy, co prawda ze zmiennym szczęś- czajek miały z reguły charakter działań morsko – lądowych, ciem, pewne próby również w okresach wcześniejszych, wie z szerokim wykorzystaniem naturalnych walorów wybrzeża. naprawdę niewielu naszych rodaków. Tym większe też zain- Bardzo interesujące informacje zawiera rozdział dotyczą- teresowanie powinna wzbudzić kolejna praca autorstwa Ta- cy potencjalnych przeciwników, a więc obcych flot na Bałtyku deusza Górskiego, zatytułowana DZIEJE POLSKIEJ FLOTY i Morzu Czarnym. W sposób syntetyczny przedstawiono floty od Kazimierza Jagiellończyka do Augusta II Mocnego, wyda- w układzie chronologii czasowej, poczynając od Hanzy, poprzez na w roku 2008 przez gdańskie Wydawnictwo L&L. Tadeusz Prusy Książęce, Danię, Szwecję, Holandię, siły Cesarstwa Mos- Górski już wcześniej dał się poznać jako autor licznych artyku- kwy, a później Rosji po Imperium Osmańskie na Morzu Czar- łów poświęconych zagadnieniom polskiej obecności na morzu nym. Wspomniano również o zjawisku piractwa, które jednak w wiekach XVI – XVII, publikowanych na łamach „Przeglądu przestało się liczyć na wspomnianych akwenach jako realne za- Morskiego”, a także książek dotyczących floty w czasach pano- grożenie już w końcu XVI stulecia. wania Jagiellonów i Wazów. Ostatni wreszcie rozdział publikacji zajmuje się zagadnienia- Tym razem nowa praca o zdecydowanie popularyzatorskim mi, które zwykle najbardziej interesują przeciętnego czytelni- charakterze, przedstawia wysiłek polskich monarchów z dyna- ka, a mianowicie samym wojnom morskim poczynając od walk stii Jagiellonów i Wazów, niektórych królów elekcyjnych, a tak- z Zakonem Krzyżackim w „Wojnie Trzynastoletniej”, aż po pas- że pierwszego z Wettynów, mający na celu stworzenie organiza- mo wojen ze Szwedami za Wazów. Odrębne miejsce poświę- cyjnych podwalin własnej floty uważanej za niezbędny atrybut cono kozackim działaniom przeciwko imperium osmańskie- realizacji polityki w stosunku do Moskwy i Szwecji na obszarze mu w wieku XVII na Morzu Czarnym. Siłą rzeczy wszystkie Bałtyku, jak również co jest niemal zupełnie pomijane do Impe- wspomniane wcześniej działania wojenne zostały potraktowa- rium Osmańskiego na wodach Morza Czarnego. ne w sposób nader skrótowy, bo nie one były w końcu głównym Całość pracy została przez autora podzielona na 9 rozdzia- przedmiotem rozważania autora. łów, które przedstawiają różnorakie aspekty związane z próba- Książka jest bogato ilustrowana rysunkami, szkicami i ryci- mi tworzenia własnej floty wojennej w minionych stuleciach. nami. W tekście posiada plany a także oddzielną część z ma- Wśród zagadnień tych znajdują się między innymi zasady or- pami, które ułatwiają orientację w miejscach o których mowa ganizacji narodowych, jak powiedzielibyśmy dziś sił morskich, wcześniej. Niewątpliwym walorem publikacji jest czytelny i ko- a także twórcy ówczesnej polskiej marynarki wojennej. Rzecz munikatywny język, pozbawiony nadmiaru naukowej frazeo- znamienna, oprócz monarchów zaangażowanych w tworze- logii. Treść uzupełnia słownik rzeczowy obejmujący 194 ha- nie floty, z reguły przeznaczonej do realizacji konkretnych za- sła z zakresu historii, geografii, budownictwa okrętowego czy dań o krótkim horyzoncie czasowym, w gronie tym znajdują się uzbrojenia, a także słownik biograficzny z 40 krótkimi biogra- również hetmani tacy jak Jan Zamoyski, Jan Karol Chodkiewicz mami pojawiających się osób. Obszerna bibliografia książki liczy Stanisław Koniecpolski, a także hetman kozacki Piotr Kona- czy 224 pozycje. szewicz – Sahajdaczny, którego osoba cieszy się obecnie wiel- Praca Tadeusza Górskiego DZIEJE POLSKIEJ FLOTY od Ka- ką atencją w niepodległej Ukrainie. Sytuacja ta jest o tyle zrozu- zimierza Jagiellończyka do Augusta II Mocnego stanowi próbę miała, że ówczesna marynarka wojenna była tworzona ad hoc pewnej systematyzacji wiedzy o fragmencie ojczystych dziejów, dla potrzeb planów operacyjnych realizowanych przecież w za- często pomijanym w różnych rozważaniach historyków. Jako sadniczym kształcie przez siły lądowe. książka popularyzatorska spełnia swe zadanie dobrze, należy Odrębne miejsce poświęcono głównym ośrodkom tworze- zatem mieć nadzieję, że trafi do bibliotek szkolnych oraz do rąk nia polskiej floty, którymi były ujście Wisły z centrum w Gdań- wszystkich czytelników zainteresowanych morskimi tradycjami sku, ujście Dźwiny z centrum w Rydze oraz ośrodki kozackie Polski. na Siczy Zaporoskiej. Ośrodki te związane były z zasadniczymi akwenami operacyjnej aktywności floty, do których należały Maciej S. Sobański

104 Nr 90 (4/2008) • OKRĘTY WOJENNE