lente @ºº• de Helliπ∆ themanummer

Martin Buber De weg van de mens [1947]

1 zelfbezinning religie

Rabbi Schnëur Salman, de Raw van Reussen, die om zijn denkbeelden en zijn levenswijze door een voor­ & politiek & man van de Mitnagdim bij de regering ­verdacht was gemaakt, zat in Petersburg gevangen. In afwachting van zijn verhoor, kwam het hoofd van de gendar­ merie zijn cel binnen. Het indrukwekkende en stille gelaat van de raw, die in zichzelf verzonken hem aanvankelijk niet bemerkte, deed de opmerkzame man vermoeden van welk slag zijn gevangene was. Hij be­ gon een gesprek met hem en ging al snel vragen stel­ len, die bij het lezen van de Schrift bij hem waren op­ gekomen. Ten slotte vroeg hij: ‘Hoe moet het toch worden opgevat, dat God de Alwetende tot Adam spreekt: “Waar ben je?”’ ‘Geloof je’, antwoordde de raw, ‘dat de Schrift eeuwig is en ieder tijdperk, elk ge­ slacht en iedere mens om­ vat?’ ‘Dat geloof ik’, zei hij. ‘Welnu’, sprak de zaddik, ‘te allen tijde richt God zich de Helliπ∆ de

2 lente @ºº• lente ∆ Lucebert: De verdrijving uit het paradijs In 1970 maakte de schilder- ­dichter-tekenaar Lucebert de zeefdruk hiernaast. De misvormde figuren van Lucebert doen in de verste verte niet meer aan het paradijs denken. De menselijke conditie is raadselachtig, geweld- dadig en wordt door duistere dro- men gekenmerkt. Wat heeft God hiermee van doen? Daarop zoekt deze Helling geen antwoord, wel op de vraag op welke manier religie – de vormen die mensen geven aan hun voor- stellingen van God – aanwezig is in onze samenleving en wat hierop het antwoord van linkse politiek moet zijn. Bij wijze van motto een gedicht van Lucebert uit 1959, ­onder de titel ‘zorg’: mijn god is gestorven wie zal mij verlossen

de kikkers kwaken de klokken tikken

Martin Buber: De weg van de mens. De joodse denker Martin Buber (1878-1965) overleefde de shoah. Hij schreef in 1947 ‘De weg van de mens’, gebaseerd op de chas- sidische mystiek. Bij zichzelf beginnen, maar niet bij zichzelf eindigen, van zichzelf uitgaan, maar niet naar zichzelf toe streven, zichzelf zijn, maar niet met zichzelf bezig zijn.

Zoals het jodendom de grond is waarin zowel islam als christen- dom zijn geworteld, zo staat deze joodse tekst in zijn geheel in de Helling als onderstroom bij de de- batten rondom westerse cultuur, christendom en islam. √ de  �   Helliπ∆� €, � kwartaalblad voor linkse politiek

totelke“Waar mens: benje in jouw wereld? toe ­ jou de van vele Zo gemetenjaren en dagen hoe ­ verstreken, zijn verben je ondertussen we ­ jouw in gekomen ­ bij God zegt Zo reld?” “Zesenveer ­ voorbeeld: geleefd, je heb jaren tig waar sta je nu?”’ Toen deman het getal van zijnlevensjaren hoorde vermande noemen, hij legde zich, de raw een handop de schouder en zijn Maar ‘Bravo!’ riep: beefde. hart verhaal?Op het eerste het herinnert gezicht uit vertellingen aan ons een waarin Talmud, de Romeinof enige andere jood ­ de van een heiden sewijzen vragen stelt de in plaats een over vermeen ­ een om Bijbel detegenstrijdigheid te aan leer joodse de in en een tonen, antwoord ontvangtdat óf bewijst ­ tegenstrij geen er dat digheidófbestaat, op eenandere manier de waar ­ weerlegt kritiek persoon ­ een soms aan lijketerechtwijzing vastgeknoopt. wordt bemer ­ echter Spoedig kenwij een belangrijk ­ Tal de tussen verschil vertellingen mudische ende chassidische, een verschildat weliswaar lijkt groter begin het in Wat gebeurt er in dit dit in er gebeurt Wat de Helliπ∆ de

Strijdveld religie 3 lente @ºº• lente Links en Religie 4 Inleiding — Erica Meijers Politiek zonder ontknoping, religie zonder garantie 8 Links en de religies — Theo W.A. de Wit 14 colofon De veelzijdige Verlichting De Helliπ∆ is een links tijdschrift — Ernestine van der Wall over politiek en cultuur.

Verschijnt viermaal per jaar. Islam en democratie Losse nummers: € , 20 Jaarabonnement: € , Jongerenabonnement (t/m ): € , Islam als inspiratiebron voor verzet Gironummer: , — Mohamed Rabbae t.n.v. tijdschrift de Helliπ∆. 22 Niet voor 1 januari opgezegde abonnementen worden auto­matisch Passie of rancune? voor één jaar verlengd. — Shervin Nekuee  -  26  Erica Meijers Democratie in islamitisch perspectief  — Tariq Ramadan Natasja van den Berg Marius Ernsting 28 Joost Janmaat Ontspannen Tom van der Lee Over GroenLinks, vrijzinnigheid en moslims — Herman Meijer Tina Rahimy Aysel Sabahoğlu Bart Snels Christelijke politiek Farid Tabarki 32 Noortje Thijssen  Tim Manders Cor Ofman De Founding Fathers 2 — Erica Meijers  De ruimte ontwerpers (Mark Schalken) Kerk en revolutie 36  Drukkerij Raddraaier In het land van Fidel Castro — Han Dijk   % recycled 2  Stichting Wetenschappelijk 40 Bureau GroenLinks ‘De PvdA is niet heilig’  De Helliπ∆ Vrijzinnig econoom Harry de Lange — Greetje Witte-Rang Postbus  42   Utrecht tel -   ‘Juf, bent u voor Geert Wilders ons?’ partijbureau@groenlinks.nl — Greta F. Huis  Beeldbijdragen [email protected] www.dehelling.net Twee geloven op één kussen – fotoserie door Hapé Smeele  ‘Hellend Vlak’ werd wederom verzorgd door Jack van Mildert Jongeren, geloof en politiek – fotoserie door Bernice Siewe namens Bureau Groei Door Stilstand ([email protected]) Rubrieken Gastcolumn Naima Azough 13 Wetenschappelijk Bureau 35 Verder lezen 46

de  �   Helliπ∆� €, � kwartaalblad voor linkse politiek dan het is. Het ant ­ Het is. het dan woordwordt namelijk gegevenop een ander vlakdan waarop de gesteld. is vraag tegen ­ vermeende een jood ­ de in strijdigheid segeloofswereld aan brengen. te licht het in geloven Joden De Alwetende het als God Bijbel de maar Wezen, de in vragen Hem legt zoals mond, iemand die weet niet iets die stelt vernemen. wil het en die Adam, zoekt God verscholen. heeft zich de in hem roept Hij Hofen vraagt waar hij zichbevindt; dus weet kan men niet, het Hij verber ­ Hem voor zich Alwe ­ de Hij is dus gen, tendeIn plaats niet. van te bijbeltekst de echter ­ schijn de en verklaren baretegenstrijdigheid de gaat heffen, te op uit van juist daar rabbi motiefhet gebruikt en ver ­ een man de om maningte geven over tot leven eigen diens datogenblik, over zijn en gedachteloosheid hetgebrek aan ernst en verantwoordelijkheid ziel. eigen zijn in eer ­ hier zij zou al die, lijkbedoeld toch zijn, inde grond geen echte vraagmaar slechts een vormvan controverse Degendarme is eropuit vraag, feitelijke de Op erica meijers — inleiding de Helliπ∆ de

4 lente @ºº• lente Links & religie De weg van de mens begint met de verdrijving uit doordringen in de grote partijen. Rechts kan daarvoor terug- het paradijs. Hoeveel religieuze en politieke fantasieën er ook grijpen op zeer oude controverses tussen Europa en de islam bestaan over heil en verlossing, over de hemel op aarde die in de tijd van de kruistochten en het Ottomaanse Rijk en op de aanbreekt wanneer de rode dageraad gloort, in het dagelijks algemeen menselijke angst voor alles wat vreemd is. leven worden we geconfronteerd met allerlei tegenslagen, Gecombineerd met onzekerheid over de gevolgen van glo- onvolkomenheden en met de harde grenzen van het bestaan. balisering en het toenemende pluralisme in onze samenleving Toch blijven mensen dromen van betere tijden. Aan dat verlan- is er, in de internationale context van ‘de strijd tegen het terro- gen naar geluk ontspringen zowel religie als politiek. En zowel risme’, een rijke voedingsbodem voor een nieuw vijandsbeeld religie als politiek lopen het gevaar dat zij voeren tot het tegen- dat het oude communistische spook vervangt. Daarbij werkt deel: een angstige wereld waarin mensen onderworpen zijn een gebrek aan kennis over de islam stereotiepe beeldvorming aan goddelijke of wereldlijke machten die het individu verma- in de hand. De artikelen in het themadeel ‘islam en democratie’ len. Sinds in de tijd van de Verlichting het ‘durf te weten’ klonk, bieden hier tegenwicht. Het afsluitende artikel van dit nummer is daarom religiekritiek én maatschappijkritiek een onmisbaar van godsdienstlerares Greta Huis zoekt in het beeldverbod instrument voor iedereen die zich het hoofd wil breken over de tegengif tegen gestolde beelden over moslims en anderen. plaats van godsdienst in onze samenleving. Overigens beston- Karikaturale en versimpelde voorstellingen spelen niet den beide ook voor die tijd al. De bijbelse profeten waren niet alleen een rol waar het de islam betreft. De West-Europese te beroerd om zowel de politici (koningen) als de goden van geschiedenis van Verlichting en secularisatie wordt graag in hun tijd hard aan te pakken wanneer er in hun ogen sprake stelling gebracht tegen de islam en tegen religie in het alge- was van machtsmisbruik. En wat te denken van het feit dat meen, vaak met weinig kennis over de manier waarop deze christenen in het Romeinse Rijk werden vervolgd omdat zij historisch gezien op elkaar hebben ingewerkt. Ernestine van beschouwd werden als atheïsten? der Wall, hoogleraar geschiedenis van het christendom aan de Universiteit Leiden, heldert in haar bijdrage enkele misverstan- Angst den over de historische relatie tussen religie en Verlichting op. Het behoeft weinig betoog dat het vandaag opnieuw nodig is Maar met het verbeteren van kennis en het bestrijden van ste- na te denken over de plaats van religie in onze samenleving. reotiepen is het agendapunt politiek en religie niet opgelost, Want anders dan zowel linkse politici als sommige moderne want de controverse tussen de landen waar de islam sterk ver- theologen in de jaren zestig dachten, is het niet uit onze tegenwoordigd is en het Westen is wel degelijk reëel en werkt samenleving verdwenen maar staat opnieuw op de politieke ook in de Nederlandse verhoudingen door. Islamgeleerde Tariq agenda. De tijdschriften van de wetenschappelijke bureaus van Ramadan en oud GroenLinks Tweede Kamerlid Mohamed veel andere politieke partijen gingen ons voor met een thema- Rabbae gaan er in hun bijdrage op in. nummer over religie, zoals het overzicht in de rubriek Verder lezen laat zien. En het rapport van de WRR over geloven in het Linkse huiver publieke domein stamt al uit 2006. De vraag waar het echter in dit nummer van De Helling Het werd dus hoog tijd voor dit nummer van de Helling, om gaat, is deze: wat is de reactie van de linkse politiek op dat in zijn geheel is gewijd aan vragen rondom linkse politiek deze nieuwe situatie? Herman Meijer, oud-voorzitter van en religie. Het richt zich op de twee grootste godsdiensten in GroenLinks, stelt in zijn artikel dat de Kamerfractie van Nederland: christendom en islam. Bijna 1 miljoen Nederlanders GroenLinks wel degelijk ingaat tegen de politiek van angst, zijn moslim, ruim 7 miljoen behoren tot een christelijke kerk. maar dat er geen expliciet beleid is ontwikkeld op het punt Alle auteurs in dit nummer rekenen zichzelf tot één van beide van godsdienst in het algemeen of van de islam in het bijzon- tradities, waarmee de Helling bewust het woord geeft aan links der. Waarom is dat niet het geval? Een belangrijk element is geëngageerde gelovigen. ongetwijfeld de diepgewortelde huiver van links voor religie, Het zijn op dit moment vooral rechtse politici die aandacht gegrond in de linkse strijd tegen de macht van de clerus en geven aan religie. Bij het ter perse gaan van dit nummer was christelijke denkbeelden waarbij mensen verteld werd hun nog niet duidelijk wanneer Wilders film zou verschijnen, maar lot geduldig te dragen omdat zij hun heil pas aan gene zijde duidelijk is wel dat rechts erin geslaagd is de latente angst konden verwachten. Theo de Wit van de faculteit katholieke voor moslims in onze samenleving naar boven te brengen. Het theologie van de Universiteit van Tilburg, denkt in het hoofd- Europese Netwerk tegen Racisme stelde in haar jaarrapport artikel van dit themanummer op systematische wijze na over over 2006 vast dat de angst voor moslims in West-Europa en in de relatie tussen linkse politiek en religie. Hij gaat ook in op de Nederland is toegenomen, net als racistisch geweld en extreme interpretatie van de beroemde ‘opiumtekst’ van Marx, waaruit standpunten, die vanuit de marge van de politiek steeds meer blijkt dat Marx beter dan menig linkse politicus na hem begre- ­ ­ is, wordt een persoon ­ een wordt is, antwoord lijk gegeven, van plaats in ofliever, antwoordeen er volgt te ­ persoonlijke een rechtwijzing.deze Van antwoor ­ Talmudische alleen schijnbaar is den vastge ­ daaraan soms de knoopteterechtwijzing overgebleven. nauwkeu ­ eens echter gen ­ De bezien. riger een naar vraagt darme bijbelse het uit passage verhaalAdamsover rab de Wat zonde. biantwoordt, komt hieropneer dat hij tot zelfbent ‘Jij zegt:hem spreekt jou tot Adam, je?”’ ben “Waar God: Schijnbaarheeft hij beteke ­ de over hem nisvan de bijbeltekst op geen zodanig als In gegeven. heldering werkelijkheidechter werpthet antwoord situ ­ de op licht zowel atievan de door God Adam, ondervraagde iedere van die op als menste allen tijde en opelke De plaats. man moetzodra immers, vraag bijbelse de hij als begrijpt en hoort hemzelftot gericht, bete ­ het wat inzien kentals God vraagt: onver ­ je?’, ben ‘Waar schilligof de vraag nu ofAdam welke aan aan mensdan ook wordt Latenwij de vertelling de Helliπ∆ de

5 Links & religie @ºº• lente pen had dat mensen vanuit een diep verlangen naar een beter tot religieuze politiek zonder meer – wel mogelijk is. Gelovigen bestaan elk middel tot verbetering van hun toestand aangrijpen die voor een rechtse politiek kiezen, beroepen zich vaker dan en dat de troostende werking van het religieuze opium ook de linkse christenen rechtstreeks op de bijbel en dat is geen toe- kiem in zich draagt tot fundamenteel protest tegen een ver- val. Linkse christenen hebben doorgaans een positievere ver- keerde wereld. houding tot de moderne samenleving met haar democratische De linkse huiver voor religie bestaat nog steeds, ook al blijkt structuur. Zij leggen het accent op de bevrijdende werking die religie allerminst uit onze samenleving te verdwijnen en is er geloof kan hebben en bekritiseren de onderdrukkende kan- in het geïnstitutionaliseerde en minder geïnstitutionaliseerde ten van religie. Soms kiezen ook zij voor christelijke politiek, christendom veel veranderd sinds de ‘rode dominees’ van na zoals de laatste voorzitter van de EVP, Cor Ofman, uitlegt in de de oorlog, de opkomst van bevrijdingstheologie en het chris- tweede aflevering van de serieFounding Fathers. De stelling dat telijke engagement met het socialisme. De artikelen in het the- christelijke politiek niet kan bestaan omdat deze zichzelf steeds madeel ‘linkse christenen’ getuigen hiervan door middel van moet verraden, wordt verdedigd door de vrijzinnige econoom verschillende linkse visies op de relatie religie en politiek. Harry de Lange, van wie in deze Helling een portret staat van de hand van Greetje Witte-Rang, die vorige week promo- Nuttig in het huidige debat over de plaats van religie in de veerde op een biografie van De Lange. Ook Herman Meijer openbare ruimte zou een historische terugblik kunnen zijn op waarschuwt voor het politiseren van religie. de manier waarop hierover in naoorlogs kerkelijk Nederland werd gesproken. Niet dat die denkbeelden nu nog direct toe- Strijdveld pasbaar zouden zijn, maar er zou wellicht minder paniekerig In het land van koopmannen en dominees dat Nederland van gereageerd worden op theocratische tendensen in de islam oudsher is, bestaat klaarblijkelijk nog altijd de reflex om sociaal- wanneer we ons zouden herinneren dat het christelijke theo- economische conflicten in religieuze termen te gieten, maar cratische gedachtegoed – gebaseerd op de gedachte dat het de bijbehorende capaciteit om door fijnzinnig manoeuvreren Rijk Gods uiteindelijk bedoeld is voor alle mensen – in de jaren een oplossing te vinden – zoals bijvoorbeeld gebeurde na de vijftig van de vorige eeuw nog werd uitgedragen door alom schoolstrijd, waarvan het inmiddels omstreden artikel 23 van gerespecteerde hervormde hoogleraren. Weersproken werd de grondwet de toen zeer bevredigende uitkomst was – zijn we het overigens wel, namelijk door theologen die vonden dat kwijtgeraakt. Cor Ofman pleit ervoor om religieus aan het pol- christenen niets voor hebben op anderen en daarom samen deren te slaan, ook als het gaat om linkse verworvenheden als met niet-christenen op een zakelijke manier kunnen werken vrouwen– en homoemancipatie. Hierover is ongetwijfeld het aan de inrichting van een menselijker samenleving. laatste woord nog niet gezegd en dat is ook de bedoeling, want Indirect laat deze terugblik ook zien dat een scheiding tus- deze Helling wil vooral materiaal aandragen om de neiging om sen godsdienst en staat – zij het ongetwijfeld de best denkbare het thema ‘religie’ uit verlegenheid maar links te laten liggen – toch een onvolkomen manier blijft om de verhoudingen te te helpen overwinnen en het debat over een samenhangende regelen, omdat mensen uiteindelijk één zijn en hun levensbe- visie van Groenlinks ten aanzien van religie in de publieke schouwingen ook in de politiek met zich meedragen, en omdat ruimte van onze samenleving te bevorderen. Een dergelijke de opdracht tot gerechtigheid en vrede zowel door de staat visie zou zich, blijkens de artikelen in dit nummer, in elk geval als de kerk verwerkelijkt moet worden, al zal er verschil van moeten realiseren dat religie een strijdveld is vol angels en mening bestaan over de oorsprong van deze opdracht. Het voetklemmen. Daarom moet men zich hoeden voor simplis- maken van een onderscheid tussen ‘kerk en staat’ en ‘geloof en tisch en generaliserend denken, maar steeds opnieuw zorgvul- politiek’ zou in dit opzicht al een verbetering zijn. Overigens dig kijken naar de context waarin kwesties zich voordoen. De hebben we er in dit nummer voor gekozen niet uitvoerig in te ideologiekritische vraag cui bono (wie profiteert) zou daarbij gaan op deze discussie, omdat die al voldoende aandacht krijgt. voor links een nuttige leidraad kunnen zijn. Veel nuttig materiaal is bijeengebracht in het WRR rapport = Geloven in het publieke domein. Met dank aan Mohamed Rabae Een ander probleem vindt eveneens zijn oorsprong in de die dit themanummer mede heeft opgezet. debatten die vlak na de oorlog zo fel gevoerd werden in kerkelijk Nederland, bijvoorbeeld naar aanleiding van de Doorbraakbeweging van christenen die de confessionele par- tijen vaarwel zeiden en toetraden tot de PvdA. Het gaat om de vraag of christelijke politiek – je zou dat nu kunnen verbreden gericht. Indiengericht. God het de in Hij wil vraagt, zo teweegbren ­ iets mens genwat juist door een tevoor ­ vraag dergelijke geroepen, wordt schijn zij dat vooropgesteld hethart van de mens dat raakt, de mens zich hart het in haar door raken. laat geenrekenschap te de om afleggen, moeten verantwoording voor ontgaan. te leven zijn Zoverschuilt zich elk want mens, elk mens is Adamen bevindt zich Om situatie. Adams in deverantwoording voorhet geleefde leven teontlopen, wordt het bestaanzelf tot een gemaakt. schuilplaats Enterwijl de mens ‘voor zodoende zich Gods’ aangezicht het telkens en verbergt verbergt, opnieuw weer raakthij steeds dieper ver ­ het in dieper en keerdeverstrikt. Zo ontstaater een nieuwe dag van die toestand, van totschuilhoek dag, voort ­ schuilhoek tot durendonzekerder Deze wordt. toestand geken ­ nauwkeurig kan mens de worden: merkt kanaan het oog Gods maar ontkomen, niet terwijlhij tracht zich verbergen, te ervoor verbergthij zich voor Adam verbergt zich om om zich verbergt Adam de Helliπ∆ de

6 lente @ºº• lente 2 geloven op één kussen

‘Daar slaapt de duivel tussen’, aldus een oud spreekwoord. Bij de vier stellen die in deze Helling worden geportretteerd, blijkt daar weinig van. Hoewel sommigen aanvankelijk moei- lijkheden ondervonden van hun omgeving, bleken de inter- confessionele en in één geval interreligieuze verschillen geen beletsel in de relatie. Om terug te keren naar de tijden dat een confessioneel gemengd huwelijk een onmogelijkheid was, moet je minimaal drie generaties terug; daarvan kunnen niet veel echte- lieden meer getuigen. Voorwaarde voor een in gelovig opzicht goed huwelijk blijkt de capaciteit om te relativeren en de erkenning van de traditie van de ander.

een ­opti­mis­­tische portretserie van ­­fotograaf Hapé Smeele

Interviews: Erica Meijers zichzelf. zoekt, Hem dat hem maarhij maakt het dit moei ­ voortdurend iets vinden. te Hem lijker Middenin deze situatie wil Zij vraag. Gods valt schud ­ wakker mens de schuil ­ zijn wil zij den, plaatsvernietigen, zij wilhem tonen waar hij isterechtgekomen, zij wilin hem de krachtige wileen wekken, uitweg vinden. te ofde mens ten aanzien plaats zijn vraag de van Natuurlijk bepaalt. beven’ ‘hart ieders zal hem tot zij wanneer evenals doordringt, hoofdman de van dat inons Maarverhaal. zich gewoonte de verber ­ te weer steeds genhelpt hem ook nu dezeonrust des harten De worden. te meester im ­ komt roepstem nood ­ een in niet mers weerdat het menselijk bedreigt;het bestaan voor ­ een ‘van die is zwijgen’, bijzwevend gemakkelijk is het en overstemmen. te haar geschiedt, dit Zolang wordthet leven van de weg. een tot niet mens nog mens een heeft Al smaakt al succes, zoveel al genot, zoveel nog hij verwerfthij een nog zo brengt en macht grote Zeker, er is ook iets in in iets ook is er Zeker, Alleskomt er nu op aan Zijn schoonmoeder liet hem van- zelfsprekend met haar kinderen ter communie gaan, maar toch had zij moeite met de situatie. Helliπ∆ de Bart Bruins Slot en Ria Strik “Is hij katholiek”, was haar eerste ontmoetten elkaar in 1968, in vraag toen Ria Strik vertelde 7 de tijd dat Bart Bruins Slot bij dat ze een aardige jongen had @ºº• lente de krant de Gelderlander werkte. ontmoet, “ Je weet toch dat de Zijn vader, de gereformeerde huwelijksdag de mooiste dag van voorman J.A.H.J.S. Bruins Slot, je leven is.” Hiermee gaf zij aan te “Het is voor ons nooit een pro- hoofdredacteur van het dagblad hechten aan de huwelijksvoltrek- bleem geweest dat we verschil- Trouw en fractievoorzitter van king binnen de rooms-katholieke lende achtergronden hadden, de ARP in de Tweede Kamer, kerk. Pas op haar sterfbed, in maar als er kinderen waren adviseerde hem om eens bij januari van dit jaar, zei ze: “Jullie geweest hadden we misschien deze – van oorsprong rooms- geloven heel anders, maar wel wel botsingen gekregen over katholieke – krant aan de slag in dezelfde God.” “Pas toen was schoolkeuze en eerste communie te gaan. “Dat zegt veel over de het goed”, vertelt Ria Bruins Slot- en dergelijke.” open geest waarin ik ben opge- Strik. Bart Bruins Slot, die na voed, want in mijn jeugd was In de kerkdienst waarin Bruins enkele jaren in de journalistiek het oversteken van de grenzen Slot en Strik trouwden namen als bestuursambtenaar werkte, tussen de zuilen nog allesbe- zowel een katholiek priester als vertelt: “We hebben zeer genoten halve gewoon” , zegt Bruins Slot. een gereformeerde predikant van de woelige jaren zeventig in Desondanks ging hij omzichtig deel. Eerder had Bruins Slot bij de kerken en in de samenleving. te werk bij de introductie van de pastoor aangegeven niet te Maar nu is er sprake van een Ria Strik in de familie. Na enkele trouwen in de plaatselijke kerk, terugslag. In die jaren gingen bezoeken aan andere familiele- omdat door deze priester werd de kerken bewust midden in bart & ria den kreeg hij een brief van zijn gezegd dat de toen zeer nieuwe de wereld staan, nu richten ze vader waarin deze schreef dat hij en moderne liederen van de zich vooral naar binnen. In de bruins slot zijn vriendin “van wie de goede zojuist na conflicten over het celi- samenleving weet men soms niet roep haar vooruit gegaan is” baat uitgetreden priester Huub Hij: van huis uit om te gaan met religie, omdat graag wilde ontmoeten. Toen Oosterhuis eerst ter goedkeuring gereformeerd het beeld van de jaren vijftig Ria Bruins Slot-Strik later eens aan de bisschop moesten worden nog altijd rondwaart. Alles wat Zij: van huis uit naast hem aan het avondmaal voorgelegd. “Het was een prach- naar religie riekt wordt als slecht rooms-katholiek zat in de gereformeerde kerk, tige dienst, maar eigenlijk weet beschouwd.” “Aan de andere was hij daar zichtbaar ontroerd ik niet of ik nu in de trouwboeken Getrouwd: kant wordt er erg veel aan reli- onder. Tot aan de jaren zestig, van de katholieke kerk sta”, ver- op 19 · 3 · 1971 gie opgehangen”, reageert Ria toen de oecumenische beweging telt Ria Bruins Slot, maar belang- kerkelijk huwelijk: Bruins Slot, “Terwijl ik me ook in Nederland terrein begon te rijk is dit voor haar niet. De eerste op 25 · 6 · 1971. wel eens afvraag hoe groot de winnen, was het uitgesloten dat jaren gingen ze zondags om en invloed er nu werkelijk van is. Ben protestanten en katholieken om naar een rooms-katholieke je een beter mens als je gelovig samen aan de ‘tafel des Heren’ en een gereformeerde kerk, maar bent opgevoed? Soms denk ik wel zouden zitten. Omgekeerd leidde uiteindelijk voelden ze zich het dat je dan meer normen en waar- dit ook tot bijzondere situaties. meest thuis in de gereformeerde den meekrijgt, maar er is ook veel Bruins Slot, die in zijn eigen kerk kerk in hun woonplaats. Ria waarvan ik afscheid genomen nog niet mocht meedoen aan het Bruins Slot verzorgde hier – ze heb. De hoogverheven almach- avondmaal omdat hij nog geen was onderwijzeres van beroep – tige God zegt mij niets meer.” “ openbare belijdenis had gedaan, ook catechisatie voor jongeren, Nee, aldus Bart Bruins Slot, “Het ging in de katholieke kerk met totdat iemand er achter kwam gaat om de God van beneden, de zijn aanstaande schoonfamilie dat ze katholiek was. Toen bleek God die tussen de mensen is.” wel ter communie, ook al om niet het toch een probleem. Onder op te vallen door als enige in de een volgende predikant pakte ze bank te blijven zitten. Knielen het weer op. “Ik ben nooit gere- deed hij om die reden ook, maar formeerd geworden, daar zag ik zo’n beetje half, want daar keek geen aanleiding toe. Veel uit de hij toch heel vreemd tegenaan. rooms-katholieke traditie is me nog dierbaar. Tot mijn zestiende ging ik iedere dag naar de mis en biechtte iedere maand”, aldus Ria Bruins Slot. hij nog zoveel gewel ­ zoveel nog hij digstot stand: zijn levenblijft zonder weg zolanghij zijn houding roepstem de tegenover be ­ Adam bepaalt. niet paaltzijn hijhouding, gedre ­ klem de in beseft bekent: hij zijn, te ven verborgen’, mij heb ‘Ik endaarmee begint de mens. de van weg zichzelf begin het is vande weg in het leven steeds mens, de van begin het dit is weer weg. menselijke de van Maarbeslissend is hij slechtsindien dan, hij Want leidttot Weg. de onvrucht ­ een ook is er zichzelf, tot inkeer bare dietot niets leidt dan ver ­ zelfkwelling, tot twijfelingdie ­ nog en verwarring. pere de van uitleggen het bij Schriftbij de woorden kwamdie Jacob richtte ­ ‘Wan knecht: zijn tot neerEsau mijn broer on ­ je en aantreft jou dervraagten zegt:“Van je ga waar en je ben wie heenen van wie zijn al sprak dezevóór je?”’, leerlingen: zijn tot hij hoe ‘LetEsau’s wel, uitspra ­ de op vragen wijzen onze van ken “Gedenkgelijken:drie vanwaar je Weet, zaken. waar ­ en gekomen bent wie voor en gaat je heen Debeslissende inkeer tot Ger van rabbi de Toen Theo W.A. de Wit Universitair Docent sociale ethiek en politieke filosofie aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg de Helliπ∆ de

8 lente @ºº• lente politiek–zonder ontknoping,

Politiek en religie lijken elkaar “Politiek”, zo luidde een formulering van de Franse filo- soof Dominique Janicaud tijdens een discussie enkele jaren vooral te raken in hun utopische geleden, “is de kunst van het mogelijke om mensen van vlees en bloed te laten samenleven, hier en nu, en over het algemeen dromen over een andere wereld. zonder dat er tijd is voor een psycho-analytische therapie of om afstand te nemen.” In deze laconieke definitie schuilt veel Theo de Wit prefereert in het kader door schade en schande verworven pragmatische wijsheid. Zo kun je over je politieke tegenstander in een democratie wel van de moderne democratie een denken of zeggen dat hij of zij “knettergek” is, maar alleen in het besef dat je met deze opponent morgen weer door één andere verwantschap: zowel politiek deur moet. De verwijzing naar ‘vlees en bloed’ houdt de erken- ning in van zekere gegevenheden, het déjà là van mensen, locale als religie moeten accepteren dat bijzonderheden en contingente gevoeligheden, van het gewicht van de geschiedenis. En het ‘hier en nu’ wijst ons erop dat als ze geen laatste antwoorden kunnen wij bijvoorbeeld van zins zijn Afghanistan vooruit te helpen, wij met echte Afghanen te doen hebben en niet met de door ons geven. Doen ze dat, dan is er veel gedroomde homo democraticus van de toekomst. Ik onthul geen geheim als ik vaststel dat linkse politiek gewonnen. bovenstaande definitie de laatste anderhalve eeuw regelma- tig als veel te bescheiden beschouwde. Er is inderdaad ook een heel andere, specifiek moderne definitie van politiek. Daarin is politiek eerder de ruimte die volledig open is voor een wil die zich verwerkelijkt. Deze wil is a priori zonder zelfbeperking, want zij is de soevereine volkswil. Alles is hier politiek, dat wil zeggen wij kunnen de toekomst volledig in eigen hand nemen. Is politiek handelen in de eerste definitie eerder a pos- teriori, afgeleid, prudent, en eerder redelijk dan rationeel, in de tweede opvatting is politiek een oorspronkelijk, vitaal en utopisch project, de revolutionaire of evolutionaire gang van het volkssubject naar zijn voltooiing. Dat is de ontknoping van de geschiedenis, de triomf van de wil en de bevrijding van elke vorm van heteronomie in een voltooide autonomie, of men die nu aanduidt als ‘klassenloze maatschappij’, ‘rationele staat’ of ‘voltooide emancipatie’. Dit moment van de ontknoping en van het volledige zelfbezit is tevens het einde van de politiek. Deze twee vormen van politiek leveren ook een geheel andere houding op ten opzichte van de overgeleverde religies, én zij definiëren de inzet van de huidige strijd tegen het religi- eus gelegitimeerde terrorisme op andere wijze. Terwijl men in de traditie waarin de kunst van het samenleven voorop- staat (historisch voorbeeld: de Verenigde Staten) slechts van een democratie kan spreken wanneer de godsdienstvrijheid er gerespecteerd wordt, is het in de ‘politiek van de ontkno- ping’ het volk of zijn representant die de status en de plaats van de religies bepaalt. Het historisch voorbeeld bij uitstek is hier Frankrijk na de Revolutie, en zeker aanvankelijk was er op dit punt continuïteit met het cuius regio ejus et religio van de Franse absolute monarchie. De politiek beslist over godsdienstzaken, tenslotte ook over de vraag óf er wel plaats is voor de religies, en of deze niet eerder overbodig kunnen worden gemaakt. Religie wordt dan vaak gedefinieerd als eenepifenomeen of een relict dat vanzelf zal verdwijnen naarmate de politiek – de krachtmeting tussen de machten van de toekomst en die uit ­ ­ ­ jeje te verantwoorden want Let wel, hebt.” hijdie zich op deze heeft bezint, zaken drie onderschei ­ scherp een dingsvermogennodig: opdatniet Esau het aan hemWant zal vragen. ookEsau kan naar deze zwaar ­ en vragen drie moedigheidover de brengen.’ mens schijnvraag, een vraag, dieGods de vraag, waarheid, de naar vraag daaraan is Zij nabootst. herkenbaardat zij niet ‘Waar het bij ophoudt vervolgt:maar je?’, ben bent, jij waar daar, ‘Van verder.’ weg geen voert zelf ­ verkeerde een is Er bezinning,die de mens niettot ommekeer de naar hem en brengt hem maar leidt, weg uitzichtloos als deze zo hem en afschildert doendedaarheen drijft ommekeer de waar volkomen schijnbaar gewor ­ is onmogelijk denen de mens nog demo een door slechts de hoogmoed, nische dwa ­ de van hoogmoed kan. leven verder ling, 2 Rado van Baer Rabbi schitzvroeg eens zijn ‘ziener’ de leermeester, Er is ook een demonische demonische een ook is Er weg bijzondere de de Helliπ∆ de

9 politiek–zonder ontknoping, @ºº• lente

het verleden – zijn ontknoping nadert. kathedraal bekijken”, zo verontschuldigt hij zich. Dan de hedendaagse strijd tegen de vrome gewelddadig- omdat zijn avances bij zijn onverstoorbare vriendin nog heid. Voor de rationalistische of – in letterlijke zin – apocalyp- te weinig opleveren, besluit hij haar in vroomheid nog te gaan tische politiek van de ontknoping bewijst de religieuze terreur overtreffen door in het openbaar bij een oud kruisbeeld osten- weer eens (net als in de godsdienstoorlogen van de zestiende tatief een kruis te slaan. Nu raakt hij bij zijn werkgevers – in en zeventiende eeuw) dat religie een irrationele en dus gevaar- communistisch jargon zijn ‘kameraden’– pas echt in moeilijk- lijke factor is die dient te worden gemarginaliseerd of zelfs heden, want ook deze geste is door één van hen gade geslagen. geëlimineerd. Voor de traditie van de kunst van het samenwo- De commissie waarvoor hij op zijn school moet verschijnen nen kunnen soldaten van een godsdienst die via geweld of ter- laat hem weten dat ‘godsdienstgekken’ niet als leraar getole- reur een religieus waarheidsmonopolie willen afdwingen niet reerd kunnen worden. Om zijn baan te redden moet Eduard geduld worden omdat zij de godsdienstvrijheid bedreigen. opnieuw een verhaal opdissen dat min of meer geloofwaardig De traditie die ik hier ‘politiek van de ontknoping’ noem klinkt. Ditmaal speelt hij de rol van de communist die weet dat (en die trouwens naast linkse ook rechtse en liberale varianten ‘God iets van de middeleeuwen is’ maar die tegelijkertijd met kent) is zelf de laatste decennia door historici en politieke den- zijn hart nog aan het geloof vasthoudt. Dat blijkt een succes- kers regelmatig beschreven als een vorm van seculiere ‘poli- volle strategie omdat hij zich daarmee ten overstaan van zijn tieke religie’. In die interpretatie maakt de geschiedfilosofisch ondervragers als een kneedbaar object van heropvoeding had en rationalistisch denkende linkse politiek zeker in haar radi- gepositioneerd en intussen zijn baan behield. Immers, zo zegt cale en communistische varianten zelf deel uit van de politiek- één van zijn ondervragers mild tegen de schooldirectrice: “De religieuze geschiedenis! Dit, omdat zij de staat of de partij tot strijd tussen oud en nieuw speelt zich niet alleen af tussen de klas- heilssubject maakte en de seculiere geschiedenis de plaats liet sen, maar in elk mens afzonderlijk. Deze strijd speelt zich ook in innemen van wat in de christelijke theologie ‘eschatologie’ (de onze kameraad hier af. Met zijn verstand weet hij, maar zijn gevoel speculatie over de dingen die aan het einde der tijden staan te trekt hem naar achteren. U moet onze kameraad in deze strijd hel- gebeuren) wordt genoemd. pen, zodat zijn verstand zal zegevieren.” De schooldirectrice neemt de heropvoeding ter hand, maar heeft intussen ook haar eigen agenda: zij ziet in de jonge Men verlangt geen lamp meer leraar een seksuele prooi die haar eigen armetierige bestaan in het volle zonlicht in dienst van de communistische heilsbelofte enige luister kan Zoals bekend was de staatsdragende communistische partij, geven. Wederom ziet Eduard geen andere mogelijkheid dan die in het zogeheten ‘reëel bestaande socialisme’ de pretentie haar tegemoet te komen, dat wil zeggen zich met behulp van voerde de waarheid van de geschiedenis te kennen, van mening cognac over zijn lichamelijke weerzin jegens de directrice heen dat de godsdienst in een communistische samenleving uitein- te zetten en aldus bij haar in bed te belanden. Volledig hila- delijk zou verdwijnen. Godsdienstige praktijken en religieuze risch wordt het verhaal wanneer ook Alice al haar godsdien- voorstellingen konden daarom hoogstens in de private sfeer stig gemotiveerde preutsheid laat varen zodra zij verneemt en for the time being gedoogd worden. Het loont de moeite dat haar vriend slachtoffer van de communistische inquisi- nog even bij deze communistische traditie stil te blijven staan, tie is geworden en dus als moedige martelaar kan worden omdat er enkele lessen uit geleerd kunnen worden, en ook beschouwd. Ook haar plotselinge gepassioneerdheid berust op omdat het geenszins zeker is dat deze wijze van omgang met de het drijfzand van Eduards leugens, zoals we inmiddels weten. religies met het communisme ten grave is gedragen. In een van zijn verhalen uit de bundel Lachwekkende lief- Kundera’s verhaal is om meerdere redenen leerzaam bij de des (1970) confronteert Milan Kundera ons met een tragikomi- vraag waarom een regime dat een waarheidsmonopolie opeist sche botsing tussen het communistisch regime en de overgele- (of het daarbij nu gaat om een religieuze of een seculiere waar- verde religieuze vroomheid die in dit regime als een archaïsch heid) op een échec moet uitdraaien. Op de eerste plaats her- overblijfsel wordt behandeld. innert het verhaal ons eraan dat een universalistische vooruit- In Eduard en God vertelt de auteur over een leraar in gangsideologie zoals het communisme de religie als een vorm een kleine Tsjechische stad ten tijde van het communisme die van prehistorie beschouwde, als een stadium waarin het hart verliefd wordt op een mooi, vroom meisje (Alice) dat van- en het gevoel het nog niet hebben afgelegd tegen de kennis en wege haar geloof seksueel verkeer buiten het huwelijk afwijst. de waarheid. De vooruitgang van de mensheid is hier iden- Om Alice niet af te schrikken veinst de religieus onverschillige tiek aan de overtuiging dat de mens zijn betekenis en bestem- Eduard eerst dat hij zelf nog met het geloof worstelt, om ver- ming geheel in eigen handen kan nemen zodat mens en samen- volgens ook maar met haar naar de kerk te gaan. Zijn kerkbe- leving transparant zijn geworden. En intolerantie is hier niet het zoek blijft bij zijn bazin, de communistische schooldirectrice, gevolg van een uitbarsting van het irrationele waarmee men niet onopgemerkt, zodat Eduard geen andere uitweg ziet dan religieus fanatisme vaak associeert maar juist van de illusie van een nieuwe onwaarheid. “Ik wilde het barokke interieur van de de almacht van de rede die meent dat ook op het gebied van van Lublin: ‘Wijs mij ‘Wijsmij Lublin: van om weg algemene een zad ­ De dienen!’ te God dikantwoordde: ‘Hetis nietdedoenlijk, mens tewelke zeggen, weg Want gaan. moet hij te God weg, een is er en dienen door de leer, eendoor heteen gebed, doorteen vasten, een doorIeder te eten. zal uit­ moeten terdege weg welke tot maken zijnhart hemen trekt, met deze hij moet dan alledie kracht, in hem zichzelfvoor kiezen.’ is, steplaats iets gezegd overonze verhouding totdatgene wat voor onsaan ware dienst is Wijmoetenverricht. ditwijvereren, moeten wij maar leren, ervan na ­ niet het moeten er aan groots Wat doen. volbracht, is heiligs en voorbeeld, tot ons dient aan ­ ons het omdat wat maakt schouwelijk heilig ­ en grootheid maar heidhet is, is geen modeldat wij zouden Hoe natekenen. moeten weinigwij ook in staat bren ­ te stand tot zijn de aan gemeten gen, grootheidvan de daden vanonze devaderen, daar ­ ligt ervan waarde indat wij het op onze eigen uit en wijze eigen voortbrengen. kracht Hiermee wordt in de eer ­ de in wordt Hiermee Eenchassid vroeg de de Helliπ∆ de

10 , @ºº• lente religie–zonder garantie

het sociale en politieke op (natuur)wetenschappelijke, metho- migheid de lachlust opwekt. De waarheid is, kortom, elders, zij dische wijze te werk kan worden gegaan. “Men verlangt geen is het ‘aan gene zijde’ van het regime geworden. lamp meer in het volle zonlicht”, zo bracht de socialistische Welnu, dat laatste lijkt ook te gelden voor de betekenaar dichter Herman Gorter in 1909 onder woorden dat de gods- ‘God’ aan het slot van Kundera’s verhaal. Daarmee kom ik bij dienst voor de wetende proletariër overbodig is geworden, het derde, misschien wel meest intrigerende, ja authentiek reli- omdat de socialistische maatschappij van de toekomst “klaar gieuze element in Kundera’s verhaal. ‘God’ is daar niet meer de en doorzichtig voor ons oog zal openliggen.” Het communisme naam voor de ultieme garant van de politieke orde zoals in het leert ons, kortom, dat het voor een moderne democratie niet voor-moderne regime, noch het storende teken van een nog volstaat, de verbinding van troon en altaar ongedaan te maken, niet geheel overwonnen prehistorie zoals in het communisme. het burgerschap los te maken van de gelovige identiteit. In dit verhaal van een lachwekkende liefde is ‘God’ de aandui- Dat de rationalistische illusie ook na het einde van het ding geworden van het verlangen naar een andere wereld dan communisme niet is verdwenen, daarvan getuigt de heden- het universum waarin Eduard leeft, de wereld waarin ieder- daagse variant ervan, een militant en niet toevallig evenzeer een knettergek is geworden en men niets en niemand meer anti-religieus liberalisme dat niet geheel ten onrechte de naam serieus kan nemen. Eduard gaat namelijk na de treurige lief- ‘verlichtingsfundamentalisme’ heeft gekregen. Ook hier de desaffaire met Alice af en toe op een houten kerkbank in een belofte van een wetenschappelijke eliminering en ‘weerlegging’ lege kerk zitten. En dan schrijft Kundera: “Eduard verlangt van de godsdienst die hoogstens in de privésfeer als een res- naar God, omdat alleen God ontheven is van de verwarrende tant van irrationaliteit wordt geduld, en ook hier een seculier plicht, te verschijnen en louter mag zijn want alleen Hij schept substituut voor de religieuze heilsboodschap. (Hijzelf, de enige en niet bestaande) de wezenlijke tegenkant op de tweede plaats maakt het verhaal duidelijk dat in van deze onwezenlijke (maar des te meer bestaande) wereld.” een waarheidsregime als het communistische de hypocrisie op Bestaan en verschijnen betekent in het universum van Eduard den duur alomtegenwoordig is. Eduard raakt in Kundera’s ver- de wereld van de onwezenlijkheid en de hypocrisie betreden haal net als de andere protagonisten meer en meer verstrikt in en is daarom zoiets als een schaduw-existentie. De ‘godde- een web van rolverwisselingen, leugens en aanpassingen. Zelfs lijkheid’ van God bestaat juist in zijn non-existentie, in het feit de op het eerste gezicht onbedorven en standvastige vroom- dat hij van dit bestaan is vrijgesteld. En het verlangen naar God heid van Alice blijkt in feite een vorm van ressentiment te zijn. is hier zoiets als het verlangen dat deze wereld van het ‘reëel In de dagen van de revolutie hadden de communisten namelijk bestaande socialisme’ niet alles is. de winkel van haar vader genationaliseerd, en Alice “begon in God te geloven om haar anders-zijn te manifesteren” ten over- Marx’ avant-garde van de mensheid staan van de nieuwe machthebbers die zij haatte. Eduard beseft Zoals uit het voorgaande al kan worden opgemaakt, is de her- aan het einde van het verhaal bitter dat ook zijn liefdesaffaire definiëring of ‘heruitvinding’ van linkse politiek, waartoe van- met Alice waarin hij de zin van zijn leven had willen vinden daag regelmatig wordt opgeroepen, niet los te zien van haar onbeduidend en betekenisloos is. Haar woorden en gebaren verhouding ten opzichte van de religies en de religieuze erfe- waren als “geld zonder dekking”, de mensen uit zijn omgeving nissen. Het échec van het ‘reëel bestaande socialisme’, dat tot “wezens zonder vaste kern”, en hijzelf was niet meer dan een op de dag van vandaag over alles wat zich als ‘links’ presenteert “schaduw van al die schaduwfiguren”. een schaduw legt, bestond immers mede in de mislukte poging Nu zijn de leugen en de hypocrisie ongetwijfeld van alle religieuze praktijken en religieuze heilsbeloften overbodig te tijden, maar in een regime met een waarheidsmonopolie wordt maken. Hoe? Door ze te transformeren in een aardse, uni- de leugen niet alleen een overlevingsinstrument, maar ten- versele titanenstrijd tussen proletariaat en bourgeoisie – een slotte zelfs een deugd. “Als ik de wereld recht in het gezicht de strijd die ‘noodzakelijk’ op een triomf van het proletariaat als waarheid blijf zeggen”, zo brengt Eduard dit in een gesprek met avant-garde van de mensheid zou uitlopen. De emancipatie uit zijn broer onder woorden, “dan betekent het dat ik haar seri- de religie was dus de opmaat tot een volledige onderwerping eus neem. En zo iets onserieus serieus nemen betekent zelf aan een als noodzakelijk voorgestelde ‘wereldgeest’, die tege- onserieus worden. Ik moet liegen, beste broer, als ik de gekken lijk het daarbij gebruikte geweld de zegen geeft. niet serieus wil nemen en niet zelf een van de gekken wil wor- Wie vandaag de beroemde ‘opiumtekst’ over de reli- den.” Dit is inderdaad de paradox van het religieuze én antireli- gie van de geestelijke vader van het communisme herleest, gieuze waarheidsregime: het lijkt de waarheid dermate serieus raakt er opnieuw van doordrongen hoezeer Karl Marx besefte te nemen dat zij haar op de (politieke) troon zet om als een welk enorm affectief potentieel er historisch gezien in de reli- ster de duisternis in de samenleving te verlichten en desnoods gie is geïnvesteerd. De religie is “de algemene theorie van ook met geweld tegen aanvallen te verdedigen. Maar al spoedig deze wereld, haar encyclopedische compendium, haar logica wordt dit regime zelf niet meer serieus genomen zodat het nog in populaire vorm, haar spiritualistische point d’honneur, haar slechts leugens en schijnheiligheid genereert en in al zijn grim- enthousiasme, haar morele sanctie, haar plechtige aanvulling, ­ vanmaggid Zloczow: ‘Erstaat: “Iederin Israëlis verplicht te zal Wanneer zeggen: mijnwerk tot aan de va ­ mijn van werken Isaac Abraham, deren, Hoereiken?” enJacob, wor ­ opgevat dat moet wij zouden Hoe den? wij dat denken durven zouden vaderen onze kunnenevenaren?’ De ‘Zo verklaarde: maggid nieuwe vaderen de als wijzenvan dienen in hetleven ieder riepen, vol ­ dienst nieuwe een aanleg, eigen zijn gens liefde, de van die een de deandere die van de van die derde de kracht, deschoonheid, zo moet op elk ons, van ieder het in wijze, eigen zijn van en leer de van licht hetdienen iets nieuws stichtenen niet het reedsmaar gedane, wat wor ­ moet gedaan nog doen.’ den, ietsnieuws ter wereld nog er dat gebracht een nieteerste was, en ‘Hetis ieders enig iets. plichtin Israël te weten ente bedenken dat hij inzijn hoedanigheid enigis ter wereld en dat zijnsgelijke nog niet op aardeis wantgeweest, reeds gelijke zijns ware er zou hij geweest, hier zijn. te behoeven niet Iedereenkeling is een Met iedere mens is er er is mens iedere Met de Helliπ∆ de

11 , religie–zonder garantie @ºº• lente

haar universele troost en rechtvaardiging (...), de verzuch- negatieve theologie, het raadsel van het kwaad en zelfs de the- ting van het gekwelde schepsel, het gemoed van een harteloze ocratie. wereld, de geest van geestloze toestanden. Zij is het opium van Zo mag een woord als ‘theocratie’ vandaag elke (links) het volk.” liberaal onmiddellijk de gordijnen in jagen, kenners hebben Marx wist dus net als Kundera dat in de religie het ver- reeds lang de diepe ambivalentie van dit begrip onderkend. De langen wordt uitgedrukt dat de wereld ‘zoals zij is’ niet alles ervaringsbasis van het verlangen naar een theocratie (‘géén is, dat er zelfs een revolutionair protest schuil kan gaan in het dominantie van mensen over mensen, alleen God heerst’) is religieuze gemoed. Tegelijkertijd kan men niet zeggen dat de niet zelden uitzichtloze onderdrukking door een despotisch Tsjechische communisten waarover Kundera schrijft Marx ver- regime. Het gaat hier om een vorm van theocratisch anar- keerd hebben begrepen. Want de revolutionaire emancipatie chisme (‘er zijn geen zinvolle politieke doelen waaraan je je die hij voor zich zag impliceerde bij hem dat de ‘godsdienstvrij- kunt hechten, alleen God verdient vertrouwen’) dat vooral bij heid’ zou worden vervangen en overtroffen door de ‘bevrijding joodse denkers regelmatig in zwang was. Deze religieuze culti- van de godsdienst’, en de ‘emancipatie van de joden’ door de vering van een reserve en een geestelijke onafhankelijkheid ten ‘emancipatie van de mensheid van het jodendom.’ Ook Marx opzichte van alle aardse macht dient scherp te worden onder- dacht dat het zonlicht de lamp overbodig zou maken. scheiden van theocratie in de zin van een totalitaire overheer- sing door een priesterkaste of het revolutionaire streven naar overwinnaarsgeschiedenis een waarheidsregime, waarbij met behulp van geweld een Pas in reactie op de immense catastrofe van de Eerste nieuwe mens (vandaag bijvoorbeeld de ‘goede moslim’) gefa- Wereldoorlog begonnen sensibele (neo)marxistische geesten briceerd wordt. Dat laatste is slechts een religieuze variant van zoals Walter Benjamin, Max Horkheimer en Theodor Adorno het twintigste-eeuwse totalitarisme. vanaf de jaren twintig diepgaand kritische vragen te stellen bij de massieve idee van emancipatie en vooruitgang zoals die Trots en angst door de Duitse sociaal-democratische partij werd uitgedragen. Vandaag lijkt in Europa Karl Marx’ utopie van een postreli- Wanneer het volledige zelfbezit van de mens en de bevrijde gieuze, rechtvaardige wereld ook voor linkse politieke par- mensheid (Marx’ Wiedergewinning des Menschen) de horizon tijen minder actueel dan het grimmige realisme van Thomas is van het socialistische project, welke status hebben dan de Hobbes, de grote verdediger van de absolute veiligheidsstaat, ‘geknechte voorouders’, de slachtoffers van de geschiedenis? als antwoord op de zeventiende-eeuwse godsdienstoorlogen. Wat is dan de zin van het tragische, niet meer te verzoenen Over Hobbes is wel eens diepzinnig opgemerkt dat zijn poli- onrecht uit het verleden? Zijn deze voorouders zoiets als het tieke project er in de kern in bestond de (religieuze) trots te ‘dode hout’, het afval van de geschiedenis op weg naar zijn suc- vervangen door de angst voor hun hovaardige medeburgers, en cesvolle voltooiing? Wordt hier geen cynische overwinnaars- vervolgens voor de sancties van een oppermachtige Leviathan- geschiedenis geschreven, waarbij wat ten onder is gegaan aan staat die de vrede handhaaft. De Leviathan die hij voorstaat de vergetelheid kan worden prijsgegeven? Hoort de herinne- noemt hij immers de King of the Proud. De Hobbesiaanse reto- ring en de anamnetische solidariteit, juist op het ogenblik van riek is er op gericht bij zijn medeburgers de angst voor de gevaar (wanneer wij horig dreigen te worden aan de bestaande burgeroorlog of de ‘natuurtoestand’ in te scherpen, zodat zij orde) dan niet een kernbestand te zijn van een linkse omgang zich zouden onderwerpen aan een regime dat bescherming met het verleden? biedt in ruil voor absolute gehoorzaamheid. In zijn befaamde Inderdaad, ook vandaag dient de geschiedenis te wor- essay over het ‘multiculturele drama’ speelde Paul Scheffer den ontfutseld aan de zelfgenoegzaamheid van de hedendaagse de Hobbesiaanse kaart, toen hij aan het einde ervan dreigend overwinnaars (allereest de liberalen) die haar mét Fukuyama sprak over een mogelijk einde van de ‘maatschappelijke vrede’. voornamelijk beschouwen als een moeizame evolutie in de In de Hobbesiaanse traditie is de mens een dier dat getemd richting van hun eigen voortreffelijkheid. “We zijn zo tole- moet worden, door zijn godsdienstige affecten te privatise- rant”, zo schreef Alain Finkielkraut over dit soort superioriteit ren, en meer in het algemeen door zijn verlangens tot behoeften ten opzichte van het verleden, “dat het enige wat ons aan onze te reduceren. Ook voor links is deze utilitaire bejegening van voorouders opvalt hun intolerantie is”. de religies een verleiding: religie is nu eenmaal een bestaande Bovengenoemde vragen en overwegingen leiden bij de behoefte waaraan door de politiek tegemoet kan worden denkers van de Frankfurter Schule en hun hedendaagse erfgena- gekomen omdat er een markt voor is of die wordt geweigerd men zoals Slavoj Žižek, Jean-Luc Nancy en Jacques Derrida tot wanneer de bevrediging ervan te duur is. Zo staat volgens een herontdekking en een (vaak zeer eigenzinnige) verwerking de linkse liberaal Brian Barry in zijn boek Culture and Equality van religieuze erfenissen en theologische motieven, zoals de (2001) het koesteren van bijzondere religieuze gevoelens in ‘spookachtige’ aanwezigheid van het verleden in het heden, de een multiculturele context gelijk met de idiosyncratische voor- verlossing, de figuur van de messias en de messiaanse tijd, de keur voor (duur) aardbeienijs boven (goedkoop) vanille-ijs. En ­ nieuweverschijning op het, is taak zijn en aarde vervol ­ te aanleg zijn wereld. deze in maken waarlijk: Want dat dit nietgeschiedt, is wat de komstvan de Messias en enige Dit vertraagt.’ het, is uitzonderlijke is alles boven ieder dat ontwikte opgedragen geven, te vorm en kelen nietechter nog eens te al doenwat een ander, ishet de grootste, reeds heeftverwezenlijkt. De zei Bunam Rabbi wijze ouder ­ hoge op eens toen hij dom, al blind met niet zou ‘Ik was: Abrahamvader willen God zou Wat ruilen. eraanindien hebben, aartsvaderAbraham Bu ­ blinde de gelijk namzou worden en ge ­ Bunam blinde de met En Abraham?’ lijk is kracht grotere nog hetzelfdenaar voren Rabbi door gebracht kort deze toen Susja, voorzijn ‘Indood zei: Rijk toekomende het gevraagd niet mij zal ben “Waarom worden: geweest?” niet Mozes je wor ­ gevraagd zal Mij ben den:Waarom je geweest?’ niet Susja meteen leer die ervan men ­ de dat uitgaat ongelijk wezen in sen en die zij zijn, daarom nietaan elkaar gelijk Wijhebben hier te doen de Helliπ∆ de

12 lente @ºº• lente

waarom zou de overheid ‘dure smaken’ belonen? ring van Slavoj Žižek – “een geloof zonder de ondersteuning Dat een mens echter niet van brood alleen en niet alleen van de autoriteit van een veronderstelde grote Ander”. Een voor zijn comfort leeft, wisten socialisten en communisten geloof zonder garantie dus. Maar geldt dat ook niet voor het nog zeer goed toen zij voor een rechtvaardige orde streden en authentiek religieuze geloof? Žižek geeft hiervan zelf een voor- stierven. Voor linkse politiek lijkt het mij allereerst van belang beeld. Ten tijde van de kruistochten van Lodewijk IX berichtte te leren begrijpen, waarom ook vandaag wereldwijd bij zoveel Yves le Breton over de ontmoeting met een oude vrouw, die in mensen hun trots (en haar keerzijden: de schaamte en de ver- haar linker hand een schaal vol vuur had en in haar rechterhand achting) verbonden is met hun religie, zodat ze desnoods ook een schaal water. Op de vraag wat zij daarmee ging aanvangen bereid zijn tot het uiterste te gaan wanneer het om hun geloof antwoordde zij, dat zij met de linker schaal het paradijs wilde gaat. Het onbegrip, je de totale perplexiteit die velen van links gaan verbranden en met de rechter schaal het hellevuur wilde tot rechts in Nederland vandaag tentoonspreiden wanneer ze doven. Want, zo voegde ze eraan toe, “ik wil niet dat iemand hiermee geconfronteerd worden is geen teken van een uit de omwille van het paradijs of uit angst voor de hel goed doet, religie geëmancipeerde verlichte geest. Het is eerder het pro- maar uitsluitend omwille van de liefde tot God.” Ook hier is vincialisme van de Hobbesiaanse mens dat hier aan het woord het geloof ontdaan van een goddelijke verzekeringspolis of een is. Juist de kritische verwerking van het eigen gewelddadige goddelijke straf, het is een credo zonder van te voren overeen- verleden en de in het socialisme geïnvesteerde quasi-religieuze gekomen credits. passies kan links hier van dienst zijn. Ook links was ooit ‘funda- mentalistisch’. Ook in hun verhouding tot de moderne democratie is er Deze bezinning op het eigen verleden kan haar er aller­­ geen diepgaand verschil tussen atheïsme en religieus geloof. eerst voor behoeden het reeds genoemde Verlichtings­ Beide moeten de narcistische krenking aanvaarden die in de fundamentalisme, de (rechts-liberale) opvolger van de com- democratie per definitie élke levensbeschouwing ondergaat. munistische vooruitgangsideologie, te omarmen. Een kras Onze democratie berust immers op de dissociatie tussen de voorbeeld is Ayaan Hirsi Ali, die niet zo lang geleden het (gedeelde) gelijke vrijheid van elke burger en de (niet-gedeelde) Turkse leger opriep om – als avant-garde van de Rede – het waarheid die in een staat van permanente opschorting ver- staatssecularisme in Turkije te gaan beschermen. Het leger keert. Ook het besluit van de meerderheid is immers geens- heeft hier de plaats ingenomen van de Communistische Partij zins identiek met de waarheid. Religieuze én niet-religieuze van weleer: een hoogst dubieuze vooruitgang. overtuigingen moeten het in een democratie ook in die zin stellen zonder garantie, want zonder politieke sanctionering. Atheïsme en religie Daarmee hebben we ook een antwoord op de actuele vraag, Een politiek zonder ontknoping waarvoor hier wordt gepleit aan- of de democratisch gekozen Partij voor de Vrijheid ook een vaardt dat er grenzen zijn aan wat object van politiek ingrijpen democratische partij genoemd kan worden. Het antwoord kan zijn. Zij loochent niet dat elke vooruitgang ook een verlies moet ontkennend luiden, omdat deze partij de godsdienst- met zich meebrengt, én zij beseft dat er existentieel urgente vrijheid aan een deel van de burgers wil ontzeggen. En zoals vragen zijn die zich toch niet lenen voor een wetenschappe- hierboven betoogd is dat alleen maar mogelijk via de stichting lijke behandeling en voor politieke interventie. Deze vragen – van een waarheidsregime dat ‘andersdenkende’ medeburgers zoals die van de Frankfurters in de jaren twintig van de vorige beschouwt en behandelt als dwalende dissidenten en staatsvij- eeuw – lenen zich misschien wel voor communicatie, maar niet anden. voor problemsolving. Volgens de grote Duitse socioloog Niklas = Luhmann heeft religie de functie “communicatie ook dan nog mogelijk te maken, wanneer zij eigenlijk niet meer mogelijk is”. Literatuur In dezelfde lijn omschrijft zijn landgenoot Herman Lübbe reli- Hans Maier, Politische Religionen, Freiburg 1995. gie als de in cultuur gebrachte wijze waarop wij een verhouding John Gray, Zwarte mis. Apocalyptische religie en moderne utopieën, vinden tot het contingente, tot wat ons in het leven toevalt en Amsterdam 2007. waarover wij niet kunnen beschikken. Michael Burleigh, Aardse machten, Amsterdam 2006. Tegen deze achtergrond moet men de vaak op de spits Marcel Gauchet, Religie in de democratie, Amsterdam 2006. gedreven tegenstelling tussen atheïsme en religieus geloof Milan Kundera, Lachwekkende liefdes, Houten/Baarn 1986 (oorspr. 1970). drastisch relativeren, want beide houdingen antwoorden op Herman Gorter, ‘Godsdienst en Wijsbegeerte’, Eltheto, Tijdschrift over dezelfde existentiële vragen. Een vandaag relevant atheïsme godsdienst en politiek, Zeist 1978, Teksten godsdienstkritiek I, heeft zich losgemaakt van de na de twintigste eeuw sleets en Marxisten over godsdienst 1844-1914, 51-68; 62. hol klinkende eredienst voor de vooruitgang van de mensheid Karl Marx, ‘Zur Judenfrage’, in: Karl Marx, Friedrich Engels, Werke, en heeft afscheid genomen van de cultus van de onstuitbare Band I, Berlin 1977, 347-377. opmars van de Rede. Het ware atheïsme is – in een formule- ­ heid voor het mens ­ het voor heid alomvat ­ Gods dom. openbaart tendWezen zichin de oneindige veelheidvan wegen die waar ­ voeren, Hem tot mens de voor elke van ette ­ Toen openstaat. een van leerlingen lijke gestorvenzaddik bij ‘ziener’devan Lublin kwamenen er zich over deze dat verwonderden erandere gebruiken op leraar, hun dan hield na riephij‘Wat uit:zou zijn, God een voor dat dieslechts één weg had waaropmen Hem kon Maardienen!’ waar iederemens vanaf zijn uit plaats, zijn eigen ver ­ God tot wezen het kan komen, te mag zoda ­ als mensdom langs nig, al die wegen voortschrijdend,tot komen. Hem voert, Mij tot die weg maar endie echter niet’, wat je Hijzegt:‘Alles kan een doet, weg zijn maar het je als Mij, tot dat zohet doet, je tot echter Wat Mijleidt.’ datgeneis dat juist deze wil maken. Alle men ­ Alle maken. wil senhebben toegang tot heeft ieder maar God, eenJuist andere. in de verscheidenheidvan de verschei ­ de in mensen, denheidvan hun aanleg enhun neigingen, ligt mogelijk grote de God zegt niet: ‘Dit is een een is ‘Dit niet:zegt God de Helliπ∆ de

lid van de Tweede Kamer voor GroenLinks 13 gastcolumn: Naïma Azough @ºº• lente

Jaren geleden, als puberende soort islamitische mannenbroeders geloofsvrijheid en hoe vrij men zich Rotterdamse, kwam ik wekelijks verlangen sommigen onder hen niets voelt met het gebruik van deze vrijheid. in de Centrale Bibliotheek: een dan ‘de waarheid’. Lezen de Koran, Een honderdtal vrouwen in niqaab, enorme academie van het volk met surfen op de vele islamsites en verslinden imams die geen hand geven, de recente honderdduizenden boeken, de trots de eendimensionale boeken waarin boerkinihype – terecht pleiten we voor van de stad. Daar bracht ik vele uren een ‘zuiver’ Saoedisch wahabitisch enige relativering en verdraagzaamheid. door in allerlei hoekjes met stapels islamalternatief gepredikt wordt. Een Ook voor orthodoxie is ruimte in de boeken om me heen, net als honderden zogenaamde ‘reborn islam’ die soms sterk polder. Maar daar zijn wel grenzen andere Rotterdammers. Maar nergens politiek gekleurd is. aan. Want ook als gelovige verzet ik trof ik toen al zoveel ezelsoren, Religie en politiek verzet zijn echter me tegen geloofsdwang. Zeker waar onderstrepingen, commentaren, niet voor het eerst nauw verbonden. Zo het kinderen en jongeren betreft. gebroken ruggen en beduimelde kaften was de hoofddoek in Egypte ten tijde Waarom dragen meisjes van vijf een aan als bij de boeken over de islam. Deze van het koloniale bewind niet alleen hoofddoekje? Waarom kunnen meisjes boeken werden niet gelezen, nee, ze een symbool van religie en traditie, en jongens niet samen sporten? werden beleefd. Alle vragen, frustraties maar verwerd het dragen ervan tot Waarom kunnen niet zowel kerst als en twijfels werden erin uitgeleefd, dit een politiek manifest tegen de Britse suikerfeest gevierd worden op school? was geen gewone nieuwsgierigheid – dit overheersing. Ook nu dragen sommige Te vaak worden dit soort vragen met de was een kwestie van nood. jonge vrouwen de hoofddoek als een mantel der godsdienstvrijheid bedekt. Nog steeds zijn moslimjongeren op stil teken van protest tegen Westerse Brutalen hebben de halve wereld, en te zoek naar hèt antwoord op wie ze zijn, hypocrisie in Palestina en Irak, maar vaak wordt het pleit beslecht door de naar kennis over ‘hun’ islam. Want ook als geuzenteken voor ‘hun islam’. De schreeuwerigste gelovigen. En dat geldt ooit waren ze misschien nog gewoon hoofddoek als hanenkam. ook voor moslims. Betweters bepalen gastarbeiderskinderen Ali of Wanneer islamcritici stellen dat er geen wat het ‘juiste geloof’ is voor de rest. Soumaya, nu zijn ze vooral Nederlandse islam mogelijk is, zeg Maar noblesse oblige, vrijheid van geloof ‘moslims’. Internationale ik: ‘wakker worden, die is er al’. Veel verplicht ons ook tot het kritiseren van polarisatie – de Golfoorlogen, moslims leven hun leven hier en daar onvrijheid in het geloof. de Intifada, Tsjetjenië – èn het ontwikkelt zich een andere, nieuwe Wij moeten ons als linkse nationale islamdebat kwamen islam bij, en voor de meesten is dat geen progressieven wel verhouden tot

illustratie: eva hilhorst eva illustratie: samen. Als een gewelddadige. Toch leeft de angst dat religie. We moeten ons realiseren dat Europa en islam onverenigbaar zijn. Dat een ‘Nederlandse islam’ zo sterk is als heeft zeker te maken met de beelden van haar wortels diep reiken. Deze wortels moslims, geweld en terreur wereldwijd. versterken we niet door alleen te wijzen Maar die angst is ook te herleiden tot op de sociaal-economische uitsluiting een algemeen onbehagen met religie van islamitische burgers, of door en islam in het bijzonder. Voor velen is moslims het recht te geven op een eigen Nederland gidsland in de ontkerkelijking zuiltje en vervolgens weg te kijken. en de terugkeer van religie spreekt hun Dat doen we door fel te strijden tegen vooruitgangsgeloof tegen. Wie wil er islamofobie en voor acceptatie – en niet nu terug naar die ‘collectieve gekte’? tolerantie – van islamitische burgers in Sommige Nederlanders kunnen zich Nederland. Door de discussie serieus te gewoonweg niet voorstellen dat er voeren, kritisch maar niet slechts gericht mensen zijn die uit vrije wil geloven. De op het ter verantwoording roepen. ironie wil dat men zich in grote delen Maar vooral door te beseffen dat Ali van de wereld juist niet kan voorstellen en Soumaya ook zoon en dochter zijn, dat je niet gelooft en toch gelukkig kan beveiligingsmedewerker op Schiphol of zijn. In de VS, het Midden-Oosten, Afrika, HBO-student, enorm consciëntieus of Oost-Europa en Zuidoost-Azië is religie juist een flierefluiter, startende koper booming. Seculier Nederland lijkt een in Almere of huurder in Rotterdam- eilandje in een steeds woeliger religieuze Zuid, net taakstraf achter de rug of net oceaan. getrouwd in vijf jurken. Moslims zijn De angst ‘overvallen’ te raken is meer dan moslims. invoelbaar. Er is een spanning tussen = ­ sjem zegt: ‘Ie ­ zegt:sjem dermoet zich gedragen overeenkomstigde trap ontwik innerlijke van be ­ heeft hij die keling ech ­ het Gebeurt reikt. gedraagt terniet hijzo, zichovereenkomstig de ontwikkelingvan trap vanzijn metgezel en dan los, zijne de hij laat ene, de noch zich hij zal nochde andere eigen welke Langs maken.’ wegeen mens tot God an ­ niets dus kan komt, dersdan het inzicht in zijneigen wezen hem het zeggen, inzicht in zijn en aanleg ware zijn ‘Iederware neigingen. in kostbaars iets draagt an ­ geen in dat zich, Wat derte vinden is.’ ‘kostbare’ dit echter isinkan een hij mens, wan ­ ontdekken slechts neerhij zijn sterkste innigste zijn gevoelens, datgene wens, in hem inner ­ diepste zijn wat waarachtig beroert, lijk mens, en geen andere, andere, geen en mens, moet, doen en kan doen hem ­ uit alleen hem kan zelfworden. duidelijk Hetkan slechts op een dwaalspoorvoeren indieniemand ernaar kijkthoever een ander en gebracht heeft het te na dit hem tracht hij daardoor want doen; dat ­ juist hem ontgaat uit ­ en hij waartoe gene is. geroepen hij sluitend Baal - De Ernestine van der Wall Hoogleraar Geschiedenis van het christendom aan de Universiteit Leiden de Helliπ∆ de

14 lente @ºº• lente veelzijdige Verlichting In het debat over religie en Radicale Verlichting de gematigde variant Opvallend is de praktische mentaliteit van moderniteit wordt van verschillende wat naar de achtergrond zou verdwijnen. de Verlichting die zich uit in een reeks her- Eenzijdigheid is niet alleen vanuit historisch vormingsplannen, bijvoorbeeld over de zijden geschermd met de historische perspectief onjuist, maar belemmert ook opvoeding, de inrichting van de liturgie – periode van de Verlichting. De kennis een zinvolle discussie over de Verlichting en over het verzet dat zoiets oproept kunnen haar relatie tot religie in het hedendaagse we lezen in Maarten ’t Hart’s roman Het psal- over die periode is echter schraal. Europa. menoproer (2006) – of de rechtsspraak. De Opheldering over de relatie religie en praktische hervormingsdrift die verlichten In het proces van modernisering van religie voortdrijft is een aspect van de Verlichting Verlichting is dringend gewenst. komt namelijk juist aan de gematigde vari- dat nogal eens onderbelicht blijft in het ant van de Verlichting een hoogst belang- actuele debat. Deze mentaliteit logenstraft rijke rol toe. Vanuit het perspectief van het beeld van de Verlichting als een acade- georganiseerde godsdienst zijn radicale mische club filosofen – enigszins op leeftijd De Verlichting is een veelzijdig ver- verlichters, om zo te zeggen, ‘buitenstaan- – die, gekluisterd aan hun bureau, zich voor- schijnsel. Die veelzijdigheid begint de laat- ders’. In het transformeren van een traditi- namelijk aan zuiver theoretische kwesties ste tijd wat ondergesneeuwd te raken door onalistische godsdienst tot een moderne, overgeven, een groep ‘kille’ rationalisten de aandacht voor één bepaalde variant van liberale godsdienst wordt het beslissende in een ivoren toren. Rationalistisch waren de Verlichting, de zogenoemde Radicale werk uiteindelijk gedaan door ‘binnenstaan- de verlichten zeker. Waarom dat als ‘kil’ te Verlichting van de late zeventiende en vroe- ders’, door figuren die hun godsdienst wil- kwalificeren zou zijn, wordt nooit duidelijk ge achttiende eeuw. Deze variant kan als len behouden maar dan wel in een verlichte gemaakt. Zou irrationalisme dan ‘warm’ antigodsdienstig worden getypeerd: zij ziet vorm. In die poging tot het combineren van zijn? Overigens viel het met de ‘kilheid’ van in de godsdienstkritiek de basis van alle kri- geloof en Verlichting ligt hun eigen benade- deze rationalisten wel mee, zeker wanneer tiek – zoals later ook door iemand als Marx ring, die in het algemeen tot een gematigde we hun hartstochtelijke inzet voor belang- werd verkondigd. De Radicale Verlichting is vorm van Verlichting leidt. rijke maatschappelijke en politieke kwesties door het recente fraaie werk van de Engels- Hoe fundamenteel deze interne, gema- in aanmerking nemen. Amerikaanse historicus Jonathan Israel tigde Verlichting is geweest blijkt ook uit weer volop in de schijnwerpers komen te de heftige polemiek die door medegelo- Godsdienstkritiek staan, niet alleen in wetenschappelijke kring vigen daartegen is gevoerd. Wanneer de Als het om de relatie tussen religie en maar ook in het maatschappelijke debat. Verlichting eenmaal in het centrum van de Verlichting gaat, komt godsdienstkritiek als Gematigde varianten van de Verlichting lij- theologische en kerkelijke macht haar intrek vanzelf in beeld. De Verlichting kan worden ken enigszins uit ons blikveld te verdwij- neemt, wordt alarmfase rood afgekondigd. gekarakteriseerd als een oefening in gods- nen. Dat is jammer omdat daarmee aan de Deze interne Verlichting is dan ook zeker zo dienstige zelfkritiek, een oefening die wordt diversiteit van de Verlichting tekort wordt belangrijk voor de liberalisering van gods- ondernomen door zowel radicale als gema- gedaan. dienst als de Radicale Verlichting, en heeft tigde verlichters. Een belangrijk kwestie Laat ik vooropstellen dat er niets mis mee wellicht ook een bredere uitstraling gehad. vormt telkens weer de vraag naar de gren- is om de Radicale Verlichting volop voor het zen van de godsdienstkritiek. Interessant is voetlicht te halen. Integendeel. De figuren Praktische hervormers in dit verband de polemiek over de visuali- die ideeën verkondigden in de trant van de Radicaal of gematigd – hoe veelzijdig en sering van godsdienstkritiek: wat mag wel Radicale Verlichting hebben baanbrekend complex ook – één typisch kenmerk van gevisualiseerd, wat niet? Maar vanzelfspre- werk verricht om vrijheden te veroveren de Verlichting valt gemakkelijk aan te wij- kend draait altijd veel om de aloude vraag: waarvan wij nog altijd de aangename vruch- zen: de wens om niets klakkeloos op gezag wat mag wel gezegd of geschreven worden, ten plukken. Vrijheid van meningsuiting, van wie of wat ook aan te nemen. Anders wat niet? persvrijheid, godsdienstvrijheid: het is niet gezegd, de moed te tonen om alles wat zich Een vaste component in de verlichte gering wat door radicale verlichten, vaak aan ons voordoet aan een kritisch onder- godsdienstige zelfkritiek is de volstrekte tegen de verdrukking in, is verworven. In de zoek te onderwerpen, elk gegeven voor de afwijzing van alles wat naar religieus fanatis- tweede plaats, om een eventueel misver- rechterstoel van de rede te dagen. Niets kan me zweemt, naar despotisme, terreur, tiran- stand te voorkomen, het pleidooi voor de en mag van dat kritische onderzoek worden nie, obscurantisme. De redenering is in feite veelzijdigheid van de Verlichting wordt niet uitgezonderd, ook religie niet. Alleen daar- heel simpel: godsdienstig geloof gaat over ingegeven door enige persoonlijke voor- om al kunnen we de Verlichting niet gelijk- metafysische zaken. Niemand van ons kan keur. Voorkeur voor de een of andere variant stellen aan godsdienstige tradities die op er ooit zeker van zijn dat hij of zij de waar- van de Verlichting doet namelijk volstrekt geloof en gezag gebaseerd zijn. heid met betrekking tot het metafysische niet ter zake. Maar het zou te betreuren zijn Het ‘zelf durven denken’ leidt tot aller- domein in pacht heeft. Die principiële onze- als door de exclusieve aandacht voor de lei plannen voor praktische hervormingen. kerheid over het bovennatuurlijke heeft één verkondigt:zaddik beseft. Weliswaarkent beseft. ge ­ sterkste dit mens de in slechts dikwijls voel ­ bijzon een van vorm de een van hartstocht, dere hem die drift’ ‘kwade de Uit verleiden. wil aardvan de zaak werpt hethevigste verlangen het zich mens een van wat datgene op eerste be ­ komt, weg zijn op lovenddit verlangen te komt Nu bevredigen. heter echter op aan dathij juist de kracht juist gevoel, dit van vandeze van impuls, het op toevallige het noodwendige,van het betrekkelijkeop het vindt Zo richt. absolute Weg. zijn hij ‘Hetslotwoord van het boekPrediker luidt: “Vanalles dat gehoord is het einde is, van de Aan God.” Vrees zaak: welke van einde het daar, komt, ook je zaak aanhetverneem einde, God”, “Vrees ene: dit je geheel. het is ene dit en Nietster wereld is er wijst weg een niet u dat totde vreze Gods en God. aan dienst de tot kan Het gebod.’ is Alles onze geenszins echter we ­ de in hier zijn taak geplaatst wij waar reld, ons van zijn, mensen en dingendie op onze weg komenen tot wie ons aange ­ voelt zich hart Een de Helliπ∆ de

15 veelzijdige Verlichting @ºº• lente hoogst belangrijk gevolg, namelijk dat je wordt gehouden voor de zetel van woest- gedaan dat deze historische en geografi- een medemens die een andere overtuiging heid, wanorde, barbaarsheid, willekeurig sche contexten een aanspraak op universele aanhangt dan jijzelf er nooit toe kan en mag gezag en slavernij. Maar, zo voegt hij er in geldigheid niet a priori in de weg hoeven dwingen om zijn of haar overtuiging in te één adem aan toe, als je eenmaal aan wal staan. Zijn in heden en verleden idealen van ruilen voor die van jou. In het licht van zulke bent, dan merk je al snel dat de mensen hier de westerse Verlichting niet omhelsd door observaties heeft het iets potsierlijks om te elkaar niet opeten, net zo min als elders; mensen in niet-westerse culturen? Hebben spreken van ‘verlichtingsfundamentalisme’. dat iedereen rustig in zijn huis leeft; dat niet tal van niet-westerse staten in 1948 de Opmerkelijk genoeg valt bij vele verlich- de mensen hier ‘s morgens opstaan zon- Universele Verklaring van de Rechten van ters de twijfel op waaraan zij ten prooi zijn, der dat er allerlei berichten binnenkomen de Mens ondertekend (ook landen die zich hun scepsis over de toekomst, ondanks hun over inbraak, moord, diefstal, afzetterij of er in de praktijk niet aan houden)? Handelt geloof in de vooruitgang. Vaak is er bij hen brandstichting die ’s nachts zouden hebben een organisatie als Amnesty International, eerder sprake van hopen tegen beter weten plaatsgevonden. “Waardoor heeft dit land die opkomt voor mensenrechten waar ook in, want, zo beseffen zij, de mens wil eigen- dan al dat schelden verdiend?”, vraagt hij ter wereld, niet in aansluiting op een verlicht lijk niet vrij zijn, wil liever niet ‘zelf denken’. zich in gemoede af. In goed-verlichte trant universalisme? De mens wil in feite liever slaaf zijn: slaaf van wijst Van Woensel op het belang van per- De postmoderne critici kunnen de hand gewoontes, tradities, van vorsten en gees- soonlijk opgedane kennis: “Wat is ’t profijte- schudden met rechtzinnige gelovigen en telijken. Bevrijding van geestelijke slavernij, lijk de dingen uit eigen ogen te zien! Uit eige (neo-)conservatieven die eveneens anti- een van de hoogste idealen van de verlich- ooge te zien!”, herhaalt hij, “Want hoe veel verlichte sentimenten koesteren, zij het op ten, blijft een moeizame zaak. kijken door een bril, zonder er een op de andere gronden. De Verlichting – door hen neus te hebben, zonder ’t te weeten! En was steeds moeiteloos in een adem genoemd Andere culturen: Turkije die bril maar in ’s hemels naam dikwerf niet met de Franse Revolutie – zou de leegloop In de verlichte zelfkritiek speelt een grote zo kleurend of valsch gesleepen!” van de kerken hebben veroorzaakt; het nieuwsgierigheid naar andere culturen en Over ‘kleurende en vals geslepen bril- geloof in een transcendente God hebben godsdiensten een belangrijke rol. Nu heeft len’ gesproken: het merkwaardige geval ondermijnd en daardoor de moraal op de die interesse in andere culturen twee kan- doet zich voor dat kritiek van hedendaagse helling gezet; een individualisme hebben ten. Enerzijds zijn de verlichten oprecht cultuurrelativisten op de Verlichting alleen gepredikt waaraan onze samenleving ten geïnteresseerd in het ‘vreemde’, het ‘ande- mogelijk is dankzij de Verlichting. Het is de gronde gaat. re’, het exotische, en kunnen zij daar buiten- Verlichting die, mede als gevolg van de con- Dat de leegloop van de kerken behalve gewoon enthousiast over worden. Aan de frontatie met andere culturen, de nodige ideële ook sociale en andere factoren als andere kant fungeren die andere culturen zelfkritiek ontwikkelt. Het zijn haar aanhan- oorzaak zou kunnen hebben; dat verreweg als een spiegel waarin zij de gebreken van gers in Europa en Noord-Amerika die zich de meeste verlichten in een transcendente hun eigen cultuur, vooral ook de religieuze in een tot dan toe haast ongekende mate God geloofden; dat het gewraakte indivi- merkwaardigheden van hun eigen wereld, openstelden voor andere culturen en die dualisme, indien al tot het verleden te her- gereflecteerd zien. Via China en Tahiti, al het goede daarin wilden waarderen, zelfs leiden, met evenveel recht geworteld zou dan niet in geïdealiseerde vorm door hen als hun beeld van die culturen niet van enig kunnen zijn in een vroomheidsbeweging aan de man gebracht, houden de verlichten droomdenken gespeend was. De cultuur- als het piëtisme, komt in een dergelijke kri- hun eigen christelijke cultuur een kritische relativistische houding ten aanzien van de tiek op de Verlichting te weinig aan de orde. spiegel voor. Verlichting bergt, kortom, een curieuze Ook blijft de boeiende vraag onderbelicht in Grondige kennis van andere culturen paradox in zich. hoeverre het christendom zelf de voedings- achtten zij dringend noodzakelijk. Zo wens- bodem is geweest van de Verlichting, en in te de bekende laat achttiende-eeuwse arts De Verlichting: universeel? hoeverre kerk en geestelijkheid zelf daartoe en politiek tekenaar Pieter van Woensel Het universalistische gedachtegoed dat de aanzet hebben gegeven. De conservatie- het Europese publiek nader te informeren de Verlichting uitdraagt wordt in sommige ve kritiek doet in deze vorm eerder denken over Turkije, een land dat hij op een van zijn kringen sceptisch ontvangen. Anders dan in aan het sprookje van een boze verlichte wolf vele reizen had leren kennen. Van Woensel de achttiende eeuw, toen men onderstreep- die het brave christelijke Roodkapje opslokt. wil laten zien dat eigen ervaringen een veel te wat alle mensen gemeen hadden, is het Polemiek tegen de Verlichting is niets betere bron vormen dan de informatie die nu niet ongebruikelijk om juist de verschil- nieuws, die is er vanaf het allereerste het publiek via de bestaande literatuur len tussen culturen te accentueren. Twijfel moment geweest. Het proces van ‘verlich- voorgeschoteld krijgt, en die alleen maar aan de Verlichting en haar eventuele uni- ten’ gaat niet zonder slag of stoot. Wanneer dient om vooroordelen te bevestigen. Als je versele geldigheid wordt gevoed door het in onze tijd christenen aan moslims voor- de berichten leest over Turkije, zo zegt hij, idee dat de Verlichting een fenomeen is dat houden dat ook zij een Verlichting zouden dan zou je ervoor terugschrikken om ooit zowel historisch als geografisch is bepaald. moeten doormaken, dan gaan diezelfde een voet in dat land te zetten; een land, dat Anderen zijn daarentegen de mening toe- christenen er nogal eens aan voorbij dat de onthouden - trokken, af te wenden, af wenden, te trokken, maarintegendeel, door louteringvan onze hen met verbintenis komen te aanraking in metdat wat zich in hen schoon ­ als openbaart ge ­ als genot, als heid, welbehagen. van voel Dechassidische leer be ­ het dat verkondigt aan vreugde van leven dewanneer wereld, wij dezevreugde met ons loute ­ wezen gehele leidt ren, tot vreugde God. in ner’schijnt daarmee in tegenspraakte zijn dat erbij de verschillende wegennaast die van het het van een ook eten, vastenals voorbeeld aangehaald. wordt Beschouwenwij dit echterin het kader van degehele chassidische dan zien wij dat leer, eenzich van het natuurlijke le ­ natuurlijke het van voor een wel soms ven demens noodzakelijk beginsomsvan de weg, kruispunten op ook, vanhet eenbestaan, noodzake ­ hem voor kan afzondering lijke inhouden,maar dat ditniet de gehele weg kanMenigeen gelden. begin ­ vasten met moet opnieuw steeds en nen beginnen,daar het voor dat is kenmerkend hem hijpas door de ascese In het verhaal van de ‘zie ­ de van verhaal het In Nachshon Rodrigues Pereira 21 jaar Joods orthodox Gemeenteraadslid In Amstel- de Helliπ∆ de veen voor de PvdA

16 Van huis uit ben ik gelovig op- lente @ºº• lente gevoed. Voor mij heeft het ge- loof een sterke sociale functie; op sjabbat en tijdens de vele joodse feestdagen komt ieder- Verlichting tot een intensieve strijd in hun Een nieuwe tijd van Verlichting? een bij elkaar. Er is tijd voor eigen gelederen heeft geleid. Dat hoeft van- Tot slot: opvallend is dat het thema ‘Verlich­ familie, vrienden, de snoge, zelfsprekend een aansporing tot Verlichting ting’ in staat is emoties los te maken die voor samen spelletjes doen. Dat niet in de weg te staan, maar dat ‘verlichten’ andere geestesstromingen of historische vind ik waardevol. De sjabbat weerstand oproept, hoeft in het licht van de perioden niet of nauwelijks schijnen op te haalt me wekelijks uit de sleur, geschiedenis van de anti-Verlichting niet te roepen. Wie debatteert anno 2008 over de het geeft me de mogelijkheid verbazen. Bovendien: in het westerse chris- middeleeuwen, de Reformatie, of de victori- tot rust te komen, aandacht tendom gaat de strijd ook nog altijd door. aanse tijd in termen van ‘redding of onder- aan spiritualiteit te geven, Met andere woorden, Verlichting is bepaald gang’ zoals dat over de Verlichting gebeurt? niet alleen met mezelf bezig te niet vanzelfsprekend. En kan soms fragieler Kennelijk is hier dus meer aan de hand dan zijn. Het volgen van de regels zijn dan wij wellicht aannemen. een simpel historisch fenomeen. In het hui- van het jodendom geeft me de dige debat heerst wel eens de neiging om mogelijkheid mijn discipline te kritiek en afvalligheid in enigszins abstracte, clichématige termen ontwikkelen en dat versterkt Verlichte godsdienstkritiek kan een gelovige over ‘de’ Verlichting te spreken. Termen me. Ze maken een beter mens ertoe brengen afscheid te nemen van zijn of die met de historische werkelijkheid wei- van me. haar geloof. In antiverlichte kringen is het nig meer te maken lijken te hebben: eerder In de politiek ben ik vooral dan ook altijd een veel gehanteerd argu- krijgen we de indruk dat men debatteert met sociale zaken bezig; ik ben ment geweest tegen het oefenen van gods- over een zelf opgeroepen spookverschijn- woordvoerder voor het jeugd- dienstkritiek, zoals we zojuist zagen, want sel. Er wordt weliswaar een beroep gedaan beleid. Mensen kunnen geluk- zulke kritiek zou maar ondermijnend voor op het historische fenomeen Verlichting kiger zijn dan ze nu zijn. Dat te het geloof werken. En inderdaad blijkt dat zoals zich dat sinds de zeventiende eeuw in bewerkstelligen is mijn doel. in bepaalde gevallen zo te zijn. Maar zou dat de westerse cultuur heeft gemanifesteerd, Centrale begrippen voor mij een reden moeten zijn om scherpe grenzen maar opvallend genoeg is de kennis van dat zijn; respect, verdraagzaam- aan godsdienstkritiek te stellen? In het alge- verleden tamelijk schraal. En wat aan ken- heid, openheid, reflectie. meen is de vraag naar de grenzen van de nis aanwezig is, is vaak geïnspireerd door Voor mij hebben politiek en godsdienstkritiek van fundamentele beteke- het beeld dat de vijanden van de Verlichting religie niet veel met elkaar te nis. Er gaan in onze samenleving stemmen geschetst hebben. Dat zo’n beeld enigszins maken. Joods zijn zie ik als iets op om die grenzen nauwer te trekken dan zij verwrongen is, ook wel karikaturale trekken voor mezelf. Het zijn verschil- nu zijn. Maar zouden we de tijd terugwensen vertoont, hoeft nauwelijks betoog. lende omgevingen. Ik hou van dat vrijdenkers en anderen achter de tralies Gaan we een nieuwe tijd van Verlichting het sociale. Misschien dat daar verdwenen alleen omdat zij zich in kritische tegemoet, zoals de laatste tijd wel wordt mijn joodse opvoeding in mee zin uitten over godsdienstige zaken? beweerd? Is het voorbij met de golven van speelt. Maar hoe ik naar de En verder wat afvalligheid betreft, is irrationaliteit die over ons slaan? Heeft emo- samenleving kijk, staat los van het op z’n minst opmerkelijk dat diezelfde tie-tv haar langste tijd gehad? Het is op dit mijn geloof.” Nederlandse intellectuelen die nog niet moment nog volstrekt onduidelijk. Maar wat zo lang geleden de klaagzangen van afge- vaststaat is dat kennis van de Verlichting, zwaaide gereformeerden hartelijk verwel- als historisch en eigentijds fenomeen, van komden en hun afvalligheid als een terechte direct belang is voor de maatschappelijke, Nachshon is voorzanger in de stap begroetten, nu nog wel eens een ande- culturele en politieke discussie in het Europa Amsterdamse Portugese Sy- re toon aanslaan wanneer het om zulke ver- van vandaag. Daarbij komt het erop aan nagoge. Daar is hij geportret- schijnselen in andere godsdiensten gaat, de veelzijdigheid van de Verlichting niet uit teerd. zoals de islam. Over de islam gesproken: dat het oog verliezen. Het is van belang om het de verhouding van religie en Verlichting via besef van gematigde manifestaties van de de band van de islam in onze tijd een actu- Verlichting levend te houden, en dat is meer ele kwestie is geworden, behoeft nauwelijks dan alleen een academische kwestie. Hoe Zie voorts: Ernestine van ◊ betoog. Maar daarmee is niet alles gezegd. dan ook, zonder gedegen historische ken- der Wall en Leo Wessels Want ook in het westerse christendom zijn nis van de Verlichting kan iedereen met ‘DE (red.), Een veelzijdige ver- er voldoende verschijnselen en ontwikkelin- Verlichting’ aan de haal gaan. Voorlichting standhouding. Religie en gen die die actualiteit veroorzaken. Daarbij over de veelzijdige Verlichting – dat is op Verlichting in Nederland gaan de gedachten als vanzelf uit naar de zich zelf een mooi verlicht ideaal. 1650-1850, Uitgeverij Verenigde Staten, maar ook het ‘nieuwe = Vantilt, Nijmegen 2007. Europa’ leidt tot een reeks vragen rond het thema religie en Verlichting. totbevrijding van zijn verbondenheid slaafse de tot wereld, de aan zich ­ in inkeer diepste tot daar van en zelf, het met verbinding de komen. kan absolute deze mag nooit Maar ascesehet leven van de beheersen. gaan mens Demens dient zich van ver ­ te slechts natuur de vernieuwd om wijderen tothaar terug te keren door het en, gelouterde de contactmet haar, vinden. te God tot weg de die Abraham over ‘En onthaalt:engelen hijstond bij hen onder aten’, zij en boom, die als Susja Rabbi legde volgtuit: dat de mens staat, engelen de boven onbe ­ hun de hij daar van zin diepere kende hetetendie het kent, be ­ Abraham heiligt. trokop de dieengelen, kenden, niet eten het waar ­ zin, diepere die God aan dit hij mee Iedere wijden. te placht handeling natuurlijke ge ­ zij wanneer leidt, God, tot wordt, heiligd de heeft natuur de en datgene om nodig mens aanhaar te voltrekken watgeen engel aan haar voltrekkenkan: haar heiligen. Detekst uit de Schrift de Helliπ∆ de

17 lente @ºº• lente

◊ Sabbat tot tot ­ Sabbat Een volgeling van de de van volgeling Een Rabbivan Lublin vastte van eens ­ Vrijdagsmid Sabbat. een hem overviel dags hij dat dorst, hevige zo ster ­ zullen te meende Daar ontdekte ven. hij er ging hij bron; een drinken. wilde en heen hij bezon meteen Maar een van omwille zich; lutteluur dat hij het volhouden, moest nog zouhij het gehele werk teniet ­ week deze van doen?Hij dronk niet enverwijderde zich van steeg Trots debron. zware de op, hem in beproevingte hebben hij dit Toen doorstaan. sprakbesefte, hij tot heen er ‘Beter zichzelf: drinken, te en gaan te tot hart mijn dat dan vervalt.’ hoogmoed ging en om keerde Hij bron. de naar terug Reedswilde hij zich vooroverbuigenom toen putten, te water hijbespeurde dat de geweken hem van dorst aanbreken het Na was. vande Sabbat betrad hijde woning van zijn ‘Lapwerk!’, leermeester. riepdeze hem al op de toe. drempel het voor jeugd mijn eerstwas hoorde, ik 3 vastbeslotenheid ik dit verhaal Toen in de Helliπ∆ de

18 lente @ºº• lente getroffen door de hard ­ de door getroffen mees ­ de waarmee heid terhier zijn ijverige entoegewijde leerling spant Deze behandelt. in uiterste het tot zich van taak zware een om hij vervullen, te ascese verlei ­ de in zich voelt afhaar gebracht ding overwint en breken te dieverleiding, en na dit allesoogst hij niets dan oordeel afkeurend een leermeester. zijn van ontsproot eersteWel de aarzelingaan de macht vanhet lichaam over de een macht ziel, die eerst wor ­ moest gebroken tweedede maar den, kwamvoort uit het edelstemotief: liever te dan falen, om te slagen ten hoogmoed de aan prooite vallen! Hoe kanmen nu om een innerlijke dergelijke wor ­ berispt worsteling hier den?Wordt van de geëist? veel te niet mens meerdan een kwart name ­ geleden), eeuw ikzelftoen lijk deze geschiedenisvoor de navertel ­ overlevering begreep de, ik pas dat heter hier hoegenaamd de van gaat om niet mensiets De te eisen. stond Lublin van zaddik nietbepaald als een voorstandervan ascese chas ­ de wat en bekend, deed nam, zich op sid Veel later (maar toch toch (maar later Veel Hajar Alariachi 22 jaar Moslim Actief bij Meiden van Halal Helliπ∆ de “Mijn geloof geeft me energie, het laadt mijn batterij op. Met 19 veel mensen in de moskee bid- jong, gelovig — en politiek @ºº• lente den, met zijn allen de ramadan vieren; dat geeft een groot Wat motiveert jongeren om politiek actief te worden? saamhorigheidsgevoel. Speelt hun geloof hierbij een rol? Bernice Siewe foto­ Mijn geloof geeft me een lei- grafeerde en interviewde voor deze Helling vier jongeren draad om een goed mens te voor wie geloof en politieke betrokkenheid soms alles en zijn. In de koran vind je daar soms niks met elkaar te maken hebben. allerlei voorschriften voor, maar ook tips. Zoals dat het Een portretserie van Bernice Siewe goed is voor je man en je kin- deren te zorgen, want zij zijn belangrijk. En dat je een voor- beeld kan nemen aan de pro- feet Mohammed; hij was een goede en geduldige moslim. Dit leven is van belang, maar uiteindelijk gaat het om het hiernamaals. Door hier een goed mens te zijn, krijg je een paradijselijk plekje in het hier- namaals. Als “Meiden van Halal” heb- ben we tv-programma’s ge- maakt over allerlei maatschap- pelijke onderwerpen. Wat ik daarin vooral wil overbrengen is dat iedereen gelijk is. Ik wil aan ‘witte’ Nederlanders en aan mijn eigen achterban laten zien dat ik normaal ben en dat ik kansen heb. Mijn geloof en maatschappelijke betrokken- heid hebben alles met elkaar te maken. Het geloof zegt dat het goed is je verantwoordelijk- heid te nemen, zelfstandig te zijn, goed werk te doen. En ook om respect te hebben. Ieder- een heeft recht op zijn eigen ruimte. Dit zijn meningen die we in onze programma’s heb- ben uitgedragen en die komen rechtstreeks uit mijn geloof.”

Hajar is gefotografeerd in de Taibah Moskee in Amsterdam Zuid Oost. Zij vindt deze één van de mooiste moskeeën in Amsterdam. ◊ ­ kritieke ­ kritieke kelingte bereiken; en zie ­ de van mond de uit nerzelf had hij immers be ­ het in dat vernomen per ­ de van ginstadium ontwikkeling, soonlijke op later, en ogenblikken,het vasten Wat hiertoekan dienen. de tot dus meester de hij nadat zegt, leerling vol ­ met klaarblijkelijk ledigbegrip het beloop vandiens waagstuk had bete ­ gadegeslagen, kentzonder twijfel: ‘Opdeze manier stijgt menniet tot een hogere waarschuwt Hij trap.’ deleerling voor iets wat dezenoodzakelijk belet bereiken. te doel zijn is, ‘iets’ dit echter Wat duidelijk ons wordt wordt Gelaakt genoeg. datmen voorwaarts terug ­ weer en dringt wijkt;dit heen en weer zigzag - dit zwenken, han ­ het van karakter bedenke ­ het is delen, het tegenover Wat lijke. is het‘lapwerk’ staat, werkuit Hoe één stuk. volbrengtmen echter werkuit één stuk? Niet andersdan met een tot ziel. gekomen eenheid overvalt onsToch weer devraag of een mens hierniet te hard wordt hijzeker niet om deze om ­ maar behagen, te dathij hoopte op deze trap hogere een wijze ontwik innerlijke van Mohamed Rabbae Oud lijsttrekker en oud Tweede Kamerlid GroenLinks de Islam als de Helliπ∆ de

20 lente @ºº• lente inspiratiebron voor

De politieke islam is het kind Na de val van de Berlijnse muur in invloedrijke fundamentalisten hadden een van de seculiere politiek, 1989 verklaarde Willy Claes, de toenmalige belangrijk en vernieuwend project: ondanks secretaris- generaal van de NAVO, de islam hun verzet tegen de Europese hegemonie geboren op de puinhopen van tot de nieuwe vijand van het Westen na het wilden ze de Westerse democratie verzoenen de seculiere regimes in de failliet van het communisme. Sindsdien zijn met trouw aan de islamitische traditie. Ook de Westerse ogen continu gericht op deze kreeg de rede een belangrijke plaats in hun Arabisch-islamitische wereld. godsdienst. Maar de islam zit pas vanaf elf islamitische beschouwingen. Hun project werd Zijn aantrekkingskracht september 2001 scherp op het netvlies van echter aanzienlijk tegengewerkt door het toen de wereld. Na de aanslag op de Twin Towers nog steeds levende ressentiment bij de elite wordt sterk gevoed door in New York wordt de islam in het Westen tegen het Westen als gevolg van het breken de weerstand tegen het voornamelijk geassocieerd met terrorisme van de modernisering van Egypte door Europa en geweld. Deze associatie berust voor een en als gevolg van de latere kolonisering van kolonialisme en de hege­ deel op onweerlegbare feiten. Er zijn immers datzelfde Egypte door de Engelsen. Sinds- monie van het Westen. moslims die in naam van de islam blindelings dien kent het fundamentalisme slechts een geweld gebruiken. Voor een ander deel gaan éénrichtingsverkeer: weg met de Westerse achter deze associatie politieke strategieën morele waarden en terug naar de zuivere isla- schuil die de terroristische kaart graag spelen mitische bron! om het legitieme gewapende verzet van de moslims te diskwalificeren en te breken – Nationalisme zoals in het geval van het verzet van Hamas Als gevolg van het Europese kolonialisme in tegen Israël en van de Irakezen tegen de praktisch alle Arabisch-islamitische landen bezetting van hun land door de Verenigde vanaf de negentiende eeuw werd het funda- Staten. De politieke islam wordt in het Wes- mentalisme in toenemende mate overvleu- ten in de regel voorzien van een conservatief geld door nationalistische bewegingen. Door religieus etiket en politiek beschouwd als een het verzet tegen de Europese kolonisator reactionaire beweging. Is deze etikettering heeft het (Arabisch) nationalisme als het juist en conform de realiteit van de Arabisch- ware de agenda van het fundamentalisme islamitische wereld? overgenomen. Toen bijvoorbeeld Frankrijk in 1944 in Marokko de bewoners van Berberse Fundamentalisme afkomst probeerde te scheiden van de andere De politieke islam is in belangrijke mate Marokkanen van Arabische afkomst (Decret geïnspireerd door het fundamentalisme. Deze Berbère) omdat ze verschillende afkomst en religieuze stroming wil terug naar de zuivere juridische tradities hadden en verschillende letter van de Koran en de navolging van de talen spraken, heeft de nationale beweging ‘salaf’, de ouden uit de tijden van de profeet – waarin beide bevolkingsgroepen vertegen- en de eerste kaliefen. Belangrijke exponenten woordigd waren – zich met succes krachtig van deze restauratie van de zuivere islam zijn verzet tegen deze verdeel-en-heers-politiek. de Irakees Ibn Hanbal (9e eeuw), de Syriër Ibn De reactie van de nationale beweging luidde Taymiya (12e eeuw) en de Saoedische Ibn Abd duidelijk en trots: “We zijn allebei moslims en al-Wahab (18e eeuw). Hun roep om terug te de Arabische taal is de taal van de Koran!”. De keren naar de zuivere islam viel vaak samen Franse, Engelse en Nederlandse kolonisatoren met ongenoegen over de crises in de islamiti- zijn uiteindelijk in de tweede helft van de sche ‘oema’ (natie) in het Midden-Oosten: de twintigste eeuw door het nationalistische ver- bloedige onderlinge conflicten bij de steeds zet verjaagd uit alle Arabische en islamitische terugkerende twisten over de legitimiteit van landen: Noord-Afrika, het Midden-Oosten en de opvolgers van de profeet, de inval in Irak Indonesië. De leiders van deze nationalistische door de Mongolen, de kruistochten, dan wel bewegingen werden de nieuwe leiders van de kolonisatie door Turkije. Deze conservatieve deze landen. Na de eerste overwinningsroes ideologie werd echter in de negentiende werden de bevolkingen van deze landen soms eeuw door twee belangrijke denkers door- zeer snel geconfronteerd met groot sociaal en broken: de Afghaan Jamal-Eddine al-Afghani economisch onrecht. De nieuwe elite werkte en de Egyptenaar Mohamed Abdou. Deze meer aan zelfverrijking dan aan de welvaart ­ een ziel heeft heeft ziel een onverschillig

hoe men het uitdrukt, uitdrukt, het men hoe of ‘door ‘vannature’, – genade’ ge ­ ondeelbaar een die één ‘uit ziel een is, heel dientengevol ­ en stuk’, gedaden die één geheel één uit daden vormen, omdat volbrengt, stuk ziels ­ natuurlijke zijn im ­ hem ze gesteldheid merszo ingeeft en hem daartoein staat stelt; deander daarentegen ingewik een heeft aangegrepen.Het is in een ­ nu wereld onze dat ingericht zo maal deeen – vol zielscomplex keld tegenstrijdigheden,en uiter ­ wordt daardoor be ­ handelen zijn aard remmingen zijn paald; enverstoringen vloeien remmin ­ de uit voort genen verstoringen van haar zijnziel, onrust komtin zijn onrust tot kan dus eenWat uiting. zodanigaangelegde mensanders doen dan zichinspannen om de verzoekingenop de wegnaar een zeker doel teoverwinnen? Wat kanhij anders doen dan in midden telkens, juist zijn verricht, hij wat dat verzame ­ te krachten dat wil zijn len, zeggen, geslinger ­ weer en heen garen’ te ‘bijeen ziel de tot entelkens weer, eenheidgebracht, op hetdoel te enrichten, de Helliπ∆ de

21 lente @ºº• lente

van de brede lagen van de bevolking. De cor- heersers in combinatie met een breed sociaal het systeem van binnenuit te veranderen, in ruptie greep snel om zich heen. De armen en maatschappelijk werk onder het arme deel het andere geval (Turkije, Marokko) om te werden vaak aan hun lot overgelaten. Deze van de bevolking: onderwijs, medische hulp, laten zien dat het niet de bedoeling is om verzetfinancieel steun, etc. Ook ligt hun politieke een islamitische staat te vestigen maar wel situatie vroeg duidelijk om verzet van de kant van de bevolking. Dit was dan ook één van ideologie dichter bij de bevolking dan het om de morele en ideologische ontsporing van de belangrijkste motieven voor de oprichting communisme of het socialisme. Het gevolg de seculiere machthebbers te corrigeren. In van de beweging van de ‘Moslim Broeders’ hiervan is een toenemende sympathie en sommige landen zoals Tunesië wordt de isla- in Egypte in 1927 onder leiding van Hassan el steun onder de bevolking en een revival van mitische partijen de toegang tot de politieke Banna, grootvader van de huidige vermaarde de islam als bron van gerechtigheid en inte- arena formeel verboden of feitelijk onmogelijk islamgeleerde Tariq Ramadan. Geleidelijk griteit. De moskees zijn tegenwoordig op vrij- gemaakt. In Algerije heeft het leger begin kreeg deze beweging navolging in andere dag overvol. In het Midden-Oosten doet zich jaren negentig met steun van Frankrijk op het landen: Jordanië, Soedan, Tunesië, Marokko, een zelfde ontwikkeling voor: de islamitische laatste moment de landelijke verkiezingen Indonesië, etc. In Algerije waar de zelfver- bewegingen zijn de enige sociale en politieke geannuleerd om te voorkomen dat de Front rijking van de heersende elite een abjecte krachten die geloofwaardig zijn in de ogen Islamique du Salut (FIS) een overweldigende dimensie kreeg werd de islamitische bewe- van brede lagen van de bevolking. In Pales- overwinning zou boeken na een verplette- ging (Front Islamique du Salut) door de meer- tina heeft de islamitische Hamas, dankzij haar rende succes bij de gemeenteraadsverkiezin- derheid van bevolking verwelkomd als een sociale werk en haar verzet tegen Israël, en gen. Sindsdien verkeert Algerije in één van de integer en sociaal alternatief voor het alom tegen de corruptie binnen de seculiere organi- bloedigste fasen van haar geschiedenis. Zowel corrupte regime. In Lybië wist kolonel Kaddafi satie Fatah, deze laatste volledig overrompeld de regering als de FIS schuwde hierbij het de opkomst van een islamitische beweging bij de laatste landelijke verkiezingen. De isla- gebruik van blind geweld allerminst. De islam handig te voorkomen door enerzijds de inte- mitische beweging Hezbollah in Libanon is om als godsdienst kan blijkbaar zowel het beste gratie van de islam in zijn leiderschap en het haar sociale werk en haar succesvol militaire als het slechtste in de mens naar boven bren- positioneren van de islam als de derde weg verzet tegen Israël zeer populair, niet alleen gen! In Marokko heeft de huidige koning een (Groen Boek) naast het kapitalisme en het in Libanon maar ook in de hele islamitisch- andere weg gevolgd: net vóór de landelijke communisme en anderzijds door een redelijk Arabische wereld. Een tweede succesfactor verkiezingen van juli 2007 werden nieuwe profijt door de bevolking van de olierijkdom. voor de islamitische bewegingen – naast hun kiesdistricten ingevoerd. In de districten waar In Marokko heeft wijlen koning Hassan het verzet tegen sociaal onrecht en corruptie in de islamitische Parti pour le Développement lange tijd zonder islamitische beweging weten het binnenland – ligt in hun verzet tegen de et la Justice (PDJ) zeer populair was viel het uit te houden dankzij de combinatie van Verenigde Staten. De Amerikanen worden in minste aantal zetels te winnen. In Egypte wereldlijk en godsdienstig leiderschap. Ook de Arabisch-islamitische wereld gezien als hebben de Moslim Broeders ondanks de het feit dat hij een verre afstammeling van de sponsors en zetbazen van de corrupte en tegenwerking van de regering een behoorlijke de profeet zou zijn heeft daarbij geholpen. repressieve regimes. Door hun bezetting van vertegenwoordiging in het parlement, maar Maar de zelfverrijking, de corruptie en de Irak, hun onvoorwaardelijke steun aan Israël niet genoeg om de macht van Mubarak te armoede gepaard gaande met een repres- en het feitelijk goedkeuren van de bezetting breken. Datzelfde geldt ook in Jordanië. Ook sieve politiek, brachten uiteindelijk ook hier van Palestina kunnen de Amerikanen nergens in Libanon heeft Hezbollah gekozen voor de een islamitische tegenbeweging tot stand. in deze landen rekenen op enige sympathie politieke participatie en is thans vertegen- Het zelfde patroon voltrok zich in Tunesië. Al van de kant van de bevolking. Integendeel. woordigd in het parlement. In Turkije is de die landen waar de islamitische bewegingen De islamitische bewegingen worden gezien AKP van premier Erdogan zeer populair, heeft sterk opkwamen hadden één gemeenschap- als de enige krachten die niet buigen voor de een sterke machtspositie in het parlement en pelijk kenmerk: de seculiere politieke partijen Amerikanen. Zolang het Westen een hypo- leidt Turkije langzamerhand via allerlei hervor- waren of zelf deel van de macht geworden en criete politiek voert in het Midden-Oosten en mingen naar de integratie binnen de Europese dus gecorrumpeerd en onbetrouwbaar in de zeker als ook Turkije afgewezen wordt door de Unie. Erdoğan heeft duidelijk de les van Moha- ogen van de bevolking of, in geval van een Europese Unie dan zal de kloof tussen beide med Abou in de prakrijk gebracht. Hij heeft de radicale oppositie, definitief gebroken door werelddelen groot blijven en zullen de islami- westerse democratie verzoend met trouw aan de heersende machthebbers door liquidaties, tische bewegingen aan gewicht winnen. de islamitische traditie. Hamas moest zich van verdwijningen en langdurige gevangenis- Soms, daartoe gedwongen door de heer- het Westen eerst omdopen tot een politieke schap. Hierdoor ontstond tegenover deze sende seculiere macht maar soms uit eigen partij en meedoen aan de verkiezingen in heersers een politiek vacuüm. In die leemte strategie kiezen de islamitische bewegingen Palestina maar kreeg op instigatie van Israël zijn de islamitische bewegingen met succes ervoor om zich om te vormen tot politieke snel het etiket ‘terroristische organisatie’ gesprongen. De sterkte van deze bewegingen partijen om binnen het heersende politiek van Europa en Amerika zodra ze een grote ligt in het geloof als mobiliserende kracht en systeem te opereren. In het ene geval (Alge- overwinning boekte. Het ressentiment tegen breekijzer tegen de absolute macht van de rije) is dit ingegeven door de strategie om het Westen en zijn lokale “marionetten” zal » ­ bovendiennog bereid zoals dezijn, chassid doet, dit verhaal ons in hoogmoed de wanneer hemzelfsbevangt, het teneinde offeren te doel redden? te ziel de dit uitgaande, vragen op eens nog verhaal beschouwen, keper de danzien wij pas welke leringer verscholen ligtin de kritiek van Het is de ‘ziener’. de in mens de dat lering een ziel zijn van is staat De vormen. te eenheid ingewik het met mens keldezielscomplex ­ tegenstrijdighe vol verloren; niet is den we ­ innerlijkste zijn in godskracht de zen, zijnvermag diepte, op hem werken, te in hem krach ­ de wijzigen, te tegen ­ elkaar die ten te werken, verbinden ende elementen, die elkaar in uiteenstreven, tedoen versmelten; hij een ­ een hem van kan heidscheppen. Een eenwording zodanige moetzich voltrekken een mens de voordat buitengewoonwerk opzich Slechts neemt. metde tot eenheid gekomenziel zal hij in staatzijn dit zó te doen lapwerk, geen het dat maarwerk uit één stuk dus het is Dat wordt. chas ­ de ziener de wat Wanneer wij, van deze deze van wij, Wanneer Shervin Nekuee de Helliπ∆ de

22 lente @ºº• lente passie of rancune? » hierdoor alleen maar sterker worden in de Het is een denkreflexdie mij al vaker Arabisch-islamitische wereld. En de aantrek- is opgevallen bij hoe men de publieke, soci- kingskracht van de islamitische bewegingen ale en politieke uitingen en collectieve acties des te groter! inschat en beoordeeld die we islamisme zijn In de ogen van de bevolking zijn ze de enigen gaan noemen. Het Westen is bij voorbaat ach- die het hoofd kunnen bieden aan de macht terdochtig over de politieke of maatschappe- van de corrupte en repressieve regimes. Het lijke lieden die vanuit een religieuze overtui- breken van de macht van de Shah van Iran ging deelnemen aan civil society en politiek, in 1979 is een sprekend voorbeeld daarvan. of het nu hier in Nederland is of in de islamiti- Ze belichamen tevens het enige echte ver- sche wereld. Een bevriende directeur van een zet tegen de hegemonie van Amerika en de kleine, maar belangrijke internationale orga- bezetting van Palestina door Israël. nisatie voor steun aan journalisten wereldwijd de opkomst van de politieke islam is had een interne crisis moeten bezweren toen duidelijk het gevolg van het failliet van de hij tegen de zin van zijn medewerkers had seculiere heersers. De coalitie tussen deze besloten om een Marokkaanse krant met een heersers en Amerika maakt de positie van islamitische profiel te steunen bij de professio- deze politieke stroming bij de bevolking nalisering van hun journalistieke vaardigheden. alleen maar sterker. Bij eerlijke verkiezingen zoals in het geval van Turkije en Palestina zou de politieke islam in nog meer landen aan de macht komen. In Nederland biedt de verzorgingstaat en het sociale stelsel de politiek islam geen aanlei- ding om voet aan de grond te krijgen. Daar- naast geldt dat de overgrote meerderheid van de moslims zich thuis voelt in de Nederlandse democratie en rechtsorde. Tot nu toe hebben de moslims ervoor gekozen om binnen de bestaande partijen te integreren. Zolang ze als migranten werden gezien, met een zwakke sociaal-economische positie, werden hun belangen – met name door de linkse partijen – redelijk verdedigd. Maar zodra ze bleken ook een godsdienst te hebben raakten deze partijen in de war. Immers links heeft allang de godsdienst achter zich gelaten. Het gevolg hiervan is dat (extreem)rechts al sinds 2002 het debat domineert. Links viel stil. Wil links nog een band houden met de moslims dan zal ze haar positie ten opzichte van de godsdienst (islam) moeten herdefiniëren: de seculiere democratie verzoenen met de religieuze (isla- mitische) identiteit. Ook de linkse mens leeft niet bij brood alleen! Doet links dat niet en hebben de moslims voldoende kaders, dan zal de politieke islam op een gegeven moment in de Nederlandse arena binnentreden. Ook hier zou de politieke islam ten tonele verschijnen omdat de seculiere partijen het laten afweten! = ­ ­ eenheid ver ­ eenheid sidverwijt: dat hij zijn onder ­ heeft waagstuk nomenmet een nog verdeeldeziel; midden inhet werk gelukt het brengen eenheid tot ech ­ nu moet Men niet. terook niet denken dat eenwor ­ de ascese de kun ­ zou teweeg ding nenbrengen; zij kan con ­ tot kan zuiveren, centratiemaar voeren, bewerk niet kan zij resul ­ het dat stelligen behouden daarvan taat blijfttotdat het doel is ziel de kan zij bereikt, eigen haar tegen niet tegenstrijdigheden beschermen. éénding voor ogen een ­ geen dat houden: ziel de van wording Zo definitiefooit is. nature van de ook als meestharmonische ziel inner ­ met soms toch lijkemoeilijkheden te kampenzo kan heeft, een ­ deze die zij ook heidhet vurigst tracht nooit haar veroveren, te bereiken. volkomen Maaral datgene wat ik ziele - in werkt richt, op mijn zielwerkt terug, in de nieu ­ een van richting eenwor ­ hogere en we ding;wat op deze wijze voert verricht, wordt veler ­ langs het zij mij, leitotomwegen, een eenheid bestendiger Nu moet men weliswaar weliswaar men moet Nu Shervin Nekuee de Helliπ∆ de

23 passie of rancune? @ºº• lente De desbetreffende organisatie wil bijdragen schatten de passie en het verlangen naar ver- mening genoeg sociaal-historische en sociologi- aan democratisering van samenlevingen door andering en vooruitgang bij islamisten. Wij sche gemeenschappelijk wortels te vinden om het verhogen van de kwaliteit van journalistiek. onderschatten hun aardse ambities, omdat wel een gemeenschappelijke drijfveer van isla- Maar de woorden ‘journalistiek’, ‘democratise- die verhuld gaan achter hun religieuze articu- misten te kunnen herkennen. ring’ en ‘islam’ konden volgens zijn medewer- latie en een politieke retoriek die doorspekt is Die drijfveer, is mijn stelling, is eerder pas- kers kennelijk onmogelijk samengaan. met veertienhonderd jaar oude heilige teksten. sie dan angst, eerder hoop dan wanhoop. Maar aan de andere kant overschatten we Het was niet met het oproepen van gevoelens Wie voorbij het achterlijke, of zo je wilt juist de onverenigbaarheid van een islamitische en van rancune dat Khomeini duizenden, mil- romantische aura kijkt dat om de bebaarde of een liberale democratie, omdat wij, maar ook joenen jonge Iraniërs tegen de Sjah de straat behoofddoekte moslimactivisten en/of -terro- vele islamisten zelf, het afwijzen van Westerse op kreeg. Het was met de belofte dat ze de risten hangt, treft in het islamisme een waaier dominantie binnen de wereld van islam ver- leiders en voortrekkers zouden zijn van de van groeperingen en denkstromen met ver- warren met het afwijzen van democratie. wederopstanding van het ooit zo machtige schillende politieke doeleinden, strategieën en Deze dubbele vertroebeling van onze waar- Perzië. Dat ze goed waren voor niet minder tactieken aan. neming van het islamisme en zijn politieke dan pracht en glorie, en dat hun moslimidenti- in het huidige door islamofobie gegijzelde activisten wereldwijd, brengt het Westen tel- teit niet een belemmering, niet een handicap, Nederland leidt de stelling dat islamisme vele kens in moeilijkheden. We lopen de kans mis maar een zegen, een gift was waar ze trots op verschillende gedaantes, oorzaken en conse- om onder de islamitische activisten de moge- mochten zijn. quenties kent onmiddellijk tot hoon en woede, lijke partners te herkennen en aan ons te bin- zoals de schrijvers van het in 2006 geschre- den. We missen bovendien de juiste scherp- De magere Saoedi-Arabiër die het in zijn hoofd ven rapport van de Wetenschappelijke Raad zinnigheid om onze islamistische vijanden haalde om in 2001 met zijn mannen Amerika voor Regeringsbeleid over islamitisch activisme effectief uit te schakelen. Al Qaida is nog altijd de oorlog te verklaren, zag het als een zeer moesten ervaren. Maar een dergelijke boos- alive and kicking en in Afghanistan worden realistische optie dat hij op lange termijn de heid tegenover iedere inzichtgevende bevin- de Taliban met de dag sterker. Aan de weste- winnaar zou blijken. Tja en waarom ook niet, ding over de wereld van de islam zegt meer lijke grenzen van dit Afghanistan, in Iran, deed hij had toch ook mee gevochten bij het verban- over de mentale toestand van een staat, een de voormalige en liberaal gezinde Iraanse nen van de Sovjets uit Afghanistan. De uitein- volk of een regeringsleider dan over de feiten. president Khatami in 2002 de Amerikaanse delijke terugtrekking van Amerikaanse troe- Toen president Bush zich klaar maakte regering een aanbod dat geen enkele ratio- pen uit het ‘bezette’ Midden-Oosten en in het om Irak binnen te vallen, liet hij zich advise- nele politicus zou kunnen afwijzen. Hij deed bijzonder uit zijn Saoedi-Arabië zou de kans ren door Irakese zakenmannen die al dertig een verregaande tegemoetkoming aan de voor hem en zijn makkers zijn om in dat land jaar hun vaderland niet gezien hadden en die Amerikaanse eisen, zoals de erkenning van de scepter te zwaaien. bereid waren hem gerust te stellen met de een twee statenconflict in Israël en Palestina, De Turkse AK-partij, die bij elke volgende boodschap dat Irak in tegenstelling tot Iran demilitarisering van Hezbollah én het stop- poging van de zittende seculaire elite om haar een zeer seculair land was en dat islamisme zetten van uraniumverrijking. Maar presi- politiek de nek om te draaien aan populari- van welke soort en welke maat dan ook nooit dent Bush had geen zin om een deal te slui- teit wint, heeft tijdens haar regeerperiode het en te nimmer voet aan de grond zou kunnen ten met een Mullah. Wat hij voor deze Mullah vertrouwen van het Westen weten te winnen krijgen bij het wegvallen van Saddam. Het Irak terugkreeg was de niet geestelijke president voor haar rationele benadering van politiek. van 2008 is echter in de ban van een sjiïtische Ahmadinejad. Hij kreeg een evenknie die, in Het is geen partij van reactionairen met enkel politiek en een soennitische anti-politiek. En de woorden van Khatami, “van hetzelfde hout een obsessie om de hoofddoek in dat land dat had Bush kunnen weten wanneer hij niet is gesneden als Bush”. verplicht te stellen. Integendeel, zij wil juist alleen geluisterd had naar de dikke zaken- De scherpzinnigere Westerse politieke gelijke behandeling voor hun gehoofddoekte en mannen die hem vertelde wat hij graag wilde analis ten van de wereld van de islam, zoals bebaarde achterban. Zij wil dat aan de deel- horen, maar ook naar andere, beter geïnfor- Olivier Roy en Graham Fuller, wijzen ons op name aan de moderniteit geen dresscode als meerde Irakezen in de Verenigde Staten – de grote differentiatie binnen het islamisme. voorwaarde wordt verbonden. Zij hebben inge- want die waren er toen ook! Islamisme is geen coherent verschijnsel, maar zien waarvoor veel seculaire intellectuelen in eerder een continuüm met een democratisch de islamitische wereld blind zijn: moslim-zijn Het denken over de aard en de impact van opererende AK-partij aan het ene uiteinde en en dat uitdragen staat niet per se in contrast de politieke islam in het Westen lijdt aan Al-Qaida aan het andere. met democratie noch met moderniteit. zowel een systematische onderschatting als Ze hebben gelijk: we moeten de grote = overschatting van het vraagstuk. Wij onder- verschillen inzien, en toch zijn er naar mijn ­ ­ dan de voorafgaande. voorafgaande. de dan uit ­ men bereikt Zo stadium dat eindelijk ziel de op men waarin kanvertrouwen, daar een ­ van mate haar zij dat is groot zo heid tegenstrijdigheden de mees ­ spelenderwijze Waakzaam wordt. ter moetmen weliswaar ookdanmaar nog zijn, rustige een nu is het waakzaamheid. Chanukka - viering de Nachum, Rabbi trad rabbi de van zoon een vanonverwachts Rizin, en binnen school de dagen die in zoals trof, leer ­ de gebruikelijk, lingenbij het damspel zij de zaddik Toen aan. binnenkomen, zagen staak en zij schrokken knikte Hij spel. het ten henechter vriendelijk ‘Kennen vroeg: en toe het van regels de jullie damspel?’En daar er geen verlegenheid van lip hun over woord gaf hun hij kwam, pen zelfhet antwoord: ‘Ik van regels de jullie zal vertellen. damspel het Deeerste dat is deze, mengeen twee zetten De doen. mag tegelijk tweede,dat men slechts achter ­ niet en vooruit de En gaan. mag uit over ­ de wie dat, derde, mag bereikt, heeft zijde hem het waarheen gaan Opeen van de dagen van Dieti Schuppert werd voor Artsen Zonder Grenzen uitge- zonden naar Somalië en ont-

de Helliπ∆ de moette daar in een ziekenhuis Dieti Schuppert had de gere- de arts Ali Mire. “Het was liefde formeerde kerk al sinds haar op het eerste gezicht”, vertelt zestiende vaarwel gezegd en 24 ze. “We wilden in Somalië blijven, ook Ali Mire is geen praktiserend lente @ºº• lente De familie van Schuppert had maar toen na anderhalf jaar moslim, al beschouwt hij zichzelf het moeilijker toen ze met een de burgeroorlog begon zijn we wel als een moslim. “ In de prak- Afrikaanse moslim thuis kwam. naar Nederland gevlucht – voor tijk was het daarom nauwelijks “Vooral voor mijn vader was het korte tijd was de bedoeling.” een probleem”, zegt Schuppert, een schok”, aldus Dieti Schuppert, Ze wonen echter nog altijd in “het enige dat we doen is geen “Ik was zijn jongste dochter, zijn Amsterdam. Het bleek moeilijk varkensvlees eten. Ook hebben oogappeltje. Mijn vader kende samen te worden uitgezonden we onze zonen besneden. Verder alleen de Turkse gastarbeiders naar andere Afrikaanse landen: zijn we niet erg bezig met religie. in het dorp en daar had hij veel in het net bevrijde Namibië was We hebben allebei niets op met sympathie voor, maar het is een blanke vrouw een probleem extreme opvattingen. Ik heb wel natuurlijk toch wat anders als en in andere landen liep het stuk tegen Ali gezegd dat ik geen kin- je dochter dan met een moslim op het Somalische paspoort van deren met hem wilde als hij meis- aankomt zetten, en ook nog Mire. Toen er kinderen kwamen, jesbesnijdenis zou willen.” Mire: een Afrikaan! Maar we wilden waaronder een gehandicapte “Mijn moeder is daar zelf ook fel niet wachten, want Ali had toen dochter, gaven ze de pogingen tegen, ze moppert nu vaak over alleen een tijdelijke verblijfsver- op. Schuppert ging aan de slag de komst van hoofddoeken en gunning en dat gaf te weinig als anesthetisch verpleegkun- Arabische kleding in Somalië. rechtszekerheid. (Intussen is hij dige en Mire wijdde zich aan de Wij zijn Afrikaans, zegt ze dan. Nederlander geworden.) Daarom opvoeding van de kinderen: zijn Mijn ouders waren altijd al heel zijn we in het geheim getrouwd. diploma’s worden in Nederland liberaal. Ik zie ook veel overeen- Toen ik thuis kwam met een niet erkend. De droom om ooit komsten tussen christendom en trouwring om mijn vinger was in Somalië te gaan wonen leeft islam.” Schuppert: “Pas toen de het een drama. Het feit dat ik echter nog steeds. kinderen gingen vragen: mam, stiekem was getrouwd werd Toen Ali Mire samen met wat zijn we nu eigenlijk, werd ervaren als een schande tegen- Dieti Schuppert naar Nederland het weer een punt. Ali zegt dan over de mensen in het kleine, vertrok, gaf zijn moeder hem meteen: jullie zijn moslim, maar conservatieve dorp waar mijn zijn zegen mee. “Het is geen hij stuurt ze ook niet naar de ouders woonden. Toch heb ik er probleem als een moslim met koranschool.” Mire: : Ik vertel ze geen spijt van. Ik wilde gewoon een christen trouwt”, vertelt wel over de islam en de koran en met Ali trouwen en trok me niets Mire, “Dieti hoefde geen moslim zeg ze dat er niets klopt van het aan van alle verwachtingen die te worden; het was voor mij en beeld dat nu over de islam wordt er leefden. Waren ze er wel bij mijn familie wel belangrijk dat verspreid als een extremistische geweest, dan was het waar- ze gelovig was. Maar als een godsdienst. Dat is maar een heel schijnlijke een heel krampachtige islamitische vrouw met een klein deel dat de naam van de dag geworden.” Uiteindelijk is het man trouwt, moet die man wel islam besmet. Bovendien zijn er allemaal helemaal goed geko- moslim worden.” “Nou, dat had ook christelijke extremisten en men met de familie. De vader van ik echt niet gedaan!”, reageert daar hoor je nooit iets over. Ik Schuppert ontdekte dat Ali Mire Schuppert, “ik had me net los irriteer me vreselijk aan uitspra- een vriendelijke en betrouwbare gemaakt van mijn strenge gere- ken van Bush of Wilders tegen de man en zorgzame vader was en formeerde opvoeding en zat niet islam. Waarom moet dat??, vraag hij begon zich te interesseren te wachten op nieuwe geboden ik me dan af. De ideeën over voor Somalië en de islam. Toen en verboden. Gelukkig was Ali’s vrede en liefde die de islam kent hij vorig jaar overleed, droeg Ali familie heel liberaal en waren dat wil ik aan onze kinderen meege- Mire samen met zijn oudste zoon soort dingen niet aan de orde. ven.” Dieti Schuppert vult aan: en andere familieleden de kist Ik zou ook zeker niet verliefd op “Wat mij betreft gaat het om eer- van Schupperts vader. hem zijn geworden als hij een lijk en goed leven, een humanis- strenge moslim was geweest. tische gedachte zo je wilt die je in Als we in Somalië waren blijven alle religies vindt, wanneer je er wonen was ik misschien wel goed mee omgaat.” moslim geworden, dan pas je je toch aan aan de cultuur waar je woont.” goeddunkt.’ de van eenwording met zielis geheelbedoeld, enal verkeerd opvatten ‘ziel’ onder men indien ietsanders verstond mens, totale de dan teza ­ geest en lichaam De ziel men. is niet in een ­ een werkelijkheid heidgeworden indien ditook niet het geval is krach ­ fysieke alle met van vezels alle met ten, regel De lichaam. het wat ‘Alles Schrift:de uit uwehand vindt om te uwe met dat doe doen, de verklaarde macht’, dat zin, die in Baalsjem men wat datgene men doetmet zijn gehele inzetmoetdat doen, wilzeggen dat ook het gehelefysieke wezen vande mens eraan deel moetdat hebben, niets vanhem erbuiten mag De mensblijven. die zoeen eenheid vormt geest, en lichaam naar dienswerk is werk uit stuk. één 4 Enkelevooraanstaande mannenin Israël waren eensbij Rabbi Jizchak Men te gast. Worki van hadhet over de waarde vaneen rechtschapen huis ­ het voor dienaar Toch zou men, wat zouhier men, Toch beginnen zichzelf bij de Helliπ∆ de

25 lente @ºº• lente

dieti schuppert & ali mire

Hij: van huis uit moslim

Zij: van huis uit gereformeerd

Getrouwd: 14 · 11 · 1989 op het gemeentehuis van Amsterdam. ­ zef, in wiens hand alles alles hand wiens in zef, Rabbi gedijde. Jizchak was ‘Eens betwisttedit. toe­ mening die ik ook ‘maar zei hij, gedaan’, leer ­ mijn toonde toen meesterdat mij aan, allesafhangt van de mijn In huizes. des heer ver ­ namelijk, jeugd oorzaaktemijn vrouw ­ moeilijkhe grote mij die ik kon al en den, zelfwel ik dragen, had met medelijden toch debedienden. Daarom leer ­ mijn naar ik toog Rabbi David meester, vroeg en Lelow, van hemof ik tegen mijn optre ­ moest vrouw Hij antwoordde: den. tot je spreek “Waarom jezelf!”tot Spreek mij? Ikmoest mij op deze be ­ tijd enige uitlating voordat zinnen, ik haar begreep ik begreep; mij ik toen echter, haar opeen uitspraak van de Baalsjem“Erbezon:is woord, het gedachte, de ge ­ De handeling. de overeen komt dachte metde echtgenote, het kinde ­ de met woord met handeling de ren, dienstpersoneel. het zichzelfin die hem, Bij aandeze drie de juiste plaatszaltoekent, alles keren.” goede ten zich houdelijkbeheer; is dezedan keert goed, goede, ten alles zich Jo bij ziet men zoals Tariq Ramadan Filosoof en theoloog, gasthoogleraar Burgerschap en Identiteit aan de Erasmus Universiteit Rotterdam de Helliπ∆ de

26 lente @ºº• lente Democratie in islamitisch perspectief

De gedachte dat de islam van Secularisering denken aan meer vrijheid, aan respect voor nature theocratisch is, dat Twee verschijnselen, die – vaak onuitge- religieuze pluriformiteit of aan democratie: sproken – het debat beheersen, vragen de achtergronden zijn verschillend en de zij onverenigbaar is met de daarbij onmiddellijk de aandacht. Het beelden staan haaks op elkaar. democratie en geen schei- eerste heeft te maken met een historisch misverstand, het tweede met de weten- Scheiding der machten ding der machten kent, wordt schappelijke interpretatie van de islamiti- Het tweede verschijnsel betreft de simpli- tegenwoordig veel gehoord. sche bronnen zelf. Iemand die in het Westen ficatie van islamitische uitgangspunten. De woont zal niets begrijpen van de debatten stelling is dan doorgaans dat de islam geen Tariq Ramadan reageert. over secularisering, scheiding tussen gods- enkel verschil maakt tussen enerzijds het dienst en politiek in de islamitische landen domein van de religie en anderzijds van de als hij deze niet in de historische context politiek. Deze hoogst discutabele visie heeft van de laatste honderd jaar plaatst. Ten beetje bij beetje postgevat onder zowel Wanneer we binnen een christelijke tijde van de kolonisatie kregen de landen oriëntalisten als onder moslims zelf. Zij ligt context willen spreken over politiek en reli- met een overwegend islamitische bevolking ten grondslag aan talloze misverstanden die gie, zullen we rekening moeten houden met voor het eerst te maken met secularisering. absoluut besproken moeten worden. We de historische achtergronden van de ver- Bij de onafhankelijkheid kregen zij de schei- kunnen hier onmogelijk op het geheel van houding tussen kerk en staat in het Westen. ding tussen religie en politiek opgelegd. oorzaken en gevolgen hiervan ingaan, maar Verschillende modellen hebben in dit Het koloniale tijdperk geldt als een duistere het is in elk geval van belang te vermelden opzicht een rol gespeeld die zich beriepen periode van zelfontkenning en vervreemding dat er in de rechtswetenschappen en de op christelijke waarden. Dit geldt niet alleen waarin de kolonisator probeerde zijn regels rechtspraak (fikh) vanaf het begin onder- voor Europa, maar ook voor de Verenigde en ideologie op te leggen. Islamitische ver- scheid is gemaakt tussen de werkwijze voor Staten en Zuid-Amerika. zetsstrijders en geleerden werden gevan- het terrein van de geloofsleer en de geloof- Datzelfde moet worden bedacht wan- gengezet of gedood. De islam als religieuze spraktijk (waarvoor de teksten de enige neer we de aard van de bestaande of de autoriteit werd bestreden of voor eigen referentie vormen) en de werkwijze als het mogelijke betrekkingen tussen islamitische doelen misbruikt. De secularisering waar- gaat om maatschappelijke aangelegenhe- religieuze autoriteit en politieke macht wil- mee de koloniale onderneming gepaard den, waarvoor de teksten alleen een alge- len begrijpen. Het woord ‘kerk’ moet hier ging, werd daarom door de meeste moslims mene richting aangeven (het ethisch kader). vermeden worden, want een kerkelijke bepaald niet ervaren als bevrijding, noch als Maar in de uitwerking van de regels voor het hiërarchie zoals de katholieke kerk die kent een proces dat sociale rust met zich mee- maatschappelijk verkeer wordt persoonlijk is binnen de islam niet aanwezig, noch in bracht. Terwijl de scheiding tussen kerk en en collectief rationeel handelen, intellectue- de soennitische noch in de sjiitische tradi- staat in Europa en Amerika tot godsdienst- le creativiteit en de sociale, politieke, cultu- tie. Een diepgaand historisch onderzoek is vrijheid en pluralisme leidde, wordt die in rele en economische context in samenhang nodig om de ontwikkeling in het moslim- de geschiedenis van de hedendaagse islami- gecombineerd. In de islamitische rechtsorde denken op zich beter te begrijpen en vooral tische samenlevingen juist met het tegen- wordt vanaf het begin onderscheid gemaakt de diversiteit van de benaderingen, zoals overgestelde geassocieerd: onderdrukking tussen enerzijds het domein van de dogma- die zijn voorgesteld door de moslimgeleer- en vervreemding. Dat gebeurt in nog sterke- tiek en anderzijds het terrein van het collec- den, te onderzoeken. Een dergelijk langdu- re mate na de onafhankelijkheid van de ver- tieve rationele handelen waarin door middel rig en uitputtend onderzoek is echter niet schillende landen. Alle regeringen die zich van debat en onderhandeling naar het beste toegepast in dit artikel. Ik zal me daarom seculier noemen volgen het voorbeeld van sociale en politieke organisatiemodel voor beperken tot het geven van een mogelijk Kemal Atatürk: neutraliteit in de publieke dat moment wordt gezocht. kader voor een relatie tussen religieuze ruimte wordt opgelegd met behulp van wet- De geschiedenis van de moslimsamen- autoriteit en de staat binnen een democra- ten. Wie zich verzet wordt gevangengezet levingen getuigt van deze realiteit; er is tie. of geëxecuteerd. In feite hebben we hier te sprake van een grote verscheidenheid aan maken met dictaturen, van Nasser in Egypte benaderingen. De enige uitzondering wordt tot Hafez al-Assad van de Syrische Baath- wellicht gevormd door stromingen die een partij en Saddam Hussein in Irak. Er is dus letterlijke lezing van de islamitische teksten geen enkele reden om bij secularisering en voorstaan zoals de salafisten, die overigens de scheiding tussen godsdienst en staat te soms ten onrechte wahabieten worden ­ ­ Toen begreep ik wat wat ik begreep Toen be ­ leermeester mijn van alles dat had: doeld mijzelfafhangt.’ moei ­ en diepste de van van problemen lijkste onsleven: aan de ware con ­ het van oorsprong mensen. de tussen flict ver ­ de pleegt Men con ­ het van schijnselen verkla ­ te allereerst flict motieven, die uit ren tegenstan ­ de waarvan zijn bewust zich ders aanleiding de zij dat vorm ­ botsing de tot en uit deden, aan deze grond ­ ten motieven feitelijke liggende slag situatiesen voorvallen ver ­ partijen de waarin geraakt; zijn wikkeld analy ­ gaat men ofwel, tischte werk en tracht com ­ onbewuste de ontdekken te plexen genoemde de welke tot slechts zich motieven symp de als verhouden tomenvan een ziekte tothet organische letsel chassidische De zelf. op deze met heeft leer vattingdit dat gemeen, ookzij de problematiek leven uiterlijke het van inner ­ het van die tot lijketerugbrengt. Maar op hiervan verschilt zij tweepun ­ essentiële een principieel ten, en eenpraktisch punt; dat laatsteis echter van nog gewicht. groter Ditverhaal raakt aan een de Helliπ∆ de

27 Democratie in islamitisch perspectief @ºº• lente

genoemd. Hier worden de twee genoemde scheiding van machten. Islamitische geleer- rechtsgeleerde heeft hiertoe ooit opgeroe- domeinen wel met elkaar verward, maar den zullen deze vijf fundamentele demo- pen. De moderne tijd verlangt van de over- in de klassieke rechtscholen is dit niet het cratische principes juist zoveel mogelijk wegend islamitische landen dat zij model- geval. Ten tijde van de Oemayyaden en bevorderen, mits zij goed begrepen worden len vinden die de religieuze pluriformiteit de Abbassieden zaten de meeste oelama en in de juiste context worden geplaatst. erkennen, net als de individuele vrijheid van in raden die niet in de uitvoerende macht Feitelijk keert de islamitische leer zich in geweten en de vrijheid om een godsdienst geïntegreerd waren. Sommigen stonden niets tegen de grondslagen van de demo- of geen godsdienst aan te hangen. Dit moe- zeer kritische tegenover de politiek en cratie. In tegenstelling tot de dictatoriale ten modellen zijn waarin de rechten van vormden een duidelijke tegenmacht. Al uitwassen van de Arabische moslimlanden de burger (moslim of geen moslim) worden werd regelmatig de godsdienst op het poli- laten vele voorbeelden (zoals Senegal, beschermd en waarin kritische deelname tieke vlak voor eigen doel ingezet, er was Turkije, Indonesië en tot op zekere hoogte aan en zelfs verzet tegen de politiek wordt er altijd een open ruimte voor juridische, Iran) zien dat de democratische praktijk niet bevorderd. kritische reflectie. Daarbij zocht men voort- per definitie vreemd is aan een moslimsa- niets van dit alles is in strijd met de durend naar vernieuwing wat betreft begrip menleving.. grondbeginselen van de islam. En het past van de traditie, de toepassing van de religi- Wat in het debat weer centraal moet in het hedendaagse islamitische denken euze leer en de samenhang van de verschil- komen staan is het onvervreemdbaar en om zich duidelijk uit te spreken over de lende waarden. onbetwistbaar karakter van de vijf boven- eigen grondbeginselen en met hernieuwde genoemde principes. Moslimsamenlevingen energie en creativiteit sociale en politieke Democratie moeten zich net als alle moslimburgers modellen uit te werken die daaraan voldoen Met de komst van de moderniteit kwam overal waar ze wonen inzetten om die te en die tegelijkertijd tegemoetkomen aan de natuurlijk de kwestie van de democratie respecteren. Deze samenlevingen moeten uitdagingen van onze tijd. Het gaat er niet aan de orde in de overwegend islamitische – naar het voorbeeld van de Europese en om Westerse modellen te importeren (noch landen. Was hier wel of niet sprake van een Amerikaanse democratieën – ieder voor zich moet het Westen die modellen willen opleg- tegenstelling? Kon zich in een moslimland een eigen politiek organisatiemodel vin- gen zoals op verschrikkelijke en desastreuze een democratie vestigen? Wat zou dit bete- den dat aansluit bij hun geschiedenis, hun wijze in Irak gebeurt), maar om een nieuw kenen voor de relatie tussen de politieke cultuur en collectieve psychologie. Op die en echt proces van democratisering aan te macht en de religieuze autoriteit? Bepaalde manier zullen de principes gemeenschappe- gaan waarin de onvervreemdbare grond- islamitische stromingen – fundamentalisten lijk zijn, en in wezen universeel, maar zullen beginselen worden erkend, de machten of rein politieke oppositie – beweerden dat de modellen verschillen en aansluiten bij de worden gescheiden en de burgers gerespec- democratie een Westers concept was en dat eigen geschiedenis en context. teerd. De laatste jaren heeft het islamitisch moslims trouw moesten blijven aan ‘isla- denken zich als gevolg van de diepe crisis mitische modellen’. Tegenwoordig zijn het Crisis die zij doormaakt, ingrijpend ontwikkeld. onder andere de leden van Hizb ut Tahrir Van fundamenteel belang blijft ook de Er is reden voor optimisme, en we mogen (Partij van de Bevrijding) en groepen rond duidelijke scheiding tussen enerzijds het hopen dat de kritische geluiden die hier de extremistische retoriek van Al-Qaeda domein van de religieuze leer waar gelovi- en daar zowel in de islamitische wereld als en zijn ideoloog Ayman al-Zawahiri, die de gen zich in het kader van hun zelf gekozen, onder Westerse moslims te horen zijn, ster- visie promoten van universele islamitische persoonlijke geloof aan onderwerpen en ker worden en leiden tot werkelijk democra- macht, terugkeer naar een wereldwijd kali- anderzijds het domein van maatschap- tische perspectieven, die trouw zijn aan de faat en volledig samengaan van politieke pelijke aangelegenheden waarover burgers moslimethiek en ook in overeenstemming macht en religie. Verreweg de meeste isla- in de context van hun burgerlijke rechten met onze tijd. mitische geleerden en denkers hangen deze en verantwoordelijkheden onderhandelen. = benauwde visie echter niet aan. Zij voeren Het is van wezenlijk belang dat de publieke het debat niet op het niveau van politieke ruimte – binnen en met respect voor het Uit het Frans vertaald organisatiemodellen, maar op dat van de constitutionele bestel van een bepaalde door Mieke Maassen principes die eraan ten grondslag liggen. Zo samenleving – wordt gevrijwaard van elke keert de leer van de islam zich niet tegen de religieuze bemoeienis met een theocratisch rechtsstaat, de burgerlijke gelijkheid, alge- karakter. In de lange traditie van het recht is mene verkiezingen, verantwoordingsplicht een dergelijke beperkte interpretatie van de van de gekozenen (accountability) en de islamitische leer afwezig. Geen islamitische ­ ­ ­ bestaatdat daarin, de chassidischeleer zich op stelt doel ten niet in ­ zichzelfstaande te conflicten nerlijke onderzoeken,maar be ­ mens gehele de Daarmee schouwt. geenszins echter komt kwantitatiefeen ver ­ schil Veeleer tot uiting. gaathet hier om het losma ­ een dat inzicht kenvan samenstellende pro en bestanddelen geheel het uit cessen steedsbelemmerend omvat ­ een op werkt tenvan het beeld in zijn en geheel, dat tot een ommekeer, werkelijke ge ­ werkelijke een tot nezingvan het individu inde eerste en plaats, ver ­ diens van daarna me ­ zijn tot houding uitsluitend demensen, eendoorschouwen van geheel als geheel het kan(Paradoxaal voeren. uitgedrukt:het zoeken naarhet zwaartepunt verijdelt en dit verlegt po gehele het daarmee gende problematiek te overwinnen.)Dit wil nietzeggen dat niet aanalle zielsuitingen geschonken aandacht zoumoeten worden; hier ­ enkele geen maar in dusdanig mag van de van middelpunt het beschouwingworden geplaatstalsof al het Hetprincipiële verschil Herman Meijer Oud-voorzitter van GroenLinks en projectleider Rotterdamse Stadsacademie de Helliπ∆ de

28 lente @ºº• lente Politiek en religie worden de laatste jaren op een onzalige manier ver- mengd, in elk geval als het om de islam gaat. Dit gebeurt van zowel Na de moord op Theo van Gogh werd in de publieke opinie, onder bestuurders en de politiek in Nederland heel direct gecon- ontbij moslimorganisaties in Nederland. Het spannen islamitische als anti-islamitische fronteerd met de rol van godsdienst in de gerechtshof in Den Haag heeft de uitspraak samenleving. Bij GroenLinks bleef het op dit gedaan dat de Hofstadgroep geen terro- kant. Wat kan links daar tegenover punt aanvankelijk stil. Maar binnen enkele ristische organisatie is. Er is, zou je mogen stellen? maanden had de Kamerfractie de lijn te pak- zeggen, wat meer realiteitszin in het debat ken: ingaan tegen een politiek van angst en gekomen. Wat zijn we wijzer geworden? de overreactie te lijf gaan met de deugden We weten in ieder geval dat Mohamed B. van nuchterheid, verdraagzaamheid en mati- ondanks zijn vriendenkring als een eenling ging. heeft geopereerd. Hij is geen held geworden Wat niet is gebeurd, dat is het aangrijpen en navolgers zijn er niet of hebben zich in van deze gebeurtenis voor de ontwikkeling ieder geval niet bekend gemaakt. Er is zeker van een meer expliciete lijn op het punt van geen robuust netwerk van geweldbeluste godsdienst in het algemeen of van de islam djihadisten aan de dag gekomen. Er is door in het bijzonder. Zo’n lijn heeft GroenLinks niet één islamitisch orgaan een woord ter nooit gehad en ook sinds die dag niet ont- verdediging van de dader geuit. Er is wel wikkeld – de activiteiten van de Linkerwang fysiek geweld tegen moslims geweest. En daargelaten. De partij heeft wel altijd een nog veel meer verbaal geweld. Maar er is ruime opvatting van de vrijheid van gods- ook het nodige losgekomen aan interesse dienst gehad en die verdedigd, alleen heeft in de islamitische wereld. En op islamitisch ze grenzen gesteld waar andere grondrech- erf zijn veel initiatieven opgekomen die ten en vrijheden in het gedrang zouden aan introspectie doen, zelfkritiek oefenen komen. Toch heeft ze her en der de naam een en maatschappelijke verantwoordelijkheid antigodsdienstige partij te zijn. Dat lijkt me bevorderen. nergens goed voor. Want vrijzinnigheid staat voor openheid voor verschillende opvattin- Dubbel karakter gen, ontvankelijkheid voor nieuwe inzichten Ik zie een paar dingen die de afgelopen en uiteraard een gezonde scepsis jegens alles periode ons kan hebben geleerd. Het eerste wat pretendeert de volle waarheid in eigen- is de betrekkelijkheid van argumenteren in dom te hebben. Met zo’n grondhouding termen van religie in het algemeen. Dit geldt kan tegenwicht worden geboden aan een in ieder geval religieuze inhouden, maar ook bedenkelijke politisering van religie. Waar de organisatievormen, de verhouding tot de het om de islam gaat vindt die van twee overheid en tot de moraal. Zelfs de meest kanten plaats – van islamitische en van anti- fanatieke verlichtingsadepten hebben in de islamitische kant. Deze twee kunnen elkaar afgelopen periode moeten vaststellen dat er versterken. Van islamitische kant gaat het op al die aspecten enorme verschillen tussen om een radicale opvatting van theocratie. godsdiensten bestaan. Om dat vast te stellen Van anti-islamitische kant gaat het om een moet men wel zijn eigen abstracties verla- generalisering van het ‘antimoderne’ of ten, maar daar dwingt de situatie toe. ‘antiwesterse’ karakter van de islam en zijn Het gebied waarop men juist wel in ter- waarheids- respectievelijk machtsaanspra- men van religie in het algemeen moet argu- ken en de gewelddadigheid waarmee die menteren is dat van de rechten en vrijheden. gepaard gaan. Beide vormen brengen hun Als het gaat om de vrijheid van godsdienst eigen risico’s met zich mee en beide werken en het recht op het uitoefenen van de ere- in het nadeel van Nederlandse moslims. Wat dienst, is het maken van onderscheid tussen kan een progressieve beweging daar tegen- de ene godsdienst en de andere uit den boze. overstellen? Hier heeft de afgelopen periode laten zien hoe uitgerekend partijen met ‘vrijheid’ in hun We zijn een paar jaar verder sinds de moord naam de verleiding niet kunnen weerstaan op Van Gogh. We hebben een stroom aan om hun inhoudelijk oordeel in rechtsonge- publicaties en discussies gehad over de islam. lijkheid en vrijheidsbeperking om te zetten. We hebben een verschuiving meegemaakt Dit leidt op islamitisch erf tot voorspelbare ­ ­ andere daaruit afge ­ daaruit andere wor ­ kunnen zou leid veeleer moet men den; opalle punten tegelijk aanpakken,juist in hun vitalesamenhang, en dusniet op ieder punt afzonderlijk. ligtechter dat daarin, het in hier mens de geheelniet als object wordt onderzoek van aan ­ maar behandeld, orde wordt gespoord zichzelfin schep te De mens pen. moet zelfeerst de dat inzien tus ­ conflictsituaties anderen de en hem sen slechtsuitvloeisels zijn conflictsitua ­ de van ziel, eigen zijn in ties trach ­ hij moet dan en innerlijke eigen dit ten overwinnen, te conflict herboren omnu, en tot geko vrede innerlijke zijn medemensen men, en treden te tegemoet ver ­ andere nieuwe, een te op hen tot houding bouwen. naarzijn aard aan deze beslissende,voor zijn verhouding gangbare ­ bijzon wereld de tot te wending pijnlijke der ontkomendoor degene of maant, aldus hem die zijneigen indien ziel, hem die is het deze op wijzen te oproept, hetfeit dat er aan ieder conflict partijen twee Hetpraktische verschil mens de tracht Weliswaar de Helliπ∆ de

29 lente @ºº• lente

gevoelens van uitsluiting, met even voorspel- wijzen), van nationale ambities (de Turkse die toch een verbondenheid met de islam ontspannenbare reacties. Iedereen zonder een door assi- Diyanet!), van gemeenschapsgevoel (met de voelen. milatienormen vertroebelde blik ziet daarvan Ramadan bijvoorbeeld) en van imperialisti- de funeste uitwerking voor de integratie. sche dromen (het wereldkalifaat). De islam Taken Het tweede is het verbeterde zicht op de is soms zelfs het voertuig van onislamitische Dankzij de enorme golf aan publiciteit, bijzondere positie van de islam en het dub- gebruiken, zoals eerwraak en meisjesbesnij- inclusief de gegroeide deelname aan de bele karakter van deze godsdienst. De islam denis. Even goed echter kan de islamitische discussie van islamitische kant, kan ieder- is niet alleen een godsdienstig maar ook een autoriteit juist tegen dit soort misstanden een in Nederland van deze verscheidenheid geopolitiek fenomeen. Rond de Deense car- worden ingezet en dan een positieve relatie weten. En helpt dat? Het voordeel kan zijn toonkwestie stelden de ambassadeurs van krijgen met emancipatie en rechtsstaat. dat er minder generaliserende uitspraken Syrië, Egypte en Saoedi-Arabië zich op als een Een complicerende factor van de laat- worden gedaan. Generaliserend spreken over combinatie van landsvertegenwoordigers en ste jaren is de georganiseerde inmenging ‘de islam’ versterkt spookbeelden aan niet- een pauselijke nuntius. Naarmate ze meer de vanuit Saoedi-Arabië. Ze sluit niet aan op de islamitische zijde en versterkt de collectivis- adem van de politieke islamisten in de nek tradities van Marokkanen, Javanen, Turken, tische reflex onder moslims. Drijf mensen op voelen, kiezen staatslieden en diplomaten Somaliërs of welke andere grote moslimge- één hoop en ze zullen als collectief reageren. van moslimlanden sterker voor zo’n staats- meenschap hier dan ook. Maar ze heeft wel De fanatici zullen triomferen. godsdienstige opstelling. Doordat er geen invloed onder jonge identiteitzoekers die Het voordeel kan ook zijn dat er uit die centraal islamitisch gezag is – in dat opzicht kunnen menen dat Wahabieten of Salafisten verscheidenheid groepen en personen naar gaat de vergelijking met de nuntius niet op – een ‘zuivere’ vorm van islam meebrengen. Ze voren treden aan wie onze maatschappij is er een ruim gespreide neiging onder mos- is geprononceerd antimodern en verleidelijk veel kan hebben. Ze zijn er zeker, de brug- lims overal ter wereld om namens andere in de eenvoud van haar alternatief. genbouwers, de verlichte geesten die nieuwe moslims op te treden of voor ze in de bres te Het derde is de variëteit aan islamitisch posities benoemen en innemen, degenen die springen. In de emigratie kan deze interna- geloof. Men kan in Nederland zowel moslims een eigen emancipatieroute ontwikkelen, de tionale dimensie extra gewicht krijgen als ontmoeten die alleen anderen als moslim meiden- en vrouwengroepen: al diegenen een ruime mogelijkheid van identificatie, om erkennen indien ze zich houden aan de vijf die de kansen van een vrije samenleving niet te zeggen als een collectivistische reflex. zuilen van de islam (bidden, vasten, aalmoes combineren met de wil om iets van waarde Deze treedt eens te meer op wanneer de geven, enz.), als moslims die zweren bij de te scheppen of te herscheppen. Daar zitten directe omgeving minder vriendelijk gezind ‘goede intentie’ en zich in geweten alleen zeker politieke bondgenoten bij. is en men een zwakke nationale identificatie tegenover de Allerhoogste hoeven te ver- Het voordeel van dit verworven onder- heeft. Onder tweede en derde generatie antwoorden en die vinden dat dit ook voor scheid voor een vrijzinnig-linkse partij is dat Marokkaanse Nederlanders is dit de laatste anderen geldt. Op websites en in kranten ze zich met meer overtuiging kan wijden aan zeven jaar een groeiende tendens – een kan men zowel lezen dat alle ongelovigen wat ook haar taak is: groot verschil bijvoorbeeld met Turken in de dood verdienen als dat elk oordeel over • de vrijheid van godsdienst verdedigen – Nederland en elders. Ze is een compensatie geloof of ongeloof enkel en alleen aan dus ook met het oog op de islam; voor het feit dat men hier een religieuze God toekomt. Het hele scala bestaat in • de rechten van moslims verdedigen op minderheidspositie inneemt en ze verzacht Nederland. Men kan bij de soefi’s in de leer expressie van hun godsdienst in alle vormen de etnische minderheidspositie. voor hun zachtmoedige mystiek. Men kan waarin de grondwet voorziet; Wat nu ook beter zichtbaar is, dat is de ook leren hoe je alle menselijke handelin- • selectieve inperking van die rechten en functie van de islam als koelkast van traditie. gen kunt indelen in halal en haram (rein en vrijheden door de staat of pogingen daartoe Dat is natuurlijk een breder fenomeen. In onrein, toegestaan en verboden), en hoe je door rechtse partijen bestrijden; Rotterdam vind je tot op de dag van vandaag niet alleen handelingen maar ook mensen • de normen van een open democratie hand- de zwartekousenkerkjes die zijn meegeko- in ‘gelovigen’ en ‘ongelovigen’ kunt indelen. haven tegenover conservatieven en reactio- men met de immigratie vanuit de Zeeuwse Extremisten zijn degenen die ‘takfir’, het nairen; en Zuid-Hollandse eilanden. Ook een moskee brandmerken van lauwe of ‘foute’ mede- • monopolisering van de islam door conser- is in zekere zin een meegereisd moederland. moslims als ongelovigen, beoefenen. Daar vatieven, reactionairen en sektariërs bestrij- Ze beschermt de gemeenschap in de nieuwe heb je er gelukkig niet veel van, maar dankzij den; omgeving tegen vervreemding van haar wor- internet weten ze elkaar te vinden. Het is ook • antidemocratische opvattingen bestrijden, tels en probeert tegelijk vormen van over- dankzij internet – en in dit verband worden ook als ze met religieuze argumenten wor- leven te vinden, die onopgeefbare normen de moskeeën van de eerste generatie simpel- den onderbouwd; combineren met noodzakelijke aanpassing. weg voorbijgelopen – dat allerlei jongeren • meehelpen aan de emancipatie van mos- Zo kan de islam fungeren als voertuig van hun zelfbouwislam componeren. Ook komen lims, in de eerste plaats in hun hoedanigheid patriarchale normen (vrouwen ‘haar plaats’ onder moslims ietsisten en agnosten voor van staatsburgers. » ­ deelnemen. Indien men men Indien deelnemen. dit hij dat eist hem van inner ­ zijn tot conflict herleidt, conflict lijke toch dit men moet dan tegenstan ­ zijn van ook in juist Maar eisen. der dezezienswijze, waarin zichzelfenkeling de slechtsals individu waartegen beschouwt bot ­ individuen andere en niet sen, werkelijk alsvolledig mens wiens ommekeermeehelpt in ommekeer een aan hier juist wereld, de ligtde fundamentele dwalingwaartegen de op leer chassidische wat enige Het komt. mijte doen is bij staat, mijzelfte beginnen, en opdat ogenblik heb ik mijom niets ter wereld tebekommeren dan om ditIeder begin. ander af mij leidt standpunt vanditverzwakt begin, initiatief mijn ertoe, gehele deze verijdelt moedigeen geweldige punt Het onderneming. van ­ Archimedes, van waarik op mijn plaats beweging in wereld de ver ­ de is brengen, kan mijzelf; van andering hier ­ plaats in ik neem tweevan van punten ene het Archimedes, het en ziel mijn in hier van ziel de in andere conflict in mij met de medemens, geraakte spoe ­ al verdwijnt dan Samantha Rodrigues 25 jaar Rooms-katholiek Actief binnen Eenheid is Kracht de Helliπ∆ de “Ik ben niet streng gelovig op- gevoed. Mijn oma was rooms- 30

lente @ºº• lente katholiek en als ik bij haar logeerde, nam ze me mee naar de kerk. Rond mijn elfde begon- nen allerlei vragen bij mij te » Het perspectief van zo’n inzet hoeft niet spelen, als: waar gaat het leven te zijn dat er ‘een liberale islam’ of ‘een over, hoe zijn we hier beland, Europese islam’ ontstaat. Het perspectief is hoe zit het met de hemel en wat in de eerste plaats dat er op islamitisch erf gebeurt er als je dood gaat. meer ruimte komt voor differentiatie, voor Via een vriendin kwam ik bij individuele en groepsgewijze expressie. Dat een catechesegroepje terecht is al gaande en het kan in een wat meer ont- en daar werd over dit soort spannen omgeving meer zuurstof krijgen. vragen gesproken. Dat kwam De creatieve confrontatie met de moderni- tegemoet aan mijn behoefte. teit, die vele commentatoren voor de islam Ik wilde bij de kerk horen en aanbevelen, zal toch in de eerste plaats door ik heb mij laten dopen en com- moslims zelf moeten worden gezocht. Daar munie gedaan. Nu ga ik minder moeten ze zich dan wel toe uitgenodigd voe- naar de kerk, maar ik heb een len en niet geforceerd. band met God op mijn manier. Het wat verder verwijderde perspectief is Ik ben actief binnen Eenheid dat van de islam als een ‘gewone godsdienst’. is Kracht, een Rotterdamse Dat wil zeggen dat hij een geaccepteerde jongerenorganisatie die diver- maatschappelijke plaats heeft, geen speel- siteit promoot en integratie wil terrein voor buitenlandse aspiraties meer bevorderen. Ik vind dat Neder- is en dat een islamitisch geloof net zo’n land wel wat meer eenheid kan vanzelfsprekend onderdeel van individuele gebruiken; diversiteit kan juist identiteiten zal zijn als andere religieuze en een kracht in de samenleving niet-religieuze overtuigingen. zijn. Dat heeft alles met mijn En misschien zit er in dat perspectief geloof te maken. Ik wil graag nog iets meer. Er zit in het vasthouden aan helpen. Zelf heb ik het goed en islamitische tradities niet alleen conservatief ik wil eraan bijdragen dat an- verzet tegen de moderniteit. Er zit ook iets deren het ook goed hebben. Ik in wat een positieve verhouding heeft tot geloof erin dat al het goede dat de ‘ontspannen samenleving’. Het gaat dan je doet uiteindelijk weer bij je- om tijd nemen voor bezinning, om de rust zelf terugkomt. Die levensvisie en schoonheid van een gezamenlijke maal- en de kracht om dingen te doen tijd, om gastvrijheid en het kalme idee dat die ik belangrijk vind, haal ik uit veel dingen goed zijn zoals ze zijn. Dat zijn mijn geloof.” opvattingen over het goede leven met bijbe- horende praktijken, die noch strikt religieus zijn, noch uitgesproken politiek, maar die wel Samantha ervaart de aanwe- betekenis hebben voor de samenleving. Het zigheid van God vooral in de is helemaal niet verkeerd als een vrijzinnig- stilte van de natuur. Vanaf haar linkse partij, die haar eigen reserves heeft prilste jeugd komt ze in het bij onze productiewijze en de manische Kralingse Bos, waar het por- verbruikscultuur, contact zoekt met poli- tret is genomen. tiek bewuste moslims. Ze doet dat dan in de eerste plaats als een verband van actieve staatsburgers, die iets met deze maatschap- pij willen. Het kan de reflectie op haar eigen ◊ bestaansreden ten goede komen. En voor zo’n reflectie is veel te zeggen, zelfs al zou het betekenen dat GroenLinks even stil is wanneer anderen schreeuwen. = digvanwaar het ene, zichvoor mij een nieuw hebben zou uitzicht geopend. wijzen ‘Onze digde: “Zoekzeggen:de vrede staat.” je waar daar, ner ­ vrede de kan Men gensanders zoeken tot zichzelf, bij dan gevon ­ daar haar men denIn de heeft. psalm “Daar gezegd: wordt mijn in vrede geen is beenderenvanwege Eerst mijnzonde.” wanneerde mens de vredein zichzelf heeft be ­ hij kan gevonden, haar ginnen, in de hele zoeken.’ te wereld uitgegaan, ben ik van stelter zich niet mee wa ­ de naar tevreden de van oorsprong re conflicten, uiterlijke namelijkhet innerlijke te eenvoudig conflict, uit ­ de In verwijzen. Baals ­ de van spraak jemdie daarin wordt ook wordt aangehaald, nauwkeuriggezegd waaruithet beslissende be ­ conflict innerlijke Het staat. is het conflict tussendrie beginselen inhet wezen en in het levenvan de mens: het gedach ­ de van beginsel het van beginsel het te, beginsel het en woord vande handeling. De con ­ elk van oorsprong Rabbi Bunam verkon ­ Bunam Rabbi waar ­ verhaal het Maar de Helliπ∆ de

31 lente @ºº• lente

◊ ­ flict tussen mij en mijn medemensenis dat ik bedoel, ik wat zeg niet endat ik niet doe wat daardoor Want zeg. ik tus ­ situatie de wordt ander de en mij sen telkensweer en steeds vergif ­ en verward meer in ­ mijn met ik, en tigd, gespletenheid, nerlijke benhelemaal niet meer beheer ­ te haar staat in mijn al tegen en sen, illusiesin ben ik haar slaafwilloze geworden. ­ tegenstrij onze Door leu ­ onze door digheid, genachtigheid,geven aan voedsel nieuw wij conflictsituaties, geven ons, over macht hun slaaftot ons zij totdat leidt hier Van maken. geenandere uitweg dan doorhet inzicht in de wending:alles hangt en vanvan mijnmij af, ik wending: tot wil wilorde scheppen in Opdat mijzelf. de mens echtertot dit grote in moet hijstaat eerst zij, franje uiterlijke alle van vanzijn leven tot zijn ‘zelfdoordringen; ’ hij zichzelfmoet vinden, vanzelfspre ­ het niet ego het van ‘ik’ kende individu, centrische ‘zelfdiepe het maar ’ samen ­ de aan de van deelhebbende leving En ook mens. dit wordt gewoon ­ onze al door tegengewerkt. ten de Helliπ∆ de

32 lente @ºº• lente Cor Ofman “Ik ben van de linkse kerk” -

zaddik tochik nu?”, vroeg vroeg nu?”, ik gebleven?” Tevergeefs Tevergeefs gebleven?” zochthij en zocht hij, zichzelfkon vin - niet Zo vergaat den. het ook rabbi. de zei ons’, 5 bezighouden Rabbi Chajim Toen van van huwelijk het Zans doch - de met zoon zijn opnieuw is verteld. is opnieuw dwaas, een eens was ‘Er Golem de men die zo noemde, zot was ’s Morgens bijhij. het opstaankostte het hem altijdzoveel moeite zijn zoe - te elkaar bij kleren avonds, ’s hij dat ken, dacht, daaraan hij als dikwijlsbang was om tegaan Eens slapen. opeen avond vatte hij tenslotte nam moed, potlooden papier en schreefuitkle - het bij kle - elk hij waar op den neerge - had dingstuk ’s Morgens legd. haalde hijwelgemoed het papiertevoorschijn en hier”, muts, “m’n las: hijzette “m’nhaar op; daar”; stapte hij broek, hij tot enzovoort, erin, maar “Ja, had. aan alles ben waar hijzichzelf angstig ben “waar af, te, die door een door die te, sluiten met een anekdo een met sluiten zich niet met zichzelf RabbiHenoch verhaalde: Ik wil dit hoofdstuk be - hoofdstuk dit wil Ik Interview door Erica Meijers de Helliπ∆ de

33 Cor Ofman “Ik ben van de linkse kerk” @ºº• lente

Als bijdrage aan de Met welke verwachtingen stapte werkgroep ‘Niet bij brood alleen’. discussie over de je vanuit de EVP in GroenLinks? De EPV was linkser. De werkgroep “Ik stond er heel ambivalent in. wilde zich niet te ver verwijderen uitgangspunten van We hebben heel lang geaarzeld van hun in het CDA achtergeble- de partij die tot de en zijn op het nippertje in de ven broeders en zusters. Zij had- onderhandelingen gesprongen. den ook moeite met onze lijsttrek- herfst van 2008 bin- Daardoor was onze invloed ker Cathy Ubels, die in haar tijd in nen GroenLinks wordt beperkt. We waren het hele kleine de Kamer (1982-1986) de samen- zusje. werking zocht met Ria Beckers, gevoerd, blikt De Het ambivalente had te maken Ina Brouwer en Andrée van Es. Helling met een aantal met de rol die de EVP wilde spelen De vraag die steeds speelde in in de politiek, namelijk een pro- de EVP was: moet je aansluiting Founding Fathers van gressief alternatief zijn voor het zoeken bij klein links of aanschu- de partij terug op de CDA, terwijl GroenLinks zich ter ren tegen het CDA? Gaandeweg linkerzijde van de PvdA opstelde. is de vleugel die voor het CDA ontwikkelingsgang van Voor sommigen in de EVP lag het koos weggegaan. De andere kant GroenLinks. Als tweede woord ‘links’ al moeilijk, omdat koos voor GroenLinks. Maar dat dat afstotend kon werken voor de gebeurde toen er feitelijk geen komt aan het woord: groep kiezers waar wij op mikten. andere opties over waren. We heb- Cor Ofman. De EVP was radicaal-evangelisch. ben nog geprobeerd een aanspre- Wij vonden dat het evangelie niet kende lijsttrekker te vinden, want aan rechts voorbehouden was. Cathy Ubels had na haar vertrek Wij wilden een progressief geluid uit de Kamer geen fiducie meer in laten horen dat gebaseerd was christelijke politiek. Ze is ook niet Foto: Hapé Smeele op bijbelse uitgangspunten zoals meegegaan richting GroenLinks. gerechtigheid en vrede. In chris- Toen dat niet lukte, want vak- telijke kring lag de combinatie bondsman Anton Westerlaken en Cor Ofman (1952) was de laatste christelijk en links vaak moeilijk. dominee Hans Visser bedankten voorzitter van de Evangelische Links was rood en de ‘rooien’ voor de eer, had zelfstandig mee- Volks Partij (EVP) en de eerste waren de vijanden. Toen de EVP doen aan de verkiezingen geen zin EVP’er op de eerste lijst van in 1981 werd opgericht was de meer. Om geen stemmen verloren GroenLinks bij de verkiezingen situatie sterk gepolariseerd. Over te laten gaan is in 1989 de keuze van 1989. Hij maakte deel uit GroenLinks wordt wel eens sma- gemaakt om aansluiting te zoeken van het voorlopig bestuur van lend gezegd: de linkse kerk. Maar bij GroenLinks. Maar het was wel GroenLinks dat de partij bege- de EVP was voor sommige mensen een sfeer van slikken of stikken. Ik leidde tot aan het eerste Congres. echt het alternatief voor de kerk. zag het als mijn taak als voorzit- Ofman volgde Ab Harrewijn Mensen vonden houvast in de ter om te voorkomen dat mensen op als voorzitter van De Linker partij. Hier konden ze hun inter- verbitterd zouden afhaken of dat Wang, het met GroenLinks ver- pretatie van de bijbel vertalen in er een gigantische tweespalt zou bonden platform voor geloof en politiek handelen.” komen. Dat is gelukt: er is met politiek. Vorig jaar trad hij terug. overgrote meerderheid voor de Sinds de tijd van de Doorbraak fusie gekozen.” In zijn dagelijks werk als protes- (1946) zijn er ook christenen die tants pastor bij de Open Deur, bewust voor linkse partijen kiezen Wat trok jou aan in de EVP? een kerkelijk centrum voor advies en confessionele, christelijke poli- Waarom wilde je zo’n direct ver- en gesprek, en als consulent van tiek afwijzen. Hoe verhielt de EVP band leggen tussen geloof en de Diaconie van de Protestantse zich daartoe? politiek? Gemeente Amsterdam heeft hij “De EVP is gegroeid in de tijd “Ik denk dat ik heel fanatiek veel te maken met vluchtelingen, dat het CDA tot stand kwam. was, of principieel, hoe je het illegalen en mensen die onder het Het was een fusiepartij van bekijkt. Ik was lid van Arjos, de bestaansminimum leven. de Evangelische Progressieve jongerenorganisatie van de Anti- Volkspartij (EPV) en de CDA- Revolutionaire Partij (ARP). Ik en baardharen - ter van Rabbi Elieser Elieser Rabbi van ter hadingezegend, trad hijde dag na de bruiloft dewoning van de vader vande bruid binnen en van ‘Schoonvader zei: je mijnbent zoon, mij ik en gekomen na zeer wilje zeggen wat mijn mijn Zie, kwelt. hart hoofd zijnwit geworden en boete geen ik heb nog schoon ­ ‘Och, gedaan!’ doch ­ mijn van vader antwoordde ter’, hem denkt ‘je Elieser, Rabbi ­ Ver jezelf. aan slechts jezelfgeet de gedenk en wereld!’ isogenschijnlijk in alles met tegenspraak uit dusver tot ik wat chassi ­ het van leer de dismeWijheb vermeld. ieder gehoord: hebben zichzelfop zich moet bezinnen,hij moet zijn kiezen, weg bijzondere hijmoet zijn wezen tot eenheidhijbrengen, zichzelf bij moet begin ­ nen;nu echter wordt onsgezegd: men moet zichzelfvergeten. Maar slechts behoeft men horen, te toe scherper al ­ niet dit stemt dan andere het met leen maarovereen, voegt het noodzakelijk als zich noodza ­ als onderdeel, kelijkstadium op zijn geheel. het in plaats Menbehoeft maar één Wat hier wordt gezegd, gezegd, wordt hier Wat de Helliπ∆ de

34 lente @ºº• lente

ben uit de ARP gestapt omdat Servië speelde en Ab Harrewijn je niet maar alles consumeert tot haar electoraat rekent. Wil Biesheuvel tegen ons had gezegd woordvoerder was van defensie zodat de volgende generatie ook je mensen alleen maar bereiken dat hij wilde dat de AR met de hebben we ook in de Linker Wang nog kan leven. Dat zijn denk ik omdat ze potentiële stemmers PvdA ging samenwerken, maar forse discussies gehad en waren principes die ook voor christenen zijn, of wil je een visie uitdragen vervolgens ging hij met de VVD we het helemaal niet eens met en moslims aantrekkelijk kunnen die gebaseerd is op rechtvaardig- en de DS70 in zee. Ik vond dat de koers van GroenLinks. De EVP zijn. En dan kan het heel nuttig heid, een vreedzame manier van kiezersbedrog en voelde me in was een organisatie van de derde zijn wanneer vertegenwoordigers conflicten oplossen, zorgvuldig elk geval zelf bedrogen. Dat is weg, tussen communisme en kapi- van GroenLinks een achtergrond met milieu en samenleving voor mij het breekpunt geweest. talisme in. Ook nu heb ik om die hebben die ook voor christelijke omgaan. Wil je die waarden onder Maar mijn gedachtegoed was wel reden moeite met de sociaal-eco- migranten herkenbaar is.” de aandacht brengen van mensen gevormd door de grotendeels nomische keuzes van GroenLinks die daar nog heel erg aan moeten gereformeerde AR-traditie. Een op dit moment en de keuze voor Thema’s zoals homoseksualiteit, wennen en dat misschien heel zekere rechtlijnigheid en prin- een links-liberale koers.” vrouwenemancipatie etc. liggen utopisch vinden?” zipienreiterei hoorde daarbij. Ik vaak moeilijk bij deze groepen. geloof dat je vanuit – natuurlijk Nu staat religie sinds enige Moet de discussie daarover weer Een educatieve taak voor altijd je eigen interpretatie van tijd weer op de agenda in poli- opnieuw worden gevoerd? GroenLinks? – bijbelse uitgangspunten kunt tiek en samenleving. Hoe gaat “Ja, ik denk het wel. De vraag is: “Verheffing is geen vies woord, komen tot een politiek die daar- GroenLinks daar wat jou betreft moet je mensen met het mes op waarom zou je dat niet stimule- mee in lijn is. Dat was mijn ideaal.” mee om? de keel dwingen: als je dit niet ren? Het aardige van GroenLinks “Ik merk weinig van GroenLinks accepteert van de Nederlandse is dat wij als partij meerdere En toen kwam je dus toch in een op dit terrein. De vraag is: wat samenleving, dan hoor je er niet inspiratiebronnen kennen en dus partij terecht waar het evangelie willen we nu eigenlijk? In de eer- bij, dan moeten we jullie niet, of zelf het voorbeeld zijn van het niet expliciet als inspiratiebron ste plaats moeten we scherper moet je zoeken naar aankno- feit dat je met elkaar kunt samen- gold. Was dat voor jou problema- onderscheid maken tussen religie pingspunten die er wel zijn? Zoals werken vanuit inspiratiebronnen tisch? en cultuur, dat loopt nu vaak erg rechten op het gebied van werk die elkaar vroeger verketterden, “Er was binnen GroenLinks altijd door elkaar heen. Bovendien en opkomen voor mensen aan de zoals bijvoorbeeld communisten ruimte voor mensen met een zijn we heel erg gericht op de onderkant. Je kunt natuurlijk zeg- en christenen. GroenLinks zou levensbeschouwelijke achter- moslims, terwijl er onder de gen: wil jij opkomen voor mensen haar eigen geschiedenis meer grond en ik zag en zie ook geen migranten ook erg veel christe- die homo’s niet zien zitten en kunnen uitdragen en een rol kun- alternatief. Belangrijk was wel dat nen zijn uit andere culturen, zo’n vrouwen naar het aanrecht verwij- nen vervullen in het weerbaarder er een ontmoetingspunt is waar 800.000. Ik zie dat iemand als zen? Maar ik denk dat je mensen maken van deze nieuwkomers we elkaar nog kunnen toetsen André Rouvoet optreedt voor 1000 tijd en ruimte moet gunnen om aan de onderkant van de samen- vanuit progressief-christelijk mensen en echt een poging doet zich te ontwikkelen op deze pun- leving. Daarvoor moet je je wel denken en vanuit de bronnen: de om de migranten aan te spreken. ten. Je moet eerst hun vertrouwen laten zien op hun televisiekanalen Linker Wang. Dat moest geen EVP- GroenLinks is hier afwezig, terwijl winnen door voor hun positie in en hun ontmoetingsplekken. Je smaldeel in de partij zijn, maar er ook voor ons een potentieel ligt de samenleving op te komen. Ik moet mensen opzoeken, al is hun een breed christelijk overleg. De aan die kant. Deze mensen zijn eis ook niet dat mensen mij eerst wereld voor ons misschien heel eerste voorzitter Ab Harrewijn nog niet zo bekend met de politiek als homo erkennen voor ik ze als vreemd. Confrontatie is natuur- kwam uit de CPN. En inmiddels in ons land.” pastor help. In de eerste plaats lijk wel eens nodig, maar ik vind maken ook moslims en hindoes gaat het om de sociale nood: het in deze tijd heel belangrijk deel uit van de Linker Wang, die Is daarvoor nodig dat GroenLinks zuerst das Fressen und dann die dat tegenstellingen worden nu een dikke 700 leden heeft.” een meer religieus profiel toont of Moral.” overbrugd. Daarvoor is het wel moet ze moskeeën en kerken dur- van belang dat de contacten niet Welke invloed heeft het gedachte- ven binnen te gaan om de mensen Maar GroenLinks staat er juist om vrijblijvend zijn. Je moet de moed goed van de EVP buiten de Linker daar op te zoeken? bekend dat ze opkomt voor rech- hebben je zo diepgaand met Wang in GoenLinks? “GroenLinks is er voor het politieke ten van homoseksuelen. andere culturen bezig te houden “Ik denk dat die beperkt is. Bij de verhaal. Daar gaat het om. En “Ja, gelukkig maar, daar profiteer dat je leert hoe je het met elkaar EVP was er een sterke pacifis- dat is gebaseerd op een aantal ik ook van. Daar moet ze ook niet kunt uithouden.” tisch-vredelievende invalshoek, principes en een zekere levensbe- mee stoppen, maar waar het mij = al werd die niet gedeeld door de schouwing. Sociale rechtvaardig- om gaat is dat de partij wat meer mensen van ‘Niet bij brood alleen’. heid, opkomen voor de onderkant aandacht zou moeten geven aan Toen de zaak rondom Bosnië en van de samenleving, opletten dat mensen die ze niet automatisch ­ ‘Waar stellen: te vraag ik moet Waarom om?’ mijzelfop mij bezin ­ we ­ mijn waarom nen, bren ­ eenheid tot zen gen?Het antwoord wille luidt:ter Niet zichzelf Bij mijzelf. van beginnen,maar niet bij zichzelfeindigen; van zichzelfmaaruitgaan, nietnaar zichzelf toe zichzelfstreven; zijn, zichzelfmet niet maar zijn. bezig hulpvaar ­ vrome, wijze, zichzelf op man, dige zijnoude dag verwijten ware de hij dat maken ommekeernog niet Ach ­ heeft. voleindigd terhet antwoord staat kennelijkde opvatting dathij zijn zonden ver tot de en overschat boete gedane dusver veronderschat. Maar wordt, gezegd wat gaatdaarboven Er uit. alge ­ het in zeer wordt moet ‘Je gezegd: meen jezelfniet voortdurend datgene met kwellen ge ­ hebt verkeerd je wat innerlijke de maar daan, zulke voor je die kracht verbruikt, zelfverwijten moetje besteden aan je waar ­ wereld de in taak bestemd. bent je toe Nietmet jezelf moet je jebezighouden, maar wereld.’ de met nengoed begrijpen wat , een , zaddik een zien Wij begin ­ te om moet Men de Helliπ∆ de

35 wb-Berichten @ºº• lente Per 1 januari krijgt het Wetenschap- • Bij GroenLinks is een medewerker • Hete politiek. Een publicatie met die pelijk Bureau (WB) een internationale van het Nederlands Instituut voor naam verschijnt dit jaar. Uitgangspunt en een lokale poot. Tot nu toe viel Meerpartijen Democratie (NIMD) is dat we leven in een tijdperk van dat werk onder andere afdelingen  actief. Het NIMD ondersteunt in samen- constitutionele of hete politiek, waar van het Landelijk Bureau of externe or- Activiteiten werking met Nederlandse politieke het debat en de politieke strijd gaan ganisaties. De afdeling lokale politiek partijen andere politieke partijen in om de democratische spelregels. Er richt zich op het uitdiepen van lokale • Het Wetenschappelijk Bureau levert jonge democratieën in het Zuiden die staat dan veel op het spel, omdat thema’s die GroenLinks-politici kunnen een bijdrage aan het Toekomstpro- een steuntje in de rug kunnen gebrui- het gaat om het bepalen van nieuwe gebruiken om politiek te bedrijven ject dat moet leiden tot een nieuw ken. In 2008 staan in het bijzonder machtsverhoudingen. In tijden van en de afdeling buitenland draagt programma van uitgangspunten voor Indonesië, Afghanistan en ‘Middle-East hete politiek kan het normale debat met zichtbare projecten bij aan de GroenLinks. North-Africa’ op het programma. zelfs omslaan in bedreigingen, politiek internationale visie van GroenLinks geweld en opstand. Het eerste deel rond democratie, solidariteit en • Het jaarlijkse Midden-Oostenfestival • Speciale aandacht geeft het WB dit van dit boek gaat over de verschuiving duurzaamheid. de Bazaar dat GroenLinks samen met jaar aan de effectiviteit van ontwik- van normale naar hete politiek vanaf IKV-PaxChristi, Partizan Public en Hi- kelingssamenwerking. Internationaal de jaren zestig tot nu. Het tweede vos organiseert, is dit jaar op 15 juni. is hier veel debat over. Aan de lopende deel gaat in op de spelregels en de band verschijnen er bestsellers van instituties. Weten­schappelijk • Het WB gaat zich in 2008 intensief topeconomen over armoedebestrijding bezighouden met Kanaleneiland en duurzame ontwikkeling in ontwik- • Het promotieonderzoek dat het WB Bureau in Utrecht, één van de Vogelaarwij- kelingslanden. In Nederland blijft men samen met de Universiteit van Am- ken. Aan de hand van thema’s als achter bij deze discussie. GroenLinks sterdam begeleidt, wordt voortgezet. GroenLinks huisvesting, arbeidsmarkt, armoede, is van oudsher een partij van gulle ge- Onderwerp is een vergelijking tussen segregatie en leefbaarheid wordt de vers, met vaak voorstellen voor meer de Fortuyn-revolte en zijn nasleep met  ontwikkeling van deze ‘prachtwijk’ geld voor hulp. Juist GroenLinks moet de roerige jaren zestig. Bart Snels ·  gevolgd. Het is te verwachten dat deze dan het debat over de effectiviteit niet Slecuk Akinci wijken een rol gaan spelen bij de overlaten aan anderen. Mogelijk komt • Globalisering en het debat over Anne de Boer gemeenteraadsverkiezingen van 2010. er een symposium en/of een pamflet identiteit. Een publicatie hierover is in Erica Meijers over dit thema. voorbereiding. Gerrit Pas • Het GroenLinks-Lab wordt Annie van der Pas ontwikkeld als een platform voor • Eind dit jaar organiseert het WB • Religie en politiek. Behalve in deze Aysel Sabahoglu vernieuwend beleid en interes- samen met de faculteit Wijsbegeerte Helling zal aan dit thema dit jaar ook Miesjel Spruyt sante experimenten. Regelmatig van de Universiteit Utrecht en de aandacht gegeven worden door middel Noortje Thijssen worden activiteiten georganiseerd met Duitse Heinrich Böll Stiftung een con- van een publicatie en een conferentie, wetenschappers en lokale politici over ferentie over Politieke en filosofische die laatste in samenwerking met de Raad van Advies: politiek interessante speerpunten. perspectieven op klimaatverandering. Linkerwang. Chrisje Brants De gangbare politieke filosofie is ge- Lot van Hooijdonk • Europese Groenen ondersteunen richt op het nadenken over de rechten Henrike Karreman partijopbouw in Oost-Europa en van individuen, maar heeft weinig Tof Thissen (mogelijke) EU-toetredingslanden. aandacht voor de wijze waarop indivi- Marco Wilke Het Project Oost-Europa van het WB is duele rechten (moeten) samenhangen vooral actief in Kroatië en Turkije door met grote milieuproblemen voor Postbus  middel van training en organisatiead- onze samenleving. Dit project gaat op   Utrecht vies. Groenen uit alle Balkanlanden zoek naar nieuwe invalshoeken om -   zullen elkaar ontmoeten op een de relatie tussen het individu en het Green East-West Dialogue conferentie klimaatprobleem te onderzoeken. www.groenlinks.nl om ervaringen uit te wisselen en te werken aan gemeenschappelijke visie en actie.

zaddik hiermet betrekking tot deommekeer wordt ommekeer De gezegd. zoals staat, in bekend, de van middelpunt het over opvatting joodse deweg vanZij de mens. steltde mens in staat ver ­ te innerlijk zich nieuwenen zijn plaats ver ­ te wereld Gods in dat zodanig, anderen, omkeert, die degene verhoogdwordt boven volmaakte de die de afgrond van de de van afgrond de die Maar kent. niet zonde ommekeerbetekent grootsers veel iets hier boete ­ en berouw dan betekent het doening; datverdwaald de mens, inde doolhof van de hij waarin zelfzucht, zichzelfsteeds eind ­ als doelplaatste, door een gehe ­ zijn van wending naar weg een wezen le bete ­ dat vindt;en God kent:de weg vindt ter ­ bij de van vervulling wel ­ voor taak zondere ­ bij deze hem, God ke bestemd mens, zondere kan berouw Het heeft. tot drijfveer de slechts wen ­ werkelijke deze zichzelfwie zijn; ding meer en meer echter kwelt, berouw met wiezichzelf martelt omdatzijn herhaalde niet nog boetedoening zijn, zou toereikend omme ­ de ontneemt kracht. beste zijn keer Han Dijk Free-lance journalist en protestants theoloog. de Helliπ∆ de

36 lente @ºº• lente

Nadenken over religie en Christenen vormen een minder- onder de armen van Latijns-Amerika uit. politiek op Cuba betekent heid op Cuba. Slechts tien procent van Raul Suarez, directeur van het Centrum de Cubanen zijn kerkelijk meelevend. Martin Luther King (CMLK) in Havana, allereerst nadenken over je Opvallend genoeg voor een Latijns- bekeerde zich in 1971 “tot het menselijke, verhouding als christen tot Amerikaans land is de rooms-katholieke want geloof kan alleen beleefd worden kerk er klein. Protestanten hebben op Cuba door je in te zetten voor de samenleving: de socialistische samenle- meer betekenis. Veel christenen steunen dat is het uitgangspunt van de theologie ving. Sinds de jaren negen- de revolutie. van de bevrijding”. Onder invloed van Revolutie en geloof was oorspronkelijk bevrijdingstheologen veranderde bij velen tig betekent dat ook positie bepaald geen vanzelfsprekende combina- de kijk op bijbel en christendom dras- kiezen tegenover christelijk tie op Cuba. De kerken, vooral de kerklei- tisch. De Peruaanse theoloog Gustavo dingen, hadden moeite met de revolutie. In Gutierrez: “God is niet overal en er zijn fundamentalisme dat Cuba protestantse kring weken aanvankelijk vele twee goden. De God van de slaven en die vanuit de Verenigde Staten pastores en predikanten naar Miami uit. Ze van de slaveneigenaren zijn met elkaar in dachten net als vele anderen dat de revolu- gevecht en wij delen in die strijd”. In de binnenkomt. tie van korte duur zou zijn en dat ze zo weer deelname aan de bevrijdingsbeweging terug zouden kunnen keren. Dit heeft voor leerde men om marxisme als instrument veel plaatselijke gemeenten problemen van analyse te hanteren. Reinerio Arce opgeleverd, maar ook gezorgd voor een Valentin is rector van het Theologisch sterke lekeninbreng. Seminarie in Matanzas, waar de voorgan- De katholieke kerk op Cuba was van gers uit de meeste protestantse kerken op oudsher de kerk van de koloniale groot- Cuba worden opgeleid. Banden worden grondbezitters en van de medestanders onderhouden met de Protestantse Kerk van het (neo-)koloniale Batista-regime van in Nederland (PKN). Valentin was betrok- voor 1959. Vooral in katholieke kring, zeker ken bij de oprichting van de beweging in de begintijd van de revolutie, werden Christenen voor het Socialisme in 1974 sabotageacties voorbereid in samenwer- tijdens het socialistische experiment king met de VS. “De katholieke kerk stond in het Chili van Allende. Het zijn deze en staat voor een deel nog steeds met de ontwikkelingen geweest die christenen rug naar Cuba en met het gezicht naar op Cuba gevormd hebben en nog steeds Miami”, vertellen mensen van de katho- bezig houden. Ze hebben er ook hun eigen lieke basisgroep ‘Oscar Romero’. (Romero gezicht aan gegeven, omdat op Cuba een was een bisschop uit El Salvador die in socialistisch bewind aan de gang was en 1981 tijdens een kerkdienst voor het altaar marxisme dé manier was om de samenle- werd neergeschoten vanwege zijn steun ving te begrijpen en op te bouwen. Het gaf aan de bevrijdingsstrijd.) Veel revolutionair christenen op Cuba een eigen taal. gezinde mensen verlieten deze kerk. Onder invloed van deze ontwikkelingen gaf de staat tenslotte zijn antichristelijke Theologie van de bevrijding houding op. Langzamerhand is er een nieuwe situatie Arce Valentin: “De oecumenische ontstaan door het groeiende inzicht dat beweging vroeg in de jaren tachtig een de socialistische samenleving niet alleen dialoog aan met de regering en de partij. maar een slechte zaak is. Juist ook niet Dat luidde het einde in van de discriminatie vanuit centrale bijbelse en christelijke van christenen in de samenleving”. In de gegevens. Veel gewone mensen aan de loop der jaren werden actieve christenen basis waren revolutionair gezind. Zij von- lid van de Poder Popular (de Volksmacht, den dat het daarbij ging om het hart van het parlement) en namen actief deel aan christen- en kerk-zijn. De bevrijdingsthe- discussies. De Cubaanse Raad van Kerken ologie speelde hierbij een belangrijke rol. sprak zich meer en meer ondersteunend uit Die benadrukte dat Jezus opkwam voor de over de hoofdrichting van de socialistische Kerkarmen en onderdrukten in de samenleving. samenleving. en Revolutie Deze beweging breidde zich in de jaren Deze Raad van Kerken bestaat uit 25 zestig en zeventig van de vorige eeuw kerken en twaalf oecumenische bewegin- Metforsemoedige, rabbi heeft woorden vanGer in een preek Verzoendag Grote op gewaarschuwdvoor de ‘Wiezelfkwelling. over heeft hij dat kwaad, een ‘steeds zei hij, gedaan’, piekert, en praat weer houdtniet op over het datslechte, hij heeft en denken, te gedaan, denkt, men wat dat in vast;de men ligt daarin zielis geheel gebed in denkt;zo men wat dat het in vast dus hij ligt stellig zal hij slechte: omkeren, kunnen niet vergroft geest zijn want ver ­ wordt hart zijn en stokten bovendien kan hem zwaarmoedigheid wil nogovervallen.Wat je?Of wij de drek zus of roeren, zo roeren, ge ­ Ja het. blijft drek gezon ­ neen zondigd, he ­ de heeft wat digd, meldaaraan? In de tijd kan tob, daarover ik dat rijgen, parels toch ik vreugde? tot hemel de Daarom“Laatstaat er: af en kwade het van doehet goede”; wend jegeheel van het kwade pieker af, er niet over Heb goede. het doe en jekwaad gedaan? Doe tegenover.’ goed daar daar ­ gaat verhaal ons Wieerboven zich uit. onophoudelijkmee kweltdat hij nog niet Maar de strekking van van strekking de Maar de Helliπ∆ de

37 lente @ºº• lente

gen waaronder het al genoemde CMLK en atheïsme centraal te stellen. Het weten- Pinksterachtige groepen mee in verband, het Theologisch Seminarie van Matanzas. schappelijke atheïsme bleek echter hele- die aan het ontstaan zijn en samenkomen Het oecumenisch gezinde CMLK is in maal niet zo wetenschappelijk.” in ‘cultushuizen’. In de kerken hebben ze 1985 gesticht en leunt aan tegen een last van die groepen. “Ze leggen accenten Baptistenkerk in een volkswijk van Havana. Nieuwe stromingen die we hier in Cuba al lang hadden over- Het werkt in de arme buurt mee aan bouw- De theologie van de bevrijding riep twee wonnen: dat vrouwen geen ambt zouden projecten. In de traditie van de bevrij- intensieve reacties op. Enerzijds deed (en mogen bekleden en dat voorgangers ver dingstheologie lezen mensen uit de buurt zij doet dat nog steeds) de rooms-katholie- boven de gemeente zouden moeten uitste- samen de bijbel vanuit de vragen die uit het ke kerk er vanuit Rome veel aan om verte- ken.” samenleven vandaag opkomen. Ds. Raul genwoordigers van die theologie officieel Hij heeft intussen bij de regering alarm Suarez is directeur van dit centrum. Tot de het zwijgen op te leggen. Dit trof bijvoor- geslagen, hoewel hij aanvankelijk samen staf behoren naast baptisten een katho- beeld de Braziliaanse priester Leonardo met anderen in de Raad van Kerken had lieke priester en twee niet-christelijke mar- Boff. In 1985 kreeg hij een spreek- en opgeroepen om deze groepen rustig hun xistische wetenschappers. De katholieke publicatieverbod van de congregatie voor gang te laten gaan. Dat laatste is nog kerk neemt niet officieel deel aan de oecu- de geloofsleer onder voorzitterschap van steeds de lijn van de regering. Volgens mene, maar sinds het pausbezoek in 1998 de toenmalige kardinaal en huidige paus Suarez zouden nu echter juridische vormen zijn de contacten verbeterd. “Misschien Joseph Ratzinger. Toen zich dit dreigde te gezocht moeten worden om deze groe- minder met mensen uit de hiërarchie, maar herhalen verliet Boff het priesterschap. pen aan te vechten. Hij heeft onderzoek wel met parochies en parochianen aan de Anderzijds zagen heersende kringen in de gedaan naar dit fenomeen en zeker sinds basis”, zo vertellen mensen van de katho- Verenigde Staten met lede ogen aan dat het initiatief van Bush van 2004 de indruk lieke basisgroep ‘Oscar Romero’. bevrijdingstheologen mensen mobiliseer- gekregen dat ze “sectarisch en gevaarlijk In de jaren tachtig kwam er in de den tegen de invloed van de vrije markt- zijn”. Vanwege het puur individualistische Cubaanse samenleving als geheel een ver- ideologie. Uit de christelijk-fundamenta- in hun benadering en hun afwending van de andering van denken op gang. Hoogleraar listische achterban van Pat Robertson, de samenleving zijn ze gemakkelijk manipu- sociologie Ester Peréz, staflid van het voorganger van de rechts-politieke Moral leerbaar. CMLK: “We merkten toen dat er het nodige Majority-beweging in de Verenigde Staten, in Cuba diende te veranderen, wilden we werden in de jaren negentig grote aantal- Perspectieven het contact met de bevolking niet verlie- len evangelisten naar Latijns-Amerika en Waarom bereiken deze groepen vandaag zen. Met behulp van de methode van de ook naar Cuba gestuurd. de dag de geesten van arme mensen meer beroemde Braziliaanse pedagoog Paolo Dit christelijk fundamentalisme dat dan de theologie van de bevrijding? De Freire hebben we projecten opgezet om vanuit de Verenigde Staten komt, moet klappen die aan theologen van de bevrij- met de mensen aan de basis in gesprek onderscheiden worden van evangelicale en ding zijn uitgedeeld hebben een gat gesla- te raken over de richting van de revolutie. charismatische gestalten van het christen- gen waar deze groepen op kunnen inspe- Moesten we ons overgeven aan het kapita- dom, die zich beroepen op de fundamenten len. Maar daarnaast speelt mee dat de lisme of een weg zoeken die niemand nog en perspectieven van belijden. Het gaat bevrijdingstheologie te intellectueel was kende? Voor het laatste is gekozen”. hier om uiterst militante vormen van chris- geworden. Suarez: “Je moet niet enkel met Dit ook vandaag nog voortdurende tendom die de wereld in tweeën delen en ingewikkelde taal bij de mensen aan komen proces leidde in 1991 op een partijcongres alles wat niet christelijk is principieel als en allereerst gewoon tegen de armen zeg- tot de afschaffing van de marxistisch- des duivels zien, iets dat goed aansluit gen dat God niet wil dat de mensen arm leninistische idee dat de staat een athe- bij de termen waarin president Bush zijn zijn, maar dat ze leven. Niet dat de theorie ïstische staat diende te zijn en dat het beleid af en toe giet. niet nodig is, maar je moet met de mensen Dit artikel is wetenschappelijk atheïsme het denken In 2004 is in de Verenigde Staten door in gesprek blijven.” De laatste jaren lijkt gebaseerd op diende te leiden. In positieve zin leidde het de regering Bush het initiatief ‘Towards er weer hernieuwde aandacht voor de in een ontmoeting tot de instelling van de mogelijkheid voor a new Cuba’ opgezet om de Cubaanse de bevrijdingstheologie oorspronkelijk van Vlaamse en christenen om volwaardig lid van de partij revolutie te ondermijnen en het land weer zo belangrijke theologiebeoefening in de Nederlandse te worden. De vertegenwoordiger van het onder de invloed van de Verenigde Staten praktijk. De andersglobaliseringsbewe-­ theologen met religieus bureau van de Communistische te brengen. Expliciet wordt hier onder ging en de naar links tenderende ont- Cubaanse theo­ Partij, Isidro: “We hebben ons aanvankelijk andere gesteld dat contact met religieuze wikkelingen in landen als Venezuela en logen en marxis­ in de war laten brengen. We dachten dat groepen gezocht dient te worden of dat er Bolivia geven niet alleen Cuba lucht, maar tische weten- christenen vanwege de houding van vooral plekken gecreëerd dienen te worden als de linkse beweging in heel dit continent. schappers. Kerk en Revolutiede rooms-katholieke kerk alleen maar basis voor antirevolutionaire beïnvloe- = antirevolutionair konden zijn en dus dat ding. Raul Suarez van het CMLK brengt er geen andere weg mogelijk was dan het hier de nieuwe fundamentalistische en ­ kinguit de algemene joden ­ het van leer wanneer dom, zij dit oogmerkDit afwijst. isimmers een van de hoofdpuntenwaarop hetchristendom zich vanhet jodendom heeft het dat afgescheiden: zijn mens elke voor eigenzielenheil tot hoogstedoel In stelde. hetjodendom is iedere die ­ een ziel menselijke Gods in schakel nende door die schepping, hetwerk van de mens tothet Rijk Gods moet ook dan is zo worden; een ziel enkele geen aan doeltot haartot zelf, gesteld. heil eigen haar zich ­ ziel iedere zal Wel zelfbewust moeten zichzelf loute ­ worden, zichzelfren; vervolma ­ wille ter niet maar ken, als zomin zelf, haar van terwille van haar aardse ter evenmin al en geluk, willevan haar hemelse wil ­ ter maar zaligheid, levan het werk dat zij aanGods wereld moet volbrengen.Men moet zichzelfvergeten en de gedenken. wereld voldoende boete heeft heeft boete voldoende in het is die gedaan, van heil het om wezen dus zijnom ziel, zijn de in lot persoonlijk eeuwigheidDe te doen. chassidischeleer maakt gevolgtrek een slechts Hetstreven naar het Theo Bakker ging begin jaren zestig in een klooster, maar na

de Helliπ∆ de drie jaar besloot hij toch uit te “Wat ze ermee doen in hun eigen treden. Daarbij speelde ook mee gemeenschap is hun zaak”, zegt dat het moeilijk bleek de vereiste Tom van der Heide, “maar ik vond 38 celibataire afstand te houden tot lente @ºº• lente dat ze wel op de hoogte moesten andere mannen in het klooster. zijn. De imam was het daar overi- In plaats van priester werd hij gens mee eens.” onderwijzer en later verpleger en “Er is bij ons, als ‘die homo’s’ ook directeur van een verzorgingste- een keer vuurwerk door de brie- huis. Zijn familie vertelde hij pas venbus gegooid, daar hebben “Toen we elkaar in 1970 van zijn homoseksualiteit toen we toen de politie bij ingescha- leerden kennen, gingen we al hij met Tom van der Heide een keld”, vertellen Bakker en Van gauw samen op zoek naar een relatie kreeg, waarbij dit laatste der Heide. “Maar meestal kan je kerk waar we ons thuis zouden een grotere schok bleek dan het het zonder wel af. Je moet niet voelen. Ik was bezig me los te feit dat zijn nieuwe partner van weglopen voor wat er op je weg maken uit de gereformeerde gereformeerde huize was. Broers komt. Mijn ervaring is dat er kerk, al was ik nog steeds actief en zus waren hem in dit laatste al naar je geluisterd wordt, als je je in een oecumenische werkgroep. voorgegaan. Maar onoverkome- mond maar opendoet”, aldus van Met Theo kwam ik terecht in een lijk bleek het allemaal niet: Tom der Heide. rooms-katholieke parochie waar van der Heide: “Ik werd als een ik me zeer thuis bleek te voelen.” nieuwe zoon in de familie opge- “Partijpolitiek houdt ons niet zo Tom van der Heide verliet begin nomen”. Zijn eigen ouders waren bezig”, vertelt Theo Bakker, “maar jaren zeventig de gereformeerde al overleden en maakten noch we stemmen wel meestal links.” kerk in zijn woonplaats Hengelo zijn coming out, noch zijn over- De KVP uit zijn jeugd verliet hij al omdat ze de samenwerking met gang naar de rooms-katholieke snel. Noch hij, noch Tom van der de hervormden blokkeerden. kerk mee. Heide voelden iets voor het CDA, Zelf vond hij in de parochie veel Tom van der Heide en Theo toen ARP en KVP hierin opgingen. respect voor zijn kennis van de Bakker vervulden in de turbu- “Sociale politiek is voor mij vanuit bijbel en werd al snel op allerlei lente jaren zeventig een belang- bijbels oogpunt wel belangrijk”, manieren actief. In 1978 werd hij rijke rol in het kerkelijke en zegt Bakker, “ maar met politiek rooms-katholiek. De paus, Maria maatschappelijke gesprek over waar het etiket ‘christelijk’ opzit, en de heiligen zeiden hem nog homoseksualiteit. Nadat ze in heb ik niets. Voor de rechtschris- altijd niet veel en van rooms- het telefoonboek extra de tekst telijke kant heb ik nooit enige katholieke opvattingen over hadden laten zetten: ‘homofilie, affectie gehad.” “ Daar wordt de bijvoorbeeld homoseksualiteit informatie en advies’, werden bijbel gelezen ‘van kaft tot kaft’”, moest hij niets hebben, maar in ze uit het hele land gebeld door vult van der Heide aan, “ wij gelo- overeenstemming met zijn gere- mensen die soms de wanhoop ven daar niet in, in een letterlijke formeerde achtergrond plaatste nabij waren. Naast hun gewone vertaling van bijbelteksten naar van der Heide de plaatselijke werk – Van der Heide gaf al vroeg hedendaagse politiek. Centrale parochie waarvan hij lid werd zijn baan als elektrotechnicus bijbelse uitgangspunten zijn voorop. Daar hoefde hij slechts bij een bedrijf op en werkte als wel belangrijk. Op grond van de zijn instemming te betuigen met zelfstandig televisie- en klok- gedachte dat je zorgvuldig moet de apostolische geloofsbelijde- kenmaker – bezochten ze tal van omgaan met de vreemdelingen nis, die ook onderdeel is van het kerkelijke gemeentes en paro- in de samenleving, zijn we bij- calvinistische erfgoed . chies om het gesprek over geloof voorbeeld actief in gesprekken en homoseksualiteit te voeren. met andere culturen. Ik vind Dit werd speciaal vermeld toen werkelijk dat die een verrijking ze in 2003 voor hun vrijwilligers- zijn, zolang ze niet fanatiek wor- werk een koninklijke onderschei- den en zolang ze niet oordelen ding kregen. Afgelopen jaar nog over mij of een ander. Want het organiseerden Bakker en Van der laatste oordeel is nog altijd enkel Heide als lekenvoorgangers een weggelegd voor God of Allah en themadienst over dit onderwerp, dat stelt ons gerust.” waarbij ze ook de plaatselijke imam van de Turkse gemeen- schap in Hengelo uitnodigden. daarom

kon niets meer deugen deugen meer niets kon Daarom deed.’ hij wat plaatstehij tegenover de Korah eeuwige de eeuwigede Mozes, mens de deemoedige, doet hij wat dat met die zichzelfniet voorstaat. zei ‘Metieder geslacht’, ‘kerende ziel van hij, Mozesen de ziel van wan ­ En terug. Korah van ziel de eens neer Korahzich gewillig aan on ­ Mozes van ziel de Korah wordt derwerpt, Zo ziet Rabbi verlost.’ de ware het als Bunam geschiedenisvan het mensengeslachtop zijn wegnaar verlossing als eenproces tussen deze mensensoorten, beide dealhoogmoedige, die, verhevenste de in het is zichzelf zoekt, vorm, deemoedige, de en diein alles de wereld de wanneer Pas zoekt. de voor zich hoogmoed eigenzielenheil geldt ver ­ de als slechts hier het van vorm hevenste zichzelf. naar streven chas ­ de wat het is Dit krach ­ ten leer sidische en verwerpt, tigste bijzonder het in zeer zijn die mens de voor ‘zelf gevonden heeft ’ enontvouwd. Rabbi Bunamverkondigde: geschreven: staat ‘Er Wat nam!” Korah “En namhij? Zichzelf wilde hijnemen – de Helliπ∆ de

39 lente @ºº• lente

theo bakker & tom van der heide

Hij: van huis uit rooms-katholiek.

Hij: van huis uit gereformeerd.

Getrouwd: 31 · 8 · 2005, na 35 jaar samenwonen. Geen kerkelijk huwelijk, wel een dankdienst in de rooms-katholieke parochie in Hengelo, waarin ze gezamenlijk voorgingen als lekenvoorgangers. deemoedwordt buigt, wan ­ pas verlost;en hij wordt, verlost hij neer verlost wereld de kan Nade worden. dood zei Bunam Rabbi van leerlingen, zijn van een uit Ger, van rabbi de wienspreek op Grote enige ik Verzoendag zinnenheb aangehaald: de bezat Bunam ‘Rabbi heelal. het van sleutels niet? ook waarom En die worden sleutels Alle mensdiegegeven, niet zichzelfzoekt.’ volge ­ Bunams Rabbi Rabbi lingen, Mendel onder allevan Kozk, zaddikimeigenlijk een spraktragische figuur, verzamel ­ de tot eens degemeente: ‘Watik vanuverlang? Slechts naar niet zaken: drie buitenniet gluren, bij binnen naar ander een glurenen zichzelf niet beogen.’ ieder moet plaats ste zijneigen ziel in haar en hoedanigheid eigen ophaar eigen plaats heiligen; en hoeden andermans echter niet wezenen andermans plaatsInbenijden. de tweedeplaats: ieder moethet zielsgeheim vanzijn medemens eerbiedigen,en daarin onbeschaam ­ met niet nieuwsgierigheid de Ende grootste onder eer ­ betekent:de Dat in Greetje Witte-Rang Protestants theoloog de Helliπ∆ de

40 lente @ºº• lente “De PvdA is niet heilig”

Vorige week promoveerde De econoom Harry de Lange is voor hanteerde De Lange regelmatig het begrip Greetje Witte-Rang op het de meeste linkse christenen een bekende. ‘verzuim’: wanneer we datgene waartoe we Overtuigd en betrokken PvdA-lid, zeer geroepen en in staat zijn nalaten. leven en werk van Harry de actief in en namens de Nederlandse Raad Qua politieke kleur zijn remonstranten Lange, die zijn leven lang van Kerken in het maatschappelijk debat zeer divers, en dat leidde soms tot felle en spraakmakend in de discussie over een discussies van De Lange met mederemon- ­vrijzinnig geloof en linkse ‘Economie van het Genoeg’. De Lange’s stranten over zaken als de strijd tegen ­politiek combineerde. sociale betrokkenheid was geworteld in apartheid en bewapening. zijn gesprekken met christenen uit de hele Hij was geïnspireerd door het denken van wereld. Dat bracht hem tot fundamentele de Wereldraad van Kerken, een verband vragen bij de Westerse consumptiemaat- van kerken uit de hele wereld, opgericht in schappij. Politiek vertaalde hij dat onder 1948. Hier ontwikkelde men het concept meer in voorstellen voor een maximumin- van de ‘verantwoordelijke maatschappij’, komen, meer zeggenschap voor werkne- dat geïntroduceerd werd met de woorden: mers in het bedrijfsleven en het kanaliseren “In een verantwoordelijke samenleving van loonruimte in fondsvorming voor milieu voelen vrije mensen zich verantwoordelijk en armoedebestrijding. voor gerechtigheid en openbare orde en Hoe legde De Lange het verband tussen weten degenen die politieke en economi- geloof en linkse politiek? sche macht bezitten zich voor het gebruik Harry de Lange (1919-2001) stu- daarvan verantwoordelijk tegenover God deerde economie in Rotterdam Vrijzinnig en mensen.” Het concept van de ‘ver- en werkte na de oorlog bij het De Lange’s kerk, de Remonstrantse antwoordelijke maatschappij’ was geen Centraal Plan Bureau als se- Broederschap, wordt gerekend tot de vrij- blauwdruk van een ideale maatschappij, cretaris van Tinbergen. Vanaf zinnigheid. Wat hem daarin als van oor- maar een criterium om een maatschappij 1964 was hij verbonden aan het sprong buitenkerkelijke aantrok, was de mee te beoordelen. De vraag is steeds of Interuniversitaire Instituut voor open houding van vrijzinnigen en hun brede in een bepaalde maatschappij de mens in Normen en Waarden, en van culturele belangstelling. Als remonstrant staat gesteld wordt (vrij is) om antwoord 1981-1984 was hij hoogleraar zocht De Lange geen dispuut over het per- te geven op zijn roeping, namelijk mee te toegepaste sociale ethiek aan soonlijk geloof, maar wel sprak hij mensen werken aan een rechtvaardige wereld. De de theologische faculteit van de aan op de consequenties van hun geloof Lange hechtte erg aan het begrip ‘verant- Universiteit van Utrecht. voor het dagelijks leven. In een interview woordelijk maatschappij’ en werd woest in Nederland maakte hij 40 na het verongelukken van zijn dochter in toen het CDA het begrip ‘verantwoordelijk- jaar deel uit van de commis- 1984 zei hij moeite te hebben de hand van heid’ ging claimen voor iets wat meer weg sie van de Raad van Kerken die God te zien in het individuele bestaan. ‘God had van ‘zelfredzaamheid’ dan van zorg zich met sociale vragen bezig- is voor mij een bevrijdende kracht op weg voor de naaste. hield. Ook was hij actief in de naar gerechtigheid en ware menselijkheid. Wereldraad van Kerken. Als ik bisschop Helder Camara in Brazilië Geen confessionele politiek De Lange was vanaf de op- de stem hoor vertolken van het arme volk De Lange lag regelmatig overhoop met richting in 1948 lid van de PvdA. dat met stomheid geslagen is, dan denk ik: het CDA. Behalve op concrete punten als Zijn belangrijkste aandachtspun- dat moet iets met God te maken hebben’ het snijden in de sociale zekerheid, bekri- ten waren de ontwikkelingsthe- (…) ‘Ik weet geen raad met aardbeving tiseerde hij het CDA op de partijvorming matiek (hij schreef in 1966 het en vloed, ik weet geen raad met reuma of op confessionele basis. Natuurlijk mogen boekje Rijke en arme landen dat Parkinson of kanker. Dit in tegenstelling gelovige politici persoonlijk aangesproken grote aftrek vond en was voor- met oorlog en geweld en racisme. Daar zijn worden op het verplichtende karakter van zitter van de Novib), sociale ze- mènsen voor verantwoordelijk.’ Deze denk- het evangelie, stelde hij, maar wanneer een kerheid en milieu. Samen met lijn is een constante bij De Lange. De mens partij zich ‘christelijk’ noemt, eist die het in de econoom Bob Goudzwaard is geroepen mee te werken aan bevrijding feite voor zich op in naam van Christus te scheef hij in 1986 Genoeg van te- en is daar ook toe in staat. Hij zou met handelen. En dat kan niet – de ‘zondestruc- veel, Genoeg van Te weinig over Levinas kunnen zeggen: ‘God kennen is tuur van de mens’ maakt dat onmogelijk de Economie van het Genoeg. weten wat je te doen staat’. In dat kader – en leidt er alleen maar toe dat de zaak van ­

binnendringen en er er en binnendringen En maken. van gebruik inde derde plaats: ieder waken, ertegen moet zich ­ met leven het in zelfmet leven het in en dezichzelf wereld, te zoeken. 6 voorde eerste maal bij hemplacht kwamen, ge ­ de Bunam Rabbi schiedenisvan Rabbi Rabbi van zoon Eisik, ver ­ te Krakau, in Jekel ja ­ na was Hem tellen. renvan rampspoed, die godsvertrouwen zijn geschokt, hadden niet bevo droom de in onder in Praag, len, debrug die naar het voert, paleis koninklijk zoe ­ te schat een naar de droom Toen ken. terug ­ male derde ten maakte keerde, Rabbi trok en op zich Eisik naarMaar Praag. bij de en dag stonden brug nachtwachtposten en hijwaagde het niet te hij kwam Toch graven. de naar morgen elke brugen zwierf daar tot Einde ­ rond. avond de lijkvroeg de hoofdman zijn op wacht, de van ge ­ opmerkzaam gedrag vriende ­ hem worden, lijkof hij hier iets zocht

daar waar men staat men waar daar Aande jongelingen die de Helliπ∆ de

41 “De PvdA is niet heilig” @ºº• lente

Christus kwaad wordt gedaan. Beseft bij- verschillende levensbeschouwingen en reli- zou doen, zou er veel te bereiken zijn. voorbeeld de ARP wel, zei hij in 1970, hoe- gies samenkomen. Als voorzitter probeerde zeer zij christenen geschaad heeft door het hij in zijn partij aandacht te wekken voor Analfabetisme op zichzelf goede ARP-programma niet uit levensbeschouwelijke vragen en belangrijke We zien een merkwaardige golfbeweging: te voeren? Dat is wat er gebeurt wanneer je uitspraken van de kerken. Hij sprak in dit De Lange werd met zijn voorstellen eerst je partij de naam ‘christelijk’ geeft. kader bijvoorbeeld over de ‘hidden theo- ‘links’ en vervolgens ‘rechts’ genoemd, en Maar De Lange stoorde zich ook aan logy’ (vaak een bepaalde antropologie) van zou waarschijnlijk nu als ‘links’ gelden. Feit de antikerkelijkheid van zijn eigen partij, veel economische theorieën en verwachtte is echter dat De Lange buitengewoon sta- een oude socialistische erfenis die met de van alle organisaties dat ze ideeën heb- biel was in zijn opvattingen. De conclusie oprichting van de PvdA niet was uitgeroeid, ben over de overdracht van waarden en moet zijn dat zowel links als rechts, inclusief net als aan het ‘vakbondsmaterialisme’ – normen. Grote moeite had hij dan ook met het spraakmakend deel van het CDA, in in een tijd waar het juist over een andere het ‘afschudden van de ideologische veren’ wezen problemen heeft met het omgaan levensstijl zou moeten gaan. In 1977 richtte door Wim Kok en regelmatig plaatste hij met vragen die voortkomen uit levens- De Lange zich met andere gelovige PvdA- kanttekeningen bij wat hij zag als te ver- beschouwelijke bezinning. Soms noemt leden, onder wie de secretaris-generaal regaande individualisering in het PvdA- men dat met een fraai woord ‘vrijzinnig’ van de Hervormde Kerk, Albert van den denken dat de socialistische ‘toewending of ‘liberaal’. Dit denken kent vaak (zowel Heuvel en de ‘rooie dominee’ Jan Buskes, naar de ander’ schaadde. links als rechts) een grote gevoeligheid voor met deze kritiek tot het partijbestuur. In de het marktdenken, waarschijnlijk omdat partij was – terecht – cynisch gereageerd op Linkse kritiek men – ten onrechte – het idee heeft dat dit het ‘ethisch reveil’ van Van Agt, stelden ze, Als kerk- en PvdA-lid kreeg De Lange vele ‘neutraal’ is. maar de PvdA zou met een eigen verhaal jaren alleen kritiek van rechts. Dat veran- in de jaren ’70 leidde De Lange een moeten komen op basis van de socialisti- derde in de – revolutionaire – jaren zeven- werkgroep van de Raad van Kerken die sche uitgangspunten. Om aan de partij te tig. De Lange weigerde zonder meer mee gesprekken aanging met enkele mul- tonen dat ze zich als christenen verbonden te gaan in revolutiedenken, zeker in het tinationals over hun maatschappelijke voelden met de partij, zetten ze voor de Westen. Onze samenleving is veranderbaar, verantwoordelijkheid (betrokkenheid bij verkiezingen op 25 mei 1977 een adverten- stelde hij, als maar voldoende mensen zich apartheid, bewapening e.d.). De bedrijven tie in de dagbladen met als kop ‘De PvdA daarvoor inzetten. Vandaar dat De Lange reageerden onwennig. Bij Philips werd zelfs is niet heilig’ waarin ze (200 kerkleden) als een ware volksopvoeder door het land opgemerkt: ‘is ethiek niet een uitvloei- verklaarden PvdA te gaan stemmen, want: trok. Maar hij kreeg het verwijt te weinig sel van een godsdienstige overtuiging, en “… wij kunnen er niet omheen dat we in oog te hebben voor de machtsfactor in de vraag je dan niet aan de ondernemingslei- een wereld leven met onrecht en verdruk- maatschappij en teveel vertrouwen in de ding godsdienstige beginselen tot uitgangs- king. Daarom kiezen wij de PvdA.” In het veranderingswil en –mogelijkheden van de punt van haar handelen te nemen? Hoe boekje met dezelfde titel verwijst Buskes heersende groepen. Sindsdien reageerde moet ik dat mijn mensen meedelen?’ Het is naar een soortgelijk initiatief uit 1945, toen hij als gestoken op ieder bij wie hij marxisti- dit morele (en religieuze) analfabetisme dat zeven hervormde predikanten onder wie sche invloeden veronderstelde. Hard sprak nog steeds verschillende politieke partijen Buskes zelf, de brochure Wat bezielt ze? hij zich in dat kader uit tegen de beweging parten speelt. uitgaven, waarin ze hun toetreding tot de Christenen voor het Socialisme, in het bij- = SDAP uitlegden: “Wij wijzen ‘christelijke zonder tegen de katholieken onder hen, bij Greetje Witte-Rang promoveerde op politiek’ af, doch willen wel waarlijk ook wie hij een grote gevoeligheid voor tota- 14 maart 2008 op de studie Geen recht op politiek terrein God dienen, maar uit- litair denken veronderstelde. Ook op zijn de moed te verliezen. Leven en werken sluitend door te trachten op dat terrein het activiteiten en publicaties op het terrein van van dr. H.M. de Lange (1919-2001), rechte te doen…” de ‘Economie van het Genoeg’, die hij veelal Boekencentrum, Zoetermeer 2008. Binnen de PvdA sloot De Lange zich samen de econoom en christenradicaal Bob niet aan bij de christelijke werkgemeen- Goudzwaard in de jaren tachtig het licht schappen: hij vond een aparte organisatie deed zien, kwam van links de kritiek dat voor christenen in de politiek niet nodig. hun analyse niet fundamenteel zou zijn en Wel was De Lange actief in het Centrum dat de auteurs te zeer vertrouwden op de voor Levensbeschouwing en Politiek, inzet van het individu. Veel van deze kritiek later het Trefpunt van Socialisme en ergerde De Lange: hij ervoer die als ‘vanuit Levensbeschouwing, waarin PvdA’ers van de zijlijn’: als iedereen maar gewoon mee sjoel heet. sjoel ­ Jekels - Rabbi of op iemand wachtte. ofwachtte. iemand op RabbiEisik vertelde daaropwelke droom hemuit het verre land gevoerd. had hierheen lachte: hoofdman De arme ‘En zo ben jij, lompen met drommel, aanjedus voeten, ter droom een van wille getrokken. hierheen wie vertrouwt Ja, er nu ookop dromen! Dan op ook zeker ik had padmoeten gaan toen mijeens in de droom Kra ­ naar werd bevolen kauteen reizen, in de jood, een van woning Jekel van zoon Eisik, moestonder hij heten, dehaard naar een schat zoon teEisik, zoeken. mijzelfzie Ik Jekel! van de waar daarginds, al enehelft van de joden helft andere de en Eisik alle Jekelheet, huizen opbreken!’ Eisikkeerde boog, naar huisgroef terug, de schatop en bouwde het bedehuis,dat de Rabbi Eisik zoon - plachtRabbi Bunam voegen, te toe hieraan wat op je in neem ‘en heeft:vertellen te je het ner ­ je wat is iets er dat genster ook wereld, kunt zaddik, de bij niet en vinden, dat er toch eenplaats is waar je het EnweerRabbi lachte hij. ‘Onthoud dit verhaal’, verhaal’, dit ‘Onthoud Greta F. Huis Protestants theoloog de Helliπ∆ de

42 lente @ºº• lente

De bel gaat, een tweedeklas mavo destructief beelden zijn, hoe ze het leven leerlingen is onderweg. Één van hen, Yassin, verslinden en de dood tot gevolg hebben. vraagt me bij het binnenkomen: “Juf, bent u En daarmee het belang van het beeldver­ voor Geert Wilders of ons?” Oh mijn hemel, bod, het tweede gebod of liever: de tweede Als docent godsdienst en wat antwoord ik daar zo een-twee-drie op? leefregel door Mozes ontvangen. Terwijl ik nadenk over de vraag zorg ik dat levensbeschouwing aan het de klas gaat zitten, jassen en caps uitdoet Mede dankzij de enorme invloed van media Hervormd Lyceum West in en de spullen gepakt worden. De orde van als televisie en internet is de beeldcultuur de dag komt op de voorgrond wanneer Adil enorm toegenomen. Het is een feit dat het stadsdeel Slotervaart te vraagt of ze volgende week een schrifte­ makkelijker innemen en spreken is in beel­ Amsterdam, waar de leer­ lijke overhoring krijgen over Rosa Parks en den dan inhoudelijk met de nodige nuance­ Martin Luther King. Ik antwoord bevesti­ ring. ‘Fast food’ in de media heeft het gro­ lingen veelal islamitisch zijn, gend en de vraag van Yassin vervliegt, of tendeels gewonnen van de ‘slow food’, de heeft Greta Huis dagelijks laat ik het expres vervliegen? Misschien kranten en tijdschriften die een slijpsteen omdat ik er geen eenvoudig antwoord op voor de geest willen zijn. Wilders weet als te maken met spanningen heb. geen ander in te spelen op de behoefte aan op het snijvlak van politiek kant en klare maaltijden zonder voedings­ Het gestolde beeld waarden. In de vorm van korte, eenvoudige en religie. Zij reageert met De Zwitserse schrijver Max Frisch schreef en overzichtelijke beelden, met pasklare een pleidooi voor het beeld­ eind jaren vijftig het toneelstuk Andorra, analyses zonder nuanceringen geeft hij ant­ over een niet bestaand land. Het gaat over woorden en biedt oplossingen. Zo spreekt verbod dat in zowel joden­ een jonge docent die van Andorra naar het hij zich in zijn verkiezingspamflet van 25 dom, christendom als islam buurland, het land van de ‘Zwarten’ trekt. augustus 2006 uit voor: “Denaturalisatie Dat land is antisemitisch. Hij verwekt er en uitzetting recidiverende (Marokkaanse) ­bekend is. een buitenechtelijk kind. Met zijn zoon straatterroristen met dubbele nationali­ gaat hij terug naar zijn vaderland Andorra teit.” Dankzij het medium televisie komt waar steeds meer antisemitische tenden­ het beeld dat Wilders hiermee oproept sen zijn. Daar vertelt hij niet dat het zijn onmiddellijk voor ogen. Of je het wilt of biologische zoon is, maar dat hij het kindje niet. Bijvoorbeeld nieuwsitems over agres­ heeft geadopteerd, gered uit een pogrom. sieve hangjongeren van niet Nederlandse Vervolgens wordt die geadopteerde zoon afkomst in bijvoorbeeld Kanaleneiland, door iedereen als jood gezien en bejegend. Utrecht. En natuurlijk wil ik dat die jongeren De ene doet dat met een grote dosis an­ stoppen met hun destructieve gedrag voor tisemitisme en de andere met een even henzelf en hun omgeving. Wilders weet dat grote portie filosemitisme. Zo wil de meu­ ene beeld in stand te houden, te versterken belmaker hem niet aannemen omdat joden en uit te breiden zodat de indruk ontstaat geen ambachtslieden maar handelaren zijn. dat het een representatief beeld geeft van De priester maakt aan de geadopteerde de gehele groep. Met alle destructieve zoon zijn voorliefde voor joden kenbaar. gevolgen van dien. ‘Het probleem’ kun je Gaandeweg begint de geadopteerde zoon daarmee lokaliseren, als zodanig bejegenen zich te herkennen in het beeld dat anderen en zogenaamd als een gezwel uitsnijden en hem opleggen, het gestolde beeld van ‘de weggooien. jood’. Die verbeelding leidt uiteindelijk tot Naast de ronduit discriminerende beeld­ de verwoesting van het hele gezin. De pries­ vorming die voortdurend door Wilders ter zegt achteraf: “Je zult je geen beeld wordt opgeroepen is er ook van het tegen­ maken van God, je Heer, en niet van de overgestelde sprake: ‘filo-allochtonisme’. mensen, die zijn schepsels zijn. Ook ik ben Eind januari ging de Franse president schuldig geworden toen. Ik wilde hem met Sarkozy op bezoek in één van de Parijse liefde tegemoet treden, toen ik met hem voorsteden. Hij vertelde de jongeren daar gesproken heb. Ook ik heb mij van hem een dat hij opleidingen voor ze ging regelen. beeld gemaakt, ook ik heb hem geboeid, En hij voegde er aan toe: “Het enige dat we ook ik heb hem aan de paal genageld.” vragen is de opleiding te volgen en vroeg Frisch laat met zijn toneelstuk zien hoe op te staan.” Dat is ‘filo-allochtonisme’ ­ ­ oeroude geschiedenis,uit de van volksverhalen verschillendelanden chas ­ uit maar bekend, waar ­ mond sidische lijknieuw Zijverteld. uiterlijk alleen niet is wereld joodse de in door is zij overgeplant, melo chassidische de diewaarin zij verteld omgesmolten, wordt, enook dit is nog niet het wezenlijke: het eens als zij dat is, wezenlijke hetware doorzichtig is chassi ­ een geworden, dischewaarheid straalt buiten. naar haar door aan‘moraal’ Er is geen Veeleer vastgeknoopt. heeftde wijze die haar verteld, heeft opnieuw eindelijkhaar ware zin geopen ­ en ontdekt Er is baard. iets dat men opéén enkele plaats vinden. kan wereld ter schat, grote een is Het ver ­ de hem kan men vullingvan het bestaan En noemen. de plaats vin ­ te schat deze waar is de plaatsden is, waar meesten De staat. men slechts komen ons van ogen ­ sporadische op blikkentot volkomen bewustzijnvan het feit vervulling de wij dat vanons bestaan niet sma ­ kunnen hebben dat ons ken, leven aan eenwaarlijk vervuld vinden kunt.’ vinden Ookdit is een de Helliπ∆ de

43 lente @ºº• lente

pur sang. Vraagt hij van zijn eigen kinderen les van mij had gehad zijn cijfergemiddelde enkel vroeg op te staan en een opleiding hoger zou zijn geweest? Hij antwoordt dat Beeldverbod te volgen? Het is toch vanzelfsprekend dat hij bij mij veel meer aftrek zou hebben ge­ Dus Yassin, in antwoord op je vraag, ik je vroeg opstaat om naar je dagelijkse ver­ kregen voor zijn grammaticale fouten. Nu ben niet voor Wilders die voortdurend het plichtingen als school of werk te gaan? Is is zijn taalgebruik veel strenger beoordeeld beeldverbod met voeten treedt. En ik ben dat al een prestatie? En een opleiding te dan toen hij nog bij mij zat. Terecht, zo ant­ ook niet voor ‘ons’ dat ook een gestold volgen, alsof aanwezigheid al een gewel­ woord ik hem, vier havo is een ander niveau beeld is. Het beeldverbod is ontzettend dige prestatie is. Sarkozy wekt de indruk de dan drie mavo. En vraag hem wat nodig is belangrijk. Beelden verstikken, ontnemen jongeren te willen helpen, maar hij legt de om zijn Nederlands te verbeteren. En om het leven en bezetten de ruimte. Terwijl die lat wel verdomd laag waarmee hij, zonder dat dan te gaan doen. ruimte leeg moet zijn, zodat je de ruimte het zelf te willen, de boodschap afgeeft hebt om te ademen, te kunnen zijn zoals je aan de jongeren en de samenleving dat het In de schriftelijke overhoring over Rosa bent en wilt worden. hoogste wat van hen te verwachten is: op Parks en Martin Luther King worden fei­ in een gesprek in het tv-programma tijd komen en aanwezig zijn. Zo is de cirkel ten- en inzichtvragen gesteld. En ook de ‘Buitenhof’ van een aantal maanden gele­ compleet en wordt het gestolde allochto­ volgende vragen: “Welke voorbeelden ken den zijn Laetitia Griffith, Tweede Kamerlid nenbeeld andermaal gevoed. je van ongelijke behandeling van mensen voor de VVD, en stadsdeelvoorzitter in onze tijd?” En “Met wat voor actie zou Ahmed Marcouch te gast. Één van de on­ Allochtonenmal je hier aandacht voor kunnen vragen en het derwerpen is de ondervertegenwoordiging Tijdens mijn eerste jaar op het HLW vroeg misschien wel kunnen stoppen?” Met vijf van agenten van niet-Nederlandse afkomst. Younes, een uitmuntende drie mavo-leer­ tweede klassen van alle niveaus krijg ik een Marcouch, zelf oud-agent, is voorstander ling bij mijn eerste schriftelijke overhoring rijk scala aan antwoorden. De situatie van van een politie-uniform met hoofddoek, of ik ook lette op spelfouten. Toen ik beves­ vrouwen onder de Taliban-overheersing in Griffith is tegen. Zij brengt het argument tigend antwoordde reageerde hij als volgt: Afghanistan wordt veelvuldig genoemd. in dat de geüniformeerde vrouwelijke “Maar juf, wij zijn allochtonen.” Waarom Net als Geert Wilders en zijn film. De ac­ agenten in Turkije en Marokko geen hoofd­ goot hij zichzelf in de mal van ‘allochtonen’? ties die worden geopperd gaan van nege­ doek dragen. Marcouch vraagt hierop aan Bij het maken van de werkstukken en de ren, demonstreren, een gesprek met hem Griffith waarom ze Turkije en Marokko in spreekbeurten liet Younes juist zien hoe zodat hij stopt met zijn uitspraken tot het het debat brengt. Hij vertelt haar dat hij hij zich los kon maken van zijn eigen kader maken van een film over de godsdienst van een Nederlander is, geen Turk en geen en in een andere godsdienst kon duiken, Geert Wilders. Veelvuldig krijg ik ook het Marokkaan, maar een Nederlander. Het het voodoogeloof. En bovendien bracht hij antwoord: “allochtonen en autochtonen”. beeld van de allochtoon past niet in zijn grote scheuren aan in het stereotype beeld Twee beelden zonder inhoud, zonder toe­ vocabulaire. Marcouch gooit het weg. Hij van poppetjes en spelden dat mensen over lichting. Zonder het noemen van voorbeel­ is Nederlander. En dankzij prinses Máxima het algemeen van het voodoogeloof heb­ den. Alsof er per definitie ongelijke behan­ weten we inmiddels dat dé Nederlandse ben. Waarom dan toch zichzelf vastspijke­ deling plaatsvindt en het benoemen van die identiteit niet bestaat. Wat een ruimte, wat ren? Denkt hij, omdat hij allochtoon is, dat twee groepen al voldoende duidelijk maakt. een zegen! hij dus minder goed is? En ik hem daarom Nu kan ik met voorbeelden uit de prak­ = ook tegemoet kom, dus mats? Docenten tijk proberen tegenwicht te geven aan het die ‘filo-allochtonisme’ in de praktijk bren­ negatieve beeld van ‘de allochtoon’ en ‘de gen? Ikzelf ook? Of leerlingen die denken moslim’. Maar is een ander beeld de oplos­ De namen van de leerlingen zijn om dat we dat doen? Die vragen spelen door sing? Naar aanleiding van het ‘allochtoon- privacy­redenen gefingeerd. mijn hoofd nadat diezelfde Younes, nu in autochtoon’ antwoord vraag ik een klas om vier havo, me tijdens mijn kantinedienst uitleg. Imane, bescheiden en verlegen, zel­ Het idee om de beeldkritiek van Frisch aanspreekt en zegt dat hij een 7,5 staat den aan het woord in de klas, vertelt dat ze te vergelijken met de gestolde beeld­ voor godsdienst&levensbeschouwing, maar juist moeite heeft met dat “geallochtoon”. vorming van allochtonen is ontstaan na als hij mij had gehad dat wel hoger was ge­ Ze legt uit hoe ze in Nederland ‘de alloch­ het lezen van: Theo Witvliet, Het geheim weest. toon’ is maar op vakantie in Marokko ook. van het lege midden. Over de identiteit van ik schrik hier behoorlijk van. En zeg dat In de auto op weg van het ene land naar het westers christendom, Zoetermeer, als dat zo was hij de cijfers die ik hem in drie het andere, willekeurig welke van de twee, Uitgeverij Meinema, 2003. bladzijde 35: mavo heb gegeven dus onterecht waren voelt ze zich thuis, happy en zichzelf want “Andorra kan, mutatis mutandis, elk land en hem cadeau heb gegeven. Hij schudt dan is ze geen allochtoon. Ook een ‘tegen­ zijn. Ook Nederland.” ontkennend het hoofd. Maar waarom, zo beeld’ leidt tot gevangenschap. vraag ik hem, is hij van mening dat als hij nu bestaan geen deel heeft, heeft, deel geen bestaan langs ware het als en hetwerkelijke bestaan wordt. geleefd heen wij voelen Nochtans voortdu ­ tekort dit in enigerlei rend, mate doenwij moeite ergens ons wat vinden te dat op Ergens, ontbreekt. enigerleigebied van de ofwereld geest, de van waar daar niet alleen niet wijstaan, daar zijn; geplaatst wij waar nergens en daar juist andersevenwel is de schatteIn vinden. de werelddie om mij heen, ikmijn eigen wereld die situatie de in weet, ge ­ is lot het door mij dag wat dat in geven, indag uit om mij heen wat mij van is, dag tot dagdaarin opeist, ligt mijnwezenlijke taak en devervulling van mijn bestaandie voor mij openligt. Talmudische een van leermeestervoor wie hemel de van banen de als zijn zouden verlicht ge ­ zijn van straten de Nehardea. boortestad Dechassidische leer keertdeze zegswijze om:belangrijker is het iemand voor wanneer ge ­ zijner straten de evenzeer boortestad ba ­ de als zijn verlicht nenWant van de hemel. staan, wij waar daar De overlevering verhaalt verhaalt overlevering De de Helliπ∆ de

44 lente @ºº• lente

george & ella schalken

Hij: van huis uit uit rooms- katholiek

Zij: van huis uit Nederlands hervormd

Huwelijk: 22 · 7 · 1964 in een rooms-katholieke kerk te Leidschendam. ­ moeten wij het verbor ­ het wij moeten gengoddelijke leven al En oplichten. doen haddenwij macht tot aande uithoeken van wij dezouden aarde, dát aan toekomen niet vervuldebestaan wat toegewijde stille de ons overgaveaan de levende omgevingschenken wij kenden al En kan. degeheimen van de hogerewerelden, dan zo een niet wij zouden danigwerkelijk aandeel aanhet ware bestaan hebbenals wanneer wij van tredmolen de in alledageen door ons met taak vervullen te verrich ­ intentie heilige Onder ten. de haard van ligt woonstede onze begraven. schat onze ontmoe ­ enkele geen tingmet mensen en van loop de in dingen geheime een leven ons bedoelingDe mist. mensenmet wie wij ofsamenleven wij die tegenkomen, telkens dedieren die ons in onsbedrijf de helpen, bebou ­ wij die grond de grondstoffen wen, diewij bewerken, de werktuigenwaarvan dat in bedienen, ons wij allesligt een geheime die zielensubstantie, opons is aangewezen zuivere haar tot om volein ­ haar tot vorm, De Baalsjem leert dat dat leert Baalsjem De Het huwelijk vond plaats in een rooms-katholieke dienst – het was geen probleem dat Ella Schalken niet katholiek werd.

Wel moest ze voor een rooms- Helliπ∆ de katholieke getuige zorgen, maar dat lukte gelukkig omdat haar broer met een katholieke vrouw 45 lente @ºº• lente was getrouwd: zij kon getuige zijn. De familie was er dus al aan George Schalken is van gewend dat er buiten de her- “goed katholieke” huize, zoals hij vormde kring werd getrouwd en het zelf noemt. Dat betekent dat maakte er geen probleem van. hij in zijn jeugd misdienaar was Dat gold ook voor de familie van en zoals alle rooms-katholieke George Schalken. Ze vonden het kinderen de eerste en tweede wel jammer, maar vonden het ze communie deed en het hei- zich er niet moesten bemoeien Vroeger was het voor Ella en lig vormsel. Ook toen hij Ella met de partnerkeuze van hun vooral voor George Schalken Schalken – toen nog Boogert kinderen. Daar kwam bij dat ze heel gewoon om zich in hun geheten – ontmoette, ging hij allebei al jaren op zichzelf woon- politieke keuze laten leiden door zondags naar de mis. Nu, ruim den toen ze elkaar ontmoetten. hun confessionele achtergrond. veertig jaar later, zijn zowel kerk “Jij was al 32 en ik bijna, toen we George Schalken: “je koos van- als geloof bij hem op de achter- trouwden”, zegt Ella Schalken, “Ik zelfsprekend voor het CDA, dat grond geraakt. “Zou dat mis- denk dat dat ook een belangrijke was vertrouwd. Maar ook dat is schien door mij komen?”, vraagt reden was dat de familie er geen minder geworden en nu stem- Ella Schalken zich af. “Misschien punt van maakte.” “Het was men we vaak op andere partijen.” was het anders gegaan als hij natuurlijk wel een heel andere De discussie in de Nederlandse met een rooms-katholieke tijd”, bedenkt ze, “ik werd ook politiek over de islam mist vooral vrouw was getrouwd.” Toen Ella ontslagen als kleuterleidster op Ella Schalken haar uitwerking Boogert haar toekomstige man toen we trouwden. Daar dacht niet. “Ik vind het toch wel wat ontmoette, had ze het geloof je niet over na, dat gebeurde zorgelijk dat er in Nederland al grotendeels vaarwel gezegd. gewoon. Overigens ben ik later zoveel moslims zijn bijgekomen. Het was langzaam verwaterd, wel weer snel aan de slag gegaan Ik vrees dat ons land daardoor zonder dat ze er ooit een hekel als invaller in het onderwijs. Dat verandert en dat vind ik jammer.” aan heeft gekregen. Het rooms- kon dan weer wel.” George Schalken deelt die zorg katholieke geloof van George George en Ella Schalken spra- niet, nadat hij met pensioen ging vond ze wel interessant. Ze wist ken af dat de kinderen katholiek als verkoper en adviseur in een er weinig van en om het beter te gedoopt zouden worden en naar interieurzaak, was hij nog tien leren kennen kreeg ze een cursus een rooms-katholieke school jaar vrijwilliger in asielzoeker- van een priester. Maar zelf is Ella zouden gaan. Eén van de jongens centrum Luttelgeest. Daardoor Schalken niet katholiek gewor- is ook misdienaar geweest. “Meer kwam hij al veel in aanraking den: “met de paus en Maria kon ik kon ik ook niet doen”, zegt Ella met moslims en is het vreemde niets. En als we nu heel af en toe Schalken, “ik kon ze geen rooms- er af: “Zolang ze maar niet fana- naar de kerk gaan, mis ik toch de katholieke opvoeding geven.” tiek worden, vind ik het prima.” preek. Alle rituelen in de katho- Ze vind het wel jammer dat de lieke kerk spreken me wel aan, jongere generatie niet meer veel maar ik wil toch ook wel graag weet van het geloof en de bij- echt iets te horen krijgen. Ik kom belverhalen vaak niet meer kent. dan thuis met een beetje een “Maar als je er zelf niet meer zo onbevredigd gevoel.” mee bezig bent, gaat dat vanzelf. Overigens is één van onze zonen wel heel bewust met religie bezig. Hij heeft zich uit de rooms- katholieke kerk laten uitschrijven en is nu boeddhist geworden. We waren bij de plechtigheid. Dat was heel bijzonder en ik moet zeggen dat het me ook wel deed denken aan de oude gebruiken en rituelen van de katholieke kerk.” ­ ding te geraken. Schen ­ geraken. te ding aandacht geen wij ken weg onze op deze, aan zielensubstan ­ geleide richten tie, wij ons slechtsop het doel van hetogenblik, zonder te band waarlijke een leggenmet de wezens wier aan dingen de en levenwij behoren deel zoals tenemen, zij aan dan hetmissen onze, wijvervulde het ware, ver ­ eigen door bestaan, De kern zuim. van deze mijn volgens draagt leer waar ­ een overtuiging hoog ­ De zich. in heid stecultuur van de ziel blijftin de grond dor wan ­ onvruchtbaar en aan dag na dag niet neer ontmoetin ­ kleine deze schen ­ wij waaraan gen, toekomt, hun wat ken ont ­ levenswateren de ziel de deze en springen binnenvloeien,evenals degeweldigste macht on ­ wezen diepste in niet zij indien is macht verbon ­ geheim het in tegelijk deze met is den hulp en deemoedige vaardigeaanrakingen metvreemd en toch Leven. nabij verblijfons aan zeggen karakter het aarde op Of leven. ware het van zijleren dat alles wat verschijnt hier ons slechtswaar schijn is, moe ­ doorheen wij Vele godsdiensten ont ­ godsdiensten Vele de Helliπ∆ de

46 lente @ºº• lente verder lezeπ Boeken die een rol Greetje Witte-Rang, Geen Abdelwahab Meddeb, De Marcel Gauchet, Religie in de speelden bij het recht de moed te verliezen. ziekte van de Islam, Ten democratie. Het traject van Leven en werken van dr. Have/Pelckmans, Baarn/ de laïciteit, SUN, Amster- maken van deze H.M. de Lange (1919-2001), Kapellen 2006. dam 2006. Helling: Boekencentrum, Zoeter- Deze Franse klassieker De Franse filosoof Gauchet meer 2008. probeert een antwoord begrijpt het Franse begrip Zie het artikel van Witte- de vinden op de vraag laïcité als de scheiding van Sharog Heshmat Manesh, Rang in deze Helling: p. waarom de islam geen religie en politiek – ruimer Mijn wereld in Amsterdam, 40. aansluiting meer vindt dus dan alleen de schei- Boekenbent 2008. met het Westen. Het stelt ding van kerk en staat en Resultaat van het project Ernestine van der Wall en dat het fundamentalisme beschrijft hoe deze zich in over identiteit van Am- Leo Wessels (red.), Een de ziekte van de islam is, Frankrijk ontwikkeld heeft sterdamse jongeren dat veelzijdige verstandhouding. zoals onverdraagzaam- en trekt dit door naar de de politicoloog Heshmat Religie en Verlichting in Ne- heid de ziekte was van huidige politieke situatie Manesh op twee scholen derland 1650-1850, Vantilt, het katholicisme en het en de nieuwe rol voor reli- uitvoerde. Leerlingen tus- Nijmegen 2007. nazisme die van Duitsland. gie daarin. sen 15 en 20 legden vast Zie het artikel van Ernes- De schrijver en dichter hoe zij zichzelf zien. Hun tine van der Wall in deze Abdelwahab Meddeb zoekt Theo Salemink, Een andere religieuze identiteit speelt Helling: p. 14. uit hoe het komt dat po- Lucebert. Kunstenaar op het bij velen een belangrijke pulistische conservatieve snijvlak van avant-garde en rol. Fotoboek. John Gray, Zwarte mis. Apo- groeperingen als Al Qaida katholicisme, Valkhof pers, calyptische religie en moder- kunnen gedijen en wat er Nijmegen, verschijnt april Martin Buber, De weg van ne utopieën, Ambo, Baarn is geworden van de voor- 2008. de mens, Felix Uitgeverij, 2007. uitstrevende islam van In 1947 liet de bekende ­Cothen 2008. De Britse filosoof Gray stelt vroeger met haar prach- Nederlandse avant-garde- Deze in 1947 gehouden dat denkbeelden over een tige kunstwerken, fraaie dichter/schilder Lucebert lezing is in zijn geheel af- eindtijd uit jodendom en steden, algebra en onuit- zich dopen. Later werd hij gedrukt in deze Helling. christendom de heden- puttelijke verhalenstroom. beroemd als dadaïst, als De Duitse joodse denker daagse Westerse politiek ‘keizer van de vijftigers’, Buber vertaalde samen nog altijd in grote mate Geloven in het publieke do- Een seculiere en verlichte met Franz Rosenzweig de bepalen en analyseert op mein, Rapport van de kunstenaar met een mys- joodse bijbel, de tenach, dit punt de politiek van Wetenschappelijke Raad tieke toon. Dit boek van publiceerde legenden uit ondermeer Blair en Bush. voor het Regeringsbeleid de katholieke theoloog en de chassidische traditie Kritiek op het utopische (WRR), Amsterdam 2006. historicus Salemink zoekt en zette zich in voor vrede vooruitgangsdenken. Overzicht en samenvat- een antwoord op de vraag: tussen Joden en Ara- ting van de Nederlandse waarom liet hij zich dopen bieren. Hij schreef deze Michael Burleigh, Aardse discussie over de relatie en speelde deze stap nog ­lezing vlak na de ­shoah die machten. Religie en politiek tussen godsdienst en een rol in zijn latere werk een einde maakte aan het in Europa. Van de Franse overheid, en over geloof als dichter en schilder? joodse leven in Europa. Revolutie tot de Eerste We- en politiek. Het schildert een worste- De onlangs verschenen 8e reldoorlog, De Bezige Bij, ling in een door Dada, druk is verkrijgbaar in de Amsterdam 2006. Nietzsche en Auschwitz boekhandel en via De Engelse historicus getekend mentaal land- www.juwelenschip.nl schrijft een cultuurge- schap gedurende een schiedenis over de relatie halve eeuw. tussen religie en politiek in Europa, waarbij hij re- √ ligie beschouwt als een vormgevende kracht in de Europese geschiedenis. tenofdringen, dat het slechtseen voorportaal leven, ware het van is eenvoorportaal waar moeten doorheen wij daaraan zonder gaan bijzondereaandacht te Andersschenken.is het Wat jodendom. het bij eenmens nu en hier in heiligheidverricht, is waar ­ mindere van niet waar, minder niet de, weliswaar de wegens slechtsmaar aardse, daaromniet minder verbinding wezenlijke Zijn, goddelijk het met toe ­ de in leven het dan komendeDeze wereld. chas ­ het in heeft leer pregnant ­ haar sidisme steuitdrukkingsvorm gevonden. ‘Ook sprak: Alexander aar ­ de van volkeren de degeloven dat er twee de “in zijn; ­ werelden zeggen anderewereld”, Het verschil zij. is dit: zijdenken dat die twee losgemaakt elkaar van Is ­ zijn, afgesneden en raëlechter getuigt dat beidewerelden één zijn worden.’ moeten één en werel ­ beide vormen zijn Zij enkele. één den uit ware het als slechts elkaargeschoven. Maar zijmoeten weer de eenheidworden die zij inhun diepste wezen is daartoe En vormen. Rabbi Henoch van van Henoch Rabbi Inhun diepste wezen Ami Gest 18 jaar Boeddhist Actief binnen de SP de Helliπ∆ de “Het boeddhisme is meer een levenshouding dan een geloof. 47

Voor mij betekent het goedaar- @ºº• lente dig, liefdevol en vooral bewust zijn. Ik probeer te begrijpen verder lezeπ hoe negatieve dingen in elkaar Tariq Ramadan, Westerse Ab Harrewijn, Bijbel, Koran, Recent verschenen zitten; bij mezelf en ook bij moslims en Toekomst van de Grondwet. Gesprekken over politiek- anderen. Dat maakt me geluk- Islam, Bulaaq, Amsterdam godsdienst en politiek, Boom, kiger. Het boeddhisme heeft 2004. Amsterdam 2002. wetenschappelijke me het inzicht gegeven dat het De Zwitserse filosoof en Dit is een van de eerste en tijdschriften leven een gave is, dat het geen islamoloog Ramadan pre- weinige pogingen vanuit zware tocht hoeft te zijn en dat senteert in dit boek een GroenLinks na 2001 om na over religie wat je doet in principe goed en nieuwe interpretatie van te denken over de nieuwe genoeg is. islamitische bronnen, ge- verhouding tussen religie Liberaal Reveil, uitgave van Ik ben zelf tot het boeddhisme schikt voor een westerse en politiek. Aan de hand de Prof. mr. B.M. Tel- gekomen na veel over verschil- samenleving. Vervolgens van 10 gesprekken pro- dersstichting, jrg. 48, 4 lende religies gelezen te heb- laat hij zien hoe deze beert de in 2002 overle- (december 2007). Thema ben. nieuw doordachte geloof- den predikant en politicus ‘Religie en politiek’. Binnen de SP doe ik van al- sprincipes in de praktijk Harrewijn een aanzet voor les: ik flyer, deel krantjes uit, kunnen worden toegepast. een politieke agenda te Socialisme en Democratie, organiseer mee aan acties, hier Zijn inzet: volledige en formuleren die de rolver- maandblad van de Wiarda in Landsmeer zijn we een afde- volwaardige deelname van deling tussen overheid Beckman stichting, weten- ling aan het opzetten. De SP is moslims aan het sociale en religie in de moderne schappelijk bureau van de de enige actiepartij en de enige en politieke leven in het samenleving moet verdui- PvdA, nr. 7/8, 2006, jrg. echte socialistische partij. Ze Westen. delijken. 63. Thema Geloof & Poli- komen op voor de gewone men- Zie het artikel van zijn hand tiek. sen. Ik voel me er thuis. SP-ers in deze Helling: p. 26. Nasr Hamid Aboe Zaid, Ver- Socialisme en Democratie, zijn merendeels positieve, leuke nieuwing in het islamitisch nummer 10, 2007, jrg. 64. mensen. Theo Witvliet, Het geheim denken, Bulaaq, Amster- Thema ‘Cultuur, migratie Boeddhisme en de SP heb- van het lege midden. Over dam 1996. en religie’. ben voor mij veel met elkaar te de identiteit van het westers De Egyptische denker pleit maken. Liefdevol en zorgzaam christendom, Meinema, in dit boek voor een con- Civis Mundi, tijdschrift voor zijn; dat is de overeenkomst. Bij Zoetermeer 2003. textuele uitleg van de politieke filosofie en cul- het boeddhisme ligt het accent Onzekerheid over onze Koran. Hij ontvluchtte tuur. Thema ‘Vrijzinnigheid meer op het innerlijk, en bij de identiteit in een onover- Egypte toen hij vanwege als modern religieus en SP op de uiterlijke omstandig- zichtelijke samenleving zijn denkbeelden werd politiek alternatief’ jrg. heden waarin mensen leven. Bij staat centraal in het toe- gedwongen van zijn vrouw 46, oktober 2007, nr. 4. allebei staat voor mij centraal, gankelijke boek van deze te scheiden,omdat hij geen het vechten voor een betere protestantse theoloog. moslim meer zou zijn. Hij Christendemocratische Ver- wereld.” Er is sprake van grens- is nu hoogleraar in Leiden. kenningen, uitgave van het vervaging, dat leidt tot In dit boek zet hij zijn vi- wetenschappelijk instituut verwarring en angst. Wit- sie op een moderne islam voor het CDA, jrg. 27, zo- Ami neemt elke dag een duik in vliet waarschuwt tegen uiteen. mer 2006. Thema: ‘Zonder het water rond zijn woonboot. versimpeling van de wer- geloof geen democratie’. Dat maakt hem fris en krachtig kelijkheid, zoals gebeurt Karl Marx, ‘Zur Juden- voor de dag die komen gaat. in allerlei vormen van frage’, in: Karl Marx, religieus en politiek fun- Friedrich Engels, Werke, damentalisme, waarin de Band I, Dietz, Berlin 1977, ander wordt gebruikt om 347-377. de eigen identiteit te ver- De klassieke tekst waarin sterken. Wat hem betreft Marx zijn visie geeft op de ◊ is identiteit, en zeker ook verhouding tussen religie religieuze identiteit, nooit en staat aan de hand van een vaststaand gegeven, het vraagstuk van de in- maar iets dat altijd onaf tegratie of uitsluiting van en onvoltooid is. de Joodse minderheid in Zie het artikel op p. 42 Europa. de mens geschapen, om om geschapen, mens de ver ­ te werelden beide mee werkt Hij enigen. door eenheid deze aan eenheilig leven met de ge ­ hij waarin wereld plaats de op is, plaatst staat. hij waar vanKorezeens over de be ­ de van nood grote ver ­ smart In hoeftigen. toe. hij hoorde zonken hief Toen hij het hoofd hij riep ons’, ‘Laat op. ‘Godin de wereld uit, betrekken,en alles zal worden.’ gestild be ­ wereld de in God trekken?Is dat niet en aanmatigende een vermetelevoorstelling? aard ­ de waagt Hoe raken te daaraan worm watuitsluitend in Gods genaderust: hoeveel Zichzelfvan Hij Zijn ­ We gunt! schepping joodse de staat derom leerhier tegenover die godsdien ­ andere van stenen wederom komt ditin de chassidische tot scherpst het leer uitdrukking. isde genade dat Gods, mens de door Zich Hij dat winnen, laten wil Hijhem Zichzelf als hetware in handen God geeft. wil tot Zijn wereldmaar komen, Hijwil tot haar komen doorDit deis mens. Mensprak Rabbi Pinchas dan, dat men kan Maar wij, geloven zo dit, Juist het mysterie van ons bestaan, de bovenmen­ selijke kans van het mensengeslacht. Rabbi Mendel van Kozk ver­ raste eens enkele ge­ leerde mannen die bij hem te gast waren met de vraag: ‘Waar woont God?’ Zij lachten om hem. ‘Wat praat je! De wereld is toch vervuld van Zijn heerlijkheid!’ Hij echter beantwoord­ de zijn eigen vraag: ‘God woont daar, waar men Hem toelaat.’ Dit is het waarop het uit­ eindelijk aankomt: God toelaten. Men kan Hem echter slechts daar toe­ laten waar men staat, waar men werkelijk staat, daar waar men leeft, waar men zijn ware leven leeft. Onder­ houden wij een heilige omgang met de ons toevertrouwde kleine wereld, helpen wij in dit deel van de schep­ ping waarin wij leven de heilige zielensub­ stantie tot voleinding te komen, dan vestigen wij op onze plaats een vaste woonstede Gods, dan laten wij God toe. ·