Jaargang 46 (Extra) nummer 8 Vernieuwd, nu ook geschikt voor mobiel en tablet! December 2020 Januari 2021 Kijk ook eens op: www.bokrotterdam.nl www.bewonershis.nl Bewonersorganisatie Kleiwegkwartier Facebook BokRotterdam

Zestig jaar tram in het Kleiwegkwartier: extra editie Tramenthousiasme In dit nummer schenken we op velerlei wijze aandacht aan het feit, dat de tram in het Kleiwegkwartier dit jaar het zestigjarig jubileum vierde.

Zonder u weet wel zou dat op een andere manier zijn gevierd. Januari 2019 liet Schiebroek - toen daar het feit van het vijftigjarig jubileum werd gevierd - zien hoe dat kon. Er was een tentoonstelling in de bibliotheek en op de dag van het jubileum liet Stichting Romeo de gehele dag een historische tram en een historische bus rijden. Zeer tot genoegen van het in grote getale toegestroomde publiek.

Zover kon het in het Kleiwegkwartier helaas niet komen. Maar wij van de Buurtkrant wilden het bovenstaande feit toch niet helemaal ongemerkt voorbij laten gaan. Vandaar dat we deze extra Buurtkrant hebben uitgebracht.

Van de gelegenheid hebben we gebruik gemaakt om niet alleen aandacht aan de komst van de tram te besteden, maar ook aan het andere openbaar vervoer in het Kleiwegkwartier zoals de bussen van de Terbregsche Omnibus Dienst (TOD) voor de oorlog en de buslijnen van de RET na de oorlog.

De redactie van dit nummer bestond uit: John Krijgsman, Chris Mast en Stef Stolk (als gast).

Als de maker van de foto niet is RET-harmonie en feesttram aan het begin van de Kleiweg nabij de Antony Duyklaan. (foto: SNR) vermeld, dan komen ze van de website Met ingang van 1 november 1960 alle trams van lijn 10 en voor de winkels de chocolade-bussen van Breur, die op tot dat moment over de Kleiweg had rovm-digitaal.nl kreeg het gehele Kleiwegkwartier de stonden imitatie-halteborden met reclame. hun weg van en naar Schiebroek het gereden, een route via het toen nieuwe tramverbinding, die we heden ten dage Ook was er een fotoherkenningswedstrijd Kleiwegkwartier aandeden. Toen de RET Rozenlaanviaduct volgen. Oplage: 5000 nog kennen. Er kwam een eindpunt in het voor het publiek. Slot van het feest op de verzocht om lijn 10 te mogen doortrekken plantsoen tegenover de Saffierstraat. vijfde november was een concert door de en de Hillegersbergse gemeenteraad De route die lijn 10 nam, wijkt nog niet eens Opmaak: Manon van Vliet De RET had van de nood een deugd RET-harmonie. met een nipte meerderheid akkoord zo veel af van de huidige van lijn 8. Druk: Goos Reclamemakers, gemaakt. Het had de fabriek van Allan, ging, riepen de Kleiwegse zakenlieden Ouderkerk aan den IJssel waar tot bedrijfsbeëindiging was In de berichtgeving van Het Vrije Volk was ach en wee. Ze belegden een grote Tot en met de Jonker Fransstraat is die overgegaan, gekocht en daardoor moest ook ruime aandacht voor de aversie, die de protestvergadering in Lommerijk en zowaar identiek. Lijn 8 gaat nu rechtsaf, maar er via de Kleiweg een railverbinding tot komst van de tram in de jaren dertig had ging de Hillegersbergse raad om. Het de toenmalige lijn 10 ging linksaf de stand komen. Daarvoor had lijn 10 zijn opgeroepen. Op een beetje smalende toon reeds genomen besluit werd ingetrokken. Goudsesingel op en via de Mariniersweg In de herinnering van eindpunt gehad aan de Kootsekade. De werd herinnerd aan het feit, dat toen ook Hoera riepen de Kleiweg-winkeliers en (!) kwam hij op het Groenendaal om via Frans Stuurman winkeliersvereniging organiseerde een een grootse feestweek was georganiseerd, ze organiseerden een feestweek, die zijn de Blaak, de Schiedamse Vest en de grootse feestweek. Niet alle winkeliers omdat een plan van de RET was verijdeld weerga niet kende. Witte de Withstraat (!) uit te komen op De herinnering van Frans Stuurman, werkten mee: 110 van de 129. om lijn 10 door hun straat te laten rijden. de Eendrachtsweg om vandaar via de toen een jongetje van acht jaar, In de oorlog verdwenen de chocolade- Westzeedijk zijn route naar Spangen te lopen parallel aan de feiten zoals Hoogtepunt van die feestweek was de Volgens HVV waren in de jaren dertig bussen van Breur. En in de jaren vijftig vervolgen. beschreven in Het Vrije Volk. Frans eerste officiële tram, die op zaterdag 31 de Kleiweggers zeer ingenomen met ging RET-lijn 45 naar Schiebroek, die Chris Mast vraagt zich met name af of er nog oktober over de Kleiweg reed. Volgens het een namaaktramhalte bewaard is Het Vrije Volk stonden de winkeliers van gebleven. Ook herinnert hij zich, dat de Kleiweg met glunderende gezichten in de etalage van slijterij Bartels een voor hun zaken, omdat ze van de komst klein modelbaantje was aangelegd van de tram een nieuwe bloei van hun waarop een model van een elektrische winkelstraat verwachten. locomotief reed met daaromheen een omhulsel van karton met een tekening De RET-harmonie gezeteld op kwasi- van een tramrijtuig van lijn 10. kloosterstoelen bovenop een oplegger ging aan de eerste tram vooraf. Die tram zelf was De versierde openingstram die - zonder fraai behangen met bloemen, groenslingers passagiers - nog een paar dagen heen en spandoeken en op de banken zaten en weer reed tussen Spangen en de tevreden lachend de bestuursleden van Kleiweg had als doel iedereen te laten het winkelcentrum Kleiwegkwartier met weten dat lijn 10 was verlengd en reclame in hun midden wethouder J. U. Schilthuis te maken voor het Kleiwegkwartier als en RET-functionarissen. Voor de feesttram winkelcentrum. zijn zegetocht langs dichte hagen van toeschouwers begon, waren in de RET Vanuit hun huis op de Kootsekade remise aan de Kootsekade vele vriendelijke zag de familie Stuurman dat er woorden uitgewisseld. gewoontegetrouw toch nog mensen naar de oude beginhalte van lijn 10 in de In eerdere berichtgeving had Het Vrije Volk Willem van Hillegaersbergstraat liepen. gesteld dat de Kleiwegwinkeliers verheugd ‘Dan ging er altijd wel ergens een raam waren, omdat lijn 10 hen uit hun isolement open en dan hoorde je: Hoehoe! en dan had verlost. Het bewijs was dat de vervolgens wijzend: De Kleiweg! Met een winkeliersvereniging, al jaren op nonactief, o ja draaiden de mensen zich dan om uit de ijskast was gehaald en de eerder en liepen haastig, soms gehinderd door genoemde feestweek had georganiseerd. strakke rok en naaldhakken, op weg naar In de feestweek was de Kleiweg versierd de nieuwe halte op de Kleiweg.’ met groen-wit-groene vlaggen evenals Enthousiaste jeugd rond het nieuwe eindpunt. (foto: J. Niehorster) 40, 45 en 60 waren de lijnen In de jaren vijftig en zestig van de vorige uitgevoerd met door Allan gefabriceerde eeuw - mijn jeugd - woonde ik in het fraaie motorrijtuigen en bijbehorende Kleiwegkwartier. Voor een liefhebber aanhangrijtuigen, de zogeheten Allans, van het openbaar vervoer viel er veel te beide eveneens met open balkon. In deze beleven. trams had de bestuurder een vaste zitplaats. Op 4 november 1967 werd lijn 14 om- Aanvankelijk lag het Kleiwegkwartier ten genummerd in lijn 4. opzichte van de stad, zoals we het cen- trum van Rotterdam noemden, tamelijk De genoemde trams met open balkons geïsoleerd. De enige mogelijkheid ernaar werden bemand door wandelende con- toe was via het zogeheten Muizengaatje, ducteurs. De conducteur zorgde onder de nauwe doorgang van de Straatweg bij meer voor de uitgifte van plaatsbewijzen Station Noord onder de spoorlijn van CS ofwel kaartjes en de afrekening ervan. naar Gouda. Als we naar de stad gingen Om hun schouder hing een zogeheten was bus 45 de eerste keuze, maar als geldwisselaar voor het sorteren en alternatief namen we ook wel tramlijn 10. uitgeven van muntgeld. De betaling van Maar daarover later meer. plaatsbewijzen ofwel kaartjes geschiedde in die tijd immers contant. Hij (in die De eerste waarneming die ik als dreumes tijd was het RET personeel altijd een had met het openbaar vervoer was RET- man) droeg ook een plat houten kistje buslijn 40 die een halte had tegenover ons met een assortiment kaartjes. Die woonkamerraam. Deze buslijn onderhield kaartjes werden enkeltjes, overstapjes een dienst tussen de Kootsekade en het en kinderkaartjes genoemd. Met een dorp Kethel dat bij Schiedam hoorde. overstapje, die werd afgestempeld, De naam Kethel was voor mij een mocht je binnen drie kwartier op een mysterieuze plaats ver weg en ik kan andere lijn overstappen. Daarnaast me ook niet herinneren daar ooit te zijn werden meerrittenkaarten verkocht, geweest. Tot 1 november 1953 hadden waaronder week- en schoolkaarten. De de RET-buslijnen letteraanduidingen, meerrittenkaarten bestonden uit knip- waaronder deze lijn naar Kethel die dan wel stempelkaarten. Die laatste met lijnletter L werd aangeduid. Op 8 gaven dan weer overstapbevoegdheid. oktober 1959 verdween buslijn 40 uit het De conducteur was bijgevolg voorzien Hillegersbergse, maar daarvoor in de Buslijn 60 met het beginpunt aan de Ceintuurbaan bij Station Noord circa 1965. van een kniptang en een datum- plus plaats kwam buslijn 60 die zijn beginpunt tijdstempel. Als de passagiers bij een kreeg aan de Ceintuurbaan bij Station Dit traject bleef zo tot op 5 april 1956 het verzorgden het streekvervoer ten noorden Spangen. Komende vanaf de Straatweg halte waren uit- en ingestapt, gaf hij het Noord. Via de Kleiweg reed deze naar Rozenlaanviaduct werd geopend. Vanuit van Rotterdam. De bus reed vanaf CS over nam de tram de lus via de Hillegondastraat vertreksignaal door het bedienen van Schiedam. Op 4 november 1967 werd lijn de Uitweg reed de bus voortaan via de de Straatweg richting Berkel en Zoetermeer. naar de Willem van Hillegaersbergstraat. Via het afrijdsignaal dat optisch zichtbaar 60 omgenummerd tot wederom lijn 40, Rozenlaan, het Rozenlaanviaduct naar Citosa had zijn eigen afwijkende gele de Kootsekade, Straatweg en Muizengaatje werd bij de bestuurder door verandering het beginpunt werd verplaatst naar de de Gordelweg, Bergsingel, Noordsingel halteborden. begon de tram zijn reis naar Spangen. van een rood naar groen licht. Ook het zuidzijde van Station Noord. en zo verder. Deze nieuwe route naar CS aankondigen van de haltes, zonder was aanmerkelijk korter. Op 1 februari Een belangwekkende trekpleister voor Deze situatie veranderde ingrijpend toen microfoon, behoorde tot zijn taak. De andere RET-buslijn in het Kleiwegkwartier 1960 onderging lijn 45 een opmerkelijke een spoor- en tramliefhebber vormde het op 31 oktober 1960 het verlengde tracé was lijn 45, tot 1 november 1953 lijn S verandering, die echter voor bewoners van complex van Allan & Co. aan de Kleiweg. Dit van lijn 10 vanaf de Straatweg over de De modernere gelede trams bezaten een genaamd. Deze lijn onderhield een dienst het Kleiwegkwartier nauwelijks betekenis was een fabrikant van spoorwegmaterieel Kleiweg naar een nieuw eindpuntlus zittende conducteur achterin het voertuig. tussen Schiebroek en Station DP, dat na had. Op die datum werd lijn 45 als ringlijn en trams. Vanaf het Rozenlaanviaduct was nabij de Centrale Werkplaats van de RET Deze hoefde niet meer te sjouwen met een 4 oktober 1953 in Centraal Station werd in exploitatie genomen waarbij het traject in dit complex met al zijn activiteiten goed feestelijk werd geopend. geldwisselaar en diverse kaartjes. Ook had omgedoopt. Komende vanaf de Ringdijk Schiebroek in twee richtingen werd bereden, waar te nemen. Vooral de traverse die in hij nu een microfoon tot zijn beschikking. was de eerste halte aan de Uitweg nabij namelijk één via de Meidoornsingel en één bedrijf was om trams en treinstellen van de Tijdens de aanleg van het nieuwe tramspoor de Schiebroekse Apotheek, die zich toen via de Wilgenplaslaan. Dit onderscheid ene hal naar de andere hal te transporteren heb ik het lassen van de spoorstaven van nabij In de bus werden de kaartjes door de nog aan de westzijde van de Uitweg was op de richtingfilm aangeduid en genoot mijn belangstelling. Op 1 februari kunnen aanschouwen. Dat geschiedde met chauffeur verkocht; bussen hadden namelijk bevond. De bus vervolgde zijn weg via bovendien werd naast het bestaande witte 1959 werden de activiteiten van Allan het zogeheten thermietlassen, hetgeen een geen conducteur. Om de tijdrovende betaling het Bergpolderpein, Kleiweg, Straatweg lijncijfer 45 op een zwarte achtergrond een door gebrek aan levensvatbaarheid zeer spectaculaire vonkenregen opleverde. in tram en bus te ontmoedigen, werden de en het Muizengaatje richting Bergweg, zwart lijncijfer 45 op een witte achtergrond beëindigd. De RET kocht dit terrein aan meerrittenkaarten ook in de voorverkoop Benthuizerstraat en via de Zwartjanstraat ingevoerd. Op 6 november 1965 werd dit voor de vestiging van hun hoofdkantoor, In die jaren werd de tramdienst onderhouden verkocht, bijvoorbeeld bij sigarenwinkels, naar de Noordsingel. onderscheid opgeheven en werden beide een busgarage en de verplaatsing van met de bekende vierassers met open maar dan tegen gereduceerde prijs. ringlijnen gecombineerd tot één ringlijn. de Centrale Werkplaats vanuit de Isaäc middenbalkon. Deze trams, waarvan een Hubertstraat. In juni 1960 kon dit complex groot aantal door Allan waren gefabriceerd, In tegenstelling tot de bussen hebben de Een grote verandering bracht de verlenging in gebruik worden genomen, waarna dateerden al van de jaren dertig. Een trams nog lang (tot 1981) hun bekende teweeg op 25 januari 1969 van tramlijn 5. enige maanden later de aansluiting op bijzonderheid was dat bij deze trams de okergele kleur behouden. Er werden nog Deze had eerder een kopeindpunt aan de het tramnet volgde door verlenging van bestuurder de schakelkast grotendeels al een tweetal veranderingen aan het uiterlijk Schieweg. Het tracé werd naar Schiebroek tramlijn 10 via de Kleiweg. staande verrichtte. Eventueel kon hij gebruik van de RET voertuigen aangebracht die de doorgetrokken door middel van een maken van een zadel dat op een standaard aandacht trokken. Alle trams werden vanaf eigen tramviaduct over de Gordelweg, Zoals gezegd vormde tramlijn 10 een was bevestigd. 1 juli 1957 voorzien van richtingaanwijzers Noorderkanaal, rijksweg A20 en de spoorlijn alternatieve verbinding naar de stad. In de aan de zijkant van het voertuig en in 1965 CS-Gouda. Zodoende verkreeg Schiebroek jaren vijftig had lijn 10 zijn begin- en eindpunt De andere tramlijn in het Kleiwegkwartier was werd het rode, ronde RET-logo vervangen zijn eigen snelle verbinding met het centrum. aan de Willem van Hillegaersbergstraat tramlijn 14 die de dienst onderhield tussen door met wit omrande zwarte letters RET. Op hetzelfde moment werd ringlijn 45 naar bij de tramremise. Lijn 10 onderhield de Molenlaan en het Heemraadsplein via Schiebroek opgeheven en werd een nieuwe de verbinding tussen Hillegersberg en de Straatweg. Deze dienst werd vanaf 1950 Stef Stolk lijn 45 in exploitatie genomen over het traject CS-Kleiweg bij de Zonnebloemstraat. Buslijn 45 maakte daartoe een lus bij het pleintje tussen de Centrale Werkplaats van de RET en de Zonnebloemstraat. Komende vanaf het Rozenlaanviaduct sloeg de bus op de Rozenlaan linksaf de Akkerwindestraat in alwaar zich een halte bevond en ging vervolgens linksaf de Kleiweg op naar zijn eindpunt. De route terug liep via de Kleiweg, Begoniastraat en de Rozenlaan. Deze Bus 45 in 1965 op de Rozenlaan, sinds verandering was voor de bewoners van het dat het Rozenlaanviaduct in 1956 was Kleiwegkwartier een grote verbetering. Door geopend, was bus 45 er present. in te stappen bij het beginpunt of op de (foto’s Stef Stolk) Rozenlaan bij de Oranjekerk, was je vrijwel altijd verzekerd van een zitplaats. Voordien was dat wel anders. Toen de bus nog uit Schiebroek kwam en je richting centrum wilde, mocht je, met name in het spitsuur, blij zijn als je mee kon rijden; de bus was in Schiebroek al overvol met passagiers. Naderhand, op 20 september 1982, werd buslijn 45 verlengd naar het toen pas geopende Sint Franciscus Gasthuis.

De RET bussen waren destijds geschilderd in de bekende gele okerkleur. In 1965 verschenen de eerste DAF- standaardbussen die van een wijnrode kleur waren voorzien. Geleidelijk werd die kleur de standaardkleur.

Een vreemde eend in de bijt vormden Nadat Schiebroek in januari 1969 zijn eigen tramverbinding kreeg, werd het eindpunt van bus 45 verlegd naar het pleintje (inmiddels een de lichtgroene bussen van Citosa. Deze plantsoen) tussen de Centrale Werkplaats van de RET en de Zonnebloemstraat. Zestig jaar tram in vogelvlucht

Op 11 augustus 1960 besloot de maar nog niet voor passagiersvervoer. Rotterdamse gemeenteraad op voorstel De inventaris van de oude werkplaats in van het college van B &W om op de de Isaäc Huberstraat in Crooswijk werd Kleiweg tramrails aan te leggen vanaf de grotendeels per tram overgebracht naar Straatweg naar een nieuw eindpunt ter de nieuwe opstallen. Dat gold ook voor hoogte van de Saffierstraat. Daar zou trams in diverse stadia van onderhoud en dan tevens een spoor worden gelegd reparatie die van Crooswijk naar de Kleiweg naar de kort daarvoor aangekochte werden gesleept. opstallen van de trein- en tramfabriek van de firma Allan, die dienst ging doen Na de ingebruikstelling van het nieuwe als centrale werkplaats voor de RET. tramtraject op 30 oktober begon de echte dienstregeling op dinsdag 1 november Ook eerder waren er al plannen gemaakt 1960. Tramlijn 10, die tot dan toe een voor een tramverbinding over de Kleiweg, eindpuntrondje draaide via Hillegondastraat zie daarvoor ook de achterpagina. Ook in – Willem van Hillegaersbergstraat – 1941, na de annexatie van Hillegersberg Kootsekade, ging over de Kleiweg rijden. Lijn en Schiebroek door Rotterdam, werd 10 reed via Zaagmolenstraat, Mariniersweg, er serieus werk van gemaakt om het Blaak, Witte de Withstraat, Westzeedijk Kleiwegkwartier per tram te ontsluiten. en Marconiplein naar Spangen en gaf de Afbuigende en kruisende stukken tramrails bewoners van het Kleiwegkwartier dus een voor het kruispunt bij de Straatweg werden directe verbinding met grote delen van de gefabriceerd en gereedgelegd, maar stad. In de spitsuren werd met negentien vervolgens waren er andere prioriteiten in de dienstwagens om de vier minuten gereden. oorlogsjaren. In 1949 werd als eerste aanzet Ook verschenen er anonieme tramlijnen het kruisstuk om vanuit de Kootsekade op de Kleiweg: voor het personeel van de rechtuit naar de Kleiweg te kunnen rijden RET-kantoren en de werkplaats reden ’s ingebouwd in de sporen van lijn 14 naar de morgens en ’s middag personeelstrams Molenlaan. Maar verder gebeurde er weer van/naar Charlois en het Marconiplein. niks. Tot dus in 1960 het besluit viel de tramlijn nu echt aan te leggen. In 1967 werd het Rotterdamse tramnet gereorganiseerd in verband met de komst In voorgaande jaren was de rijbaan van de eerste metrolijn. De Kleiweg werd van de Kleiweg al verbreed door het voortaan bediend door lijn 6, die nog wel De botsing op 14 december 1984 waarbij lijn 6 in een etalage met kerststollen en - kransen terecht kwam. verwijderen van de voortuinen bij huizen naar Spangen ging, maar reed via de die daarover beschikten. Blijkbaar had Coolsingel in plaats van de Mariniersweg. Bij een herschikking van het tramnet kwam uit 1957, de in de jaren zestig gebouwde altijd tot vreugde van de omwonenden – ook de RET, die toen nog zelf de tramsporen In 1969 werd de Witte de Withstraat vanaf 28 mei 2000 lijn 3 naar Blijdorp Düwags en vanaf de jaren tachtig de gebruik gemaakt van het werkplaatsterrein, aangelegde, de tekeningen al gemaakt en verruild voor een nieuwe tramroute over de over de Kleiweg te rijden, via CS en een hoekige wagens van de series 700 en waar een keerlus met opstelsporen ligt. was er genoeg rails op voorraad om al op Schiedamsedijk naar de Westzeedijk. rondje door het stadscentrum. De directe 800, de laatste trams die nog door de RET Omgekeerd wijkt lijn 8 nog wel eens uit maandag 15 augustus te beginnen met de verbinding met CS was nieuw voor het zelf waren ontworpen. Tegenwoordig zijn naar het eindpunt aan de Molenlaan, zoals werkzaamheden. Eind september lagen In 1968 werd het Bergpolderplein nieuw Kleiwegkwartier. er de door Alstom (Frankrijk) gebouwde in 2019-2020 bij de werkzaamheden bij de de rails en de nieuwe bestrating er in, het ingericht, waarbij het tramspoor richting lagevloertrams de Citadis. Uitweg en het Bergpolderplein. Keren via ophangen van de bovenleiding volgde Straatweg verlegd werd naar de noordkant De in 2002 aangetreden wethouder Hulman de remise aan de Kootsekade is er niet in een zelfde hoog tempo. In het huidige van het elektriciteitshuisje annex pissoir. (VVD) zette de botte bijl in het Rotterdamse Toen lijn 10 over de Kleiweg ging rijden was meer bij omdat de nieuwe Citadis trams tijdsgewricht vol stroperigheid is het Ruim dertig jaar lang reed lijn 6 vrijwel openbaar vervoer. In de zomer van 2003 er op iedere tram nog een conducteur, die te groot zijn om in die remise een bocht te aanleggen van een nieuwe tramlijn binnen ongewijzigd van de Kleiweg naar Spangen. reed lijn 3 ’s avonds nog maar om het half met de karakteristieke geldwisselaar op de kunnen nemen. drie maanden onvoorstelbaar. Door de bouw van de Willemsspoortunnel uur, per 24 mei 2004 reed de laatste rit buik de kaartjes (enkeltjes, overstapjes, werd tussen 1991 en 1996 niet via Hofplein van de dag al om 20.00 uur. Het was de kinderkaartjes) verkocht. In de jaren Wanneer voor de zoveelste keer een te Op 22 oktober 1960 vonden de eerste en Coolsingel gereden, maar via Oostplein opmaat naar een volledige opheffing van zeventig werden die vervangen door de hoge vrachtauto de trambovenleiding bij proefritten plaats met motorwagen 220 en Blaak. tramlijn 3 op zondag 23 augustus 2004. zelfbediening, met stempelautomaten en het Muizengaatje had vernield werd er (bouwjaar 1924) die toen nog aanwezig De Kleiweg werd tramloos, de rails werden eigen RET-rittenkaarten waar de automaat vroeger een tijdelijke tramlijn tussen de was ten behoeve van interne transporten. Wel gingen de frequenties geleidelijk omlaag alleen nog bereden door transporten bij het stempelen een hoekje afknipte. In mei Molenlaan en de Kleiweg ingesteld, waarbij Tegenwoordig behoort deze tram tot de naar tien, twaalf en vijftien minuten. Enerzijds naar/van de werkplaats. Bus 45 bood een 1982 reden op lijn 6 de laatste spitsuurtrams de passagiers dan werden getrakteerd collectie van het Trammuseum aan de door teruglopende passagiersaantallen schamel alternatief via een grote omweg met conducteurs. op een ritje door de tramremise aan de Kootsekade. Vanaf 24 oktober reden (vooral ’s avonds), anderzijds door de inzet door Blijdorp naar Rotterdam CS. (De tram Kootsekade. Sinds de komst van de er iedere dag trams over de Kleiweg, van steeds grotere trams. naar Schiebroek had alleen een halte aan Vanaf de jaren tactig kwamen het zone- Citadis-trams en de sanering van de het eind van de Kleiweg nabij de Robert tarief en de strippenkaart, in het begin tramkruising Kleiweg-Straatweg in 2017 zijn Owenstraat en ook Randstadrail bestond van deze eeuw opgevolgd door de OV- dit soort bewegingen niet meer mogelijk. nog niet). chipkaart. En na alle automatisering en ontmenselijking kreeg in november 2003 Het ernstigste ongeluk in al die tijd vond Van januari tot augustus 2006 reden de toen over de Kleiweg rijdende lijn 3 plaats op 14 december 1984. Lijn 6 kwam er (voorlopig) toch weer trams over de als laatste van de RET-tramlijnen weer de op de Straatweg in botsing met een Kleiweg, omdat lijn 4 niet naar de Molenlaan tramconducteurs terug. bestelbus van het GEB en raakte daardoor kon rijden wegens werkzaamheden in de bij het wissel uit de rails. Na eerst nog Bergse Dorpsstraat. Het aantal instappers De tramroute over de Kleiweg is in de een geparkeerd staande auto te hebben in lijn 4 bleek bemoedigend hoog, wat afgelopen decennia regelmatig gebruikt geramd kwam de tram tot stilstand tegen mede bijdroeg aan de beslissing van de als uitwijkmogelijkheid. Bij werkzaamheden de gevel van bakkerswinkel Van der Meer RET om per 10 december 2006 weer een elders hebben bijvoorbeeld de tramlijnen & Schoep. Wat zonde van mijn kerstetalage tramlijn van de Kleiweg naar Spangen in naar de Molenlaan en naar Schiebroek was het commentaar van de verkoopster. Er te stellen, nu met het lijnnummer 8. En verschillende keren tijdelijk hun eindpunt vielen vier gewonden: de bestuurder van de zo is het nu al weer veertien jaar. Met aan de Kleiweg gehad. Daarbij werd – niet tram, de bestuurder van de auto die werd (tot de corona-crisis) als basisfrequentie geramd en twee passagiers van de tram. een tienminutendienst, in de weekenden om het kwartier, ’s avonds om de twintig Zestig jaar geleden reed lijn 10 in de minuten. spitsuren iedere vier minuten over de Kleiweg. Maar de tijden zijn veranderd. Het In 2011 werd het eindpunt Kleiweg aantal inwoners van het Kleiwegkwartier is aangepast voor de nieuwe, langere Citadis- sindsdien gehalveerd en de autodichtheid lagevloertrams. Voor een gelijkvloerse is enorm toegenomen. De RET-kantoren instap werden twee verhoogde halteperrons zijn verhuisd naar de Laan op Zuid aangelegd en het tweede spoor in de keerlus en bijna alle werkplaatsmonteurs en De aanleg van de tramrails op de Kleiweg rond september 1960. werd verlengd. Op een makkelijker instap buschauffeurs komen per eigen vervoer (foto: collectie Ton van Eijsden) bij de halte Bergpolderplein moesten naar de Kleiweg. Verder zijn tram en metro we wachten tot april 2020, toen na acht bij Melanchthonweg voor sommigen een maanden werkzaamheden aan tramrails, beloopbaar en snel OV-alternatief en heeft riolering en wegdek bij de kruising met door de werkzaamheden bij de Uitweg de Uitweg een verhoogde halte voor en Bergpolderplein een groot deel van tram en bus in gebruik werd genomen. de wijk acht maanden lang geen redelijk De tramhalte ter hoogte van Albert Heijn openbaar vervoer gehad. Dat heeft allemaal vergt nu al zo’n tien jaar een flinke klim zijn weerslag op het gebruik van tram 8. om in de tram te komen, nog hoger dan Ofschoon het best nog een drukke lijn is, voorheen bij de oudere trams. Jammer kan iedereen zien dat dat niet (meer) geldt genoeg heeft de RET het gegeven dat er voor het gedeelte tussen station Noord en acht maanden lang geen trams over de het eindpunt Kleiweg. De corona-crisis heeft Kleiweg reden niet benut om meteen deze het OV-gebruik nog veel verder verminderd, halte te verbeteren. reden voor de RET om de frequentie De versierde laatste rit met conducteur overdag onlangs te verlagen van een tien- In de afgelopen zestig jaar hebben alle op 28 mei 1982 van lijn 6. In de winter van naar een twaalfminutendienst. Het zal nog tramtypen die bij de RET reden of rijden, 1981-82 reden in de spits nog twee 2 Al- wel geruime tijd duren voordat die daling in passagiers over de Kleiweg vervoerd. De lanstellen. Dat waren de laatste trams met belangstelling teniet is gedaan. Hopelijk is vooroorlogse vierassers, de in 1948-50 bij conducteurs op de Rechter Maasoever. In lijn 8 die hersteltijd nog gegund. de Allan-fabriek aan de Kleiweg gebouwde 2003 zou de conducteur zijn rentree maken. Allan-tramstellen, de Zwitserse Schindlers (foto: John Krijgsman) John Krijgsman Lijn 10 in de winter van 1966 in de sneeuw bij het eindpunt. De chocoladebussen van Breur

Staatsiefoto van het TOD personeel voor het stadhuis in Rotterdam. Tweede van rechts directeur Breur, naast hem (waarschijnlijk) zijn in de oorlog omgekomen zoon, getroffen door geallieerd vuur op een voedseltocht naar Noord- Nederland. De keus van de locatie was een provocatie van Breur gezien de voortdurende tegenwerking van het Rotterdamse gemeentebestuur. Autobusdienst TOD, afkorting van busdienst van Hillegersberg naar Rotterdam schuin oog naar de belangen van de mogen thans in tegenstelling tot de de laatste tijd genomen door GS en het Terbregsche Omnibus Dienst, nieuwe en dat men dus had beredeneerd, dat RET, die al jaren een aanzienlijk verlies gemeentelijke trams en bussen op elk gemeentebestuur van Rotterdam als in stijl onder directie van C. A. Breur, was gehuchten als Schiebroek en Terbregge nog leed. De gemeente Rotterdam stond willekeurig punt stoppen voor het in- en strijd met het algemeen belang ten sterkste in bedrijf vanaf 16 mei 1931. Er waren geen rechtstreekse verbinding hadden met onder financieel toezicht van de provincie, uitlaten van passagiers. De gemeente werden afgekeurd. twee lijnen T (van Terbregge) en S (van Rotterdam. Doch dat zodra de vergunning dus de belangen liepen parallel. Met de wilde daar een eind aan maken door Schiebroek). Lijn T volgde de Straatweg was verleend, die ging worden gebruikt voor tariefsverlagingen van zijn buskaartjes in vaste halteplaatsen aan te wijzen. Ook Kennelijk bracht de sterke tegenstand en bediende zo het Kleiwegkwartier, lijn S vervoer van Hillegersberg naar Rotterdam. de vanaf 1933 ingezette crisistijd groeide vanwege de hinder in drukke straten van de bevolking in Hillegersberg en kwam vanuit Schiebroek via de Ringdijk, de Breur uit tot een figuur die door de burgerij van het menigvuldig stoppen van de Schiebroek de gemeente Rotterdam tot Uitweg en de Kleiweg naar de Straatweg. Op 21 februari 1934 kwam de op handen werd gedragen. bussen. De TOD kreeg in het Rotterdamse een andere strategie. Van azijn ging men Beide lijnen hadden hun eindpunt aan gemeenteraad van Hillegersberg bijeen in vervoersgebied maar vier vaste halten. Het over op stroop, midden 1937 was de TOD het Hofplein, het toenmalige centrum een niet-openbare zitting. Er lekte uit, dat op Bewonersorganisaties betoogden, dat leek daardoor vooral een maatregel om gepaaid. Rotterdam besloot van de TOD lijn van Rotterdam. De verbinding via het de agenda stond het voorstel om tramlijn de sterk verminderde opbrengsten van de TOD dwars te zitten. Doch de TOD trok T te kopen voor ƒ 85.000. Breur kon bijna Muizengaatje was de levensader van het 23, die zijn eindpunt had in de Willem van de RET als oorzaak hadden de sterk zich niets aan van de nieuwe regel en bleef niet anders want in de toekomst zou door Kleiwegkwartier; een Rozenlaanviaduct Hillegaersbergstraat, door te trekken naar verminderde inkomsten van het publiek en passagiers ook op andere plaatsen laten veranderde wetgeving zijn concessie toch was nog een toekomstvisioen. de Balsemijnstraat, de toenmalige naam het toegenomen gebruik van de fiets en de in- en uitstappen. De TOD werd op de bon ten einde komen. Lijn S uit Schiebroek, die voor de Zonnebloemstraat. Rotterdam wilde auto en niet de concurrentie van de TOD. geslingerd. Een zelfde kwestie speelde ook het Kleiwegkwartier bediende, bleef Op de Straatweg reed ook - sinds 1924 - zelfs veertigduizend gulden betalen voor met de Schiedamse en Vlaardingese bestaan tot eind 1940 toen hij door de tram 14 van de RETM, dat als particulier de onteigening van de voortuintjes op de Het tweede front betrof de vaststelling van busondernemers. De kantonrechter sprak RET werd overgenomen. De TOD ontving bedrijf was begonnen, maar in 1927 door de Kleiweg en de nieuwe bestrating. de haltes en de mogelijke wijziging van de hen vrij, het OM ging in beroep, bij de daarvoor een bedrag van ƒ 37.000. Breur gemeente Rotterdam was overgenomen. eindpunten van de buslijnen. GS had een rechtbank vorderde de officier van justitie zou vanwege het verlies van zijn positie Met negen tegen acht stemmen werd het commissie ingesteld met als doelstelling ook vrijspraak. Rotterdam haalde bakzeil gedurende twaalf jaar een jaarlijkse Nadeel van beide buslijnen voor de bewoners voorstel aangenomen. Maar de tegen- de concurrentie voor de noodlijdende RET en vergrootte in maart 1937 het aantal vergoeding ontvangen. van het snel groeiende Kleiwegkartier was, stemmers (liberalen, anti-revolutionairen weg te nemen. Alle autobusdiensten zouden vaste halten voor de TOD tot zeven, dat dat de bussen al vaak vol waren, als ze een enkele katholiek) lieten het er niet een ander eindpunt krijgen, niet meer in was een redelijk aantal. Helaas voor hem profiteerde hij daar maar het Kleiwegkwartier bereikten. Breur vroeg bij zitten. Ze mobiliseerden de publieke het centrum maar aan de rand. De TOD vier jaar van. Hij overleed nog tijdens de daarom aan het College van Gedeputeerde opinie. Op 4 april was er een druk bezochte bij de Heer Vrankestraat. Daar zouden de Alle tegenwerking voor de TOD had oorlog op 56-jarige leeftijd in zijn huis aan Staten (GS) van Zuid-Holland om een nieuwe protest vergadering in Lommerijk. Een paar passagiers moeten overstappen op de tram. geleid op vrijdag 10 juli 1936 tot een grote de Ringdijk op donderdag 12 oktober 1944 concessie voor een lijn met als beginpunt weken later ging de gemeenteraad - nu in protestvergadering in Lommerrijk. Er waren na een ziekte van slechts enkele dagen de Da Costastraat, de huidige Saffierstraat. een openbare zitting - overstag met negen Bij de hoorzitting van deze commissie meerdere sprekers onder wie burgemeester volgens de overlijdensadvertenties, die Die straat hoorde tot het zuidelijk gedeelte tegen vijf, bij drie onthoudingen. Spronkers, vertelde Breur over de geschiedenis van J. P. H. Dhont van Schiebroek. Zijn collega onder meer verschenen in het Dagblad van van de gemeente Schiebroek. Formeel voorman van de SDAP, beschuldigde de zijn bedrijf. In mei 1931 had hij de exploitatie Van Kempen van Hillegersberg koos thuis Rotterdam en De Telegraaf. was het zodoende een extra buslijn vanuit organisatoren van de protest demonstratie ter hand genomen, de vorige eigenaar had te blijven. De voorzitter van die vergadering, Schiebroek naar Rotterdam. van corruptie, hetgeen leidde tot groot aan de RET het voorstel gedaan het bedrijf de jurist W.A.C. van Dam, zei in zijn In een kranten necrologie van 20 oktober tumult op de publieke tribune. Volgens het voor dertig duizend gulden over te nemen, inleiding, dat de overheid over een ruime 1944 heette het dat het mede aan zijn Breur had de gemeente Schiebroek aan zijn Rotterdamsch Nieuwsblad werd Spronkers een jaar van onderhandelingen met de RET machtsbevoegdheid moet beschikken ondernemingsgeest was te danken dat zijde, maar binnen Hillegersberg waren er na afloop opgewacht door enige personen, had niets opgeleverd. Daarop had hij het om het openbare huishouden te kunnen tussen Rotterdam en de belangrijke mede- maar ook tegenstanders. Dat had die een dreigende houding innamen, maar bedrijf overgenomen, inclusief een schuld inrichten, maar dat daar grenzen aan randgemeenten Hillegersberg en Schiebroek te maken met een dreigement van RET- was de politie tussenbeide gekomen. van zeventig duizend gulden. Inmiddels was zijn gesteld van recht. En dat men thans een geregelde verbinding was ontstaan, die directeur dr. ir. J.G.J.C. Nieuwenhuis. Hij had het materiaal geheel vernieuwd en stond de bijeen was om te getuigen dat er onrecht in niet geringe mate had bijgedragen tot verklaard dat als de TOD die concessie zou Er waren nog twee andere fronten, waar TOD te boek als een populaire modeldienst. geschiedde. Volgens Dhont misbruikten de aantrekkingskracht van beide plaatsen krijgen hij het trambedrijf naar Hillegersberg de strijd tussen de RET en de TOD zich Ruim zestig mensen vonden er werk, 22 GS hun bevoegdheid tot het goedkeuren als woonwijken. Die geregelde verbinding stop zou zetten. Na lang aarzelen gaf GS afspeelde. Het eerste was het tarief. Onder autobussen reden de lijnen, het personeel van de tarieven. Ten aanzien van de was er via zijn chocoladebussen, zoals Het aan de TOD een andere concessie voor een het bewind van Breur was de TOD zo verdiende een ruim loon en genoot gunstige vaste halten lag het er volgens Dhont ook Vrije Volk in 1960 enigszins denigrerend had lijn U (van Uitweg). Die ging op 5 november succesvol, dat het regelmatig de ritprijzen arbeidsvoorwaarden zoals doorbetaling van duimendik op, dat Rotterdam de exploitatie opgemerkt. Chcoladebruin waren ze maar van dat jaar van start. kon verlagen. Breur had in korte tijd van het loon bij ziekte, veertien dagen vakantie en onmogelijk wilde maken. Volgens hem voor een deel, in de jaren dertig was het juist een tienrittenkaart voor een gulden, een vrije uniformkleding. GS aarzelde wederom, hadden de thans genomen beslissingen in de gele kleur die de aandacht had getrokken. De strijd tussen de TOD en de RET ging elf rittenkaart en later een twaalfrittenkaart uiteindelijk veranderde er niets. brede kring verbittering gewekt en waren verder bij de Raad van State. In juni 1933 gemaakt. In 1934 wilde Breur een nieuwe zij zodoende niet geschikt om eerbied voor Chris Mast betoogde Nieuwenhuis daar dat GS geen prijsverlaging, maar daar staken GS een In mei 1936 had Rotterdam een wijziging het gezag te bevorderen. De vergadering vergunning zou hebben verleend voor een stokje voor. Dat college keek met een van de politieverordening doorgevoerd. Uit nam een motie aan, waarin de maatregelen de toelichting: De particuliere autobussen