Nadsiański Regionalny Park Krajobrazowy

fot. Z. Niewiadomski Niniejszą publikację autorzy dedykują prof. dr hab. nauk biologicznych Stepanowi M. Stoyce, inicjatorowi powstania Nadsiańskiego Regionalnego Parku Krajobrazowego i innych obszarów chronionych w Karpatach Ukraińskich oraz współautorowi koncepcji utworzenia pierwszego w świecie trójstronnego Rezerwatu Biosfery UNESCO-MaB „Karpaty Wschodnie” - uczonemu, który od wielu już lat pracuje nad urzeczywistnieniem idei ochrony przyrody Karpat.

Publikacja powstała w ramach wspólnego ukraińsko-polskiego projektu realizowanego w l. 2004-2005, mającego na celu wspieranie zrównoważonego rozwoju turystyki w NRPK. W ramach projektu przygotowano też m.in. turystyczna bazę danych i mapę turystyczną parku, oznakowano szlak turystyczny i ustawiono tablice informacyjne by ułatwić Państwa wizyty w Nadsiańskim Regionalnym Parku Krajobrazowym.

Wydano ze środków:

Fundacja Ochrony Bioróżnorodności Karpat Wschodnich została zare- jestrowana w Szwajcarii w dn. 9 stycznia 1995 r. w celu „wspierania, organizowania, prowadzenia i promowania działań służących ochronie różnorodności biologicznej strefy górskiej Karpat Wschodnich”. Internet: http://www.unesco.org/mab/ecbr

Fundacja Karpacka została utworzona w 1994 r. dla finansowego i tech- nicznego wspierania inicjatyw organizacji pozarządowych i samorzą- dów lokalnych Euroregionu Karpackiego - realizacji projektów między- regionalnych i transgranicznych na rzecz rozwoju gospodarczego. Internet: http://www.carpathianfoundation.org

Tekst: Oksana Maryskevych, Zbigniew Niewiadomski Przekład z języka ukraińskiego: Zbigniew Niewiadomski

Fot.: Z.Niewiadomski (11), ECBC/V. Peslyak (1), ECBC/A.Szczerbicki (9) i I. Shpakivska (1).

Mapy: Piotr Bramberger, Richard Watzka/DAPHNE i Stanisław Strzyżewski we współpracy ze Zbigniewem Niewiadomskim © ECBC.

Projekt graficzny: Stanisław Strzyżewski / www.bieszczady.pl Nadsiański Regionalny wymienione są w Aneksach do Dyrektyw Siedliskowej i Ptasiej EC i chronione w Unii Park Krajobrazowy Europejskiej. NRPK stanowi część składową pierwszego w świecie trójstronnego Nadsiański Regionalny Park Krajobrazowy Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. (NRPK) został utworzony w 1997 r. w strefie Graniczy z innym ukraińskim obszarem przygranicznej na obszarze 19.428 ha chronionym - Użańskim Narodowym Parkiem sześciu sołectw w powiecie turczańskim Przyrodniczym położonym w województwie województwa lwowskiego. Park rozciąga zakarpackim jak też z dwoma sąsiadującymi się na dwa równoległe pasma górskie obszarami chronionymi położonymi na sięgające na obie strony europejskiego działu drugim brzegu rzeki - Bieszczadzkim wód, na jego terenie znajdują się źródła Parkiem Narodowym i Parkiem Krajobra- dwóch dużych rzek europejskich. Wody zowym Doliny Sanu w Polsce. Sanu, którego źródła znajdują się w pobliżu wsi Sianki, płyną do Wisły i dalej do Morza Naszym zamiarem jest poprowadzenie Bałtyckiego podczas gdy Dniestr, biorący Państwa przez te malownicze tereny, swój początek w rejonie wsi Szandrowiec by mogli Państwo odkryć ich piękno płynie do Morza Czarnego. Nazwa parku w różnych porach roku. Witamy w Nadsiań- odzwierciedla jego położenie wzdłuż rzeki skim Regionalnym Parku Krajobrazowym San na jego odcinku stanowiącym granicę - jednym ze skarbów Ukrainy! państwową pomiędzy Ukrainą a Polską (a obecnie również zewnętrzną granicę Unii Europejskiej). Dwie doliny znajdujące się w parku różnią się znacznie od siebie. Odległa i niedostępna dolina rzeki San pozostaje niemal niezamieszkana, podczas gdy druga, gęsto zaludniona, rozkwita bogactwem dziedzictwa kulturowego i tradycyjnych form użytkowania gruntów. Liczba mieszkańców NRPK sięga 9 tys. osób zamieszkujących 8 wiosek, w których znaleźć można liczne obiekty dziedzictwa kulturowego i historycznego.

Lasy i tereny zakrzaczone stanowią około 51,6% powierzchni parku a grunty rolne aż 42,9%. Pięć rezerwatów przyrody chroniących zbliżone do pierwotnych drzewostany bukowe, jodłowo-bukowe oraz olszy zielonej składają się na strefę centralną Rezerwatu Biosfery w NRPK. Ponad 30 gatunków roślin występujących w trenie NRPK zostało wpisanych do ukraińskiej Czerwnej Księgi, ponadto liczne siedliska i gatunki obecne w NRPK fot. Z. Niewiadomski fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/

I Krajobraz parku Otrytu w polskiej części Rezerwatu, a grzbiety Buczok i Siański położone Teren NRLP leży na obszarze pogórza są w odległości odpowiednio od 6 do 10 stryjsko-siańskiego jednostki wododziałowo- km od głównego grzbietu Beskidów Wscho- wierchowińskiej Karpat ukraińskich dnich, którym biegnie europejski dział wód. w przedziale od 640 do 951 m n.p.m. Krajobraz położonej wzdłuż granicy W dolinie, która przy dobrej pogodzie jest państwowej części parku kształtują trzy widoczna z szosy Lwów - Użgorod w oko- grzbiety górskie przecinające jego obszar licach Boryni, uformowanej przez gór- z północnego zachodu na południowy skie rzeki Jabłonka (dopływ Dniestru) wschód: Czerwony Wierch (jego najwyższym i Rika (dopływ Sanu) leżą wioski Boberka, wzniesieniem jest Marhityna, 826 m), Siański Szandrowiec oraz Jabłonka Wyżna Grzbiet ze szczytem Szczołb (874 m) oraz i Niżna. Pomiędzy głównym grzbietem pasmo Buczok (ze szczytami Buczok Beskidów Wschodnich a pasmami położo- 915m oraz najwyższym, bez nazwy - 951m nymi nad Sanem, począwszy od jego źródeł n.p.m., na jego krańcu najdalej wysuniętym w pobliżu wsi Sianki rozciąga się w kierun- na południowy - wschód). Pomiędzy ku północno-zachodnim kolejna rozległa grzbietami Czerwonego Wierchu i Siańskim dolina o szerokości 14-16 km. Płynąca nią wznoszą się dwie góry - Kamieniec (762 m) rzeka San stanowi na 53 kilometrowym od- i Łosiówka (819 m), z kolei spośród łańcucha cinku pomiędzy Siankami a Boberką grani- charakterystycznych stromych wzgórz cę państwową pomiędzy Polską a Ukrainą, w górnej dolinie Sanu najwyższa jest Kiczera a równocześnie granicę pomiędzy NRPK Siankowska - 888 m. Grzbiet Czerwonego a dwoma polskimi obszarami chronionymi Wierchu łączy się na północy z pasmem również wchodzącymi w skład Rezerwatu - Bieszczadzkim Parkiem Narodowym i Parkiem Krajobrazowym Doliny Sanu. W dolinie tej leżały wsie Sokoliki, Tarnawa Wyżna i Niżna, Dźwiniacz Grn., Łokieć, Dydiowa i Żurawin, których mieszkańcy zostali wysiedleni w ramach przeprowadzanej w latach 1944-46 przez reżim sowiecki operacji „oczyszczania strefy przygranicznej”. Z tej doliny, np. z uroczyska Łokieć nad terenami dawnej wsi o tej samej nazwie

otwierają się rozległe panoramy polskiej fot. Z. Niewiadomski części Rezerwatu począwszy od szczytu Kińczyka Bukowskiego i wsi Sianki na po- Sianki, a Dniestru w okolicach wsi Wołcze łudniowym wschodzie po Lutowiska i szczyt (w pobliżu wsi Szandrowiec). Dział wód prze- Smereka na północnym zachodzie. biega przez południowe tereny NRPK w rejonie przełęczy Użockiej, skręca na północ do wsi Sianki, skąd biegnie w kierunku północno- zachodnim grzbietami Buczok i Siańskim, następnie na wschód do góry Wysoka. Od tego szczytu ponownie biegnie grzbietami na północny zachód niemal równolegle do granicy parku, by na północy parku, za wsią Boberka przekroczyć granicę z Polską. I fot. Z. Niewiadomski Przyroda parku

Na południu, w rejonie przełęczy Użockiej Przeważającą część terenu NRPK NRPK graniczy na odcinku około 1 km pokrywają lasy z udziałem buka, jodły z drugim obszarem chronionym wchodzącym i świerka, oraz łąki i użytki rolne (łąki koś- w skład ukraińskiej części Rezerwatu ne, pastwiska i grunty orne). Znaczną część - Użańskim Narodowym Parkiem Przyrodni- lasów stanowią wymagające przebudowy czym. Z przełęczy Użockiej otwiera się widok sztucznie nasadzone drzewostany świer- na park Użański, dolinę górnego Sanu kowe. Najcenniejsze kompleksy lasów bu- i ograniczające ją grzbiety wododziału kowych oraz jodłowo-bukowych i świer- oraz Siański, a także na charakterystyczne kowo - jodłowo - bukowych zachowały się szczyty Bieszczadów Zachodnich - Kińczyk w leśnictwach parku Boryńskim i Jabłonie- Bukowski (1251 m) oraz Halicz (1333 m). ckim, gdzie w uroczyskach Buczok, Liski i Siańskie proponuje się utworzenie leś- Przez tereny NRPK biegnie główny nych rezerwatów przyrody - 2 chroniące europejski dział wód, rozgraniczają- drzewostany bukowe i 3 w drzewostanach cy zlewnie dwóch dużych rzek - Sanu jodłowo-bukowych. W uroczysku Buczok w zlewisku Morza Bałtyckiego oraz Dnie- na stoku góry Wernik odkryto unikalne dla stru w zlewisku Morza Czarnego. Źródła terenu parku stanowisko olszy zielonej, rzeki San położone są na południe od wsi które ma być uznane za pomnik przyrody. Na terasach wzdłuż Sanu i granicy polsko- żyworodna, wąż Eskulapa i salamandra ukraińskiej rozciągają się zbiorowiska z olszą plamista (te dwa ostatnie gatunki włączone szarą oraz wilgotne łąki z licznymi gatunka- są do ukraińskiej „Czerwonej Księgi Zwie- mi storczyków. W zakolu rzeki San w pobliżu rząt”). W wodach górskich rzek występują wsi Boberka znajduje się interesujące pod pstrąg potokowy, koza złotawa, strzebla względem florystycznym torfowisko oligo- potokowa i lipień. Wśród 60 gatunków gniaz- troficzne, gdzie odkryto ponad 40 gatunków dujących tu ptaków najrzadszymi są orlik roślin naczyniowych, wśród nich wiele rzad- krzykliwy, puchacz i bocian czarny. Typowymi kich. W rejonie grzbietu Siańskiego odkry- w parku ssakami są jeleń, sarna, dzik, wie- to również torfowisko wysokie. W wyniku wiórka, tchórz i lis. Bardzo rzadko spotyka się intensywnej gospodarki człowieka w cza- wydrę, borsuka, kunę leśną, rysia, wilka, sach współczesnych znaczne obszary niedźwiedzia brunatnego i żbika. dawnych lasów zajmują obecnie pastwiska, degradujące się poprzez zarastanie jałow- I Historia i dziedzictwo kulturowe cem. parku

Zgodnie z wynikami badań uczonych ukra- Zdaniem historyków stałe osadnictwo ińskich (prof. Stepan Stoyko) na roślinność człowieka na obecnym terytorium NRPK NRPK składa się ponad 700 gatunków ro- rozpoczęło się na przełomie pierwszego ślin naczyniowych, spośród których 10% i drugiego tysiąclecia n.e., w czasach Rusi to gatunki rzadkie i zagrożone wyginięciem, Kijowskiej i Księstwa Halicko-Wołyńskiego, 30 z nich zostało włączonych do ukraińskiej o czym świadczy obecność grodzisk, w tym „Czerwonej Księgi Roślin”, w tym wroniec w pobliżu wsi Tureczki Niżne, gdzie mogła widlasty, czosnek niedźwiedzi, pokrzyk znajdować się staroruska strażnica obron- wilcza jagoda, miesiącznica trwała, śnie- na. Zgodnie ze świadectwem polskiego życzka przebiśnieg, lilia złotogłów, gnieźnik kronikarza Jana Długosza w pobliżu źródeł leśny oraz inne gatunki storczyków. Sanu i Dniestru wznosiła się legendarna twierdza Sobiń. Wzdłuż Sanu, od Przemyśla do przełęczy Użockiej wiódł szlak handlo- wy i wojskowy z Rusi Kijowskiej do Europy Zachodniej. Intensywne zasiedlanie Górne- go Nadsania rozpoczęło się w XIV-XVI w., gdy tereny te wchodziły w skład Królestwa Polskiego, a po 1569 r. Rzeczypospolitej. W pierwszej połowie XVI w. wszystkie ziemie klucza sobieńskiego w górze Sanu i jego do- pływów należały do wojewody krakowskiego Piotra Kmity, który lokował wsie Sianki, fot. I. Shpakivska Sokoliki, Tarnawę Wyżną i Niżną, Szandro- Znaczny wpływ gospodarki człowieka na te wiec, Dźwiniacz Górny, Dydiową, Boberkę tereny doprowadził do obniżenia się wskaź- i Łokieć, czyli znaczną część wsi, których ników różnorodności faunistycznej w NRPK. tereny leżą obecnie w parku Nadsiańskim. Wśród gadów i płazów występujących Na królewszczyznach wchodzących w skład w parku są żmija zygzakowata, zaskroniec ekonomii samborskiej król Zygmunt rybołów, gniewosz plamisty, jaszczurka August i królowa węgierska Izabella osadzili w drugiej połowie XVI w. wsie Dniestrzyk Dę- Znalazły się wśród nich cerkwie pod bowy, Jabłonkę Niżną i Wyżną oraz Tureczki wezwaniem św. Dymitra (z 1791 r.) Niżne i Wyżne, wchodzące w skład NRPK. w Sokolikach Górskich, św. Apostołów Pio- Od 1772 do 1918 r. cała Galicja, łącznie tra i Pawła (1899) w Tarnawie Wyżnej, św. z ziemią turczańską weszła w skład monarchii Michała Archanioła (1894) w Tarnawie Niż- austro-węgierskiej. W 1918 r. Nadsanie weszło nej, Zaśnięcia Matki Boskiej (1860) w Dydio- w skład Zachodnioukraińskiej Republiki wej, Niepokalanego Poczęcia NMP (1901) Ludowej, od 1919 r. znajdowało się w Polsce w Krywce, św. Michała Archanioła (1905) a następnie od 1939 r. w granicach Związku w Dźwiniaczu Grn., św. Michała Archanioła Radzieckiego. Począwszy od 1991 r. tereny (1907) w Beniowej (na lewym brzegu Sanu, te wchodzą w skład Ukrainy. splądrowana przez żołnierzy Ludowego Woj- ska Polskiego w 1946 r. a następnie spalona Warto wspomnieć o tragicznych kartach hi- w 1947 r.), Przemienienia Pańskiego (1918) storii Nadsania, kiedy to w latach 1944-46 w Żurawinie oraz św. Michała Archanioła w wyniku operacji „oczyszczania strefy przy- (1927) we wsi Łokieć. granicznej” przeprowadzonej przez reżim sowiecki wysiedlono łącznie ponad 7 tys. Niezależnie od upływu czasu i zmieniających mieszkańców ośmiu wiosek - Sokolik Gór- się reżimów politycznych styl życia miesz- skich, Tarnawy Wyżnej i Niżnej, Dźwi- kańców Nadsania, wywodzących się prze- niacza Grn., Łokcia, Dydiowej, Żurawina ważnie z karpackiej grupy etnicznej Bojków i Krywki. Zrujnowana została nie tylko za- zmieniał się bardzo powoli. Bojkowie wyróż- budowa mieszkalna wsi, ale i unikalne niają się własnym dialektem, oryginalnym pamiątki dziedzictwa kulturowego, w tym ubiorem (geometryczne wzory i ornamenty obiekty sakralne - drewniane cerkwie wznie- roślinne na soroczkach), sposobem życia sione w stylu bojkowskim bądź neoukraiń- oraz ludowymi zwyczajami i tradycjami. skim, zniszczone z reguły przez sowieckich pograniczników dopiero w latach 1957-58. Na terenie parku zachowało się wiele pamią- tek kultury materialnej, są to przede wszystkim świątynie greckokatolickie - cerkwie i dzwonnice we wsiach Jabłonka Wyżna (p.w. Świątyni Matki Bożej, 1788), Jabłonka Niżna (p.w. Przemienienia Pańskiego, 1820), Tureczki Wyżne (p.w. św. Pantaleona, 1890), Boberka (p.w. Podniesienia Pańskiego, 1913 oraz p.w. św. Michała Archanioła, 1914), Tureczki Niżne (p.w. Zaśnięcia Matki Bożej, 1914), Dniestrzyk Dębowy (p.w. Świątyni Matki Bożej / Najświętszego Serca Jezusa, 1920), gdzie do chwili obecnej zachowały się unikalne ikony szkoły rybotyckiej oraz księgi liturgiczne ze starych, nieistniejących już drewnianych bojkowskich cerkwi, wzniesionych pomiędzy XVI a XVIII w. tak we współcześnie istniejących jak i w dawno zniszczonych wsiach. fot. Z. Niewiadomski Warto w tym miejscu wspomnieć o tym, łych czasów hodowano tu bydło rogate, że dwie stare cerkwie typu bojkowskie- świnie, konie i owce, wypasane na gminnych go, wzniesione w Siankach w 1645r. oraz pastwiskach tołokach oraz na połoninach, w 1703 r. zostały następnie sprzedane gdzie pasterze na miejscu przetwarzali mle- do wsi Kostrino (w 1703 r.) i Sil (w 1831 r.) na ko, przede wszystkim na owczy ser bundz. Zakarpaciu, gdzie zachowały się do chwili W początkach lat 90’ ubiegłego stulecia, obecnej (jest to teren obecnego Użańskiego po zlikwidowaniu kołchozów, mieszkańcy Narodowego Parku Przyrodniczego). powrócili do tradycyjnych form gospodarki gruntami, hodowli i pszczelarstwa. W ten sam sposób odrodziły się tradycyjne gospo- darskie zajęcia i rzemiosło, w tym hafciar- stwo, tkactwo płótna, kowalstwo (tradycyjne kuźnie mogą Państwo odwiedzić w Bober- ce i Jabłonce Wyżnej), ciesiołka, kołodziej- stwo (wyrób kół i wozów w Jabłonce Niżnej) i bednarstwo.

I Społeczno-gospodarcza sytuacja mieszkańców terenu parku

Gęstość zaludnienia terenu NRPK sięga 46 osób na km2 (na lewym brzegu Sanu, w polskiej części Rezerwatu wskaźnik ten jest około 75 razy niższy), łączna liczba ludności sięga w parku 9008 mieszkań- ców 8 wiosek. Pomimo ciężkich warunków fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ życia i wysokiego wskaźnika śmiertelności W wioskach na terenie parku zachowała się niemowląt spowodowanej niedofinansowa- tradycyjna drewniana bojkowska zabudowa niem ośrodków służby zdrowia teren parku - jednobudynkowe zagrody tzw. „długie charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem chaty” łączące pod jednym dachem funkcje przyrostu naturalnego. Negatywnym zjawi- mieszkalne i gospodarcze. Jedna z takich skiem są przemiany w strukturze wiekowej chat ze wsi Szandrowiec, zbudowana ludności - zmniejszający się udział miesz- w 1909 r. została z inicjatywy metropolity kańców w wieku produkcyjnym i rosnący Andrija Szeptyckiego przeniesiona w latach udział dwóch grup wiekowych: dzieci i osób 30’ ubiegłego wieku do Muzeum Architektu- w wieku emerytalnym, stanowiących łącznie ry Ludowej we Lwowie. Mieszkańcy parku 58% ludności NRPK. Z powodu rosnącego do chwili obecnej zajmują się rolnictwem, bezrobocia i ciężkich warunków życia nasi- z wykorzystaniem dawnej, sprzyjającej la się emigracja zarobkowa osób w wieku ochronie przyrody, terasowej metody upra- produkcyjnym do krajów Europy Zachod- wy gruntów, dwu- i wielopolówki z użyciem niej. tradycyjnych narzędzi rolniczych, m.in. Grunty rolne zajmują 42,9% terytorium NRPK. pługów, bron, motyk, kos, drewnianych wideł W wyniku reformy rolnej zapoczątkowanej i cepów. Hodowla jest tradycyjnym zajęciem na Ukrainie w 1990 r. grunty te zostały prze- mieszkańców terenu NRPK. Od zamierzch- kazane pracownikom dawnych kołchozów. Około 80% rolników posiada gospodar- I Pamiątki historii i dziedzictwa kul- stwa o powierzchni nie przekraczającej turowego 5 ha; przy uprawie zbóż, ziemniaków i wa- rzyw do dziś wykorzystywane są tradycyjne W ukraińskiej części Rezerwatu Biosfery narzędzia rolnicze. Najważniejszą gałęzią “Karpaty Wschodnie” najlepiej zachowa- rolnictwa jest na tych terenach hodowla byd- ły się pamiątki historii i tradycje kulturo- ła. Negatywnym czynnikiem ograniczającym we, które wraz z walorami przyrodniczymi produkcję rolną jest postępująca degradacja stanowią o atrakcyjności tego terenu i prze- górskich pastwisk. Dodatkowymi zajęciami sądzają o możliwościach rozwoju usług miejscowych mieszkańców są zbiór jagód turystycznych. i grzybów, roślin leczniczych, pszczelar- stwo (w Boberce, Jabłonce Wyżnej i Niżnej, Boberka Siankach) i połów ryb (w Szandrowcu, Wojewoda krakowski Piotr Kmita lokował Jabłonce Niżnej, Tureczkach Niżnych i Wy- wieś Boberkę nad dopływem Sanu - poto- żnych). kiem Boberka w 1537 r., nadając przywilej osadźcy Iwanowi Wołoszowi. Pierwsze trój- Grunty leśne zajmują 51,6% powierzchni dzielne cerkwie typu bojkowskiego wznie- parku. Gospodarkę leśną w lasach państwo- siono w Boberce w wiekach XVI i XVII. wych prowadzi Nadleśnictwo Borynia pod- W zbudowanej w 1913 r. cerkwi p.w. św. ległe Państwowemu Zrzeszeniu Leśnemu Michała Archanioła w Boberce Niżnej prze- „Lvivlis” oraz przedsiębiorstwo komunalne chowywana jest ikona namiestna Najświęt- „Galsil’lis”, któremu podlegają rozdrobnio- szej Bogurodzicy (1759 r.) oraz księga Ewan- ne terytorialnie lasy spółek wiejskich (daw- gelii wydana drukiem w 1743 r. we Lwowie. ne „lasy międzykołchozowe”). Z powodu W cerkwi p.w. Podniesienia Pańskiego ciężkiej sytuacji ekonomicznej ludności w Boberce Wyżnej zbudowanej w 1914 r. w lasach często mają miejsce nielegalne przechowywane są stare księgi liturgiczne wyręby, dotyczy to zwłaszcza obszarów wydane w l. 1623 i 1737 we Lwowie oraz zarządzanych przez „Galsil’lis”. elementy wystroju wnętrz ze zburzo- nych cerkwi we wsiach Łokieć i Dydiowa. Obecne wtórne drzewostany z dominacją Okazały dwór otoczony był w XIX w. par- świerka wymagają niezbędnej przebudowy. kiem, obecnie w tym murowanym budyn- Pod wpływem presji ze strony rolnictwa ku mieści się szkoła podstawowa. We wsi znaczne obszary lasów spółek wiejskich zachowało się wiele tradycyjnych boj- zostały przekształcone w łąki poleśne kowskich drewnianych chat i tartaków, i pastwiska, co spowodowało obniżenie wskaźników różnorodności biologicznej z uwagi na postępujące zakrzaczenie tych terenów i ubywanie ze składu gatun- kowego zbiorowisk roślinnych rzadkich i zagrożonych wyginięciem gatunków roślin. Tym niemniej, pomimo silnej presji człowieka na terenie NRPK występuje ponad 30 gatunków wpisanych do Czerwonej Księgi Roślin Ukrainy. fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ Nadsiański Regionalny Park Krajobrazowy

młyn, stare mosty oraz liczne przydrożne wydane drukiem w XVII w. we Lwowie. kapliczki i krzyże. W pobliżu wsi znajdują się W pobliżu cerkwi znajduje1 się cmentarz głazowiska oraz oligotroficzne torfowisko. oraz drewniana dwupiętrowa dzwonnica Słynny pisarz ukraiński Iwan Franko często z 1995 r. We wsi dobrze zachowała się odwiedzał Boberkę oraz pobliską Dydiową. tradycyjna bojkowska drewniana zabudowa, W przeciwieństwie do innych pogranicznych tartaki, pozostałości nasypu kolejki wąskoto- wsi ludność Boberki nie została wysiedlo- rowej, wiele przydrożnych kapliczek i krzyży. na podczas operacji „oczyszczania strefy Pomiędzy Szandrowcem a Jabłonką Wyżną przygranicznej” przeprowadzonej po 1939 r. przebiega główny europejski dział wód. przez Związek Radziecki. Jabłonka Wyżna Szandrowiec Wieś Jabłonka Wyżna (pierwotnie Jabłon- Wieś Szandrowiec została założona przed ka Dubowa) leżąca nad rzeką Jabłonką, 1580 r. nad prawym dopływem Sanu dopływem rzeki Stryj, została założona na - potokiem Rika. W XVI w. była własnością podstawie przywileju wydanego braciom rodu Kmitów, dziedziczona następnie przez Michałowiczom z Przysłupu przez króla Zyg- rody Fredrów i Tarnawskich by w końcu XVII munta Augusta w 1559 r. W 1796 r. powstała w. znaleźć się we władaniu rodziny Mnisz- tu również niewielka kolonia niemiecka. ków. Pierwszą trójdzielną cerkiew typu boj- Pierwsza drewniana cerkiew w Jabłonce kowskiego zbudowano w Szandrowcu przed Wyżnej powstała w 1568 r., wzniesiona w jej 1589 r. na wysokim wzgórzu w centrum wsi, pobliżu w 1788 r. w stylu bojkowskim “nowa” w pobliżu starej drogi. W 1755 r. zastąpiła cerkiew p.w. Świątyni Matki Bożej (zabytek ją nowa drewniana cerkiew p.w. św. Michała architektury) służy do dziś miejscowej parafii. Archanioła a następnie kolejna wzniesiona w 1924 r., obecnie p.w. św. Jana Chrzciciela, użytkowana do chwili obecnej. W cerkwi przechowywane są fragmenty starego iko- nostasu z XVIII w. oraz księgi liturgiczne fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ Zachowało się w niej wiele ikon i ksiąg litur- gicznych z XVII i XVIII w. oraz przechowywane na strychu ikony ze zniszczonych cerkwi w Tarnawie Wyżnej, Tarnawie Niżnej i innych nieistniejących dziś wsiach. Na za- chód od cerkwi stoi trzypiętrowa drewniana dzwonnica z 1797 r., w której przechowywane są stare ikony szkoły rybotyckiej z XVI- XVIII w., na cmentarzu znajduje się kilka fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ starych krzyży nagrobnych oraz mogiły żoł- Tureczki Niżne nierzy rosyjskich i austrowęgierskich, którzy Wieś Tureczki Niżne powstała nad dopływa- polegli w okolicy podczas I wojny światowej. mi rzeki Jabłonka - potokami Pisana, Jasień We wsi znajdują się tradycyjne drewniane i Roszczeń w 1556 r. na podstawie przywi- ogrodzenia i chaty typu bojkowskiego, tarta- leju wydanego wójtom Pawłowi Iwaszkowi- ki, mosty oraz wiele przydrożnych kapliczek czowi oraz Teodorowi Jaczkowiczowi przez i krzyży. W 2000r. zbudowano we wsi królową węgierską Izabellę, potwierdzonego cerkiew prawosławną. Pomiędzy Jabłonką w 1567 r. przez króla Zygmunta Augusta. Sta- Wyżną a Szandrowcem przebiega główny rą cerkiew z 1556 r. w Tureczkach Niżnych europejski dział wód. zastąpiono w 1792 r. kolejną drewnianą cerkwią zbudowaną w „zlatynizowanym” Jabłonka Niżna stylu, rozebraną w 1913 r. (zachowały się Wieś Jabłonka Niżna (początkowo Jabłonka do dziś jej fundamenty). W jej sąsiedztwie Czerniecka) powstała nad rzeką Jabłonką - w 1914 r. wzniesiono cerkiew p.w. Zaśnię- dopływem rzeki Stryj w 1522 r. na podstawie cia Matki Bożej w stylu „neo-ukraińskim”. przywileju wydanego Hriczowi Walaschi- nowi Tharnawskiemu przez krakowskiego wojewodę Piotra Kmitę. Była tu też niewielka kolonia niemiecka. Przed 1565 r. wzniesiono w Jabłonce Niżnej pierwszą drewnianą cerkiew, która w 1803 r. nie nadawała się już do remontu. Z tego też względu w l. 1820-30 wzniesiono nową cerkiew p.w. Przemienienia Pańskiego (zabytek architektury), tym razem już murowaną, która stoi we wsi do chwili obecnej. Zachował się w niej boczny ołtarz „Podniesienia Pańskiego” ze starej cerkwi, datowany na 1786 r. Obok cerkwi znajduje się cmentarz. We wsi, w pobliżu stacji kolejowej wzniesiono w 1911 r. drewnianą kaplicę rzymskokatolicką, zniszczoną w 1975 r. Przed I wojną światową przez Jabłonkę Niżną przechodziła linowa kolejka „dritban” do transportu drewna z Boryni, do dziś fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ zachowały się jedynie fundamenty konstruk- cji nośnej. Zachowały się w niej XVIII w. ikona ze starej cerkwi oraz „Ewangelia” wydana drukiem w XVII w. we Lwowie, pochodząca z cerkwi p.w. św. Dymitra w Sokolikach. W pobliżu cerkwi znajduje się trzypiętrowa drewniana dzwonnica z 1914 r. i kilka starych krzyży nagrobnych. We wsi zachowało się wiele tradycyjnych bojkowskich drewnianych chat i ogrodzeń, stare mosty oraz liczne przy- drożne kapliczki i krzyże. fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ Tureczki Wyżne Kostrino i Sil’. Już w latach 70’ XIX w. przez Wieś Tureczki Wyżne (zwana również wieś przeprowadzono linię kolejową łączącą „Turoczka Regalis” - czyli „Królewska”, oraz Użgorod z Przemyślem oraz ze Lwowem „Stuposiańska”) powstała w 1556 r. nad a w 1904 r. zbudowano stację kolejową. potokiem Skołaban - dopływem rzeki Jabłon- Przed I wojną światową dziesięć domów ka na podstawie przywileju wydanego przez letniskowych, sześć pensjonatów oraz trzy królową węgierską Izabellę. Pierwszą drew- schroniska mogło łącznie pomieścić niemal nianą cerkiew zbudowano w Tureczkach 2000 turystów, we wsi były teatr, biblioteka, Wyżnych w początkach XVIII w. W jej pobliżu, korty tenisowe, skocznia narciarska i tor w miejscu dawnej kaplicy dworskiej wznie- saneczkowy, działała tu stacja meteorolo- siono w 1890 r. nową drewnianą cerkiew giczna. Cerkwie p.w. św. Męczennika p.w. św. Pantaleona w „zlatynizowanym” Stefana (1831 r.) i św. Proroka Eliasza stylu architektonicznym. (1908 r.) oraz kościół katolicki zostały zburzone po II wojnie światowej, a murowa- na kaplica dworska wysadzona w powietrze około 1970 r. Jeden z przysiółków Sianek nazywany jest „Ropa”, jako że dawniej wydobywano tu sól.

W latach 1990’ zbudowano w Siankach dwie cerkwie - greckokatolicką p.w. św. Jerzego (1993 r.) oraz prawosławną p.w. Podniesienia Pańskiego (1996 r.). W cerkwi p.w.

fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ św. Jerzego obejrzeć można świecznik ze starej cerkwi p.w. św. Proroka Eliasza Zachowały się w niej księgi liturgiczne oraz dzwon z nieistniejącej cerkwi z XVIII w. oraz ikonostas z początków w Beniowej. We wsi znajduje się cmentarz XX w. Na zachód od cerkwi znajduje wojskowy i pojedyncze mogiły z I Wojny się dwupiętrowa drewniana dzwonnica zbu- Światowej, zachowały się tradycyjne dowana równocześnie z cerkwią, wokół bojkowskie drewniane chaty i ogrodzenia, nich rozciąga się cmentarz. Niemal wszystkie tartaki, stare mosty oraz liczne przydrożne budynki w Tureczkach Wyżnych zbudowane kapliczki i krzyże. są z drewna, we wsi zachowały się tradycyjne bojkowskie drewniane chaty i ogrodzenia, Przełęcz Użocka stare mosty oraz liczne przydrożne kapliczki W pobliżu Przełęczy Użockiej (852 m n.p.m.) i krzyże. położonej na głównym europejskim dziale wód przebiega granica pomiędzy Użańskim Sianki Narodowym Parkiem Przyrodniczym Wieś Sianki (Sanskie) założył przed 1580 r. a Nadsiańskim RPK, jak też granica pomię- nad źródłami rzeki San wojewoda krakowski dzy polską a ukraińską częścią Rezerwatu Piotr Kmita. Od XVII do XIX w. wzniesiono Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Blisko prze- w Siankach trzy drewniane bojkowskie cer- łęczy znajdują się również źródła Sanu. Linia kwie, z których dwie (z 1645 r. i 1703 r.) kolejowa wybudowana w latach 70’ XIX w. zostały następnie sprzedane na Zakarpacie, przez przełęcz Użocką połączyła Użgorod gdzie zachowały się do dziś, we wsiach z Przemyślem i Lwowem. Na przełęczy wzniesiono pomnik Strzelców Siczowych, I Nieistniejące wsie jest tam również cmentarz i pomnik ku czci żołnierzy rosyjskich i austrowęgierskich, W granicach NRPK znajduje się siedem którzy polegli tu podczas I wojny światowej. wiosek, których mieszkańców wysiedlono W uroczysku „Buczok” w nadleśnictwie Bo- w l. 1939-46: Żurawin, Dydiowa, Łokieć, ryńskim zachowały się okopy z tych czasów. Dźwiniacz Górny, Tarnawa Wyżna i Niżna Z przełęczy rozciąga się rozległy widok na oraz Sokoliki. Ponad siedem tysięcy daw- pobliskie szczyty Bieszczadów Zachodnich nych mieszkańców rozrzuconych za sprawą w polskiej części MRB „Karpaty Wschodnie” ówczesnych reżimów sowieckiego i polskie- - Kińczyk Bukowski (1251m) i Halicz (1333m) go na różne strony obecnej granicy ukraiń- w Bieszczadzkim Parku Narodowym. sko-polskiej zasługuje na to, by wspomnieć o ich „małych ojczyznach”, przez które Dniestrzyk Dębowy przetoczył się okrutny wiek XX. Wieś Dniestrzyk Dębowy powstała nad potokiem o tej samej nazwie będącym prawym dopływem Dniestru w 1567 r. na podstawie przywileju nadanego braciom Hryckowi i Łukaszowi przez króla Zygmunta Augusta. Wypływający ze zbocza góry Wysoki Wierch (700 m n.p.m.) na północny wschód od europejskiego działu wód potok Dniestrzyk Dębowy o całkowitej długości 4,5 km uzna- wano dawniej za rzekomy początek rzeki Dniestr. Wieś była jedną z królewskich wsi

rozłuckiej części ekonomii samborskiej. fot. Z. Niewiadomski

Drewnianą cerkiew w Dniestrzyku Dębo- Żurawin wym wzniesiono w 1751 r., a na jej miejscu W dokumentach odnaleźć można informa- kolejną (1856 r.), która została następnie cję o nadaniu przywileju lokacyjnego wsi poważnie uszkodzona podczas walk I wojny jeszcze przed 1444 r. rycerzowi Zankowi światowej. W 1921 r. zbudowano istniejącą z Turki przez polskiego króla Władysława do dziś cerkiew w stylu neo-ukraińskim p.w. Warneńczyka. Była to najstarsza osada Najświętszego Serca Jezusa. w dolinie górnego Sanu, leżąca na dawnym rzymskim trakcie handlowym. Od XVI do W cerkwi zachowały się ciekawe haftowa- XIX w. wzniesiono trzy drewniane cerkwie. ne ikony namiestne Najświętszej Boguro- We wsi znajdował się mały monastyr Bazy- dzicy oraz Chrystusa, wykonane na wzór lianów i browar dworski. W 1831 r. ludność ikon Osipa Kurylasa z 1911 r. Obok cerkwi Żurawina liczyła 850 osób. W pobliżu starej znajduje się drewniany budynek dawnego cerkwi, która została poważnie uszkodzona klasztoru żeńskiego z lat 1930’, cmentarz podczas walk I wojny światowej zbudowano z kilkoma starymi nagrobkami oraz drew- w 1918 r. cerkiew w stylu neo-ukraińskim niana dzwonnica z lat 1960’. We wsi zacho- p.w. Przemienienia Pańskiego, zburzoną wała się tradycyjna bojkowska zabudowa, przez sowieckich pograniczników w 1957 r. wiele jest przydrożnych kapliczek i krzyży. Wieś, licząca w 1943 r. 808 mieszkań- ców została wysiedlona w l. 1944-46 w ramach „oczyszczania strefy przygranicz- Łokieć nej”. Wyposażenie cerkwi zostało przenie- Wieś Łokieć była lokowana przed 1565 r. sione w 1945 r. do cerkwi w Dniestrzyku przez wojewodę krakowskiego Piotra Kmitę. Dębowym i Żukotynie. Najstarsze źródła mówiące o istnieniu cerkwi pochodzą z 1589 r. Trójdzielna drewniana Dydiowa cerkiew p.w. św. Michała Archanioła zosta- Wieś Dydiowa była lokowana przed 1529 r. ła wzniesiona w 1737 r., na jej miejscu poprzez wojewodę krakowskiego Piotra Kmitę. wstała w 1927 r. kolejna cerkiew, zniszczona W 1589 r. wzniesiono cerkiew, na miejscu w 1955 r. przez sowieckich pograniczników. której w 1740 r. stanęła kolejna drewniana W 1938 r. ludność Łokcia liczyła około 655 świątynia, która spłonęła w 1859 r. W 1860 r. osób. Wieś, licząca w 1943 r. 466 miesz- zbudowano drewnianą trójdzielną cerkiew kańców została wysiedlona w l. 1945-46. p.w. Zaśnięcia Matki Boskiej, która została Wyposażenie cerkwi zostało przeniesione zniszczona w 1956 r. przez sowieckich do cerkwi w Boberce. Do dziś na terenie pograniczników, co upamiętnia tabliczka nieistniejącej wsi zachowały się drzewa ustawiona przez miejscową ludność. We wsi otaczające zniszczoną cerkiew, jej funda- co roku przebywał znany ukraiński pisarz menty oraz kilka nagrobków na cmentarzu i działacz Iwan Franko, który wraz z żoną uporządkowanym przez rodzinę Łymyczów, odwiedzał miejscowego proboszcza Iwana która ustawiła w miejscu cerkwi 3 krzyże Kuziwa, swego szkolnego kolegę i znawcę oraz obelisk w pobliżu cmentarza. etnografii Bojków. Działała tu spółdzielnia rolnicza „Syła” i czytelnia „Proświty”. Wieś, licząca w 1938 r. 1332 mieszkańców została wysiedlona w l. 1940-46 w ramach „oczyszczania strefy przygranicznej”. Wyposażenie cerkwi zachowane w cerkwi w Dniestrzyku

Dębowym zostało do 1993 r. zabrane przez fot. Z. Niewiadomski dawnych mieszkańców Dydiowej przesied- lonych w okolice Sokala. Na terenie dawnej Dźwiniacz Górny wsi zachowały się ruiny dworu wysadzone- Wieś Dźwiniacz Górny była lokowana przed go w powietrze w l. 1960’, ruiny „domu stola- 1529 r. przez wojewodę krakowskiego Piotra rza”, w którym pod koniec XIX w. gościł Iwan Kmitę. Wzmianki o pierwszej cerkwi znaj- Franko (aresztowany w 1890 r. w Dydiowej) dują się w rejestrze podatkowym z 1589 r. oraz okazałe fundamenty innego budynku, Kolejną drewnianą cerkiew zbudowano kilka nagrobków na cmentarzu i dwa krzyże w 1789 r. na lewym brzegu Sanu. W 1905 r. przydrożne. wzniesiono na prawym brzegu Sanu cerkiew p.w. św. Michała Archanioła, zniszczoną po II W.Św. Jej proboszcz, ks. Jurij Kmit był badaczem folkloru bojkowskiego i autorem słownika gwary bojkowskiej. W 1938 r. lud- ność Dźwiniacza Górnego liczyła 1549 osób. Wieś, licząca w 1943 r. 859 mieszkańców została wysiedlona w l. 1944-46. Po stronie ukraińskiej zachowała się podmurówka cerkwi z 1905 r. fot. Z. Niewiadomski Tarnawa Wyżna Tarnawa Niżna W dokumentach odnaleźć można informację W dokumentach odnaleźć można informację o nadaniu tego terenu jeszcze przed 1444 r. o nadaniu tego terenu jeszcze przed 1444 r. rycerzowi Zankowi z Turki przez polskiego rycerzowi Zankowi z Turki przez polskiego króla Władysława Warneńczyka. Tarnawa króla Władysława Warneńczyka. Tak samo Wyżna została założona nad rzeką San jak Tarnawa Wyżna ta wieś została zało- w 1537 r. na podstawie przywileju wydanego żona nad rzeką San w 1537r. na podstawie przez wojewodę krakowskiego Piotra Kmitę przywileju wydanego przez wojewodę kra- popowi Wasylowi Ilnickiemu. Pierwsza kowskiego Piotra Kmitę popowi Wasylowi wzmianka o cerkwi pochodzi z rejestru Ilnickiemu. Prawdopodobnie cerkiew istniała podatkowego z 1655 r. Kolejną cerkiew w Tarnawie Niżnej już w 1640 r. Kolejną wzniesiono w 1746 r., obok niej zbudowano drewnianą cerkiew wzniesiono w XVIII w. w 1889 r. cerkiew p.w. św. Apostołów Piotra i dotrwała ona do końca XIX w. W 1894 r. i Pawła, zniszczoną po II wojnie światowej. zbudowano na prawym brzegu Sanu nową Do chwili obecnej łatwo w Tarnawie Wyżnej cerkiew p.w. św. Michała Archanioła, znisz- odnaleźć miejsca po cerkwiach. czoną po II wojnie światowej. Wyposaże- nie cerkwi zostało przeniesione do cerkwi W początkach 1915 r. w pobliżu wsi miały w Jabłonce Wyżnej. W 1931 r. ludność miejsce krwawe walki I wojny światowej. Tarnawy Niżnej liczyła 1065 osób. Wieś, Na lewym brzegu Sanu istniał zakład wytwa- licząca w 1938 r. 929 mieszkańców rzający z dowożonego kolejką wąskotorową została wysiedlona w l. 1939-46. Po stronie drewna bukowego elementy mebli, wysyłane ukraińskiej zachowały się miejsce po cerkwi nawet do Francji, Belgii i Holandii. W 1931 r. i ruiny murowanej dzwonnicy. ludność Tarnawy Wyżnej liczyła 813 osób. W l. 1930’ działała też czytelnia „Proświty”. Sokoliki Wieś, licząca w 1938 r. 765 mieszkańców Wieś Sokoliki została założona przed 1556 r. została wysiedlona w l. 1939-46. Obecnie przez wojewodę krakowskiego Piotra Kmitę. na terenie dawnej wsi znajduje się dziewięć Pierwsze wzmianki o cerkwi pochodzą chat, w których mieszka 30 osób. z rejestrów podatkowych lat 1640 i 1655. W 1791 r. wzniesiono drewnianą trójdzielną cerkiew p.w. św. Wielkiego Męczennika Dymitra, obok której w 1931 r. zbudowano murowaną cerkiew. Dzięki budowie kolei Sokoliki stały się lokalnym centrum prze- mysłu drzewnego, tutejszy tartak zatrudniał ponad 200 osób a ponad 100 pracowało na kolei. W 1931 r. ludność Sokolik liczyła 1716 osób. Wieś rozwijała się także jako letnisko, w 1937 r. było tu 7 domów letniskowych i Karpacki Dom „Bajka” dla młodzieży. W czerwcu 1944 r. umocnioną placówkę niemieckiej straży granicznej na lewym brzegu Sanu szturmował atakując przez pole minowe oddział 400 Azerów z oddziału partyzanckiego Sydora Kowpaka. fot. Z. Niewiadomski dodatkowego obszaru północnych stoków Beskidów wzrosła w ten sposób również jego przyrodnicza reprezentatywność. Głównymi zadaniami NRPK z dyrekcją w Boryni jest wdrażanie takich form gospodarki leśnej i rolnej, które sprzyjać będą zachowaniu różnorodności biologicznej i zrównoważonemu rozwojowi tego terenu, pozwalając równocześnie na racjonalne wykorzystanie krajobrazów parku dla potrzeb turystyki i rekreacji. W tym „młodym” parku trzeba przeprowadzić inwentaryzację jego flory i fauny w celu określenia zasięgu

fot. Z. Niewiadomski gatunków i siedlisk, które chronione są na Ukrainie i w Unii Europejskiej. Wieś, licząca w 1938 r. 1520 mieszkań- ców została wysiedlona w l. 1945-46. Należy określić docelowe granice rezerwa- Po II wojnie światowej zniszczono drewnia- tów leśnych i zidentyfikować pomniki przyro- ną cerkiew a w murowanej cerkwi ulokowa- dy, poznać historię, etnografię i dziedzictwo no punkt obserwacyjny i stajnie sowieckich kulturowe oraz wspólnie z organami samo- pograniczników. Obecnie w cerkwi planuje rządów lokalnych i mieszkańcami Parku się utworzenie muzeum wysiedlonych wsi. wybrać najlepszy sposób ochrony tego wy- jątkowego terenu. Tylko takie podejście stwo- I Działalność NRPK rzy podstawy rozwoju gospodarczego terenu Parku przez wdrożenie strategii zrównowa- Celem utworzenia Nadsiańskiego Regional- żonego rozwoju opierającej się na zacho- nego Parku Krajobrazowego było zapew- waniu tradycyjnych sposobów gospodarki nienie równowagi ekologicznej w należącej gruntami, wytwarzaniu lokalnych produktów do Ukrainy i Polski górnej części zlewni rze- i uzyskiwaniu dodatkowych wpływów ki San przez przesuniecie granicy rezerwatu z turystyki i rekreacji dzięki powstaniu sieci biosfery na jego wododział. Dzięki włączeniu szlaków pieszych, rowerowych i konnych. fot. ЕСВС/ A.Szczerbicki fot. ЕСВС/ I Informacje praktyczne Transport publiczny:

Miejsce, gdzie dozwolone jest rozbijanie  autobusowy - do wszystkich wsi w NRPK namiotów położone jest w pobliżu dawnej wsi za wyjątkiem Tureczek Wyżnych; Beniowa. Z uwagi na fakt, że NRPK położony  kolejowy - stacje linii Lwów-Sianki-Użgorod jest w strefie przygranicznej - wszyscy zwie- znajdują się w Jabłonce Niżnej i Siankach, dzający park winni posiadać przy sobie pasz- a przystanki kolejowe w Tureczkach Niż- port, a dla zwiedzania doliny górnego Sanu nych, Sokolikach i Beniowej. (wyłącznie w grupach zorganizowanych) wymagane jest uprzednie uzyskanie Gdyby wybierali się Państwo do NRPK włas- pisemnej zgody Straży Granicznej Ukrainy. nym samochodem - prosimy pamiętać o tym, Najbliższy bank i bankomat znajdują się że odcinek drogi pomiędzy Borynią a Bober- w Turce. Na nocleg przyjmują (wg stanu ką nie jest obecnie utrzymywany w należy- na 2005 r.) gospodarze: tym stanie technicznym; z tego też względu  w Boberce - Mykoła Butrij, Galyna Pronio, samochód terenowy z napędem 4WD jest Anatolij Biżyk i Iwan Fedasz; znacznie odpowiedniejszy do zwiedzania  w Szandrowcu - Hanna Zgoba, Mykoła od zwykłego samochodu osobowego. Saraj, Anna Pyptyk i Iwan Starcun; Najbliższa NRPK stacja paliw znajduje się  w Jabłonce Wyżnej - Paraskowija Sem- w Boryni, przy skrzyżowaniu z główną drogą kiw i Bogdan Szyjka. z Turki na przełęcz Użocką i do Użgorodu. Noclegi możliwe są również w innych wsiach na terenie NRPK, po umiarkowanych cenach. Uzyskanie dokładniejszych informacji o Nad- Gdyby planowali Państwo aktywny wypo- siańskim RPK możliwe jest pod adresem: czynek w NRPK - jazdę na nartach, prze- jażdżki konne lub bryczką - narty, konie pod Regional Landscape Park Nadsyansky wierzch i bryczki wynająć można w Boberce Borynya, Lisova Str. 1, 82500 Lvivska u p. Igora Periha, Petra Sirko oraz Wasyla oblast, Turkivskyi rajon, Ukraina, i Jarosława Sławyczów, a także w Jabłonce tel.: +380 3269 41890, +380 3269 54297, Wyżnej u pp. Mykoły Zajca i Iwana Kloba. Wszystkie wsie w NRPK położone są w W sytuacjach nadzwyczajnych prosimy kon- zasięgu telefonii komórkowej dwóch opera- taktować się z: torów ukraińskich - UMS oraz UA Kyivstar. Ponadto w Siankach można uzyskać połą-  ambulatorium medycznym w Jabłonce czenie za pośrednictwem operatora polskie- Wyżnej (tel.: +380 3269 38745); go ERA GSM, a wędrując grzbietami górski-  posterunkiem milicji w Jabłonce Wyżnej mi parku lub w dolinie Sanu - również Plus (tel.: +380 3269 38745), Jabłonce Niżnej GSM i innych operatorów polskich. Z uwagi (tel.: +380 3269 39719) lub Siankach na bezpieczeństwo prosimy pamiętać, że (tel.: +380 3269 33667) z uwagi na górzysty teren zasięg telefonii  strażnicą Straży Granicznej w Boberce komórkowej nie obejmuje wszystkich miejsc (tel.: +380 3269 38522) lub Siankach (tel.: położonych w parku. Poczta, sklepy spożyw- +380 3269 41254) cze i kawiarnie dostępne są we wszystkich  punktami pierwszej pomocy medycznej w wioskach NRPK. Punkty apteczne działają Boberce, Szandrowcu, Jabłonce Wyżnej w Boberce, Szandrowcu, Jabłonce Wyżnej i Niżnej, Tureczkach Niżnych i Siankach. i Niżnej, Tureczkach Niżnych i Siankach. I Rezerwat Biosfery „Karpaty europejskich, w skład jego unikalnej fauny Wschodnie” wchodzą wszystkie rodzime duże drapieżni- ki jak niedźwiedź brunatny, wilk, ryś i orzeł W listopadzie 1992 r. w ramach Programu przedni jak też wszystkie rodzime duże ssa- „Człowiek i Biosfera” (MaB) UNESCO ki roślinożerne jak żubr i jeleń oraz reintro- zaakceptowało utworzenie dwustronnego dukowane prymitywny koń huculski i bóbr. polsko-słowackiego Rezerwatu Biosfery. W 1998 r. dołączono do niego część ukra- Na rezerwat o powierzchni 213 212 ha ińską, dzięki czemu powstał pierwszy trój- (z czego 53,4% znajduje się po stronie stronny RB „Karpaty Wschodnie” łączący polskiej, 19,1% słowackiej i 27,5% ukraińskiej) wybitne wartości przyrodnicze z bogactwem składa się sześć obszarów chronionych: dziedzictwa kulturowego. Rezerwat obejmuje niektóre z najmniej prze-  Bieszczadzki Park Narodowy i Parki kształconych ekosystemów, np. część naj- Krajobrazowe Ciśniańsko-Wetliński oraz większego w Europie kompleksu naturalnych Doliny Sanu w Polsce lasów bukowych i wschodniokarpackie łąki  Park Narodowy Poloniny wraz z otuliną górskie zwane połoninami, chroni rzadkie w Słowacji i endemiczne górskie gatunki i zbiorowiska  Użański Narodowy Park Przyrodniczy roślinne. Stanowi jedną z najważniejszych i Nadsiański Regionalny Park Krajobrazo- ostoi dużych zwierząt pierwotnych siedlisk wy na Ukrainie. fot. ЕСВС/ V. Peslyak Wybrana literatura o terenie NRPK:

1. Augustyn M., Szczerbicki A.: „Na północ od źródeł Sanu. Zabytki w wsiach nad rzekami Boberką i Jabłonką”, [w:] Bieszczad Nr 7, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami, Oddział Biesz- czadzki, Ustrzyki Dolne 2000. 2. Augustyn M., Kryciński S., Modrzejewski S., Szewc R.: „Bieszczady. Słownik Historycz- no-Krajoznawczy. Część 1 - Gmina Lutowiska.”, Bieszczadzki Park Narodowy - Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Ustrzyki Górne - Warszawa 1995. 3. „Bieszczady. Przewodnik”, wyd. VI, Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, Pruszków 1999. 4. „Бойківщина. Історико-етнографічне дослідження”, Київ: Наукова думка 1983 5. „Bojkowszczyzna”, Płaj nr 6, Towarzystwo Karpackie, Warszawa 1993. 6. Kryciński S.: „Cerkwie w Bieszczadach”, Oficyna Wydawnicza “Rewasz”, Pruszków 1995 7. Pulnarowicz W.: „U źródeł Sanu, Stryja i Dniestru”, Turka 1929.. 8. Слободян В.: „Церкви Турківського району”, Львів 2003. 9. Сокіл В.: „Народні легенди та перекази українсців Карпат”, Київ: наукова думка, 1995. 10. Stoyko S.: „Ukrainian Part of the Trilateral East Carpathians Biosphere Reserve” [w:] „The East Carpathians Biosphere Reserve Poland /Slovakia/ Ukraine”; Polski Komitet Narodowy MaB, Warszawa 1999. 11. Stoyko S.: „Park Krajobrazowy Górnego Sanu / The Landscape Park of the Upper San (proposed)” [w:] „Rezerwaty Biosfery w Polsce / Biosphere Reserves in Poland”, wyd. II, Polski Komitet Narodowy MaB, Warszawa 1997. 12. „Украинские Карпаты. Культура”, Наукова Думка, Киев 1989. 13. „Украинские Карпаты. Природа”, Наукова Думка, Киев 1989. 14. Юсипович І.: „Турківщина: за завісою століть”, Львів: ВП “Край”, 1993. fot. Z. Niewiadomski