Namba 2195 Oktoba 6 - 12, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol Wantok Oktoba 2016 isu The Catholic Reporter insait... P9,10,19 na 20

ILEKTRAL Komisin i redim pinis toral Komisin i wok long mekim ol fanding, ol i wok long mekim ol tal ilektoral komiti miting; Komisin, Ambaseda bilong plen bilong ranim Nesenel na wok long redi long 2017 Nesenel wok olsem trenim ol asisten riten- nGivim ripot pinis long Praim Min- Saut Korea na Amerika, Hai IleksenLokal Level Gavman (LLG) Ileksen na LLG Ileksen. ingplen opisa (ARO), ol ritening opisa ista Peter i O’Neill naredi Sif Seketri Komisina bilong India na Nu long neks yia, Sif Ilektoral “Ol samting i redi pinis. Mipela (RO) na ol enrolmen ejen. Isaac Lupari long wanem samting Silan, na wantaim ol arapela Komisina Patalias Gamato i tok. bai gesetim dispela plen long mun “Bihain long dispela trening, ol ol i wok long mekim; stekholda na dono patna; na Mista Gamato i tok Ilektoral Desemba long larim sampela ol nu- enrolmen ejen bai go aut long ol Komisin i kamapim na redim pinis pela LLG, we Nesenel Ekseketiv provins, distrik na LLG wot long nHolim pinis tripela miting bilong nholim pinis tripela woksop bi- ol taim, de, det na ol ples we ol Kaunsil (NEC) i bin kamapim, i stap kisim ol nem bilong manmeri na ol politikel pati na toksave pinis long ol provinsal ileksen manmeri husat inap long vot bai insait tu long dispela plen,” Mista apdetim ilektoral rol. long wok Ilektoral Komisin i wok menesa na asisten ileksen makim ol lida bilong ol. Gamato i tok. Mista Gamato i tok Ilektoral long mekim; menesa. Mista Gamato i autim dispela Mista Gamato i tok Ilektoral Komisin i: toktok long kliaim tingting bilong ol Komisin i no bin kisim fanding ntoksave pinis long ol wok man- Em i tok tupela moa woksop manmeri na gavman olsem Ilek- hariap tasol taim ol i kisim sampela n holim pinis 8-pela intadipatmen- meri bilong Australian Hai bai kamap long Mt Hagen long mun Novemba long dispela yia na long Kokopo long mun Febuari long neks yia. Long wankain taim, Rejista bilong ol Politikel Pati na Kendidet, Dokta Alphonse Gelu, i tok PNG i gat 34 politikel pati. “Dispela 34 politikel pati i re- Moto Kanu jista pinis na ol bai sanapim ol kendidet long 2017 Nesenel na long Ramu LLG Ileksen,” Dokta Gelu i tok. Wara... Em i tok 18 politkel pati i gat ol memba bilong ol i stap long Moto kanu i katim Nesenel Palamen long dispela Ramu riva wantaim taim, tasol ol 16 politikel pati i no gat memba bilong ol i stap ol manmeri laik go long Nesenel Palamen. olsem long Aiome na “I gat 9pela bilong dispela 16 ol eria long baim politikel pati i stap long Gav- buai. man. Planti ol politikel pati gat Poto: James G. Kila wanpela memba tasol,” Dokta Gelu i tok. P2 Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 nius Tambu long rausim ol Polye sori long ol i man long haus OPOSISEN Lida Don pilai wantaim sampela ol strongim dispela toktok Polye i askim Praim Min- wok lain long Lens Dipat- na putim bikpela tambu ista Peter O’Neill long men na NHC long kisim long rausim ol man nat- rausimOPOSISEN Lida Don lapunman i hensapim em, manhusat i wok long givim tokim gen ol wok man- len taitel. ing long haus bilong Polye i no wanbel long katim banana, rausim ol len taitel nating i meri bilong National Mista Polye i laikim NHC. ol polisman i bin ol kago na ol samting mas stopim dispela Housing Corporation Hausing Minista Paul Long mun Ogas Praim rausim wanpela lapun bilong em, na lokim kain pasin,” Mista (NHC), ol polisman na Ezekiel long bihainim Minista O’Neill i bin tam- man long haus bilong haus na banis bilong Polye i tok. kot long tambu long toktok bilong Praim Min- buim ol wok manmeri bi- em long Hohola long em wantaim bikpela Em i askim Praim rausim ol manmeri husat ista na stopim dispela long NHC i no ken salim Pot Mosbi long las sen. Minista O’Neill long i slip long haus bilong kain pasin bilong ol wok haus o rausim ol man nating. wik. Long Mande long kamapim wanpela NHC. manmeri long NHC i no Mista Polye i askim dispela wik, Minista bi- wok painimaut long “Olsem wanem na Mista Polye i tok planti ken rausim ol man nat- sampela ol wok man- Praim Minista Peter long Hausing Paul sekim olsem wanem taim sampela ol man i no ing long laik bilong ol yet. O’Neill long stopim ol Ezekiel na Menesing dispela man, husat i meri bilong NHC i wok Oposisen Lida Don bihainim stretpela rot na Em i askim gen Praim long salim haus yet?” polisman na ol wok Dairekta bilong NHC, tok em i gat taitel long Polye i wok long mekim paul Minista O’Neill long Mista Polye i askim. manmeri bilong Dipat- hainim wanpela kot John Dege, i bin go dispela haus, i bin men ov Lens na Pisikel oda na rausim Oisa lukim dispela man, na kisim len taitel. Plening na National Evoa, husat i gat 94 tokim em long go bek Praim Minista Housing Corporation krismas na husat i bin gen na stap long bi- O’Neill i bin stopim (NHC) i no ken rausim pait long Wol Wo II long em. NHC long salim ol O’Neill laikim patnasip ol manmeri nating olsem wanpela Fuzzy “Dispela kain pasin properti na tambuim long ol haus bilong Wuzzy Angel. bilong mekim paul NHC long rausim ol NCH. Mista Polye i no pilai Lens Dipatmen i manmeri husat i slip long turis bisnis Ol polisman i bin bi- wanbel long ol polis- mas stop. Ol man long haus bilong NHC. PRAIM Minista Peter pablik praivet patnasip O’Neill i askim ol man- na kirapim planti namba meri long strongim pab- wan samting long lik-praivet patnsaip long helpim bisnis bilong Wobiro askim kot long marimari kirapim bisnis bilong turis long PNG i gro,” turis long kantri. Mista O’Neill i tok. GAVANA bilong go long kalabus, tasol sainim ol pepa long Mista O’Neill i mekim Em i tok bihain taim Westen Provins, Ati kot bai tokim ol long larim ol mani bilong di- dispela toktok long las bilong dispela kantri i Wobiro, i askim kot bekim dispela mani na velopmen i go insait wik Fonde taim em stap long han bilong long marimari long em tambium ol long stil long dispela faunde- opim nupela haus mal- turis bisnis na dispela wantaim arapela tu- gen o brukim arapela sen. olo bilong Madang Re- bisnis bai holim ikonomi pela wokman bilong lo bilong kantri. Kot i painimaut sort Hotel. bilong kantri. em na givim liklik Kot i bin painimaut olsem ol i no bin bi- Mista O’Neill i tok ol Praim Minista Peter Mista O’Neill i askim mekim save bikos ol i olsem Gavana Wobiro, hainim stretpela rot manmeri i mas luksave ol manmeri long stap isi laik bekim mani bilong na tupela man i bin aninit long Pablik O’Neill olsem bisnis bilong turis na no ken bagarapim pipel we kot i tok ol i pasim tok long salim Fainens (Menesmen) em i wanpela sas- nem bilong kantri bin tingting long K7.06 milien bilong Ekt long yusim pablik bris, ples balus, sip bris tenebel bisnis. wataim pasin no gut ol paulim. Westen Provinsal Sevis mani o mani bilong na daunim hevi bilong lo Ati Wabiro “Bisnis bilong turis bai stil pasin. Kot i painimaut pinis Impruvmen Progrem pipel. na oda long pulim planti stap yet, oil na ges bai “Dispela kain pasin i olsem Gavana Wobiro, (PSIP) i go long wan- Ol tripela man i turis i kam insait long pinis. Bihain taim bilong ken bagarapim nem bi- olpela Westen Provin- pipel bilong Westen pela faundesen. tokim kot olsem ol i PNG. dispela kantri i stap long long kantri bilong yumi. sal Edministreta Dokta Provins. Nem bilong dispela redi long bekim dispela “Infrastraksa bilong turis bisnis,” Mista Yumi mas wokbung Modowa Gumoi na Tasol sapos kot i faundesen em Fly Care mani long Westen kirapim turis bisnis em i O’Neill i tok. wantaim long larim bisnisman Norman givim ol liklik mekim Foundation na kot i Provinsal Gavman. namba wan samting. Em i tok gavman i wok planti turis i kam insait Carl May i asua pinis save long Oktoba 27, ol painimaut olsem Kot bai mekim di- Gavman na ol bisnis long putim moa mani long kantri,” Mista long stilim mani bilong tripela man bai no inap tripela man yet i bin sisen long Oktoba 27. haus i mas wok bung long kirapim ol rot na wantaim aninit long O’Neill i tok. Nupela kampani laik baim gol WANPELA nupela kampani Jeneral Menesa bilong askim mipela pastaim. laik tokaut stret long bilong baim aluvial gol i MKGC, Warren Kii, i tokim Mipela i redi long helpim wanem samting i kamap redi long wokbung wan- ol manmeri long Mt Kare ol wantaim kain ol namba long intanesenel gol taim ol manmeri husat i na Porgera, husat i save wan infomesen long gol maket. save was long ol liklik gol salim gol, long askim prais maket. “Mipela i laik helpim ol long wara na arere long bilong gol long kampani bi- “Planti taim sampela ol manmeri bilong mipela maunten. long em, bihain long ol i gol baia i wok long gia- long ples long salim gol Mt Kare Gold Consult- salim gol bilong ol. manim liklik manmeri long long gutpela prais na ants (MKGC) i redi long “Gol prais i go antap ples. Ol i ting prais bilong senisim laip bilong ol. wokbung wantaim ol man- gen. Dispela em i wanpela ol i pundaun yet na ol i “Gol i no save kam long meri long Porgera na Mt samting we ol liklik man- salim aluvial gol long liklik isipela rot. Ol manmeri Kare long Enga Provins na meri bilong yumi long ples mani. long ples i save wok hat helpim ol long salim ol lik- i no save. “Dispela kain pasin bi- long painim gol long wara lik aluvial gol long gutpela long paulim ol asples man- na arere long maunten,” prais. “Mi laik tokim ol long meri i mas stop. MKGC i Mista Kii i tok. Mt Kare Gold Consultants laik baim aluvial gol long Porgera. nius Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok P3 Sir Julius i tingim bek Papagraun no wanbel Presiden- Peres PASTAIM Praim Minista na Gavana bilong Nu Ailan provins, Sir Julius longPeter Larry i raitim TelikomTelikom PNG i no kisim tru bilong dispela Dagua i putim ripot Chan, i tingim bek laip bi- tok orait long em pas- graun,” Mista Momin i pinis long Wewak long Szymon Peres, long- WANPELA papagraun taim long ol i muv go tok. Polis long tunde na i pela taim Presiden na tru bilong Ballam ples insait long graun bi- “Olgeta manmeri kisim wanpela priven- lida bilong Isrel husat i long Boikin-Dagua LLG long em na sanapim long Ballam, na tu ol tiv oda long stopim ol bin wanpela wol lida we i long Wewak, Is Sepik dispela tawa antap manmeri long arapela injinia bilong Telikom nau i laikim ol enjinia long graun bilong em ples i stap klostu PNG i no ken wok long save toktok long bilong Telikom PNG long Ballam. olsem ples bilong mi dispela graun. kamapim bel isi long Limited long stopim ol Em i tok tupela man, long Butt, i save olsem Tasol ol wokman bi- Midel Is namel long ol we ol i wok long Ben Aikin na Ricky ol tumbuna man bi- long Telikom i go het Arab kantri na Isrel. mekim antap long Aikin, i tanim olsem tu- long mi i bin winim yet na mekim wok Sir Julius i bin autim graun bilong em. pela i papa bilong dis- wanpela pait na ol i bin bikos ol i mekim olgeta tok sori bilong en long Lawrence Momin i pela graun, na tupela i kisim dispela graun. pepa wok na agrimen wantaim Ben na Aikin. taim em i harim long dai no wanbel long ol mekim paul pasin long “Dispela graun i nau Mista Momin nau i bilong Presiden Peres wokman bilong kisim Telikom PNG i graun bilong Mogetu- askim bos bilong long las wik Trinde. Telikom PNG i no tok- kam insait long mus klen, wanpela lik- Telikom long Wewak, Em i wanpela bilong ol save long em na sanapim dispela lik klen bilong husat i bin toktok wan- namba wan lida bilong sanapim wanpela komyunikesen tawa. Nebenek klen bilong taim Ben na Ricky Akin trensmisen tawa “Mi mas tok aut klia mi,” em i tok. long kam aut ples klia bilong Isrel politik na lain antap long graun bi- long Telikom PNG Mista Momin wan- na stretim toktok wan- bilong kamapim bel isi, long em. olsem dispela tupela taim arapela ol man taim em na arapela ol we tupela taim em i bin Presiden Shimon Peres i sekhan wantaim Sir Julius Mista Momin it ok man i no papagraun long Butt ples long papagraun long Butt stap olsem Praim Minista Chan long Tel Aviv, long 1993. long Dagua ples. na Presiden. Poto: Media Unit - NIPG “Wol i lusim wanpela bin kisim wanpela delige- tok bilong em long bikman, Man bilong JICA sapotim Edukesen wantaim kar sen i go long Isrel long bikpela siti bilong bipo kamapim bel isi na man statim ol toktok namel taim, Jerusalem; Paul Zuvani i raitim we olgeta ples i gat bilip long tupela kantri we i ‘Jerusalem em i op long long en long wol,” Sir kamapim diplometik rile- wok bilong lotu tasol JAPAN Intanesenel Ko- Julius i tok. poresen Ejensi (JICA), sens bilong tupela. long wok politik em i “Em i wanpela man bi- em i dona ogenais- “Mipela i bin bung in- pas,” Sir J i tingim bek. long bel isi na klostu esen bilong Japan, i sait long Tel Aviv na luk- Em wantaim sampela sapotim Quis-Me pro- olsem Papa bilong Isrel luk raun bilong mipela memba bilong Nu Ailan gram bilong Edukesen stret. Em i winim tingting we ol i redim, i kisim Baha’I Bilip i bin bung Dipatmen wantaim bilong ol pipel long gat K115,000 Nissan mipela i go long ol liklik wantaim Presiden Peres bilip long em we i brukim Turbo long Mosbi long fam bilong MOZAB na ol long Haifa na wanpela Fiji ol banis na lain bilong aste. holi ples long Jordan Komanda, na ol trup Quis-Me program birua, wantaim mak Wara, Dead Sea, wantaim UN Piskiping Edukesen Dipatmen i antap tru,” Sir J i tok. Jerusalem, Nazareth na Fos long boda bilong Is- laik wok poroman Sir J i tok, “Kain pasin wantaim JICA long Maun, Camel wantaim tu rael na Lebanon. bilong em long bihainim ranim inap long 5-pela wanpela Baha’i Haus bi- “Baibel graun em i Yoshihiko Chujo, senia mausman bilong JICA i givim kar ki long Titus Hata- stori bilong ol pipel bi- yia. long Jastis long Haifa. wanpela kain ples bilong Quis-Me program gen, Fes Asisten Seketari, Karikulum long Edukesen long sapotim Quis-Me long em na long politikal Mipela go long inspekim em yet; em i wanpela bai kamapim ol teks program. Poto: JICA lidasip na diplomesi bi- ol Naval Bot na las tru stori bilong bipo i stap buk long helpim ol long 2000 na pinis planti senis long save ol sumatin i kisim save long en long toktok bi- sumatin husat i stap mipela i go lukim ples we laip yet long ol lotu na long 2015. bilong ol sumatin. i kamap gutpela. long bringim bel isi long Gred 3 i go inap i gat bikpela stori bilong long ol holi ples. Em i Long taim bilong “Ol i gat moa save Long makim maus namel long ol birua lain long Gred 5 long givim ka Yoshihiko long Mets na Sains bilong Edukesen Di- pait long en, “Golan wanpela taim we mi bin lainim gut Inglis, Mets, klostu long kantri bilong Chujo, sinia mausman long ol sumatin husat i patmen Titus Hatagen, Heights” we i stap antap go wantaim Sir Noel Levi, Saiens na Kalsa. en i mekim na em i winim bilong JICA long PNG i no ranim EQiu TV. Fes Asisten Seketari, long maunten we ol taim em i bin Hai Ol i kamapim Quis- tok wantaim EQiu TV “Dispela ol senis i no Karikulum i tok tenkyu Nobel Pis Prais. Me program bihain bikpela, bikpela pait bi- Komisina bilong UK na ol i lukim bikpela senis kamap hariap tasol isi long helpim bilong “SHIMON PERES i bin long JICA i pinis long long Israel na Syria i bin Embeseda bilong Isrel i long save bilong ol ol i wok long kamap. JICA. stap olsem Foren Minista wok poroman wan- sumatin long Mets na “Kisim save i no Hatagen i tok Japan kamap insait long 6-pela stap namel long ol taim Edukesen Dipat- taim mi bin bungim em,” Saiens. samting bilong hariap i gat gutpela Edukesen de pait long 1967. Yuropien kantri, na men long EQiu TV Sir J i tok. “Japan i save putim tasol isi i go wanpela i sistem na Papua Niug- “Wanpela liklik toktok Fainens Seketeri long dis- program we tupela i bikpela tingting long ken lukim ol senis,” ini i mas lain long wei Long yia 1993, Sir ranim long helpim ol bilong leit Peres we i stap pela taim, Gerea Aopi na edukesen. Chujo i tok. Japan i save kisim Julius olsem Fainens Min- sumatin i stap long klia tru long tingting bi- senia opisa, Babani “Jica i bin statim Em i tok JICA i laik save. ista bilong PNG Gavman i Gred 6 i go inap long EQiu TV, na lukim lukim Edukesen na wei long mi inap nau, em tok- Maraga.” Sir Julius i tok. Gred 8. EQiu TV i stat Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 P4 nius Smuk bilong plastik i NCDC Gavana opim ‘Klinim Mosbi’ Kempen gat kemikal no gut Frieda Sila Kana i raitim pipa, na tu long no ken Long wankain taim, Frieda Sila Kana i kukim ol pipia we inap Mista Alu i tok, em i bis- raitim NESENEL Kapitel Distrik long rausim ol ges no gut nis bilong olgeta man- Komisen (NCDC) I patna inap long kamapim kensa meri na pikinini long SMUK i kam long ol plas- wantaim Sastenebel long bodi. kamapim toktok bilong tik na ol kain pipia bilong Kostlain PNG Inc na opim NCDC Deputi siti rausim ol pipia long siti. “Yumi olgeta mas stua we ol pipel long siti i wanpela bikpela kempen menesa bilong sosel sevis mekim sampela liklik wok save kukim arere long bilong klinim Pot Mosbi i tok NCDC i gat wanpela long helpim dispela kem- haus dua inap long siti, ‘Klinim Mosbi Kem- program pinis na i bilong pen. No ken tromoi pipia kamapim bikpela sik pen’. wok wantaim ol skul i go ausait long rot. Dis- olsem kensa long taim ol Gavana Powes Parkop aninit long bikpela toktok pela rot so em bilong wantaim Siti Menesa, bilong tripela ‘R’, Reduce, soim ol pipel olsem plen- manmeri na pikinini i Lessley Alu i bin opim Refuse, Recycle’ long ing na wes menesmen i pulim win long smuk bi- karamap bilong bena bi- yusim gen ol samting we ran sait, sait wantaim,” long en. long dispela kempen long i luk olsem pipia. Mista Alu i tok. Faunda na Dairekta bi- ai bilong 200 o moa man- “Wes Menesmen hevi i Mista Alu i tok moa long Sastenebel Kostlain meri na pikinini. gat planti kain hap, tasol olsem olgeta pipel i mas PNG, Ryley Webster i tok Ryley Webster, Faunda bikpela samting em long wok wantaim long lukau- klia long taim bilong bilong Sustenebel Kost- tingting na pasin bilong ol tim Siti bilong ol. Em i tok Gavana i bin ‘Klinim Pot Mosbi Kem- lain Papua Niugini i bin man. Pasin bilong ol man mekim planti senis insait pen” las wik long Lamana opim dispela seremoni. em i bikpela hevi bikos Mista Webster i tok taim ol man i stap laip, ol long 5-pela yia pinis Hotel. olsem na ol pipel i mas Sastenebel Kostlain olsem dispela kempen i i wok long kamapim pipia bilong skulim ol pablik yet,” Mista Sam i tok. senisim pasin long lukau- PNG em i wanpela non- long bilong lukautim na “Nau mipela laik tim siti na lairim e mi stap propit ogenaisesen aninit daunim hevi bilong ol wokim tim wantaim Sas- klin. long globol Sastenebel pipia olsem ol plastik beg tenebel Kostlain PNG “Dispela bai sevim Kostlain nem, we i save na ol kontena. Ol i laik long kisim ol pablik, spots planti mani long wokim ol kamapim ol rot bilong skulim ol skul pikinini, ol ejensi na ol etlit, ol skul narapela wok. No ken Lead Singa Jacklyn Joseph Nomoru na twin susa Joelyn bekap. Tupela i tromoi pipia. West inap stetim ol bagarap i kamap sumatin bilong Jubilee Katolik Sekenderi Skul. Poto: Nicky Bernard pipel long setelemen na sumatin, ol NGO na ol long envairomen wan- ol ples insait long Ne- narapela lain long dau- mekim money bikos sam- pela pipia i ken kamap rot taim ol nupela kain pro- pipia i stap, ol natnat bai helt bilong ol man i go aut. Em i ken senel Kapitel Distrik, ol nim dispela traipela Motu-Koitabu viles long samting no gut, ‘Mista bilong mekim mani,” em jek. karim kiau na kamapim kamapim sik kensa. Posin i kamap logn i tok. Mista Webster i tok natnat bilong bringim ol dispela smuk em i olsem man i smuk na no ken tromoi nating Sam i tok.” olsem ol pipia i save go sik olsem malaria, elepen- rausim smuk 300 taim. No ken kukim plas- raun long olgeta ples. Ol i taitis, Dengi Fiva, Zika tik. save kamap long nambis Vaires na mekim ol pipel 3. Ol enimal na pisin i kaikai plastik na ol i save pundaun long sik. na i dai. Sapos pis i kaikai plastik em bai rot na ol baret wara i save 2. Wanem kain we stap long bodi bilong en taim man i kaikai karim i go daun long nam- yumi mekim long tromoi em i ken kisim sik. “Ol pipel bai lukautim bis. i gat sampela samting pipia em i impoten. Taim wanem samting ol i sve laikim” olsem na olsem i save kamap taim yu kukim pipia i gat ol mipela bia yusim drama grup long givi- pipia i stap long graun. plastik em yu larim ol maut dispela toktok. 1. Wanem hap kemikel we i birua long “Kanaka Tieta grup” Ol pis i ken kaikai plastik na posin inap go insait long bodi na sapos ol pipel i kaikai bai em inap kamapim bagarap long bodi bilong ol. PNG i no kamap yet long kain taim we ol pis na samting bilong sol- wara i bagarap long ol pipia bilong stua na Wantok niuspepa i laikim pektori tasol em i gutpela long yumi Grup poto bilong opim Klinim Pot Mosbi Kempen bena. L-R Chris Amini, Pastaim ol eijen stopim pastaim lnog em i kamap. Kepten PNG Kriket Tim, NCD Gavana, Powes Parkop, Weitlipta gol medalis, Dika Toua, “Ol pipel i save lukautim wanem samt- Ryley Webster, Faunda na Dairekta bilong Sastenebel Kostlain PNG, Deputi Siti insait long Madang, ing ol i laikim tumas,” olsem na sampos Menesa, Sosel Sevis, Ted Luku. Poto: Nicky Bernard. Kimbe, yumi laikim ples bilong yumi, bai yumi Kundiawa, Wewak, save lukautim gut,” Faunda bilong Sas- tenebol Kostlain PNG, Ryley Webster i tok. Redscar Hai Skul laikim sapot Jiwaka, Tari, Sastenebel Kostlain PNG bai wok wan- Paul Zuvani i raitim Boera, Papa na Lealea we menesmen bilong skul i Kiunga, Tabubil, Daru, taim wanpela lokal tieta grup, “Kanaka”. ol yet i kamapim nupela traim long painim rot Kerema, Manus, Kavieng Ekting Deputi Siti Menesa bilong Ne- REDSCAR Haiskul i gat BoM buk na lonsim long long kamapim senis long senel Kepital Komisen (C&SS), Ted Lukui bikpela hevi na i laik gut- Porebada long las wik. sampela samting bilong na Alotau long salim tok Edukesen bilong wes menesmen em i pela sapot, Haiskul bod Em i tok olgeta yia, skul skul tasol no gat wanpela impoten long ol yanppela lain long save. ov menesmen siaman i bin askim ol atoriti na ol gutpela helpim i kamap.” niuspepa bilong mipela. Maino i askim Murray Wes Polisi i stap na Wes Menesmen Plen Oveai Maino i tok. lain husat i pas long ran Em i tok skul i gat hevi bilong skul long bringim Bell, ExxonMobil Plen Sait i stap tasol ol pipel i mas senisim pasin. Menesa, sapos em i ken Mipela i laikim ol Eijen long Em i tok divisen bilong em bai givim long stretim na long sevis tasol i no gat wan- wankain taim i laikim ol pela gutpela senis i askim menesmen bilong distribiutim niuspepa long sapot na singaut long ol bisnis haus na em long ol i ken helpim praivet sekta long kam insait na wok wan- nupela klasrum, laibreri kamap. haus na tisa haus. “Mi no inap long sutim long kamapim nupela dispela ol ples antap hariap taim NCDC long ol “Neighbourhood Pro- Em i tok hevi bilong dis- tok pinga long wanpela klasrum o haus tisa. tru! gram” we i stap nau long ol sampela pela ol samting na planti man tasol yu husat yu Long bekim, Bell i no setelmen. taim skul i no ran gut, na save yu mas helpim long givim wanpela kliap tok Long ol skul nau em tripela “R” program ol sumatin i no save lain kamapim senis i mas tasol i tok kampani i save Sapos yu ting yu em rait man o meri kamapim,” Maino i tok. i ran i stap. olsem na tupela sumatin bi- gut. skul i bikpela samting na long dispela wok, ringim Sekulesen “Dispela skul i stap long Jubili Sekenderi Skul i raitim na Maino i mekim dispela olsem kampani bai wok wankain olsem ol i bin Supavaisor bilong mipela long Fon: tok taim em i welkamim hat long givim sapot long wokim wanpela song long tripela ‘R’ we ol mekim long moa long 40 ol skul bod ov menesmen ol lokal komyuniti long ol 325 2500 o email i kam long: i singim long dispela taim. Na ating bai yia i go pinis. (BoM) long 4-pela LNG sevis olsem helt na [email protected] kamap olsem tim song bilong ‘Klinim “Long ol dispela taim edukesen. Mosbi Kempen’. impek ples em Porebada, wan wan ol bod ov Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok heltnius P5

“I kam long Pacific International Hospital Port Moresby” PIHPh: Saveman 311 3000 and 799 88000 Website: www.pihpng.com Nius Specialist for kidney stones, now in PNG, with special laser treatment Adding another feather to infection. Signs of an infection have cases of silent stones, can benefit all citizens. their cap in introducing mod- include a high temperature, where the stones form and the PIH is Port Moresby’s largest ern medical techniques to PNG vomiting and/or diarrhoea and patient is unaware till an ad- private hospital offering more and living up to their mission urine that is pink or cloudy. vanced stage leading to renal than 14 specialities under one of delivering advanced health- failure and the need for use of roof, with specialists and tech- care to PNG; PIH, 3 Mile has dialysis.” nologically advanced equip- successfully arranged for a “In the the constant effort to ment being utilised to bring urology specialist from India, bring advanced yet affordable modern healthcare to PNG. PIH Dr Lionel to visit PNG for a healthcare to the country, this has invited a specialist in Urol- week starting today, the 4th . time too, PIH has managed to ogy from overseas once again Endoscopic removal of kid- procure the equipment neces- to conduct consultations and ney stones is a procedure to re- sary (as an expensive invest- screening of people facing move one or more kidney ment) and more importantly a problems with their urinary stones using laser lithotripsy – champion in that field to wield tract. Please call at 71558866 using a laser to break up the Dr Lionel Gnanaraj, Urologist , them, thus making it a possibil- to book an appointment. Or, stones. The laser is introduced India ity for a lot of people plagued email us at [email protected] into the body through the ure- with problems of the urinary for more information. thra in a non-invasive proce- become big enough to block tract to get succour, here in dure, i.e. no surgery is involved. the urine collecting system in Diagrammatic representation PNG itself.” , Col Sandeep, CEO The greatest advantage in such the kidney. Sometimes, they of the procedure of PIH a procedure is that it is painless pass out of the kidney down Dr Lionel plans to visit every (mild discomfort), and greater the ureter and out in the urine Dr Lionel Ganaraj is a profes- 3 months, based on the num- recovery time. without causing any problems, sor and a renowned urologist ber of patients requiring his The conventional methods of but if they are big they may working in one of the leading services, however the larger stone removal have a lot of block the ureter or lodge in the medical institution of India; the volume of patients, the drawbacks, including but not bladder. CMC , Vellore. He has extensive more frequently he can fly limited to more pain, elaborate Some kidney stones do not experience of more than down, as well as the cheaper surgical procedure, increased cause any symptoms at all, par- twenty years in the field of the procedure can be priced at. chances of infection, more ticularly if they are very small Urology with special expertise Presently it is priced very com- bleeding, and longer recovery and not causing a in kidney stones removal and petitively at K 7000 only, which time. blockage. However, kidney transplant of kidneys. He is also is hands-down cheaper than For more information, please Kidney (or renal) stones are stones can be very painful and highly respected for his pro the nearest neighbour offering call clusters of tiny crystals that can cause blood in the urine bono work in under-developed such treatment. Sambit K Mohanty | +675 7109 form in the kidneys. Most clus- (haematuria) and generally sections of India. Dr Paul Alexander, Consult- 7004 | agm_marketing@pih- ters are too small to cause any feelings of being unwell, such Dr Lionel educated us - “The ant- Surgeon , a former student png.com problems and pass out of the as a high temperature and major symptom of kidney of Dr Lionel and a full-time doc- body in the urine. vomiting. If the stone passes stones can be acute pain, with tor with PIH emphasized on the Dr Paul Alexander , Consultant Sometimes, the clusters can out of the kidney into the patients often describing the role of media in raising aware- – Surgeon, PIH clump together to form bigger ureter, it can cause severe pain. pain as more painful that even ness about such medical ad- Dr Lionel Gnanaraj, Urologist , clusters, which may eventually Kidney stones can cause an child-birth. Though we also vancements in the country that India P6 Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 edukesen UNODC autim Ripot bilong Transnesenel Theodist givim K30,000 mani mak Ogenais Kraim long Pasifik. dairi buk long ol skul Paul Zuvani i raitim YUNAITED Nesens Opis bilong Drag na Kraim (UNODC)i bin kamapim wanpela ripot long ol BIKNEM stesinari kampani, bikpela birua we i stap long ol transnesenel Theodist, i tokaut long givim kraim long Pasifik rijon. inap olsem K30,000 mani mak Ripot i tokaut long 4-pela bikpela kain bilong ol dairi buk i go long ol transnesenel ogenais kraim olsem drag na tre- skul long kantri. fiking o stilim ol pipel, stilim ol samting long Ol buk bai go long ol skul we envairomen olsem piseri na wail laip na pasin i stap long ol bus ples, maus- bilong stilim ol diwai bilong wokim timba na man bilong kampani na long stilim na salim ol liklik gan samting. biknem PNG swima Ryan Pini i Ripot i tok lukaut long ol dispela pasin no gut tok long las wik. Em i tok kampani bai givim i kamapim bikpela hevi long rijon na i luk olsem dispela ol buk i go long wan- ol Pasifik ailan i wok long stap long ai bilong ol pela grup bilong mobail tele- ogenais kaim grup. Ol dispela kraim inap long pon kampani, Digicel kamapim bagarap long ol komyuniti, sas- Faundesen, long givim aut. tenebel ikonomik divelopmen na rijonal sekyu- Em i tok Faundesen i wok riti. wantaim ol skul na i save we ol I gat planti toksave o ripot em i no stap, na skul i stap. L-R Sels na Maketing Menesa bilong Theodist, Kevin Anderson, Digicel PNG Faundesen Sif Operesens tu planti lain i no gat gutpela save long ol “Bikos long gutpela wok Opisa, Rita Abe, CEO Beatrice Mahuru na Theodist Koporet Divelopmenn Menesa, Ryan Pini holim transnesenel kraim i stap insait long ol Pasifik Faundesen i gat wantaim ol piksa bilong sek mani we Theodist I givim long Digicel PNG Faundesen. Poto: Digicel Faundesen. Ailan Kantri i stopim kamap bilong gutpela skul long kantri, ol bai givim i Faundesen dairekta Beatrice skul,” Mahuru i tok. i save rit na rait, inap olsem 40 ripot i gat as. go long ol skul we i nidim tru Mahuru i amamas na i tok “Ol sumatin bai yusim dis- pesen tasol i gat save. Long Papua Niugini, ripot i toktok long ol na Theodist i amamas long tenkyu long kain helpim pela ol dairi buk long mekim Long dispela em i tok dispela givim dispela ol buk i go long iligel woka long ol ples bilong pilai na entan- Theodist i givim long ol. wok bilong ol. ol buk bai helpim long skruim Faundesen,” Pini i tok. tenmen, maining ples na loging kem na pain Em i tok long wok bilong ol, “Mipela i amamas long kisim na hap mak bilong ol manmeri “Wantaim dispela ol buk i save long rit na rait. pamuk bisnis i gro. Ol dispela woka i no kisim Faundesen i save wok wantaim dispela ol buk. Wantaim mani mipela i hop dispela bai ol skul long bus ples na inap mak bilong K30,000, dispela “Mipela long Faundesen i gutpela pe long wok bilong ol na i luk olsem ol strongim wok bilong ol skul. em bikpela samting. bilip skul wanpela tasol i man i putim hevi long ol i mekim wok wantaim long nau em i bin helpim “Ol bai yusim dispela ol buk olsem 488 skul. Mahuru i tok maski nem bi- bikpela samting long helpim pret. long rait o long dro na dispela “Wantaim dispela helpim mi long yia i no wankain long yia stap bilong manmeri. Sampela kisim dispela kain hevi long wok em i gutpela invesmen.” ken tok stret olsem long 488 ol i yusim ol buk, dispela i liklik “Long mipela i bung wan- bikos long ol dinau ol i gat na ol giaman tok Long dispela Pini i tok kam- skul mipela i bin helpim i gat samting na kain ol buk em ol taim biknem stesinari olsem promis long ol sampela kain wok. Ripot i pani i amamas long givim kain inap olsem 19,000 na moa spesel na i no gat planti man- Theodist, mipela i ken mekim tokaut tu long brukim ol human rait na long helpim olsem. sumtin i stap long dispela meri i save gat dispela ol buk. senis long kantri,” Mahuru i helt, sefti na lukautim bilong ol wokman na Long bekim toktok, Digicel Long mak bilong ol manmeri tok. wokmeri. Hevi bilong ol trabel man i yusim ol gan na ol narapela samting bilong pait long bagarapim 2016 TVET prinsipel givim ripot ol pipel insait long ol taun bilong Papua Niugini i soim olsem i gat pasin bilong kisim moa gan OL prinsipel bilong Teknikal long ples hait i Vokesenel Edukesen na Tren- ing (TVET) Koles i bin go long Ripot i tok kantri i mas givim tok orait long harim toktok bilong Dipatmen ol bikpela intanesenel ligel instramen na bi- bilong Edukesen long Waigani hainim tingting bilong ol nesenel lo na long stat long Septemba 12 i go long kamapim strong tred sekyuriti na bod menes- 14 Septemba, 2016. men. I bin gat 11-pela prinsipel i kam long ol Teknikal Koles na Gavman bilong Papua Niugini Kriminel Kod wanpela institut. Ol dispela (Amenmen) Ekt 2013, we i tok ol pasin bilong skul em; stilim ol pipel em i brukim lo aninit long ol inte- Pot Mosbi Bisnis Koles, nesenel standet. Kokopo Bisnis Koles, Bogenvil Gavman i bin givim ol trening program wan- Teknikal Koles, Sauten Hailans taim teknikal sapot i kam long Intenesenel Teknikal Koles, Goroka Bisnis Koles Madang Teknikal Koles, Ogenaisesn bilong Maigresen (IOM), long Pot Mosbi Teknikal Koles, Wes sakim wok bilong stilim ol pipel na long Nu Briten Teknikal Koles, strongim ol opisa bilong lo, ol fran lain opisa, Maunt Hagen Teknikal Koles na judiseri na ol lain husat i no wok long gavman. Nesenel Ployteknikal institut, Kantri i givim tok orait tu long ol narapela Lae. Het toktok bilong dispela bikpela konvensen olsem intenesenel UN Kon- toktok em “Enhancing Quality Ol prinsipel bilong 11-pela Teknikal Koles na Polytekik institut wantaim DoE wanwok. vensen bilong stopim Transnesenel Ogenais Skills Development for a Better long planti sumatin i lusim Gret Dokta Kombra i tok tu olsem i tok moa. Kraim na Potokol bilong Stopim, Daunim na Tomorrow” we i singaut long 8,10 na 12 long pinis iblong yia, TVET i karikalam i mas senis Long namba tri de bilong tok- Mekim Save long ol lain husat i stilim na salim Dipatmen bilong Edukesen olsem na em i impoten long long em i mas kamapim hai tok, ol i tok gutbai long tripela long stat long wokim plen long ol Meri na Pikinini. DoE long wokim plen bilong go standet na kamap wankain bikpela prinsipel husat i save kisim bikpela namba bilong ol UN sistem long Papua Niugini wantaim IOM bikpela. mak long kisim intenesenel luk- stap long Madang, Wes Nu sumatin husat bai pinis long TVET sekta i mas redi long save. Briten na Pot Mosbi Teknikal i wok bung wantaim Gavman na ol patna Gret 8 na Gret 10 na Gret 12 givim inap spes long ol sumatin “Bilong kamapim gut ol plen Koles bikos ol i kamap long ejensi long strongim wok bilong stilim ol man- long pinis bilong skul yia. husat i laik go insait long ol ol na ektiviti bilong ol nupela di- taim bilong ritaia. Ol dispela meri na haitim ol ausait manmeri husat i laik Planti sumatin husat i save Vokesenel Senta, ol Teknikal velopmen i kamap, ol Prinsipel prinsipel em, Patrol Maino, lusim gret 8, 10, 12 na bikos i kam insait long kantri nating na i no bihainim Koles na ol Polyteknik insti- na ol Dairekta bilong TVET in- ML, Philip Colada na Allan Tira. no gat inap spes long ol bikpela lo bilong kam insait. Dispela ripot nau i stap tusen long ol kain taim bilong stitusen i mas wok gut wan- Ol i bin stap olsem ol TVET lek- institusen ol bai stap nating. . long websait bilong Yunaitet Nesenes. ol sumatin i lusim skul,” Dokta taim long menesim ol sera na inspekta na bihain TVET sekta bai bungim hevi bi- Kombra i tok. institusen gut,” Ekting Seketeri kamap prinsipel long ol koles. Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok meri P7 Luteran nesenel wokmeri konprens i kamap Mekim na Save Paulus Tali i raitim kamap long Muaina Sekenderi skul we kon- Sapta 2 SAMTING olsem 2,000 prens i kamap long en. ...moa yet long hap 1 (Taro) Evanjelikel Luteran Sios Reveren Bakung i KAIKAI BILONG GIVIM STRONG (ELC/PNG) meri long ol- tok olsem Dipatmen geta distrik i bin stap bilong em i gat ol Di- TARO KONGKONG insait long Nesenel patmen olsem Sande Tok i go pas-Long taim bilong tumbuna i no gat Wokmeri konprens bi- skul, Mama, Yut, Luteran Laip Care, taro kongkong long Papua Niugini. Ol man bilong long Is Simbu ELCPNG Komyunikesen, Risos arapela kantri i kisim i kam, ating ol man bilong Distrik. Hongkong, olsem na nem bilong em i kamap taro Senta na Evanjelism Evanjelisim Dairekta, kongkong. long strongim wok Em i wanpela gutpela helpim tru, long wanem, Reveren Elyamas misin na sanap strong as i save stap longpela taim, winim sampela kris- Bakung, bin autim long moa wok misin i mas, na i save wok wok long kamapim kaikai. bikpela tok amamas kamap long daunim ol Taim kaikai bilong em i pinis, bai as na namel i long lukim planti meri i kain hevi long wan ken kamap kaikai bilong pik. Na bilong man tu, kamap long dispela wan eria, sosaiti na sapos arapela kaikai i sot. bung bilong ol sios komyuniti.. wokmeri, na i tokim ol Singaut i go long ol Tok bilong planim olsem em i bilip ol meri mama i no ken tingim mani o kago bilong ara- Kisim ol bikpela na strongpela stik tasol na inap mekim senis long pela man, tasol long planim. Em i save kamap gut long ples kol, aninit wok long ol wan wan long diwai samting. Olsem na yu ken planim wan- wanem bilip ol i gat distrik ol i kam long en. taim banana na namel long ol kokonas. long em. Na tu, yu ken traim planim wantaim pikinini bi- Long wainkain taim, Em i tokim ol long long diwai. Taim kaikai bilong taro i pinis, bai yu Reveren Bakung, i tok go het na karim wok gat gutpela gaden diwai bilong helpim yu long em i laik lukim wok bi- misin na ol bai lukim Ol Siassi meri husat bai kisim konprens long 2018. sampela wok. long Gutnius i kam kaikai bilong wok min- Tok bilong planim olpela as bilong taro kongkong daun long skeet, peris istry. wainkain long Sepik, bi- autim wok Gutnius i go bilong Gutnius. Taim taro kongkong i olpela pinis, orait, yu ken na kongrikesen level, Em i tok moa olsem hainim wok misin bi- long ol man meri, long Em i tok tenkyu i go mekim olsem: Wokim baret, kisim longpela namel na ol meri i sanap ol i no ken mekim wok bilong taro kongkong wantaimlip, slipim long baret long Madang we kaikai kongrigesen, seket na long Cathy Mu long antap long wok min- misin wantaim tu bel na karamapim arere bilong em long graun. Bai bilong wok misin i peris, long tok bilong kamapim bikpela kon- istri bilong Gutnius. long wok we ol wan kaikai i kamap bihainim dispela olpela namel bi- kamap na em i ama- God i mas go daun long prens olsem, na tu, Em i tok long dispela wan i mekim. long en. mas, Bakung i tok. ol bilip man meri i wok klostu wantaim ol Konprens namba 15, Ol meri Siassi bai Taim yu kamautim kaikai pinis, orait, tanim dis- Em i tok ol meri i gat sanap antap long wok- pipel we nau ol i lukim em i lukim Manus hostim mwankain bung pela olpela namel na hapsait i go insait long graun. moa wok ministri long abaut bilong ministri kai kai bilong wok Provins i kamap long 2018. Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 P8 bisnis NCSL yusim teks mesis long mekim promosen TEKNOLOJI i wok long senis na ol infomesen i go long ol na tokim long ol memba bilong NCSL bikos Lending Opisa Stanley Trimoni i long 10,000 memba i save kisim ol maketing dipatmen bilong NAS- ol long ol sevings bilong ol na in- dispela sistem i save larim planti tok bihain long ol i bin lonsim dis- toksave na arapela infomesen long FUND Contributors Savings & fomesen bilong kisim dinau mani,” manmeri i kisim toksave long teks pela nupela sistem bilong maket- teks mesis long wan wan mun. Loan Society Limited (NCSL) i wok Mis Farapo i tok. mesis,” Mis Farapo it ok. ing, planti ol memba bilong NCSL i Ol memba bilong NASFUND long kamapim ol nupela samting Em i tok teknoloji i wok long Mis Farapo i tok planti manmeri bin bihainim 1:1 sistem bilong ol husat i no memba bilong NCSL yet long sevim gut ol memba. senis klostu klostu na dispela i husat i memba bilong NCSL i wok na kisim dinau mani. i mas joinim NCSL na kisim sam- NCSL i lukim dispela nupela sis- mekim NCSL tu i ran wantaim senis long wanbel long dispela nupela a “Mipela i gat bilip olsem dispeal pela ol gutpela sevis we ol memba tem bilong salim teks mesis o SMS bilong teknoloji taim ol i laik system bilong salim mesis i go long nupela sistem bai helpim mipela bilong NCSL i wok long amamas long yusim. i kamap wanpela namba wan mekim ol maketing wok bilong ol. planti manmeri long wanpela liklik long salim moa dinau mani. Mipela Ol memba bilong NCSL husat i samting long skelim ol infomesen Mis Farapo i tok NCSL i wok long taim tasol na na larim olgeta i i lukim planti aplikesen bilong 1:1 no save kisim ol teks mesis i kam i go long ol memba na promotim yusim mobail pon long salim teks kisim dispel mesis long mobail fon dinau mani. Long neks mun mipela i bilip olsem planti memba bai long NCSL i mas pulumapim SL15 ol sevings na dinau mani prodak. mesis i go long ol memba bilong ol bilong ol. salim aplikesen i kam insait long Fom long kisim ol fri infomesen bi- Tim Lida bilong Maketing na na dispela i kamap wanpela gut- Mis Farapo i tok givim aut ol in- kisim dispela nupela long prodak o long sevings, lon prodak, sevis na Klaient Rilesens, Evelove Farapo, i pela na isipela we long toktok fomesen bilong sevim mani na dinau mani, 1:1,” Mista Trimoni i arapela ol benefit ol memba i save tok planti nupela manmeri i wok wantaim ol memba. kisim dinau mani em i namba wan tok. kisim. long joinim NCSL o kamap memba “Wanpela nupela sistem bilong samting long ol memba bilong Dispela nupela sistem bilong Ol i ken kisim dispela fom long bilong NCSL. salim teks mesis ol i kolim ‘web-to- NCSL bikos ol i mas save gut long NCSL long yusim kompyuta long websait bilong NCSL o long ol “Dispela i mekim mipela i sms portal’ em i wanpela gutpela wanem samting ol i mekim na ol i salim teks mesis i go long ol brens na opis bilong NCSL klostu kamapim ol nupela we long salim we bilong salim tol toksave i go mas mekim gutpela disisen. memba bilong NCSL i lukim moa long ol. ICCC laikim kompetisen long oil na ges bisnis Sumatin kisim trening long Red Cross SAMPELA sumatin husat i save stap long Eboni Strit long Hohola long Pot Mosbi i yusim holide o malolo taim bilong ol long lainim na kisim save long First Aid. Papua New Guinea Red Cross Society aninit long Komyuniti Beised Trening i bin givim dispela trening long ol 22 skul sumatin long save long namba wan samting ol i mas mekim sapos ol i bungim ol hevi o birua long laip long ol. Ol wok manmeri na ol volantia bilong PNGRCS i bin skulim ol dispela 22 skul sumatin long 5-pela de trening long las wik long Pot Mosbi. Skul level bilong ol dispela 22 sumatin i stap namel long gret 4 na gret 12. Taim ol i pinisim dispela trening, ol i kisim seti- fiket. Dispela setifiket bai ekspaia bihain long tripela yia. Wanpela sumatin, Salamo Kavora, i tok dispela trening em i kisim long PN- Nupela hetopis na kempas bilong ExxonMobil Corp long Woodlands, Texas, Amerika. GRCS bai helpim em long sevim ol famili WANPELA gavman ejensi i laik baim InterOil wantaim Projek. Sapos em i baim toktok. Oil Search i laik long InterOil i wanbel long na wan skul bilong em sapos ol i painim wok long mekim ol wok ol ges risev bilong em long Elk-Antelope ges fil long givim US$2.2 bilien tasol dispela plen bilong salim hevi, o bungim birua long laip bilong ol. “Mi amamas long kisim save long painimaut long sekim PRL 15 long Elk-Antelope InterOil na kamap opereta ExxonMobil i givim US$ kampani. helpim ol manmeri long taim bilong ime- “Moa long 80 pesen sapos ExxonMobil Corp i ges fil long Galp Provins. bilong Papua LNG Projek, 2.5 bilien. jensi. Sapos bun bilong ol i bruk, ol i seaholda i givim tok orait bihainim ol lo bilong “Aninit long lo bilong dispela bai no inap long Siaman na Sif Ekseketiv kisim posin, o arapela bagarap long laip long salim kampani. Ol i kamapim kompetisen o kamapim kompetisen long kamapim strongpela kom- Opisa (CEO) bilong Exxon- bilong ol, mi save long helpim ol,” Mis wanbel long dispela plen,” resis long baim InterOil kantri, ExxonMobil bai no petisen insait long oil na Mobil, Rex Tillerson, i tok Kavora i tok. Mista Finlayson i tok. Corp. inap givim sans long ara- ges indastri long kantri,” ol seaholda na pipel bilong “Planti ol sumatin long skul i no save Em i tok InterOil bai Independent Consumer pela kampani insait long Mista Ain i tok. PNG bai kisim benefit o ol long wanem samting em i First Aid. kisim laspela tok orait long Sapos wanpela sumatin i ai raun na pun- na Competition Commis- oil na ges indastri o bisnis Mista Ain i tok ICCC i les gutpela samting taim Suprim Kot bilong Yukon daun o kisim wanpela bagarap long bodi sion (ICCC) i tok aninit long long kamapim kompe- long lukim wanpela kam- ExxonMobil i baim In- Territory long Kenada biloong en, planti taim yumi i save kirap lo bilong kamapim kom- tisen, tasol em bai pani tasol i bosim na terOil. bikos InterOil em i kam- no gut na guria, na i no save long mekim petisen long kantri, dis- kamapim monopoli long ranim oil na ges indastri Em i tok ol bai pinisim ol pani bilong Kenada. wanpela samting long sevim laip bilong pela plen bilong oil na ges indastri,” Mista long PNG na kamapim pepa wok long baim In- Olpela Siaman na CEO, em,” Mis Kavora it ok. ExxonMobil long baim In- Ain i tok. monopoli sistem. terOil wantaim ol aset bi- Phil Mulacek, i bin rejis- Em laikim ol skul long lainim ol terOil bai no inap Monopoli bai kamap “Mipela i tokim Exxon- long InterOil long PRL 15 taim InterOil Corp long sumatin long First Aid trening. kamapim wanpela gutpela sapos wanpela kampani Mobil pinis. Mipela i wok long pinis bilong mun Sep- Yukon Territory. Seketeri Jeneral bilong PNGRCS, Philip kompetisen insait long oil tasol i bosim na ranim bis- long sekim sapos dispela temba. Mista Mulacek i no Tapo, i tok dispela trening bilong First na ges indastri. nis long wanpela sekta o plen bilong baim InterOil i Las wik ol seaholda bi- wanbel long ol bod i salim Aid i mas go het yet long arapela ol skul Komisina na Sif Ekseke- indastri. bihainim Kompetisen Ekt long InterOil i bin bung InterOil na em i bin kisim na komyuniti long helpim ol manmeri i tiv Opisa (CEO) bilong Mista Ain i tok long oil 2002 o no gat,” em i tok. long wanpela spesel mit- ol bod ov dairekta i go sevim laip bilng wanpela na narapela tai ICCC, Paulius Ain, i tok na ges indastri na maket Em i tok ExxonMobil i ing long New York City long Suprim Kot bilong mol i bungim hevi na birua long laip bi- gavman i les long larim long PNG, ICCC i laikim ol ken kisim ol loya long stre- long givim tok orait long Yukon tasol em i bin lus long ol. Mista Tapo i salensim dispela ol wanpela kampani tasol i arapela kampani long kam tim dispela toktok na bod na menesmen bilong long kot. sumatin long mekim ol gutpela samting ranim ol bikpela oil na ges insait long kantri na askim ol loya tu long InterOil long salim kam- ExxonMobil bai givim long laip bilong ol na wanpela we bilong projek insait long kantri. kamapim kompetisen o kliarim toktok long sait bi- pani i go long ExxonMobil. mani long wan wan sea- mekim gutpela samting em long yusim Mista Ain i autim dis- strongim pasin bilong ki- long lo bilong kompetisen. Long wanpela maket holda na tu larim ol sea- dispela trening ol i kisim long First Aid pela toktok taim biknem rapim kompetisen. Pastaim taim Oil Search ripot bilong InterOil, Bod holda bilong InterOil i long helpim arapela manmeri o kamap voluntia bilong PNGRCS na yusim dis- oil na ges kampani bilong “ExxonMobil i kamap i bin laik baim InterOil, Siaman, Chris Finlayson, i kamap seaholda bilong pela save long sevim ol manmeri long Amerika, ExxonMobil, i opereta bilong PNG LNG ICCC i bin mekim wankain tok planti ol seaholda bi- ExxonMobil. taim no gut. helt Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok P11 NCDC mas stap klin,

heltiFrieda Sila Kana i raitim nabilong larim siti seif i stap klin biknem spotsiti meri bilong i wokim wankain. olsem Buai ben na long apim ol hevi ain na meri Gavana i tok olsem ol GAVANA bilong Nesenel klinim Mosbi kempen. husat i kisim wanpela Wanigela meri long Koki i Kepital Distrik Komisen, Gavana i tok, ol pipel i Olimpik gol medal olsem kirap pinis long klinim Powes Parkop i autim mas lukim ol narapela em i stap olsem wanpela hap bilong ol, na NCDC i gen strongpela tingting Papua Niugini man na sempion na mak bilong no baim ol long wokim na laik bilong em long meri olsem ol tu i man na senis we ol yangpela inap dispela. Klinim komyuniti mekim siti bilong Pot i mas rispekim ol. long bihainim. em i gutpela bilong bi- Mosbi i kamap olsem “Yumi mas stopim rot “Dika yu em sempion hain sindaun bilong yumi. wanpela piksa siti bilong bilong sik long kamap trutru na yu save mekim Yumi mas lusim klinpela stap klin, helt na seif pastaim long em i kamap, ol yangpela bilong yumi i ples bilong ol pikinini na long olgeta Pasifik. em i gutpela moa,” Ga- gat gutpela tingting.” Em tumbuna lain bihain. Mista Parkop i autim vana Parkop. i tok. “I no gat narapela rot. tingting bilong em long Long dispela taim tu, Yumi laikim siti bilong Olget skul, sios, NGO, ol lukim wanpela helti siti Mista Parkop i askim ol yumi. Dispela em i ples Motu Koitabu pipel, yumi wantaim helti pipel long pipel long Mosbi siti long bilong yumi. Planti lain i olgeta i mas kam sapotim las wik taim em i bin wokabaut eksesais wan- save giamanim ol yet na “Klinim Mosbi Kempein”. opim ‘Klinim Mosbi kem- taim em long “Walk for tok ol i bilong narapela Long dispela hap mipela i pen’ long Lamana Hotel Life” eksesais we em i hap tasol Pot Mosbi em tok tenkyu long ol sponsa wantaim patnasip bilong save wokim long olgeta we yumi stap na wok. olsem PNG Olimpik Sastenebel Kostlain PNG. Sande moning. Planti bilong yumi i stap komiti, BSP, UPNG, “Mipela laik kamapim “Bikpela mani tu mas i laiptaim long hia. Olsem Kananka tieta grup. Nau wanpela bes siti long wok long go long klinim na yumi mas putim han em i singaut long ol nara- Pasifik wantaim 5-pela siti. NCDC na olwokman long klinim na lukautim pela grup na ogenaisesen yia moto bilong yumi bilong en bai i no inap tru siti Pot Mosbi em i ples long rejista wantaim Sas- olsem, ‘Klin, Helti na Seif’ long winim dispela hevi tru bilong yumi,” Gavana tenebel Kostlain PNG. siti. bilong klinim siti. Ol i Parkop i tok. Sastenebel Kostlain “Mipela long komisen i nidim olgeta pipel long Em i tok, wok bilong PNG bai givim sapot long wokim wok bilong mipela kam insait na wok wan- klinim siti i stap pinis we bilong ol samting bi- tasol ol pipel i mas taim. Dispela kempen em wantaim ol meri grup long klinim ples olsem, rispekim ol narapela,” bilong ol pipel long siti i long Morata we ol i save han klap, rabis bek na tu Mista Parkop i tok. mas senisim pasin. Yu kirap olgeta Tunde mon- sapos ol sampela kon- Gavana Powes Parkop i helpim lida bilong Kanaka Tieta grup long soim Aninit long Gavana mas was long pipia bilong ing taim na klinim ol hap straksen kampani inap ol lain long wanem samting ol pipel i ken mekim long yusim gen ol pipia Parkop, insait long las 5- yu yet. bilong ol. Em i stap long long givim ol trak bilong long gutpela we. Em i aidia bilong tripela ‘R’. poto: Nicky Bernard. pela yia, NCDC i bin Mista Parkop i tok ol meri long 6-Mail, 5- ol long tromoi ol pipia em kamapim ol polisi na lo amamas long Dika Toua, Mail, 8-Mail, 9-Mail we ol bai gutpela tru. Meri bikpela samting long famili: Shaligram Paul Zuvani i raitim

MERI i pos, kona ston bilong famili na famili i mas was gut long em i no ken kisim bagarap, Kenol Sandeep Shaligram, Sif Eksekyutiv Opisa (CEO) bilong Pasifik Intene- senel Haus sik (PIH) i tok. Em i tok taim meri i kisim bagarap i no famil tasol, klen na komyuniti wantaim i save kisim hevi. Mista Shaligram i mekim dispela tok bihain long awenes globeathon wokabaut, we PIH i bikpela sponsa na i go pas long en long Mosbi las Sande. Em i tok dispela awenes em bi- long tok save long ol meri long ol i mas go long haus sik na sekim bodi bilong ol olgeta taim. Na sapos ol i gat sik olsem kensa long bel ol i mas kisim helpim Globeathon wokabaut 2014 – Wantok Fail poto. hariap. “Em inap long stretim sik kensa globeathon em long tok save long (chemotherapy) long kantri na dis- PIH i makim Oktoba olsem mun kantri. taim em i liklik yet. Taim sik i go ol bikpela kantri long wol long wok pela i stap long Lae, Morobe ol bai givim fri sevis long ol meri Askim long sapos Faundesen i bikpela dispela bai hat na planti Papua Niugini i mekim na sapos provins, husat i laik sekim bodi bilong ol gat tingting long kisim wanpela taim meri i save lusim laip,” dispela ol kantri i laik helpim, ol i Dispela Shaligram i tok wanpela long sik kensa. moa kimoterafi, Toka i tok dispela Shaligram i tok. ken givim helpim isi. masin i no inap long stretim sik Long wankain taim PNG Kensa i stap long wok bilong Gavman “Wokabaut bilong mipela long Em i tok PIH i gat ol masin long kensa bilong ol meri long kantri. Faundesen Sif Eksekyutiv Opisa bikos olgeta askim i go pinis long Sande em bilong toksave long luksave long kensa na sapos ol Em i tok long olgeta yia inap Dadi Toka Jnr i tok long mekim Gavman long em i baim wanpela komyuniti, moa long ol meri long meri i save ol i gat sik long bodi bi- olsem 1500 meri i save gat sik awenesa long kensa namel long ol moa. ol olgeta taim i sekim bodi bilong long ol, haus sik i ken hariap long kensa na i laikim helpim tasol meri, faundesen i skulim pinis 600 Em i tok tenkyu long PIH long go ol.” stretim.ol. nogat gutpela helpim i save meri long Nesenel Kapitel Distrik pas long globeathon awenes Em i tok narapela as ol i holim I gat wanpela kimoterafi kamap. na klostu olsem 2000 meri long kepen. P12 Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 sios Midia tokaut long rot bilong autim Gutnius Paul Zuvani i raitim spiriens bilong ol. long ol long kisim fri sevis ol refuji na tokaut long laik save wanem stori Ol leiman husat i i no gat. ol, bos man na meri bi- inap salim pepa. LAS wik Katolik Sios i bin kamap na kisim toktok Sampela rait olsem fri long wanwan ol midia “Sampela taim bikos ranim wanpela mida em ol leiman wok man- helt, edukesen, wara na oganaisesen i mas salim long spes, ol midia i no woksop long Don meri long ol daioses long tok tok long raits bilon ol opisa bilong ol i go save ranim olgeta toktok Boskos Teknikol Institut Rabaul na Mendi. ol. long ol refuji kem long we em i mas kamap long long Pot Mosbi we ol Het tok bilong bung Kodineta bilong bung Manus na Is Awin, em.” midia i kamap na tokaut em refuji: wanem rot Fr Ambrose Pereira sdb, Westen provins na kisim Vero Hatutasi i tok long rot bilong autim sios i ken yusim midia i tok ol midia i ken tokaut stori bilong ol. Wantok Niusepa i gat Sindaun na Gutnius. long tokaut long hevi bi- long ol rot we komyuniti Em i tok dispela kain The Catholic Reporter o atoriti i ken yusim long Ol midia husat i kamap long ol refuji. rot i stap tasol ol midia long ranim stori bilong helpim ol refuji long hevi em Wantok Niuspepa na Ol refuji em ol lain oganaisesen i no yusim. sios. bilong ol. “Mipela i gat Catholic harim tok The National niuspela. husat, bikos long hevi Tasol em i tok: “Sam- Anna Solomon, husat i Reporter we mipela i Arere long dispela em long kantri bilong ol, i go pela taim hevi bilong BIHAIN long indai bilong man bilong bin wok wantaim dispela save ranim ol sios nius Matthias Kawage husat i stap long narapela ples o fainens i mekim na ol em, Alice i go het long wokim bisnis bi- pepa tasol nau i ritai i tok long wan wan mun. wanpela skalpta na i sia- kantri. media oganaisesen i no long man bilong em. ol midia ogenaisesen i no “Ol manmeri husat i man bilong Bomana sios Tasol tok sios i laik inap long go aut na kisim gat toktok i mas rait na Em i bisi stret long kamapim strong mekim inap long kisim na wanpela sumatin bi- tokaut long em olsem stori bilong ol refuji.” salim i kam long mipela o kampani bilong man bilong em na i stori na tokaut long hevi long Holi Spirit Teolojikal maski ol refuji i stap long “Ol midia oganaisesen sapos ol i no inap rait ol i kamap gutpela tru. Em i gat planti kas- bilong ol refuji. Institut, Bomana we ol i narapela kantri, bikpela i save lukluk long sait bi- ken go long opis bai toma na intres em i kisim olgete mun i Em i tok long save gut kamap na serim wok ek- hevi em olsem raits bi- long mekim mani tu. Ol i mipela i kisim stori bi- bikpela tru. long wari na hevi bilong long ol,” em i tok. Em i no lukautim bisnis na famili bilong em tasol. Nogat. Olgeta de, em i bisi long Singaut long kamap misineri lukautim wanpela orphanage, ples bilong SINGAUT i go long “selebretim Wol Misin ol tarangu pikinini i nogat papa mama yumi wanwan long Sande em i bilong moa. kamap ol misineri in- yumi olgeta. Yumi Olsem na wanpela de, wanpela bisnis sait long komyuniti na kisim singaut long pren bilong em i pilim sori long em na wokples. autim Marimari bilong askim em i go lilimbur liklik long Singa- Nesenel Dairekta bi- Bikpela long yumi ol- pore o long Sydney. long Wok Misin long geta. Taim em i harim askim bilong pren bi- Vatiken, Rom em “Ol i salim yumi long long em, em i tok: “Sori tru. Bai mi no Pater Valentine Gryk, autim Gutnius. Olsem inap go wantaim yupela. Bikos dispela SVD i wokim dispela sios em i misineri na wik end mi bai go bihainim wanpela toktok long luksave yumi wanwan wan- ritrit”. long dispela mun Ok- taim ol gif o presen we Pren bilong em i tokim em: “Kam on toba olsem Misin Bikman i givim long Alice! Yu busi olgeta de long lukautim bis- mun. yumi i kisim singaut nis, famili na ol pikinini i nogat papa Katolik Sios long wol long kamap ol misineri mama. Yu mas kisim malolo bai yu kisim Sios Midia grup long woksop i bai holim Yukaris sele- long haus bilong yumi, strong gen long wok bilong yu”. raun i go long Post Courier long bresen long pinisim ol komyuniti na wok- Alice i tok: “Em i tru. Mi bisi olgeta de. lukim rot we niuspepa i wok misin mun long Wol ples. Tasol mi tu laik go malolo long taim bilong long en. Misin Sande long “Sios i mas go wok ritrit. Mi laik sindaun, sarap na harim Sande Oktoba 23. wantaim olgeta wan- wanem samting God i tokim mi. Daunbilo: Bisop Rochus Tata- Long las wik Sande, taim pawa na helpim Long dispela pasin tasol mi save kisim mai MSC bilong Bereina Daio- sios i \bin statim bilong Santu Spiritu strong bilong God na i mekim mi strong sis na ol narapela long taim Misin mun wantaim long skruim Gutnius i long wokim bisnis, lukautim famili na bilong woksop. pestode bilong Santu go aut,” Pater Valen- lukautim ol pikinini i nogat papa mama. Ol Poto: Pater Ambrose Pereira Theresa of Child Jesus. tine i tok. Strong bilong mi i kam long God tasol. sbd Pater Valentine i \ tok Bikos mi gat taim bilong mi long harim em”. Em i tok tru. Sapos yumi sindaun isi na harim Tok, dispela Tok yumi harim i save Ol selebresen insait long Luteran Sios givim strong na inspairim yumi long Paulus Tali i raitim mekim wok. i no mak olsem yumi mas sindaun olgeta auwa long harim tok tasol. LAS mun i lukim planti Nogat. selebresen insait long Yumi tu i mas mekim wok o bihainim Evanjelikel Luteran Sios wanem samting yumi harim long en na (ELC/PNG) long dispel mekim wok. kantri. Ritim Gutnius bilong Santu Luk 10: 36 – Luteran Sios em i 42, em i stori bilong tupela Susa, Meri na namba tu bikpela sios in- Marta. Mi bilip olsem insait long yumi sait long dispel kantri bi- wan wan, i gat dispela pasin bilong Maria hain long Katolik Sios. – i sindaun long lek bilong Jisas na harim Luteran Sios i gat moa Tok bilong em. Tasol insait long yumi wan long wan milien sios wan tu bai gat pasin bilong Marta – bisi memba we plant ii stap long mekim wok long haus kuk. long Morobe provins, Tupela pasin em i gutpela. Harim tok na Momase na Hailans bihain mekim wok. Sapos yumi i sindaun rijon. na harim tok tasol, wanem samting bai Ol Hagen Distrik pasto yumi kaikai? Na sapos yumi mekim wok i bin holim distrik pasto Ol mama na pasto i redi long go insait long lotu na selebresen. Katim kek long selebretim 18 krismas bilong olgeta taim…yumi baim pilim les na tait. konprens long Mul Seket peris. Ol Poto: Paulus Tali Olsem na yumi mas sindaun na harim we moa long 150 pasto Seket tu i bin holim go pas long lukautim dis- Goroka, Sen Pauls long namba 18 aniveseri we tok olsem Maria, na bihain yumi kirap na na 180 evanjelis i bin namba tu konprens bi- pel konprens we i bin taun na na Sen Johns moa long 550 Kristen i mekim wok olsem Martha. Dispela tupela bung long toktok, glasim long ol long tripela de lukim moa long 100 long Wes Goroka i bin kamap na amamasim pasin bai strongim laip bilong yumi na bai na skelim ol wok long long Nesenel Spots insti- deleget long tripela peris kamap long en. de long tingim wokabaut bringim amamas long laip na wok bilong eria bilong ol. tute hap. long taun olsem Sen Na Ridima Luteran bilong peris insait long yumi. Goroka Taun ELC/PNG Ol yangpela pasto i bin Mathew long not peris i bin selebretim 18 krismas. komentri Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok P13 Skelim wok bilong ol tisa KOMENTRI LONG dispela wik, olgeta skul long helpim ol pikinini disaplin na ol tisa i soim stret- long kantri bai selebretim de pela pasin long ol pikinini. Planti bilong ol tisa. Em i wanpela ol pikinini long ol praimeri skul i bikpela de bilong tok amamas no save olsem ol dispela kain long ol tisa na luksave long pasin i krangki. Ol i ting em i bikpela wok tru ol i mekim long nomol bikos ol i lukim tisa i mekim. skulim ol pikinini bilong yumi. Sampela tisa i no save raitim Sampela skul bai holide long ripot kat bilong ol pikinini olsem taim ol tisa i selebretim dispela na papa i no save sapos ol de. Sampela pikinini bai givim pikinini i skul gut o no gat. presen long ol tisa bilong ol. Tasol long ol planti skul i stap Long dispela wik tu, Edukesen longwe long taun, ol tisa i save Seketeri i mekim sampela mekim bikpela hatwok tru long skulim ol pikinini. Maski ol i sot strongpela toktok long ol tisa i long ol samting na i no kisim pe, mas mekim gut wok bilong ol. ol i wok strong long givim gut- Em i toktok long ol tisa i mas pela save i go long ol pikinini. Ol kisim setifiket o diploma long ol dispela kain tisa i mas gat luk- skul gavman i luksave long en save long edukesen dipatmen. na bihain ol i ken sanap long Ol i mekim tru wok maski ol i painim kainkain hevi long sin- klasrum na skulim ol studen. daun bilong ol. Seketeri i mekim dispela tok- Long dispela wik yumi ken tok tok bikos tude i gat planti tisa tenkyu long ol tisa long gutpela husat i no mekim gut wok bi- wok bilong ol. Tasol yumi mas long lainim ol pikinini. Sampela opim maus na toktok strong tu bilong ol i no gat laik bilong sapos i gat ol slek tisa husat i mekim dispela wok.Ol i laik Jada 016! bagarapim save bilong ol kisim potnait pe tasol. pikinini insait long klasrum. Ol Sampela tisa i no pinisim gret pikinini yet i no Inap rausim ol 12 na ol go long tisa koles olsem yumi laik ol pikinini i kisim gut- sapotim het tisa na kamapim long ol long klasrum i sot bikos tisa nogut. Yumi ol papamama i na ol i no inap mekim gut wok pela save long skul, orait i mas gutpela ples we ol pikinini na ol i tingim namba tu wok bilong ken mekim dispela wok na bilong ol. gat ol gutpela kwaliti tisa long tisa bai amamas. ol. Sampela i save karim loli o givim sans long ol pikinini i kisim I gat planti hevi i stap, tasol olskul. I mas gat strongpela het Tude long ol skul long NCD ol bisket i go insait long skul eria ol gutpela tisa husat i laik skulim na fosim ol pikinini long baim. ol pikinini na mekim tru wok bi- toktok bilong Edukesen Seketeri tisa long stiaim gut ol tisa. Na i tisa i save les long wok. Sampela Dispela kain ol pasini no inap long givim save long ol. i mas opim ai bilong yumi.Sapos mas gat gutpela Skul Bot long i wok hap de tasol. Sampela i gat namba tu wok na taim bi- long kamap sapos i gat gutpela Mekim samting long helpim kantri MEKIM samting long helpim Planti manmeri bai mekim ol papagraun na mekim kantri moa long kantri i tingting o tok nogut long kainkain haus na bisnis. mekim samting long helpim bagarapim narapela man- Dispela i wankain long ol yu’. meri, bagarapim samting bi- arapela bikpela siti na taun Planti manmeri i mas save long ol o laik bagarapim ol olsem Lae, Mt Hagen, long dispela hap tok na ol i yet. Kokopo, Goroka, Madang na save long husat i bin mekim’. Lukim long sait bilong haus Wewak. Yes, dispela hap tok em yu stap, strit yu stap o pablik Yumi lukim na haraim ol bipo presiden bilong ples yu wokabaut long em, yu ausait bisnis lain i kam insait, Email: [email protected] Amerika, John F Kennedy i bin bai lukim kainkain rait na paulim graun aninit long Spe- mekim long sampela taim rabis. sel Agrikalsa Bisnis Lis (SABL) long 1960. mas mekim samting long Olgeta dispela samting i long kamapim wok didiman Em i tokim ol Amerika man- helpim yumi yet tasol long kamap bikos long kain tingt- tasol dispela i senis na ol meri olsem ol i no ken wet wankain taim, dispela samt- ing yumi gat na long pasin katim diwai. long kantri i mekim samting ing i helpim narapela na yumi gat long en. Ol pablik sevan i no wok long ol, tasol i kirap na mekim kantri wantaim. Long said bilong graun long bringim sevis i go long ol samting long helpim kantri. Em i min taim yumi mekim yumi lukim ol manmeri bilong manmeri tasol i stap long Dispela tok ating bai i no samting yumi no ken rabisim yumi yet na bilong narapela helpim ol ausait manmeri na min wankain long het tok bi- narapela long yumi bai stap kantri I kisim graun na long helpim ol yet. long dispela kolom tasol long gut. kamapim ol haus na wok long Dispela em mi pasin na i sampela we i tokaut long rot Nogat. Taim yumi kisim laik bilong ol yet. daunim kantri bilong yumi. ol manmeri long kantri i tingt- amamas long samting yumi Ol i no wari sapos ol i bi- Olsem long go bek long tok ing, stap na mekim ol samt- mekim, long wankain taim hainim lo o nogat bikpela bilong Presiden Kennedy, yumi i mas lukim olsem nara- Editor ing. samting ol i kisim graun na yumi bihainim na tok yumi Veronica Hatutasi Skelim Tingting i yusim dis- pela i kisim helpim na ama- mekim wok olsem haus o bis- mas mekim samting long pela tok bilong Presiden mas long tok na wok yumi i nis long helpim ol yet. helpim kantri na i no rabisim Kennedy bikos em i min mekim. Long Mosbi mipela i lukim narapela bai yumi ken helpim olsem taim yumi stap, tingt- Stap isi, lukluk raun na ol manmeri bilong yumi na yumi yet. ing na mekim samting yumi harim, bai yu harim na lukim ausait lain i kisim graun long kainkain tok na samting. P16 Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 katunentatenmen

Toro Mi ting Toro wantaim ol skwad bilong em wokabaut !2 peks em dai pinis... Long seim taim draiva long Graun malumalu i pas long olsem... long rot na ol i bungim wanpela kar i pas kar tu i pamim bensin na pes bilong Toro... long graun malumalu..Papa bilong kar i taim kar holim strongpela tokim ol long pusim kar na em bai givim ol Saans moni long baim 12peks graun, em flai tasol i ka- @#$%!! K50 K50... long ples yah! Pusim! Pusim!! maut...Toro em abrus na tasol na mi kisim Toro tok sans sutim nus i go insait long bagarap pinis!!! Autim moni na ol i graun malumalu... pusim kar... Tingting Teks i kam long 71845906 Dia Wantok Niuspepa, mi lukim wanpela samting i no stret long hia long Otonomes ailan long Bo- genvil. Olsem taim gavman i laik Sans moni yah!! helpm yumi tasol yumi wok long Pusim karrr..!! Kar i no stop, em go olgeta.. bagarapim ken ol sevis ken. Na tu edita wanpela samting i no stret long ai bilong mi olsem ol Biabia COE na Memba long sentral Bo- genvil i save pilai politik tumas long ol pipel long ples em i no stret!

Francis na Siromba Kieta

Dia Edita, mi no wanbel tru long Fiji we na ol i kam sekim ol fektori long hia wanem kainkain kaikai PNG kampani i save wokim dis- pela kantri ya 8 na hap milien pipel bilong dispela kantri i save kaikai na milien pipel bilong Esien kantri olsem Indonesia, Saina, Fil- ipino o Japan. Ol i save laikim Kanage PNG prodak na Fiji wanem kain Kanage em gat kakaruk banis..em lukautim Em kisim sot gan bilong em na mass i go long Kanage kikim dua open na pointim gan long ol spesol lain na ol i kam sekim fek- kakaruk..Em sekim ol kiau bilong em i nogat kakaruk banis bilong em...Ol kakaruk insait i kakaruk na bikmaus... tori long hia? Mi no wanbel long pikinini insait na em belhat nogut tru... lukim em na ol i pret nogut tru... TOK STRET na dispela na mi autim long Wantok Ssh!Ssh!.. Kanagei kam TOKAUT!! Mi laik Niuspepa bilong yumi. Tenkyu. nau..pasim save husait dispela Wapunk Mosbi maus! fada kakaruk wok long yusim kondom NCD Wan- Wanem!! Nogat wan- ahh??? pela samting insait pela bai long sel bilong dai Dia Edita, mi laik autim wari bi- nau!! kakaruk!! Wanpela long mi olsem, NASFUND KAS- fada kararuk mas yusim kondom yah!! TOMA SEVIS. Mi no amamas long we NPF wokman sevim ol kas- toma. Plis menesmen bilong Nas- fund i gat ai tingting na filings tu o? Tenkyu…

Luteran nesenel wokmeri konprens i kamap SAMTING olsem 2,000 Evanje- likel Luteran Sios (ELC/PNG) meri long olgeta distrik i bin stap insait long Nesenel Wokmeri konprens bilong Is Simbu EL- CPNG Distrik. Evanjelisim Dairekta, Reveren Elyamas Bakung, bin autim bikpela tok amamas long lukim planti meri i kamap long dispela bung bilong ol sios wokmeri, na i tokim ol olsem em i bilip ol meri inap mekim senis long wok long ol wan wan distrik ol i kam long en. _- Paulus Tali i raitim

Delegesen bilong ol Luteran Meri Manus long Wokmeri konprens. Ol Poto: Paulus Tali entatenmen Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok P17 STORI BILONG TUMBUNA

Rat helpim man Orait, ol i stap na wanpela taim em ton. Nau na rat i otkim man antap long wel limbum na em i go liklik brata i tok: mi traim i go was olsem, em nau bai mitupela i go bek long haus bilong em long ples. Bipo tru tupela brata i stap. Tupela ya i laik sutim dispela pik tasol em long gaden na mi sutim dispela antap long dispela ton em i ples bi- Long moning yet em i tokim i stap nau na bik brata i marit pinis, i no inap long winim dispela pik. pik. Orait, man ya i kirap na i go long mi hia. Bai mitupela i go tambu meri bilong em olsem, yu- tasol liklik brata i no marit. Nogat! Pik i strong na i winim em, long gaden na em i was i stap. Em antap long dispela rop. pela i go long gaden na lukim dispela Tupela i stap na tupela i gat na pik i kaikai dispela man. i stap nau na em i lukim wanpela Tasol man i tok, mi prêt long i go man. Nogut pik i kaikaim em. Olsem wanpela gaden. Olsem na wan- Pik i kaikai man ya pinis na em i rat i slip aninit long paiawut. antap ya. Mi lukim ol bikpela bi- na meri i kirap kisim ol pikinini blong pela nait bikbrata i go was long pik larim het bilong em stap long Olsem na man ya i laik kilim dis- natang na mi prêt. Nogut ol bi- em na ol i go long gaden. long gaden bilong ol. Nogut pik i gaden. Dispela pik i no wel pik tru. pela rat. natang i kaikaim mi. Tasol rat i tok, Na ol i lukim man ya em i wok go kaikai ol ya mna mami bilong ol Em i mama bilong tupela man ya Tasol dispela rat i tokim dispela Nogat! Em ol pren bilong mi, ol i no long kamautim ol yam na mami na bik brata i go was long sutim tasol i tanim olsem pik. Na em i go man olsem. Ah yu i no ken kilim inap kaikaim yu. Olsem man i go long gaden. Ol i go i stap long liklik dispela pik. kaikaim ol dispela kaikai long mi. Nogut bai yu dai nau long nait, antap pastaim na rat i go bihain. haus, na ol pikinini bilong meri Taim man ya i go stap long gaden. Na tu em i kaikai pinis olsem brata bilong yu. Yu ting Na rat i wok long kisim mami bi- brata bilong man, ol i lukim rat na gaden, orait, mama bilong tupela namba wan pikinini bilong em. brata bilong yu, husat i kilim em. long tupela i go antap long diwai. ol i laik kilim em. Tasol man ya i brata i stap long ples. Na i gat wan- Orait, long moning tru em i go Em mama bilong yutupela tasol i Nau rat i tokim dispela man tokim olsem: yupela i no ken kilim pela wel Limbun tu i sanap arere antap long dispela wel limbun na kilim em. Em mama bilong yutu- olsem: yu tekewe skin bilong em, tupela i ting, sapos dispela i no long has bilong dispela lapun em i go bek long haus bilong em pela tasol i kaikaim em. Man ya i mami na kukim i stap na bai mitu- gat, em bai mi no inap stap. Nogat mama bilong tupela brata ya. long ples. Em i tokim tambu meri harim rat i tokim em olsem, na em pela i go sindaun ausait na was tru. Em bai pik i kaikaim mi pinis. Na dispela wel limbun tu i no bilong em, wantaim namba tu i no kilim rat. Yu i go kamautim long gaden. Klostu bai mama bi- Yupela i ting papa bilong yupela, bikpela o longpela, nogat. Em i liklik pikinini man bilong em olsem: sampela yam na mami, na bai mi- long yu i kam nau. husat i kaikaim em, em mama bi- tru na i sotpela tasol. I go tudak nau, Yupela i go long gaden na tupela kisim i go long ples bilong Olsem na tupela i was i stap, i long mitupela yet i kaikaim em. lapun mama bilong tupela brata ya painim dispela man, nogut pik i mi. Klostu bai mama bilong yu i stap na tupela i lukim meri ya em i Nau ol i lusim dispela rat i stap i kirap i go antap long dispela wel kaikaim em. Orait ol i kirap na i go kam nau. Yu mekim hariap na mi- kam long gaden. Meri i go antap na liklik papa bilong ol i kisim sam- limbun na wel limbun yet i go long- long gaden na ol i go painim em. tupela i go hait kwik. long wel limbum na wel limbum i pela mami i kam long rat na o pela tru. Em i go kamap long gaden, Na ol i no painim wanpela man i Orait, man ya i harim tok bilong go longpela tru i go kamap long putim sampela long ol. Meri bilong long ples we namba wan pikinini bi- stap long gaden, tasol ol i go na ol rat, na i kisim sampela mami na gaden. Na meri i tanim olsem pik i brata bilong em i pulimapim kaikai long em i stap long en. i lukim ples we pik i kaikai long en. tupela i go long ples bilong rat. kam kamap long gaden na em i na ol i go long ples. Man ya i tokim Nau em i kamap olsem pik na Na ol i lukim het bilong dispela Taim tupela i go, rat i go pas na wok long smelim olgeta hap long rat long i go bek long ples bilong em i kaikai yam na mami long man i stap. Na ol i kisim het bilong man i go bihain, tupela i go na gaden. em. Nau ol i go long ples bilong tu. gaden. Em i kaikai i go, i go, i go na dispela man na ol i kisim i go kamap long as bilong wanpela Bihain em i smelim dispela rot bi- Taim ol i go kamap long ples, i kamap long dispela man, na man planim long ples. diwai. Nem bilong dispela diwai long rat wantaim man i go long en. lapun mama i tokim ol olsem. Yu- Em i bihainim i go na i kamap pela boilim sampela wara na wasim long as bilong diwai ya man mi. Na katim skin bilong mi tu. Mi i wantaim rat i stap long em. Na go daun long brukim paiawut na ol meri i apim het bilong em i go paiawut i pundaun na paitim PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII antap na em i lukim, pikinini bi- nabaut skin bilong mi. Na skin bi- long em i stap wantaim rat long mi i solap, na i tok. Em i orait. antap long diwai. Tasol ol yet i save pinis olsem. Nau man i tok, na bipo yu Em i giamanim ol. Nau ol i boilim Ol wod lista: DRAMIM GAVMAN ILEKSEN kaikai brata bilong mi, nau bai wara long tupela sospen. Wanpela AFRIKA DRAIWARA GOAN KAMAN yu i dai. Olsem na meri i laik sospen i no hat tumas tasol nara- traim long i go antap long pela sospen i boil krangi tru. Na ol ANKA EKSOSPAIP GIAMAN KABIS diwai long kaikaim pikinini bi- i wasim em long narapela sospen ARERE ENSIN GREDUET KLOSTU long em. Taim em i go antap, wara i no hat tumas. ol binatang i wok long kaikaim Bihain ol i kisim arapela sospen BAGARAPIM EMTUPELA HEVEN LONSIM em nogut tru. Na skin bilong wara i hat tru na ol i kapsaitim BLANKET FONDE HARIM LASPELA em i solap nabaut. Longpela antap long lapun mama bilong ol. BIKMAN FLET HAMBAKMAN MEYA nait tru ol binatang i mekim Na tarangu mama ya i dai pinis. Na save dispela meri. Na meri i ol i kisim em i go na ol i planinim DOKTABOI FIKUS IMIGRESEN MANGRO no go hariap, nogat. Em i em insait long wel arang na bihain tingting olsem em i laik ol i brukim paiawut na ol i kukim kaikaim tru pikinini bilong em. em na em i paia olgeta. Tasol i no gat tru. Em i mekim i go, i go na i tu- Misis Magdalene Kumili, lait pinis. Long moning meri ya SSEC Arkosame – W.S.P i bek long gaden. Na em i go

Ansa bilong Wod Pilai isu 2194 P18 Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 abc

Bogenvil i makim wol kako na soklet Vanuatu na Nu Kaledonia transpot na tred

Sam Seke i raitim Sam Seke i raitim

KAKAU Festival ol i bin holim PRAIM Minista Charlot Sal- long Bogenvil long mun Julai wai i tok Vanuatu bai ben- dispela yia i mekim ol kakao efit gut moa long sait fama long atonomas rijon bilong transpot, tred na long impruvim o wok long sampela samting moa bi- kamapim gutpela kwaliti hainim ol toktok namel kakao bilong ol. long teritoriel gavman bi- Thomas Betitis, em Seke- long Nu Kaledonia. teri bilong Bogenvil istar Salwai i tokim ol Dipatmen bilong Praimeri niuslain long Port Vila we Indastris i tok ol fama nau i wanpela deligesen bilong Nu Kaledonia gavman tu i klinim gut ol kakao gaden Balus bilong Air Vanuatu. bilong ol na i traim long stap long em. Kaledonia. pela kantri. mpruvim tu sait long kwaliti. Deligesen i bin kamap Pablik Rilesens Opisa long Em i tok tu olsem ol dispel Em i tok kakao festival we PNG kakao ol i mekim soklet long en. long Vanuatu long dispella wik Mande we transpot Ofis bilong Praim Minista, toktok namel long tupelo ol i bin holim long Arawa na kain kakao we ol fama i dispela pastaim long Wol minista i go pas long ol. Hilaire Bule i tok dispela kantri bai strongim tu sait Buin, i bin soim aut long ol groim na tu, sait long kwaliti. Kakao na Soklet de long dis- Ol bai toktok long sait bi- bung bai opim moa rot long bilong siping transpot na intanesenel spklet ol kain Mista Betitis i tokaut long pela wik. long ea na solwara transpot sait bilong transpot na ol tred na ol pasindia i go i kam namel long Vanuatu na Nu ples balus namel long tu- namel long tupela kantri. Askim long sainim kwik Pacer-plas- Akedemik i askim Bogenvil Kakao na Soklet Caroline Tiriman i raitim Pala Molisa, em wanpela olsem Gavana bilong Oro bisnis i wok long kamap gut man bilong Vanuatu na lek- provins long Papua New Sam Seke i raitim Kraisis we i bin stat long sen i wok long kamap gen. WANPELA saveman long ol sera long Victoria Yunivesiti Guinea, Gary Juffa na Van- 1988, Bogenvil i bin winim ol Em i tok long dispela yia, wok mani long Pasifik i tok ol bilong Wellington Skul bi- uatu bisnisman, John Sa- DE Oktoba 1, em i Wol Kakao arapela provins long kantri ol i ting olsem kakao pro- kantri long rijon i mas askim long Akauning na Komesel long i save tok Pacer-Plas na Soklet De, na bilong long kamapim kakao. daksen bai go antap long 14 Australia na New Zealand Lo long Nu Silan i mekim dis- bai helpim tasol Australia makim dispela de yumi luk- Prodaksen i bin go daun tausen ton hevi. long dispela tingting bilong pela toktok taim planti ol na Nu Silan, na ol Pasifik luk long sait long kakao na long taim bilong kraisis, tasol Mista Betitis i tok 100 sainim dispela Pasifik Agri- narapela pipel i wok long pipel bai lus. soklet bisnis long Atonomas Thomas Betitis, Seketeri bilong pesen long ol kakao fama men long Closer Economic autim wari bilong ol tu long PNG na Fiji tokaut pinis Rijon bilong Bogenvil, PNG. Bogenmvil Dipatmen bilong long Bogenvil em ol famili Relations o PACER-PLAS" dispela Pacer-plas. olsem tupela i no laik stap Pastaim long Bogenvil Praimeri Indastri i tok prodak- nau i papa long en. long mun Novemba. Sampela lida tu long rijon insait long PACER-Plas. Solomon Ailan envairomen lo enfosmen yunit Ni-Van Akademik: Pacer Plus Sam Seke i raitim Klaimet Senis, Disasta Menes- Environment Compliance na men na Mitioroloji, Dokta Enforcement Unit bai wok i no nap helpim ol Asples pipel SOLOMON Ailan gavman i Melchior Mataki i tok kantri i wantaim polis fos long lukim kamap nau wantaim wan- nidim dispela yunit long go olsem lo ya i wok. pela Environment Compli- strongim ol lo long sait bilong Long 14 September, Royal ance na Enforcement Unit envairomen. Solomon Ailan Polis Fos i bin insait long Dipatmen bilong Em i tok long nau, ol kom- lonsim wanpela Envairomen Envairomen na Konsevesen. plaiens na enfosmen lo long hanbuk wantaim envairomen Pemanen Seketeri bilong kantri i no strong. ministri long helpim ol i ranim Ministri bilong Envairomen, Dokta Mataki i tok dispela gut ol envairomen lo. Wes Papua Warriors Ragbi i win

Caroline Tiriman i raitim

RAGBI tim ol i kolim West Papua Warriors i go bek pinis long PNG wantaim bikpela amamas bihain long ol i bin winim Queensland PNG ragbi lig nains long Brisben, Australia. Toktok agensim Pacerplus wok trade. Dispela em narapla gut- Caroline Tiriman i raitim leksera long Victoria Yuni- pela wok tred, na wanem ol pela samting em West vesiti bilong Wellington gutpela samting bai ol i Papua Warriors i mekim in- PASIN bilong toktok hait School bilong Akaun na kisim long Pacerplus. sait long wok ol i wok long long dispela wok bung bi- Komesel Lo long Nu Silan i Mista Molisa i sutim tok mekim long yusim spot bi- long tred namel long Aus- mekim dispela toktok bi- tu long ol Pasifik lida olsem long ragbi long kamapim tralia, Nu Silan na ol Pasifik hainim wari bilong dispela tingting bilong ol olsem awenes long wari bilong Ailan kantri em ol i kain wok bisnis. PACER Plus bai gutpela long humen rait long Wes Papua. Em ol memba bilong Wes Papua Warriors Ragbi tim. kolim"PACER PLAS" i no Em i tok ol lain i go pas Pasifik i no stret. Win bilong ol tu i bin toktok long dispela wari bi- UN long painim ol gutpela helpim tumas ol asples pipel long ol dispela wok i no save Papua New Guinea na Fiji kamap long wan kain taim long ol Wes Papua pipel long rot long stopim pasin we In- bilong rijon. givim gutpela tok save i go i tokaut pinis olsem tupela i we 6-pela lida bilong Pasifik, UN Jenerel Asemblil long donesia i wok long mekim Pala Molisa, husat i wan- long ol pipel bilong Pasifik no laik stap insait long em Solomon Ailan na Vanu- New York long wik i go pinis. long bagarapim ol pipel pela man bilong Vanuatu na long mining tru bilong dis- PACER Plus. atu i bin go pas long en long Ol dispela lida i bin askim long Wes Papua. bisnis Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok P21 ExxonMobil mekim bikpela winmani Duma BIKNEM intanesenel oil na long kampani i soim olsem ges kampani bilong Amerika prais biong oil na ges i pun- tok tenkyu na opereta bilong PNG LNG daun tasol ExxonMobil, i Projek, ExxonMobil, i tok ol lukluk go het long strongim i mekim winmani long bisnis wantaim ol samting long polis namba tu kwata bilong bilong strongim as bilong fainensal yia 2016. bisnis, daunim mani mak bi- MINISTA bilong Pablik En- Duma i tok: “Mi laik yusim Maski prais bilong oil na long ranim operesen na ki- tapraises na Stet Invesmen, dispela sans long tok tenkyu ges long intanesenel maket rapim sanmpela ol William Duma, i joinim long gutpela wok ol polis i pundaun i kam daun tasol invesmen o ol projek we Kumul Consolidated Hold- manmeri bilong yumi long ExxonMobil i mekim klostu mipela i bilip olsem ol i ken ings (KCH) na arapela ol kantri i save mekim long long US$ 1.7 bilien (K5.1 bringim moa mani,” Siaman Hetkwata bilong ExxonMobil long Belgium long Yurop. Stet On Entaprais (SOEs) larim ol komyuniti bilong bilien) long namba tu kwata na Sif Ekesektiv Opisa (CEO), long tok tenkyu long gut- yum i stap seif na stap.” bilong yia 2016. Rex W. Tillerson, i tok. long ol nupela LNG projek kain ol samting kampani i pela wok polis i save mekim Mista Duma i tok dispela Dispela mani kam em i “Kampani bilong yumi i na arapela ol LNG projek save kamapim long dispel long PNG. polis manmeri husat bai go US$0.41 (K1.23) long wan save mekim mani long ol long Canada na Nigeria i bisnis i bin pundaun wan- Minista Duma i tok tenkyu long dispela gem i mas yusim wan sea taim ol skelim dis- bikpela projek na dispela i helpim ExxonMobil long taim prais bilong oil na ges. long gutpela wok ol polis dispela sans long mekim moa pela wantaim US$4.2bilien save kamapim sans bilong balensim mani winmani Mani bilong yusim long manmeri i save mekim long trening taim ol i redi long (K12.6) long wankain taim mekim bikpela invesmen na taim prais bilong oil n ages i mekim wok bisnis na arapela larim komyuniti i stap seif kamapim gutpela sekyuriti long las yia. strongim invesmen velu bi- pundaun. ol eksploresen wok i sanap wantaim gutpela pasin na long bikpela bung bilong ExxonMobil i tok dispela long ol seaholda bilong kam- Mani kampani i kisim long olsem US$5.2 bilien (K15.6 riskpek long lo na oda. APEC Summit long yia 2018. winmani i no bikpela tumas pani,” Mista Tillerson it ok. ol kemikel is tap strong yet bilien) na dispela i lukim Em i autim amamas bilong “Mipela i laikim olsem ol long winmani ol i mekim las Long namba tu kwata, long mani mak US$1.2 bilien kampani i daunim mani mak em taim em i makim maus sevis PNG bai givim long dis- yia bikos prais bilong oil na mani ExxonMobil i kisim (K3.6 bilien). Dispela i soim bilong mekim wok i kam bilong Praim Minista Peter pela APEC bung i mas ges i bin pundaun, ol ri- long asptrim oil na ges pro- olsem planti kastoma i laikim daun long 38 pesen. O’Neill na givim wanpela kamap gut. Planti salens i faineri bilong ExxonMobil i jek i sanap olsem US$294 ol kemikel we ExxonMobil i Long dispela namba tu K500,000 sek amni long stap tasol mipela i bilip no bin kamapim planti pro- milien (K882 milien). Pro- mekim long oil na ges. kwata ExxonMobil i skelim helpim ol polis manmeri bi- olsem ol polis manmeri bai dak tasol ol i bin mekim daksen volium i no senis na Daunstrim bisnis bilong bi- US$3.1 bilien (K9.3 bilien) long PNG i go long XVI Aus- helpim mipela long rausim planti kemikel samting long is tap yet long 4 milien oil long ExxonMobil i mekim olsem dividen o winmani tralasia Polis na Imejensi sampela ol salens long sait salim na mekim mani. ikuivalen barel long wan de. US$825 milien (K2.475 long ol wan wan seaholda Sevis (AP&ES) Gem. bilong sekyuriti na sefti,” “Dispela fainensal risal bi- Ol prodaksen bilong ges bilien) maski prais bilong bilong kampani. KCH wantaim ol SOEs i Mista Duma i tok. givim dispela mani long polis Mista Duma i tok tenk yu O’Neill: Turis bisnis bai stap yet long baim ol samting bilong long KCH wantaim ol SOE i PRAIM Minista, Peter na maining projek tasol ol opis olsem kompyuta, failing sapotim ol polis manmeri O’Neill, i tok oil na ges bai dispela risos i pinis. kebinet, teibol na sia we long makim kantri a go long pinis tasol bisnis bilong turis “Tasol taim yumi tok long planti ol polis stesen i nidim dispela gem. bai stap yet. bisnis bilong turis, em bai long mekim wok bilong “Ol SOE bilong yumi i wok Mista O’Neill i givim dis- stap yet. Ol pikinini bilong sevim komyuniti. long givim helpim long ol pela toktok long las wik taim yumi long bihain taim bai Antap long dispela, ol manmeri. Ol i save helpim ol em i opim wanpela nupela kisim planti gutpela samting polisman bai nidim mani bi- komyuniti. Planti dispela haus bilong Madang Resort long turis bisnis. long baim hotel, kaikai, kain helpim i save kamap Hotel. “Kantri bai kisim moa ben- balus tiket, na ol yunifom tasol em i no save kamap “Kantri i wok long lukim efit. Gavman bai kisim mani long dispela bung bilong ol ples klia. planti projek long oil, ges na long ranim kantri long turis polisman long AP&ES Gem “2015 Pasifik Gem i no maining. Em i gutpela tasol bisnis taim oil na ges i pinis. long Australia. nap long kamap sapos ol ol dspela kain projek bai “Planti taim yumi wok Mista Duma i tok: “Dis- SOE bilong yumi i no bin pinis. long toktok moa long LNG pela AP&ES Gem em i gem sapotim. Nau ol SOE bilong “Bisnis long maining na na lus tingting long turis bis- Ol turis i kam long bikpela krus sip long Alotau, Milen Be bilong ol Supahiro. Polis yumi i kam insait long sapo- petrolium bisnis bai no inap nis. Provins manmeri bilong yumi long tim ol Supahiro bilong yumi, stap longpela taim. Taim oil “Gavman nau i laik ki- Is Nu Briten, Nu Ailan na meri husat i mekim turis bis- PNG em ol Supahiro biong ol polis manmeri bilong na ges i pinis, taim gol na rapim turis bisnis. Mipela i Maun Hagen. Bai yumi nis long ol dispela provins, yumi bikos olgeta de sapos yumi taim ol i laik long long kopa i pinis, projek bai pas. makim 5-pela ples insait kamapim strongpela pat- na tu long ol arapela provins wanpela trabel o hevi i Australia long dispela gem.” Maining bai pas. long kantri olsem turisim nasip wantaim ol opreta bi- ong kantri bilong yumi,” kamap, ol polis manmeri i PNG polis bai salim 150 “Gavman na kantri bai no provins. long hotel, ges haus, tua Mista O’Neill i tok. save stap pas long stretim polis manmeri i go long dis- moa kisim mani long oil, ges “Em ol Milen Be, Madang, kampani, na arapela ol man- na stopim kain ol hevi.” pela AP&ES Gem Sunshine Long makim maus bilong Coast long Queensland, Praim Minista Peter O’Neill Australia we bai kamap long Manus sevings memba bai kisim intres na Nesenel Gavman, Mista 8-15 Oktoba, 2016. OL memba bilong Manus Sav- rurel eria. Dispela nupela benking long putim mani i go insait ings na Loan Society (MSLS) Klostu long 8, 000 man- sistem i helpim MSLS i peim long benk. bai kisim intres o winmani meri long Manus, husat i K40 intres long wan wan “Long namba wan taim, long mun Disemba long dis- memba bilong MSLS, i lukim akaun bilong ol memba. mipela i gat dispela nupela pela yia bihain long ol i putim sevings bilong ol i gro i go Taim ol i bin statim MSLS, sistem long larim wok long wanpela nupela kompyuta antap bihain long ol i kisim dispela em i namba wan kamap isi, na tu long larim ol softwe o program bilong dispela nupela benking sis- taim MSLS i peim dispela manmeri long ples i sevim mekim ol benking sevis. tem program. kain intres mani long ol mani,” em i tok. Dispela bai kamap namba MSLS i gat 5, 000 faiensal memba. Mista Pondrein i tok dis- wan taim long ol manmeri memba, husat i manmeri Long bihain taim, ol bai pela nupela benking sistem husat i gat akaun long MSLS long ples. Ol i save bungim lukim hamas pesen ol memba bai helpim MSLS long givim long kisim intres antap long mani bilong ol na sevim long i putim mani insait na bi- dinau mani long ol liklik bis- sevings bilong ol. viles akaun bilong ol. hainim pesen long skelim in- nis na promotim ol liklik Gavman bilong Australia i Klostu long 3, 000 memba tres mani long ol memba. bisnis long Manus long bi- Wokmeri bilong Manus Savings na Loans Society, Dalsy Pon- givim dispela nupela benk em ol i gat wan wan sevings Siaman bilong MSLS, Ben hain taim. dreai, i sevim wanpela memba long kaunta. program o kompyuta pro- akaun bilong ol. Pondrein, i tok dispela nu- Manus Provinsal Gavman holim klostu long K307, 000. Manus. gram long Manus Provinsal Ol rekot bilong benk i pela softwe i helpim ol na i bin statim dispela ‘Village Dispela patnasip namel Dispela patnasip bai ki- Gavman aninit long wanpela soim olsem 5-pela mun pas- daunim level bilong mekim Finance skim’ long yia 2010. long Manus Provinsal Gav- rapim bisnis trening na patnasip long givim sevis bi- taim long ol i yusim dispela sampela liklik asua, na tu ol Nau dispela i gat 94 akaun man na Gavman bilong Aus- fainseal literasi program long benking na fainens long nupela kompyuta program, memba i painim isi long bilong ol liklik manmeri long tralia i lukluk long sapotim long senisim laip bilong ol planti ol manmeri i stap long wok i no save kamap gut. yusim dispela nupela sistem ples na dispela viles akaun i ikonomik divelopmen long manmeri Manus. P22 Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 ruralindastri

TUPELA moa skul long Hailans rijon i ki- longpela taim bilong ol insait long klasrum. rapim nupela dabol klasrum wantaim fand- Em i wanpela hap we ol i save kamapim ol Hailans skul kisim nupela klasrum ing bilong Digicel PNG Faundesen long driman bilong ol long kamap bikpela man- mani mak bilong K480,000. meri long wol. Olgeta taim mipela i givim Map Praimeri Skul long Mendi Munhiu mani long wokim klasrum em mipela i save Distrik, Sauten Hailans provins na Ton- givim sans long 80 moa skul sumatin long domong long Mul Baiyer, Westen Hailans tingting long kamapim ol bikpela samting na Provins i bin kisim ol dabol klasrum long Dig- me long bihain taim,” Mis. Mahuru i tok. icel Foundation. Map Praimeri skul dabo klasrum, i bin Faundesen Sif Ekseketiv Opisa, Beatrice kisim K240,000 long wokim wantaim ain na Mahuru i tok olsem edukesen em i namba wanpela opis bilong tisa long namel, 40 des wan samting long senis bai kamap. Em i save bilong 80 sumatin, des na sia bilong tisa, muvim sosol na ikonomik divelopmen. sola lait, 9000 lita wara tenk na tupela VIP “Wanpela bilong ol 5-pela bikpela tingting toilet na tupela baket sawa bilong waswas bilong Digicel PNG Faundesen em long bilong ol meri sumatin long waswas. Map praimeri skul sumatin i go pas long ol deliget bilong Digicel i go long nupela dabol klasrum. mekim edukesen i kamap isi long ol liklik Long taim bilong opim klasrum Memba bi- tenkyu long Digicel olsem wanpela gutpela mak bilong K4.9million long ol kainkain pikinini long kantri. Ol pikinini i save stap long Mendi, De Kewanu i bin i stap long tok piksa koporet sitisen long PNG. edukesen na helt projek. Tondomong Mista Kenawu i tok tenkyu long Praimeri na Map Praimeri em bringim namba invesmen bilong Digicel long ilek- bilong ol skul we Digicel PNG Faundesen i toret bilong em na em i tok strong helpim pinis, i go antap long 31 olgeta. long ol pipel bilong em long ol i mas Stat long yia 2008 Digicel PNG Faundesen i lukautim ol dispela klasrum. wokim planti divelopmen long ol rurel na ol Insait long Sauten na Westen setelmen long siti na tromoi pinis mani mak Hailans tasol, Digicel PNG Faundesen bilong K55 milien insait long olgeta 22 provins i putim pinis ol invesmen long mani long senisim laip bilong hap milien pipel. Rop koniak bilong Madang kamapim ‘kava’ long Fiji James G. Kila i raitim das o paura, em bihain ol kastoma i ken putim wara na miksim na dring. Nara- KONIAK o kava bilong Madang provins pela prodak em olsem loli tasol we ol i nau i stap insait long paket na wanpela putim long liklik paket. kampani bilong Fiji i save salim na pro- Kava o koniak em biknem dring insait motim. long westen Pasifik rijon. Dispela nem Dispela kampani i bin tokaut long dis- ‘kava’ em nem i kam long Tonga tokples, pela taim em i promotim prodak bilong ol lain Samoa i save kolim ‘awa’ na ol en long Madang las mun long Madang lain long Fiji save kolim ‘yaqona’ na ol Invesmen Samit long Sugeng Aben pak pipel long Vanuatu save kolim ‘malok’. bilong Madang Risot Hotel. Ol ruts o rop bilong kava taim rausim Kava o ‘koniak’ we ol pipel bilong PNG long graun i save kamapim wanpela na arapela Pasifik ailan save dring nau i dring we i ken mekim yu spak liklik tasol stap long paket na wanpela kampani bi- em no inap bagarapim tingting bilong long Fiji i promotim aninit long nem man. Em bai givim naispela malolo na tu "Kava Toks" em gat marasin long rausim sampela ol Dispela kampani bilong Fiji i bin sik long bodi olsem sotwin, skin pen na bringim ol prodak bilong en em ol i arapela sik long bodi we medikol stadi i wokim wantaim ol ruts o rop bilong kava soim pinis. em ol i kisim long Madang na karim i go Koniak o kava em spesel dring long long Suva, Fiji na wokim. tumbuna taim yet insait long Melane- Selsman bilong Fiji kampani i tokaut sian kalsa na tu ol arapela kantri long olsem wanpela ejent bilong ol i bin raun Polynesia, Micronesia na tu long sam- baim ol rop bilong kava plent long not pela hap long noten Australia. kos rot (NCR) long Sumkar distrik na ol i Bipo long tumbuna taim, ol lain save bin pekim na salim i go long Mosbi na bi- redim kava long kain kain rot long laik hain go long Fiji. Long Fiji, ol wokman i bilong ol yet. Sampela ol save kaikaim wokim gut long fektori na kamapim ol long tit na memeim, sampela save sigi- kain kain marasin. rapim na paitim ruts antap long ston Selsman ya i bin soim prodak ol i long kisim wara o spet bilong en. Dispela wokim long Madang koniak long wara bilong ruts bilong koniak em save Madang Provinsal Dipatmen ov bringim kamap samting olsem spet we Agrikalsa na Laipstok ekstensen opisa, ol i save putim wara wantaim na dring. Paul Hubub long promosen stol bilong Mista Hubub bilong Madang DAL, ol ol long Madang Invesmen Samit. rurel famas long PNG i ken groim dis- Dispela kampani bilong Fiji i bringim pela krop na lukautim gut na salim bikos ol kava ol lain ejent bilong en i baim na i gat maket bilong en i stap. Tasol salens salim i go long wokim ol kain kain pro- nau i stap long bringim ol saveman tru dak long Fiji. Sampela long ol dispela long redim gut ol koniak na baim long prodak em ol i putim long paket olsem ol famas.

Madang provinsal DAL ekstensin opisa, Paul Hubub I skelim paket bilong kava Fiji kam- pani i wokim wantaim koniak ol i baim long Madang na karim i go. Poto: James G. Kila wolnius Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok P23 Shimon Peres, Namba 6 Ol pikinini go bek skul Isreli Presiden i dai pinis tasol bom i pundaun yet

SHIMON Peres, pastaim we em i kisim wok olsem presiden bilong Isrel na wan- wanpela deiri fama na was- pela bilong ol man i kirapim man bilong sipsip inap long nesen bilong Isrel na banisim taim em i bin go insait long kantri long ol birua stap raun Haganah, wanpela hait grup long en long Midel Is na man bilong Isrel Difens Fos. bilong strongim pasin bilong Taim krismas bilong em i bel isi long Midel Is i dai long stap namel long 20 na 30 yia, dispela wik, na em i gat 93 em i bin kisim ai bilong namba krismas olgeta. wan Praim Minista, bilong Shimon Peres i toktok long ol Peres i bin go insait long Isrel, David Ben-Gurion, husat memba bilong Foren Pres wanpela eria haus sik long i bin givim em wok long baim Asosiesen long taim em i bin Tel Aviv-long Septemba. 13, ol gan na ol samting bilong Ol skul pikinini long Alepo i lukluk raun long wanpela 2016, bihain long em i kisim pait, long ol narapela kantri sanap aninit long sain i tok taun bilong Israel, Sderot, hat atek o strok. Em i dai pastaim long 1948 woa. ‘sanap yet.’ long 2014. long Sheba Medikal Senta long las wik Trinde moning. na Palestinian lida Yasser BBC nius rida i krai Ol famili wantaim meri bi- Arafat, em i bin kamapim long em i bin stap wantaim bikpela samting long histori long stori bilong bebi em taim em i lusim laip. bilong Isrel long 1993 em Oslo Peres i bin holim wok long Akod, we long dispela taim ol olgeta bikpela posisen insait i bin lukim olsem Palestin long Isrel gavman moa long olsem wanpela kantri. 60 yia wok laip bilong em. Ol tripela man ya i winim Em i bin kisim ol samting bi- 1994 Nobel Pis Prais long long pait long bikpela pait wok bilong ol, na Peres i bilong stet bilong Isrel long tokaut long wol olsem em i 1948 Woa bilong kisim In- kamap bilong nupela Midel dipendens na long kamapim Is bihain long ol tripela I bin ol nuklia riekta long 1950. sekhan long wanbel long dispela long Nu York, USA. Ol pikinini sanap namel long ol haus bom i bagarapim long Em i kisim wanpela luk- Jarabulus distrik, Alepo. save bilong man bilong Visen bilong long wok wan- bringim bel isi, Nobel Pis taim pis o bel isi na i no long GAVMAN bilong Syria wan- long Sande. Sampela tisa i Prais bikos long bikpela wok pait i stap long tupela hap Abu Kifah i tokim ol ripota, taim pren bilong en Rasia i salim poto bilong ol pikinini em i mekim long kamapim wantaim. Planti Isrel pipel i no "God i helpim mipela long wok long bomim gen Alepo i skul tasol ol i tok i no planti bel isi wantiam ol Palestain wanbel wantaim em long sevim dispela bebi.” long Sande, tasol ol skul pikinini i kamap long skul. long yai 1993, na em i bin givim sampela hap graun i go pikinini long Isten distrik i sta- Ol skul long Isten hap bi- kamapim planti nupela long ol Palenstin pipel na ol i OL pipel husat i lukim piksa tim nupela skul yia long Sande. long Alepo i bin op long samting long kantri bilong kamapim protes pasin we i bilong liklik bebi oI i bin Moa bom i pundaun na Sarere tasol wan wan tasol i em insait long politik na bin kamapim dai bilong Praim painim insait haus long strongpela pait i kamap bin gat klas. Ol pipel i tok ol diplometik laip bilong kantri. Minista Rabin long 1995 long Alepo i bin amamas na sam- namel long oposisen na ol strongpela bom ol i kolim “Wasman bilong Isrel i no han bilong Yigal Amir. pela i krai. Dispela bebi i gat soldia husat i sapotim Presi- klasta bom inap long save slip na em i no save ai Peres i kirap kisim wok bi- wanpela mun, tasol olgeta den Bashar al-Assad. Ami bi- bagarapim ol skul i stap slip,” em i tok bilong wan- long Rabin, tasol 6-spela famili bilong em i bin dai long Assad i tok bai ol i no daunbilo long graun. pela opisa bilong em pas- mun bihain long ileksen em long taim ol bom i bagara- inap kilim ol rebel paitman Ol skul haus long Ma’adi taim, Mitchell Barak, i kolim i lus na Benjamin Ne- pim haus bilong ol. na Rasia bai stop long distrik long Isten Alepo i pas hap tok long Buk Song we i tanyahu i kisim sia. Wanpela kamera man i bin dropim bom, sapos ol rebel bihain long bom i pundaun makim piksa bilong dispela I kam long pinis bilong ol kisim piksa long taim Abu i givap long pait na givim ol long ol. Wanpela ektivis i yia bilong 2000, ol wok bi- Kifah i bin painim dispela samting bilong pait. tok,” Wanpela gutpela bikpela lida bilong Isrel. Bebi em ol i pulim i kamaut long kamapim bel isi namel bebi. Kifah i bin krai nogut Planti handet manmeri i samting mi lukim long 40 de “Maskim em i kisim kris- bihain long bom i bagarapim long Isrel na Palestin i pun- tru. Em i tok em i tingim dai na moa long 1,000 i nau em ol pikinini i karim mas 90 yia, Peres i wok yet haus bilong famili. long traim long tingim daun taim ol Palestin i kirap pikinini bilong em long taim kisim bagarap long wanpela skul beg na wokabaut i go wanem samting bai Isrel i gen na pait long Isrel. em i lukim dispela bebi. bebi. Em i no bin gat wan- wik taim ol balus bilong long skul.” mekim long stap gut long bi- “Planti pipel i tok mi bin Das i bin karamapim dis- pela bagarap long skin bi- Syria na Rasia i dropim ol Wissam Zarka, wanpela hain taim,” Mitchell i tok. mekim rong long toktok pela bebi tasol em i orait. long em.” strongpela bom long mekim tisa i tok ol studen bilong em i Sampela taim bihain em i long kamapim nupela Embuens i karim em i go BBC News i bin soim dis- ol rebel i stopim pait. bin stap bek long skul long kamapim nem bilong em yet Midel Is na kamapim moa long haus sik i stap klostu pela piksa long nius long “Mipela invaitim ol lain i Sande bikos ol balus i wok olsem pisin, balus, tasol long wok bung wantaim ol wan- long dispela hap.Dispela lik- Fraide na meri i ritim nius, wok long pait long lusim long flai raun long dispela eria. ol namba wan yia bilong tok long Arab,” em i bin tok- lik bebi i bin laki. Haus bi- Kate Silverton,i bin krai long Isten Distrik bilong Alepona Ol dokta i tok lain bilong kantri, ol i save kolim Peres tok long Boomberg long long famili bilong em long taim em i lukim dispela lusim ol sivilien populesen Presiden Assad i bin paia olsem wanpela ol bikpela 2012. Mi ‘no rong’, tasol em Idlib, 40 mail saut wes long piksa. Nek bilong em i guria long stap ol yet,” militeri ko- long tupela haus sik, M1 na taragau pisin bilong Leba i wok long kisim longpela Alepo, i bin kisim bikpela na aiwara i ran i kam daun mand i bin tok long wanpela M2, ol i no givim nem bilong Pati long pawa,” wanpela taim liklik,” Peres i tok. bagarap long taim ol balus long pes bilong em. Ol ara- pas. Pas i tok gavman bilong ples nogut ol birua i bagara- senia man bilong Institut bi- Nem tru bilong en, Szy- bilong Rasia husat isapotim pela pipel husat i bin lukim Syria na Rasia i promis long pim. Long Sarere ol he- long Palestin Stadi long mon Perski na mama i bin gavman bilong Syriai bin em i krai i bin salim ol toktok larim ol i go fri. likopta bilong Syriai bomim Amman, Jodan i tok. karim em long Ogas 2, bomim. Planti tausen man- bilong soim sapot bikos ol tu Tasol planti lain i no bilip M10 haus sik na long wik, ol Peres i bin lukim setelmen 1923, long Wiszniew, meri i bin dai. i bin wari long taim ol i lukim dispela promis bai i kamap i bagarpim tupela arapela bilong ol Juda long graun we Poland (nau em i hap bilong Kifah i wanpela wokman dispela stori bilong bebi. tru. Las mun, ol US i toktok imejensi senta. Ol bom i Isrel i bin winim long 1967 Belarus), na bihain em i go bilong ol lain White Helmet, Ol human raits grup long wantaim Rasia long stopim bagrapim wanpela haus sik olsem wanpela wok bilong wantaim famili bilong en husat i save helpim ol lain i Syria i tok 11-pela sivilien i pait, tasol wan wik bihain bilong ol mama i karim. kamapim strongpela banis long hap bilong Palestin long kisim bagarap. Em i wok long bin dai long taim ol bom i pait i kamap gen long taim Sapos Presiden Assad i long stopim ol birua na long taim em i bin stap aninit sekap long ol haus i go na em pundaun long Fonde long ol jet balus bilong Rasia na kisim bek Alepo, bai em i kon- kamap bun baksait bilong long Briten long 1934. i painim dispela liklik bebi. dispela hap na 7-pela bilong Syria i dropim bom long ol trolim bikpela populesen bi- divelopmen bilong ol. Bihain long em i go long Wara i kapsait long ai bi- ol em ol pikinini. trak i karim kaikai na ol ara- long ol siti na subim ol rebel Insait long olget yia em i wanpela egrikalsa boding long em long taim em i Insait long wanpela wik bi- pela saplai long helpim ol paitmen i go long ol rurel ples wok, tingting bilong em i skul, em i go stap long holim pas dispela bebi na long pait, 388 pipel i bin dai pipel insait long Alepo. long Syria. Ol ausait lain i wok senis. Wantaim pastaim egrikalsa Kibbutz Alumot em i tok, “God i helpim na namel long ol em 106 Ol pipel bilong Alepo i tok long sapotim em long pait Praim Minista, Yitzhak Rabin klostu long Solwara Galilee, mipela long painim dispela pikinini. ol bom i wok long pundaun long kisim bek Alepo. P24 Wantok Oktoba 6 - 12, 2016 ramunico

Fred Hollows givim fri sevis long sekim ai long Ramu NiCo RAMU NiCo Menesmen (MCC) i poroman o patnasip em long luk- bikpela hevi long ai em ol raitim pastaim long Profesa Fred Hollows man o meri i bai stap ai nogut na amamas long wok poroman wan- save olsem ol wok manmeri bilong kad long ol bai go opiresin. i bin dai. em save wok long stretim ol hevi taim wanpela praivet o non-gav- Ramu NiCo Projek na ol papagraun “Dispela kain sevis em I gutpela Fred Hollows Foundation i gat long ai bilong ol pipel long hap bi- men ogenaisesin long Madang ol klostu long KBK Main na long bilong Ramu NiCo na mipela I laik visin o lukluk olsem nogat wanpela long Asia, Afrika na Pasifik rijon. i kolim Fred Hollows Foundation Basamuk Rifaineri i mas gat gut- wok bung wantaim long kamapim PNG long sekim ai bilong ol wok- pela ai long wok wantaim na dis- gutpela na seif wok ples bilong ol man na ol manmeri i stap long pela fri sevis bai helpim ol gut. wok lain bilong kampani,” projek eria bilong en. Fred Hollows Foundation i bin “Ananit long Ramu NiCo Helt, Dispela wok poroman namel raitim wanpela leta long kisim tok- Sefti na Envairomen i gat luksave long tupela bai givim sans tu long orait long Ramu NiCo (MCC) long olsem olgeta wok man meri Imas ol lokal papagraun long arere long karimaut autris o patnasip wok gat gutpela helt na ol i mas gat gut- Kurumbukari Main na Basamuk Ri- wantaim ol long bringim sevis bi- pela ai long lukim wok na i mas wok faineri tu long sekim ai bilong ol na long ol i goaut long komyuniti. Dis- seif,” Mista Mathew Yakai i tok. kisim toksave long baim glas o pela wok bung i karim kaikai taim Fred Hollows em wanpela non- sekim sapos ai bilong ol em orait. Vais Presiden bilong Kampani, gavman ogenaisesen husat nau i Dispela program bilong sekim ai Wang Baowen i givim tok-orait na stap wok patna wantaim Modilon bai kamap long pinis bilong dispela i givim wok long Koporet Ofis long Jeneral Haus Sik long Madang bi- mun bihain long program na tok- helpim long kamapim dispel wan- hain long ogenaisesen i bin kamap save i go aut long tupela wok sait taim helpim bilong tupela medikol long 2008. Ol i save mekim wok bi- bilong Ramu NiCo long KBK main opisa long wok sait. long ol long Madang na long PNG HEO bilong Fred Hollows Foundation Sylvia Wenzel soim ol leta long traim na Basamuk Rifaineri. Long Septemba 26, diputi rupiri- na bikpela wok bilong ol em long ai bilong ol lain. Long las wik Fraide, Septemba tendent bilong Ramu NiCo public banisim ol sik we i ken kamapim 30, wanpela tim bilong Fred Hol- rilesins, Mathew Yakai aninit long aipas, na tu ol i save stretim ol liklik lows Foundation PNG, i bin go stap Koporet Ofis i bin bung wantaim bagarap i kamap long ai bilong ol long Ramu NiCo Madang Opere- Fred Hollows Foundation Progrem manmeri. sen Bes long sekim ai bilong ol Menesa long Madang, Mista Fred Hollows i surukim gutpela wokman meri. Sampela wokman Nicholas Gan na ol i redim pro- wok em wanpela spesel man bi- meri bilong ol kontrak kampani gram long go long tupela wok sait. long kantri New Zealand, Professa olsem Raibus Enjiniaring Limited Ol i pasim tok olsem autris o wok Fred Hollows i bin kamapim. (REL) tu I bin kamap long sekim ai bai kamap pastaim long Kurum- Mama i karim Fred long yia 1929 bilong ol. Sampela ol lenona kam- bukari long Oktoba 24 na wanpela na em i dai long 1993. Fred em pani menesmen lain olsem siaman wik bihain em bai kamap long biknem dokta bilong ai na em save bilong Raibus Limited, Steven Basamuk, em deit bai ol i stretim toktok strong tu long sosel jastis Saud, deputi siaman Moses Ku- bihain. na sanap strong long raits bilong ol mura na jeneral menesa bilong Ol wokman meri long Madang i pipel long ol mas gat gutpela ai Raibus Sekuriti Sevis, Mathew bin kisim namba wan sevis long las long lukluk. Denguo i bin gat sans long sekim ai wik Fraid, em long sekim ai bilong Fred Hollows Foundation i bilong ol tu long dispela taim. ol wokman meri na tu givim ol glas kamap long Sydney, Australia long As tingting bilong dispela wok we praisem liklik na tu ol i gat September 3, 1992, 5-pela mun Onie Toluvabaia i traim skelim ai bilong em stap.

Fred Hollows Foundation PNG wokmeri Sylvia Welzel i sekim ai bilong Ramu NiCo wokman HEO Michael Kalal bilong Fred Hollows sekim ai bilong Ramu NiCo CA wokmeri Veronica Andrew Kami long Madang Bonamedura. 135 KM Slurry Pipeline BSK Refinery

KBK Mining spotnius Oktoba 6 - 12, 2016 Wantok P25 Anda 18 Basketbal i winim olgeta mak EKSEKUTIV Opisa bilong hap bilong Papua Niugini na Basketbal Federesen bilong bihain long dispela tonamen Papua Niugini, Joel Khalu, i i pinis gut, Federesen i ama- tok, ol anda 18 nesenel sem- mas long ol plen bilong em pionsip i winim olgeta mak. long hostim and 17 na anda Khalu em i dairekta bilong 15 Nesenel Sempionsip tonamen tu, i mekim ol dis- wantaim long yia i kam,” pela toktok long presente- Khalu i tok. sen bihain long gren fainal Ol NCDABA i winim gran resis bilong ol man na meri. fainal bilong ol man na meri “Dispela i namba wan Ne- wantaim, we ol i bin daunim senel Sempionsip resis bi- Pot Mosbi Basketbal Lig bi- long ol anda 18 we BFPNG i long ol meri, 63-38, long kamapim bipo yet na resis i Taurama Akwatik Senta. kamap namba wan tru,” Mt.Hagen i daunim ol Khalu i tok. Kerema,79-67, long namba “Insait long 4-pela de, tri na foa plei-of long resis yumi i lukim olsem resis bilong ol meri. kamap namba wan long di- NCDABA i daunim ol PNG visen bilong ol man na meri Basketbal Lig bilong ol man wantaim na ol lain i gat long gran fainal wantaim 70- bikpela amamas long lukim 65 poin. dispela resis moa. Ol Daru i kamap namba tri “Resis i soim ol namba ples long divison bilong ol wan stail bilong basketbal man bihain long ol i daunim we yumi i gat long olgeta ol Kupiano, 79-67. Ol meri NCDABA i sanap bung wantaim na i soim tropi bilong ol Poro Bomana i hostim skoa salens SOKA salens bilong Nesenel FIFA Anda 20 Wol Kap resis Ol i bin kliaim tupela i win yet Kapitel Distrik Pablik Sevent bilong ol meri bai kamap, bikpela hap bilong pilai taim OL Lae Bisket Poro i win yet Soka Asosiesen (NCDPSSA) i dispela resis i kamap long ol gem i kamap gut long ol long Lae Futbal Asosiesen statim sisen bilong ol long Bomana, klostu long Polis tripela wik i go, we klostu resis bilong man long las wik tripela wik i go we 20 tim i Kolis. long 30 tim aninit long 6- Sande na i lukluk long go resis aninit long 6-pela divi- Ol gavman dipatmen i pela divisen, 'A' lig bilong long fainal. son. sapotim planti tim bikos Man na Meri, 'B' lig bilong Ol i bin danim ol birua bi- Taim ol i wok yet long ol planti wok lain bilong gav- Man na Meri na Anda 19, i long ol, Blue Kumul, wan- fesiliti o ples bilong pilai we man i pilai tu. inapim tupela pilai hap. taim 5-0 poin. Ol Poro i soim namba wab kala na stail bilong ol we ol i bin strongim banis bilong ol na i kamap wantaim planti gol, tasol ol i tok tenkyu long gol kipa bilong ol, Ismael Thai, husat i sevim planti gol egensim ol Kumul. Pilaia bilong ol Blue Kumul, Robert Daba, i laik trikim bal taim Ol Kumul i bin gat sans pilaia bilong ol Poro i kam long kisim bal long em. long skorim namba wan gol bilong ol we straika bilong bilong resis taim. 3-pela gol long namba tu ol, Colin Rimbao, i straikim Peter Dabinyaba i skruim hap na i stap namba foa ples bal, tasol beklain bilong ol skoa bilong ol i go antap long lata bilong resis. Poro i strong tumas. long 2-0 bihain long 15 minit Ol gem i stap yet bai SOKA salens bilong Nesenel Kapitel Distrik Pablik Sevent Soka Asosiesen (NCDPSSA) i go Pilaia bilong ol Poro, Troy na ol i bin bungim taim bi- kamap bipo long ol fainal het long Bomana. Gunemba i bin malolo insait long malolo. resis bai kamap long stat bi- long tupela wik na i kam Ol Poro i soim stail bilong long mun i kam. pilai we em i bin mekim ol gen long namba tu hap bi- Ol tim husat i resis strong Ol Bara i win wantaim tupela wiket wanpela futwok na salim bal long resis we ol i no givim long kisim top ples long lata i go long Obed Dika, husat i liklik sans long ol Kumul. em City United, Bumayong OL Hebou PNG Baramundi i kisim namba wan gol bilong Ol i skruim skoa bilong ol i United, Zilu Scientific West dainim Eastern Edge wan- ol long namba 14 minit go antap long 5-0 wantaim na Eriku Wawens. taim tupela wiket long raun namba 5 reis bilong Saut Australian Kriket Asosiesen Notwes spot salens i kamap long mak (SACA) Premia Lig. Ol Bara i statim resis bi- KOMYUNITI spot resis long Moa long 2,000 man i bin kes wantaim ol tropi em ol i long ol gut we Tony Ura na Pot Mosbi Notwes i kamap resis long ol wod 7,8,10 na bin givim long ol wan wan Vani Vagi Morea i opim poin long mak gut long las wiken 11 long 'A' na 'B' divison bi- pilaia na tim we Minista bi- bilong ol wantaim 79 ran. long Holide Inn hotel wan- long ol man long Tas Ragbi long Helt na HIV/AIDS na Lega Siaka na Assad Vala i taim ol presentesen bilong na long volibal resis em moa Memba bilong Mosbi Not lusim 18 wiket bilong ol ol tropi na kes prais mani i long 2,100 man na meri bi- Wes, Michael Malabag, i Bara, tasol ol u luk orait taim go long ol pilaia na tim. long ol 10-pla sebab i resis. sponsa wantaim sapot bi- Sese Bau na Morea i kisim Namba wan program i Ol 10-pela sebab husat i long NCD. 3/107 wiket. kamap long mak gut we moa resis long dispela program Ol sempion bilong ol wan Timothy Oakley bilong ol long 4,000 manmeri long ol em Hohola, Hohola Not, wan divison long wan wan Eastern Edge i rausim Tupela pilaia bilong Hebou PNG Baramundi i sikan bihain long 10-pela sebab bilong Notwes Boroko, Gordons, Gordons sebab i winim K5,000 kes Morea, tasol namba wan pi- ol i win. eria i pilai long tupela spot, Not, Erima, Saraga, Waigaini, wantaim tropi taim ol tim i laia, Mahuru Dai, i helpim na Bau na Chad Soper i Ol Bara i winim mak long Tas Ragbi na Volibal, wan- Morata na Gerehu. kamap namba tu i winim lukautim ol Bara long kamap helpim Mahuru wantaim 21 fainal bihain long ol i lus taim 208 klap i resis. Mani mak long K100,000 K2,000 kes wantaim ol tropi. wina. ran long nem bilong em. wantaim 8-pela wiket. P26 Wantok Oktoba 5 - 12, 2016 spotsnius

6-pela pilaia i FIFA Wol Kap resis bai kamap klostu taim

FIFA Anda 20 Wol Kap resis David Chung, i makim maus i pren wantaim LOC olsem “Royal Papua Niugini Kon- joinim ol Kapul bilong ol meri bai kamap long bilong ol LOC na i tok olsem, nesenel sapota. stabuleri (RPNGC) em i mun i kam, Novemba 13, we ol hap bilong resis bai redi “Em i bikpela samting long bikpela ejensi long sekyuriti KOSA bilong Papua Niugini Serritslev i tok. ol opisal i tok, kontrakta bipo long gem i stat long lukim ol bisnis long PNG i stap na ol bai lukautim ol lain bi- Kapul, , i Kosa i makim ful tim asde husat i stretim ol hap bilong neks mun, Novemba 13. baksait long dispela resis bi- long pilai long taim bilong makim 6-pela nupela pilaia taim olgeta 5-pela pilaia pilai bai pinisim ol wok long Long wankain taim, Sif Ek- long wol bai kamap long soim resis. Na ol narapela long joinim ol skwat long husat i save stap long pinis bilong dispela mun. seketiv Opisa bilong LOC, ol prodak na sevis bilong ol. stekholda tu bai wok bung taim ol i mekim wok redi Solomon Ailan i kam long Ol Lokal Ogenaising Komiti Seamus Marten, i tok, insait “Taim Telikom PNG na Air wantaim ol RPNGC long long resis long namba tu lek kantri. (LOC) bilong FIFA Anda 20 long liklik taim i stap yet Niugini i sanap pinis long strongim sefti bilong ol pi- bilong 2018 Wol Kap kwali- Ol pilaia husat i save stap wol kap resis bilong ol meri bipo long gem bai stat, sapot, mipela i laikim ol laia na tim,” Marten i tok. faia long yia i kam. long Solomon Ailan em na Papua Niugini Futbal komiti bilong em i wok narapela 4-pela nesenel Ol kantri bai kam resis Ol nupela pilaia husat i skipa , fowod Asosiesen (PNGFA) i gat strong long olgeta samting sapota i ken helpim tu long long FIFA Wol Kap em Brasil, joinim ol Kapul em midfilda Tommy Semmy, difenda Ko- strongpela tingting olsem tu- bai kamap orait bipo long ol kamapim dispela tonamen,” Ripablik bilong Korea, Not bilong Lae Siti Dwellers, Troy riak Upaiga, Daniel Joe bi- pela mini stediam we ol kon- tim bai kam. Marten i tok. Korea, Sweden, Canada, Gunemba, bikpela brata long Marist FC, na Michael trakta i stretim bai pinis long Em i toktok tu long tupela Em i tok moa olsem LOC i Japan, Nu Silan, Ghana, bilong em, Raymond Foster bilong Malaita Kingz pinis bilong dispela mun. ogenaisesen bilong gavman, redim ol haus slip bilong ol USA, Jemeni, Meksiko, Gunemba, Nigel Dabinyaba FC. Presiden bilong PNGFA, Air Niugini na Telikom PNG, tim pinis. Venezuela, Nigeria na Frans. na Obert Bika. Olgeta 5-pela pilaia i save Ol Raukele i bin 12 poin long ol 18 Ol narapela nupela pilaia pilai long semi-profesenel Raukele i go insait long fainal spaik long fainal set na dabolim skoa em Giwi Simon, Kenneth Telekom S-Lig long Solomon bilong ol Shark long fainal set. Pailau, John Ray na tupela Ailan. TIM Raukele i go insait long ol fainal bi- graun long las wiken. Dispela win i skruim ol Raukele i go brata, Kolu na Ati Kepo, bi- Raymond Gunemba i save long Fairfax Harbor volibal resis bihain Long namba wan na namba tri set, ol insait long ol semi fainal bilong A gret long Kalo viles, Sentrel pilai long Nu Silan na Nigel long ol i daunim J.P Sharks long A gret Shark i bin mekim gut, tasol ol Raukele na ol Shark i go aut long top foa fainal Provins. Dabinyaba i save pilai long prelimineri fainal bilong ol man long i bin kisim gutpela poin long ol fainal bilong Fairfax sisen. PNG Kapul em i soka tim Australia i bin kam long Pot Mosbi insevis kolis volibal pilai set na daunim ol Shark. bilong ol man we ol bai kantri long Tunde long bungim ol Tahiti long namba bung. Pilaia bilong Raukele i laik spaikim bal na wan resis long Pot Mosbi PNG Kapul plen long tripela pilaia bilong ol Shark i blokim. long Mas 20, 2017. mekim tupela bung na dis- Serritslev i tok em i makim pela em i namba wan bung ol nupela pilaia bilong givim bilong ol. Namba tu bung ol sans long trening wan- bai kamap long Novemba taim ol skwat. we ol bai makim fainal tim. Kosa i tok, tupela pilaia bi- Ol Kapul i pasim tok pinis long Kalo viles i soim gut long pilai poroman resis kala bilong tupela bihain egensim ol Malaysia long long tupela i pilai long Sen- Novemba, bihain long trel Kap tonamen long dis- namba tu bung. pela yia we Hekari i sponsa PNG i stap long pul long long en. grup B wantaim Solomon “Mi makim tupela long Ailan na Tahiti. Wina bilong lukim kala bilong tupela dispela kwalifai resis bai pi- taim ol bai pilai egensim ol laia egensim namba faiv top senia pilaia na wankain ples tim bilong Saut amerika long ol narapela pilaia bai long kisim wanpela ples long gat sans long pilai bilong resis long FIFA Wol Kap resis kantri long bihain taim,” bai kamap long Rasia. Ol Warrior PNG bai lukautim Osenia anda 15 sempionsip i daunim BOD bilong FIBA Osenia i makim long pilaia husat i makim PNG na i long ai bilong ol asples sapota bi- graun long 2018, dispela sapot em Eagle Pot Mosbi, Papua Niugini, long resis olsem ol i mekim long taim long ol. Na mipela i gat gutpela i bikpela samting bai pusim ol pi- OL Helifix Warrior i daunim ol KSS lukautim 2018 Osenia Yut Anda 15 bilong 2015 Pasifik Gem. tingting olsem, taim anda 15 ne- laia bilong mipela i go antap long Eagle, 24-0, long Pot Mosbi Sebaben Sempionsip. “Ol etlit i amamas long resis senel tim i go insait long pilai nupela level,” Khalu i tok. Ragbi Lig resis long Kone Tiger pilai Dispela sans em i nupela aidia graun, Waigani, long las wik Sande. bilong FIBA Osenia long promotim Ol pilaia husat i bin putim 5-pela na divelopim level bilong basket- trai long daunim ol Eagle em pulbek, bal long PNG na rijon. Teny Onguglo, senta pilaia, Kamex FIBA Osenia bai tokaut bihain Moi, hapbek, Thomas Caspar, na long ol taim bilong Osenia Yut fowod, Ismael Emende. Tripela kon- Sempion resis bai kamap. vesen kik i no go insait. Ekseketiv dairekta bilong FIBA Ol Warrior nau i stap long namba Osenia, David Crocker, husat i 4 ples long lata na resis i kamap long lukim pinis bilong Pasifik Gem i bin las wiken em i las raun bilong Pot kamap long 2015, i kamap namba Mosbi Ragbi Lig sisen. wan tru na i tok, gem i kamap Kodineta bilong resis, Yanga bikpela long kantri na rijon. Harupa, i tok olsem i gat sampela lik- Crocker i tok, wantaim ol wol lik asua i bin kamap long sampela 'A' klas feseliti long Pot Mosbi na wan- gret tim na anda 20 wantaim we taim namba wan menesmen long sampela gem em ol i no bin pilai. “Ol federesen, FIBA i amamas long i ranim ol dispela gem namel long dis- kam bek long kantri long 2018. pela wik,” Harupa i tok. Sif Ekseketiv Opisa bilong Ol Bears i kamap maina premia bi- PNG Basketbal Federesen, Joel long 'A' gret na ol Morata Swan i Khalu, i tok moa olsem dispela kamap maina premia bilong anda 20 intenesenel iven bai groim spot aninit long top 12 tim. long kantri. Ol fainal bai stat kamap long dis- Khalu i tok, pilai long asples i Anda 18 tim husat i resis long nesenel sempionsip i kamap long las wiken. Ekseketiv Opisa bilong Basketbal Fed- pela wiken. ken helpim ol long hapim level bi- eresen bilong Papua Niugini, Joel Khalu, i tok dispela resis i winim olgeta mak. spotpoto Oktoba 6 12, 2016 Wantok P27

Planti ol Swima long Mosbi na Lae dispela sempionsip tu long i bin stap insait long dispela Sem- strongim timing bilong ol. TNT Nesenel Swiming Sempionsip pionsip na planti bilong i kamapim Long poto bai yu lukim sampela gutpela timing long nem bilong ol. bilong ol kosa tu tu i kisim wan- Poto Eksen i kamap long Mosbi long Wiken Sampela bilong ol biknem swima pela wik skul i kam long FINA wan- bilong PNG i bin stap insait long taim helpim bilong BSP.

Ol liklik swima bilong Boroko Swiming klab na Lae summing klab i redi long go insait long pul.

Ryan Pini wantaim wan swima bilong em kisim medol bilong tupela.

Ol meri redi long mekim bek strok swim.

Tonie Akunai i kisim medol bilong em. Stonie i kamapim gutpela timing bilong em.

Ol man swim i statim fri stail. Haoda Seri i kisim setifiket bilong em olsem kosa bilong swima long han bilong tisa bilong em. Haoda wantaim ol narapela kosa bilong ol narapela provins bin stap insait long wanpela wik trening bilong ol kosa long Mosbi. FINA na BSP i go pas long dispela trening.

Ol swiming kosa wantaim setifiket bilong ol bihain long wanpela wik skul. Ol man swima i statim fri stail. Ol poto: Nicky Bernard Namba 2195 Oktoba 6 - 12, 2016

PNG etlit laikim klinpela siti na kantri

Frieda Sila Kana i raitim yumi olsem nau bai yumi lukautim ol pipia bilong weitlipting, Dika Toua, i tok mas lukim siti i klin na ol bai pela kantri long pilai, namba lukim FIFA Anda 20 Wol Kap yumi” Mista Amini i tok em i laikim tumas kantri bi- amamas long stap. wan samting mipela i save KLINIM siti, klinim kantri em resis bilong ol meri, na yumi Long wankain taim, long en olsem na em i laikim “Olgeta taim mipela ol luksave long en em, ol klin- i wok bilong yumi olgeta. mas wok wantaim long Olimpik gol medalis long ol etlit bilong wol i kam, ol i etlit i save go long ol nara- pela siti ol dispela kantri i Wantaim nupela singaut gat. Olsem na em i wankain bilong ‘Klinim Pot Mosbi long ol narapela etlit bilong Kempen” we Nesenel Kapital narapela kantri tu. Distrik Komisen i bin opim “Taim ol i kam namba long las wik, ol biknem PNG wan taim long siti bilong etlit olsem Dika Toua na Chris yumi bai ol i lukim sapos em Amini i bin sanap na tokaut i klin o i no klin. Mi olsem olsem ol tu i laik putim han wanpela Rol Model o gut- long klinim siti na kantri. pela piksa bilong spot na Sastenebel Kostlain PNG i olsem wanpela meri, mi bin bin askim ol biknem spot wok long helpim ol Wol Vi- man na meri olsem Gol sion long klinim ples bilong Medal wina bilong PNG long mi yet, Hanuabada wantaim Weitlipting, Dika Toua, na sapot bilong Nu Silan gav- pastaim Kepten bilong PNG man.” Kriket, Chris Amini, long kam “Long 2014 taim mi kam wantaim na sapotim dispela bek long Olimpik resis, mi singaut bilong lukautim en- bin lukim ples i doti tru, na vairomen na wes menesmen. mi sori tru.” Mis Toua i tok. Chris Amini i tok, em i laik Em i tok moa olsem ol askim olgeta lain long wok pipel i mas yusim ol tripela olsem wanpela tim. Em i tok ‘R’ em Reduce, Recycle, Re wankain olsem wanpela tim, use, long rausim ol pipia. olgeta wan wan pilaia i gat “Yumi mas skulim ol pipel hap wok bilong ol yet long bilong yumi. Bikpela samt- mekim. ing em yumi mas go long ol “Yumi gat ol bikpela gem skul na lainim ol sumatin na o pilai bilong wol i wok long Poto: L-R, Dorothy Elliot, Kenidet bilong Mis Pasifik Pejen resis, Gol Medal wina bilong PNG long Weitlipting, Dika Toua, wantaim bai senis i kamap,” Mis Toua kamap long kantri bilong pastaim Kepten bilong PNG Kriket, Chris Amini. Poto: Nicky Bernard. i tok.