Max Liebermann Een Zomers Impressionist

Omslag Liebermann HR.qxp_Opmaak 1 23-02-18 10:09 Pagina 1

In Duitsland behoort hij tot de aller - grootste kunstenaars: Max Liebermann (1847-1935). Als zoon van een rijke textiel- fabrikant richt hij zich in zijn werk op het, voor hem onbekende, harde bestaan van boeren en arbeiders. In Nederland – zijn lievelingsland – vindt hij inspiratie bij wevers in Zweeloo, weesmeisjes in Amsterdam en vissers in Scheveningen. Ook sluit hij hier vriendschap met de schilders van de Haagse School.

Na verloop van tijd hanteert Liebermann een lichter palet en een lossere penseel- streek. Steeds vaker is het mondaine tijdverdrijf van de bourgeoisie het onderwerp van zijn schilderijen. Hij groeit in de twintigste eeuw uit tot de belangrijkste vertegenwoordiger van het Duitse impressionisme. Maar wanneer de nationaal - socialisten in 1933 in Duitsland de macht grijpen, is er voor de Joodse Liebermann en zijn moderne kunstopvattingen geen plaats meer in de kunstwereld.

Opmerkelijk genoeg, en ten onrechte, blijft Max Liebermanns werk buiten Duits - land amper zichtbaar. Het Gemeente - museum Den Haag brengt daar verande- ring in met een tentoonstelling, de eerste over hem in dit museum sinds de vorige in 1980. Nu is gekozen voor een meer internationale benadering: zijn werk wordt geplaatst in een Europese context, waarbij ook aandacht is voor Liebermanns bijzondere positie in de kunstwereld van Duitsland en Frankrijk.

Met meer dan tweehonderd afbeeldingen van schilderijen, oude foto’s, beschreven briefkaarten en andere documenten biedt Max Liebermann – Een zomers impressionist een nieuwe kennismaking met deze fascinerende kunstenaar. Max Liebermann Een zomers impressionist

p. 2-3 Inhoud Portret van Liebermann, 1907

Benno Tempel 5 Voorwoord

Daniel Koep 6 Proloog

Frouke van Dijke 8 Max Liebermann Een kunstenaar van zijn tijd

Martin Faass 32 Niets dan werk Reductie door middel van herhaling in de composities van Max Liebermann

Frouke van Dijke 42 De weesmeisjes van Liebermann

48 Catalogus

Dieuwertje Dekkers 170 Jozef Israëls en Max Liebermann ‘Nooit ging ik weg zonder dat ik iets belangrijks van hem had gehoord’

Margreet Nouwen 180 Liebermanns lievelingsland

Saskia Bekke-Proost 192 Biograﬁe Max Liebermann (1847-1935)

198 English Texts

215 Register 216 Fotoverantwoording Voorwoord

01 Annette Stott, Holland Eind negentiende eeuw, toen Nederland Tentoonstellingen over Liebermann Mania. The unknown Dutch een grote stedelijke ontwikkeling door - zijn eerder in Nederland georganiseerd. Period in American Art & Culture maakte, vond er ook een bloeiperiode In 1980 organiseerde het Gemeente - (1880-1920) , New York 1998 02 John Sillevis, Nini Jonker in de vaderlandse schilderkunst plaats. museum Den Haag de tentoonstelling en Margreet Mulder, Max Na de zeventiende eeuw zorgden de Max Liebermann en Holland , nadat Liebermann en Holland , tent.cat. schilders van de Haagse School onder Anna Wagner, voormalig conservator Den Haag (Gemeentemuseum Den Haag) 1980; Anna Wagner, aanvoering van nestor Jozef Israëls er bij het Gemeentemuseum, al in 1972 het ‘Max Liebermann in Holland’, eindelijk weer voor dat Nederlandse ver helderende artikel ‘Max Liebermann in: Nachbarn 16, Bonn 1972. kunst internationaal op erkenning kon in Holland’ had geschreven. 2 Ook de 03 Jan Jaap Heij (red.), Max Liebermann en zijn Nederlandse rekenen. Een van de gevolgen van de tentoonstelling Max Liebermann en zijn kunstenaarsvrienden , tent.cat. grote internationale populariteit van Nederlandse kunstenaarsvrienden in het Assen (Drents Museum)/Zwolle de Haagse School was een enorme toe - Drents Museum (2007) ging in op de 2006. stroom van buitenlandse kunstenaars relatie tussen Liebermann en de Neder - naar ons land. Zij wilden met eigen landse schilders van de Haagse School. 3 ogen het land van Rembrandt en de Haagse School zien. Deze Holland-gekte Max Liebermann – Een zomers impressio - vond met name plaats in de periode nist in het Gemeente museum Den Haag vanaf 1875 tot de Eerste Wereldoorlog, onderscheidt zich door een meer inter - een verschijnsel dat de Amerikaanse natio nale benadering, die zo karakteris - kunsthistorica Annette Stott in 1998 tiek was voor Liebermann. Zijn werk deﬁnieerde als ‘Holland Mania’. 1 Een wordt in een bredere Europese context van de kunstenaars die Neder land aan - geplaatst, waarbij ook aandacht uitgaat deed, was Max Liebermann. Op 34-jarige naar zijn bijzondere positie binnen de leeftijd ontmoet hij Jozef Israëls die kunstwereld van zowel Frank rijk als hem com plimenteert met zijn werk. Een Duitsland. vriendschap ontstaat, ongetwijfeld op artistieke gronden, maar ook vanwege Mijn grote dank gaat uit naar alle het feit dat beide Joodse kunstenaars particuliere en museale bruikleengevers steun bij elkaar vinden. voor hun welwillende medewerking. Met name de Liebermann-Villa am Liebermann raakt verliefd op Neder - Wannsee, waarmee wij nauw hebben landse motieven. Hij schildert in de samengewerkt om deze tentoonstelling duinen bij Scheveningen, Noordwijk tot stand te brengen. Max Liebermann en Katwijk, maar ook in Amsterdam. – Een zomers impressionist is samen - Artis, met alle bonte kleuren van dieren, gesteld door conservator Frouke van vormt een inspiratiebron. Liebermann Dijke. Ik ben haar dankbaar voor haar kijkt naar Nederland maar ook naar inzet en liefde waarmee ze deze tentoon - Nederlandse kunstenaars als Isaac stelling voor het Nederlandse publiek Israels, die op zijn beurt weer door toegankelijk heeft gemaakt. De fraai Liebermann wordt geïnspireerd. vormgegeven catalogus, van de hand van Els Kerremans, is uitgegeven door Dat de Duitser Liebermann in de wbook s. nationalis tische negentiende eeuw zo’n open blik had naar een buurland Benno Tempel is opmerkelijk. Nog opmerkelijker is Directeur Gemeentemuseum Den Haag dat hij ook al vroeg in de jaren 1870, vlak na de Frans-Pruisische oorlog, naar Parijs trok. Die open blik, die van Liebermann haast een twintigste-eeuwse kosmo po liet maakt, kenschetst ook zijn werk. Invloe den van het Franse impressionisme krijgen een heel eigen inter pretatie. Proloog Max Liebermann (1847-1935) Villa in Hilversum , 1901 Olieverf op doek 65 ∞ 80 cm Staatliche Museen zu Berlin – Nationalgalerie, Berlijn

6 In Duitsland beschouwt men Max De publicatie Max Liebermann – Een Liebermann (1847-1935) als een van de zomers impressionist verschijnt bij de belangrijkste kunstenaars van de negen - gelijknamige tentoonstelling in het tiende eeuw. Zowel musea als publiek Gemeentemuseum Den Haag. Deze koesteren zijn werk. Buiten deze land - past in een reeks van tentoonstellingen grenzen zijn Liebermanns schilderijen en waarmee het Gemeente museum aan - tekeningen echter nauwelijks zichtbaar. dacht wil vestigen op de Europese In Nederland bevinden slechts enkele negentiende eeuw. Een aantal van werken van zijn hand zich in openbare de afgebeelde werken zijn niet in de collecties. Daarnaast zijn er buiten Duits - tentoon stelling te zien, maar dienen als land relatief weinig tentoonstel lingen visuele ondersteuning van de artikelen. over Liebermann georganiseerd. Zo kent Deze zijn te herkennen aan een blauw ieder land zijn eigen nationale kunst - gekleurd bij schrift. helden. In Neder land zijn bijvoorbeeld Mauve, Breitner, Toorop en Sluijters klin - Het essay van Frouke van Dijke gaat in op kende namen, maar hun werken worden de internationale invloed van de School in de rest van Europa nauwelijks getoond. van Barbizon, Liebermanns contacten in Nederland alsook zijn bijzondere positie Dit is opmerkelijk, gezien het feit dat in de Duitse kunstwereld. Daarbij toont veel van deze kunstenaars zich vanaf de zij aan dat Liebermanns carrière vanaf negentiende eeuw steeds internationaler het begin tot aan het einde nauw was ver - manifesteerden. Nieuw aangelegde bonden met belangwekkende momenten spoorlijnen maakten het reizen makkelijk uit de Europese geschiedenis. Martin en de brede verspreiding van dagbladen Faass, directeur van de Liebermann-Villa en tijdschriften hielden kunstenaars op am Wannsee, schreef een artikel over de hoogte van de laatste ontwikkelingen de compositorische ontwikkeling in in Parijs, Londen of Wenen. Velen waren Liebermanns groepsscènes, een genre lid van verenigingen over heel Europa, waar de kunstenaar in uitblonk. Het waar zij hun werk exposeerden. Het is Städel Museum in Frankfurt was zo daarom belangrijk deze kunstenaars in genereus om de tentoonstelling te onder - een internationale context te plaatsen. steunen met het exceptionele bruikleen van Liebermanns topstuk Rustpauze in Ook Liebermann bewoog zich in Euro - het Amsterdamse weeshuis (1881-1882), pese kringen. Op jonge leeftijd vertrok dat nooit buiten Frankfurt is uitgeleend. de Duitse schilder naar Parijs, waar het Een kort essay is daarom geheel gewijd realisme een stempel drukte op zijn aan dit schilderij. Daar naast is er aan - werk. Op zoek naar de schoonheid van dacht voor Liebermanns grote liefde het eenvoudige boerenleven ontdekte voor Neder land, zowel in een artikel van hij Nederland. Het pittoreske land zou Dieuwertje Dekkers over de vriendschap zijn hart stelen. Tot aan het uitbreken tussen Liebermann en Jozef Israëls als van de Eerste Wereldoorlog keerde hij elk in een bespreking over de vele verschil - jaar terug naar plekken als Scheveningen, lende redenen die Liebermann had om Noordwijk en Laren. Nederland is daar - steeds naar Neder land terug te keren, mee niet weg te denken uit het oeuvre helder uit eengezet door Margreet van Liebermann. In zijn thuisstad Berlijn Nouwen. Tot slot is er achter in de groeide hij uit tot een van de meest publicatie een beknopte biograﬁe van succesvolle kunstenaars van zijn tijd. Liebermann opgenomen, die de belang - Maar Liebermann bleef zich internatio - rijke gebeur tenissen in zijn carrière in naal oriënteren. Zijn ontdekking van een historisch pers pectief plaatst. het Franse impressionisme leidde rond de jaren 1890 tot een koersverandering, Daniel Koep waarbij hij in heldere kleuren de vrije tijds - Hoofd tentoonstellingen besteding van de bourgeoisie vastlegde. frouke van dijke

Max Liebermann Een kunstenaar van zijn tijd

Pariser Platz en de Brandenburger Tor, rechts het huis van Max Liebermann , 1895

10 01 Cecilia Lengefeld, ‘Max In 1873 verruilde de jonge Duitse schilder had Liebermann vanuit het raam van Nederland. Deze internationale blik Liebermann und Carl Fredrik Max Liebermann (1847-1935) Weimar zijn ouderlijk huis aan de Pariser Platz bracht hem zijn succes, maar zou uit- Hill. Eine deutsch-schwedische voor Parijs. Op het eerste gezicht lijkt kunnen aanschouwen hoe in Berlijn het eindelijk ook bijdragen aan zijn onder - Künstlerfreundschaft in Paris und Barbizon 1873-78’, in: Martin deze stap vanzelfsprekend. Parijs was Pruisische leger met feestgedruis werd gang. Faass (red.), Max Liebermann immers de culturele hoofdstad van ontvangen. und Frankreich , tent. cat. Berlijn Europa, het mekka voor iedere kunste - Het moet dus enig lef hebben vereist, Een Duitser in Parijs (Liebermann-Villa am Wannsee) 2013, p. 22. naar. Liebermann nam zijn intrek in de verhuizing van een Duitser naar Parijs ‘Als u Berlijn binnenkomt, dan vind 02 Voor 1870 bestond Duits - een atelierwoning aan de Rue de la in deze periode. Met open armen zal u het aan uw rechterzijde’. Met deze land uit een verzameling van Rochefoucauld 46 in het 9e arrondis - Liebermann niet zijn ontvangen. Of zoals woorden wees Liebermann zijn gasten onafhankelijke vorstendommen en vrijsteden. Het was de sement, vlak bij de bruisende wijk de Franse historicus Léon Maître tre¤end gekscherend de weg naar zijn huis aan politicus Otto von Bismarck Montmartre. 1 Duizenden kunstenaars verwoordde: ‘Buitenlanders zijn nergens de Pariser Platz, op nummer 7, een die Duitsland wist te herenigen. uit de hele wereld kwamen af op het geliefd, zeker niet als ze ons verslagen stadspaleis dat direct grensde aan de Von Bismarck geloofde dat dynamische Parijs, vol met dandy’s hebben’. 4 Maar de 26-jarige Liebermann Brandenburger Tor. Het plein was ver - Frankrijk altijd in de weg zou staan van een Duitse eenwor - en bohemiens, cafés en theaters. De was jong, ambitieus en had nog niks te noemd naar de Franse hoofdstad na een ding, om de eigen machts - jaarlijkse Salontentoonstelling, georga - verliezen. Hij was vastberaden om door eerdere overwinning van Duitsland op positie in Europa te beschermen. niseerd door de academie, was het te breken in het artistieke walhalla Parijs, Frankrijk, waarbij de grote Napoleon in Hij stuurde daarom aan op een conflict met Frankrijk, dat niet evenement van het jaar. Parijs behoorde ook al was dat volgens menig Duitser 1814 het veld moest ruimen na de Slag goed op een oorlog was voor- aan schrijvers, dichters en schilders. in het hol van de leeuw. In de loop van om Parijs. Op de beroemde boulevard bereid. De Frans-Pruisische Maar toen Liebermann voet op Franse zijn leven zal Liebermann zich meerdere Unter den Linden, die de Brandenburger (Frans-Duitse) Oorlog brak bodem zette, was het land nog herstel - keren in het centrum van grote histori - Tor verbindt met het Berliner Stadt - uit op 18 juli 1870. Na grote ver liezenvan Frankrijk vond lende van de Frans-Duitse oorlog die nog sche gebeurtenissen in de Europese schloss, heeft Liebermann gedurende in januari 1871 een wapenstil - geen twee jaar eerder in het voordeel van geschiedenis bevinden. Deze hadden een zijn leven menig marcherende macht stand plaats. Op 10 mei 1871 de Duitsers was beslecht. 2 Het beleg van onmiskenbare invloed op zijn carrière, voorbij kunnen zien trekken, van de tekenden de partijen de Vrede van Frankfurt. Parijs had ruim honderd dagen geduurd, waarin Liebermann zich ontwikkelde van keizerlijke parades van Wilhelm ii, ge - 03 Anoniem, ‘Vóór vijf-en- waarvan de laatste drie weken de stad een verguisde schilder van het realisme volgd door die van de Weimar Republiek twintig jaren. De intocht der elke avond was bestookt met bombarde - tot de meest gevierde vertegenwoordiger en tot slot – en tot Liebermanns grote Duitsche troepen in Berlijn’, Het Nieuws van den Dag , menten door het Pruisische leger. En van het Duitse impressionisme. afschuw – de met fakkels verlichte nach - 16 juni 1896. dat was nog niet alles. Terwijl de lande - In Duitsland geldt Liebermann nog telijke processie ter ere van Hitlers 04 Annegret Janda, ‘Max lijke Franse regering zich na deze neder - altijd als dé belangrijkste kunstenaar uit machtsovername in januari 1933. Liebermann’s Art Collection. laag noodgedwongen opmaakte voor de tweede helft van de negentiende eeuw. Maar toen Liebermann opgroeide aan A Reconstruction from letters and Documents’, in: Marion vredesonderhandelingen met het nieuw Daarbuiten is zijn werk echter nauwelijks de Pariser Platz was Unter den Linden Deshmukh, Françoise Forster- herenigde Duitse Rijk, weigerden de zichtbaar. Dit is opmerkelijk, gezien het nog vooral een boulevard waar de rijke Hahn en Barbara Gaehtgens, inwoners van Parijs zich over te geven. feit dat Liebermann zich tijdens zijn leven bourgeoisie naar hartelust flaneerde. Ook Max Liebermann and Inter - national Modernism. An Artist’ Dit interne verzet was een kort leven internationaal manifesteerde. Dit geldt Liebermanns gezin behoorde tot deze Career from Empire to Third beschoren. In de beruchte ‘bloedige overigens voor veel kunstenaars in deze zogenaamde nouveaux riches die na 1870 Reich , Washington 2011, p. 93. week’ ( semaine sanglante ) in mei 1871 tijd, die wij – ondanks hun buitenlandse in Berlijn de toon aangaven. De familie vielen Franse regeringstroepen hun reizen, exposities en lidmaatschappen bestond uit Joodse industriëlen die een eigen hoofdstad binnen en sloegen de van internationale kunstverenigingen – fortuin hadden vergaard in de textiel- opstand met harde hand neer. Binnen nog vaak nadrukkelijk plaatsen in hun industrie. Maar Liebermann verkoos zeven dagen vonden ruim vijfentwintig - eigen nationaal kader. Maar de ontwikke - kunst boven katoen. Kort voor zijn vertrek duizend Parijzenaren de dood. De lingen aan het einde van de negentiende naar Parijs had hij zijn opleiding afgerond Nederlandse krant Het Nieuws van den eeuw maakten de wereld kleiner. Treinen aan de academie in Weimar. Tijdens een Dag beschreef vijfentwintig jaar later de en stoomboten brachten kunstenaars bezoek aan het atelier van de Hongaarse immense impact van de Frans-Duitse naar elk oord en tijdschriften, dagbladen kunstenaar Mihály Munkácsy (1844- oorlog: ‘In minder dan één jaar was en fotografie informeerden hen over 1900) in Düsseldorf maakte Liebermann Europa’s gedaante veranderd; de bloem tentoonstellingen in Parijs, Wenen en kennis met de schilderkunst van het van twee groote, beschaafde volken ter Londen. Liebermann is een tre¤end voor - realisme, waarin niet het leven van goden ruste geleid onder de wijde slagvelden; beeld van de negentiende-eeuwse kunste - en koningen centraal stond, maar juist een machtige mogendheid neergewor - naar die deze mogelijkheden met beide dat van de arme bevolking. Zonder ooit pen; een machtiger opgebouwd; de vrede handen aangreep. Het is daarom belang - een spade in de grond te hebben gezet, geteekend; twee gewesten afgescheurd; rijk zijn werk in een Europese context te stortte de kunstenaar zich op het schil- een ongehoorde oorlogsschatting opge - plaatsen. Liebermann was een Duitser, deren van eenvoudige landarbeiders, legd’. 3 Terwijl Frankrijk zijn wonden likte, gevormd door Frankrijk en verleid door een leven dat hij zelf nooit had gekend.

Op weg naar Barbizon , circa 1895 De Grand Rue te Barbizon, Jean-François Millet (1814-1875) Max Liebermann (1847-1935) Onbeschreven briefkaart met het huis en het atelier Arenleessters , 1857 Graanoogst , 1874 8,9 ∞ 13,8 cm van de schilder Jean-François Olieverf op doek Olieverf op doek Gemeentemuseum Den Haag Millet, circa 1900 83,5 ∞ 101 cm 19 ∞ 29 cm Onbeschreven briefkaart Museé d’Orsay, Parijs lw l-Museum für Kunst 9 ∞ 14 cm und Kultur, Westfälisches Gemeentemuseum Den Haag Landesmuseum, Münster

12 05 Thomas Andratschke, ‘[…] Wat me ertoe bracht, was iets per - Dankzij de brede verspreiding van deze lede ogen aan: ‘Het ziet er naar uit dat ‘De betekenis van Nederland soonlijks’, verklaarde Liebermann later, prenten kregen zijn verbeeldingen van een goed deel – en misschien het meest voor leven en werk van Max ‘ik had een rijke vader en kende alleen oogsters, maaiers, spinsters en zaaiers getalenteerde – van onze kunstenaars Liebermann’, in: Jan Jaap Heij e.a., Max Liebermann en zijn de rijkdom. Toen viel mijn blik op de wereldfaam. In zijn atelier in Parijs om - opeens is vergeten dat naast de uiterlijke Nederlandse kunstenaars - armoede, op de kleine en gewone lieden. ringde ook Liebermann zich met deze waarheid waarmee onze realisten tegen - vrienden , tent. cat. Assen […] Ik voelde mij geweldig tot hen aan- reproducties. 8 Was het toeval dat hij in woordig op elke willekeurige plek langs (Drents Museum)/Zwolle 5 2006, p. 22. getrokken’. Barbizon zijn intrek nam in herberg Siron, een landweg de natuur kopiëren, een 06 Hendrik Ziegler, ‘Weimar Liebermann volgde Munkácsy naar vlak naast het huis van zijn held Millet? 9 innerlijk poëtische waarheid, een har- Beginnings. Liebermann and Parijs, de bakermat van het realisme. In ieder geval zou hij later trots vermel - monieuze conformiteit van kleuren en Munkácsy ’, in: Deshmukh, Forster-Hahn en Gaehtgens Maar terwijl de Hongaarse kunstenaar al den dat hij daar de oude nestor van het gedachten ook wordt verlangd van een 2011 (noot 4), p. 26. snel zijn blik verlegde en succes boekte realisme, die nog geen jaar later zou kunstwerk.... Het dreigende voorbeeld 07 Lengefeld 2013 (noot 1), met genrestukken van high society komen te overlijden, ‘nog zag’. 10 Meer zal van het aanschouwen en schilderen van p. 25. interieurs, bleef Liebermann zijn fasci - er ook niet voor Liebermann in hebben de wereld op enkel deze wijze verspreid 08 Andrea Meyer, 6 ‘“Notre maître à tous nous”. natie voor het agrarische leven trouw. gezeten. Na de Frans-Duitse oorlog koes - zich in steeds wijdere cirkels vanuit Liebermann and Millet’, in: Meer nog dan het werk van Munkácsy terde Millet een diepe haat jegens elke Parijs’. 13 Kortom, Liebermanns schilde - Deshmukh, Forster-Hahn bewonderde hij de Franse kunstenaar Duitser, die hij pertinent weigerde de rijen waren afwisselend lelijk, gevaarlijk, en Gaehtgens 2011 (noot 4), 11 p. 64. Jean-François Millet (1814-1875), een hand te schudden. Desondanks maakte maar vooral ‘te Frans’. De Duitse eenheid 09 Lengefeld 2013 (noot 1), van de schilders die zich rond 1850 in Liebermann in Barbizon en Parijs een was nog jong en pril, en ook in de kunst - p. 25. Barbizon vestigde. Dit dorpje, zo’n reeks werken waarvan het onderwerp wereld was men naarstig op zoek naar 10 Matthias Krüger, ‘Max zestig kilometer ten zuiden van Parijs, rechtstreeks uit het oeuvre van de Frans - een eigen identiteit die bij voorkeur niet Liebermann und Jean-François Millet’, in: Faass 2013 (noot 1), inspireerde in de eerste helft van de man is geplukt: het samenbinden van voortborduurde op een traditie van de p. 117. negentiende eeuw een groep jonge graan, het slijpen van de zeis en het vijand. 14 11 John Sillevis, ‘Max Franse schilders om met een frisse blik, om spitten van een rapenveld. In werken Maar de geest was uit de fles. Het Liebermann en Holland‘, in: John Sillevis, Nini Jonker en ongeacht academische richtlijnen, het als Aardappelrooister (1874) en Aardappel- realisme verspreidde zich inderdaad Margreet Mulder, Max landschap te schilderen. Millet richtte oogst in Barbizon (1875) lijkt Liebermann vanuit Parijs als een uitdijende olievlek Liebermann en Holland , zich meer op de mensen die gedurende soms zelfs letterlijk elementen uit Millets over heel Europa, niet alleen in de beel - tent.cat. Den Haag (Gemeente - museum Den Haag) 1980, de seizoenen het land bewerkten. Op de werk te citeren. De voorovergebogen dende kunst, maar ook in de wetenschap, p. 10. jaarlijkse Salontentoonstelling in Parijs, figuren doen sterk denken aan de buk - het theater en in de literatuur. Wanneer 12 Deshmukh, Françoise het grootste evenement van het jaar, kende Arenleessters (1857) waarmee Liebermann in Barbizon arriveerde, Forster-Hahn en Barbara baarde hij opzien met zijn monumentale Millet bijna twintig jaar eerder op de werden Millets schilderijen van de armen, Gaehtgens, Max Liebermann and International Modernism. verbeeldingen van arme boeren, die in Parijse Salon zijn naam had gevestigd. aanvankelijk verafschuwd door de elite, An Artist’ Career from Empire zijn kunst niet werden beschimpt, maar In Duitsland moest men nog wennen inmiddels door de Franse bourgeoisie to Third Reich , Washington juist een haast goddelijke grandeur aan Liebermanns palet van aardetinten omarmd als geïdealiseerde weergaves 2011, p. 3. 15 13 Anoniem, ‘Die Deutsche door de schilder kregen aangemeten. die overeenkwamen met de donkere van een harmonieus leven in de natuur. Kunst auf der Welt-Ausstellung In het gezelschap van Carl Frederik grond waarin zijn boeren en boerinnen In de jaren zestig, nog voor de Frans- in Antwerpen’, Kunst-Chronik , Hill en Lázló Paal, twee Zweedse kunste - met blote handen naar aardappels Duitse oorlog, hadden ook andere Duitse 45 (8 oktober 1885), p. 745. naars met wie Liebermann in Parijs stonden te wroeten. Terwijl de ene schilders als Hans Thoma en Wilhelm Geciteerd in: Matthias Eberle, ‘Criticism, Conflict and bevriend was geraakt, bezocht hij criticus Liebermanns schilderijen Leibl een bezoek gebracht aan Barbizon. Controversy’, in: Deshmukh, Barbizon in de zomer van 1874. 7 De plek afkeurde vanwege het ontbreken van En ook kunstenaars als Vincent van Gogh Forster-Hahn en Gaehtgens was toen allang niet meer het stille dorpje een verhaal of moraal, lazen anderen en de Nederlandse schilders van de 2011 (noot 4), p. 129. 14 Idem, p. 129. van voorheen, maar inmiddels uitge - juist gevaarlijke socialistische bood - Haagse School kopieerden enthousiast 15 Meyer 2011 (noot 8), groeid tot een levendige kunstenaars - schappen in zijn weergave van de het werk van Millet. In heel Europa leidde p. 73. kolonie waar schilders uit heel Europa armen. 12 Hoewel de kunstenaar ‘de een - het realisme, dat aanvankelijk nog een zich verzamelden in navolging van hun voudige mens’ openlijk een warm hart sterk sociaal-politieke ondertoon bezat, helden van de School van Barbizon. toedroeg, ontkende hij stellig elke vorm tot een breder gedragen naturalisme Ook Liebermanns tocht naar de Franse van politiek engagement in zijn werk. waarin alles draaide om de weergave, al campagne was in zekere zin een artistieke Deze vroege schilderijen uit de jaren dan niet geïdealiseerd, van het dagelijkse bedevaart. Waarschijnlijk leerde hij al in 1870, waarin Liebermann zonder anek - bestaan op het platteland. De vele kunste - Weimar Millets werk kennen via illustra - dote of sentiment de werkende mens naars uit Nederland, Duitsland, Zweden, ties in boeken en tijdschriften. Millet centraal stelde, leverden hem echter de Engeland, België en zelfs de Verenigde was een van de eersten die slim gebruik - reputatie op van ‘apostel der lelijkheid’. Staten die in Barbizon neerstreken, zoch - maakte van nieuwe technieken om teke - In Duitsland zag men de verspreiding ten bij terugkeer in hun thuisland naar ningen en schilderijen te reproduceren. van het realisme vanuit Frankrijk met soortgelijke plekken in de natuur, aan de

Dorpsstraat, Zweeloo , Willem Roelofs (1822-1897) Max Liebermann (1847-1935) Max Liebermann (1847-1935) gestempeld 1908 Boerderij in Zweeloo , 1886 Studie voor Bleekveld De touwfabriek (tweede versie), Beschreven briefkaart Zwart krijt op papier te Zweeloo , 1882 1887 9 ∞ 13,9 cm 22,9 x 30,1 cm Olieverf op papier op paneel Olieverf op doek Gemeentemuseum Den Haag Gemeentemuseum Den Haag 17 ∞ 35 cm 94 ∞ 64 cm Drents Museum, Assen, in 2007 Kunsthalle zu Kiel aangekocht met steun van de Stichting Vrienden van het Drents Museum en de Vereniging Rembrandt

Naailes in het Amsterdams Naailes in het Amsterdams Max Liebermann (1847-1935) Burgerweeshuis , gestempeld 1900 Burgerweeshuis , ongedateerd Naailes in het Amsterdamse Beschreven briefkaart Onbeschreven briefkaart weeshuis , 1877 8,8 ∞ 13,8 cm 8,7 ∞ 13,1 cm Olieverf op paneel Gemeentemuseum Den Haag Gemeentemuseum Den Haag 64,5 ∞ 81 cm Von der Heydt-Museum, Wuppertal

Colofon Fotoverantwoording

Deze publicatie is verschenen ter Met speciale dank aan Met dank aan akg-Images: omslag achterzijde, pp. 2, 3, Museum der bildenden Künste, Leipzig/ gelegenheid van de tentoonstelling samenwerkingspartner Thomas Andratschke, Sandra Badelt, 11, 31, 106, 199 bpk-Bildagentur: pp. 32-33, 87, 148 Max Liebermann – Een zomers impressio - Liebermann-Villa am Wannsee Hanna Bahr, Tobia Bezzola, Antje Amsterdam Museum: p. 101 Museum Folkwang, Essen: p. 121 nist, te zien in het Gemeentemuseum Birthälmer, Gisela Bungarten, Roland Arp Museum Bahnhof Rolandseck: p. 96 Museum Georg Schäfer, Schweinfurt/ Den Haag van 24 maart t/m 24 juni 2018. Buschmann, Cécile Brunner, Philippe Bayerische Staatsgemäldesamm lungen, bpk-Bildagentur: p. 23 Büttner, Christofer Conrad, Ina Conzen, Neue Pinakothek/bpk-Bildagentur: Museum of Fine Arts – Hungarian Directeur Didong, Alexander Eiling, Simone Ewald, p. 39 National Gallery, Budapest: p. 35 Benno Tempel Irene Faber, Gerhard Finckh, Magnus P. bpk-Bildagentur: pp. 19, 197 Museum Kunstpalast, Düsseldorf: Met dank ook aan Gerdsen, Sandra Gianfreda, Ralph Gleis, bpk-Bildagentur/Fotograaf: S. Frank: pp. 8-9, 61 Concept en organisatie Eye Amsterdam Christoph Grunenberg, Bob Haboldt, p. 154 Museum Wiesbaden: pp. 131, 151, 162, Frouke van Dijke Dorothee Hansen, Doede Hardeman, Die Lübecker Museen – Museum 169, 170-171 Jan Jaap Heij, Inge Herold, Ruth Hoppe, Behnhaus Drägerhaus: p. 163 Museumslandschaft Hessen Kassel, Auteurs Anette Hüsch, Erica Jonkman, Franz Dordrechts Museum: pp. 126-127, 173 Neue Galerie – Samm lung der Saskia Bekke-Proost Kaiser, Udo Kittelmann, Alexander Klar, Dr. Michael Nöth Kunsthandel & Moderne, Kassel: p. 133 Dieuwertje Dekkers Bert Koenderink, Daniel Koep, Sandra Galerie, Potsdam/Ansbach: pp. 65, 67, Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/ Frouke van Dijke Köhler, Felicity Korn, Herman Korthuis, 71, 107, 123, 158, 195 Het Leven: pp. 122, 179 Martin Faass Uitgave Felix Krämer, Hans Kutter, Christiane Drents Museum, Assen: p. 84 Niedersächsisches Landes museum Margreet Nouwen Gemeentemuseum Den Haag Lange, Ulrike Lorenz, Manuel Ludor¤, Fondation Custodia, Collection Frits Lugt, Hannover/Artothek: pp. 63, 68, www.gemeentemuseum.nl Rainer M. Ludor¤, Agnieszka Lulinska, Parijs: p. 189 120, 130 Eindredactie Tom van der Molen, Ingrid Mössinger, Galerie Ludor¤, Düsseldorf: Österreichische National bibliothek: Frouke van Dijke Bouke van den Noort, Michael Nöth, pp. 41, 52, 78-79, 140, 144, 155, 166 pp. 105, 192-193, 195, 197 Hans Pa¤rath, Tanja Pirsig-Marshall, Getty Images/Fotograaf Freyberg: Particuliere collectie: pp. 41, 51, 54, 60, Tekstredactie Annemiek Rens, Barbara Schaefer, pp. 1, 156 117, 125, 143, 146, 153, 175, 189 Saskia Bekke-Proost Elena Schroll, John Sillevis, Leonoor Getty Images/Fotograaf Zander & Particuliere collectie/Galerie Pa¤rath, Speldekamp, Frans Stofregen, Leah Strik, Labisch: schutbladen, p. 156 Düsseldorf: p. 173 Vormgeving wbook s, Zwolle Erwin Sutedjo, Sara Tas, Barbara Til, Gemeentemuseum Den Haag: Rijksmuseum Amsterdam: pp. 108, 150, Typography Interiority & [email protected] Jop Ubbens, Renée Velsink, Christoph pp. 13, 23, 27, 37, 39, 47, 55, 58, 64, 177, 189 Other Serious Matters www.wbooks.com Martin Vogtherr, Mieke van der Wal, 66, 70, 73-74, 77, 80-82, 84, 86, 88, Sächsische Landesbibliothek – Staats- Wolfgang Werner, Jelmer Wijnstroom, 91, 98, 100, 110, 115-116, 124, 128, 132, und Universitäts bibliothek Dresden Beeldredactie © 2018 wbook s, Gemeente museum Rein Wolfs, Ulrike Wol¤-Thomsen, Paul 134, 136-137, 142, 150, 173, 175, 177, (slu b): pp. 25, 50, 152 Vivien Entius Den Haag van der Zande, Roman Zieglgänsberger, 183, 189, 195 Sächsische Landesbibliothek – Staats- Jolanda Zonderop en alle collega’s van Haags Gemeentearchief: pp. 70, 118 und Universitäts bibliothek Dresden Fotografie /beeldbewerking Alle rechten voorbehouden. Niets uit het Gemeentemuseum Den Haag. Haboldt & Co., Amsterdam-New York: (slu b)/Fotograaf: Fritz Eschen: p. 160 Alice de Groot deze uitgave mag worden verveelvoudigd, p. 164 Sammlung Museum Kunst der J&M Zweerts Fotografie opgeslagen in een geautomatiseerd Hamburger Kunsthalle/bpk-Bildagentur: Westküste, Alkersum/Föhr: gegevens bestand, of openbaar gemaakt, pp. 39, 113 pp. 72, 83, 119, 135, 138, 191 Vertalingen in enige vorm of op enige wijze, hetzij Joods Historisch Museum, Amsterdam: Staatliche Kunsthalle Karlsruhe: uva Talen, Thea Wieteler ( du-nl ) elektronisch, mechanisch, door foto- p. 128 pp. 56-57, 145, 149, 185 Sue McDonnell ( nl-eng ) kopieën, opnamen of op enige andere Klassik Stiftung Weimar, Museen: Staatliche Kunstsammlungen Dresden/ wijze, zonder voorafgaande schriftelijke pp. 59, 115 bpk-Bildagentur: p. 103 Lithografie toestemming van de uitgever. Koninklijk Oudheidkundig Genootschap: Staatliche Museen zu Berlin, National - Pieter Reinink p. 45 galerie/Fotograaf: Jörg P. Anders: De uitgever heeft ernaar gestreefd de Kröller-Müller Museum, Otterlo: p. 37 pp. 7, 21, 35, 41 Druk en bindwerk rechten met betrekking tot de illustraties Kunsthalle Bremen – Der Kunst verein in Staatliches Museum Schwering/ Printer Trento, Italië volgens de wettelijke bepalingen te Bremen/Artothek: pp. 97, 139, 161 Ludwigslust/Güstrow: p. 109 regelen. Degenen die desondanks menen Kunsthalle Mannheim: pp. 69, 159, 165 Staatsgalerie Stuttgart: pp. 93, 147 Tentoonstellingscoördinatie zekere rechten te kunnen doen gelden, Kunsthalle zu Kiel: p. 85 Städel Museum, Frankfurt am Main/ Esther van der Minne kunnen zich alsnog tot de uitgever Kunsthandel Wolfgang Werner, Artothek: pp. 17, 42-43, 94-95, 102 Silvia Nuijten-Nelis wenden. Bremen/Berlijn: pp. 53, 75-76, 89 Stadsarchief Amsterdam: Kunsthaus Zürich: p. 111, 180-181 pp. 86, 124, 128 Tentoonstellingstechniek Van werken van beeldende kunstenaars Kunstmuseum St. Gallen – Ernst Schürpf- Stedelijk Museum Breda: p. 90 tc s / Ap Gewald / aangesloten bij een cisa c-organisatie is Stiftung/Fotograaf: Sebastian Stadler: Suermondt-Ludwig-Museum, Aken: p. 29 Hanneke Modderkolk het auteursrecht geregeld met Pictoright pp. 48-49, 104 Tel Aviv Art Museum, Tel Aviv: p. 177 te Amsterdam. Kunstsammlungen Chemnitz: p. 167 The State Hermitage Museum/ Omslag voorzijde © c/o Pictoright Amsterdam 2018. Landesmuseum für Kunst und Kultur- Fotograaf: Vladimir Terebenin: p. 25 Max Liebermann (1847-1935) geschichte Oldenburg: p. 157 Von der Heydt-Museum, Wuppertal: De papegaaienman, 1902 isb n 978 94 625 8256 9 lw l-Museum für Kunst und Kultur pp. 99, 141, 168 Olieverf op doek nu r 646 Westfälisches Landes museum: p. 13 Wallraf-Richartz-Museum & Fondation 102,3 x 72,3 cm Metropolitan Museum of Art, New York/ Corboud, Keulen/Rheinisches Bild- Museum Folkwang, Essen Art Resource/Scala, Florence: p. 25 archiv Köln: pp. 15, 195 Musée D’Orsay, Distr. rm n-Grand Omslag achterzijde Palais/Patrice Schmidt: p. 13 Max Liebermann, 1910 Musée de l’Armée, Parijs, Dist. rm n- Grand Palais/Tony Querrec: p. 187 Schutbladen Musée des Beaux-Arts de Liège: p. 175 Max Liebermann, zijn handen, 1927 Musées nationaux du Palais de Compiègne, dépôt du Musée national du Chateau de Malmaison: p. 185

Omslag Liebermann HR.qxp_Opmaak 1 23-02-18 10:09 Pagina 1