5. Swot Analiza Za Turizam U Južnoj Srbiji

Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Mike Sharrocks

Septembar, 2007 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

IZDAVAČ Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga Stojana Ljubića 12, Leskovac Tel/fax: +381 16 233-440, 233-441 E-mail: [email protected] www.centarzarazvoj.org

AUTOR Mike Sharrocks

SARADNICI Jelena Pavlović Predrag Stošić

RADNA GRUPA Besnik Sadiku, Dragiša Nikolić, Viktor Stanković, Saša Dodić, Dragana Stanković, Ljuben Gligorov, Saša Marković, Ljubiša Savić, Slobodan Dimitrijević, Jelica Stevanović, Mirjana Marković, Srbijanka Božović

FOTOGRAFIJE Dragan Milovanović, Milisav Milovanović, Želko Sinobad

PREVOD Lirije Selmani Misini Biljana Stanković

GRAFIČKI DIZAJN "Futura" - Leskovac

ŠTAMPA "Media Art" - Leskovac

TIRAŽ 200 primeraka

IZRADU STUDIJE POMOGLI Ministarstvo Ekonomije i regionalnog razvoja - Sektor za turizam Turistička organizacija - Beograd Elektrodistribucija - Leskovac Narodni muzej - Leskovac

MIR 2 - Program razvoja i oporavka opština finansiraju i partnerski sprovode Vlada Republike Srbije, Evropska unija - Evropska agencija za rekonstrukciju (EAR), Kraljevina Švedska - Švedska agencija za internacionalni razvoj (Sida), Republika Austrija - Austrijska razvojna agencija (ADC/ADA), Ambasada Kraljevine Norveške i Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Sadržaj 1. UVOD ...... 4 1.1. Uvod i delokrug rada ...... 4 1.2. Struktura izveštaja ...... 4 2. TURIZAM U SRBIJI...... 5 2.1. Turizam i administrativne strukture...... 5 2.2. Turizam i ekonomija...... 6 2.3. Vlasništvo nad zemljom ...... 6 2.4. Nacionalna turistička strategija...... 7 2.5. Turizam i obuka u ugostiteljstvu...... 10 3. REGION JUŽNE SRBIJE...... 11 3.1. Geografski opis...... 11 3.2. Strateške komunikacione veze...... 13 3.3. UNDP/MIR2 inicijativa...... 13 3.4. Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga...... 13 3.5. Regionalna strategija razvoja za južnu Srbiju ...... 14 3.6. Trend poseta regionu...... 16 4. PREGLED TURIZMA PO OPŠTINAMA ...... 18 4.1. Opštinski kontekst ...... 18 4.2. Opština Medveđa...... 19 4.3. Opština Bojnik...... 21 4.4. Opština Lebane ...... 22 4.5. Opština Vlasotince...... 24 4.6. Opština Leskovac...... 26 4.7. Opština Crna Trava...... 28 4.8. Opština Vladičin Han ...... 29 4.9. Opština Surdulica...... 30 4.10. Opština Vranje ...... 32 4.11. Opština Bosilegrad...... 34 4.12. Opština Trgovište...... 35 4.13. Opština Bujanovac ...... 36 4.14. Opština Preševo ...... 38 5. SWOT ANALIZA ZA TURIZAM U JUŽNOJ SRBIJI...... 40 5.1. Snage ...... 40 5.2. Slabosti ...... 40 5.3. Šanse...... 40 5.4. Pretnje...... 41 6. KLJUČNI PREDLOZI ZA TURIZAM ...... 42 6.1. Strategija za razvoj turizma ...... 42 6.2. Glavne aktivnosti koje treba ostvariti...... 44 6.3. Prioritetni projekti...... 45 7. PRIORITETNI PROJEKTI ZA RAZVOJ TURIZMA...... 47 7.1. Program boravka u domaćinstvima u ruralnom turizmu ...... 47 7.2. Regionalna turistička organizacija...... 47 7.3. Marketinška studija smeštaja posetioca...... 48 7.4. Integrisani razvoj resora banjskog lečenja...... 48 7.5. Uslužni objekti duž puta E-75 ...... 49 7.6. Projekti obnove centara gradova ...... 49 7.7. Poboljšanja prirodne sredine za glavne turističke atrakcije...... 50 7.8. Turističke putanje i signalizacija za pravce kretanja ...... 50 7.9. Projekat marketinga regionalnog turizma...... 51 8. PROGRAM ZA IMPLEMENTACIJU PROJEKTA...... 52 8.1. Faze programa ...... 52 8.2. Sledeći koraci...... 52 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

1. UVOD

1.1. Uvod i delokrug rada

Ovaj izveštaj o Planu razvoja turizma u južnoj Srbiji naručio je septembra 2007. godine Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga (CRJPO) a finansirao ga Program za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP) u južnoj Srbiji, kao deo Programa razvoja i oporavka opština (MIR), faza 2.

Jedna od prvih stvari koje je CRJPO uradio po osnivanju bila je identifikacija sedam prioritetnih regionalnih projekata.Plan razvoja turizma u južnoj Srbiji jedan je od sedam prioritetnih projekata. Cilj ovog projekta je izrada održivog plana razvoja turizma u regionu i identifikacija ključnih projektata i aktivnosti. U izradi Plana razvoja turizma trebalo je obaviti sledeće zadatke:

 Analizu i pregled postojećih relevantnih dokumenata;  Posete mestima koja su turističke atrakcije u regionu;  Konsultacije i sastanke sa ključnim ljudima i zainteresovanim stranama u oblasti turizma;  Pripremu prioritetnih projekata i predloga u turizmu.

1.2. Struktura izveštaja

U ovom izveštaju prvo se pravi pregled i evaluacija sektora turizma na nacionalnom nivou u pogledu administrativnih struktura, doprinosa ekonomiji, šeme dolazaka posetioca i nacionalne strategije za turizam (Deo 2). Deo 3 bavi se situacijom u regionu južne Srbije u smislu njenog geografskog i stra- teškog konteksta, aktivnostima MIR2 i CRJPO, Regionalnom strategijom razvoja koju je uradila Evropska agencija za rekonstrukciju (EAR) i šemom poseta turista za ovaj region. Pregled situacije u turizmu u svakoj od opština urađen je u Delu 4. On pokriva turističke sadržaje u petogodišnjim strate- gijama razvoja, kao i procenu glavnih turističkih resursa. Komentari i preporuke dati su za svaku od opština.

Deo 5 daje kratku SWOT analizu (snage, slabosti, šanse i pretnje) za region. U Delu 6 dati su ključni regionalni predlozi za turizam, koji pokrivaju glavne atrakcije, tematske proizvode, ciljna tržišta i moguće veze. U Delu 7 iznose se prioritetni razvojni projekti u turizmu. Deo 8 predstavlja zaključak sa programom implementacije po fazama.

Vlasinsko jezero

4 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

2. TURIZAM U SRBIJI

2.1. Turizam i administrativne strukture

Nacionalna turistička administracija: Sektor za turizam, koji čini deo Ministarstva za ekonomiju i regionalni razvoj, bavi se turizmom u Srbiji. Državni sekretar za turizam, koji se nalazi na čelu sektora, bavi se nacionalnom politikom i planiranjem na državnom nivou. Sektor za turizam takođe radi kate- gorizaciju hotela u celoj zemlji. Nekoliko izmena na nivou ministarstava i Sektora koje utiču na turizam, desile su se istovremeno sa promenama u Vladi u poslednjih pet godina. Na primer, pre oko godinu dana, turizam je na ministarskom nivou bio deo Ministarstva trgovine, turizma i usluga.

Tokom 2006. godine bivše Ministarstvo trgovine, turizma i usluga pripremilo je dva dokumenta, Investirajte u turizam u Srbiji i Strategija razvoja turizma Srbije, koji postavljaju kontekst za dalji razvoj turizma u zemlji. Sadržaj ovih dokumenata opisan je u daljem tekstu. Planiranje u Srbiji radi se na nacionalnom i opštinskom nivou, bez oficijelne regionalne organizacije koja bi ispunjavala funkcije u turizmu ili planiranju. Urbanistički planovi se pripremaju na desetogodišnji period.

Turistička organizacija Srbije (TOS) je nacionalna agencija koja se bavi promovisanjem turizma u zemlji. Ona se bavi i turističkim marketinškim istraživanjima i sakuplja relevantne informacije o turizmu. Marketinške aktivnosti najčešće se fokusiraju na predstavljanja na međunarodnim sajmovima turizma u Londonu, Moskvi i Berlinu kao prioritetima, sa malo naglaska na međuregionalnu saradnju sa, na primer, Rumunijom, Bugarskom ili Mađarskom, zbog ograničenja u budžetu. Marketinški fokus je na skijanju (Zlatibor i Kopaonik), lekovitim banjama, gradskim sredinama u Beogradu, na plovi- dbama po Dunavu i na planinama. Glavna inostrana tržišta su Crna Gora, Makedonija, Bugarska, Ne- mačka i Velika Britanija. TOS i Turistička organizacija Beograda često zajednički nastupaju na internacionalnim turističkim sajmovima.

TOS je u poslednjih pet godina u fazi reorganizacije što za posledicu ima nedostatak operativnog kontinuiteta. U smislu važnosti južne Srbije u nacionalnom kontekstu, i još preciznije u TOS marke- tinškoj perspektivi, region ima veoma nizak prioritet. U stvari, TOS marketinški dokument, Srbija: Iskusite je svim svojim čulima, ne pominje region niti jednu od atrakcija u ovoj oblasti.

Opštinska turistička administracija: U Srbiji ne postoji regionalna turistička administracija. Opštine su preuzele funkcije u turizmu na lokalnom nivou i u nekim slučajevima, osnovale zasebne turističke organizacije. Ove turističke organizacije se finansiraju iz opštinskog budžeta i krakteristično je da imaju male kancelarije sa jednim ili dvoje zaposlenih. Opštinske turističke organizacije rade lokalni marketing turističkih atrakcija (najčešće izradom brošura), sakupljaju statističke podatke i osnivaju turističke informativne centre. Opštine i njihove turističke organizacije takođe vrše katego- rizaciju privatnog smeštaja i smeštaja u pansionima (ali ne i hotela kojima se bave na nacionalnom nivou) po sistemu zvezdica i često upućuju posetioce u njih. Kategorizacija se vrši na osnovu posto- jećih kapaciteta, veličine soba, da li su kupatila zajednička ili ne itd.

Boravišne takse u hotelima po gostu sakupljaju opštine (oko 70 dinara po gostu) gde prihod ide direktno u opštinski budžet. Jasno je da samo mali procenat ovog novca zaista može biti prikupljen (verovatno ne više od 20 %). Visina taksi varira od opštine do opštine. Međutim, prikupljene takse ne investiraju se direktno u turističke objekte. Porez na dobit turističkih preduzeća takođe je uzet u obzir i može se efektivnije iskoristiti ukoliko se jedan deo usmeri na razvoj turizma.

Zakon o turizmu 2005: Zakon o turizmu usvojila je Skupština Republike Srbije u maju 2005. godine. Između ostalih tema vezanih za turizam, zakon određuje uslove za definisanje turističkih oblasti, zatim definiše šta je turistički region, koje su funkcije TOS-a kao i lokalnih turističkih organizacija, definiše turističke takse i Turistički razvojni fond. Turističku oblast, na osnovu Zakona, definisalo je tadašnje Ministarstvo trgovine, turizma i usluga. Ona se može izdavati privatnom sektoru kroz zaje-

5 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

dnička ulaganja na osnovu tenderskog postupka. Ovo je relevantno za integralni model razvoja resursa. Zakon o turizmu je u procesu revidiranja kako bi se fokusirao na promene u poslovanju turističkih agencija. Turističke takse i njihovu visinu određuje opština po gostu. Osim toga, postoje određene "turističke oblasti" u kojima se naplaćuje turistička taksa za razvoj od koje 80% ide u opštinske fondove a 20% u Republički turistički fond za razvoj. Ovim fondom upravlja relevantno nacionalno ministarstvo i do sada je finansiralo pripremu nacionalne strategije za turizam, obuku i investicione programe, projekte i razvoj infrastrukture, kao i ostale aktivnosti koje mogu da pomogu u poboljšanju uslova za investicije u zemlji. Turistički fond za razvoj, osnovan u junu 2005. godine, često obezbeđuje pomoć seoskim i planinskim oblastima kao i poznatim banjskim mestima. Tokom 2006. godine izdvojeno je oko 500 miliona RSD ( 8,5 miliona dolara ) za podršku investicijama u oblasti turizma, uključujući i projekte za Vlasinsko jezero.

2.2. Turizam i ekonomija

Doprinos sektora turizma ekonomiji: Dok statistički podaci vezani za turizam u Srbiji ne mogu da odrede doprinos ove grane nacionalnoj ekonomiji, cifre navode da je udeo sektora turizma u Narodnom dohodku oko 2,5% i da generiše 5-6% ukupne zaposlenosti. Pet godina posle dekade konflikata, Srbija se kroz ekonomsku tranziciju pozitivno pokrenula uz poboljšanje investicione i poslovne klime. To se ogledalo u povećanju stranih direktnih investicija kroz proces privatizacije, mada, na žalost, u proce- ntima koji su niski u poređenju se potrebama zemlje. Investicioni uslovi u Srbiji su među najpo- voljnijima na Balkanu; na primer Srbija je zemlja sa najmanjim poreskim opterećenjima (10%) i ko- mpletnom reparticijom kapitala stranih firmi. Proces privatizacije: Agencija za privatizaciju je glavno telo Vlade koje upravlja procesom privatizacije i restruktuiranja bivših preduzeća sa državnim kapitalom. Ona je asistirala u privatizaciji velikog broja hotela i restorana koji su bili u vlasništvu države, uključujući i prodaju međunarodnim investitorima. Međutim, zaključak Strategije razvoja turizma Srbije je da treba još mnogo toga uraditi kako bi zemlja dostigla nivo poslovanih rezultata svojih konkurenata u regionu. Smeštajni kapaciteti u državnom vlasništvu nemaju odgovarajući menadžment niti održavanje što smanjuje kvalitet turisti- čkog proizvoda za ponudu u zemlji. Prosečan hotel u Srbiji je u standardu dve ili tri zvezdice a renoviran je otprilike pre 13 godina. Prihodi koji se ostvaruju po sobi u prosečnom hotelu procenjuju se na oko 40% od onih koji imaju prosečan međunarodni standard. Godišnja iskorišćenost smeštajnih kamaciteta u oktobru 2005. godine dostigla je 28% (Iz: Strategije turizma Republike Srbije). Privatizacija hotela, kao i investiranje u smeštajne kapacitete, prirodno, mnogo je naprednija u Beogradu nego u ostalim delovima Srbije. U Beogradu uz postojeće hotele postoje i dva Best Western hotela, Holiday Inn hotel je u rekonstrukciji a Hilton hotel u perspektivi. Dolasci i prihodi u turizmu: Najnoviji podaci iz Sektora za turizam su iz 2006. godine i oni pokazuju da je bilo 2.006.488 "dolazaka" (ili registrovanih gostiju u hotelskom smeštaju) u toj godini. Od toga je domaćih posetioca 1.537.646 (gotovo 77%) a stranih 468.842 (23%). Ukupan broj dolazaka pokazuje povećanje u odnosu na 2005. godinu (1.988.469 dolazaka) što je ukupni rast od 1% u odnosu na 2004. godinu (cifre su iz Opštine Srbije 2006. koje je izdao Statistički zavod Republike Srbije 2007). Noćenja u 2005. godini su se popela na gotovo 6,5 miliona (što daje porast od 15%), od kojih su noćenja stranaca pokazala porast od 19% u odnosu na 2004. godinu, dok su noćenja domaćih gostiju porasla za 6%. Računi za zamenu novca u menjačnicama u prvih devet meseci tokom 2005. godine iznose 226,9 miliona dolara, što je porast za 43% u odnosu na isti period 2004. godine, sa procenom od 300 miliona dolara za celu godinu. Tržište posetioca i popunjenost hotela orijentisani su na individualne goste više nego na grupne posete. 2.3. Vlasništvo nad zemljom

Vlasništvo nad zemljištem u Srbiji određeno je Zakonom o planiranju i izgradnji i kategorisano je kao "javno" i "ostalo" zemljište. "Javno" zemljište je namenjeno za ključne infrastrukturne objekte kao

6 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

što su škole, bolnice i putevi. "Ostalo" zemljište je dalje podeljeno na gradsko građevinsko zemljište kojim se raspolaže na osnovu Generalnog urbanističkog plana i na zemljište van urbanih zona. Zemlj- ište u vlasništvu države postepeno prelazi u privatno vlasništvo. Ono se izdaje u zakup zainteresovanim licima na 99 godina i može biti opterećeno objektima ili ne. Registracija vlasnišva nad zemljištem se poboljšava. Međutim, mnogi vlasnici zemlje, posebno u ruralnim oblastima, ne mogu je registrovati ili zbog neraščišćenih vlasničkih odnosa ili zbog nelegalne gradnje.

2.4. Nacionalna turistička strategija

Postojeće prednosti i mane: Strategija razvoja turizma Srbije predstavila je prednosti turističke ponude u Srbiji, na primer:

 Otvorenost, gostoprimljivost i pozitivan odnos stanovništva Srbije prema turizmu;  Geografski položaj zemlje u jugoistočnoj Evropi;  Potencijal podzemnih i nadzemnih voda u zemlji počev od bogatstva termalnih izvora i tradicionalnih srpskih banja pa do Dunava i drugih reka koje čine jedinstvenu strukturu atrakcija u ovom delu Evrope;  Nedirnuta prostranstva planina pokrivenih šumama;  Nasleđena baština spomenika različitih kultura;  Srpsko duhovno stvaralaštvo i sklonost slavlju i festivalima uz dodatnu primesu različitih kulturno istorijskih uticaja.

Trubački orkestar Očiti nepovoljni faktori u okviru međunarodnog turističkog konteksta su:

 Nedostatak svesti o Srbiji kao turističkoj destinaciji;  Nedostatak opšte prihvaćene nacionalne vizije turizma Srbije;  Usled nedovoljne saradnje i kooridnacije između relevantnih agencija i interesnih grupa, nedovoljno artikulisana i uspostavljena prostorno urbanistička regulativa većine sadašnjih i potencijalnih turističkih destinacija, nedovoljna zaštita i održavanje glavnih nacionalnih prirodnih i kulturnih resursa/atrakcija, nekontrolisana ("divlja") gradnja, kao i neprimenjivanje zakona, kontrole i kaznene politike kod incidenata na području životne sredine (divlje deponije);  Nedovoljna svest o važnosti sistema turističkih iskustava i uspostavljanja celovitog lanca vrednosti kod većine sadašnjih proizvoda srpskog turizma;

7 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

 Ograničen prilaz Srbiji u smislu malog broja funkcionalnih aerodroma, nedostatka "low-cost" avioprevoznika, malog broja savremenih autoputeva i opšte zapuštenosti drumske, železničke i rečne infrastrukture i ograničen broj strateških autoputeva;  Nedostatak internacionalno kvalifikovanih hotelskih i turističkih menadžera, kadrova u novim turističkim zanimanjima, kao i niska mobilnost radne snage i nefleksibilnost sistema zapošljavanja. Turistička vizija i ciljevi: razvoja turizma u Srbiji oslikala je viziju nacionalnog turizma do 2015. godine koja naglašava važnost reke Dunav, kao i centralno-evropske i balkanske karakteristike. Beo- grad bi bio fokus za posetioce kao vodeći jugoistočni evropski grad. U smislu mogućeg marketinškog "brendiranja" Srbije koristile bi se sledeće ključne karakteristike: srpska kultura, umetnost, književno- st, zabava, lokalna gostoljubivost, strast i ponos i jedinstvo tradicije i savremenosti. Strategija razvoja turizma u Srbiji dala je četiri cilja za nacionalni turizam:

 Stimulisati, posebno kroz međunarodni turizam, ekonomski rast i kvalitet života za lokalno stanovništvo;  Promovisati pozitivni međunarodni imidž zemlje kroz turizam;  Promovisati dugoročno očuvanje kulturnih i prirodnih resursa;  Dostići međunarodne standarde za turističke atrakcije i turističke proizvode u skladu sa sadašnjim evropskim praksama. Strategija razvoja turizma u Srbiji identifikuje sledeće turističke ponude koje su posebno značajne za zemlju: kratki gradski odmori; poslovni turizam i SIKI (sastanci, inicijative, konferencije i izložbe); zdravstveni turizam; planine i jezera; teme koje se tiču reka ili "nautičke" teme i ruralni turizam. Ključni zadaci predloženi u strategiji: Strategija razvoja turizmau Srbiji postavlja određeni broj zadataka ili projekata koje bi trebalo ostvariti da bi ovaj dokument bio realizovan. Oni uključuju sle- deće: 1) Infrastruktura i transport:  Obezbediti pristup zemlji za aviokompanije sa niskim cenama;  Uključiti interese i prioritete turizma na sve nivoe planiranja i finansiranja Vlade na području velike infrastrukture;  Posebnim fondovima (ili drugim oblicima finansiranja) obezbediti finansiranje komunalne i turističke infrastrukture u nasleđenim turističkim destinacijama kako bi se podstakle nove investicije u turizam;  Olakšati carinske i policijske formalnosti i kontrolu. 2) Turistički proizvod:  U srednjoročnom periodu izraditi master planove i planove regulacije za sve turističke destinacije i turistički atraktivne prostore;  Značajno proširiti količinu zaštićenih područja u raznim režimima, s ciljem dostizanja zaštite do 20% ukupne teritorije Srbije;  Staviti naglasak na mali i srednji biznis u sektoru turizma;  Obezbediti standarde internacionalnog kvaliteta u hotelskoj industriji;  Promovisati investiranje u privatni sektor, posebno međunarodnih "brendova";  Izgraditi "veštačke atrakcije i tematske parkove" za "nekoliko atraktivnih panoramskih ruta u najatraktivnijim delovima jugoistočne Srbije". 3) Ljudski resursi:  Izvesti plan internog marketinga turizma unutar srpske javnosti;  Pripremiti i implementirati sveobuhvatan ugostiteljski program u Srbiji sa međunarodnim standardima obuke;  Reformisati sistem obrazovanja za turističku i hotelsku struku prema internacionalnim standardima i novim profilima zanimanja u turizmu;  Reformisati sistem zapošljavanja i radnih odnosa u turizmu.

8 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

4) Umrežavanje sa drugim sektorima:  Razviti i uspostaviti poseban sistem upravljanja prostorom u turizmu Srbije;  Razviti i primeniti kulturnu strategiju turizma Srbije;  Uskladiti celovito regulisanje trgovine i drugih javnih službi, s obzirom na interese i prioritete turistički aktivnih destinacija;  Unaprediti institucionalnu saradnju sa svim javnim, kao i nevladinim udruženjima povezanim sa turizmom.

5) Nacionalni turistički marketing:  Kreativno definisati srpski turistički brend;  Izvesti internacionalnu reklamnu kampanju srpskog turizma;  Formulisati strateški marketing plan i novu hijerarhijsku organizaciju unutar TO Srbije i regionalnih TO,  Uspostaviti srpski turistički marketing i booking sistem na internetu.

6) Organizacija, upravljanje i podsticanje razvoja turizma:  Ustanoviti i komunicirati jedinstvenu nacionalnu viziju turizma;  Uspostaviti jedinstvenu turističku statistiku, kao i sistem praćenja uticaja turizma na nacionalnu ekonomiju;  Formirati nacionalnu razvojnu polugu turizma u formi Nacionalne razvojne Agencije za turizam;  Obezbediti celoviti sistem podsticaja za investicije u turizam i to na jedinstven način za domaće i inostrane investitore;  Uspostaviti jedinstveni i celoviti sistem kontrole kvaliteta u turizmu.

Planirane investicije: Strategija razvoja turizma u Srbiji sadrži pregled pretpostavljenog ulaganja u hotele do 2015. godine gde se ističe da 70% postojećih hotela planira da investira u rekonstrukciju. Ohrabrujuća je činjenica da je najveći udeo (80%) planiran za jugoistočni region, sa Beogradom koji je na drugom mestu (79%). Preko polovine onih koji nameravaju da investiraju, planiraju da se upuste u renoviranje. Jedna četvrtina namerava da izgradi nove objekte i ponudi nove usluge. Na jugoistoku 63% hotela namerava da renovira svoje objekte. U narednih deset godina prosečna investicija po hotelu iznosila bi oko 1,4 miliona dolara ili preko 13.800 dolara po sobi. Zanimljivo je da je jugoistok planirao investicije po hotelskoj sobi od 19.000 dolara. Menadžeri hotela nameravaju da poboljšaju kategoriju soba i kapaciteta, ali nemaju plan za pozicioniranje. Većina investicija (75%) planirana je do 2008. godine.

Regionalni klasteri: Zemlja je podeljena u četiri "klastera" ili regiona: Beograd, Vojvodina, jugoza- padna Srbija i jugoistočna Srbija. Oblast koja je predmet ovog izveštaja spada pod "jugoistočnu Srbiju" i u Startegiji razvoja turizma u Srbiji tematski je opisana kao "još neotkrivena". Osnovne ponude ovog klastera su "ture", "posebni interesi", planine i jezera, zdravstveni i ruralni turizam. Glavne atrakcije koje su identifikovane uključuju sledeće:

 Priroda: jezera (uključujući Vlasinu), termalni izvori/banje, planine i pećine;  Kultura: manastiri i arheološka nalazišta, muzeji i umetničke galerije;  Događaji i festivali: film, kulturni i horski festivali;  Avansturističke aktivnosti: skijanje, lov, ekstremni sportovi, biciklizam i motociklizam.

Pet ključnih destinacija identifikovano je u klasteru jugoistočne Srbije, od kojih jedna, Vlasinsko jezero, spada u region južne Srbije. Vlasinsko jezero takođe je navedeno kao ključni investicioni projekat kao i obnova banja.

9 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

2.5. Turizam i obuka u ugostiteljstvu

Izvestan broj menadžerskih kurseva koje drži privatni sektor, a koji se bave turizmom i ugostite- ljstvom, locirani su u Novom Sadu i Beogradu. Glavni među njima su:

 Singidunum Univerzitet , u Beogradu sa isturenim odeljenjem u Novom Sadu, osnovan je 2005. godine i povezan je sa Lincoln University u Kaliforniji. Ima devet fakulteta od kojih je jedan za menadžemnt u turizmu i ugostiteljstvu, koji svake godine prima oko 300 studenata, od kojih 150-200 godišnje diplomira. Studenti plaćaju školarinu od oko 1.500 evra godišnje za trogodišnje školovanje i imaju redovne obuke na poslu u hotelima;  Univerzitet braće Karić osnovan je 1992. godine sa sedištem u Beogradu i Novom Sadu. Ovaj Univerzitet ima i kurseve za master na odseku za Upravljanje hotelima koji su uvedeni 2005. godine i  Fakultet za sport i turizam (TIMS) u Novom Sadu nudi kurseve za turizam, sport i rekreaciju, fitnes i wellness. Kursevi u turizmu se fokusiraju na menadžement, biznis, marketing i ekonomiju.

Godišnje se u Srbiji školuje oko 400-500 studenata na menadžerskim kursevima u turizmu i ugostiteljstvu, od kojih, po gruboj proceni, polovina nastavi da radi u sektoru turizma. Što se tiče južne Srbije, ukoliko se očekuje ekspanzija u kvalitetnom smeštaju za posetioce, biće potrebno da se obezbedi adekvatno obučeno osoblje kako bi se zadovoljile potrebe. Bitno je naglasiti da se ekspanzija izgradnje i obnove hotela nastavlja u Beogradu a region će morati da se bori sa glavnim gradom i da pokuša da privuče obučeno osoblje koje je završilo fakultete u nove hotele. Viša trgovinska škola u Leskovcu ima kurs za turizam koji bi se mogao povezati sa već navedenim institucijama sa ciljem da razvije obuku za upravljanje u ugostiteljstvu. Takođe treba naglasiti da je najbliži kurs u regionu u Makedoniji. Fakultet za turizam u Skoplju osnovan je 2006. godine i povezan je sa Univerzitetom u Novom Sadu. On nudi trogodišnji kurs nakon kojeg se stiče diploma menadžera za turizam (kako je definisano u Srbiji) po ceni od 2.000 evra godišnje. Godišnje, prosečno, upiše se 150 studenata, a kurs pored teorijske nastave obezbeđuje i četiri meseca obuke na poslu.

Crkva Svete Trojice u Leskovcu

10 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

3. REGION JUŽNE SRBIJE

3.1. Geografski opis

Region južne Srbije graniči se sa Makedonijom na jugu, Kosovom na zapadu, Bugarskom na istoku i niškim, topličkim i pirotskim okrugom na severu. Na ovu oblast ćemo se pozivati kao na "region" u mnogim slučajevima u celom tekstu ovog izveštaja. Regionom dominiraju dva rečna korita u Leskovcu i Vranju koja su povezana 30 km dugom Grdeličkom klisurom. Planinske oblasti, uglavnom u istočnom delu, uzdižu se do 1.900 m nadmorske visine sa Besnom Kobilom kao najvišim vrhom. Godišnje pada- vine su u proseku 600-700 mm po kvadratnom metru sa prosečnom temperaturom od 11 Cº u nizijama i od 6,7 Cº u planinskim predelima.

Dva okruga (Jablanički i Pčinjski) čine region koji predstavlja 7% teritorije Srbije a stanovništvo regiona od gotovo 470.000 ljudi čini 6% od ukupnog stanovištva Srbije koja po popisu iz 2002. godine broji 7,5 miliona stanovnika. Stanovništvo regiona je grubo podeljeno u dva okruga na oko 241.000 u Jablaničkih šest opština (Leskovac, Vlasotince, Lebane, Bojnik, Medveđa i Crna Trava) i 228.000 u Pčinjskih sedam opština (Vranje, Surdulica, Vladičin Han, Bujanovac, Preševo, Bosilegrad i Trgo- vište). Stanovništvo u oba okruga smanjilo se u odnosu na 1991. godinu. Veliki broj stanovnika iz Jabla- ničkog okruga (gotovo 95%) su Srbi a najveću nacionalnu manjinu čine Romi sa oko 4%. U Pčinjskom okrugu, Srbi čine 65% stanovništva, sa 24% Albanaca, 5% Roma i gotovo 4% Bugara. Albanci čine 90% stanovništva u opštini Preševo i 55% u opštini Bujanovac. Opština Bosilegrad ima preko 70% Bu- gara. U smislu podele po religijama, oni koji pripadaju Pravoslavnoj crkvi čine skoro 95% u Jabla- ničkom i skoro 70% u Pčinjskom okrugu, sa proporcijom od skoro 54% muslimana u Pčinjskom okrugu (većinom u Preševu i Bujanovcu). Region ima visok stepen nezaposlenosti od skoro 30% u Pčinjskom i 40% u Jablaničkom okrugu.

Pčinjski okrug je nešto veći sa 3.520 kvadratnih kilometara dok Jablanički čini 2.769 kvadratnih kilometara. Leskovac je najveća opština u regionu koja pokriva 1.024 kvadratnih kilometara a sledeća po veličini je opština Vranje sa 860 kvadratnih kilometara. Najmanje opštine su Preševo i Bojnik, svaka sa po 264 kvadratnih kilometara, slede Vlasotince (308 kvadratnih km) i Crna Trava (312 kvadratnih km). Kad je stanovništvo u pitanju, opština Leskovac ima najveći broj stanovnika oko 156.000, a Vranje je sledeće sa 87.000 stanovnika. Najmanje naseljena opština je Crna Trava sa jedva preko 2.500 ljudi.

Južna Srbija se smatra jednim od najsiromašnijih regiona u zemlji sa sedam od trinaest opština (Pre- ševo, Bujanovac, Medveđa, Crna Trava, Bojnik, Bosilegrad i Trgovište) koje su kategorisane kao najnerazvijenije" u Srbiji. U oba okruga najveći broj stanovništva bavi se poljoprivredom. Leskovac poslednjih decenija beleži znatan pad u svojoj tekstilnoj i tkačkoj industrijskoj bazi. Privatizacija dru- štvenih preduzeća se nastavlja. Dosadašnje najveće privatizacije su: u Leskovcu, "Zdravlje", koje je prodato kompaniji "Actavis"; u Vranju, "Duvanska industrijaVranje", prodata "British American Tobaccu"; kao i "Knauf" u Surdulici. Poljoprivreda u regionu je pretežno vezana za gajenje pšenice, kukuruza i krompira. Gaji se i voće (jabuke, kruške, dunje, šljive, orasi, breskve, trešnje i kajsije). Manji procenat površina zasađen je grožđem.

11 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

LEGENDA: Naziv: Državna granica REGIONALNA MAPA Regionalna granica JUŽNE SRBIJE Put E75 Put E75 u izgradnji Datum: oktobar 2007. Slika 3.1 Železnička pruga Centar okruga Razmera: kao na slici Centar opštine

12 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

3.2. Strateške komunikacione veze

Najbliži međunarodni aerodromi u regionu su u Beogradu i Skoplju (Makedonija) uz regionalne aerodrome u Nišu (uglavnom čarter) i u Prištini. Koridor 10 je glavna "arterija" koja prolazi kroz čitav region. On uključuje put E75, koji povezuje Budimpeštu Beograd Niš Leskovac Vranje Skoplje - Solun. Železnička pruga spaja Beograd i Leskovac. Put E75 ima dve saobraćajne trake u oba smera, sa jednom poboljšanom trakom od Leskovca do Kumanova. Po proceni 10.000 - 15.000 vozila dnevno koristi put E75 između Leskovca i makedonske granice. Izgradnja druge kolovozne trake na ovom putnom pravcu je u planu ali trenutno za to ne postoje projekti ni izvori finansiranja. U planu je i obnova pruge koja bi obezbedila dvojni kolosek, daljinsku gasovodnu liniju, optički kabl i 400 KW električni vod.

Put M9, koji vodi od istoka ka zapadu do Prištine s jedne strane i do bugarske granice s druge strane prolazi kroz Medveđu, Lebane, Leskovac pa Vlasotince i Pirot, i takođe je značajan magistralni put. Međutim, kroz region u glavnom prolaze lokalni putevi koji su u različitom stanju. Neki se popravljaju, kao put Preševo - Gnjilane ka Kosovu (M25) i Lebane - Orane. Ostali su asfaltirani ali su u lošem stanju, a još više ih je neasfaltiranih.

Glavna železnička linija od Beograda do Leskovca ima dvojni kolosek, ali je u lošem stanju i niskog nivoa elektrifikacije. Od Leskovca do makedonske granice pruga ima jedan kolosek i ide paralelno sa putem E75. Stanice su u Leskovcu i Preševu. S obzirom da je vreme putovanja vozom od Leskovca do Beograda oko pet sati, javni transport putnika je uglavnom preuzeo autobuski saobraćaj privatnih i državnih prevoznika.

3.3. UNDP/MIR2 inicijativa

Program za razvoj Ujedinjenih Nacija (UNDP) u koordinaciji sa svojim ključnim partnerima, Vla- dom Srbije, Evropskom agencijom za rekonstukciju (EAR), Kraljevinom Švedske (Švedska među- narodna agencija za razvoj, SIDA), Republikom Austrijom (Austrijska razvojna agencija ADA) i Kra- ljevinom Norveške, prisutan je u regionu od 2001. godine. U ovom periodu implementiran je širok spektar programa koji su se prvobitno fokusirali na post-konfliktnu situaciju i očuvanje mira i pomire- nje, kroz Program brzog zapošljavanja i Program napretka i oporavka opština južne Srbije (SSMIRP). Međutim, sa nastavkom Faze 2 SSMIRP programa i sa Programom razvoja i oporavka opština (MIR), aktivnosti su se progresivno kretale ka izgadnji kapaciteta i reformi lokalne samouprave.

Sa završetkom SSMIRP faze 2 i MIR1 programa, UNDP i njegovi ključni partneri razvili su novi unificirani program. Tako se MIR2 gradi na dostignućima prethodnih programa dok istovremeno teži da izvrši značajan uticaj ne regionalnu saradnju, strateško planiranje, upravljanje u opštinama i pru- žanje usluga građanima. MIR2 je aktivan u Jablaničkom i Pčinjskom okrugu sa glavnom kancelarijom u Vranju, podkancelarijom u Leskovcu i odeljenjima za implementaciju projekata u svim opštinama.

3.4. Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga

Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga (CRJPO) osnovan je kao društvo sa ograničenom odgovornošću novembra 2006. godine, uz podršku MIR2 programa, sa ciljem da podrži dugoročni ekonomski i socijalni razvoj u regionu. Svrha osnivanja CRJPO je u integraciji razvojnih projekata regiona. Sedište Centra je u Leskovcu a njime upravlja Skupština koju čine osnivači: predsednici svih 13 opština (Leskovac, Vranje, Bujanovac, Medveđa, Bojnik, Preševo, Surdulica, Bosilegrad, Vladičin Han, Crna Trava, Trgovište, Lebane i Vlasotince), Regionalna privredna komora Leskovac, predstavnici privatnog sektora (BAT, Zdravlje/Actavis i Knauff) i predstavnici civilnog sektora (Resurs Centar iz Leskovca, Generator iz Vranja i Odbor za ljudska prava iz Bujanovca).

13 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Strateški ciljevi CRJPO uključuju:

 Preuzmanje vodeće uloge u planiranju u južnoj Srbiji, spajajući aktivnosti javnog, civilnog i privatnog sektora kako bi se identifikovali strateški prioriteti;  Privlačenje investitora za definisane strateške prioritete;  Definisanje strateškog pravca i podrška zainteresovanim stranama i partnerima;  Osiguravanje stabilnosti i budućnosti za dugoročne regionalne programe i aktivnosti.

U ispunjavanju ovih ciljeva CRJPO, ključne aktivnosti su i sledeće:

 Izrada Regionalnog plana razvoja 2008-2012;  Razvoj programa i predloga projekta kao i identifikovanje izvora finansiranja za potencijalne projekte;  Postati prepoznatljiv inostranim donatorima kao ključna figura u društveno-ekonomskom razvoju juga Srbije;  Zajedno sa drugima koji su prisutni u regionu, aktivno tražiti potencijalne investitore;  Identifikovanje potreba za obukom kao podrška opštinskom razvoju, civilnom društvu i nevladinim organizacijama;  Promovisanje društvenog razvoja putem identifikacije i podrške programa i projekata za društveni razvoj.

Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okuga na početku rada identifikovao je prioritetne regionalne projekte. To su:

 Studija izvodljivosti za regionalni turizam: Turizam je prepoznat kao prioritet od strane opština a posebno u smislu koristi od protoka saobraćaja na putu E75;  Studija o barijerama za investcije u regionu: Identifikovanje ključnih smetnji za investiranje u region;  Studija izvodljivosti za vodosnabdevabnje Bujanovaca i Preševa: Identifikovanje najboljeg rešenja za vodosnabdevanje ove dve opštine;  Studija izvodljivosti za regionalne puteve: Određivanje koji putni pravci zahtevaju rekonstrukciju da bi se poboljšao pristup i investicione mogućnosti;  Regionali prostorni planovi: Nadgledanje pripreme prostornog plana za korišćenje zemljišta koji radi Republička agencija za prostorno planiranje;  Studija izvodljivosti za upravljanje čvrstim otpadom u Pčinjskom okrugu: Identifikovanje neophodnih deponija, transfer stanica, reciklažnih centara i transportnih objekata za sakupljanje i odlaganje čvrstog otpada u Pčinjskom okrugu;  Kanalizacioni prsten i postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda oko Vlasinskog jezera: Izgradnja postrojenja za prečišćavanje koje bi podržalo razvoj oblasti oko Vlasinskog jezera.

3.5. Regionalna strategija razvoja za južnu Srbiju

Integralni plan socio-ekonomskog razvoja: južna Srbija (2005-2007), pripremila je Evropska agencija za rekonstrukciju (EAR) u maju 2005. godine. On je uspostavio regionalni plan strategije za južnu Srbiju i dao osnovu za Regionalni plan socio-ekonomskog razvoja (RSEDP), projekat koji je finansirala Evropska Unija a kojim je upravljala EAR. RSEDP je funkcionisao u ispunjavanju dela procesa prema Evropskoj ekonomskoj i socijalnoj kohezionoj politici. RSEDP je pokrio Jablanički i Pčinjski okrug, zbog čega su u toku pripreme Integralnog plana konsultacije obavljene sa svih 13 opština. On je takođe uključio i dokument Prostorni plan i infrastrukturna oblast duž Koridora 10 od Niša do makedonske granice (Službeni glasnik br.77) koji je legalno usvojeni plan korišćenja zemljišta pripremljen novembra 2002. godine. Osim toga, kao deo procesa realizacije projekta, kao jedna od pet radnih grupa osnovana je i radna grupa za turizam.

14 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

U Integralnom planu je zapaženo da je tržište za turizam u južnoj Srbiji zavisno od domaćeg tržišta, da postoji veliko smanjenje broja posetioca i noćenja (posebno stranih gostiju) od 1990. godine. Plan je formulisao strateški cilj za turizam u južnoj Srbiji do 2015. godine na sledeći način: ostvariti "dobro razvijeni turistički potencijal i bolji turistički imidž južne Srbije kao turističke destinacije". Plan prepo- ručuje da bi investicije u turizam trebalo da budu usmerene ka:

 Poboljšanju imidža regiona kao turističke destinacije;  Poboljšanju edukacionog nivoa turističkih radnika;  Poboljšanju funkcionisanja turističke organizacije;  Povećanju vidljivosti i pristupa turističkim atrakcijama;  Razvijanju novih turističkih proizvoda.

Ključne atrakcije koje su identifikovane su sledeće:

 Nasleđe: Rimski ostaci Caričinog Grada (Lebane); Arheološko nalazište Krševica Kale (Bujanovac); Manastir Sv.Prohor Pčinjski (Bujanovac); Manastir Sv.Jovan (Leskovac);  Zdravlje: Vranjska Banja (Vranje); Sijarinska Banja (Medveđa); Bujanovačka Banja (Bujanovac).  Rekreacija: Vlasinsko jezero (Surdulica); Ruralni turizam i lov.  Festivali: Roštiljijada (Leskovac); Vinski bal (Vlasotince); Festival trube (Surdulica).

Roštiljijada u Leskovcu

15 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

3.6. Trend poseta regionu

Broj posetioca: Cifre iz dokumenta Opštine Srbije 2006. godine koje je sakupio Zavod za statistiku Republike Srbije 2007. godine, pokazuju da jeu 2005. godini region južne Srbije imao ukupno 46.745 posetioca. Veći broj posetilaca beleži se u Pčinjskom (26.921) nego u Jablaničkom okrugu, od čega je 39.000 domaćih gostiju (83%). U odnosu na celu zemlju to predstavlja manje od 2,4%. Srbija je za tu godinu zabeležila broj od 1.988.469 posetilaca. Ove cifre su sakupljene na nivou opština i treba ih uzeti u obzir sa oprezom iz više razloga. Na primer, postoji verovatnoća da je broj stranih posetioca tačniji iz razloga što se podaci o njima registruju u policiji.

U pogledu trendova postoji dramatičan pad broja posetioca južnoj Srbiji od 1990. do 2003. godine od skoro 70% (v. Tabelu 3.2 ) zbog konflikata u regionu i ekonomskih problema koji su proizašli iz toga. Rast konkurentskih destinacija u novije vreme ima svoju ulogu u ovom opadanju. Broj stranih posetioca opao je u ovom periodu u većem procentu. Ukupan broj posetioca nastavio je da pada od 2003. do 2005. godine za više od 8%. Međutim, dok broj stranih posetioca iznosi samo 17% od ukupnog broja za 2005. godinu (u poređenju sa proporcijom od 22% iz 1990. godine) ohrabruje činjenica da je došlo do porasta broja posetioca od gotovo 23% od 2003. do 2005. godine, s tim što Jablanički okrug beleži porast za više od 46%. Pretpostavlja se je da je dobar deo rasta vezan za poslovne posete.

TABELA 3.2. BROJ POSETIOCA U REGIONU

Godina Ukupan broj Domaći posetioci Strani posetioci posetioca u južnoj Srbiji Jablanički Pčinjski Jablanički Pčinjski 1990 167,808 64,606 66,765 25,508 10,929 2000 58,604 21,177 34,033 1,417 1,977 2001 51,238 19,650 26,362 2,391 2,835 2002 55,754 20,642 28,921 3,054 3,137 2003 51,054 18,371 26,374 2,747 3,562 2003/1990 -69,58% -71,56% -60,50 -89,23% -67,41% 2005 46,745 15,801 23,200 4,023 3,721 2003/2005 -8,44% -14% -12,13% +46,45% +4,46%

Izvor: Zavod za statistiku Republike Srbije

Noćenja: Ukupan broj noćenja u južnoj Srbiji u 2005. godini iznosio je do 215.425 (od čega je veći broj posetioca, 92%, domaćih ) i čini proporciju od 3,3% u odnosu na nacionalni nivo. Iako ovaj broj za region predstavlja porast od gotovo 2% u odnosu na 2003. godinu, treba ga staviti u kontekst smanjenja od 48% za period od 1990. do 2003. godine. Jablanički okrug zabeležio je rast od 7% u broju noćenja domaćih gostiju i nalazi se na nivou iz 2002. godine. Noćenja stranih gostiju porasla su za preko 15% u odnosu na 2003. godinu a gotovo 50% u odnosu na 2000. godinu, ali još uvek samo 36% u odnosu na 1990. godinu. Opet, podaci se mogu povezati sa povećanjem broja poslovnih poseta. Prosečna dužina boravka: Prosečan broj noćenja (po posetiocu) je takođe izračunat, mada je verovatno manji nego što je realno, jer kada posetioci promene smeštaj onda se sagledavaju kao "novi" posetioci. U toku 2005. godine u Jablaničkom okrugu prosečano vreme boravka bilo je 5,3 noći za do- maće (1,4 za strane) posetioce a u Pčinjskom okrugu 5 za domaće i 2,9 noći za strane posetioce. Ovo se može uporediti sa brojkama na nacionalnom nivou od 3,6 za domaće i 2,2 noći za strane goste. Dužina boravka je dakle povećana u odnosu na 2003. godinu kada je prosek bio četiri noćenja za domaće i jedno za strane posetioce u Jablaničkom okrugu, tj. četiri za domaće i dva noćenja za strane posetioce u Pčinjskom okrugu..

16 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

TABELA 3.3. NOĆENJA POSETIOCA U REGIONU

Godina Ukupan broj Domaći posetioci Strani posetioci noćenja u južnoj Srbiji Jablanički Pčinjski Jablanički Pčinjski 1990 410,773 142,221 223,065 29,668 15,819 2000 240,321 85,067 147,223 2,952 5,079 2001 210,339 75,850 125,384 3,193 5,912 2002 221,131 83,875 125,993 4,471 6,792 2003 211,377 78,254 118,978 4,530 9,615 2003/1990 -48,54% -44,98% -46,66% -84,73% -39,22% 2005 215,425 83,903 115,218 5,438 10,866 2003/2005 +1,96% +7,22% -3,16% +20,04% +13,01%

Izvor: Zavod za statistiku Republike Srbije

Investicije u oblasti turizma: U čitavom regionu investicije privatnog sektora su na niskom nivou. Međutim, vidljivi su neki nagoveštaji o postojanju interesovanja za investiranje, posebno duž Koridora 10, i ovo se ogleda u šemi o investicijama u oblasti regionalnog turizma koja je izneta u Nacionalnoj strategiji za investiranje u turizmu. Porodični biznisi usmerili su investicije u smeštaj i ovo je najevi- dentnije u Vranju i Leskovcu.

Investirajte u turizam i Strategija za razvoj turizma u Srbiji procenjuju da je u oktobru 2005. godine jugoistočni "klaster", koji uključuje region južne Srbije, imao srednju godišnju popunjenost kapaciteta od 20%, što je izuzetno nisko po svim standardima i što je najniže u odnosu na sve regionalne "klastere" u zemlji. Podaci se mogu uporediti sa nacionalnim prosekom od 28%. Međutim, godišnji dohodak po sobi i srednja cena po noćenju na jugoistoku procenjena je na 4.361 evra godišnje i 10,4 evra po noće- nju. Ovo nije najniža cifra jer na jugozapadu iznosi 3.599 evra godišnje i 7,9 evra po noćenju u proseku, mada je daleko ispod nacionalnog proseka (8.423 evra godišnje i 27,1 evro po noćenju). Region Beo- grada dostigao je 16.537 evra godišnje i 72,6 po noćenju.

"Konzervativne" projekcije rasta iznete u Strategiji razvoja turizma u Srbiji za 2015. godinu za jugoistočni "klaster" su 606.000 dolazaka godišnje (porast od gotovo 330% u odnosu na 2005. godinu) sa smeštajnim kapacitetom koji bi se udvostručio u tom periodu. Broj noćenja bi porastao do 2.455 miliona. "Ambiciozne" projekcije rasta do 2015. godine procenjuju se na 723.000 dolazaka (porast od 390%) sa 31.450 kreveta i gotovo tri miliona noćenja.

Karakteristike posetioca opština (2005): Dok cifre o broju posetioca moraju biti uzete u obzir uz izvestan oprez, one ipak pružaju neku sliku o trendovima u regionu. Broj posetioca u 2005. godini bio je najveći u Pčinjskom okrugu, možda kao rezultat privlačnosti Vranjske Banje i Vlasinskog jezera. Oba okruga mogu imati koristi od posetioca u tranzitu koji putuju u/iz Grčke/Turske u Nemačku/Austriju. Broj posetioca u 2005. godini bio je najveći u opštini Vranje (15.581, sa 19% stranih) a slede Leskovac (11.925, sa 33% stranih), Medveđa (7.770, sa manje od 2% stranih), Bujanovac (5.554, sa 2% stranih) i Surdulica (4.238, sa 9% stranih). Ostale opštine beleže veoma mali broj posetioca. Medveđa vodi među opštinama po broju noćenja u 2005. godini sa 67.329 (99% domaćih) zbog Sijarinske Banje; Vranje sa 58.485 je na drugom mestu što je verovatno posledica mešavine poslovnih poseta i posetioca koji odsedaju u Vranjskoj Banji; Bujanovac sa 45.082 je na trećem mestu, verovatno kao posledica mešavine poslovnih poseta i onih koji odsedaju u blizini manastira Sv. Prohor Pčinjski i u Bujanovačkoj Banji; Leskovac je imao 21.742 noćenja od kojih su stranci registrovani u proporciji od 28% čime se

17 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

potvrđuje jak uticaj poslovnih poseta a Surdulica je registrovala iznenađujuće niskih 19.816 s obzirom na Vlasinsko jezero koje je na njenoj teritoriji. Sve ostale opštine registrovale su veoma niske cifre sa, na primer, samo 19 noćenja u Lebanu u toku godine. Ovo možda ukazuje na nedostatak iskorišćenosti Caričinog Grada kao atrakcije i nedostatak smeštajnih kapaciteta. U pogledu srednje vrednosti noćenja po posetiocu, Medveđa (8,7 noćenja domaćih i 5,5 stranih) i Bujanovac (8,2 noćenja domaćih i 6,3 stranih) imaju daleko najveći prosek od svih opštinskih proseka.

Caričin Grad

4. PREGLED TURIZMA PO OPŠTINAMA

4.1. Opštinski kontekst

Sedam od 13 opština nalazi se u Pčinjskom okrugu (Vranje,Vladičin Han, Bujanovac, Trgovište, Surdulica, Preševo i Bosilegrad) a šest u Jablaničkom (Leskovac, Lebane, Medveđa, Crna Trava, Vla- sotince i Bojnik). Kao deo UNDP programa MIR2 od svake opštine traženo je da pripremi razvojne strategije za sledećih pet godina. U vreme sastavljanja ovog izveštaja sve opštine osim jedne, Trgovišta, završile su izradu svojih razvojnih stategija.

U sedam opština regiona formirane su zasebne turističke organizacije (Leskovac, Vladičin Han, Bujanovac, Surdulica, Lebane i Medveđa) od kojih je leskovačka najveća u pogledu broja osoblja. Opštinske turističke organizacije koje su konsultovane bile su zadovoljne situacijom i nisu želele da podrže uvođenje okružne ili regionalne turističke organizacije, pre svega iz staha da bi bile margina- lizovane. Međutim, neoficijelna regionalna turistička organizacija osnovana je 2006. godine i uključila je Bujanovac, Leskovac, Vranje, Surdulicu i Vladičin Han. Za njen rad ne postoje izvori finansiranja pa organizacija održava povremene sastanke, pre svega da bi koordinisla zajedničke predloge projekata i zajednički marketing. Predstavnici pretpostavljaju da će im se opštine Lebane, Bosilegrad, Medveđa i

18 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Crna Trava uskoro pridružiti. Namera im je da i zvanično registuju organizaciju i obezbede finansiranje njenih aktivnosti. Zakon o turizmu (2005) kaže da turistički region može biti proglašen ako zadovo- ljava sledeće kriterijume: smeštajni kapaciteti od najmanje 1.000 kreveta, ukupno 150.000 noćenja godišnje, osnovana turistička organizacija na regionalnom nivou i turistički informacioni centri u dva proglašena "turistička centra" (kako je propisalo relevantno Ministarstvo za turizam). Prva dva uslova su ispunjena a ispunjenje trećeg je u toku.

Veoma je važno da se nastavi progres u cilju osnivanja regionalne turistučke organizacije za južnu Srbiju kako bi ovaj kraj mogao da na pravi način koordinira aktivnosti u raznim opštinama i da se organizuje i marketinški efektivnije predstavi. Južna Srbija, kao region, nije predstavljena na nedavno održanim sajmovima turizma u Beogradu i Novom Sadu. Međutim, mora se primetiti da ovo nije neuo- bičajeno u zemlji, jer jedino grad Beograd ima tendenciju da se predstavlja iznad opštinskog nivoa. Surdulica je jedina opština koja se predstavila na Sajmu turizma u Novom Sadu ove godine i bila deo štanda TOS.

Sa gotovo svim opštinskim predstavnicima koji se bave turizmom održani su sastanci i posećene su gotovo sve turističke atrakcije. Pregledane su sve strategije razvoja opština koje su bile dostupne. Dalje u ovom tekstu nalazi se procena razvojnih strategija koje su završene, glavnih turističkih atrakcija i preporuke za svaku od opština.

4.2. Opština Medveđa

Opis: Medveđa se nalazi na krajnjem zapadu Jablaničkog okruga na granici sa Kosovom. Stano- vništvo čini gotovo 11.000 ljudi a pokriva oblast od 525 kvadratnih kilometara. Predeo je uglavnom planinski i pod šumama, dok je ostatak zemljišta pogodan za poljoprivrednu proizvodnju. Srbi (67%) čine većinu stanovništva a Albanci najveću nacionalnu manjinu (26%).

Strategija razvoja: Strateški plan opštine Medveđa (2007-2011),opština Medveđa usvojila je marta 2006. godine. Aspekt turizma u strategiji obuhvaćen je Strateškim Ciljem 1 ("Razvoj privrede, poljo- privrede i turizma baziran na prirodnim resursima") tj. Prioritetom 5 ("Unaprediti postojeću turističku ponudu i razviti nove proizvode i usluge") i Prioritetom 6 ("Iskorišćavanje postojećih prirodnih, kulturnih i istorijskih potencijala") a odgovarajuće prioritetne aktivnosti su predložene kako sledi:

Sijarinska Banja - opština Medveđa

19 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

1.5.1. Razvoj pozitivanog imidža radi boljeg pozicioniranja na tržištu; 1.5.2. Poboljšanje kvaliteta života kroz porast zaposlenosti u sektoru turizma; 1.5.3. Razvoj etno - turizma; 1.5.4. Povećenje smeštajnog i sadržajnog kvaliteta; 1.5.5. Razvoj kongresnog, zabavnog, sportskog i kulturnog turizma; 1.5.6. Pokretanje razvoja seoskog turizama; 1.5.7. Izgradnja kapitalnih objekata u javnom i privatnom sektoru; 1.6.1. Povećanje iskorišćenosti termo-mineralnih voda; 1.6.2. Popularizacija arheoloških lokaliteta i njihovo stavljanje u funkciju razvoja turizma.

Akcioni plan je postavio neke aktivnosti pod Strateški cilj 1. Većina njih vezuje se za poboljšanje i razvoj Sijarinske Banje i njenih objekata. One uključuju rekonstrukciju hotela Gejzer, izgradnju još jednog novog hotela i podizanje nivoa objekata u celini koje bi trebalo finansirati iz izvora koji potiču od opštine, donatora i Vladinih tela.

Turistički resursi: Sijarinska Banja je glavna atrakcija sa izvorima termalnih mineralnih voda koji su privlačili posetioce još od rimskog doba. Smeštena je na reci Jablanici u podnožju planine Goljak, nekih 50 km od Leskovca i veoma blizu granice sa Kosovom. Smeštajni kapaciteti uključuju rehabilitacioni centar sa 150 kreveta, hotel Gejzer sa 105 kreveta i kamp Sijarinska Banja sa 48 kreveta.

Otvoreni bazeni za plivanje sa prirodnim gejzerom, objekti za rekreaciju (košarkaški i teniski tereni) i objekti za konferencije deo su turističke ponude ove banje. Sijarinska Banja je poznata po jedinom prirodnom gejzeru na tlu Evrope sa vodom čija je temperatura iznad 70Cº. I hotel Gejzer se greje podze- mnim vodama. U blizini je još jedna banjska oblast, Tularska, na Tularskoj reci na ušću Medevačke i Brajinske reke. Osobine gazirane mineralne vode sa izvora u banji smatraju se lekovitim za anemiju, neurološke, respiratorne, kožne, ginekološke i gastro-intestinalne probleme. Rehabilitacioni centar ima objekte za elektroterapiju, kade sa mineralnom vodom i hidroterapiju. Većina gostiju je iz Vojvo- dine kojima se boravak refundira iz državnog zdravstvenog osiguranja. Broj posetioca Sijarinskoj Banji je oko 7.000 godišnje, mada je to manje nego pre konflikta na Kosovu kada je prosečno godišnje bilo 20.000 posetioca.

Master plan za Sijarinsku Banju urađen je 2002. godine u saradnji sa lokalnom zajednicom sa ciljem sveobuhvatnog poboljšanja ovoga kraja. Zbog nedostatka izvora finansiranja nije bilo značajnijih ko- raka u implementaciji. Hotel Gejzer i bazeni, koji su nedavno rekonstruisani, nalaze se u vlasništvu Ministarstva zdravlja. U centru Sijarinske Banje postoji manji rudnik oniksa, koji se uglavnom koristi za izradu suvenira. U banji i oko nje nalazi se oko 500 domaćinstava. Jedan broj bavi se izdavanjem soba za turiste, mada je kvalitet većeg dela smeštaja nizak. Nedavni završetak Vile Zoja sa 14 apartmana (tri zvezdice) je podigao standard usluge. U ovom kraju ima i nekoliko restorana.

U opštini se u toku leta održava nekoliko festivala. Oni uključuju Gejzerske noći, koje organizuje hotel Gejzer u Sijarinskoj Banji; kosidba u Moravcu sa lokalnim kulturnim događajima i Ivanjdanski Sabor, proslava u čast sveca zaštitnika u Rujkovcu. Ove manifestacije poseti oko stotinak ljudi. Jedan od problema u Sijarinskoj Banji je i činjenica da su kapaciteti zauzeti preko leta a da su zimi potpuno prazni.

U Medveđi postoje mogućnosti za lov na divlje svinje, vukove, lisice i zečeve. Ovaj kraj obiluje lekovitim biljem i divljim jagodičastim voćem. Pogodan je za pčelarstvo i gajenje voća (šljiva, kruška i jabuka).

20 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Komentar/Preporuka: Trebalo bi da postoji sveobuhvatniji i dugoročniji pristup razvoju i poboljšanju Sijarinske Banje i Tularske Banje. Ovo bi trebalo ostvariti u formi integralnog resornog modela za ovu oblast koji bi bio privlačan posetiocima u svim sezonama. Koncept plana za ovu oblast treba pripremiti u celini kako bi se koristio kao baza za marketing u privatnom sektoru. Trebalo bi obuhvatiti celu oblast Sijarinske Banje uključujući i delove pod kontrolom Ministarstva zdravlja i u vlasništvu lokalnog stanovništva. Trebalo bi dodati nove kvalitetne i raznovrsne objekte a oblast ekološki unaprediti. Trebalo bi uspostavi dugoročni režim upravljanja i održavanja za ceo kraj kao deo investicionog razvojnog modela za privatni sektor.

4.3. Opština Bojnik

Opis: Bojnik se nalazi u Jablaničkom okrugu, u severozapadnom delu, nekih 20 km zapadno od Le- skovca. To je namanja opština u ovom okrugu sa stanovništvom koje broji tek nešto više od 13.000 ljudi. Broj stanovnika, kao i u većini drugih delova regiona, je u opadanju još od pedesetih godina pro- šlog veka. Veći deo opštine je pod brežuljcima koji se uzdižu do Radan planine (1.409 m) na zapadu opštine. Brestovačko jezero je rezervoar, najveća vodena površina u kraju, i nalazi se na zapadu bojni- čke opštine. Veći deo oblasti je poljoprivredni, sa nešto vinograda i voćnjaka.

Radan planina - opština Bojnik

Strategija razvoja: Strategija razvoja opštine Bojnik (2007-2011) identifikovala je potencijale za lov i eko-turizam, a posebno je naglašena Radan planina. Naznačena su lekovita svojstva okoline na Radanu i privlačnost za pacijente koji boluju od tuberkuloze i upale pluća.

Ciljevi koji se tiču razvoja turizma u Strategiji nalaze se pod Ciljem 3 za revitalizaciju lokalne ekonomije. Pod-ciljevi su sledeći:

3.3.1. Osnovati opštinsku turističku organizaciju; 3.3.2. Promovisati prirodne pogodnosti i turističke vrednosti ovoga kraja; 3.3.3. Razvoj lokalnog brenda.

Međutim, nisu definisane nikakve specifične aktivnosti za implementaciju ovih pod-ciljeva..

21 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Turistički resursi: Glavna turistička atrakcija opštine Bojnik je Radan planina, sa koje se pruža pogled na ceo kraj i gde postoje mogućnosti za lov i treking. Ovaj kraj poznat je po lekovitom bilju, jestivim gljivama i branju voća (jagodičasto voće, trešnje i jabuke), a sve to može biti promovisano kao deo trekinga, zdravstvene rehabilitacije i školskih edukacionih programa u ovom kraju. Spomen Dom sa 30 kreveta na vrhu Radan planine pruža loše mogućnosti za smeštaj i predmet je parnice o vlasništvu nad zemljom. U blizini Radana nalazi se nekoliko atraktivnih sela koja mogu ponuditi smeštaj u doma- ćinstvima. Put koji vodi uz planinu sa istoka trebalo bi popraviti. Dva atraktivna mesta koja su smeštena na severnim padinama Radan planine, na žalost su van teritorije opštine i Jablaničkog okruga, koji su predmet našeg interesovanja. To su Đavolja Varoš, oblast neobičnih formacija prirodnih stena, i Prolom Banja. Obe destinacije su približno 10 km od vrha Radana i mogu odatle formirati deo treking ruta ili se do njih može stići odgovarajućim vozilom po neasfaltiranim putevima.

Brestovačko jezero, rezervoar, oko 10 km zapadno od grada Bojnika ima protencijal za kampovanje, treking i rekreacione objekte (pre svega za plivanje i aktivne sportove kao što su košarka, odbojka, tenis). Selo Brestovac u blizini, daje mogućnost za smeštaj u domaćinstvima. Brestovačko jezero je popularna destinacija lokalnih posetioca u toku leta. Voda u jezeru bi trebalo da bude prečišćavana i oko njega bi se morala srediti okolina, uz poboljšanje uslova za kampovanje i prateće objekte. U gradu Bo- jniku nalazi se hotel u državnom vlasništvu sa 36 kreveta.

Komentar/Preporuka: I Radan planinu i Brestovačko jezero treba posmatrati u svetlu poboljšanja okoline i objekata. U slučaju Brestovačkog jezera fokus bi bio na poboljšanju terena za kampovanje sa pratećim objektima (toaleti i drugi objekti), prečišćavanju vode u jezeru i obezbeđivanju terena za sportove na otvorenom (košarka, odbojka i teniski tereni, na primer), kao i treking staze po ovom kraju (staze, putokazi i informacije). Za Radan planinu mogli bi biti izvodljivi mala lekovita banja i hotel (ili renovirani objekti) sa razvojem sakupljanja leko- vitog bilja i gajenja voća. Pravljenje treking staza sa pratećim objektima bi moglo da potpo- mogne preloženo. Ovaj kraj bi možda trebalo da promoviše druge manje ili veće avanturi- stičke aktivnosti, kao što su treking, orijentacija, triatlon i drugi sportski događaji u prirodi.

Sela oko Radana i Brestovačkog jezera mogla bi biti kandidati za uključivanje u regionalnu inicijativu za smeštaj u domaćinstvima koja bi obezbedila bolji smeštaj u porodicama. Ovo bi moglo biti povezano sa postojećim aktivnostima u pčelarstvu, voćarstvu i drugim poljoprivrednim aktivnostima. Preporuka iz Strategije razvoja opštine Bojnik za formiranje opštinske turističke organizacije odnosi se direktno na pitanje o tome da li treba imati turističke aktivnosti vezane za opštinu ili bi ovo trebalo da bude organizovano, uz veću efektivnost, na okružnom ili regionalnom nivou. Trebalo bi uspostaviti bolje veze između Bojnika i Caričinog Grada, vizantijskih ruševina u opštini Lebane.

4.4. Opština Lebane

Opis: Opština Lebane nalazi se na severozapadu regiona i obuhvata delove koji pripadaju gornjem delu sliva reke Jablanice i leskovačkoj kotlini. Površina opštine je 337 kvadratnih kilometara i u njoj živi 25.000 stanovnika. Stanovništvo je uglavnom orjentisano ka poljoprivredi, uključujući i proizvodnju voća. Kao i u mnogim drugim oblastima u južnoj Srbiji i stanovnici Lebana iskusili su posledice restruktuiranja privrede tokom 90-tih godina.

Strategija razvoja: Strateški razvojni plan opštine Lebane, opština je usvojila decembra 2006. godine. Mada pominje Caričin Grad, Strateški plan bi mogao češće da se oslanja na ovu atrakciju i njene potencijale za razvoj turizma. Međutim, sektor turizma nije vidno istaknut u strateškom dokumentu. Prioritet 5.1. ("Razvoj turističkih kapaciteta") daje nekoliko ciljeva, kao što sledi

22 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

5.1.1. Stvaranje infrastrukturnih uslova za razvoj turizma. Ovo uključuje i pravljenje boljeg putnog prilaza do Caričinog Grada kao deo Akcionog plana; 5.1.2. Regionalna saradnja. Ovo je jedina opštinska strategija u kojoj se pominje regionalna saradnja; 5.1.3. Unapeđeno pružanje turističkih usluga; 5.2.1. Promocija turističkih potencijala opštine Lebane. Ovo se nalazi u Akcionom planu kao zahtev da se zaštiti okolina Caričinog Grada da bi se održala vrednost ovog arheološkog nalazišta; 5.2.2. Podizanje nivoa svesti o značaju turizma kao privredne grane; 5.2.3. Bolja ponuda kulturnoumetničkih sadržaja i razvoj privrednih aktivnosti usmerenih ka turizmu; 5.2.4. Razvoj ljudkih resursa u oblasti turizma.

Turistički resursi: Glavna turistička atrakcija opštine Lebane je arheološko nalazište starog vizantijskog grada - Caričin Grad, koje potiče iz VI veka. Ono se nalazi osam kilometara severozapadno od grada Lebane u veoma prijatnom okruženju brežuljaka i u blizini Radan planine. Arheološka iskopavanja počela su još 1912. godine i nastavljaju se uz pomoć Arheološkog Institura iz Beograda (Srpska akademija nauka) uz finansijsku pomoć, pretežno, Vlade Srbije ali i jednim delom Francuske. Smatra se da je Caričin Grad izgradio vizantijski car Justinijan I kao utvrđenje koje se prostiralo oko 500 metara duž oboda brda. Ono se sastojalo od grada, koji je brojao oko 10.000 ljudi, sa Akropolisom, Gornjim gradom i Donjim delom grada. Ruševine navedenih delova nalaze na ovom nalazištu. Akropolis uklju- čuje i ostatke mozaika.

Caričin Grad - opština Lebane

U ovom momentu oblast nije ograđena niti zaštićena i nedostaju putokazi koji bi upućivali na nju. Takođe, ne postoje prostorije za prijem posetilaca a potrebno je da se obezbedi i informacioni centar, prevodilac kao i da se okolina bolje uredi. U toku je rekonstrukcija lokalnog puta od Lebana do Radan planine, koji prolazi pored ove lokacije, pa će pristup time biti poboljšan, što je takođe bilo neophodno. Nacionalni arheološki institut podneo je predlog projekta Nacionalnom investicionom planu za 2008. godinu u iznosu od 200.000 RSD koji bi trebalo da bude utrošen na gore pomenuta poboljšanja.

23 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Kao i u ostalim delovima regiona, i u opštini Lebane, identifikovane su lovne zone u blizini Radan planine. Crkva Sv. Petka u Bošnjacu je takođe zanimljiva ali joj je potrebno renoviranje.

Komentar/Preporuka: Opštinska razvojna strategija je mogla više da se osloni na Caričin Grad nego što je to slučaj. Trebalo bi da postoji doprinos opštine nacionalnom arheološkom predlogu projekta za finansiranje iz Nacionalnog investicionog plana za ovu atrakciju. Ova atrakcija mogla bi da bude od velike koristi za ceo kraj ako se adekvatno iskoristi i poboljša na održiv način.

Arheološke ruševine treba zaštititi, možda ograditi zidom slično kao i originalno utvrđenje, da bi se izbeglo uništavanje i raznošenje arheoloških ostataka. Trebalo bi da se postave putokazi iz Leskovca (i sa puta E75) do ovog mesta kroz Lebane a možda i kao deo definisane turističke rute. Trebalo bi preduzeti sveobuhvatno uređenje životne sredine i okoline zajedno sa planom za posete sa adekvatnim parkingom za automobile i autobuse, informacijama za posetioce i prevedenim promo materijalom. Navedeno treba kombinovati sa daljim radovima na restauraciji. Mogao bi se naplaćivati ulaz ali u svrhu arheološkog istraživanja, sređivanja okoline i održavanja ove lokacije. Kratak putni prilaz (trenutno jedna traka) lokaciji koji vodi od puta iz Lebana i koji se rekonstruiše, takođe treba poboljšati a cela okolina ove lokacije treba da bude zaštićena strogim kontrolama. Takođe je potreban plan poseta kako bi se razvila i zaštitila lokacija Caričinog Grada i cela oblast oko njega. Većina ovih zahteva će najverovatnije ući u zahtev za NIP za 2008. godinu. Okolina ruševina trebalo bi da se razmotri za uključivanje u regionalnu inicijativu za boravak u domaćinstvima koja bi obezbedila bolji smeštaj u porodicama. Jasno, smeštaj treba da bude povezan sa Caričinim Gradom i oblašću Radan planine.

4.5.Opština Vlasotince

Opis:Opština Vlasotince nalazi se na severu Jablaničkog okruga, graniči se sa Leskovcem i u blizini je puta E75. To je jedna od najmanjih opština u regionu južne Srbije sa svoja 303 kvadratna kilometra i stanovništvom od preko 33.000 ljudi od kojih polovina živi u samom gradu Vlasotince. Najviši vrh u opštini je planina Raskrsje sa 1.433 m. Veći deo ovoga kraja je poljoprivredni a dobar deo zemljišta (25%) je pod vinogradima i voćnjacima.

Strategija razvoja: Strateški plan opštine Vlasotince (2006-2010) opština Vlasotince usvojila je decembra 2006. godine. Komponenta plana koja se bavi turizmom je mala. Ipak, postoji predlog za osnivanje turističke organizacije u opštini, koja je u međuvremenu i osnovana. Predlozi za turizam spadaju u Strateški cilj 2: "Ostvarivanje održivog privrednog razvoja jačanjem lokalne ekonomije". Prioritet 2.4. bavi se posebno razvojem turizma i sadrži sledeće predloge:

2.4.1. Osnivanje turističke organizacije; 2.4.2. Izrada novih, rekonstrukcija i unapređenje postojećih sportsko-rekreativnih objekata, smeštajnih kapaciteta i kulturno-istorijskih spomenika. Ovo uključuje poboljšanje sportskih terena i sportskih hala, obezbeđivanje prostora za igru dece i relativno veliki projekat kojim bi se napravio novi park na reci Vlasini u Vlasotincu sa pratećim objektima za plivanje; 2.4.3. Kategorizacija turističkih objekata i smeštajnih kapaciteta u seoskim domaćinstvima; edukacija seoskog stanovništva kao preduslov razvoja ruralnog turizma. Ovo bi uključivalo i pilot projekat za "etno sela" (Dadince je identifikovano za to) i povezano sa njim kategorisanje smeštaja; 2.4.4. Medijska i druga promocija turističke ponude opštine. Ovaj aspekt predloga bi podržao manifestacije i kulturne aktivnosti kao što su Vinski bal i "Vlasotinačko leto".

24 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Spomenik u centru - opština Vlasotince

Opština je procenila budžet od 1,2 miliona evra za projekte pod Prioritetnim 2.4. aktivnostima. Sli- čan iznos novca je već potrošen na sportske i rekreacione objekte u gradu.

Turistički resursi: Opština verovatno ima bolju reputaciju po vinogradarstvu nego ostatak južne Srbije i ovo predstavlja njen najjasniji turistički resurs. Međutim, proizvodnja vina je sada u malom obimu i izgleda da se smanjuje. Postoje i oblasti u kojima se gaji voće, lekovito bilje kao i lovne zone. Nove inicijative za ruralni turizam mogu biti povezane sa tradicionalnim vinogradarstvom a tome treba dodati i manifestaciju Vinski bal koja se održava u Vlasotincu krajem u avgusta ili početkom septembra.

Veliki deo napora opštine Vlasotince bio je usmeren ka razvoju sporta i rekreacionih objekata u blizini reke Vlasine. Zatvorena sportska hala je kompletirana a traže se izvori finansiranja za druge objekte (kao u Akcionom planu pod 2.4.2.).

U Vlasotincu postoji nekoliko zanimljivih istorijskih zdanja. Muzej (bivša administrativna zgrada iz Otomanskog perioda iz 18. veka) i Zgrada starog internata (nekada sirotište) su zaštićene. Zgrada mli- na na reci je takođe zanimljiva, mada nije zvanično stavljena pod zaštitu. Zgrada starog internata je napuštena i opština traži sredstva za obnovu i prenamenu u kulturni centar. Lokacija i sama zgrada nude potencijal za dobar hotel ili pansion a deo bi se mogao koristiti kao kulturni centar. U gradu se nalaze dva hotela, na obali reke, nad kojima se vode dugotrajne parnice o vlasništvu. Jedna od njih, za hotel koji se nalazi bliže novoj sportskoj hali, je navodno rešena, dok je druga još uvek u toku.

Komentar/Preporuka: Predlog iz Strateškog plana za turističku organizaciju Vlasotinca trebalo bi staviti u kontekst manjeg turističkog sadržaja na temu turizma, jer je budžet za projektne aktivnosti relativno visok (posebno u poređenju sa ostalim opštinama). Mnogi od ovih projekata, međutim, mogu se okarakterisati kao rekreacioni (i za lokalno stanovništvo) pre nego povezani sa turizmom. Vlasotince je dobar kandidat za uključivanje u regionalnu inicijativu za smeštaj u domaćinstvima koja bi obezbedila poboljšan smeštaj u porodicama. Ovo bi se moglo povezati sa aktivnostima gajenja vinograda i voća u ovom kraju. Više bi se mogle pro-

25 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

movisati manje ili veće avanturističke aktivnosti kao što su treking, orijentisanje, trijatlon i drugi prirodni sportski događaji na otvorenom (možda povezani sa Vlasinom). Vlasotince bi imalo koristi i od obnove samog gradskog jezgra i projekta konzervacije istorisjkih zgrada gde bi se uradila i poboljšanja okoline i mogućnosti koje nude.

4.6. Opština Leskovac

Opis: Opština pokriva 1.025 kvadratnih kilometara, jedna je od najprostranijih u zemlji a najveći deo se nalazi u plodnoj leskovačkoj kotlini. Smeštena je u severno centralnom delu južne Srbije a grad Leskovac, sa stanovništvom od 156.000 (popis iz 2002), je daleko najveći grad u regionu i ekonomski centar Jablaničkog okruga. Gotovo 60% opštinskog zemljišta je poljoprivredno (sa nešto voćnjaka i vinograda) a veći deo preostalog zemljišta je pod šumom. Glavna pruga i put E75 koji vode iz Beograda prolaze kroz opštinu a u gradu je izgrađena nova železnička stanica. Leskovac je ranije bio jaka industrijska baza mada je restruktuiranje u poslednjih deset godina rezultiralo mnogim zatvorenim fabrikama i otpuštenim radnicima, pre svega u oblasti tekstila. "Zdravlje", nekada najveći poslodavac u gradu, preuzela je islandska kompanija Actavis kao deo nacionalnog programa privatizacije. Prostorni razvojni plan za grad pripremljen je do 2010. godine.

Kulturni centar - opština Leskovac Strategija razvoja: Dokument se zove Izmene i dopune programa razvoja opštine Leskovac (2004- 2008) i predstavlja starteški plan razvoja koji je opština usvojila decembra 2006. godine. Jedan od strateških ciljeva opštinskog programa razvoja je: "Razviti Leskovac kao ekonomski, kulturni, turistički i regionalni centar južne Srbije" (Strateški cilj 1). Turizmu nije data prednost u predgovoru plana. U smislu prioritetnih akcija, za koje nema informacija o implementaciji, one koje su vezane za turizam nalaze se pod detaljnim ciljem 1.7. ("Iskoristiti turističke potencijale u turistički proizvod i unaprediti imidž ovog kraja kao turističke destinacije") i one su sledeće:

1.7.1. Unapreditii imidž destinacije; 1.7.2. Stvoriti turistički proizvod; 1.7.3. Unaprediti i inovirati postojeće manifestacije.

26 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Turistički resursi:Glavna regionalna funkcija Leskovca u smislu turizma je mogućnost smeštaja. Njegova poslovna uloga može se koristiti za poboljšanje smeštaja za posetioce i ima nekih znakova da se ovo i događa. U opštini postoji šest hotela i pansiona, od kojih se pet nalazi u gradu Leskovac. Svih pet objekata su u privatnom vlasništvu. Motel Predejane nalazi se na putu E75, u južnom delu opštine, i ima 80 kreveta. Hotel Beograd (110 soba i četiri apartmana) u centru Leskovca ranije je bio u dru- štvenom vlasništvu ali je prodat početkom 2007. godine konzorcijumu vlasnika. Motel Groš, u pre- dgrađu, ima 32 sobe (64 kreveta); Pansion Perla pet soba i dva apartmana; nedavno otvoren Đerma- nović osam soba i pet apartmana i hotel Hajat S u severnom predgrađu grada 15 soba i šest apartmana. Većina gostiju ostaje iz poslovanih razloga i može se reći da je popunjenonst objekata zadovoljavajuća. Međutim, generalno govoreći, kvalitet smeštaja u gradu je nizak.

Leskovac je verovatno najpoznatiji po Roštiljijadi koja traje nedelju dana početkom septembra i privlači oko 100.000 ljudi u tom periodu. U gradu se održava se i letnji festival "Leskovačklo leto" u julu koji uključuje zajednicu, sportske i kulturne događaje. U opštini postoji izvestan broj crkava i manastira, od kojih su najinteresantniji crkva Svete Trojice i crkva Odžaklija u centru Leskovca, crkva Sveti Ilija na brdu Hisar, crkva Svete Petke u Rudaru i crkva Svetog Jovana Krstitelja u Vučju. Dva Jašunjska manastira iz 16. veka (jedan za muškarce i jedan za žene), oko 10 km severno od grada Le- skovac, takođe vredi posetiti a nalaze se u vrlo privlačnom prirodnom okruženju.

Leskovački Muzej je zanimljiv jer se u njemu čuvaju ostaci arheoloških iskopina iz Caričinog Gra- da. Postoje još dva muzeja u opštini: jedan je kuća Bore Dimitrijevića Piksle (19. vek) i Muzej tekstilne industrije u Strojkovcu, oko 11 km od Leskovca. Šop Đokićeva kuća iz 19. veka je zaštićena kao spomenik kulture i koristi se kao sedište turističke organizacije Leskovca.

Hidrocentrala u Vučju - opština Leskovac

Zanimljiva je i stara hidro elektrana u Vučju, izgrađena 1903. godine da bi električnom energijom snabdevala tekstilna postrojenja u ovom kraju. Ona ima zanimljivu strojarnicu i zgradu gde se nalazi generator, kanale duž brda i originalnu opremu za rad, a sve to nalazi se u veoma živopisnom kanjonu reke Vučjanke koji se nalazi 17 km južno od Leskovca. Elektroprivreda Srbije je vlasnik zgrade hidro elektrane ali ne i napuštenog i ruiniranog hotela Orlovo gnezdo. Ovaj hotel kupio je konzorcijum kao

27 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

deo paketa u kome se nalazi i hotel Beograd u Leskovcu. Vučje je atraktivna destinacija za posetioce koja se može povezati sa Muzejom tekstilne industrije koji se nalazi u blizini, u Strojkovcu.

Komentar/Preporuka: Turistički projekti treba da budu usmereni na to da se poboljša status Leskovca za poslovne i ostale posetioce uz ekspanziju i poboljšanje smeštaja. Sveobuhvatno sređivanje grada i poboljšanje životne sredine u čitavom gradu trebalo bi obaviti kako bi se povećala privlačnost grada za posetioce.

4.7. Opština Crna Trava Opis: Crna Trava se nalazi na istoku Jablaničkog okruga oko 65 km jugoistočno od Leskovca i severno od Vlasinskog jezera. To je jedna od najmanjih opština u regionu u pogledu kako površine koju zauzima (312 kvadratnih kilometara) tako i broja stanovnika (2.600). Kraj je karakterističan po šumo- vitim planinama i po retko naseljenim selima. Opština je jedna od najnerazvijenijih i najsiromašnijih u zemlji. Mnoga industrijska preduzeća su se zatvorila pa je tako poljoprivreda ekonomska aktivnost koja preovladava. Strategija razvoja: Strateški plan opštine Crna Trava (2006-2010) opština Crna Trava usvojila je decembra 2006. godine. Predlozi za razvoj turizma za ovaj kraj se nalaze u Strateškom cilju 2: "Jačanje lokalnog ekonomskog razvoja oslanjanjem na sopstvene potencijale". Detaljni cilj 2.4. bavi se "Ra- zvojem specifičnih vrsta turzma (seoski, lovni, rekreativni, omladinski i sportski)" sa četiri specifična pod-cilja koji glase: 2.4.1. Osnivanje turističke organizacije zadužene za sprovođenje planskih akata razvoja turizma. Akcioni plan predviđa oko 10.000 evra koje će uložiti opština i donatori za osnivanje organizacije do 2007. godine. U vreme pisanja ona nije bila osnovana; 2.4.2. Kompletiranje turističke ponude rekonstrukcijom i privođenjem nameni smeštajnih kapaciteta, kulturno istorijskog nasleđa i pratećih delatnosti. Akcioni plan je predvideo 50.000 evra koje bi uložila opšina, donatori i Lovačka udruženja Srbije da bi se povećao broj mlade divljači u ovom kraju i da bi se do 2008. godine izgradili novi smeštajni kapaciteti; 2.4.3. Kategorizacija smeštaja i obuka seoskog stanovništva kao osnova razvoja seoskog turizma. Nije jasno za šta bi se iskoristio previđeni iznos od 10.000 evra (u toku 2007) iz Akcionog plana; 2.4.4. Marketinška promocija turističkih potencijala na svim nivoima.

Opština Crna Trava

28 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Turistički resursi:Na teritoriji opštine, pre svega u oblasti planine Čemernik, postoje određene lovne zone gde se love jeleni i divlje svinje. Pecanje je takođe veoma popularno. Svake druge godine organizuje se takmičenje u brdskom biciklizmu na kome učestvuju takmičari na nacionalnom nivou.

U samom gradu Crna Trava postoji mali hotel u društvenoj svojini sa 36 kreveta. On je u lošem stanju i vrlo slabo posećen. Takođe postoji nedavno renoviran studentski pansion (75 kreveta) koji je leti slobodan. Problem za ovaj kraj je taj da u koliko posetioci i dođu u Crnu Travu (kao na primer na takmičenje u brdskom biciklizmu) neće odsesti ovde, pa će se kao posledica, svaka potencijalna ekonomska korist u velikoj meri ostvariti na nekom drugom mestu. U opštini Crna Trava postoje brojne oblasti pod lekovitim biljem, pčelarskim kulturama, gljivama i voćnjacima. Crkva Svetog Nikole u Crnoj Travi je najstarija u kraju i donekle je zanimljiva.

Komentar/Preporuka: Preporuka u Strateškom planu vezana za osnivanje turističke organizacije u Crnoj Travi, treba da se sagleda u smislu obima atrakcija u opštini i da li bi takvu organizaciju trebalo osnovati, sa većim efektom, na nivou okruga ili regiona. Trebalo bi uspostaviti veći obim veza između Crne Trave i Surdulice kako bi se iskoristilo Vlasinsko jezero i njegove mogućnosti. Crna Trava je dobar kandidat za uključenje u regionalnu inicijativu za smeštaj u domaćinstvima koja bi obezbedila poboljšan smeštaj u porodicama. To bi trebalo da bude povezano sa postojećim pčelarstvom, voćarstvom i drugim poljoprivrednim aktivnostima, kao i sa mogućnostima koje pruža obližnje Vlasinsko jezero. Lov i ribolov, kao i planinski biciklizam, daju dodatne šanse za smeštaj u domaćinstvima. Ovaj kraj bi takođe mogao da promoviše ostale manje ili veće avanturističke aktivnosti kao što su treking, orijentacija, triatlon i ostali spotski događaji u prirodi (u vezi sa Vlasinom).

4.8. Opština Vladičin Han

Opis: Opština Vladičin Han je u centru regiona, severoistočno od vranjske kotline u neposednoj blizini Grdeličke klisure, sa Vladičinim Hanom smeštenim uz put E75, oko 67 km od makedonske granice. Stanoviništvo čini oko 23.000 ljudi koji žive na teritoriji od 368 kvadratnih kilometara. Oblast je planinska sa poljoprivrednom proizvodnjom koja preovladava i šumskim predelima.

Strategija razvoja: Strategija razvoja Vladičinog Hana (2006-2010) opština Vladičin Han usvojila je decembra 2006. godine. Opština se trudi da promoviše oblasti planine Kukavice i Jovačkog jezera kao glavne turističke destinacije u ovom kraju; da obezbedi odgovarajuću infrastrukturu (Detaljni cilj 2.2.1.); da obnovi istorijske i spomenike kulture (Detaljni cilj 2.2.2.) i da promoviše kulturne događaje (Detaljni cilj 2.2.3.) kao deo Prioriteta 2.2. ("Unaprediti imidž i pristupačnost turističkim potenci- jalima"). Da bi se ispunili ovi ciljevi Akcioni plan je predvideo sledeće akcije:

2.2.1. Čišćenje Jovačkog jezera i uređenje njegove obale. Projekat bi trebalo da podrži ekonomski razvoj u okolnim selima. Cena ovog projekta bila bi 60.000 evra i bio bi implementiran u periodu 2008-2010. sa predviđenim finansiranjem donatora, opštine i Ministarstva; 2.2.2. Dovršetak radova nadgradnje iznad restorana "Bazen". Projekat bi koštao 125.000 evra i bio bi realizovan u periodu 2007-2009. sa predviđenim finansiranjem donatora, opštine i Ministarstva; 2.2.3. Negovanje kulture, tradicije i običaja Roma. Projekat bi se implementirano kroz NVO u periodu 2007-2010; 2.2.4. Unapređenje manifestacije "Vidovdanski dani". Projekt bi se realizovao u periodu 2007-2010. po ceni od 36.000 evra a finansirali bi ga donatori i opština.

29 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Opština Vladičin Han Turistički resursi: Ključna prednost opštine je njena lokacija na putu E75 i potencijalne koristi od tranzitnog saobraćaja. Planina Kukavica (1.442 m) je najviši vrh u ovom kraju sa Jovačkim jezerom u blizini. Sportsko rekreativni centar Kunjak zauzima pet hektara zemlje sa bazenom. Opština želi da centar upotpuni dodatnim objektima za aktivnu rekreaciju i smeštaj posetioca/restoran. Ovaj objekat je uz sam put E75 i jasno se vidi sa njega. Postojeći smeštaj u ovom kraju uključuje motel Džep koji je u privatnom vlasništvu, 10 km od Vladičinog Hana na reci Moravi sa 22 kreveta i motel Konak Han sa 34 kreveta. Smeštaj na planini Kukavica uključuje panisone Preko Voda (48 kreveta) i Kukavica sa 37 kreveta.

Komentar/Preporuka: U cilju razvoja turizma trebalo bi da bude više veza između Vladiči- nog Hana i Surdulice kako bi se posetioci usmerili ka Vlasinskom jezeru i kako bi svi imali koristi od njegovih mogućnosti. Opština je dobar kandidat za uključivanje u regionalnu inicijativu boravka u domaćinstvima koja bi obezbedila bolji smeštaj u porodicama. Ovo bi trebalo da bude povezano sa Kukavicom i Jovačkim jezerom kao glavim atrakcijama. Ovaj kraj bi trebalo da promoviše ostale manje ili veće avanturističke aktivnosti kao što su treking, orijentacija, triatlon i ostali spotski događaji u prirodi (u vezi sa Vlasinom).

4.9. Opština Surdulica

Opis: Opština Surdulica se nalazi u centralno - istočnom delu južne Srbije a njena istočna granica čini državnu granicu Srbije sa Bugarskom. Opština se prostire na 628 kvadratnih kilometara rečnih dolina i oblasti platoa Vlasine. Veći deo opštine je planinski sa planinama Vardenik (1.876 m) i Čeme- rnik (1.721 m) kao najvišim vrhovima. Vlasinsko jezero je najveća vodena površina ne samo u opštini već i u regionu. U opštini živi tek nešto više od 22.000 stanovnika, od čega Srbi čine većinu (82%) a Romi (9%) i Bugari (5%) manjinu. Strategija razvoja: Strateški plan razvoja opštine Surdulica (2007-2011) usvojen je januara 2007. godine. Međutim, Strateški plan nema deo posvećen turizmu niti se u dokumentu turizam posebno pominje uprkos značaju Vlasinskog jezera kao jedne od primarnih destinacija za posetioce južnoj Srbiji. Vlasinsko jezero se pominje u smislu svojih prirodnih resursa u pogledu flore i faune. Jedan deo Strateškog plana posvećen je potrebi da se sačuva kulturno nasleđe u ovom kraju sa listom istorijskih spomenika i zdanja koja treba zaštititi. SWOT analiza u okviru Strateškog plana pominje da je "razvoj turizma" šansa za ovaj kraj.

30 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Pod Strateškim ciljem 1 ("Održivi razvoj baziran na prirodnim resursima") nalazi se Prioritetna aktivnost 1.1.2. "Izrada urbanističkih planova za turistički centar Vlasina". Akcioni plan za ovaj prioritet postavlja pet aktivnosti na pripremi planova za "generalnu regulaciju kako bi se stvorili preduslovi za razvoj Vlasinskog turističkog centra". Individualni planovi su predviđeni za Vlasinu Stojkovićeva, Vlasinu Rid, Vlasinu Okuglica, Vlasinsko jezero i okolinu i kanalizacioni sistem Vlasine. Ukupna sredstva predviđena za sve predložene aktivnosti, koje bi trebalo završiti do kraja 2007. godine su gotovo 490.000 evra. Nije jasno zašto sve predložene aktivnosti treba uraditi posebno niti da li je ovo deo posla koji je započeo Horwath TL za Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja.

Turistički resursi: Vlasinsko jezero je glavna turistička destinacija u opštini i jedna od glavnih atrakcija u regionu za domaće posetioce. Nalazi se oko 20 km istočno od Surdulice i 30 km od puta E75. Jezero je dugačko oko 10 i široko oko tri kilometra i drugo je po veličini u Srbiji. Nalazi na najvećoj nadmorskoj visini (1.211m) u zemlji. Jezero se koristi za napajanje hidro elektrane za proizvodnju električne energije. Oblast Vlasinskog platoa okružena je planinama Čemernik, Vardenik i Gramađa i delom je pod šumom a delom pod pašnjacima. Na jezeru postoje dva mala ostrva. Vlada je ovaj kraj 2005. godine proglasila za zaštićeno prirodno dobro od posebnog značaja. Početkom ove godine po- dručje je kandidovano za Ramsar wetlands zaštitu. Ovaj kraj nastanjuju divlje svinje, vukovi, sive čaplje, kormorani, divlje patke i ostale vrste ptica selica, kao i neke retke vrste sisara i reptila. Jezero je poribljeno pastrmkom, pa je tako postalo i popularno za ribolov. Ovaj kraj popularan je za letnje pripreme sportista.

Vlasinsko jezero - opština Surdulica U Surdulici se održavaju susreti trubačkih orkestara, koje poseti oko 2.000 ljudi i koji su regionalni kvalifikacioni susreti za nacionalni Sabor trubača u Guči. Održavaju se i srpsko-bugarski kulturni susreti u blizini granice i u to vreme obezbeđen je prelaz bez viza za građane Srbije. Jedna nedelja u martu posvećuje se lovu na vukove i divlje svinje u okolini jezera. Lekovito bilje i voće takođe su atrakcija u ovom kraju. Postoje dve crkve u blizini koje su turistički zanimljive a to su: crkva Svetog Ilije, u zapadnom delu Vlasinskog jezera i crkva i manastir Palja (koji potiču iz 9. veka) u blizini bugarske granice.

Predlog za sveobuhvatni razvoj Vlasinskog jezera uradilo je Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja kao deo plana "21 projekat za 21.vek". Projekat će uključiti dva nova turistička centra: Novi Rid sa 1000 krveta i Krstinci sa 350 kreveta. Predviđeno je da se izgrade tržni centar, centar za letnje spo-

31 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

rtove, golf teren sa 18 rupa, golf klub "Svet fantazije", tematski park (8.250 kvadratnih metara), vile i apartmani (oko 570 u oblasti Vlasina Rid), marina za jedrenje, ski liftovi i objekti za nordijsko skijanje. Horwath TL je kompletirao idejni plan za Vlasinsko jezero koji je predstavljen u Solunu. Troškovi izrade razvojnog idejnog plana procenjeni su na 280 miliona evra od kojih bi Vlada Republike Srbije obezbedila 50 miliona evra za infrastrukturu a privatni sektor ostatak u narednih 12 godina. Nacrt plana i izveštaj sada su u procesu verifikacije. Takođe postoji i projekat podnet NIP-u za finansiranje u 2008. godini.

Hotel Vlasina (30 soba), hotel Narcis (26 soba) i hotel Jezero (17 soba) trenutno se koriste za smeštaj na Vlasinskom jezeru. Mnoga domaćinstva koja se nalaze u blizini takođe nude smeštaj. Hotel Srbija u Surdulici ima 100 kreveta.

Komentar/Preporuka:Rad koji je preuzeo Horwath TL za Vlasinsko jezero predstavlja pravi put na-pred, što znači prihvatanje sveobuhvatnog pristupa turizmu i rekreacionom razvoju za ovaj kraj a sa oslanjanjem na značajno prisustvo privatnog sektora. U budućnosti trebalo bi uspostaviti učestvovanje Vlade i pre svega opštine u podršci ovom projektu. U slučaju Strateškog razvojnog plana nije jasno kako će aktivnosti navedene u Akcionom planu biti podržane u budućem razvojnom programu za Vlasinsko jezero.

4.10. Opština Vranje

Opis: Vranje je ekonomski i administrativni centar Pčinjskog okruga. Teritorija opštine pokriva 860 kvadratnih kilometara i nalazi se u centralno - južnom delu regiona. Ovaj kraj karakteriše veliki broj rečnih kotlina i Rodopske planine koje se uzdižu do 1.922 m (Besna Kobila) kao i glavni rezervoar Prvonek jezera. Veliki deo područja je pod šumom. Vranje se nalazi na glavnoj saobraćajnici E75, 347 km od Beograda, 115 km od Prištine, 91 km od Skoplja i 354 km od Soluna. Opština ima 87.000 stanovnika (2002) sa više od 65.000 koji žive u samom gradu. Cifre iz 2002. godine pokazuju porast u odnosu na 1991. godinu (85.600). Porast broja stanovnika u vranjskoj opštini trebalo bi uporediti sa sma- njenjem broja stanovnika u celom Pčinjskom okrugu sa 242.000 u 1991. godini na 227.700 u 2002. godini. Proporcija Roma u populaciji je oko 5% dok Srbi čine 93%. Fabrika British American Tobacco u Vranju je najveći poslodavac dok u ostalom delu opštine preovladava poljoprivredna delatnost.

Strategija razvoja: Strategija razvoja opštine Vranje (2006-2010) usvojena je juna 2006. godine. Aktivnosti vezane za turizam u akcionom planu Strategije razvoja su deo Strateškog cilja 3 (Revita- lizovati lokalnu ekonomiju pronalaženjem novih mogućnosti radi zadovoljenja potreba tržišta) i spadaju pod Detaljni cilj 3.3. (Racionalno korišćenje resursa):

3.3.1. Povećan procenat iskorišćenosti termalnih voda u Vranjskoj Banji i investiranje u projekat akumulacije "Prvonek". Projekat bi trebalo da uključi izgradnju otvorene pozornice (40.000 evra) u Vranjskoj Banji, "akvatorijuma" (230.000 evra) ispod brane Prvonek, "etno kuće" (Koštanina kuća) u Vranjskoj Banji (25.000 evra) i rekonstrukciju izvora pijaće vode u obe oblasti (20.000 evra) kao i pripremu turističkog vodiča za ovaj kraj u toku 2007-2010. godine; 3.3.2. Aktivno promovisanje turizma u Vranjskoj Banji i kompleksa "Prvonek". Cilj bi se ostvario kroz putujuće sajmove i širenje turističkih informacija za posetioce a za šta bi se izdvojilo 80.000 evra u periodu 2006-2008. godine; 3.3.3. Obnova i aktiviranje kulturno - istorijskih spomenika. Cilj se odnosi na poslove konzervacije enterijera muzeja u Vranju i radove na Belom mostu, Hamamu, muzej-kući Borisava Stankovića i drugim zaštićenim zdanjima. Ovo bi trebalo raditi u periodu 2006-2009. godine po ceni od 400.000 evra.

32 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Haremluk - opština Vranje

Turistički resursi: Vranje bi moglo imati koristi od svog položaja na putu E75 i privući tranzitni sao- braćaj u grad i okolinu. Vranjska Banja, planina Besna Kobila i jezero Prvonek su glavne turističke atrakcije. Besna Kobila nudi potencijal za zimski, rekreativni i planinski turizam.

Vranjska Banja se nalazi oko 10 km istočno od Vranja i 6 km istočno od puta E75. Banja se nalazi u okruženju šumovite doline sa prirodno toplim i gaziranim izvorima koji imaju povoljna lekovita i terapeutska svojstva. Ovaj kraj poznat je još iz rimskog perioda. Glavni objekti su bolnica Ministarstva zdravlja, i hotel Železnicar (koji je u vlasništvu Železnica Srbije) sa 51 sobom (100 kreveta), nekoliko restorana i zdravstvenih objekata. Banja se preporučuje za lečenje neuroloških, reumatskih i ortope- dskih bolesti gde osiguranici državnog zdravstvenog osiguranja čine 75% posetilaca (123 kreveta) a ostatak čine privatni posetioci. Hotel Železničar naplaćuje 70 evra za dvokrevetnu a 40 evra za jedno- krevetnu sobu. Godišnje, u proseku, iskorišćenost kapaciteta je oko 70% a tokom letnje sezone kapaciteti su u celosti popunjeni. U banji se nalazi i hotel čija je izgradnja počela pre više od 20 godina zajedničkim ulaganjem tekstilne industrije "Jumko" i Fonda PIO. Hotel je ostao nedovršen i trenutno je u jako lošem stanju a pitanje vlaništva nad objektom je još uvek predmet sudskog spora između investitora. Uz hotelski objekat nalazi se crkva koja je rekonstruisana 20-tih godina prošlog veka, kao i spomenik posvećem žrtvama II svetskog rata.

33 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Besna Kobila je najviša tačka u regionu za koju je razmatran projekat za Nacionalni investicioni plan (zajedno sa opštinom Bosilegrad). Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja započelo je procenu izvodljivosti za skijaške i rekreacione objekte u ovom kraju. Pristupni put u dužini od oko pet kilometara od Krive Feje do Besne Kobile trebalo bi rekonstruisati.

Grad Vranje ima nekoliko interesantnih zgrada uključujući muzej i Haremluk (koji se sada koristi kao restoran) koji su izgrađeni u kasnom 18. veku u vreme Otomanskog carstva. Muzej godišnje poseti oko 4.000 ljudi a većina su domaći studenti. Druga istorijska zdanja i građevine uključuju Beli most, nekadašnje tursko kupatilo Hamam, nekada kuću (sada muzej) srpskog pisca Bore Stankovića i sre- dnjevekovnu tvrđavu Kale Markovo. Beli most i Hamam su nedavno rekonstruisani sredstvima donatora. Manifestacija "Dani Vranja", održava se svake godine i sadrži programe vezane za tradiciju ovog kraja. Ova manifestacija uključuje i kulinarske "Dane karanfila", literarni i kulturni festival koji se održava juna u Vranjskoj Banji.

Hotelski smeštaj u opštini je koncentrisan u Vranju i duž puta E75. On uključuje hotel Pržar (30 soba) koji ima pet zvezdica, hotel Vranje sa tri zvezdice i 120 soba (170 kreveta) i pansionski smeštaj koji je u privatnom vlasništvu i ima 30 soba. Kapaciteti hotela u državnoj svojini popunjeni su oko 70% u toku godine. Bivši motel Vranje sa dve zvezdice sada radi samo kao restoran.

Komentar/Preporuka: Trebalo bi da postoji sveobuhvatniji i dugoročniji pristup razvoju i poboljšanju Vranjske Banje. On bi trebalo da ima formu integralnog resornog modela za ovaj kraj. Inicijalno, idejni plan trebalo bi uraditi za celu oblast koji bi se zatim koristio kao osnova za marketing privatnom sektoru. Situacija sa hotelom Jumko trebalo bi da se razreši. Osim toga, bolnicu i hotel Železničar trebalo bi obnoviti, dodati nove objekte (za terapije, zdravstvene tretmane, tretmane sportskih povreda, bazen za plivanje i objekte za rekreaciju) a ceo kraj bi trebalo da se unapredi u pogledu sređivanja okoline. Treba raditi na popunjenosti sme- štajnih kapaciteta tokom cele godine. Režim upravljanja i održavanja trebalo bi da se uspostavi za čitav kraj kao deo pristupa razvoju privatnog sektora.

Trebalo bi poboljšati izgled centra Vranja kao i prirodne sredine uz integraciju što je više moguće zgrada od istorijskog značaja (mada je očigledno da se mnoge značajne nalaze u širem krugu). Ovo bi uključivalo i pejzažno uređenje u manjem ili većem obimu, sređivanje ključnih trgova i prostora, i druga poboljšanja uličnih prostora, uključujući i signalizaciju (na primer, teško je pronaći istorijska zdanja). Brošura o gradu se može razmotriti u cilju obeležavanja puteva koji vode do atrakcija kao i informacija o njima. Može se razmotriti da se zgrada Hamama iskoristi kao spa centar.

4.11. Opština Bosilegrad

Opis: Bosilegrad se nalazi u jugoistočnom delu oblasti koju proučavamo i graniči se sa Bugarskom i Makedonijom. Ima oko 10.000 stanovnika u kraju koji je pretežno planinski. Sam grad Bosilegrad nalazi se oko 13 km od bugarske granice. Pristup gradu je težak i vodi kroz Surdulicu.

Strategija razvoja: Opština Bosilegrad je nedavno usvojila Strategiju razvoja koja nije bila dostupna u vreme pisanja teksta.

Turistički resursi: U opštini Bosilegrad nalazi se malo jezero Lisina. U opštini postoje i oblasti pogodne za lov. Privlačnost ovog kraja leži u njegovom planinskom prirodnom okruženju koje se može iskoristiti za treking ili lov. Hotel Dukat nalazi se u samom Bosilegradu i ima 15 kreveta.

34 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Planinski predeo - opština Bosilegrad

Komentar/Preporuka: Teritorija opštine može biti dobar kandidat za uključivanje u regionalnu inicijativu za boravak u domaćinstvima koja bi obezbedila bolji smeštaj u porodicama. Oblast opštine bi trebalo povezati sa oblašću Besne Kobile ili Vlasinskog jezera. Kraj može promovisati manje ili veće avanturističke aktivnosti kao što su treking, orijentacija, triatlon i ostale spotske aktivnosti u prirodi.

4.12. Opština Trgovište

Opis: Opština Trgoviste se nalazi u centralno-južnom delu oblasti koja se proučava i na jugu se graniči sa Makedonijom. Ova oblast je retko naseljena, većinom planinska (sa planinom Zelenčev kao najvišim vrhom sa 1.574 m visine) i pošumljena je. Jedan lokalni put obezbeđuje pristup opštini sa puta E75.

Opština Trgovište

35 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Strategija razvoja: Opština Trgovište još uvek nema strategiju razvoja.

Turistički resursi: Privlačnost ovoga kraja leži u njegovim planinama i prirodnoj sredini koja može da bude dobra za treking ili lov. Zapadna granica opštine je u blizini manastira Sveti Prohor Pčinjski.

Komentar/Preporuka: Teritorija opštine može biti dobar kandidat za uključivanje u regionalnu inicijativu za boravak u domaćinstvima koja bi obezbedila bolji smeštaj u porodicama. Ovo bi trebalo povezati sa manastirom Sveti Prohor Pčinjski. Ovaj kraj može promovisati manje ili veće avanturističke aktivnosti kao što su treking, orijentacija, triatlon i ostale spotske aktivnosti u prirodi.

4.13. Opština Bujanovac

Opis: Opština Bujanovac se nalazi u jugozapadnom delu regiona na putu E75. Zapadno se graniči sa Kosovom a južno sa Makedonijom. Opština Bujanovac ima oko 44.000 stanovnika a tek nešto više od jedne četvrtine živi u samom gradu. Veći deo oblasti je ravničarski mada se planine uzdižu, na severu (prema Kosovu) i na jugu (u blizini Makedonije), do gotovo 1.300 m, sa najvišim vrhovima Kitka i Kozjak.

Manastir Prohor Pčinjski - opština Bujanovac Strategija razvoja: Strategija razvoja za opštinu Bujanovac je urađena mada u vreme pisanja teksta nije bila dostupna.

Turistički resursi: Najvažnije turističke atrakcije su manastir Sveti Prohor Pčinjski, Bujanovačka Banja i arheološko nalazište Kale Krševica. Bujanovačka Banja ima prirodno gazirane izvore tople vode (do 40 Cº) pogodne za lečenje kožnih, neuroloških, reumatskih i ginekoloških bolesti. Glavna privlačnost banje leži u njenoj lokaciji na samom putu E75 (vidljiva sa njega) i ima potencijala da privuče tranzitni turizam. Bujanovačka Banja sadrži objekte za elektroterapiju i hidroterapiju, otvorene bazene sa blatom i zatvorene bazene sa toplom vodom. Sanatorijum ima 220 kreveta i procenjenih, dodatnih, 230 kreveta u privatnom smeštaju u blizini. Mineralna voda sa izvora u oblasti banje se flašira za piće. Na žalost, objekti su trenutno u veoma lošem stanju. Opština Bujanovac podnela je Nacio- nalnom investicionom planu za 2008. godinu predlog projekta za informacioni centar i poboljšanje osvetljenja u banji.

36 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Sveti Prohor Pčinjski je manastir smešten na oko 20 km od puta E75 i nalazi se uz makedonsku granicu. Manastir je navodno sagradio vizantijski vladar Diogen u četvrtom veku. Smešten je u fanta- stično šumovitom planinskom pejzažu. U crkvi posetioci mogu videti freske iz 14. veka koje bi, možda, trebalo zaštititi staklenim panelima. Ovo je nesumnjivo najvažnija atrakcija za posetioce Bujanovcu i od prvenstvenog značaja za region. U toku religioznih praznika, kao što je 6. jul ili 7. avgust oko 20.000 posetioca dnevno dođe u manstir Prohor Pčinjski. U manastiru ne postoji mogućnost smeštaja, mada se u domaćinstvima i privatnom smeštaju u obližnjem selu Jablanica može naći oko 40 kreveta (katego- rizovanih od strane turističke organizacije opštine). Posetioci koji odsedaju u Jablanici su većinom iz regiona a manji broj je iz drugih krajeva Srbije ili Makedonije. Opština se trudi da poboljša put od manastira do sela Jablanica (jedan ili dva kilometra). Smeštaj je u privlačnom okruženju koje ima mogućnosti za treking.

Opština je započela projekat izgradnje etno sela pod nazivom "Zlatne ruke". Područje se nalazi u blizini graničnog prelaza sa Makedonijom (podrazumeva se da prelaz može biti pomeren) i oko 100 m od manastira Prohor Pčinjski. Projekat bi uključivao osnovni smeštaj (sedam soba), kulturne i zabavne aktivnosti, pijacu organske hrane, restorane, prodavnice ručnih radova i izložbeni prostor, što sve predstavlja lokalni kulturni i kulinarski identitet. Postoji potreba da se u blizini manastira obezbedi recepcija i parking (za automobile i autobuse); da se poboljša snabdevanje vodom i sagrade objekti za preradu vode za čitav kraj; da se poboljša prilaz do i oko samog mesta kao i ostalih mesta za izlete i da se poboljša snabdevanje električnom energijom. Postoji opšta potreba za uređenjem okoline, sređi- vanjem celoga kraja i čišćenjem otpada. Trebalo bi obezbediti upravljanje brojem posetioca u periodi- ma najveće posećenosti. Kako bi se privukli posetioci na putu za ili iz Makedonije, lokaciju manastira trebalo bi bolje obeležiti putokazom sa puta E75. Ova atrakcija je zaista vredna zaustavljanja putnika koji granicu prelaze na graničnom prelazu blizu manastira. Kako bi se privukao veći broj posetioca ovaj zaobilazni put trebalo bi više promovisati. Procenjuje se da oko 200.000 ljudi godišnje prelazi granicu sa Makedonijom na prelazu blizu manastira Prohor Pčinjski u poređenju sa 2,4 miliona koji koriste prelaz na putu E75 u blizini Preševa.

Arheološki ostaci na Kale Krševica, koji datiraju iz četvrtog veka p.n.e, nalaze se oko 10 km od Bu- janovca. Arheološka iskopavanja je radio Arheološki institut i muzej iz Beograda i smatra se da ostaci potiču iz doba Aleksandra Velikog i Filipa II Makedonskog. U blizini Bujanovca nalazi se crkva svetog Petra i Pavla iz Vizantijskog perioda (7. vek).

Nekadašnji motel Bujanovac (100 kreveta) na putu E75 sada se koristi kao centar za smeštaj izbe- glica sa Kosova. Na makedonskoj granici nalazi se motel Terminal sa 21 krevetom. U blizini Jablanice i manastira Prohor Pčinjski počeli su radovi na novom hotelu koji uključuje i objekte za rekreaciju i bazen za plivanje, mada su u međuvremenu, obustavljeni.

Komentar/Preporuka: Bujanovačka Banja bi trebalo da bude u potpunosti obnovljena i trebalo bi da joj se dodaju novi sadržaji. U početnoj fazi, ovo bi trebalo uraditi zajedno sa idejnim planom i marketinškim pristupom koji uključuje Sijarinsku Banju i Vranjsku Banju. Prednost Bujanovca i Bujanovačke Banje je ta što se jasno vide sa puta E75 i što je Bujano- vačka Banja pristupačnija nego druge dve banje pa bi lako mogla imati koristi od putnika koji tuda prolaze.

Okolina manstira Prohor Pčinjski trebalo bi da bude uređena i trebalo bi napraviti plan poseta koji bi uključivao i unapređenje signalizacije, oblasti za prijem i parking, krajeve za izlete i odmor, prilaz pešačkim stazama u samom i oko ovog kraja i detaljno čišćenje životne sredine i poboljšanje usluga. Ova detaljna studija trebalo bi da se uradi u saglasnosti sa projektom "Zlatne ruke" koji treba revidirati.

37 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Smeštaj i usputni kapacitieti Bujanovca treba da se sagledaju u sveobuhvatnom regionalnom kontekstu, kao i drugi predlozi za opštine. Postoji izvestan broj predloga za hotele u opštini koje bi trebalo testirati na tržištu u okviru konteksta toka saobraćaja (postojeći i pre- dviđeni) duž puta E75. Najprivlačniji tereni mogu biti ponuđeni privatnom sektoru i stavljeni na tender pod dodatnim uslovima koji se tiču sređivanja objekata i okoline. Postoji mogućnost da se predloženo uključi u deo obnove Bujanovačke Banje.

Trebalo bi, kao i za druge krajeve, razmotriti mogućnosti za boravak u domaćinstvima, povezan sa agroturizmom (lekovito bilje i voćarstvo). Smeštajne kapacitete u domaćinstvima trebalo bi povezati sa stazama za treking ili lovom na brdima u južnom delu opštine u blizini manastira Prohor Pčinjski.

4.14. Opština Preševo

Opis: Opština Preševo se nalazi u jugozapadnom delu regiona i graniči se sa Kosovom i Makedo- nijom. Ona je na kraju puta E75 kroz Srbiju. Opština pokriva 250 kvadratnih kilometara i većinom je poljoprivredni kraj. Grad Preševo se nalazi pet kilometara zapadno od puta E75 i isto toliko od granice sa Makedonijom. Stanovništvo čine većinom Albanci (95%) a opština je iskusila političku nestabilnost povezanu sa problemima na Kosovu i u severnom delu Makedonije. Ovo je uveliko umanjilo potencijale za razvoj turizma.

Džamija - opština Preševo

38 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Strategija razvoja: Lokacija ove opštine na putu E75 je osnov za predlog ekonomskog razvoja koji je naveden u Strategiji razvoja opštine Preševo (2005-2015), koja je usvojena juna 2006. godine. Zona slobodne trgovine (kojih ima 11 u Srbiji) imala bi koristi od blizine važnih saobraćajnica, kao i od reko- nstrukcije puta M25/2 koja je u toku i koji povezuje Preševo sa Gnjilanom na Kosovu. Opština planira da osnuje Zonu slobodne trgovine na prostoru od oko pet do deset hektara. Strategija razvoja takođe navodi potrebu za zasebnom turističkom organizacijom (sa standardnim učestvovanjem javnog i privatnog sektora) kako bi se razvio turistički potencijal u ovom kraju, pre svega veza za tranzitni saobraćaj duž puteva E75 i M25/2.

Turistički resursi: U delu Strategije razvoja vezanom za turizam predviđa se potreba za promovisanjem mogućnosti za lov zapadno od Preševa i pominju se mogućnosti vezane za lekovito bilje, voćarstvo, pecanje i rekreaciju u predelu Oraovice. Predlozi vezani za turizam u ovom dokumentu uključuju i sledeće:

 Novi hotel u Preševu u rangu tri zvezdice sa oko 50 soba kao kratkoročni projekat (privatni sektor);  Dugoročni projekat za izgradnju hotela u privatnom vlasništvu u Livadhi i Shehit na putu M25/2, na zapadu od Preševa, koji bi imao 20 soba, prodavnicu suvenira i restoran sa lokalnim etno karakteristikama. Ovo mesto se trenutno koristi kao deponija za odlaganje čvrstog otpada koju treba izmestiti;  Hotel i objekti za rekreaciju u Oraovici (blizu Preševa na severu) i u Bustranju (istočno od puta E75), koji bi uključivali objekte za rekreaciju (pecanje i kampovanje) i restoran oko veštački izgrađenih vodenih površina;  Motel sa 25 soba i prodavnicom, restoran i objekat duž puta na graničnom prelazu sa Makedonijom;  Dodatak od 16 soba kao deo postojeće osnovne škole (u vlasništvu Ministarstva obrazovanja) u Caravajki na putu M25/2 u blizini granice sa Kosovom. Dosadašnju izgradnju ovoga objekta, koja je zaustavljena, finansirali su USAID, DfID i EU. Postoji predlog da se uz ovaj objekat u okviru škole sagradi i sportsko rekreacioni centar koji bi koristila deca iz okoline (privatni sektor i opština).

Značajan objekat koji je u izgradnji je Interspeed tržni centar, na oko 500 m od graničnog prelaza sa Makedonijom na putu E75. Ovo dvospratno zdanje uključuje komercijalni deo (20.000 kvadratnih metara), tržni centar (130 lokala), supermarket (763 kvadratna metra), restorane, hotel (45 soba), mali kazino (913 kvadratnih metara), benzinsku pumpu i odgovarajuće pomoćne prostorije.

Prirodna sredina duž puta M25/2 zapadno od Preševa je privlačna i nudi jako lep pogled na Preševo i severni deo Makedonije. Ona je uglavnom nedirnuta, osim postojanja deponije na Livadhi i Shehit i ima potencijale za razvoj trekinga, kampovanja i možda lova. Kada deponija bude izmeštena jasno je da se i njena neposredna okolina treba urediti.

Komentar/Preporuka: Hotel/motel i smeštaj duž puta treba razmotriti u formi predloga u širem regionalnom kontekstu, kao i za slične predloge drugih opština. Postoji veliki broj predloga za hotele u opštini, što je ideja koju treba testirati na tržištu u okviru konteksta protoka saobraćaja putem E75. Najprivlačnije lokacije treba ponuditi privatnom sektoru na tenderu pod uslovima koji se odnose kako na objekate tako i na poboljšanje čitave životne sredine u tom kraju. Privlačnost i funkcija predloga za Caravajku su nejasni u smislu poslovnih predloga a naročito koristi za zajednicu. Kao i za ostale krajeve trebalo bi razmotriti mogućnosti obezbe- đivanja smeštaja u domaćinstvima i to povezati sa agroturizmom (lekovito bilje i voćarstvo). Ovakva vrsta smeštaja trebalo bi da bude u blizini treking staza ili lovnih područja u brdima zapadno od grada Preševo. Međutim, politička nestabilnost u ovom kraju predstavlja prepre- ku za to.

39 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

5. SWOT ANALIZA ZA TURIZAM U JUŽNOJ SRBIJI

5.1. Snage

Glavne prednosti turizma koje postoje u regionu su sledeće:

 Put E75 prolazi kroz region što dovodi značajan saobraćaj iz centralne Evrope, Beograda, Makedonije, Grčke i Turske;  Ruralne oblasti regiona od davnina se karakterišu kao veoma atraktivne prirodne sredine;  Veliki broj prirodnih izvora koji može biti iskorišćen za zdravstveni i banjski turizam;  Brojna arheološka nalazišta u regionu;  Etnička i kulturna raznovrsnost;  Podrška brojnih međunarodnih donatorskih agencija regionu.

5.2. Slabosti

Glavne slabosti turizma koje postoje u regionu su sledeće:

 Sporo odvijanje privatizacije u oblasti ugostiteljstva i turizma;  Nizak nivo obučenosti ljudi za upravljanje u ugostitieljstvu;  Slaba obeleženost i slaba obaveštenost o putevima u čitavom regionu;  Bacanje smeća i neuredna okolina u nekim urbanim sredinama;  Iseljavanje mladih u urbane sredine i inostranstvo;  Nizak nivo prikupljenih taksi od smeštaja posetioca koji bi se mogao iskoristiti za razvoj turizma u regionu;  Loš kvalitet i nedostatak smeštaja;  Nedostatak regionalnog planiranja i marketinga;  Nedostatak resursa za arheološki i kulturni razvoj koji bi podržao neka atraktivna mesta;  Slab imidž regionalnog turizma i nedostatak nacionalnog marketinga.

5.3. Šanse

Glavne šanse za razvoj turizma u regionu koje mogu biti razvijane su :

 Potencijal za razvoj turizma pridobijanjem tranzitnih posetioca za kratke boravke;  Razvijanje turizma kroz integrisani pristup odmaralištima za neke oblasti koje može preuzeti privatni sektor;  Razvijanje mogućnosti za uspostavljanje inicijativa za prekogranični regionalni turizam, na primer sa Bugarskom i Makedonijom pre svega;  Eksploatacija rasta na turističkom tržištu za određene niše, na primer u aktivnostima avanturističkog sporta, arheologiji/istoriji, ruralnom i agro-turizmu;  Eksploatacija globalnog rasta u zdravstvenom i banjskom turizmu;  Produžetak zadržavanja posetioca u regionu.

40 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

5.4. Pretnje

Glavne pretnje u budućnosti koje mogu ograničiti razvoj regionalnog turizma su:

 Jaka regionalna konkurencija ostalih turističkih destinacija;  Politička nestabilnost sa mogućnošću ponovnog javljanja konflikata u nekim delovima regiona Balkana;  Nastavak sporog odvijanja privatizacionog procesa;  Nedostatak dostupnih i obučenih ljudskih resursa za nove turističke atrakcije i objekte koji bi omogućili rast.

Grad Leskovac

41 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

6. KLJUČNI PREDLOZI ZA TURIZAM

6.1. Strategija za razvoj turizma

Ovaj deo postavlja opšti pristup i ključne aktivnosti koje treba preduzeti da bi se poboljšale regionalne perspektive za turizam. One odgovaraju tačkama postavljenim u SWOT analizi u delu 5. Osim toga, tabela 6.1. mapira opšti strateški okvir za turizam u regionu.

Glavne atrakcije: Početna tačka za promovisanje regiona trebalo bi da se bazira na izgradnji glavnih turističkih atrakcija koje će najverovatnije dovesti kako nove tako i posetioce koji su već bili tu. Za glavne atrakcije smatraju se:

 Vlasinsko jezero  Sijarinska Banja  Manastir Sv. Prohor Pčinjski  Vranjska Banja  Caričin grad

Iako ima i drugih mesta koja mogu biti od turističkog značaja za ovaj kraj, gorenavedene atrakcije trebalo bi prve da privuku posetu i predstavljaju marketinški fokus za region. Uz to, ne treba zaboraviti da region ima neke veoma privlačne ruralne pejzaže koji uključuju živopisne klisure reka (Grdelice i Vučja), planine (Kukavica, Radan planina, Besna Kobila i brojne druge), jezera (Jovačko i Brestovačko kao dodatak primarnoj atrakciji Vlasinskom jezeru), interesantna sela i velike površine pod šumama u celoj oblasti. Ovo obezbeđuje opštu pozitivnu sliku i okruženje za primarne atrakcije.

Manastir Prohor Pčinjski

42 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Proizvodne teme: Primarne atrakcije će obezbediti bazu za sledeće proizvodne teme:

 Zdravstveni i banjski turizam. On će se fokusirati na tri glavne banje u regionu, koje treba da se razviju i unaprede raznim sadržajima privlačnim za različita tržišta (zdravlje, wellness i specijalistički tretman povreda);  Avanturistički sportovi i rekreativni turizam (orijentacija, triatron, maraton, brdski biciklizam, paraglajding, treking, biciklističke ture i kampovanje);  Arheološka nalazišta i istorijska zdanja;  Religijske atrakcije;  Prostori za tranzitni turizam;  SIKE (sastanci, inicijative, konferencije i izložbe) u rekonstruisanim banjskim prostorijama;  Seoski turizam i agro turizam.

Gore navedene proizvodne teme trebalo bi da budu u centru regionalne marketinške kampanje.

Nizanje paprika - okolina Leskovca

Potencijalna tržišta: Glavna tržišta, na koja treba ciljati u regionalnoj kampanji, trebalo bi da budu sledeća:

 Regioni južne i centralne Srbije kako za turiste tako i za poslovne posetioce;  Domaći, regionalni i međunarodni tranzitni saobraćaj duž puta E75;  Edukativne posete osnovnih i srednjih škola kao deo obaveznog broja dana koje je propisala Vlada Srbije za putovanja;  Specijalni zdravstveni tretmani, sport, rekreacija, kampovanje i avanturističke grupne aktivnosti, arheološka i religiozna udruženja i grupe;  Prekogranično međunarodno tržište u Bugarskoj i Makedoniji, posebno u oblastima koja se graniče sa južnom Srbijom.

43 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

6.2. Glavne aktivnosti koje treba ostvariti

Ključne aktivnosti koje treba ostvariti kako bi se razvio turizam u južnoj Srbiji bile bi seldeće:

 Osnivanje regionalne turističke organizacije koja bi promovisala i marketinški nudila turističke atrakcije na jugu Srbije. Poseta trgovinskim sajmovima balkanskih zemalja kako bi se promo- visao region kao celina (pre nego pojedinačne opštine) u vezi sa Turističkom organizacijom Srbi- je. Izraditi regionalni logo, marketinšku temu i reklamni materijal za region.

 Privući posetioce u tranzitu duž puta E75 obezbeđivanjem vidljivijih i udobnijih smeštajnih objekata duž puta. Obezbediti strateške turističke oznake od E75 do osnovnih atraktivnih lokacija i duž planiranih turističkih staza.

 Produžiti broj noćenja posebno za poslovne posetioce Vranju i Leskovcu tako što će im se nuditi obilasci odgovarajućih atrakcija u blizini gradova.

 Identifikovati niše tržišta kao što su arheološke interesne grupe, sportske i rekreacione organizacije, kamperi i religiozne grupe ili udruženja, kako u Srbiji tako i u regionu Balkana.

 Identifikovati potencijalne lokacije za održavanje takmičenja ili okupljanja ljudi koji se bave sportovima u prirodi ili avanturističkim sportovima kao što su paraglajding ili orijentacija, brdski biciklizam i triatlon u regionu. Pozvati zainteresovane sportske organizacije i društva da posete ove lokacije, imajući u vidu održavanje godišnjih ili specijalnih dešavanja.

 Razviti prekogranične regionalne partnerske inicijative sa Makedonijom i Bugarskom koje bi omogućile lakši pristup i veze sa putničkim agencijama u ovim zemljama, posebno u pograničnim oblastima.

 Unaprediti i proširiti zdravstvene i banjske smeštajne objekte u Sijarinskoj Banji, Vranjskoj Banji i Bujanovačkoj Banji da bi se stvorili objekti svetske klase sa zdravstvenim, banjskim i specijali- stičkim tretmanima u njima. Ovo bi trebalo da bude urađeno tako što bi se prvo razvili idejni planovi za svaku od oblasti, po principu integrisanog smeštaja, a zatim ponudili tržištu i to releva- ntnom privatnom sektoru ili turističkim organizacijama.

 Razviti integrisani smeštajni model za osnovne atrakcije, pre svega za objekte u banjama i za Vla- sinsko jezero, u prvom krugu. Ovo bi značilo sveobuhvatan pristup: poboljšanju i razvoju objekata; privatnom sektoru ili investitorima; upravljanju objektima i njihovom održavanju i uku- pnom turizmu održivom u odnosu na prirodnu sredinu. U slučaju Vlasinskog jezera podrazumeva se da će Ministarstvo za ekonomiju i regionalni razvoj podržati integralni razvoj ove oblasti, mada nije jasno kako će to biti urađeno. Zato bi CRJPO trebalo da prati napredovanje ovog projekta i da ponudi asistenciju.

 Razviti potencijalne rute širom regiona koje bi mogle povezati primarne i sekundarne atraktivne lokacije i istražiti atraktivne prirodne pejzaže. Rute bi trebalo da budu označene znacima po tema- ma ili u odnosu na primarnu lokaciju. Ovo bi trebalo uraditi u vezi s unapređenjem životne sredine duž tih staza.

 Razviti program ruralnog turizma sa smeštajem u domaćinstvima u regionu koji bi potpomogao širenju smeštajnih kapaciteta, poboljšao njihov kvalitet i omogućio posetiocima da iskuse način života u ruralnim oblastima.

 Započeti arheološki program i program konzervacije građevina u regionu koji bi podržali rekonstrukciju istorijskih mesta (kao što su Caričin Grad, Kale Krševica i Jašunjski manastiri) i istorijskih zdanja za alternativno korišćenje, uključujući ih u turističke svrhe.

44 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

 Uspostaviti obrazovne veze između Više trgovačke škole u Leskovcu (odsek za turizam) i nacionalnih kurseva za turizam i ugostiteljstvo u Beogradu i Novom Sadu (takođe i u Skoplju) kroz uvodne i kratke kurseve. Preispitati podršku učenicima na lokalnom nivou da pohađaju ove kurseve.

 Uraditi procenu hotela i smeštajnih kapaciteta za region da bi se ustanovilo potencijalno tržište u sledećih pet godina za smeštaj posetilaca, lokacije, i kategorije smeštaja. Kao deo ove procene treba identifikovati nenastanjene zgrade za hotelsku upotrebu i ponuditi ih privatnom sektoru.

 Obezbediti raščišćavanje okoline na primarnim turističkim atrakcijama vizantijskih ruševina u Caričinom Gradu i kod manastira Sv. Prohor Pčinjski.

 Pripremiti prioritetne planove obnove grada za Leskovac i Vranje (za centar grada), kao i za Vla- sotince, Preševo, Bujanovac i Lebane nakon toga.

 Uvesti programe o značaju zaštite životne sredine u osnovnim i srednjim školama i lokalnim zajednicama kako bi se razvilo bolje razumevanje značaja održivog razvoja i životne sredine.

 Ispitati mogućnosti da se obezbede finansijske inicijative podsticajne za investitore u regionu, kao što su periodi rada oslobođeni plaćanja poreza ili kad su kamate niske. Uz to, trebalo bi da postoje grantovi/olakšice za konzervaciju starih zgrada koje bi postale atraktivni hoteli.

 Razviti novi turistički proizvod na Besnoj Kobili i Kukavici na "duže staze", što bi trebalo da omo- gući da se poseta premesti sa opterećenih zimskih centara, da se povećaju kapaciteti za skijanje i za smeštaj, za avanturističke sportove, treking i ostale rekreativne aktivnosti u prirodi.

6.3. Prioritetni projekti

Sledećih devet projekta identifikovani su kao prioriteti za implementaciju u sledećih pet godina a izabrani su sa liste u Delu 6.2. :

 Program boravka u domaćinstvima u seoskom turizmu;  Regionalna turistička organizacija;  Marketinška studija smeštaja posetioca;  Integrisani razvoj resora banjskog lečenja;  Uslužni objekti duž puta E75;  Projekti obnove centara gradova;  Poboljšanje prirodne sredine za glavne turističke atrakcije;  Turističke putanje i signalizacija za pravce kretanja;  Projekat marketinga regionalnog turizma.

Ovi projekti su opisani u Delu 7.

45 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

LEGENDA: 7 Kale Krševica PRIMARNE ATRAKCIJE 8 Vučijanska klisura 1 Manastir Sv. Prohor Pčinjski 9 Jašunjski manastiri 2 Caričin Grad - vizantijski ostaci Potencijalni objekti duž puta E75 3 Vranjska Banja Potencijalne turističke rute 4 Sijarinska Banja 5 Vlasinsko jezero Naziv: POTENCIJALI ZA OSTALE ATRAKCIJE RAZVOJ TURIZMA 1 Kulturna baština grada Vranje 2 Bujanovačka Banja Datum: oktobar 2007. Slika 6.1 3 Planina Radan 4 Kulturna baština grada Vlasotince kao na slici 5 Grdelička klisura Razmera: 6 Planina Besna Kobila

46 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

7. PRIORITETNI PROJEKTI ZA RAZVOJ TURIZMA

7.1. Program boravka u domaćinstvima u ruralnom turizmu

Tokom 20052006. Evropska agencija za razvoj (EAR) finansirala je projekat za smeštaj u okviru ruralnog turizma (vrednosti oko 100.000 evra). Taj projekat implementirala je nevladina organizacija (NVO) Resurs Centar iz Leskovca. Registrovana su domaćinstva za smeštaj, izvršene određene obuke za vlasnike smeštaja, pripremljen dokument "Ruralni turizam u južnoj Srbiji: Katalog smeštajnih objekata". Katalog je identifikovao privatni smeštaj u kućama u Bujanovcu, Vranju, Vladičinom Hanu, Surdulici, Medveđi i Crnoj Travi (sa detaljima za kontakte). Oko 80 domaćinstava koja su ispunila propisane kriterijume registrovana su i uključena u Katalog. Međutim, mnoga domaćinstva, (izvestan broj u Bosilegradu i Trgovištu) iako su se prijavila, nisu za sada uključena u Katalog jer nisu ispunjavala zahtevane uslove. Da bi se podržala ispoljena inicijativa u razvoju ruralnog turizma postoje zahtevi da se proširi obezbeđenje smeštaja u privatnim domaćinstvima u ovom kraju. Resurs Centar je zato podneo zahtev za finansiranje u 2008. godini Nacionalnom investicionom planu, da bi nastavio ovaj program u narednoj godini.

Da bi se podržala dugoročna posvećenost smeštaju u domaćinstvima i potencijalnom sticanju dohotka na bazičnom nivou, treba obezbediti finansiranje ovog projekta u narednom petogodišnjem periodu. Projektom se predviđaju sledeće ključne aktivnosti:

 Osnivanje regionalne organizacije koja bi organizovala kratke kurseve (i studijske posete primerima najbolje prakse), nudila savete o relevantnim pitanjima, obezbeđivala marketinške aktivnosti i sistem informisanja za posetioce, obezbeđivala finansiranje po potrebi i lobirala na opštinskom i nacionalnom političkom nivou u ime vlasnika smeštaja.  Kratki kursevi o uslužnom menadžmentu, keteringu, finansijskom upravljanju, podizanju nivoa svesti o zaštiti životne sredine, kursevi obuke za turističke vodiče i kursevi marketinga za vlasnike turističkih objekata. Obezbeđenje studijskih putovanja radi upoznavanja primera najbolje prakse.  Praćenje sistema kategorizacije postojećeg smeštaja i predlog njegovog poboljšanja u saradnji s opštinama.  Identifikacija izvora finansiranja za poboljšanje smeštaja u domaćinstvima putem grantova, pozajmica uz niske kamate i druge finasijske inicijative.  Obezbeđivanje uslova za razvoj domaće radinosti.  Sprovođenje marketinga za smeštaj preko websajt tehnologije, trgovačkih sajmova, dizajniranja i izdavanja brošura.  Ispitivanje mogućnosti za razvoj zanata zajedno sa smeštajem u domaćinstvima.  Razvijanje programa o značaju životne sredine za održivo pružanje smeštaja posetilaca.  Identifikacija domaćinstava za uključivanje u izvođenje aktivnosti Projekta.

Projekat bi počeo da se realizuje 2009. godine s rokom trajanja od pet godina. Procenjeno je da bi projekat koštao oko 500.000 dolara.

7.2. Regionalna turistička organizacija

Već je učinjen izvestan napredak u formiranju Regionalne turističke organizacije kao što je opisano u Delu 4.1 .Gotovo polovina opština trenutno pokazuje interes za njeno formiranje. Bitno je da se taj povoljan tok nastavi i da se sve opštine i njihove turističke organizacije obuhvate u okviru regionalne organizacije, i da se ona zvanično registruje. Bez ovakve turističke organizacije predložene marke- tinške aktivnosti koje su navedene u Delu 6.2, i čine Projekat 7.9 (u nastavku), ne mogu biti efektivno sprovedene.

47 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog okruga (CRJPO) može imati korisnu ulogu pri osnivanju regionalne turističke organizacije: pružanjem stručnih saveta, obezbeđivanjem tehničke ekspertize, lobiranjem za obezbeđivanje političke podrške za njene aktivnosti bilo kontinuirano i stalno, bilo u ad hoc prilici. U početnoj fazi konstituisanja regionalne turističke organizacije, Centar može pružiti pomoć u opisu delatnosti u saradnji sa zainteresovanim predstavnicima opština: o tome kakva je pomoć potrebna i šta CRJPO može efikasno da uradi. Uz to, važno je skicirati koje korake treba preduzeti da bi se zvanično registrovala organizacija, a u tome CRJPO može pružiti svoju stručnu i institucionalnu podršku vodeći sam postupak u početnoj fazi. 7.3. Marketinška studija smeštaja posetioca Postoji potreba da se sprovede detaljno marketinško ispitivanje hotela u regionu koje bi otkrilo: vrstu i obim potencijalne potražnje u narednih pet godina za smeštajem posetilaca, vrstu lokacije i kategoriju ponude. Ispitivanje bi uključilo smeštaj duž puta E75, u glavnim gradovima (Vranju i Le- skovcu) i u manjim opštinama (kao što su Vlasotince, Lebane, Bujanovac, Bojnik, Vladičin Han i Preševo). Ova analiza trebalo bi da ispita segmente tržišta, preciznije potencijale za biznis, tranzit, događaje i smeštaj vezan za banje, na primer. Kao deo te analize, treba sačiniti i popis potencijalno praznih zgrada (sa informacijama o vlasništvu nad njima) koje bi mogle da se pretvore u hotele. Takvu imovinu bi trebalo testirati na tržištima na opštinskom, regionalnom i republičkom nivou, ali i u privatnom sektoru. Uz to, i kao deo ove studije, bilo bi neophodno ispitati mogućnosti za obezbeđenje finansijskih podsticaja za investitore, kao što su periodi bez naplate poreza (uglavnom godinu ili dve) za investicije, niske kamate za kredite, subvencije za objekte pod zaštitom, smanjenje naknada za korišćenje građe- vinskog zemljišta i druge mere koje bi mogle da privuku u region izgradnju smeštaja dobrog kvaliteta. Ovo bi trebalo da se uradi kao prethodni, rani prioritetni projekat koji bi predstavljao osnovu za sledeći korak u vezi s tim (tačnije Projekat 7.4. i Projekat 7.5.). Rani projekat bi trebalo da uradi stručnjak za turistički marketing koji dobro poznaje sektor hotela u istočnoj i centralnoj Evropi. Procenjena vrednost projekta je od 50.000 do 100.000 dolara. 7.4. Integrisani razvoj resora banjskog lečenja Ishod ovog projekta su idejni planovi za svaku lokaciju koja treba da uključi nove proizvode u resorne objekte (rekreacione, tretman sportskih povreda, wellness, masaža i aromaterapija). Takođe, valja uključiti i objekte namenjene porodičnim posetama koji bi svojom ponudom produžili vreme njihovog boravka. Tri glavne banje u regionu su Vranjska Banja, Sijarinska Banja i Bujanovačka Banja. Sve objekte treba unaprediti kroz sveobuhvatan pristup integralnog razvoja tog resora, i kroz formu partnerstva javnog i privatnog sektora. Važno je imati u vidu, iz perspektive krajnjih ishoda, realan problem koji se javlja u ovoj oblasti značajna konkurencija ostalih poznatih banja u Srbiji.

Bujanovačka Banja

48 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

Važno je takođe razviti objekte koji će moći da pružaju usluge tokom svih sezona i koji će biti zastupljeni na svim lokacijama. Model za integralni resor treba skicirati kao i opcije za partnerske strukture i uloge ključnih činilaca, mogućnosti finansiranja i razvojne pristupe. Svaka banjska lokacija trebalo bi da razvije temu ili specijalizaciju. Tako Bujanovačka Banja treba da se usredsredi na to da privlači saobraćaj sa puta E75, što znači da ima hotel za tranzitne i posetioce koji se kraće zadržavaju. Vranjska Banja se može koncentrisati na specijalističke tretmane, a Sijarinska Banja na wellness, tretmane u vodi i usluge koje pruža lokacija sa gejzerom. Rekreacione opcije kao što su vodeni tobogani i vodeni parkovi takođe valja uvrstiti u atraktivan pejzaž Sijarinske Banje posebno, ali možda i u Vra- njskoj Banji.

Povrh toga, projekat bi trebalo da ustanovi koje uloge lokalni stanovnici (u Sijarinskoj Banji i Vra- njskoj Banji), Ministarstvo zdravlja, Ministarstvo za ekonomiju i regionalni razvoj, opštine i Energo- projekt (u Sijarinskoj Banji) treba da imaju. Novi objekti u pogledu kvaliteta i raznovrsnosti treba da se vežu uz oblasti gde je unapređena životna sredina. Dugoročni menadžment i režim održavanja objekata i životne sredine treba da se uspostavi kao deo investicionog razvojnog modela za privatni sektor.

Kada turistički i stručnjaci za razvoj završe svoj deo posla, projekat bi se nastavio kroz drugu fazu koja će testirati tržište za koncepte i razvojne pristupe. Zatim, uspostavili bi se kontakti s potencijalno zainteresovanim investitorima na Balkanu i u Centralnoj Evropi da bi se razgovaralo o validnosti pre- dloženih projekata, posetile lokacije, a potom odobrili i detaljno uobličili razvojni modeli tamo gde je to primenljivo. Dokument koji bi nastao iz ovog projekta koristio bi se kao osnova za sledeću fazu projekta, koja bi bila poziv za izražavanjem interesa i za tendere za privatni sektor da dalje razvijaju i realizuju predložene projekte.

Procenjeni budžet ovog projekta bio bi 100.000 dolara. Priprema materijala za tendere i evaluacija tog procesa je sledeći projekat u nizu. Detaljne planove za razvoj lokacije razradila bi joint venture pa- rtnerska firma koja dobije prava za svaku od lokacija. Dakle, ovaj projekat bi bio prva faza dugoročnog razvojnog procesa.

7.5. Uslužni objekti duž puta E75

Interspid tržni centar duž puta E75 ka makedonskoj granici uključuje hotel, super market, kafe/restorane, kancelarije i tranzitne objekte u jednu modernu dizajnersku celinu. Centar bi trebalo koristiti kao model za obezbeđivanje sličnih objekata možda samo hotel i nekoliko prodavnica na nekim lokacijama, ili možda više na drugim mestima duž puta E75. Povrh toga, ovakve objekte treba obezbediti na mestima ukštanja puta E75 sa skretanjima za Vranje, Bujanovac, Preševo, Leskovac i Vladičin Han kako bi se putnici ohrabrili da se zaustave na ovim lokacijama, možda da prenoće ili čak da krenu u kraći obilazak lokalnih znamenitosti. Cilj stvaranja ovakvih centara jeste preuzimanje dela dobiti od tranzitnog saobraćaja u regionu. U sklopu takvog razvoja trebalo bi osigurati poboljšanje životne sredine duž puta, što uključuje čišćenje smeća, unapređenje pejzaža i zasada, racionalizaciju ili otklanjanje nefunkcionalnih oglasnih tabli. Ovaj projekat bi, u idealnom slučaju, trebalo početi nakon dobijenih rezultata Studije tržišta smeštaja posetilaca (v. Projekat 7.3.) kako bi se ustanovilo koji standard smeštaja bi bio odgovarajući za koju lokaciju. On bi identifikovao mesta i vlasnike nad zemlji- štem, neophodna poboljšanja okoline (i troškove) i obratio bi se zainteresovanim investitorima u privatnom sektoru. Procenjena vrednost ovog projekta je 50.000 dolara.

7.6. Projekti obnove centara gradova

Kao prioriteti projekta obnove i poboljšanja životne sredine centra gradova sačiniće se projekti za Vranje i Leskovac. Slični projekti mogu se u kasnijoj fazi preduzeti za Vlasotince (usredsređujući se na poboljšanja životne sredine i konzervaciju zgrada pod zaštitom), za Preševo, Bujanovac i Lebane.

49 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

U projekat treba uključiti sledeće elemente:

 Navesti mehanizme za partnerstva kao i ko su ključni činioci za uspeh projekata;  Identifikovati mogućnosti i oblasti za razvoj centara;  Identifikovati zahteve za konzervacijom i potencijalne korisnike i aktivnosti za istorijska zdanja;  Napraviti strategiju izgleda grada i pejzaža za centre gradova (ključne tačke na zemlji, prostore, staze i oblasti koje treba poboljšati);  Identifikovati prioritetne prostore za aktivnosti i navesti predloge (idejne planove) za njih;  Zacrtati petogodišnji program implementacije;  Navesti potrebne izvore finansiranja, kao i agenciju za implementaciju. Navedeni poslovi predstavljaju prvi korak dugoročnog procesa obnove za centre ta dva grada. Procenjeni trošak za ovaj projekat za svaki centar grada (Vranje i Leskovac), u zavisnosti od veličine oblasti koja bi se pokrila je, grubo procenjeno, na nivou 50.000 dolara. Zatim, za identifikovane pod- projektne ili prioritetne oblasti, odnosno planirane poslove treba pripremiti detaljne planove koje bi sačinili stručnjaci za prostorno planiranje, arhitekti i pejzažni arhitekati, a oni bi zatim bili oglašeni na tenderu za rekonstrukciju. 7.7. Poboljšanja prirodne sredine za glavne turističke atrakcije Manastir Sv.Prohor Pčinjski i Caričin Grad, vizantijsko arheološko nalazište, jesu ključne atrakcije u regionu. Njih treba unaprediti kao destinacije za posetioce. Gorenavedeni projekat bi obezbedio po- dršku za ta poboljšanja. Kad je reč o Sv.Prohoru Pčinjskom, projekat bi podržao inicijative bujanov- ačke opštinske turističke organizacije na toj lokaciji, a u slučaju Caričinog Grada bi podržao radove koji su izveli arheolozi i njihov predlog podnet za finansiranje iz NIPa za 2008. godinu. Za obe destinacije trebalo bi da postoje detaljni planovi za poboljšanje okoline. Jasno je da u svakom projektu treba da postoje različiti elementi. Na primer, za manastir Sv. Prohor Pčinjski treba razmotriti inicijativu "zlatne ruke" a u slučaju Caričinog Grada treba napraviti evaluaciju projekata podnetih NIP-u i razmotriti kako ovaj projekat može da ih podrži. Bez obzira na to, za svaki projekat treba uraditii detaljne planove koji bi uključivali sledeće elemente:

 Inicijalni idejni plan da se identifikuje strategija poboljšanja za oblast (1:2.000 razmera);  Veća i manja poboljšanja pejzaža koja bi uključila zelenilo, staze i opremu za ulice (uključujući i lokalnu signalizaciju i informaciju/prevod, osvetljenje i prostore za sedenje) (1:500 ili 1:1.000 razmer);  Upravljanje posetiocima za ove oblasti kojim bi se posetioci sproveli kroz celu oblast od recepcije do izlaza, uzimajući u obzir i vremenske zahteve (posebno za Sv.Prohor Pčinjski) (1:1.000 razmer);  Nacrt i dizajn za objekte za parkiranje vozila i autobusa i oblasti za prijem posetilaca (1:500 i 1:1.000 razmera). Uz to, režim upravljanja i održavanja okoline unutar i oko ovih mesta (iznošenje smeća i održavanje objekata) trebalo bi jasno imenovati, a to bi uključivalo: koja ustanova preuzima odgovornost, troško- ve, prihode i kako bi to bilo primenjeno. Procenjeni trošak za izradu ovih projekata bio bi 50.000- 100.000 dolara za svaku od ove dve lokacije. Pripremljeni projekti treba da sadrže dovoljno detalja da bi se mogli iskoristiti za tender za implementaciju početnih faza posla. Caričin Grad kao projekat treba uraditi u saradnji sa Zavodom za zaštitu spomenika kulture i sa Ministarstvom kulture Republike Srbije. 7.8. Turističke putanje i signalizacija za pravce kretanja Signalizacija za pravce kretanja u turističkim atrakcijama je neadekvatna u čitavom regionu. Postoje retki znakovi u standardnom braon turističkom formatu, ali većina ih to nije, a mnogi su neupadljivi i neprimereni. Tako bi neka mesta, kao što su Jašunjski manastiri, bilo nemoguće pronaći bez detaljnog

50 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

poznavanja lokalne sredine. Lokacija braon turističkih oznaka od puta E75 do glavnih turističkih destinacija (manastir Prohor Pčinjski, Vlasinsko jezero, Vranjska Banja, Sijarinska Banja i Caričin Grad, posebno) treba da budu isplanirana i adekvatno locirana. Druga grupa znakova treba da bude više lokalnog karaktera i da upućuje posetioce na zanimljive lokacije kao što su one u Vranju, Leskovcu i Vlasotincu, na primer (muzeji i zgrade pod zaštitom). Ti znakovi bi bili tematski i imali bi regionalni logo.

Caričin Grad Neki truristički krugovi koji bi povezali i primarne i sekundarne turističke atrakcije i proveli posetioce kroz živopisnu prirodu, navedeni su u ovom Izveštaju (v. sliku 6.1). Oni bi bili obeleženi kao tematski putevi ili putevi do primarnih atrakcija. Turistički kružni putevi koje predlažemo jesu:

 E75 - Leskovac - Lebane - Caričin Grad - Radan planina - Bojnik - Leskovac  E75 - Vlasotince - Crna Trava - Vlasinsko jezero - Surdulica - Vladičin Han  E75 - Manastir Sv.Prohor Pčinjski - Makedonija.

Uz sređivanje kružnih puteva trebalo bi urediti i prirodnu sredinu i izvesti akciju čišćenja duž tih staza i puteva. Ovaj projekat bi trebalo da u početku potvrdi turističke cirkularne puteve, sve teme, da identifikuje koja su sređivanja okoline potrebna (kao i troškove) i da ustanovi koji su zahtevi republičke Vlade koje treba ispuniti da bi se implementirao ovakav projekat. Ovaj posao bi samostalno mogli uraditi Centar za razvoj Jablaničkog i Pčinjskog regiona i opštine na koje se odnosi projekat. Brošure se mogu napraviti za svaki od puteva i mogu se deliti na lokacijama i u hotelima duž puta E75.

7.9. Projekat marketinga regionalnog turizma

Ovaj projekat bi bio jedna od prvih koodiniranih marketinških inicijativa koju bi pokrenula regionalna turistička organizacija (v. Projekat 7.2). U početku bi trebalo da stručnjak za tržište turizma defi- niše neophodne aktivnosti i ciljna tržišta. Verovatno je da bi osnovne akcije uključivale sledeće:

 Definisati jasan regionalni brend/imidž, logo i marketinšku temu za južnu Srbiju;  Identifikovati ključna tržišta (Balkan i centralna Evropa) za potencijalne posetioce;

51 Plan razvoja turizma za Jablanički i Pčinjski okrug

 Uspostaviti potencijal za websajt i internet veze sa informacijama o smeštajnim kapacitetima;  Razviti strategiju za predstavljanje regiona na regionalnim sajmovima turizma;  Pripremiti regionalni marketinški materijal.

Ovaj projekat bi takođe postavio program implementacije sa odgovarajućim troškovima. Procenjeni budžet projekta bio bi oko 30.000 dolara.

8. PROGRAM ZA IMPLEMENTACIJU PROJEKATA

8.1. Faze programa U dolenavedenoj tabeli predstavljeno je kako će se program realizovati kroz faze za prioritetne projekte koji su identifikovani u Delu 7. Program identifikuje približni period vremena za koji bi se projektne aktivnosti odvijale, a ne pravo trajanje projekta u smislu meseci rada. Glavne agencije za implementaciju su prikazane. Neki od projekata bi zahtevali pomoć konsultanta a neki ne (ovo je pojašnjeno u Delu 7). Jasno, novi projekti koji bi pratili već definisane, mogu biti identifikovani i bili bi implementirani od 2009. godine na dalje. Važno je da ovaj izveštaj, koji navodi prioritetne projekte u turizmu, može biti ažuriran svake godine uzimajući u obzir napredak i promene.

SLIKA 8.1. FAZE PROJEKATA

PRIORITETNI PROJEKTI / NEDELJE 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Glavni Implementator

Program boravka u kućama u ruralnom turizmu Resurs Centar Leskovac

Regionalna turistička organizacija CDJPD/Opštine

Marketinška studija smeštajnih kapaciteta CDJPD

Integralni razvoj resora banjskog lečenja CDJPD/Opštine

Uslužni objekti duž puta E75 CDJPD

Projekti obnove centara gradova CDJPD/Opštine

CDJPD/Opštine

Projekat marketinga regionalnog turizma CDJPD/Reg.Turist.Org.

8.2. Sledeći koraci

Neposredni sledeći koraci za implementaciju ovih projekta trebalo bi da budu:

 Odobrenje ovog izveštaja i projekata koje sadrži, od strane CRJPO;  Prihvatanje ovog izveštaja od strane opština i glavne grupe za turizam;  Identifikovanje potencijalnih izvora finansiranja za implementaciju projekata, posebno za sledeću godinu;  Postavljanje jasnog programa i budžetskog okvira za sledeće dve godine implementacije projekata;  Priprema opisa posla za svaki od projekata koji će se implementirati u narednoj godini.