İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağında, İzmit-Geyve Arasının Tetkiki

Nurfeddin KAHRAMAN* - Refik ARIKAN** - Mehmet Can ÇETİN***

Giriş ollar, siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel farklılıklara sahip topluluklar arasında insanlık tarihi boyunca Ybağlantılar kurulmasının aracı olmuştur. Tarihin bilinen çağlarından beri insanlık, gerek toplumsal bilin- cin gereği olan kendi çabaları gerek dönemin siyasi otoritesi aracılığı ile yapılan yollar sayesinde, bilgi biri- kimlerini de arttırmıştır. Toplumsal etkileşim ve yeni gelişmelerle insanoğlunun hayat seviyesi yükselmiştir. Devlet ve toplum hayatında çok önemli yere sahip olan ulaşım ağlarının güvenliği, yol güzergâhlarının inşa edilen yapılar ve bu yapılarda konuşlandırılan devlet gücü ile sağlanmıştır. Anadolu’da Osmanlılar devrinde kullanılan en önemli yol güzergâhını bilimsel literatürde “Anadolu Diyago- nali” adı verilen yol ağı oluşturmaktaydı. ’dan doğu yönünde Suriye’ye ulaşan diyagonal yol ağı aynı zamanda İstanbul’dan Belgrad’a kadar batı istikametinde uzanmaktaydı. Bu ana rota askerî seferlerde kulla- nıldığı gibi hac ve ticaret kervan yolu olarak da işlemiştir. Bu çalışma İstanbul’u Anadolu’ya bağlayan ana hattın İzmit – Geyve arasındaki bölümünün tespite odak- lanmıştır. Osmanlı Döneminde İzmit’i Anadolu’ya bağlayan iki mevcut yol güzergȃhı bulunmaktaydı. Bu güzergȃhlardan ilki, İzmit-İznik üzerinden Eskişehir’e bağlanırken; diğer güzergâh ise İzmit-Büyükderbent, , Alifuatpaşa, Geyve, Taraklı, Göynük, Nallıhan, Beypazarı ve Ayaş üzerinden Ankara’ya ulaşmaktaydı. Yukarıda da belirttiğimiz gibi araştırmamızın asıl konusu İzmit’i Ankara’ya bağlayan tarihi yol ağının İzmit- Geyve arasının tetkikini içermektedir. Geçmişten günümüze bu güzergȃhta seyahat ederek günümüze kadar gelen eserlerinde seyyahlar, bu güzergâhla ilgili bilgiler aktarmışlardır. Bu eserlerden elde ettiğimiz bilgilere göre, İzmit – Sapanca arasında takip edilen rota konusunda herhangi bir tereddüt oluşmamıştır. Bununla bir- likte, her ne kadar Evliya Çelebi Geyve Boğazı’ndan bahsediyor olsa da; Sapanca – Alifuatpaşa arasında takip edilen güzergâh konusu farklı değerlendirmeler yapmaya müsait görünmektedir. Yaptığımız saha çalışmaları ile seyyahların kullandığı Sapanca-Alifuatpaşa yol bağlantısının, Sapanca’dan sonra Fevziye ve İkramiye Köyü’nden geçerek Geyve’ye bağlı Melekşesolak Köyü’ne, oradan da Alifuatpaşa’ya ulaştığı güzergâhı izlediği tespit edilmiştir. “İzmit’i Ankara’ya bağlayan tarihi yol ağında, İzmit - Geyve Arası- nın Tetkiki” adlı bildirimizde iki farklı yol güzergâhının avantajları ve dezavantajları tartışılacaktır.

Seyyahlara Göre İzmit-Sapanca-Geyve Boğazı-Alifuatpaşa Hattı İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağının İzmit-Geyve Arasının Tetkiki isimli çalışmamızda bölgeden geçen ve İzmit-Sapanca-Alifuatpaşa hattını kullanan seyyahların çalışmaları temel alınmıştır. Belirtilen güzergâh- tan geçen seyyahlardan Monsieur D’Aramon; Sapanca isimli bir köye geldiğini, ertesi gün çok miktarda ağacın bulunduğu dar bir vadiden yolculuğuna devam ettiğini nakleden seyyah D’Aramon, Sakarya Nehri üzerindeki 2. Bayezid Köprüsü’nden geçerek Geyve’ye ulaştığını yazmaktadır. 1557 senesinde Geyve’ye gelen Seydi Ali Reis, Geyve’den sonra 2.Bayezid Köprüsü’nden geçerek, Adapazarı Ovası ve çevresindeki Ağaç Denizi’ni aşıp Sapanca yolu ile İzmit’e gittiğini belirtir. Bu güzergâhtan 2 Mayıs 1814 tarihinde geçen John Macdonald Kinneir, Sapanca’dan Geyve Boğazı’nı geçerek 2.Bayezid Köprüsü’nden kulla- narak Geyve’ye ulaştığını aktarır. Geyve Boğazı hakkında Kinneir, “Geyve boğazı yaklaşık 13 mil uzunluğunda olup en büyük ordulara karşı küçük bir ordu ile savunulabilecek bir yerdir. Gerçekten de bu amaçla yapılmış iki kalenin kalıntıları dikkatimizi çekti.”şeklinde mülahazalarını paylaşmıştır.

* Prof. Dr., Bilecik Şey Edebali Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Coğrafya Bölümü ** Dr. Öğrt. Üyesi, Bilecik Şey Edebalı Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü *** Yüksek Lisanas Öğrencisi, Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi, Tarih Bölümü

91 Nurfeddin KAHRAMAN - Refik ARIKAN - Mehmet Can ÇETİN

Nurfeddin KAHRAMAN - Refik ARIKAN - Mehmet Can ÇETİN

1833 tarihinde Geyve’nin yol güzergâhı üzerindeki önemine değinen Charles Texier, Geyve’de çok sayıda ker- vansaray olduğunu belirtmiştir. 4 Mart 1851 tarihinde Bay Sahagyan bu güzergȃhla ilgili eserinde Geyve’deki 2.Bayezid Köprüsü’nden bahseder ve ayrıca Geyve’nin, İstanbul-Ankara yol güzergâhı üzerindeki önemine değinir. 1640-1641-1648 yıllarında İzmit-Sapanca-Geyve yol güzergâhı hakkında malumatlarda bulunan Evliya Çelebi, İzmit’ten sonra Sapanca’ya ulaşır. Sapanca’da bulunan Rüstem Paşa Hanına değinen Evliya Çelebi, şehir hakkında övgü dolu sözler söylemektedir. Sapanca’da bulunan imaretlerin Koca Sinan yapısı olduğuna değinir. Geyve hakkında ise 4. Murad zamanında bu yerleşmeye büyük zararlar veren sel baskınından bah- seder.Ayrıca Evliya Çelebi Sakarya Nehri üzerinde bulunan 2.Bayezid Köprüsü’nden garip ve büyük bir köprü olarak bahsetmiştir. Asırlardır seyahat edenler tarafından tercih edilen Sapanca - Geyve Boğazı - Alifuatpaşa güzergâhı hakkında seyyahlar gözlemlerinde Geyve Boğazı’nın ağaçlar ile kaplı dar ve uzun bir vadi olduğunu belirtmektedir- ler. Genellikle her seyyah Geyve’ye girmeden evvel üzerinden geçilen 2. Bayezid Köprüsü’ne değinmektedir. Günümüzde bir bölümü çelik yapı ile ayakta duran 2. Bayezid Köprüsü’nün Osmanlılar zamanında, Sakarya Nehri’nde yaşanan sel felaketleri neticesinde bir bölümünün yıkıldığı anlaşılmaktadır. Diğer taraftan bazı seyahatnamelerde Geyve-Sapanca arası geçişte Sakarya Nehri ve Geyve Boğazı’ndan bah- sedilmeden ağaçlık vadiden geçildiğinin belirtilmesi aşağıda belirtileceği üzere Geyve Boğazı haricinde Fevzi- ye-İkramiye hattının kullanıldığına işaret etmektedir.

Saha Gözlemleri Araştırma konumuz olan İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağının İzmit-Geyve Arasının Tetkiki sebebiy- le saha çalışmaları ile belirtilen güzergâhlar üzerinde, Sapanca - Alifuatpaşa bağlantısını sağlayan yol veya yolların izleri takip edilmiştir. Yolculuğumuza İzmit’in doğusunda yer alan Bağdat Caddesi’nden başladık. Yol Bağdat Caddesi’nden güneye doğru kıvrılarak İzmit Körfezi’ne dökülen Kilezdere üzerindeki tarihi Kilezde- re Köprüsü’ne ulaşmaktadır. Kilezdere Köprüsü’nün yapım tarihi belli olmamakla birlikte; sivri kemerleri, Osmanlı Dönemi eseri olduğunu göstermektedir. Köprü, demiryolu çalışmaları nedeni ile 1997-2005 yılları arasında yerinden 50 m kadar doğuya taşınmıştır. Kilezdere Köprüsü’nden geçen yol, doğudaki Kartepe ilçe merkezi istikametinde Bağdat Caddesi ile buluşmaktadır. Yol, yakın zamanda genişletilmiş ve bu sırada eski yolu belirleyen yaşlı ağaçlar da kesilmiştir. Kartepe’den Büyükderbent’e doğru yolu belirleyen ağaçlar ise gü- nümüze kadar ulaşmıştır. Yol, aynı şekilde Kartepe yönünde Bağdat Caddesi adıyla doğuya doğru devam et- mektedir. Çepni Caddesi üzerinden güneye yönelen yol, Suadiye’de tekrar doğuya dönmekte ve tekrar Bağdat Caddesi adını almaktadır. Burada demiryolu boyunca bataklıklar bulunması sebebiyle yol, güneyindeki dağ yamaçlarının altına sokulur. Birçok saha çalışmamızda olduğu gibi yolculuğumuz esnasında, tarihi isimlerin modern yapılarda yaşamaya devam ettiğini de tespit ettik. Günümüzde Bağdat ve Hanyeri caddelerinin kavşak noktasında ana yol soldan ilerlemesine rağmen, özellikle yağışlı mevsimlerde sağ kolu da izlemiş olabilir. Suadiye’den gelen Bağdat Caddesi’nin adı Maşukiye yakınla- rında İpekyolu Caddesi olarak değiştmektedir. Buradan hareketle yol Maşukiye Bağdat Camii’ne ulaşmakta- dır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi yolun izleri günümüzdeki yapılarda ve cadde isimlerinde halen yaşamaya devam etmektedir. İpek Yolu Caddesi’nin devamında Kırkpınar’da eski Bağdat Caddesi’ne ulaştıktan sonra Kırkpınar ve Sapanca’yı ayıran ve aynı zamanda Eski Bağdat ve Bağdat Caddeleri’ni bağlayan nehir ve köprü görülmektedir. Eski köprüden günümüze herhangi bir kalıntı ulaşmamıştır. Sapanca yönünde devam eden Bağdat Caddesi adı, Sapanca ilçe merkezi yakınlarında tekrar İpek Yolu Caddesi adını almaktadır. Caddenin adı, Sapanca içinde de bu şekilde devam etmektedir. Sapanca’da Rüstempaşa tarafından yaptırılan Külliye, yolun Osmanlılar devrinde aktif olarak kullanıldığının bir göstergesidir. Kanuni’nin damadı ve Vezir-i azamı Rüstem Paşa’nın mamur ettiği şehir Sapanca’da, geriye sadece Rüstem Paşa Camii ve Hamam kalıntıları ulaşabilmiştir. Yolculuğumuza devam ettiğimiz güzergâh üzerinde bulunan H.1168, M.1755 tarihinde yapılan Cami-i Cedid Camii Sapanca’nın çıkışında, doğu tarafında bulunan Kemer Caddesi üzerinde yer almaktadır. Caddeye ismini veren Kemer, şehir mezarlığını ikiye ayırmakta ve buradan çıkan yol, Hacı Mercan tarafına yönelmektedir. Bu yol aynı zamanda Osmanlı Döneminde kullanılmaya başlanan ve 1960’lara kadar önemini koruyan “Anadolu Şosesi” olarak da adlandırılmakta ve Geyve Boğazını takiben Geyve-Taraklı hattını takip etmiştir. Buradan itibaren Sapanca ve Geyve Boğazı’ndan devam eden güzergâhın aksine Sapanca’dan sonra Fevziye, İkramiye ve Geyve Melekşesolak köyüne ardından Alifuatpaşa 2. Bayezid Köprüsü’ne ulaşan yolculuğumuzun gözlemlerini paylaşılacaktır.

92 İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağında, İzmit-Geyve Arasının Tetkiki

Sapanca-Fevziye-İkramiye-Melekşesolak-Alifuatpaşa Hattı İzmit’i Sapanca’ya bağlayan tarihi yol güzergâhı hakkında saha gözlemlerimizi aktardık. Yukarıda dikkat çekildiği üzere Sapanca’dan sonra Geyve Boğazı’ndan devam eden yol güzergâhının aksine sırasıyla Sapan- ca’dan ayrılarak Fevziye-İkramiye köylerinden yolculuğumuza devam ettik. Fevziye Köyü’nde beş nesildir aynı aile tarafından işletilen ancak geçmişi Rumlarla birlikte çok daha eskiye giden bir değirmen bulunmak- tadır. Ayrıca Sapanca’nın Fevziye Köyü’nden İkramiye’ye doğru İpek Yolu’nu belirleyen yaşlı çınar ağaçları bulunmaktadır. Tarihi yol güzergâhının Fevziye Köyü’nden sonra devamı İkramiye Köyü’ne ulaşmaktadır. Yine Sapanca’ya bağlı İkramiye Köyü’nde yolu belirleyen duvar kalıntıları, saha gözlemlerimiz sırasında tespit edilmiştir. Su kaynakları ise yolun nereden geçtiği hususunda önemli ipuçları sunmaktadır. Esasen yol güzer- gâhları üzerinde çeşmeler ve çeşme kitabeleri tarihin dokunun tespiti açısından her zaman önemli olmuştur. Fevziye ve İkramiye köyleri üzerinden devam eden yolculuğumuz, bizleri Samanlı Dağları’nın Geyve Boğazı’na bakan yamaçlarında kurulmuş olan ve Geyve’ye bağlı Akıncı Köyü’ne ulaştırdı. Akıncı Köyü’nün güneydoğu- sundaki yamaçlardaki yola ait taş döşemeler halen varlığını korumaktadır. Melekşesolak ile Akıncı köyleri ara- sındaki eski yol izleri de takip edilebilmektedir. Yöre insanlarının ifade ettiğine göre, Melekşesolak Köyü, Ana- dolu Selçukluları zamanında kurulmuştur. Köy camisinin ağaç sütununda, 1170 H/ M.1757 tarihi kazınmıştır. Tarihi yol izlerini takib ettiğimiz yolculuğumuz, İzmit üzerinden Sapanca’ya, oradan Samanlı Dağları’nı aşarak Geyve Boğazı girişindeki Alifuatpaşa 2.Bayezid Köprüsü’ne ulaşarak tamamlanmıştır.

II.Bayezid Köprüsü Tarihi Geyve-Göynük yol güzergâhı üzerinde bulunan köprü II. Bayezid tarafından 1495-96 yılları arasında inşa ettirilmiştir. Geyve-Alifuatpaşa Mahallesi’nde bulunan 2.Bayezid Köprüsü’nün mimarı kitabesinden an- laşılacağı üzere Abdullah oğlu Murad’dır. İnşaat çalışmaları ise Abdullah adlı usta tarafından gerçekleştiril- miştir. Evliya Çelebi, IV. Murad devrinde Sakarya Nehri’nde yaşanan bir taşkın esnasında Geyve’nin tahrip olduğuna değinmiştir. Muhtemelen Geyve’de yaşanan sel felaketinde II.Bayezid Köprüsü de hasar görmüştür. 1810’da Geyve’den geçen Bozoklu Osman Şakir, II. Bayezid Köprüsü’nün bir kemerinin yıkılmış olduğunu ese- rinde aktarmıştır. E. Charton, 1864 yılında köprünün iki kemerinin yıkılmış olduğunu, eksik bölümlerin ahşap ilaveler ile ta- mamlandığını belirtir. II. Beyazıt Köprüsü 1949’da tamir edilmiş, tahrip olan bölümler çelik yapı ile güçlendi- rilmiştir. Halen bir bölümü çelik yapı ile ayakta duran 2. Bayezid Köprüsü’nün Osmanlılar devrinde Sakarya Nehri’nde yaşanan sel felaketleri neticesinde bir bölümünün yıkıldığı anlaşılmaktadır. 2.Bayezid Köprüsü’n- den evvel bu bölgede bir köprü daha bulunmaktaydı. Osmanlılardan evvel inşa edildiği muhtemel olan köp- rünün kesme taş parçaları halen Sakarya Nehri’nin yatak tabanında II.Bayezid Köprüsü’nden bakıldığında görülmektedir.Belirttiğimiz eski köprünün ayak kısımları, yakın zamana kadar durmaktaydı. Ahmed Refik, Orhan Gazi’nin Sakarya üzerindeki bir köprüyü tamir ettirdiğini belirtir. Orhan Gazi’nin tamir ettirdiği köprü- nün yukarıda bahsi geçen Bizans ya da Roma devrinden kalmış bir köprü olması muhtemeldir. Binaenaleyh, II.Bayezid köprüsü yol güzergȃhı üzerinde kıymete haiz bir Osmanlı yapısıdır.

Sonuç Çalışmamızda İzmit’i Anadolu’ya bağlayan iki ana hattan, Sapanca üzerinden Geyve’ye ulaşan ve buradan Ta- raklı-Göynük tarikiyle Ankara’ya varan rotanın Geyve’ye kadar olan kısmı incelenmiştir. Tarihi yol ağlarına ba- kıldığında; belli bir güzergâhta tek hattın kullanılmadığı, alternatif rotaların da önemini koruduğu görülür. Bu durumu ispat etmenin en temel delilleri arasında bu yollar üzerine yapılan tesisler yer alır. Kanuni Devri’nin önemli devlet adamlarından Sadrazam Rüstem Paşa tarafından Sapanca, ve Akbıyık gibi birbirinden farklı rotalarda inşa ettirilen kervansaray ve diğer yapılar bu duruma güzel bir örnektir. İzmit’i Ankara’ya bağlayan eski yol sistemi üzerindeki bu çalışma, literatür ve saha araştırmaları bir araya ge- tirmek suretiyle husule gelmiştir. Özellikle tarihi yol üzerinde kalan somut bulgular ve günümüze yansımaları çalışmaya esas teşkil etmiştir. İzmit’ten doğuya yönelen tarihi yolun Sapanca’ya ulaştığına dair şüphe yoktur. Hem yazılı kaynaklar hem de bulgular bu durumu tespit etmemize imkân tanımaktadır. İzmit’in hemen doğu çıkışından başlayan ve günümüzde de Bağdat Caddesi olarak adlandırılan yol tarihi Kilezdere Köprüsü’nü geçerek Derbent’e yönel- mektedir. Adından da anlaşılacağı üzere Derbent, bir güvenlik ve durak noktası olup yolu belirleyen nokta- lardan biridir. Devamında yol, eski güzergâhı çağrıştıran “İpekyolu, Eski Bağdat Caddesi, Bağdat Caddesi” gibi isimlerle Sapanca’ya ulaşmaktadır.

93 Nurfeddin KAHRAMAN - Refik ARIKAN - Mehmet Can ÇETİN

Sapanca özellikle 16. yüzyılda Rüstem Paşa’nın inşa ettirdiği kervansaray ve hamam gibi yapılarla yol üzerindeki önemli duraklardan birisi haline gelmiştir. Tarihi yolun Sapanca-Geyve arası izlediği güzergâh sorunlu bir konudur. Bu noktada bilinen ya da öngörülen güzergâh olarak Geyve Boğazı öne çıkmıştır. Seya- hatnamelerden hareketle burasının kullanıldığı görülse de, özellikle coğrafi koşullar dikkate alındığında bu rotanın emniyet içerisinde yoğun bir şekilde kullanılmasının çok da mümkün olmadığı tahmin edilmektedir. Nitekim İbn Batuta’nın anlatımlarında da yer aldığı üzere; Sakarya azgın bir nehirdir ve bu hususiyetiyle ce- henneme benzetilmiştir. Geyve Boğazı’ndan Adapazarı Ovasına dar bir mecrada çok güçlü akan bir Sakarya düşünüldüğünde, nehrin buradaki yol sistemini etkilememe ihtimali yoktur. Diğer taraftan Geyve Boğazı boyunca derin vadilerden inen ve Sakarya Nehri’ne karışan sel riski yüksek akarsular da buradaki ulaşımı aksatacak potansiyele sahiptir. Geyve Boğazı’nda ulaşımı etkileyecek olumsuzluklar, alternatif bir güzergâh olabilir mi sorusunu gündeme getirmiştir. Yaptığımız saha araştırmalarında Fevziye-İkramiye-Melekşe Solak-Kıncılar köyleri üzerinden II. Beyazıt Köprüsü’ne bağlanan bir rotanın varlığı tespit edilmiştir. Bu istikamette yaşayanların ifadeleri, bir takım yol duvarları, taş döşeli yol izleri bu yolun kullanıldığının delilleri olarak hala yaşamaktadır. Son olarak Alifuatpaşa’da II. Beyazıt Köprüsü’nün hemen kuzeyinde yer alan; kalıntıları fotoğraflarda yer al- masına rağmen günümüze ulaşmayan Roma ya da Erken Bizans Dönemine dair köprü kalıntıları bu yolun Osmanlı öncesinde de kullanıldığını göstermesi bakımından önemi haizdir.

94 İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağında, İzmit-Geyve Arasının Tetkiki

EKLER

Fotoğraf 1: Osmanlılar zamanında Kilezdere Köprüsü.

Fotoğraf 2: Kilezdere Köprüsü (Yeni yerinde restorasyonlu hali)

95 Nurfeddin KAHRAMAN - Refik ARIKAN - Mehmet Can ÇETİN

Fotoğraf 3: Sapanca Rüstempaşa Külliyesi Hamam Kalıntıları.

Fotoğraf 4: Sapanca-Fevziye Köyü Değirmen (Tarihi yol güzergâhında yer almaktadır )

96 İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağında, İzmit-Geyve Arasının Tetkiki

Fotoğraf 5: Geyve Kıncılar Köyü Tarihi yol izleri

Fotoğraf 6: Geyve Alifuatpaşa Mahallesi, II. Bayezid Köprüsü ve önünde Roma devrinden kalma köprü kalıntıları.

97 Nurfeddin KAHRAMAN - Refik ARIKAN - Mehmet Can ÇETİN

Fotoğraf 7: Geyve Alifuatpaşa Mahallesi, II. .Bayezid Köprüsü

Fotoğraf 8: Bağdat Caddesi kullanımına bir örnek, Sapanca.

98 İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağında, İzmit-Geyve Arasının Tetkiki

Fotoğraf 9: Tarihi Yolun modern yapılarda yaşatılması örneği, Sapanca İpekyolu Caddesi.

Fotoğraf 10: Tarihi Yolun dini yapılarda yaşatılması örneği, Kartepe-Maşukiye Bağdat Caddesi.

99 Nurfeddin KAHRAMAN - Refik ARIKAN - Mehmet Can ÇETİN

Fotoğraf 11: Sapanca-İkramiye Köyü ile Geyve-Melekşesolak Köyleri arasında eski yol duvarları.

Fotoğraf 12: Sapanca-İkramiye Köyü ile Geyve-Melekşesolak Köyleri arasında tarihi yol.

100 İzmit’i Ankara’ya Bağlayan Tarihi Yol Ağında, İzmit-Geyve Arasının Tetkiki

KAYNAKÇA

Arıkan Refik, Kahraman Nurfeddin (2016), “İznik-Eskişehir Osmanlı Yolu Üzerinde Tarihi Bir Yapı: Akbıyık, Rüstempaşa Kervansarayı”, Osmaneli’den 21. Yüzyılı Okumak (Bildiler Kitabı), Edt. Murat Ercan, Ali Ayata, Bilecik, s.1669-1674. Aslantürk Hacı Ahmet (2011), Bir Bürokrat ve Yatırımcı Olarak Kanuni Sultan Süleyman’ın Veziriazamı Rüstem Paşa, Basılmamış Doktara Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2011. Atsız Nihal.H, (2013), Evliya Çelebi Seyahatnamesinden Seçmeler, İstanbul, Ötüken Neşriyat. Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tancî (2016), İbn Battuta Seyahatnamesi, çev.A.Sait Aykut (2016), İstanbul, Yapı Kredi Yayınları. Eyice Semavi (1992), ”Beyazıt II.Köprüsü”,DİA,C.6,s.50, İstanbul:Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Kahraman Nurfeddin, Arıkan Refik (2017), “İstanbul’u Anadolu’ya Bağlayan kadim Yol Üzerinde Tarihi Bir Yapı: Lefke Rüstempaşa kervansarayı”, ASOS Journal, sayı 46, ss 223-233. Konukçu Enver (2009), Kocaeli’nin İlk Osmanlı Yöneticisi Süleymanpaşa, Kocaeli, Kocaeli Büyükşehir Be- lediyesi Kültür Yayınları. Taeschner Franz (2010), Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Yol Ağı, çev.Nilüfer Epçeli İstanbul, Bilge Kül- tür Sanat Yayınları. Yiğit İsmail (2008).”Ribat”, DİA, c.35, s.78, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Yıldırım Fahri (2010), 333’den 1933’e Seyahatnamelerde Sakarya, Sakarya, Sakarya İl Kültür Müdürlüğü Yayını. Sözlü Mülakatlar Kızılkaya Aydın, 1977 Sapanca Doğumlu, 07.02.2018 tarihinde yapılan sözlü mülakat. Tantan Enver, 1949 Sapanca Doğumlu, 07.02.2018 tarihinde yapılan sözlü mülakat. Sever Mehmet, 1962 Geyve-Melekşe Solak Doğumlu, 07.02.2018 tarihinde yapılan sözlü mülakat. Yılmaz, Fahrettin, 1965 Sapanca-Fevziye Doğumlu, 07.02.2018 tarihinde yapılan sözlü mülakat.

101